´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¯ôÿ@@@@{1BELLUM AFRICUM}1 ¡@@Caesar itineribus iustis confectis nullo die inter-€misso a. d. &7xiiii& Kal. Ian. Lilybaeum pervenit statim-€que ostendit sese naves velle conscendere, cum non €amplius legionem tironum haberet unam, equites vix €&7dc&. tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret. hoc eo consilio fecit nequis €sibi morae quicquam fore speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. incidit per id tempus ut tem-€pestates ad navigandum idoneas non haberet. nihilo €tamen minus in navibus remiges militesque continere et nullam praetermittere occasionem profectionis, cum €praesertim ab incolis eius provinciae nuntiarentur ad-€versariorum copiae: equitatus infinitus, legiones re-€giae &7iiii&, levis armaturae magna vis, Scipionis legio-€nes &7x&, elephanti &7cxx& classesque esse complures. tamen non deterrebatur animoque et spe confidebat. interim €in dies et naves longae adaugeri et onerariae complu-€res eodem concurrere et legiones tironum convenire €[2&7iiii&]2, veterana legio quinta, equitum ad &7ii& milia.  @@Legionibus collectis &7vi& et equitum &7ii& milibus, ut €quaeque prima legio venerat, in naves longas impone- @1 batur, equites autem in onerarias. ita maiorem partem €navium antecedere iussit et insulam petere Aponianam quae est a Lilybaeo m. [2p. x; ipse paucos dies ibi]2 €commoratus bona paucorum publice vendit, deinde Al-€lieno praetori qui Siciliam obtinebat, de omnibus rebus €praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo. datis mandatis ipse navem conscendit a. d. &7vi& Kal. Ian. et reliquas naves statim est consecutus. ita vento certo €celerique navigio vectus post diem quartum cum longis €paucis navibus in conspectum Africae venit. namque €onerariae reliquae praeter paucas vento dispersae at-que errabundae diversa loca petierunt. Clupeam classe €praetervehitur, dein Neapolim; complura praeterea ca-€stella et oppida non longe a mari relinquit.  @@Postquam Hadrumetum accessit, ubi praesidium €erat adversariorum cui praeerat C. Considius, et a Clu-€peis secundum oram maritimam cum equitatu Hadru-€metum [2progressus]2 Cn. Piso cum Mauris circiter tri-€bus milibus apparuit, ibi paulipser Caesar ante por-€tum commoratus dum reliquae naves convenirent, ex-€ponit exercitum, cuius numerus in praesentia fuit pedi-€tum &7iii& milia, equites &7cl&, castrisque ante oppidum posi-€tis sine iniuria cuiusquam considit cohibetque omnes a praeda. oppidani interim muros armatis complent, ante €portam frequentes considunt ad se defendendum; quo- @1 rum numerus duarum legionum instar erat. Caesar cir-€cum oppidum vectus natura loci perspecta rediit in castra. nonnemo culpae eius imprudentiaeque adsigna-€bat quod neque circum loca gubernatoribus praefectis-€que quid peterent praeceperat, neque ut more ipsius €consuetudo superioribus temporibus fuerat, tabellas €signatas dederat, ut in tempore his perlectis locum cer-tum peterent universi. quod minime Caesarem fefel-€lerat; namque nullum portum terrae Africae quo clas-€ses decurrerent, pro certo tutum ab hostium praesidio €fore suspicabatur, sed fortuitu oblatam occasionem €egressus aucupabatur.  @@L. Plancus interim legatus petit a Caesare, uti sibi €daret potestatem cum Considio agendi, si posset aliqua ratione perduci ad sanitatem. itaque data facultate lit-€teras conscribit et eas captivo dat perferendas in oppi-dum ad Considium. quo simulatque captivus cum per-€venisset litterasque, ut erat mandatum, Considio porri-€gere coepisset, priusquam acciperet ille 'unde' inquit 'istas?' tum captivus: * * * * * 'immo a Caesare.' tum Con- @1 €sidius, 'unus est' inquit 'Scipio imperator hoc tempore €populi Romani'. deinde in conspectu suo statim cap-€tivum interfici iubet litterasque nondum perlectas, sicut €erant signatae, dat homini certo ad Scipionem per-€ferendas.  @@Postquam una nocte et [2parta]2 die ad oppidum €consumpta neque responsum ullum a Considio dabatur €neque ei reliquae copiae succurrebant neque equitatu €abundabat et ad oppidum oppugnandum non satis co-€piarum habebat et eas tironum neque primo adventu €convulnerari exercitum volebat et oppidi egregia muni-€tio et difficilis ad oppugnandum erat accessus et nun-€tiabatur auxilia magna equitatus oppidanis suppetias €venire, non est visa ratio ad oppugnandum oppidum €commorandi, ne dum in ea re Caesar esset occupatus, €circumventus a tergo ab equitatu hostium laboraret.  @@Itaque castra cum movere vellet, subito ex op-€pido erupit multitudo atque equitatus subsidio uno €tempore eis casu succurrit qui erat missus a Iuba ad €stipendium accipiendum, castraque unde Caesar egres-€sus et iter facere coeperat, occupant et eius agmen extremum insequi coeperunt. quae res cum animad-€versa esset, subito legionarii consistunt, et equites €quamquam erant pauci, tamen contra tantam multitu-dinem audacissime concurrunt. accidit res incredibi-€lis, ut equites minus &7xxx& Galli Maurorum equitum &7ii& milia loco pellerent fugarentque in oppidum. postquam @1 €repulsi et coniecti erant intra munitiones, Caesar iter constitutum ire contendit. quod cum saepius facerent et €modo insequerentur, modo rursus ab equitibus in oppi-€dum repellerentur, cohortibus paucis, ex veteranis quas €secum habebat, in extremo agmine conlocatis et parte equitatus iter leniter cum reliquis facere coepit. ita €quanto longius ab oppido discedebatur, tanto tardiores ad insequendum erant Numidae. interim in itinere ex €oppidis et castellis legationes venire et pollicere fru-€mentum paratosque esse quae imperasset facere. Ita-€que eo die castra posuit ad oppidum Ruspinam.  @@Kal. Ianuariis inde movit et pervenit ad oppidum €Leptim liberam civitatem et immunem. legati ex op-€pido obviam veniunt, libenter se omnia facturos quae vellet pollicentur. itaque centurionibus ad portas op-€pidi et custodiis impositis, nequis miles in oppidum €introiret aut iniuriam faceret cuipiam incolae, non longe ab oppido secundum litus facit castra. eodem-€que naves onerariae et longae nonnullae casu advene-€runt; reliquae, ut est ei nuntiatum, incertae locorum Uticam versus petere visae sunt. interim Caesar a mari €non digredi neque mediterranea petere propter navium €errorem equitatumque in navibus omnem continere, ut €arbitror ne agri vastarentur; aquam in naves iubet comportari. remiges interim qui aquatum e navibus €exierant, subito equites Mauri neque opinantibus Cae-€sarianis adorti multos iaculis convulnerarunt, nonnul- @1 los interfecerunt. latent enim in insidiis cum equis in-€ter convalles et subito existunt, non ut in campo com-€minus depugnent, [2sed * * * * * ]2.  @@Caesar interim in Sardiniam nuntios cum litteris €et in reliquas provincias finitimas dimisit, ut sibi auxi-€lia commeatus frumentum, simulatque litteras legis-€sent, mittenda curarent, exoneratisque partim navibus €longis Rabirium Postumum in Siciliam ad secundum commeatum arcessendum mittit. interim * * * * cum &7x& na-€vibus longis ad reliquas naves onerarias conquirendas €quae deerrassent, et simul mare tuendum ab hostibus iubet proficisci. item C. Sallustium Crispum praetorem €ad Cercinam insulam versus quam adversarii tenebant, €cum parte navium ire iubet, quod ibi magnum nume-rum frumenti esse audiebat. haec ita imperabat uni-€cuique, ita praecipiebat ut si fieri posset necne, locum excusatio nullum haberet nec moram tergiversatio. ipse €interea ex perfugis et incolis cognitis condicionibus €Scipionis et qui cum eo bellum contra se gerebant, €mirari_regium enim equitatum Scipio ex provincia €Africa alebat_tanta homines esse dementia ut malint €regis esse vectigales quam cum civibus in patria in €suis fortunis esse incolumes.  @@Caesar a. d. &7iiii& Non. Ian. castra movet; Lepti sex €cohortium praesidio cum Saserna relicto ipse rursus @1 €unde pridie venerat, Ruspinam cum reliquis copiis con-€vertit ibique sarcinis exercitus relictis ipse cum expe-€dita manu proficiscitur circum villas frumentatum op-€pidanisque imperat ut plostra iumentaque omnia se-quantur. itaque magno numero frumenti invento Ruspi-€nam redit. hoc eum idcirco existimo recepisse ut mari-€tima oppida post se ne vacua relinqueret praesidioque þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨‰’„firmata ad classis receptacula muniret.  @@Itaque ibi relicto P. Saserna fratre eius quem €Lepti proximo oppido reliquerat, cum legione iubet €comportari ligna in oppidum quam plurima. ipse cum €cohortibus &7vii& quae ex veteranis legionibus in classe €cum Sulpicio et Vatinio rem gesserant, ex oppido Rus-€pina egressus proficiscitur ad portum qui abest ab op-€pido milia passuum duo, ibique classem sub vesperum cum ea copia conscendit. omnibus in exercitu insciis €et requirentibus imperatoris consilium, magno metu ac tristimonia sollicitabantur. parva enim cum copia €et ea tironum neque omni exposita in Africa contra €magnas copias et insidiosae nationis equitatumque in-€numerabilem se expositos videbant neque quicquam €solacium in praesentia neque auxilium in suorum con-€silio animum advertebant, nisi in ipsius imperatoris €vultu vigore mirabilique hilaritate; animum enim al- @1 tum et erectum prae se gerebat. huic adquiescebant ho-€mines et in eius scientia et consilio omnia sibi pro-€clivia omnes fore sperabant.  @@Caesar una nocte in navibus consumpta iam caelo €albente cum proficisci conaretur, subito navium pars de qua timebat, ex errore eodem conferebatur. hac re €cognita Caesar celeriter de navibus imperat omnes €egredi atque in litore armatos reliquos advenientes mi-lites expectare. itaque sine mora navibus eis in portum €receptis et advectis militum equitumque copiis rursus €ad oppidum Ruspinam redit atque ibi castris constitu-€tis ipse cum cohortibus expeditis &7xxx& frumentatum est profectus. ex eo est cognitum Caesaris consilium, €illum cum classe navibus onerariis quae deerrassent, €subsidio ire clam hostibus voluisse, ne casu impru-€dentes suae naves in classem adversariorum inciderent, €neque eam rem eos voluisse scire qui in praesidiis re-€licti sui milites fuissent, uti nihil propter suorum pau-€citatum et hostium multitudinem metu deficerent.  @@Interim cum iam Caesar progressus esset a ca-€stris circiter milia passuum &7iii&, per speculatores et €antecessores equites nuntiatur ei copias hostium haud €longe ab sese visas. et hercule cum eo nuntio pulvis in-gens conspici coeptus est. hac re cognita Caesar celeri-€ter iubet equitatum universum cuius copiam habuit in €praesentia non magnam, et sagittarios quorum parvus €numerus, ex castris arcessi, atque ordinatim signa se @1 €leniter consequi; ipse antecedere cum paucis armatis. iamque cum procul hostis conspici posset, milites in €campo iubet galeari et ad pugnam parari; quorum om-€nino numerus fuit &7xxx& cohortium cum equitibus &7mm&, €sagittariis %et.  @@Hostes interim quorum dux erat Labienus et duo €Pacidei, aciem derigunt mirabili longitudine non pedi-€tum, sed equitum confertam, et inter eos levis arma-€turae Numidas et sagittarios pedites interposuerant et €ita condensaverant ut procul Caesariani pedestres co-€pias arbitrarentur; dextrum ac sinistrum cornu ma-gnis equitum copiis firmaverant. interim Caesar aciem €derigit simplicem ut poterat propter paucitatem; sa-€gittarios ante aciem constituit, equites dextro sinistro-€que cornu opponit et ita praecipit ut providerent ne €multitudine equitatus hostium circumvenirentur: exi-€stimabat enim se acie instructa cum pedestribus co-€piis dimicaturum.  @@Cum utrimque exspectatio fieret neque Caesar €sese moveret et cum suorum paucitate contra magnam €vim hostium artificio magis quam viribus decernen-€dum videret, subito adversariorum equitatus sese ex-€tendere et in latitudinem promovere collesque com-€plecti et Caesaris equitatum extenuare simulque ad cir- @1 cumeundum comparare se coeperunt. Caesariani equi-€tes eorum multitudinem aegre sustinebant. acies in-€terim mediae cum concurrere conarentur, subito ex €condensis turmis pedites Numidae levis armaturae cum €equitibus procurrunt et inter legionarios pedites iacula coniciunt. hic cum Caesariani in eos impetum fecis-€sent, illorum equites refugiebant. pedites interim re-€sistebant, dum equites rursus cursu renovato peditibus €suis succurrerent.  @@Caesar novo genere pugnae oblato cum animum €adverteret ordines suorum in procurrendo turbari_ €pedites enim, dum equites longius ab signis perse-€quuntur, latere nudato a proximis Numidis iaculis vul-€nerabantur, equites autem hostium pilum militis cursu €facile vitabant_edicit per ordines nequis miles ab signis &7iiii& pedes longius procederet. equitatus interim €Labieni suorum multitudine confisus Caesaris pauci-€tatem circuire conatur: qui equites Iuliani pauci €multitudine hostium defessi equis convulneratis pau-latim cedere, hostis magis magisque instare. ita puncto €temporis omnibus legionariis ab hostium equitatu cir-€cumventis Caesarisque copiis in orbem compulsis intra €cancellos omnes coniecti pugnare cogebantur.  @@Labienus in equo capite nudo versari in prima €acie, simul suos cohortari, nonnumquam legionarios €Caesaris ita appellare: 'quid tu' inquit 'miles tiro, tam @1 €feroculus es? vos quoque iste verbis infatuavit? in magnum mehercule vos periculum impulit. misereor €vestri.' tum miles 'non sum' inquit 'tiro Labiene, sed €de legione &7x& veteranus.' tum Labienus 'non agnosco' inquit 'signa decumanorum.' tum ait miles: 'iam me €quis sim intelleges', simul cassidem de capite deiecit €ut cognosci ab eo posset, atque ita pilum viribus con-€tortum, dum in Labienum mittere contendit, equi gra-€viter adverso pectori adfixit et ait: 'Labiene, decuma-num militem qui te petit scito esse.' omnium tamen €animi in terrorem coniecti, et maxime tironum: circum-€spicere enim Caesarem neque amplius facere nisi ho-€stium iacula vitare.  @@Caesar interim consilio hostium cognito iubet €aciem in longitudinem quam maximam porrigi et al-€ternis conversis cohortibus ut una post, altera ante €signa tenderet, ita coronam hostium dextro sinistroque €cornu mediam dividit et unam partem ab altera ex-€clusam equitibus intrinsecus adortus cum peditatu telis €coniectis in fugam vertit neque longius progressus ve-€ritus insidias se ad suos recipit. idem altera pars equi-tum peditumque Caesaris fecit. his rebus gestis ac pro-€cul hostibus repulsis convulneratisque ad sua praesidia €sese, sicut erat instructus, recipere coepit.  @@Interim M. Petreius et Cn. Piso cum equitibus @1 €Numidis &7mdc& electis peditatuque eiusdem generis satis grandi ex itinere recta subsidio suis occurrunt. atque €hostes suis ex terrore firmatis rursusque renovatis ani-€mis legionarios conversis equitibus recipientes novissi-€mos adoriri et impedire coeperunt quominus se in castra reciperent. hac re animadversa Caesar iubet €signa converti et medio campo redintegrari proelium. cum ab hostibus eodem modo pugnaretur nec commi-€nus ad manus rediretur Caesarisque equites iumenta ex €nausea recenti siti languore paucitate vulneribus defa-€tigata ad insequendum hostem perseverandumque cur-€sum tardiora haberent dieique pars exigua esset iam €reliqua, cohortibus equitibusque circumitis cohortatus €ut uno ictu contenderent neque remitterent, donec ultra €ultimos colles hostes reppulissent atque eorum essent potiti. itaque signo dato cum iam hoste languide tela €neglegenterque mittente, subito immittit cohortes tur-€masque suorum; atque puncto temporis hostibus nullo €negotio campo pulsis, post colle deiectis nacti locum €atque ibi paulisper commorati, ita uti erant instructi, @1 €leniter se ad suas recipiunt munitiones. itemque ad-€versarii male accepti tum demum se ad sua praesidia €contulerunt.  @@Interim ea re gesta et proelio dirempto ex ad-€versariis perfugae plures ex omni genere hominum €* * * * , et praeterea intercepti hostium complures equi-tes peditesque. ex quibus cognitum est consilium ho-€stium, eos hac mente et conatu venisse, ut novo atque €inusitato genere proelii tirones legionarii paucique per-€turbati Curionis exemplo ab equitatu circumventi op-primerentur, et ita Iubam dixisse pro contione, tan-€tam se multitudinem auxiliorum adversariis Caesaris €subministraturum, ut etiam caedendo in ipsa victoria €defatigati vincerentur atque a suis superarentur, quippe €qui %in illorum sibi confideret, primum quod audierat €Romae legiones veteranas dissentire neque in Africam þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨““‡velle transire; deinde quod triennio in Africa suos mili-€tes consuetudine retentos fideles sibi iam effecisset, @1 €maxima autem auxilia haberet Numidarum equitum €levisque armaturae, praeterea ex fuga proelioque Pom-€peiano Labienus quos secum a %Brundisio transportave-€rat equites Germanos Gallosque ibique postea ex hibridis €libertinis servisque conscripserat, armaverat equoque uti €frenato condocefecerat, praeterea regia auxilia; ele-€phantes &7cxx& equitatusque innumerabilis, deinde legiones €conscriptae [2&7iiii&]2 et cuiusquemodi generis amplius &7xii& milibus. hac spe atque ea audacia inflammatus Labie-€nus cum equitibus Gallis Germanisque &7mdc&, Numi-€darum sine frenis &7viii& milibus, praeterea Petreiano €auxilio adhibito equitibus &7mdc&, peditum ac levis arma-€turae quater tanto, sagittariis ac funditoribus hippo-€toxotisque compluribus: his copiis prid. Non. Ian., post €diem &7vi& quam Africam [2Caesar]2 attigit, in campis pla-€nissimis purissimisque ab hora diei quinta usque ad @1 €solis occasum est decertatum. in eo proelio Petreius €graviter ictus ex acie recessit.  @@Caesar interim castra munire diligentius, prae-€sidia firmare copiis maioribus vallumque ab oppido €Ruspina usque ad mare ducere et a castris alterum €eodem, quo tutius ultro citroque commeare auxiliaque €sine periculo sibi succurrere possent, tela tormentaque €ex navibus in castra comportare, remigum partem ex €classe Gallorum Rhodiorum epibatarumque armare €et in castra evocare, uti si posset eadem ratione qua €adversarii, levis armatura interiecta inter equites suos €interponeretur, sagittariisque ex omnibus navibus €Ityraeis Syris et cuiusque generis ductis in castra com-pluribus frequentabat suas copias_audiebat enim €Scipionem post diem tertium eius diei quo proelium €factum erat adpropinquare, copias suas cum Labieno €et Petreio coniungere; cuius copiae legionum &7viii& et equitum &7iii& milium esse nuntiabantur_officinas fer-€rarias instruere, sagittas telaque uti fierent complura €curare, glandes fundere, sudes comparare, litteras in €Siciliam nuntiosque mittere ut sibi crates materiem-€que congererent ad arietes, cuius inopia in Africa esset, praeterea ferrum plumbum mitteretur. etiam €animum advertebat frumento se in Africa nisi impor- @1 €taticio uti non posse: priore anno enim propter adver-€sariorum dilectus, quod stipendiarii aratores milites €essent facti, messem non esse factam; praeterea ex €omni Africa frumentum adversarios in pauca oppida €et bene munita comportasse omnemque regionem Afri-€cae exinanisse frumento, oppida praeter ea pauca quae €ipsi suis praesidiis tueri poterant, reliqua dirui ac €deseri, et eorum incolas intra sua praesidia coegisse €commigrare, agros desertos ac vastatos esse.  @@Hac necessitate Caesar coactus privatos am-€biendo et blande appellando aliquantum numerum fru-€menti in sua praesidia congesserat. eo parce utebantur. €opera interim ipse cotidie circuire et alteras cohortes in statione habere propter hostium multitudinem. La-€bienus saucios suos, quorum maximus numerus fuit, iubet in plostris delegatos Hadrumetum deportari. na-€ves interim Caesaris onerariae errabundae male vaga-€bantur incertae locorum atque castrorum suorum. quas €singulas scaphae adversariorum complures adortae in-cendebant atque expugnabant. hac re nuntiata Caesari €classes circum insulas portusque disposuit, quo tutius €commeatus subportari posset.  @@M. Cato interim qui Uticae praeerat, Cn. Pom-€peium filium multis verbis assidueque obiurgare non desistebat. 'tuus' inquit 'pater istuc aetatis cum esset €et animadvertisset rem publicam ab nefariis sceleratis- @1 €que civibus oppressam bonosque aut interfectos aut €exilio multatos patria civitateque carere, gloria et animi €magnitudine elatus privatus atque adulescentulus pa-€terni exercitus reliquiis collectis paene oppressam fun-€ditus[2que]2 deletam Italiam urbemque Romanum in €libertatem vindicavit, idemque Siciliam Africam Numi-diam Mauretaniam mirabili celeritate armis recepit. qui-€bus ex rebus sibi eam dignitatem quae est per gentes €clarissima notissimaque, conciliavit adulescentulusque atque eques Romanus triumphavit. atque ille non ita am-€plis rebus patris gestis neque tam excellenti dignitate €maiorum parta neque tantis clientelis nominisque clari-tate praeditus in rem publicam est ingressus. tu contra €et patris nobilitate et dignitate et per te ipse satis animi €magnitudine diligentiaque praeditus nonne eniteris et €proficisceris ad paternas clientelas auxilium tibi rei-€que publicae atque optimo cuique efflagitatum?'  @@His verbis hominis gravissimi incitatus adu-€lescentulus cum naviculis cuiusquemodi generis &7xxx&, €inibi paucis rostratis, profectus ab Utica in Maureta-€niam regnumque Bogudis est ingressus expeditoque €exercitu numero servorum liberorum &7ii& milium, cuius €partem inermem, partem habuerat armatam, ad oppi-€dum Ascurum accedere coepit. in quo oppido praesi-dium fuit regium. Pompeio adveniente oppidani us- @1 €que eo passi propius accedere, donec ad ipsas portas €ac murum adpropinquaret, subito eruptione facta pro-€stratos perterritosque Pompeianos in mare navesque passim compulerunt. ita re male gesta Cn. Pompeius €filius naves inde avertit neque postea litus adtigit €classemque ad insulas Baleares versus convertit.  @@Scipio interim cum his copiis quas paulo ante €demonstravimus, Uticae grandi praesidio relicto pro-€fectus primum Hadrumeti castra ponit, deinde ibi pau-€cos dies commoratus noctu itinere facto cum Labieni €et Petrei copiis [2se]2 coniungit, atque unis castris fac-tis &7iii& milia passuum longe considunt. equitatus in-€terim eorum circum Caesaris munitiones vagari atque €eos qui pabulandi atque aquandi gratia extra vallum €progressi essent, excipere. ita omnes adversarios intra munitiones continere. quare Caesariani gravi annona €sunt conflictati, ideo quod nondum neque ab Sicilia ne-€que ab Sardinia commeatus subportatus erat, neque €per anni tempus in mari classes sine periculo vagari €poterant. neque amplius milia passuum &7vi& terrae Afri-€cae quoque versus tenebant pabulique inopia preme-bantur. qua necessitate coacti veterani milites equites-€que qui multa terra marique bella confecissent et peri-€culis inopiaque tali saepe essent conflictati, alga e litore €collecta et aqua dulci elota et ita iumentis esurienti-€bus data vitam eorum producebant. @1  @@Dum haec ita fierent, rex Iuba cognitis Caesaris €difficultatibus copiarumque paucitate non est visum €dari spatium convalescendi augendarumque eius €opum. itaque comparatis equitum magnis peditum-€que copiis subsidio sociis egressus e regno ire con-tendit. P. Sittius interim et rex Bocchus coniunctis €suis copiis cognito regis Iubae egressu propius eius €regnum copias suas admovere, Cirtamque oppidum €opulentissimum eius regni adortus paucis diebus pu-€gnando capit et praeterea duo oppida Gaetulorum. quibus cum condicionem ferret ut oppido excederent €idque sibi vacuum traderent, condicionemque repudias-€sent, postea ab eo capti interfectique sunt omnes. €inde progressus agros oppidaque vexare non destitit. quibus rebus cognitis Iuba cum iam non longe ab €Scipione atque eius ducibus abesset, capit consilium €satius esse sibi suoque regno subsidio ire, quam dum €alios adiuturus proficisceretur, ipse suo regno expul-sus forsitan utraque re expelleretur. itaque rursus €recipere atque auxilia etiam ab Scipione abduxit sibi @1 €suisque rebus timens elephantisque &7xxx& relictis suis €finibus oppidisque suppetias profectus est.  @@Caesar interim, cum de suo adventu dubitatio €in provincia esset neque quisquam crederet ipsum, €sed aliquem legatum in Africam cum copiis venisse, €conscriptis litteris circum provinciam omnes civitates facit de suo adventu certiores. interim nobiles homi-€nes ex suis oppidis profugere et in castra Caesaris €devenire et de adversariorum eius crudelitate acerbi-tateque commemorare coeperunt. quorum lacrimis €querelisque Caesar commotus, cum antea constituisset €stativis castris aestate inita cunctis copiis auxiliisque €accitis bellum cum suis adversariis gerere, * * * * in-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨š“…stituit litterisque celeriter in Siciliam ad Allienum et €Rabirium Postumum conscriptis et per catascopum €missis [2imperavit]2 ut sine mora ac nulla excusatione €hiemis ventorumque quam celerrime exercitus sibi €transportaretur: Africam provinciam perire funditus-€que everti ab suis inimicis; quod nisi celeriter sociis €foret subventum, praeter ipsam Africam terram nihil, €ne tectum quidem quo se reciperent, ab illorum sce-lere insidiisque reliquum futurum. atque ipse erat in €tanta festinatione et exspectatione ut postero die quam €misisset litteras nuntiumque in Siciliam, classem exer-€citumque morari diceret, dies noctesque oculos men-temque ad mare depositos derectosque haberet. nec €mirum: animum advertebat enim villas exuri, agros @1 €vastari, pecus diripi, [2homines]2 trucidari, oppida ca-€stellaque dirui deserique, principesque civitatum aut €interfici aut in catenis teneri, liberos eorum obsidum €nomine in servitutem abripi; his se miseris suamque €fidem implorantibus auxilio propter copiarum pauci-tatem esse non posse. milites interim in opere exer-€cere atque castra munire, turres castella facere moles-€que iacere in mare non intermittere.  @@Scipio interim elephantos hoc modo condoce fa-€cere instituit. duas instruxit acies, unam funditorum €contra elephantos quae quasi adversariorum locum €obtineret et contra eorum frontem adversam lapillos €minutos mitteret; deinde in ordine elephantos consti-€tuit, post illos autem suam aciem instruxit, ut cum ab €adversariis lapides mitti coepissent et elephanti per-€territi se ad suos convertissent, rursus ab sua acie lapi-dibus missis eos converterent adversus hostem. quod €aegre tardeque fiebat; rudes enim elephanti multo-€rum annorum doctrina usuque vetusto vix edocti ta-€men communi periculo in aciem producuntur.  @@Dum haec ad Ruspinam ab utrisque ducibus €administrantur, C. Vergilius praetorius qui Thapsi €oppido maritimo praeerat, cum animum advertisset €naves singulas cum exercitu Caesaris incertas locorum @1 €atque castrorum suorum vagari, occasionem nactus €navem quam ibi habuit actuariam complet militibus €et sagittariis et eidem scaphas de navibus adiungit ac singulas naves Caesarianas consectari coepit. et cum €plures adortus esset, pulsus fugatusque inde discessis-€set nec tamen desisteret periclitari, forte incidit in €navem in qua erant duo Titi Hispani adulescentes, €tribuni legionis &7v& quorum patrem Caesar in senatum €legerat, et cum his T. Salienus centurio legionis eius-€dem qui M. Messalam legatum obsederat Messanae €[et] seditiosissima oratione apud eum usus idemque €pecuniam et ornamenta triumphi Caesaris retinenda et custodienda curarat et ob has causas sibi timebat. hic €propter conscientiam peccatorum suorum persuasit €adulescentibus, ne repugnarent seseque Vergilio trade-€rent. itaque deducti a Vergilio ad Scipionem custodi-bus traditi et post diem tertium sunt interfecti. qui €cum ducerentur ad necem, petisse dicitur maior Titius €a centurionibus uti se priorem quam fratrem interfice-€rent, idque ab eis facile impetrasse, atque ita esse €interfectos.  @@Turmae interim equitum quae pro vallo in sta-€tionibus esse solebant [ab utrisque ducibus], cotidie €minutis proeliis inter se depugnare non intermittunt. €nonnumquam etiam Germani Gallique Labieniani cum €Caesaris equitibus fide data inter se colloquebantur. Labienus interim cum parte equitatus Leptim oppi- @1 €dum cui praeerat Saserna cum cohortibus &7vi&, oppu-€gnare ac vi inrumpere conabatur. quod ab defen-€soribus propter egregiam munitionem oppidi et mul-€titudinem tormentorum facile et sine periculo defen-debatur. quod ubi saepius eius equitatus facere non €intermittebat, [et] cum forte ante portam turma densa €adstitisset, scorpione accuratius misso atque eorum de-€curione percusso et ad ecum adfixo, reliqui perterriti €fuga se in castra recipiunt. quo facto postea sunt de-€territi oppidum temptare.  @@Scipio interim fere cotidie non longe a suis €castris passus &7ccc& instruere aciem ac maiore parte diei consumpta rursus in castra se recipere. quod cum €saepius fieret, neque ex Caesaris castris quisquam €prodiret neque propius eius copias accederet, despecta €patientia Caesaris exercitusque eius, [Iuba] universis €copiis productis elephantisque turritis &7xxx& ante aciem €instructis quam latissime potuit porrecta equitum pe-€ditumque multitudine uno tempore progressus haud €ita longe a Caesaris castris constitit in campo.  @@Quibus rebus cognitis Caesar iubet milites qui €extra munitiones processerant [quique] pabulandi li-€gnandique aut etiam muniendi gratia quique vallum €petierant quaeque ad eam rem opus erant, omnes intra €munitiones minutatim modesteque sine tumultu aut @1 terrore se recipere atque in opere consistere. equi-€tibus autem qui in statione fuerant, praecipit ut us-€que eo locum optinerent in quo paulo ante constitis-€sent, donec ab hoste telum missum ad se perveniret. €quodsi propius accederetur, quam honestissime se intra munitiones reciperent. alii quoque equitatui edi-€cit uti suo quisque loco paratus armatusque praesto esset. atque haec non ipse per se coram, cum de vallo €prospecularetur, sed mirabili peritus scientia bellandi €in praetorio sedens per speculatores et nuntios impe-rabat quae fieri volebat. animadvertebat enim quam-€quam magnis essent copiis adversarii freti, tamen €saepe a se fugatis pulsis perterritisque et concessam €vitam et ignota peccata; quibus rebus numquam tanta €suppeteret ex ipsorum inertia conscientiaque animi victoriae fiducia ut castra sua adoriri auderent. prae-€terea ipsius nomen auctoritasque magna ex parte eo-rum exercitus minuebat audaciam. tum egregiae mu-€nitiones castrorum atque valli fossarumque altitudo et €extra vallum stili caeci mirabilem in modum consiti €vel sine defensoribus aditum adversariis prohibebant: €scorpionum catapultarum ceterorumque telorum quae €ad defendendum solent parari, magnam copiam habe-bat. atque haec propter exercitus sui praesentis pau-€citatem et tirocinium praeparaverat, non hostium vi €et metu commotus patientem se timidumque hostium opinioni praebebat. neque idcirco copias quamquam €erant paucae tironumque, non educebat in aciem quod @1 €victoriae suorum diffideret, sed referre arbitrabatur €cuiusmodi victoria esset futura; turpe enim sibi exi-€stimabat tot rebus gestis tantisque exercitibus devic-€tis, tot tam claris victoriis partis, ab reliquis copiis €adversariorum suorum ex fuga collectis se cruentam adeptum existimari victoriam. itaque constituerat glo-€riam exsultationemque eorum pati, donec sibi vetera-€narum legionum pars aliqua in secundo commeatu €occurrisset.  @@Scipio interim paulisper ut antea dixi in eo loco €commoratus, ut quasi despexisse Caesarem videretur, €paulatim reducit suas copias in castra et contione ad-€vocata de terrore suo desperationeque exercitus Cae-€saris facit verba et cohortatus suos victoriam pro-priam se eis brevi daturum pollicetur. Caesar iubet €milites rursus ad opus redire et per causam muniti-onum tirones in labore defatigare non intermittit. in-€terim Numidae Gaetuli[2que]2 diffugere cotidie ex ca-€stris Scipionis et partim in regnum se conferre, par-€tim quod ipsi maioresque eorum beneficio C. Mari usi €fuissent Caesaremque eius adfinem esse audiebant, in €eius castra perfugere catervatim non intermittunt. quorum ex numero electis hominibus inlustrioribus €[Gaetulos] et litteris ad suos cives datis cohortatus uti €manu facta se suosque defenderent, ne suis inimicis ad-€versariisque dicto audientes essent, mittit.  @@Dum haec ad Ruspinam fiunt, legati ex Acylla @1 €civitate libera et immunique, ad Caesarem veniunt se-€que paratos quaecumque imperasset, et libenti animo €facturos pollicentur; tantum orare et petere ab eo €uti sibi praesidium daret, quo tutius id et sine peri-€culo facere possent; se et frumentum et quaecumque €res eis suppeteret, communis salutis gratia submini-straturos. quibus rebus facile a Caesare impetratis €praesidioque dato, C. Messium aedilicia functum pote-state Acyllam iubet proficisci. quibus rebus cognitis €Considius Longus qui Hadrumeti cum duabus legioni-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨¡“ƒbus et equitibus &7dcc& praeerat, celeriter ibi parte €praesidii relicta cum &7viii& cohortibus ad Acyllam ire contendit. Messius celerius itinere confecto prior Acyl-lam cum cohortibus pervenit. Considius interim cum €ad urbem cum copiis accessisset et animadvertisset €praesidium Caesaris ibi esse, non ausus periculum su-€orum facere nulla re gesta pro multitudine hominum €rursus se Hadrumetum recepit; deinde paucis post die-€bus equestribus copiis a Labieno adductis rursus Acyl-€litanos castris positis obsidere coepit.  @@Per id tempus C. Sallustius Crispus quem pau-€cis ante diebus missum a Caesare cum classe demon- @1 stravimus, Cercinam pervenit. cuius adventu C. Deci-€mius quaestorius qui ibi cum grandi familiae suae €praesidio praeerat commeatui, parvulum navigium nactus conscendit ac se fugae commendat. Sallustius €interim praetor a Cercinitanis receptus magno nu-€mero frumenti invento naves onerarias quarum ibi satis €magna copia fuit, complet atque in castra ad Cae-sarem mittit. Allienus interim pro consule Lilybaeo €in navis onerarias imponit legionem &7xiii& et &7xiv& et equi-€tes Gallos &7dccc&, funditorum sagittariorumque #150 ac €secundum commeatum in Africam mittit ad Caesarem. quae naves ventum secundum nactae quarto die in por-€tum ad Ruspinam, ubi Caesar castra habuerat, inco-lumes pervenerunt. ita Caesar duplici laetitia ac vo-€luptate uno tempore auctus, frumento auxiliisque, €tandem suis hilaratis annonaque levata sollicitudinem €deponit, legiones equitesque ex navibus egressos iu-€bet ex languore nauseaque reficere, dimissos in ca-€stella munitionesque disponit.  @@Quibus rebus Scipio quique cum eo essent co-€mites mirari et requirere: C. Caesarem qui ultro con-€suesset bellum inferre ac lacessere proelio, subito com-mutatum non sine magno consilio suspicabantur. ita-€que ex eius patientia in magnum timorem coniecti @1 €ex Gaetulis duos quos arbitrabantur suis rebus ami-€cissimos, magnis praemiis pollicitationibusque pro-€positis pro perfugis speculandi gratia in castra Cae-saris mittunt. qui simul ad eum sunt deducti, peti-erunt ut sibi liceret vera sine periculo proloqui. po-€testate facta 'saepenumero' inquiunt 'imperator, com-€plures Gaetuli qui sumus clientes C. Marii et prope-€modum omnes cives Romani, qui sunt in legione &7iv& €et &7vi&, ad te voluimus in tuaque praesidia confugere. €sed custodiis equitum Numidarum quo id sine periculo €minus faceremus impediebamur. nunc data facultate €pro speculatoribus missi ab Scipione ad te cupidis-€sime venimus ut perspiceremus, numquae fossae aut €insidiae elephantis ante castra portasque valli factae €essent, simulque consilia vestra contra easdem bestias €comparationemque pugnae cognosceremus atque eis renuntiaremus.' qui conlaudati a Caesare stipendioque donati ad reliquos perfugas deducuntur. quorum ora-€tionem celeriter veritas comprobavit: namque postero €die ex legionibus his quas Gaetuli nominarunt, mi-€lites legionarii complures ab Scipione in castra Cae-€saris perfugerunt.  @@Dum haec ad Ruspinam geruntur, M. Cato qui €Uticae praeerat, dilectus cotidie libertinorum Afrorum, €servorum denique et cuiusquemodi generis hominum €qui modo per aetatem arma ferre poterant, habere at-€que sub manum Scipioni in castra submittere non in-termittit. legati interim ex oppido Thysdrae, in quod @1 €tritici modium milia &7ccc& comportata fuerant a nego-€tiatoribus Italicis aratoribusque, ad Caesarem venire, €quantaque copia frumenti aput se sit docent, simul-€que orant ut sibi praesidium mittat, quo facilius et frumentum et copiae suae conserventur. quibus Caesar €in praesentia gratias egit praesidiumque brevi tem-€pore se missurum dixit cohortatusque ad suos cives iubet proficisci. P. Sittius interim cum copiis Numi-€diae fines ingressus castellum in montis loco munito €locatum, in quod Iuba belli gerendi gratia et frumen-€tum et res ceteras quae ad bellum usui solent esse €comportaverat, vi expugnando est potitus.  @@Caesar postquam legionibus veteranis duabus €equitatu levique armatura copias suas ex secundo com-€meatu auxerat, naves exoneratas statim iubet Lily-€baeum ad reliquum exercitum transportandum pro-€ficisci; ipse &7vi& Kal. Febr. circiter vigilia prima im-€perat, speculatores apparitoresque omnes ut sibi praesto essent. itaque omnibus insciis neque suspican-€tibus vigilia tertia iubet omnes legiones extra castra €educi atque se consequi ad oppidum Ruspinam ver-€sus, in quo ipse praesidium habuit et quod primum ad amicitiam eius accessit. inde parvulam proclivita-€tem degressus sinistra parte campi propter mare le-giones ducit. hic campus mirabili planitie patet milia €passuum &7xv&; quem iugum cingens a mari ortum ne-que ita praealtum velut theatri efficit speciem. in hoc @1 €iugo colles sunt excelsi pauci, in quibus singulae €turres speculaeque singulae perveteres erant conloca-€tae, quarum apud ultimam praesidium et statio fuit €Scipionis.  @@Postquam Caesar ad iugum de quo docui, ascen-€dit atque in unumquemque collem turrem castellaque facere coepit atque ea minus semihora effecit, et post-€quam non ita longe ab ultimo colle turrique fuit, quae €proxima fuit castris adversariorum, in qua docui esse €praesidium stationemque Numidarum, paulisper com-€moratus perspectaque natura loci equitatu in statione €disposito legionibus opus adtribuit brachiumque me-€dio iugo ab eo loco ad quem pervenerat, usque ad eum unde egressus erat, iubet derigi ac muniri. quod post-€quam Scipio Labienusque animadverterant, equitatu €omni ex castris educto acieque equestri instructa a suis €munitionibus circiter passus #150 progrediuntur pede-€stremque copiam in secunda acie minus passus &7cccc& €a suis castris constituunt.  @@Caesar in opere milites adhortari neque adver-sariorum copiis moveri. iam cum non amplius pas-€sus &7md& inter hostium aciem suasque munitiones esse €animadvertisset intellexissetque ad impediendos mili-€tes suos et ab opere depellendos hostem propius ac- @1 €cedere et necesse haberet legiones a munitionibus de-€ducere, imperat turmae Hispanorum ut ad proximum €collem propere accurrerent praesidiumque inde de-€turbarent locumque caperent, eodemque iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. qui missi cele-€riter Numidas adorti partim vivos capiunt, nonnullos €equites fugientes convulneraverunt locumque sunt po-titi. postquam id Labienus animadvertit, quo celerius €iis auxilium ferret, ex acie instructa equitatus sui prope €totum dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire contendit. quod ubi Caesar conspexit, €Labienum ab suis copiis longius iam abscessisse, €equitatus sui alam sinistram ad intercludendos hostes €immisit.  @@Erat in eo campo ubi ea res gerebatur, villa per-€magna turribus &7iiii& exstructa. quae Labieni prospec-€tum impediebat ne posset animum advertere ab equi-tatu Caesaris se intercludi. itaque non prius vidit tur-€mas Iulianas quam suos caedi a tergo sentit. ex qua €re subito in terrorem converso equitatu Numidarum recta in castra fugere contendit. Galli Germanique €qui restiterant, ex superiore loco et post tergum cir-€cumventi fortiterque resistentes conciduntur universi. quod ubi legiones Scipionis quae pro castris erant in-€structae animum adverterunt, metu ac terrore obcae-€catae omnibus portis in sua castra fugere coeperunt. @1 postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque €exturbatis atque in castra compulsis cum receptui Cae-€sar cani iussisset equitatumque omnem intra suas mu-€nitiones recepisset, campo purgato animadvertit miri-€fica corpora Gallorum Germanorumque qui partim €eius auctoritatem erant ex Gallia secuti, partim pretio €pollicitationibus adducti ad eum se contulerant, non-€nulli qui ex Curionis proelio capti conservatique pa-€rem gratiam in fide praebenda praestare voluerant. horum corpora mirifica specie amplitudineque caesa €toto campo ac prostrata diverse iacebant.  @@His rebus gestis Caesar postero die ex omnibus €praesidiis cohortes eduxit atque omnes suas copias €in campo instruxit. Scipio suis male acceptis occisis €convulneratisque intra suas continere se munitiones coepit. Caesar instructa acie secundum infimas iugi þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨©’‚radices propius munitiones leniter accessit. iamque mi-€nus mille passus ab oppido Uzitta quod Scipio tenebat €aberant legiones Iulianae, cum Scipio veritus ne op-€pidum amitteret, unde aquari reliquisque rebus suble-€vari eius exercitus consuerat, eductis omnibus copiis €quadruplici acie instructa, ex instituto suo prima €equestri turmatim derecta elephantisque turritis inter-positis armatisque, suppetias ire contendit. quod ubi @1 €Caesar animadvertit, arbitratus Scipionem ad dimi-€candum paratum ad se certo animo venire, in eo loco €quo paulo ante commemoravi, ante oppidum consti-€tit suamque aciem mediam eo oppido texit, dextrum €sinistrumque cornu, ubi elephanti erant, in conspectu €patenti adversariorum constituit.  @@Cum iam prope solis occasum Caesar exspecta-€visset neque ex eo loco quo constiterat Scipionem pro-€gredi propius se animadvertisset locoque se magis de-€fendere, si res coegisset, quam in campo comminus €consistere audere, non est visa ratio propius accedendi €eo die ad oppidum, quoniam ibi praesidium grande €Numidarum esse cognoverat, hostesque mediam aciem €suam oppido texisse et sibi difficile factu esse intel-€lexit simul et oppidum uno tempore oppugnare et in €acie in cornu dextro ac sinistro ex iniquiore loce pu-€gnare, praesertim cum milites a mane diei ieiuni sub armis stetissent defatigati. itaque reductis suis copiis €in castra postero die propius eorum aciem instituit ex-€porrigere munitiones.  @@Interim Considius qui Acyllam . . . . . et &7viii& co-€hortibus stipendiariis[2que]2 Numidis Gaetulisque ob-€sidebat, ubi C. Messius &7iii& cohortibus praeerat, diu mul-€tumque expertus magnisque operibus saepe admotis @1 €et his ab oppidanis incensis cum proficeret nihil, su-€bito nuntio de equestri proelio adlato commotus, fru-€mento cuius in castris copiam habuerat incenso, vino €oleo ceterisque rebus quae ad victum parari solent €corruptis Acyllam quam obsidebat deseruit atque iti-€nere per regnum Iubae facto copias cum Scipione par-€titus Hadrumetum se recepit.  @@Interea ex secundo commeatu quem a Sicilia mi-€serat Alienus, navis una in qua fuerat Q. Cominius et €L. Ticida equites Romani, ab residua classe cum erra-€visset delataque esset vento ad Thapson, a Vergilio €scaphis naviculisque actuariis excepta est et ad Sci-pionem adducta. item altera navis trieris ex eadem €classe errabunda ac tempestate delata ad Aegimurum €a classe Vari et M. Octavi est capta, in quo milites €veterani cum uno centurione et nonnulli tirones fu-€erunt; quos Varus adservatos sine contumelia dedu-cendos curavit ad Scipionem. qui postquam ad eum €pervenerunt et ante suggestum eius constiterunt, 'non €vestra' inquit 'sponte vos certo scio, sed illius scele-€rati vestri imperatoris impulsu et imperio coactos ci-ves et optimum quemque nefarie consectari. quos €quoniam fortuna in nostram detulit potestatem, si, id €quod facere debetis, rem publicam cum optimo quo-€que defendetis, certum est vobis vitam et pecuniam €donare. quapropter quid sentiatis proloquimini.' @1  @@Hac habita oratione Scipio cum existimasset pro €suo beneficio sine dubio ab his gratias sibi actum iri, potestatem iis dicundi fecit. ex eis centurio legio-€nis &7xiv& 'pro tuo' inquit 'summo beneficio Scipio, tibi €gratias ago_non enim imperatorem te appello_, €quod mihi vitam incolumitatemque belli iure capto €polliceris, et forsan isto uterer beneficio, si non ei sum-mum scelus adiungeretur. egone contra Caesarem im-€peratorem meum apud quem ordinem duxi, eiusque €exercitum pro cuius dignitate victoriaque amplius% €&7xxxvi& annos depugnavi, adversus armatusque consi-stam? neque ego istud facturus sum et te magnopere €ut de negotio desistas adhortor. contra cuius enim €copias contendas, si minus antea expertus es, licet nunc cognoscas. elige ex tuis cohortem unam quam €putas esse firmissimam, et constitue contra me; ego €autem ex meis commilitonibus quos nunc in tua te-€nes potestate, non amplius &7x& sumam. tunc ex virtute €nostra intelleges, quid ex tuis copiis sperare debeas.'  @@Postquam haec centurio praesenti animo adver-€sus opinionem eius est locutus, ira percitus Scipio at-€que animi dolore incensus annuit centurionibus quid €fieri vellet, atque ante pedes centurionem interficit reliquosque veteranos a tironibus iubet secerni. 'ab- @1 €ducite istos' inquit 'nefario scelere contaminatos et €caede civium saginatos.' sic extra vallum deducti sunt et cruciabiliter interfecti. tirones autem iubet €inter legiones dispertiri et Cominium cum Ticida in conspectum suum prohibet adduci. qua ex re Caesar €commotus eos quos in stationibus cum longis navibus €apud Thapsum custodiae causa in salo esse iusserat, €ut suis onerariis longisque navibus praesidio essent, €ob neglegentiam ignominiae causa dimittendos ab €exercitu gravissimumque in eos edictum proponendum €curavit.  @@Per id tempus fere Caesaris exercitui res accidit €incredibilis auditu. namque vergiliarum signo con-€fecto circiter vigilia secunda noctis nimbus cum saxea grandine subito est exortus ingens. ad hoc autem in-€commodum accesserat quod Caesar non more superi-€orum temporum in hibernis exercitum continebat, sed €in tertio quartoque die procedendo propiusque hostem €accedendo castra communibat, opereque faciendo mi-lites se circumspiciendi non habebant facultatem. prae-€terea ita ex Sicilia exercitum transportabat ut praeter €ipsum militem et arma nec vas nec mancipium neque €ullam rem quae usu militi esse consuevit in naves im-poni pateretur. in Africa autem non modo sibi quic-€quam non adquisierant aut paraverant, sed etiam prop-ter annonae caritatem ante parta consumpserant. qui-€bus rebus attenuati oppido perquam pauci sub pelli-€bus adquiescebant; reliqui ex vestimentis tentoriolis @1 €factis atque harundinibus storiisque contextis permane-bant. itaque subito imbre grandineque consecuta gra-€vatis pondere tentoriis aquarumque vi subrutis deiec-€tisque, nocte intempesta ignibus exstinctis, rebus quae €ad victum pertinent omnibus corruptis per castra pas-€sim vagabantur scutisque capita contegebant. eadem €nocte &7v& legionis pilorum acumina sua sponte arserunt.  @@Rex interim Iuba de equestri proelio Scipionis €certior factus evocatusque ab eodem litteris praefecto €Saburra cum parte exercitus contra Sittium relicto, ut €secum ipse aliquid auctoritatis adderet exercitu Sci-€pionis ac terrorem Caesaris, cum tribus legionibus €equitibusque frenatis &7dccc&, Numidis sine frenis pe-€ditibusque levis armaturae grandi numero, elephantis €&7xxx& egressus e regno ad Scipionem est profectus. postquam ad eum pervenit, castris regiis seorsum €positis cum eis copiis quas commemoravi haud ita longe ab Scipione consedit._erat in castris Caesaris €superiore tempore magnus terror, et exspectatione €copiarum regiarum exercitus eius magis suspensiore @1 €animo ante adventum Iubae commovebatur. postquam €vero castra castris contulit, despectis eius copiis om-€nem timorem deponit. ita quam antea absens habuerat auctoritatem, eam omnem praesens dimiserat._quo €facto cuivis facile fuit intellectu Scipioni additum animum fiduciamque regis adventu. nam postero die €universas suas regisque copias cum elephantis &7lx& pro-€ductas in aciem quam speciosissime potuit instruxit €ac paulo longius progressus ab suis munitionibus haud €ita diu commoratus se recepit in castra.  @@Caesar postquam animadvertit Scipioni auxilia €fere quae exspectasset omnia convenisse neque mo-€ram pugnandi ullam fore, per iugum summum cum €copiis progredi coepit et brachia protinus ducere et €castella munire propiusque Scipionem capiendo loca €excelsa occupare contendit. adversarii magnitudine €copiarum confisi proximum collem occupaverant at-€que ita longius sibi progrediendi eripuerunt faculta-tem. eiusdem collis occupandi [gratia] Labienus con-€silium ceperat et quo propiore loco fuerat, eo celerius €occurrerat.  @@Erat convallis satis magna latitudine, altitudine €praerupta, crebris locis speluncae in modum subrutis, €quae erat transgredienda Caesari antequam ad eum @1 €collem quem capere volebat perveniretur. ultraque €eam convallem olivetum vetus crebris arboribus con-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨²’densum. hic cum Labienus animadvertisset Caesarem €si vellet eum locum occupare, prius necesse [2habere]2 €convallem olivetumque transgredi, eorum locorum pe-€ritus in insidiis cum parte equitatus levique armatura €consedit et praeterea post montem [collesque Caesari €se subito ostenderet] equites in occulto conlocaverat, €ut cum ipse ex improviso legionarios adortus esset, €ex colle se [2subito]2 equitatus ostenderet, ut re duplici €perturbatus Caesar eiusque exercitus neque retro re-€grediundi neque ultra procedendi oblata facultate cir-cumventus concideretur. Caesar postquam equitatu €ante praemisso inscius insidiarum cum ad eum locum €venisset, adversarii sive obliti praeceptorum Labieni €sive veriti ne in fossa ab equitibus opprimerentur, rari ac singuli de rupe prodire et summa petere collis. quos €Caesaris equites consecuti partim interfecerunt, par-€tim vivorum sunt potiti. deinde protinus collem pe-€tere contenderunt atque eum decusso Labieni praesidio €celeriter occupaverunt. Labienus cum parte equitum €vix fuga sibi peperit salutem.  @@Hac re per equites gesta Caesar legionibus opera €distribuit atque in eo colle quo erat potitus castra munivit. deinde ab suis maximis castris per medium €campum e regione oppidi Uzittae, quod inter sua castra @1 €et Scipionis in planitie positum erat tenebaturque a €Scipione, duo brachia instituit ducere et ita derigere ut €ad angulum dextrum sinistrumque eius oppidi con-venirent. id hac ratione opus instruebat, ut cum pro-€pius oppidum copias admovisset oppugnareque coe-€pisset, tecta latera suis munitionibus haberet, ne ab €equitatus multitudine circumventus ab oppugnatione €deterreretur, praeterea quo facilius conloquia fiere pos-€sent, et siqui perfugere vellent, id quod antea saepe €accidebat magno cum eorum periculo, tum facile et sine periculo fieret. voluit etiam experiri, cum pro-€pius hostem accessisset, haberetne in animo dimicare. accedebat etiam ad reliquas causas quod is locus de-€pressus erat puteique ibi [nonnulli] fieri complures €poterant: aquatione enim longa et angusta utebantur. dum haec opera quae ante dixi fiebant a legionibus, €interim pars acie ante opus instructa sub hoste sta-€bat; equites barbari levisque armaturae proeliis mi-€nutis comminus dimicabant.  @@Caesar ab eo opere cum iam sub vesperum co-€pias in castra reduceret, magno incursu cum omni €equitatu levique armatura Iuba Scipio Labienus in legionarios impetum fecerunt. equites Caesariani vi @1 €universae subitaeque hostium multitudinis pulsi pa-rumper cesserunt. quae res aliter adversariis cecidit: €namque Caesar ex medio itinere copiis reductis equi-€tibus suis auxilium tulit; equites autem adventu le-€gionum animo addito conversis equis in Numidas €cupide insequentes dispersosque impetum fecerunt at-€que eos convulneratos usque in castra regia reppule-runt multosque ex his interfecerunt. quodni in noctem €proelium esset coniectum pulvisque vento elatus om-€nium prospectu offecisset, Iuba cum Labieno capti in €potestatem Caesaris venissent, equitatusque cum levi armatura funditus ad internecionem deletus esset. in-€terim incredibiliter ex legione &7iv& et &7vi& Scipionis mili-€tes diffugere partim in castra Caesaris, partim in quas €quisque poterat regiones pervenire. itemque equites €Curioniani diffisi Scipioni eiusque copiis complures se €eodem conferebant.  @@Dum haec circum Uzittam ab utrisque ducibus €administrantur, legiones duae &7x& et &7viiii& ex Sicilia navi-€bus onerariis profectae, cum iam non longe a portu €Ruspinae abessent, conspicati naves Caesarianas quae €in statione apud Thapsum stabant, veriti ne in adver-€sariorum ut insidiandi gratia ibi commorantium clas-€sem inciderent imprudentes, vela in altum dederunt ac @1 €diu multumque iactati tandem multis post diebus siti €inopiaque confecti ad Caesarem perveniunt.  @@Quibus legionibus expositis memor in Italia pri-€stinae licentiae militaris ac rapinarum certorum homi-€num parvulam modo causulam nactus, quod C. Avie-€nus tribunus militum &7x& legionis navem [2ex]2 commeatu €familia sua atque iumentis occupavisset neque militem €unum ab Sicilia sustulisset, postero die de suggestu €convocatis omnium legionum tribunis centurionibus-que 'maxime vellem' inquit 'homines suae petulantiae €nimiaeque libertatis aliquando finem fecissent meae-€que lenitatis modestiae patientiaeque rationem ha-buissent. sed quoniam ipsi sibi neque modum ne-€que terminum constituunt, quo ceteri dissimiliter se €gerant, egomet ipse documentum more militari con-stituam. C. Aviene, quod in Italia milites populi €Romani contra rem publicam instigasti rapinasque €per municipia fecisti quodque mihi reique publi-€cae inutilis fuisti et pro militibus tuam familiam €iumentaque in naves imposuisti tuaque opera mi-€litibus tempore necessario res publica caret, ob eas €res ignominiae causa ab exercitu meo te removeo €hodieque ex Africa abesse et quantum pote pro-€ficisci iubeo. itemque te Aule Fontei, quod tribunus €militum seditiosus malusque civis fuisti, te ab exer-citu dimitto. Tite Saliene M. Tiro C. Clusinas, cum @1 €ordines in meo exercitu beneficio, non virtute [sitis] €consecuti ita vos gesseritis ut neque bello fortes ne-€que pace boni aut utiles fueritis et magis in seditione €concitandisque militibus adversum vestrum imperato-€rem quam pudoris modestiaeque fueritis studiosiores, €indignos vos esse arbitror qui in meo exercitu ordines €ducatis, missosque facio et quantum pote abesse ex €Africa iubeo.' itaque traditos centurionibus et singulis €non amplius singulos additos servos in navem impo-€nendos separatim curavit.  @@Gaetuli interim perfugae quos cum litteris man-€datisque a Caesare missos supra docuimus, ad suos €cives perveniunt. quorum auctoritate facile adducti €Caesarisque nomine persuasi a rege Iuba desciscunt €celeriterque cuncti arma capiunt contraque regem fa-cere non dubitant. quibus rebus cognitis Iuba disten-€tus triplici bello necessitateque coactus de suis copiis €quas contra Caesarem adduxerat, sex cohortes in fi-€nes regni sui mittit quae essent praesidio contra €Gaetulos.  @@Caesar brachiis perfectis promotisque usque eo €ut telum ex oppido adigi non posset, castra munit, bal-€listis scorpionibusque crebris ante frontem castrorum @1 €contra oppidum conlocatis defensores muri deterrere €non intermittit eoque quinque legiones ex superioribus castris deducit. qua facultate oblata inlustriores notis-€simique conspectum amicorum propinquorumque ef-flagitabant atque inter se conloquebantur. quae res €quid utilitatis haberet, Caesarem non fallebat. namque €Gaetuli ex equitatu regio nobiliores equitumque prae-€fecti quorum patres cum Mario ante meruerant eius-€que beneficio agris finibusque donati post Sullae vic-€toriam sub Hiempsalis regis erant dati potestatem, oc-€casione capta nocte iam luminibus accensis cum equis €calonibusque suis circiter mille perfugiunt in Caesaris €castra quae erant in campo proxime locum Uzittae €locata.  @@Quod postquam Scipio quique cum eo erant co-€gnoverunt, cum commoti ex tali incommodo essent, €fere per id tempus M. Aquinium cum C. Saserna con-loquentem viderunt. Scipio mittit ad Aquinium, nihil €adtinere eum cum adversariis conloqui. cum nihilo €minus eius sermonem nuntius ad Scipionem referret. €sed %restare, ut reliqua quae sibi vellet perageret, @1 €viator praeterea ab Iuba ad eum est missus qui diceret audiente Saserna 'vetat te rex conloqui'. quo nuntio €perterritus discessit et dicto audiens fuit regi. usu ve-€nisse hoc civi Romano et ei qui ab populo Romano €honores accepisset, incolumi patria fortunisque omni-€bus Iubae barbaro potius oboedientem fuisse quam aut €Scipionis obtemperasse nuntio aut caesis eiusdem par-tis civibus incolumem reverti malle! atque etiam et €superbius Iubae factum non in M. Aquinium hominem €novum parvumque senatorem, sed in Scipionem ho-€minem illa familia dignitate honoribus praestantem. namque cum Scipio sagulo purpureo ante regis adven-€tum uti solitus esset, dicitur Iuba cum eo egisse, non oportere illum eodem vestitu atque ipse uteretur. ita-€que factum est ut Scipio ad album sese vestitum trans-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨¹–ƒferret et Iubae homini superbissimo ineptissimoque ob-€temperaret.  @@Postero die universas omnium copias de castris €omnibus educunt et supercilium quoddam excelsum €nacti non longe a Caesaris castris aciem constituunt atque ibi consistunt. Caesar item producit copias ce-€leriterque iis instructis ante suas munitiones quae erant €in campo consistit, sine dubio existimans ultro adver-€sarios, cum tam magnis copiis auxiliisque regis essent €praediti promptiusque prosiluissent, acie secum con- @1 cursuros propiusque se accessuros. equo circumvectus €legionesque cohortatus signo dato accessum hostium aucupabatur. ipse enim a suis munitionibus longius €non sine ratione [2non]2 procedebat, quod in oppido €Uzittae quod Scipio tenebat, hostium erant cohortes €armatae; eidem autem oppido ad dextrum latus eius €cornu erat oppositum, verebaturque ne si praetergres-€sus esset, ex oppido eruptione facta ab latere eum adorti conciderent. praeterea haec quoque eum causa €tardavit, quod erat locus quidam perimpeditus ante €aciem Scipionis quem suis impedimento ad ultro oc-€currendum fore existimabat.  @@Non arbitror esse praetermittendum quemadmo-€dum exercitus utriusque fuerint in aciem instructi. Sci-pio hoc modo aciem derexit: conlocarat in fronte suas €et Iubae legiones, post eas autem Numidas in subsi-€diaria acie ita extenuatos et in longitudinem derectos €ut procul simplex esse acies media ab legionariis mi-€litibus videretur [in cornibus autem duplex esse existi-mabatur]. elephantos dextro sinistroque cornu conlo-€caverat aequalibus inter eos intervallis interiectis, post €autem elephantos armaturas leves Numidasque auxi-liares substituerat. equitatum frenatum universum in @1 €suo dextro cornu disposuerat: sinistrum enim cornu €oppido Uzitta claudebatur, neque erat spatium equitatus explicandi. praeterea Numidas levisque armaturae in-€finitam multitudinem ad dextram partem suae aciei €opposuerat fere interiecto non minus mille passum €spatio et ad collis radices magis adpulerat longius-€que ab adversariorum suisque copiis promovebat, id €hoc consilio ut cum acies duae inter se concurrissent, €initio certaminis paulo longius eius equitatus circum-€vectus ex improviso clauderet multitudine sua exer-€citum Caesaris atque perturbatum iaculis configeret. €haec fuit ratio Scipionis eo die proeliandi.  @@Caesaris autem acies hoc modo fuit conlocata: €ut ab sinistro eius cornu ordiar et ad dextrum perve-€niam, habuit legionem &7x& et &7viiii& in sinistro cornu, &7xxv xxviii xiii xiv xxviiii xxvi& in media acie. ipsum €autem dextrum cornu * * * * in secunda autem acie €veteranarum legionum partem cohortium conlocave-rat, praeterea ex tironum adiecerat paucas. tertiam @1 €autem aciem in sinistrum suum cornu contulerat et €usque ad aciei suae mediam legionem porrexerat et €ita conlocaverat uti sinistrum suum cornu [2esset]2 tri-plex. id eo consilio fecerat quod suum dextrum latus €munitionibus adiuvabatur, sinistrum autem equitatus €hostium multitudini uti resistere posset laborabat, eo-€demque suum omnem equitatum contulerat, et quod ei €parum confidebat, praesidio his equitibus legionem &7v& €praemiserat levemque armaturam inter equites inter-posuerat. sagittarios varie passimque locis certis ma-€ximeque in cornibus conlocaverat.  @@Sic utrorumque excercitus instructi non plus pas-€sum &7ccc& interiecto spatio, quod forsitan ante id tempus €acciderit numquam quin dimicaretur, a mane usque ad horam &7x& die perstiterunt. itemque Caesar dum €exercitum intra munitiones suas reducere coepisset, su-€bito universus equitatus ulterior Numidarum Gaetulo-€rumque sine frenis ad dextram partem se movere pro-€piusque Caesaris castra quae erant in colle se conferre €coepit, frenatus autem Labieni eques in loco perma-nere legionesque distinere: cum subito pars equitatus €Caesaris cum levi armatura contra Gaetulos iniussu €ac temere longius progressi paludemque transgressi €multitudinem hostium pauci sustinere non potuerunt @1 €levique armatura deserta pulsi convulneratique uno €equite amisso, multis equis sauciis, levis armaturae &7xxvii& occisis ad suos refugerunt. quo secundo equestri €proelio facto Scipio laetus in castra nocte copias re-duxit. quod proprium gaudium bellantibus Fortuna €tribuere non decrevit. namque postero die Caesar cum €partem equitatus sui frumentandi gratia Leptim misis-€set, in itinere praedatores equites Numidas Gaetulos-€que ex improviso adorti circiter centum partim occi-derunt, partim vivorum potiti sunt. Caesar interim co-€tidie legiones in campum deducere atque opus facere €vallumque et fossam per medium campum ducere ad-€versariorumque excursionibus [iter] officere non inter-mittit. Scipio item munitiones contra facere et ne iugo a Caesare excluderetur adproperare, ita ut duces utri-€que et in operibus occupati essent, et nihilo minus €equestribus proeliis inter se cotidie dimicabant.  @@Interim Varus classem quam antea Uticae hie-€mis gratia subduxerat, cognito legionis &7x& et &7viiii& ex €Sicilia adventu celeriter deducit ibique Gaetulis remi-€gibus epibatisque complet insidiandique gratia ab Utica €progressus Hadrumetum cum &7lv& navibus pervenit. cuius adventus inscius Caesar Lucium Cispium cum @1 €classe &7xxvii& navium ad Thapsum versus in stationem €praesidii gratia commeatus sui mittit itemque Quintum €Aquilam cum &7xiii& navibus longis Hadrumetum eadem de causa praemittit. Cispius quo erat missus celeriter €pervenit, Aquila tempestate iactatus promunturium su-€perare non potuit atque angulum quendam tutum a €tempestate nactus cum classe se longius a prospectu removit. reliqua classis in salo ad Leptim egressis re-€migibus passimque in litore vagantibus, partim in op-€pidum victus sui mercandi gratia progressis vacua a defensoribus stabat. quibus rebus Varus ex perfugis €cognitis occasionem nactus vigilia secunda Hadrumeto €ex cothone egressus primo mane Leptim cum uni-€versa classe vectus naves onerarias quae longius a €portu in salo stabant vacuas a defensoribus incendit €et penteres duas nullo repugnante cepit.  @@Caesar interim celeriter per nuntios in castris, €cum opera circumiret, certior factus, quae aberant a €portu milia passuum &7vi&, equo admisso omissis omni-€bus rebus celeriter pervenit Leptim ibique hortatur @1 €omnes ut se naves consequerentur. postquam ipse par-€volum navigiolum conscendit, in cursu Aquilam mul-€titudine navium perterritum atque trepidantem nactus hostium classem sequi coepit. interim Varus ce-€leritate Caesaris audaciaque commotus cum universa €classe conversis navibus Hadrumetum versus fugere contendit. quem Caesar in milibus passuum &7iiii& con-€secutus recuperata quinqueremi cum suis omnibus epi-€batis atque etiam hostium custodibus &7cxxx& in ea nave €captis triremem hostium proximam quae in repugnando €erat commorata, onustam remigum epibatarumque ce-pit. reliquae naves hostium promunturium superarunt €atque Hadrumetum in cothonem se universae contu-lerunt. Caesar eodem vento promunturium superare €non potuit atque in salo in ancoris ea nocte commora-€tus prima luce Hadrumetum accedit ibique navibus €onerariis quae erant extra cothonem incensis omnibus-€que reliquis ab iis aut subductis aut in cothonem com-€pulsis paulisper commoratus, si forte vellent classe €dimicare, rursus se recepit in castra.  @@In ea nave captus est P. Vestrius eques Roma-€nus et P. Ligarius Afranianus quem Caesar in Hispa-€nia cum reliquis dimiserat, et postea se ad Pompeium €contulerat, inde ex proelio effugerat in Africamque ad €Varum venerat; quem ob periurium perfidiamque Cae-sar iussit necari. P. Vestrio autem quod eius frater @1 €Romae pecuniam imperatam numeraverat, et quod €ipse suam causam probaverat Caesari, se a Nasidi €classe captum, cum ad necem duceretur, beneficio €Vari esse servatum, postea sibi facultatem nullam da-€tam transeundi, ignovit.  @@Est in Africa consuetudo incolarum, ut in agris €et in omnibus fere villis sub terra specus frumenti €condendi gratia clam habeant, atque id propter bella €maxime hostiumque subitum adventum praeparant. qua de re Caesar per indicem certior factus tertia vi-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨Á’‚gilia legiones duas cum equitatu mittit a castris suis €milia passuum &7x& atque inde magno numero fru-menti onustos recipit in castra. quibus rebus cognitis €Labienus progressus a suis castris milia passuum &7vii& €per iugum et collem per quem Caesar pridie iter fe-€cerat, ibi castra duarum legionum facit atque ipse co-€tidie existimans Caesarem eadem saepe frumentandi €gratia commeaturum cum magno equitatu levique ar-€matura insidiaturus locis idoneis considit.  @@Caesar interim de insidiis Labieni ex perfugis €certior factus paucos dies ibi commoratus, dum hostes €cotidiano instituto saepe idem faciendo in neglegen-€tiam adducerentur, subito mane imperat porta decu-€mana legiones se &7iii& veteranas cum parte equitatus €sequi atque equitibus praemissis neque opinantes insi-€diatores subito [2adortus]2 in convallibus latentes levi @1 €armatura concidit circiter &7d&, reliquos in fugam tur-pissimam coniecit. interim Labienus cum universo equitatu fugientibus suis suppetias occurrit. cuius vim €multitudinis cum equites pauci Caesariani iam susti-€nere non possent, Caesar instructas legiones hostium €copiis ostendit. quo facto perterrito Labieno ac retar-dato suos equites recepit incolumes. postero die Iuba €Numidas eos qui loco amisso fuga se receperant in €castra, in cruce omnes suffixit.  @@Caesar interim quoniam inopia frumenti preme-€batur, copias omnes in castra conducit atque praesidio €Lepti Ruspinae Acyllae relicto, Cispio Aquilaeque €classe tradita, ut alter Hadrumetum, alter Thapsum €mari obsiderent, ipse castris incensis quarta noctis vi-€gilia acie instructa impedimentis in sinistra parte con-€locatis ex eo loco proficiscitur et pervenit ad oppidum €Aggar, quod a Gaetulis saepe antea oppugnatum sum-maque vi per ipsos oppidanos erat defensum. ibi in €campo castris unis positis ipse frumentatum circum €villas cum parte exercitus profectus magno invento €hordei olei vini fici numero, pauco tritici, atque re-creato exercitu redit in castra. Scipio interim cognito €Caesaris discessu cum universis copiis per iugum Cae-€sarem subsequi coepit atque ab eius castris milia pas-€suum &7vi& longe trinis castris dispertitis copiis consedit.  @@Oppidum erat Zeta quod aberat a Scipione milia €passuum &7x&, ad eius regionem et partem castrorum con- @1 €locatum, a Caesare autem diversum ac remotum, quod €erat ab eo longe milia passuum &7xviii&. huc Scipio le-giones duas frumentandi gratia misit. quod postquam €Caesar ex perfuga cognovit, castris ex campo in col-€lem ac tutiora loca conlatis atque ibi praesidio relicto €ipse quarta vigilia egressus praeter hostium castra proficiscitur cum copiis et oppidum potitur. legiones €Scipionis comperit longius in agris frumentari, et cum €eo contendere conaretur, animadvertit copias hostium €his legionibus occurrere suppetias. quae res eius im-petum retardavit. itaque capto C. %biocio Regino €equite Romano Scipionis familiarissimo qui ei oppido €praeerat, et P. Atrio equite Romano de conventu Uti-€censi, et camelis &7xxii& regis abductis, praesidio ibi cum €Oppio legato relicto ipse se recipere coepit ad castra.  @@Cum iam non longe a castris Scipionis abesset, €quae eum necesse erat praetergredi, Labienus Afranius-€que cum omni equitatu levique armatura ex insidiis €adorti agmini eius extremo se offerunt atque ex colli-bus proximis exsistunt. quod postquam Caesar ani-€mum advertit, equitibus suis hostium vi oppositis sar-€cinas legionarios in acervum iubet comportare atque celeriter signa hostibus inferre. quod postquam coep-€tum est fieri, primo impetu legionum equitatus et €levis armatura hostium nullo negotio loco pulsa et @1 deiecta est de colle. cum iam Caesar existimasset ho-€stes pulsos deterritosque finem lacessendi facturos et €iter coeptum pergere coepisset, iterum celeriter ex €proximis collibus erumpunt atque eadem ratione qua €ante dixi in Caesaris legionarios impetum faciunt Nu-€midae levisque armaturae mirabili velocitate praediti, €qui inter equites pugnabant et una pariterque cum equitibus accurrere et refugere consueverant. cum hoc €saepius facerent et proficiscentes Iulianos insequeren-€tur, refugerent instantes, propius non accederent et sin-€gulari genere pugnae uterentur eosque iaculis convul-€nerare satis esse existimarent, Caesar intellexit nihil €aliud eos conari nisi ut se cogerent castra eo loco po-€nere, ubi omnino aquae nihil esset, ut exercitus ieiunus, €qui a quarta vigilia usque ad horam &7x& diei nihil gustas-€set, ac iumenta siti perirent.  @@Cum iam ad solis occasum esset, et non totos &7c& €passus in horis &7iiii& esset progressus, equitatu suo prop-€ter equorum interitum extremo agmine remoto le-giones in vicem ad extremum agmen evocabat. ita €vim hostium placide leniterque procedens per legio-narium militem commodius sustinebat. interim equi-€tum Numidarum copiae dextra sinistraque per colles €praecurrere coronaeque in modum cingere multitudine €sua Caesaris copias, pars agmen extremum insequi. Caesaris interim non amplius &7iii& aut &7iiii& milites vete-€rani si se convertissent et pila viribus contorta in Nu-€midas infestos coniecissent, amplius duum milium nu- @1 €mero ad unum terga vertebant ac rursus ad aciem €passim conversis equis se colligebant atque in spatio consequebantur et iacula in legionarios coiciebant. ita €Caesar modo procedendo modo resistendo tardius iti-€nere confecto noctis hora prima omnes suos ad unum in castra incolumes sauciis &7x& factis reduxit. Labienus €circiter &7ccc& amissis, multis vulneratis ac defessis, in-stando omnibus ad suos se recepit. Scipio interim le-€giones productas cum elephantis quos ante castra in €acie terroris gratia in conspectu Caesaris conlocaverat, €reducit in castra.  @@Caesar contra eiusmodi hostium genera copias €suas non ut imperator exercitum veteranum victorem-€que maximis rebus gestis, sed ut lanista tirones gla-€diatores condocefacere: quot pedes se reciperent ab €hoste et quemadmodum obversi adversariis et in quan-€tulo spatio resisterent, modo procurrerent modo rece-€derent comminarenturque impetum, ac prope quo loco et quemadmodum tela mitterent praecipere. mirifice €enim hostium levis armatura anxium exercitum no-€strum atque sollicitum habebat, quia et equites deter-€rebat proelium inire propter equorum interitum, quod €eos iaculis interficiebat, et legionarium militem defa-€tigabat propter velocitatem: gravis enim armaturae €miles simulatque ab iis insectatus constiterat in eos-€que impetum fecerat, illi veloci cursu periculum facile €vitabant. @1  @@Quibus ex rebus Caesar vehementer commove-€batur, quod quotienscumque proelium erat commissum, €equitatu suo sine legionario milite hostium equitatui €levique armaturae eorum nullo modo par esse pote-rat. sollicitabatur autem his rebus, quod nondum le-€giones hostium cognoverat, et quonam modo sustinere €se posset ab eorum equitatu levique armatura, quae erant mirifica, si legiones quoque accessissent. acce-€debat etiam haec causa quod elephantorum magni-€tudo multitudoque militum animos detinebat in ter-rore. cui uni rei tamen invenerat remedium. namque €elephantos ex Italia transportari iusserat, quos et mi-€les nosset speciemque et virtutem bestiae cognosceret, €et cui parti corporis eius telum facile adigi posset, €ornatusque ac loricatus cum esset elephans, quae pars €corporis eius sine tegmine nuda relinqueretur, ut eo €tela conicerentur; praeterea ut iumenta bestiarum odo-€rem stridorem speciem consuetudine capta earum non reformidarent. quibus ex rebus largiter erat consecu-€tus. nam et milites bestias manibus pertractabant ea-€rumque tarditatem cognoscebant, equitesque in eos pila €praepilata coiciebant, atque in consuetudinem equos €patientia bestiarum adduxerat.  @@Ob has causas quas supra commemoravi solli- @1 €citabatur Caesar tardiorque et consideratior erat factus €et ex pristina bellandi consuetudine celeritateque ex-cesserat. neque mirum: copias enim habebat in Gallia €bellare consuetas locis campestribus et contra Gallos €homines apertos minimeque insidiosos, qui per virtu-€tem, non per dolum dimicare consuerunt; tum autem €erat ei laborandum ut consuefaceret milites hostium þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨É’†dolos insidias artificia cognoscere, et quid sequi, quid vitare conveniret. itaque quo haec celerius concipe-€rent, dabat operam ut legiones non in uno loco conti-€neret, sed per causam frumentandi huc atque illuc €rapsaret, ideo quod hostium copias ab se suisque ve-stigium non discessuras existimabat. atque post diem €tertium productis accuratius suis copiis sicut instruxe-€rat, propter hostium castra praetergressus aequo loco €invitat ad dimicandum. postquam eos abhorrere videt, €reducit sub vesperum legiones in castra.  @@Legati interim ex oppido Vaga quod finitimum €fuit Zetae, cuius Caesarem potitum esse demonstravi-€mus, veniunt. petunt obsecrant ut sibi praesidium mit-€tat: se res complures quae utiles bello sint administra-turos. per id tempus %deorum voluntate studioque €erga Caesarem transfuga suos cives facit certiores Iu-€bam regem celeriter cum copiis suis, antequam Cae- @1 €saris praesidium eo perveniret, ad oppidum adcucur-€risse atque advenientem multitudine circumdata eo po-€titum omnibusque eius oppidi incolis ad unum inter-€fectis dedisse oppidum diripiendum delendumque mi-€litibus.  @@Caesar interim lustrato exercitu a. d. &7xii& Kal. €April. postero die productis universis copiis proces-€sus ab suis castris milia passuum &7v&, a Scipionis cir-€citer duum milium interiecto spatio, in acie constitit. postquam satis diu adversarios ab se ad dimicandum €invitatos supersedere pugnae animadvertit, reducit co-€pias posteroque die castra movet atque iter ad oppi-€dum Sassuram, ubi Scipio Numidarum habuerat prae-€sidium frumentumque comportaverat, ire contendit. quod ubi Labienus animadvertit, cum equitatu levique €armatura agmen eius extremum carpere coepit atque €ita lixarum mercatorumque qui plostris merces por-€tabant, sarcinis interceptis addito animo propius auda-€ciusque accedit ad legiones, quod existimabat milites €sub onere ac sub sarcinis defatigatos pugnare non posse. quae res Caesarem non fefellerat: namque ex-€peditos ex singulis legionibus trecenos milites esse ius-€serat. itaque eos in equitatum Labieni immissos tur-mis suorum suppetias mittit. tum Labienus conversis €equis signorum conspectu perterritus turpissime fu-gere contendit. multis eius occisis, compluribus vul-€neratis milites legionarii ad sua se recipiunt signa @1 €atque iter inceptum ire coeperunt. Labienus per iugum €summum collis dextrorsus procul subsequi non destitit.  @@Postquam Caesar ad oppidum Sassuram venit, €inspectantibus adversariis interfecto praesidio Scipio-€nis, cum suis auxilium ferre non auderent, fortiter re-€pugnante P. Cornelio evocato Scipionis qui ibi prae-€erat atque a multitudine circumvento interfectoque op-€pido potitur atque ibi frumento exercitui dato postero €die ad oppidum Thysdram pervenit. in quo Considius €per id tempus fuerat cum grandi praesidio cohorteque sua gladiatorum. Caesar oppidi natura perspecta €aquae inopia ab oppugnatione eius deterritus protinus €profectus circiter milia passuum &7iiii& ad aquam facit €castra atque inde quarta vigilia egressus redit rursus €ad ea castra quae ad Aggar habuerat. idem facit Sci-€pio atque in antiqua castra copias reducit.  @@Thabenenses interim qui sub dicione et potestate €Iubae esse consuessent in extrema eius regni regione €maritima locati, interfecto regio praesidio legatos ad €Caesarem mittunt, rem a se gestam docent, petunt €orantque ut suis fortunis, [2de]2 populo Romano quod bene meriti essent, auxilium ferret. Caesar eorum con-€silio probato Marcium Crispum tribus cum cohortibus €et sagittariis tormentisque compluribus praesidio Tha- @1 benam mittit. eodem tempore ex legionibus omni-€bus milites qui aut morbo impediti aut commeatu €dato cum signis non potuerant ante transire in Afri-€cam, ad milia &7iiii&, equites &7cccc&, funditores sagittarii-que #150 uno commeatu Caesari occurrerunt. itaque €cum his copiis et omnibus legionibus eductis, sicut €erat instructus, &7v&[&7iii&] milibus passuum ab suis castris, €ab Scipionis vero #150 #150 passuum longe constitit in €campo.  @@Erat oppidum infra castra Scipionis nomine Te-€gea, ubi praesidium equestre circiter #150 #150 numero ha-bere consuerat. eo equitatu dextra sinistra derecto ab €oppidi lateribus ipse legiones ex castris eductas atque €in iugo inferiore instructas non longius fere mille pas-€sus ab suis munitionibus progressus in acie consti-tuit. postquam diutius in uno loco Scipio commora-€batur et tempus diei in otio consumebatur, Caesar equi-€tum turmas suorum iubet in hostium equitatum qui €ad oppidum in statione erant, facere impressionem le-€vemque armaturam sagittarios funditoresque eodem submittit. quod ubi coeptum est fieri et equis concitatis €Iuliani impetum fecissent, Pacideius suos equites ex-€porrigere coepit in longitudinem, ut haberent facul-€tatem turmas Iulianas circumeundi, et nihilo minus for-tissime acerrimeque pugnare. quod ubi Caesar anim- @1 €advertit, &7ccc& quos ex legionibus habere expeditos con-€suerat, ex legione quae proxima ei proelio in acie con-stiterat, iubet equitatui succurrere. Labienus interim €suis equitibus auxilia equestria submittere sauciisque €ac defatigatis integros recentioribusque viribus equites subministrare. postquam equites Iuliani &7cccc& vim ho-€stium ad &7iiii& milia numero sustinere non poterant et €ab levi armatura Numidarum vulnerabantur minuta-€timque cedebant, Caesar alteram alam mittit qui sata-gentibus celeriter occurrerent. quo facto sui sublati €universi in hostes impressione facta in fugam adver-€sarios dederunt; multis occisis, compluribus vulnera-€tis insecuti per &7iii& milia passuum usque ad collem ho-stibus adactis se ad suos recipiunt. Caesar in horam &7x& €commoratus, sicut erat instructus, se ad sua castra re-cepit omnibus incolumibus. in quo proelio Pacideius €graviter pilo per cassidem caput ictus compluresque €duces ac fortissimus quisque interfecti vulneratique €sunt.  @@Postquam nulla condicione cogere adversarios €poterat, ut in aequum locum descenderent legionum-€que periculum facerent, neque ipse propius hostem €castra ponere propter aquae penuriam se posse ani-€madvertebat, adversarios non virtute eorum confidere, €sed aquarum inopia fretos despicere se intellexit, &7ii& €Non. Apr. tertia vigilia egressus, ab Aggar &7xvi& milia €nocte progressus, ad Thapsum ubi Vergilius cum @1 €grandi praesidio praeerat, castra ponit oppidumque eo €die circummunire coepit locaque idonea opportunaque €complura praesidiis occupare, hostes ne intrare ad se ac loca interiora capere possent. Scipio interim co-€gnitis Caesaris consiliis ad necessitatem adductus di-€micandi, ne per summum dedecus fidissimos suis rebus €Thapsitanos et Vergilium amitteret, confestim Caesa-€rem per superiora loca consecutus milia passuum &7viii& €a Thapso binis castris consedit.  @@Erat stagnum salinarum inter quod et mare an-€gustiae quaedam non amplius #150 et &7d& passus intererant. €quas Scipio intrare et Thapsitanis auxilium ferre cona-batur. quod futurum Caesarem non fefellerat. namque €pridie in eo loco castello munito ibique &7iii& [2cohor-€tium]2 praesidio relicto ipse cum reliquis copiis luna-tis castris Thapsum operibus circummunivit. Scipio in-€terim exclusus ab incepto itinere supra stagnum po-€stero die [et] nocte confecta caelo albente non longe €a castris praesidioque quod supra commemoravi &7md& €passibus ad mare versus consedit et castra munire coe-pit. quod postquam Caesari nuntiatum est, milite ab €opere deducto, castris praesidio Asprenate pro consule €cum legionibus duabus relicto ipse cum expedita copia in eum locum citatim contendit, classisque parte ad €Thapsum relicta reliquas naves iubet post hostium ter-€gum quam maxime ad litus adpelli signumque suum @1 €observare, quo signo dato subito clamore facto ex im-€proviso hostibus aversis incuterent terrorem, ut per-€turbati ac perterriti respicere post terga cogerentur.  @@Quo postquam Caesar pervenit et animadvertit €aciem pro vallo Scipionis constitutam elephantis dex-€tro sinistroque cornu conlocatis, et nihilo minus par-€tem militum castra non ignaviter munire, ipse acie trip-€lici conlocata, legione &7x viiii&que dextro cornu, &7xiii& et þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨Ñ†&7xiiii& sinistro oppositis, quintae legionis in quarta acie €ad ipsa cornua quinis cohortibus contra bestias con-€locatis, sagittariis funditoribus in utrisque cornibus dis-€positis, levique armatura inter equites interiecta, ipse €pedibus circum milites concursans virtutesque vete-€ranorum proeliaque superiora commemorans blande-que appellans animos eorum excitabat. tirones autem €qui numquam in acie dimicassent, hortabatur ut vetera-€norum virtutem aemularentur eorumque famam locum €nomen victoria parta cuperent possidere.  @@Itaque in circumeundo exercitu animadvertit €hostes circa vallum trepidare atque ultro citroque pavi-€dos concursare et modo se intra portas recipere, modo inconstanter immoderateque prodire. cum idem a pluri- @1 €bus animadverti coeptum esset, subito legati evocati-€que obsecrare Caesarem ne dubitaret signum dare: vic-toriam sibi propriam a dis immortalibus portendi. du-€bitante Caesare atque eorum studio cupiditatique re-€sistente sibique eruptione pugnari non placere clami-€tante, etiam atque etiam aciem sustentante, subito dex-€tro cornu iniussu Caesaris tubicen a militibus coac-tus canere coepit. quo facto ab universis cohortibus €signa in hostem coepere inferri, cum centuriones pec-€tore adverso resisterent vique continerent milites ne €iniussu imperatoris concurrerent, nec quicquam pro-€ficerent.  @@Quod postquam Caesar intellexit incitatis mili-€tum animis resisti nullo modo posse, signo Felicitatis €dato equo admisso in hostem inter principes ire con-tendit. a dextro interim cornu funditores sagittariique €concita tela in elephantos frequenter iniciunt. quo facto €bestiae stridore fundarum, lapidum plumbique iactatu €perterritae sese convertere et suos post se frequentes €stipatosque proterere et in portas valli semifactas ruere contendunt. item Mauri equites qui in eodem cornu ele-phantis erant praesidio, deserti praecipites fugiunt. ita €celeriter bestiis circumitis legiones vallo hostium sunt €potitae, et paucis acriter repugnantibus interfectisque €reliqui concitati in castra, unde pridie erant egressi, €confugiunt. @1  @@Non videtur esse praetermittendum de virtute €militis veterani &7v& legionis. nam cum in sinistro cornu €elephans vulnere ictus et dolore concitatus in lixam €inermem impetum fecisset eumque sub pede subditum €dein genu innixus pondere suo proboscide erecta vi-€brantique stridore maximo premeret atque enecaret, €miles hic non potuit pati quin se armatus bestiae of-ferret. quem postquam elephans ad se telo infesto €venire animadvertit, relicto cadavere militem probo-scide circumdat atque in sublime extollit. armatus qui €in eiusmodi periculo constanter agendum sibi videret, €gladio proboscidem qua erat circumdatus, caedere quantum viribus poterat non destitit. quo dolore ad-€ductus elephans milite abiecto maximo cum stridore €cursuque conversus ad reliquas bestias se recepit.  @@Interim Thapso qui erant praesidio, ex oppido €eruptionem porta maritima faciunt, et sive ut suis sub-€sidio occurrerent, sive ut oppido deserto fuga sa-€lutem sibi parerent, egrediuntur, atque ita per mare umbilici fine ingressi terram petebant. qui a servitiis €puerisque qui in castris erant, lapidibus pilisque pro-€hibiti terram attingere rursus se in oppidum recepe-runt. interim Scipionis copiis prostratis passimque toto €campo fugientibus confestim Caesaris legiones conse-qui spatiumque se non dare colligendi. qui postquam @1 €ad ea castra quae petebant perfugerunt, ut refecti ca-€stris rursus sese defenderent ducemque aliquem require-€rent quem respicerent, cuius auctoritate imperioque rem €gererent: qui postquam animadverterunt neminem ibi €esse praesidio, protinus armis abiectis in regia castra fugere contendunt. quo postquam pervenerunt, ea quo-€que ab Iulianis teneri vident. desperata salute in quodam €colle consistunt atque armis demissis salutationem €more militari faciunt. quibus miseris ea res parvo prae-sidio fuit. namque milites veterani ira et dolore incensi €non modo ut parcerent hosti non poterant adduci, sed €etiam ex suo exercitu inlustres urbanos quos auctores €* * * * appellabant, complures aut vulnerarunt aut inter-fecerunt. in quo numero fuit Tullius Rufus quaestorius €qui pilo traiectus consulto a milite interiit. item Pom-€peius Rufus brachium gladio percussus, nisi celeriter ad Caesarem adcucurrisset, interfectus esset. quo facto €complures equites Romani senatoresque perterriti ex €proelio se receperunt, ne [2a]2 militibus qui ex tanta €victoria licentiam sibi adsumpsissent immoderate pec-€candi impunitatis [2spe]2 propter maximas res gestas, ipsi quoque interficerentur. itaque ii omnes Scipionis €milites cum fidem Caesaris implorarent, inspectante €ipse Caesare et a militibus deprecante uti eis par-€cerent, ad unum sunt interfecti.  @@Caesar trinis castris potitus occisisque hostium €&7x& milibus fugatisque compluribus se recepit &7l& mili- @1 €tibus amissis, paucis sauciis in castra, ac statim ex €itinere ante oppidum Thapsum constitit elephantos-€que &7lxiiii& ornatos armatosque cum turribus ornamen-€tisque capit, captos ante oppidum instructos consti-€tuit. id hoc consilio, si posset Vergilius quique cum €eo obsidebantur, rei male gestae suorum indicio a per-tinacia deduci. deinde ipse Vergilium appellavit invi-€tavitque ad deditionem suamque lenitatem et clemen-tiam commemoravit. quem postquam animadvertit €responsum sibi non dare, ab oppido discessit. postero €die divina re facta contione advocata in conspectu op-€pidanorum milites conlaudat totumque exercitum ve-€teranum donavit, praemia fortissimo cuique ac bene €merenti pro suggestu tribuit, ac statim inde digressus €Rebilo proconsule cum &7iii& ad Thapsum legionibus et €Cn. Domitio cum duabus Thysdrae ubi Considius prae-€erat ad obsidendum relictis, M. Messala Uticam ante €praemisso cum equitatu, ipse eodem iter facere con-€tendit.  @@Equites interim Scipionis qui ex proelio fugerant, €cum Uticam versus iter facerent, perveniunt ad oppi-dum Paradae. ubi cum ab incolis non reciperentur, ideo €quod fama de victoria Caesaris praecucurrisset, vi op-€pido potiti in medio foro lignis coacervatis omnibus-€que rebus eorum congestis ignem subiciunt atque eius €oppidi incolas cuiusque generis aetatisque vivos con-€strictosque in flammam coiciunt atque ita acerbissimo €adficiunt supplicio. deinde protinus Uticam perveniunt. superiore tempore M. Cato, quod [2in]2 Uticensibus €propter beneficium legis Iuliae parum [in] suis parti- @1 €bus praesidii esse existimaverat, plebem inermem op-€pido eiecerat et ante portam Belicam castris fossaque €parvula dumtaxat muniverat ibique custodiis circum-€datis habitare coegerat; senatum autem oppidi custo-dia tenebat. eorum castra ii equites adorti expugnare €coeperunt, ideo quod eos Caesaris partibus favisse €sciebant, ut eis interfectis eorum pernicie dolorem suum ulciscerentur. Uticenses animo addito ex Caesaris vic-toria lapidibus fustibusque equites reppulerunt. itaque €posteaquam castra non potuerant potiri, Uticam se in €oppidum coniecerunt atque ibi multos Uticenses inter-€fecerunt domosque eorum expugnaverunt ac diripue-runt. quibus cum Cato persuadere nulla ratione quiret, €ut secum oppidum defenderent et caede rapinisque de-€sisterent, et quid sibi vellent sciret, sedandae eorum importunitatis gratia singulis &7c& divisit. idem Sulla Fau-€stus fecit ac de sua pecunia largitus est unaque cum €his ab Utica proficiscitur atque in regnum ire intendit.  @@Complures interim ex fuga Uticam perveniunt. €quos omnes Cato convocatos una cum &7ccc& qui pecu-€niam Scipioni ad bellum faciendum contulerant, hor-€tatus ut servitia manu mitterent oppidumque defen-derent. quorum cum partem adsentire, partem animum €mentemque perterritam atque in fugam destinatam ha-€bere intellexisset, amplius de ea re agere destitit naves- @1 €que his attribuit, ut in quas quisque partes vellet pro-ficisceretur. ipse omnibus rebus diligentissime consti-€tutis, liberis suis L. Caesari qui tum ei pro quaestore €fuerat commendatis, et sine suspicione, vultu atque €sermone quo superiore tempore usus fuerat dum dor-þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨Ø“…mitum isset, ferrum intro clam in cubiculum tulit atque ita se traiecit. qui cum anima nondum exspirata con-€cidisset, [2et]2 impetu facto in cubiculum ex suspicione €medicus familiaresque continere atque volnus obli-€gare coepissent, ipse suis manibus vulnus crudelissime divellit atque animo praesenti se interemit. quem Uti-€censes quamquam oderant partium gratia, tamen prop-€ter eius singularem integritatem et quod dissimillimus €reliquorum ducum fuerat quodque Uticam mirificis €operibus munierat turribusque auxerat, sepultura ad-ficiunt. quo interfecto L. Caesar ut aliquid sibi ex ea €re auxilii pararet convocato populo contione habita €cohortatus omnes ut portae aperirentur: se in C. Cae-saris clementia magnam spem habere. itaque portis €patefactis Utica egressus Caesari imperatori obviam €proficiscitur. Messala, ut erat imperatum, Uticam per-€venit omnibusque portis custodias ponit.  @@Caesar interim ab Thapso progressus Ussetam €pervenit, ubi Scipio magnum frumenti numerum ar-€morum telorum ceterarumque rerum cum parvo prae- @1 sidio habuerat. id adveniens potitur, deinde Hadrume-€tum pervenit. quo cum sine mora introisset, armis fru-€mento pecuniaque considerata Q. Ligario C. Considio filio qui tum ibi fuerant vitam concessit. deinde eodem €die Hadrumeto egressus Livineio Regulo cum legione ibi relicto Uticam ire contendit. cui in itinere fit obvius €L. Caesar subitoque se ad genua proiecit vitamque sibi neque amplius quicquam deprecatur. cui Caesar facile €et pro natura sua et instituto concessit, item Caecinae €C. Ateio P. Atrio L. Ocellae patri et filio M. Eppio M. €Aquinio Catonis filio Damasippique liberis ex sua con-€suetudine tribuit circiterque luminibus accensis Uticam €pervenit atque extra oppidum ea nocte mansit.  @@Postero die mane in oppidum introit contione-€que advocata Uticenses incolas cohortatus gratias pro €eorum erga se studio agit, cives autem Romanos ne-€gotiatores et eos qui inter &7ccc& pecunias contulerant €Varo et Scipioni multis verbis accusat et de eorum €sceleribus longiore habita oratione ad extremum ut €sine metu prodirent edicit: se eis dumtaxat vitam con-€cessurum; bona quidem eorum se venditurum, ita ta-€men qui eorum ipse sua bona redemisset, se bonorum €venditionem inducturum et pecuniam multae nomine @1 relaturum, ut incolumitatem retinere posset. quibus €metu exsanguibus de vitaque ex suo promerito despe-€rantibus subito oblata salute libentes cupidique con-€dicionem acceperunt petieruntque a Caesare ut uni-versis &7ccc& uno nomine pecuniam imperaret. itaque bis €miliens sestertio his imposito, ut per triennium sex €pensionibus populo Romano solverent, nullo eorum €recusante ac se eo demum die natos praedicantes laeti €gratias agunt Caesari.  @@Rex interim Iuba ut ex proelio fugerat, una cum €Petreio interdiu in villis latitando tandem nocturnis €itineribus confectis in regnum pervenit atque ad oppi-€dum Zamam, ubi ipse domicilium coniuges liberosque €habebat, quo ex cuncto regno omnem pecuniam carissi-€masque res comportaverat quodque inito bello operi-bus maximis muniverat, accedit. quem antea oppidani €rumore exoptato de Caesaris victoria audito ob has €causas oppido prohibuerunt quod bello contra popu-€lum Romanum suscepto in oppido Zamae lignis con-€gestis maximam in medio foro pyram construxerat, ut €si forte bello foret superatus, omnibus rebus eo coacer-€vatis, dein civibus cunctis interfectis eodemque proiec-€tis igne subiecto tum demum se ipse insuper inter-€ficeret atque una cum liberis coniugibus civibus cunc-taque gaza regia cremaretur. postquam Iuba ante por-€tas diu multumque primo minis pro imperio egisset €cum Zamensibus, dein cum se parum proficere intel- @1 €lexisset, precibus orasset uti se ad suos deos penates €admitterent, ubi eos perstare in sententia animadvertit €nec minis nec precibus suis moveri quo magis se re-€ciperent, tertio petit ab eis, ut sibi coniuges liberosque redderent ut secum eos asportaret. postquam sibi nihil €omnino oppidanos responsum reddere animadvertit, €nulla re ab his impetrata ab Zama discedit atque ad €villam suam cum M. Petreio paucisque equitibus con-€fert se.  @@Zamenses interim legatos de his rebus ad Cae-€sarem Uticam mittunt, petuntque ab eo uti antequam €rex manum colligeret seseque oppugnaret, sibi auxi-€lium mitteret: se tamen paratos esse, sibi quoad vita suppeteret, oppidum seque ei reservare. legatos con-€laudatos Caesar domum iubet antecedere ac suum ad-€ventum praenuntiare. ipse postero die Utica egressus cum equitatu in regnum ire contendit. interim in itinere €ex regiis copiis duces complures ad Caesarem veniunt orantque ut sibi ignoscat. quibus supplicibus venia data €Zamam perveniunt. rumore interim perlato de eius le-€nitate clementiaque propemodum omnes regni equi-€tes Zamam perveniunt ad Caesarem ab eoque sunt €metu periculoque liberati.  @@Dum haec utrobique geruntur, Considius qui €Thysdrae cum familia sua gladiatoria manu Gaetulis-€que praeerat, cognita caede suorum Domitiique et le- @1 €gionum adventu perterritus desperata salute oppidum €deserit seque clam cum paucis barbaris pecunia onu-stus subducit atque in regnum fugere contendit. quem €Gaetuli sui comites in itinere praedae cupidi concidunt seque in quascumque potuere partes conferunt. C. in-€terim Vergilius postquam terra marique clausus se ni-€hil proficere intellexit suosque interfectos aut fuga-€tos, M. Catonem Uticae sibi ipsum manus attulisse, €regem vagum ab suisque desertum ab omnibus asper-€nari, Saburram eiusque copias ab Sittio esse deletas, €Uticae Caesarem sine mora receptum, de tanto exer-€citu reliquias esse nullas, ipse sibi suisque liberis a €C. Caninio proconsule qui eum obsidebat, fide accepta €seque et sua omnia et oppidum proconsuli tradit.  @@Rex interim ab omnibus civitatibus exclusus €desperata salute cum iam [2omnia]2 conatus esset, cum €Petreio, ut cum virtute interfecti esse viderentur, ferro €inter se depugnant, atque firmior imbecilliorem Iubam €Petreius facile ferro consumpsit. deinde ipse sibi cum €conaretur gladio traicere pectus nec posset, preci-€bus a servo suo impetravit ut se interficeret, idque €obtinuit.  @@P. Sittius interim pulso exercitu Saburrae prae-€fecti Iubae ipsoque interfecto cum iter cum paucis [per €Mauretaniam] ad Caesarem faceret, forte incidit in @1 €Faustum Afraniumque qui eam manum habebant qua €Uticam diripuerant, iterque in Hispaniam intendebant et erant numero circiter #150. itaque celeriter nocturno €tempore insidiis dispositis eos prima luce adortus prae-€ter paucos equites qui ex primo agmine fugerant, reli-€quos aut interfecit aut in deditionem accepit, Afranium et Faustum cum coniuge et liberis vivos capit. pau-€cis post diebus dissensione in exercitu orta Faustus et €Afranius interficiuntur; Pompeiae cum Fausti liberis €Caesar incolumitatem suaque omnia concessit.  @@Scipio interim cum Damasippo et Torquato et €Plaetorio Rustiano navibus longis diu multumque iac-€tati cum Hispaniam peterent, ad Hipponem Regium deferuntur, ubi classis P. Sitti ad id tempus erat. a qua €pauciora ab amplioribus circumventa navigia depri-€muntur, ibique Scipio cum quos paulo ante nominavi €interiit.  @@Caesar interim Zamae auctione regia facta bo-€nisque eorum venditis qui cives Romani contra popu-€lum Romanum arma tulerant, praemiisque Zamensi-€bus qui de rege excludendo consilium ceperant tri-€butis, vectigalibusque regiis irrogatis ex regnoque pro- @1 €vincia facta atque ibique Sallustio pro consule cum €imperio relicto ipse Zama egressus Uticam se recepit. ibi bonis venditis eorum qui sub Iuba Petreioque or-€dines duxerant, [itemque] Thapsitanis &7hs xx&, con-€ventui eorum &7hs xxx&, [2itemque]2 Hadrumetinis &7hs €&7xxx&, conventui eorum &7hs l& multae nomine imponit; €civitates bonaque eorum ab omni iniuria rapinisque defendit. Leptitanos quorum superioribus annis bona €Iuba diripuerat, et ad senatum questi per legatos at-€que arbitris a senatu datis sua receperant, &7xxx& centenis €milibus pondo olei in annos singulos multat, ideo quod €initio per dissensionem principum societatem cum Iuba €inierant eumque armis militibus pecunia iuverant. þ´²¶ÿï°°±ÿï‚ÿïƒÂÁæòÿ¨á”Thysdritanos propter humilitatem civitatis certo nu-€mero frumenti multat.  @@His rebus gestis Idibus Iun. Uticae classem con-€scendit et post diem tertium Caralis in Sardiniam per-venit. ibi Sulcitanos quod Nasidium eiusque classem €receperant copiisque iuverant, &7hs c& multat et pro decu-€mis octavas pendere iubet bonaque paucorum vendit €et ante diem &7iiii& Kal. Quintil. naves conscendit et a €Caralibus secundum terram provectus duodetricensimo @1 €die, ideo quod tempestatibus in portibus cohibebatur, €ad urbem Romam venit. @1 ðþ