´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO P. QVINCTIO ORATIO}1 ‘@@Quae res in civitate duae plurimum possunt, eae contra €nos ambae faciunt in hoc tempore, summa gratia et elo-€quentia; quarum alteram, C. Aquili, vereor, alteram metuo. €Eloquentia Q. Hortensi ne me in dicendo impediat, non €nihil commoveor, gratia Sex. Naevi ne P. Quinctio noceat, id vero non mediocriter pertimesco. Neque hoc tanto €opere querendum videretur, haec summa in illis esse, si €in nobis essent saltem mediocria; verum ita se res habet, €ut ego, qui neque usu satis et ingenio parum possum, cum €patrono disertissimo comparer, P. Quinctius, cui tenues €opes, nullae facultates, exiguae amicorum copiae sunt, cum adversario gratiosissimo contendat. Illud quoque nobis €accedit incommodum, quod M. Iunius, qui hanc [2causam]2 €aliquotiens apud te egit, homo et in aliis causis exercitatus €et in hac multum ac saepe versatus, hoc tempore abest €nova legatione impeditus, et ad me ventum est qui, ut €summa haberem cetera, temporis quidem certe vix satis €habui ut rem tantam, tot controversiis implicatam, possem cognoscere. Ita quod mihi consuevit in ceteris causis esse €adiumento, id quoque in hac causa deficit. Nam, quod @1 €ingenio minus possum, subsidium mihi diligentia com-€paravi; quae quanta sit, nisi tempus et spatium datum sit, €intellegi non potest. Quae quo plura sunt, C. Aquili, eo €te et hos qui tibi in consilio sunt meliore mente nostra €verba audire oportebit, ut multis incommodis veritas debili-tata tandem aequitate talium virorum recreetur. Quod si €tu iudex nullo praesidio fuisse videbere contra vim et €gratiam solitudini atque inopiae, si apud hoc consilium €ex opibus, non ex veritate causa pendetur, profecto nihil €est iam sanctum atque sincerum in civitate, nihil est quod €humilitatem cuiusquam gravitas et virtus iudicis consoletur. €Certe aut apud te et hos qui tibi adsunt veritas valebit, €aut ex hoc loco repulsa vi et gratia locum ubi consistat €reperire non poterit. €@@Non eo dico, C. Aquili, quo mihi veniat in dubium tua €fides et constantia, aut quo non [2in]2 his quos tibi advocavisti €viris lectissimis civitatis spem summam habere P. Quinctius debeat. Quid ergo est? Primum magnitudo periculi €summo timore hominem adficit, quod uno iudicio de €fortunis omnibus decernit, idque dum cogitat, non minus €saepe ei venit in mentem potestatis quam aequitatis tuae, €propterea quod omnes quorum in alterius manu vita posita €est saepius illud cogitant, quid possit is cuius in dicione ac potestate sunt, quam quid debeat facere. Deinde habet €adversarium P. Quinctius verbo Sex. Naevium, re vera €huiusce aetatis homines disertissimos, fortissimos, florentis-€simos nostrae civitatis, qui communi studio summis opibus €Sex. Naevium defendunt, si id est defendere, cupiditati @1 €alterius obtemperare quo is facilius quem velit iniquo iudicio opprimere possit. Nam quid hoc iniquius aut €indignius, C. Aquili, dici aut commemorari potest, quam €me qui caput alterius, famam fortunasque defendam priore €loco causam dicere? cum praesertim Q. Hortensius qui €[2in]2 hoc iudicio partis accusatoris obtinet contra me sit €dicturus, cui summam copiam facultatemque dicendi natura €largita est. Ita fit ut ego qui tela depellere et volneribus €mederi debeam tum id facere cogar cum etiam telum €adversarius nullum iecerit, illis autem id tempus im-€pugnandi detur cum et vitandi illorum impetus potestas €adempta nobis erit et, si qua in re, id quod parati sunt €facere, falsum crimen quasi venenatum aliquod telum iecerint, medicinae faciendae locus non erit. Id accidit €praetoris iniquitate et iniuria, primum quod contra omnium €consuetudinem iudicium prius de probro quam de re €maluit fieri, deinde quod ita constituit id ipsum iudicium €ut reus, ante quam verbum accusatoris audisset, causam €dicere cogeretur. Quod eorum gratia et potentia factum €est qui, quasi sua res aut honos agatur, ita diligenter €Sex. Naevi studio et cupiditati morem gerunt et in eius €modi rebus opes suas experiuntur, in quibus, quo plus €propter virtutem nobilitatemque possunt, eo minus quantum €possint debent ostendere. @@Cum tot tantisque difficultatibus adfectus atque adflictus €in tuam, C. Aquili, fidem, veritatem, misericordiam €P. Quinctius confugerit, cum adhuc ei propter vim €adversariorum non ius par, non agendi potestas eadem, €non magistratus aequus reperiri potuerit, cum ei summam €per iniuriam omnia inimica atque infesta fuerint, te, @1 €C. Aquili, vosque qui in consilio adestis, orat atque obsecrat €ut multis iniuriis iactatam atque agitatam aequitatem in hoc tandem loco consistere et confirmari patiamini. Id €quo facilius facere possitis, dabo operam ut a principio €res quem ad modum gesta et contracta sit cognoscatis. €@@C. Quinctius fuit P. Quincti huius frater, sane ceterarum €rerum pater familias et prudens et attentus, una in re €paulo minus consideratus, qui societatem cum Sex. Naevio €fecerit, viro bono, verum tamen non ita instituto ut iura €societatis et officia certi patris familias nosse posset; non €quo ei deesset ingenium; nam neque parum facetus scurra €Sex. Naevius neque inhumanus praeco umquam est existi-€matus. Quid ergo est? Cum ei natura nihil melius quam €vocem dedisset, pater nihil praeter libertatem reliquisset, €vocem in quaestum contulit, libertate usus est quo im-punius dicax esset. Qua re quidem socium tibi eum velles €adiungere nihil erat nisi ut in tua pecunia condisceret qui €pecuniae fructus esset; tamen inductus consuetudine ac €familiaritate Quinctius fecit, ut dixi, societatem earum €rerum quae in Gallia comparabantur. Erat ei pecuaria res €ampla et rustica sane bene culta et fructuosa. Tollitur ab €atriis Liciniis atque a praeconum consessu in Galliam €Naevius et trans Alpis usque transfertur. Fit magna €mutatio loci, non ingeni. Nam qui ab adulescentulo €quaestum sibi instituisset sine impendio, postea quam €nescio quid impendit et in commune contulit, mediocri quaestu contentus esse non poterat. Nec mirum, si is qui €vocem venalem habuerat ea quae voce quaesiverat magno €sibi quaestui fore putabat. Itaque hercule haud medio-€criter de communi quodcumque poterat ad se in privatam @1 €domum sevocabat; qua in re ita diligens erat quasi ei €qui magna fide societatem gererent arbitrium pro socio €condemnari solerent. Verum his de rebus non necesse €habeo dicere ea quae me P. Quinctius cupit commemo-€rare; tametsi causa postulat, tamen quia postulat, non €flagitat, praeteribo. @@Cum annos iam compluris societas esset, et cum saepe €suspectus Quinctio Naevius fuisset neque ita commode €posset rationem reddere earum rerum quas libidine, non €ratione gesserat, moritur in Gallia Quinctius, cum adesset €Naevius, et moritur repentino. Heredem testamento reli-€quit hunc P. Quinctium ut, ad quem summus maeror morte €sua veniebat, ad eundem summus honos quoque perveniret. Quo mortuo, nec ita multo post, in Galliam proficiscitur €Quinctius, ibi cum isto Naevio familiariter vivit. Annum €fere una sunt, cum et de societate multa inter se communi-€carent et de tota illa ratione atque re Gallicana; neque €interea verbum ullum interposuit Naevius aut societatem €sibi quippiam debere aut privatim Quinctium debuisse. €Cum aeris alieni aliquantum esset relictum, quibus nomini-€bus pecuniam Romae curari oporteret, auctionem in Gallia €P. hic Quinctius Narbone se facturum esse proscribit earum rerum quae ipsius erant privatae. Ibi tum vir optimus Sex. €Naevius hominem multis verbis deterret ne auctionetur; €eum non ita commode posse eo tempore quo proscripsisset €vendere; Romae sibi nummorum facultatem esse, quam, si €saperet, communem existimaret pro fraterna illa necessitu-€dine et pro ipsius adfinitate; nam P. Quincti consobrinam €habet in matrimonio Naevius et ex ea liberos. Quia, quod @1 €virum bonum facere oportebat, id loquebatur Naevius, €credidit Quinctius eum qui orationem bonorum imitaretur €facta quoque imitaturum; auctionem velle facere desistit, €Romam proficiscitur; decedit ex Gallia Romam simul Naevius. Cum pecuniam C. Quinctius P. Scapulae de-€buisset, per te, C. Aquili, decidit P. Quinctius quid liberis þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜‘ƒeius dissolveret. Hoc eo per te agebatur quod propter €aerariam rationem non satis erat in tabulis inspexisse €quantum deberetur, nisi ad Castoris quaesisses quantum €solveretur. Decidis statuisque tu propter necessitudinem €quae tibi cum Scapulis est quid eis ad denarium solveretur. @@Haec omnia Quinctius agebat auctore et consuasore €Naevio. Nec mirum, si eius utebatur consilio cuius auxilium €sibi paratum putabat; non modo enim pollicitus erat in €Gallia sed Romae cotidie, simul atque sibi hic adnuisset, €numeraturum se dicebat. Quinctius porro istum posse €facere videbat, debere intellegebat, mentiri, quia causa cur €mentiretur non erat, non putabat; quasi domi nummos €haberet, ita constituit Scapulis se daturum; Naevium cer-tiorem facit, rogat ut curet quod dixisset. Tum iste vir €optimus_vereor ne se derideri putet quod iterum iam dico €'optimus'_qui hunc in summas angustias adductum putaret, €ut eum suis condicionibus in ipso articulo temporis adstrin-€geret, assem sese negat daturum, nisi prius de rebus ratio-€nibusque societatis omnibus decidisset et scisset sibi cum €Quinctio controversiae nihil futurum. 'Posterius,' inquit, €'ista videbimus,' Quinctius; 'nunc hoc velim cures, si tibi €videtur, quod dixisti.' Negat se alia ratione facturum; €quod promisisset, non plus sua referre quam si, cum auctio- @1 nem venderet, domini iussu quippiam promisisset. Desti-€tutione illa perculsus Quinctius a Scapulis paucos dies €aufert, in Galliam mittit ut ea quae proscripserat venirent, €deteriore tempore absens auctionatur, Scapulis difficiliore €condicione dissolvit. Tum appellat ultro Naevium ut, €quoniam suspicaretur aliqua de re fore controversiam, €videret ut quam primum et quam minima cum molestia tota res transigeretur. Dat iste amicum M. Trebellium, nos €communem necessarium, qui istius domi erat eductus et €quo utebatur iste plurimum, propinquum nostrum, Sex. €Alfenum. Res convenire nullo modo poterat, propterea €quod hic mediocrem iacturam facere cupiebat, iste mediocri praeda contentus non erat. Itaque ex eo tempore res esse €in vadimonium coepit. Cum vadimonia saepe dilata essent €et cum aliquantum temporis in ea re esset consumptum €neque quicquam profectum esset, venit ad vadimonium €Naevius. €@@Obsecro, C. Aquili vosque qui adestis in consilio, ut dili-€genter attendatis, ut singulare genus fraudis et novam ratio-nem insidiarum cognoscere possitis. Ait se auctionatum €esse in Gallia; quod sibi videretur se vendidisse; curasse €ne quid sibi societas deberet; se iam neque vadari amplius €neque vadimonium promittere; si quid agere secum velit €Quinctius, non recusare. Hic cum rem Gallicanam cuperet €revisere, hominem in praesentia non vadatur; ita sine vadi-€monio disceditur. Deinde Romae dies &7xxx& fere Quinctius €commoratur; cum ceteris quae habebat vadimonia differt €ut expeditus in Galliam proficisci posset; proficiscitur. Roma egreditur ante diem &7ii& Kalend. Februarias Quinctius €Scipione et Norbano coss. Quaeso ut eum diem memoriae @1 €mandetis. L. Albius Sex. filius Quirina, vir bonus et cum €primis honestus, una profectus est. Cum venissent ad Vada €Volaterrana quae nominantur, vident perfamiliarem Naevi, €qui ex Gallia pueros venalis isti adducebat, L. Publicium; €qui, ut Romam venit, narrat Naevio quo in loco viderit Quinctium. Quod ubi ex Publicio [2audivit]2, pueros circum €amicos dimittit, ipse suos necessarios ab atriis Liciniis et €a faucibus macelli corrogat ut ad tabulam Sextiam sibi €adsint hora secunda postridie. Veniunt frequentes. Testi-€ficatur iste &7p. qvinctivm non stetisse et stetisse se&; €tabulae maxime signis hominum nobilium consignantur, €disceditur. Postulat a Burrieno praetore Naevius ut ex €edicto bona possidere liceat; iussit bona proscribi eius €quicum familiaritas fuerat, societas erat, adfinitas liberis istius vivis divelli nullo modo poterat. Qua ex re intellegi €facile potuit nullum esse officium tam sanctum atque sol-€lemne quod non avaritia comminuere ac violare soleat. €Etenim si veritate amicitia, fide societas, pietate propinquitas €colitur, necesse est iste qui amicum, socium, adfinem fama €ac fortunis spoliare conatus est vanum se et perfidiosum et impium esse fateatur. Libellos Sex. Alfenus, procurator €P. Quincti, familiaris et propinquus Sex. Naevi, deicit, €servolum unum quem iste prenderat abducit, denuntiat sese €procuratorem esse, istum aequum esse famae fortunisque €P. Quincti consulere et adventum eius exspectare; quod si €facere nolit atque imbiberit eius modi rationibus illum ad @1 €suas condiciones perducere, sese nihil precari et, si quid agere velit, iudicio defendere. Haec dum Romae geruntur, Quin-€ctius interea contra ius, consuetudinem, edicta praetorum de €saltu agroque communi a servis communibus vi detruditur. €@@Existima, C. Aquili, modo et ratione omnia Romae Nae-€vium fecisse, si hoc quod per litteras istius in Gallia gestum €est recte atque ordine factum videtur. Expulsus atque €eiectus e praedio Quinctius accepta insigni iniuria confugit €ad C. Flaccum imperatorem, qui tunc erat in provincia, €quem, ut ipsius dignitas poscit, honoris gratia nomino. Is €eam rem quam vehementer vindicandam putarit ex decretis eius poteritis cognoscere. Alfenus interea Romae cum isto €gladiatore vetulo cotidie pugnabat; utebatur populo sane €suo, propterea quod iste caput petere non desinebat. Iste €postulabat ut procurator iudicatum solvi satis daret; negat €Alfenus aequum esse procuratorem satis dare, quod reus satis €dare non deberet, si ipse adesset. Appellantur tribuni; a €quibus cum esset certum auxilium petitum, ita tum disce-€ditur ut Idibus Septembribus P. Quinctium sisti Sex. €Alfenus promitteret. @@Venit Romam Quinctius, vadimonium sistit. Iste, homo €acerrimus, bonorum possessor, expulsor, ereptor, annum et €sex mensis nihil petit, quiescit, condicionibus hunc quoad €potest producit, a Cn. Dolabella denique praetore postulat €ut sibi Quinctius iudicatum solvi satis det ex formula: €&7qvod ab eo petat qvoivs ex edicto praetoris bona dies €&7xxx possessa sint&. Non recusabat Quinctius quin ita satis €dare iuberetur, si bona possessa essent ex edicto. Decernit_ @1 €quam aequum, nihil dico, unum hoc dico, novum; et hoc €ipsum tacuisse mallem, quoniam utrumque quivis intellegere €potuit_sed iubet P. Quinctium sponsionem cum Sex. Naevio €facere: &7si bona sva ex edicto p. bvrrieni praetoris dies €&7xxx possessa non essent&. Recusabant qui aderant tum €Quinctio, demonstrabant de re iudicium fieri oportere ut aut €uterque inter se aut neuter satis daret; non necesse esse famam alterius in iudicium venire. Clamabat porro ipse €Quinctius sese idcirco nolle satis dare ne videretur iudicasse €bona sua ex edicto possessa esse; sponsionem porro si €istius modi faceret, se, id quod nunc evenit, de capite suo €priore loco causam esse dicturum. Dolabella_quem ad €modum solent homines nobiles; seu recte seu perperam €facere coeperunt, ita in utroque excellunt ut nemo nostro €loco natus adsequi possit_iniuriam facere fortissime perse-€verat; aut satis dare aut sponsionem iubet facere, et interea €recusantis nostros advocatos acerrime submoveri. @@Conturbatus sane discedit Quinctius; neque mirum, cui €haec optio tam misera tamque iniqua daretur ut aut ipse se €capitis damnaret, si satis dedisset, aut causam capitis, si €sponsionem fecisset, priore loco diceret. Cum in altera re €causae nihil esset quin secus iudicaret ipse de se, quod €iudicium gravissimum est, in altera spes esset ad talem tamen €virum iudicem veniendi, unde eo plus opis auferret quo €minus attulisset gratiae, sponsionem facere maluit; fecit; €te iudicem, C. Aquili, sumpsit, ex sponso egit. In hoc summa €iudici causaque tota consistit. @@Iudicium esse, C. Aquili, non de re pecuniaria, sed de €fama fortunisque P. Quincti vides. Cum maiores ita con- @1 €stituerint ut, qui pro capite diceret, is posteriore loco diceret, €nos inaudita criminatione accusatorum priore loco causam €dicere intellegis. Eos porro qui defendere consuerunt vides €accusare, et ea ingenia converti ad perniciem quae antea €versabantur in salute atque auxilio ferendo. Illud etiam þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜¡ˆˆrestiterat quod hesterno die fecerunt, ut te in ius educerent, €ut nobis tempus quam diu diceremus praestitueres; quam €rem facile a praetore impetrassent, nisi tu quod esset tuum ius et officium potestasque docuisses. Neque nobis adhuc €praeter te quisquam fuit, ubi nostrum ius contra illos obtine-€remus, neque illis umquam satis fuit illud obtinere quod €probari omnibus posset; ita sine iniuria potentiam levem €atque inopem esse arbitrantur. €@@Verum quoniam tibi instat Hortensius ut eas in con-€silium, a me postulat ne dicendo tempus absumam, €queritur priore patrono causam defendente numquam €perorari potuisse, non patiar istam manere suspicionem €nos rem iudicari nolle; neque illud mihi adrogabo, me €posse causam commodius demonstrare quam antea demon-€strata sit, neque tamen tam multa verba faciam, propterea €quod et ab illo qui tum dixit iam informata causa est €et a me, qui neque excogitare neque pronuntiare multa €possum, brevitas postulatur, quae mihimet ipsi amicissima est; faciam quod te saepe animadverti facere, Hortensi; €totam causae meae dictionem certas in partis dividam. €Tu id semper facis, quia semper potes, ego in hac causa €faciam, propterea quod in hac videor posse facere; quod €tibi natura dat ut semper possis, id mihi causa concedit ut @1 €hodie possim. Certos mihi finis terminosque constituam, €extra quos egredi non possim, si maxime velim, ut et mihi €sit propositum de quo dicam, et Hortensius habeat exposita €ad quae respondeat, et tu, C. Aquili, iam ante animo pro-€spicere possis quibus de rebus auditurus sis. @@Negamus te bona P. Quincti, Sex. Naevi, possedisse €ex edicto praetoris. In eo sponsio facta est. Ostendam €primum causam non fuisse cur a praetore postulares ut €bona P. Quincti possideres, deinde ex edicto te possidere €non potuisse, postremo non possedisse. Quaeso, C. Aquili €vosque qui estis in consilio, ut quid pollicitus sim dili-€genter memoriae mandetis; etenim rem facilius totam €accipietis, si haec memineritis, et me facile vestra existima-€tione revocabitis, si extra hos cancellos egredi conabor quos €mihi ipse circumdedi. Nego fuisse causam cur postularet, €nego ex edicto possidere potuisse, nego possedisse. Haec €tria cum docuero, peroraro. @@Non fuit causa cur postularet. Qui hoc intellegi potest? €Quia Sex. Naevio neque ex societatis ratione neque €privatim quicquam debuit Quinctius. Quis huic rei testis €est? Idem qui acerrimus adversarius; in hanc rem te, te €inquam, testem, Naevi, citabo. Annum et eo diutius post €mortem C. Quincti fuit in Gallia tecum simul Quinctius. €Doce te petisse ab eo istam nescio quam innumerabilem €pecuniam, doce aliquando mentionem fecisse, dixisse deberi; debuisse concedam. Moritur C. Quinctius qui €tibi, ut ais, certis nominibus grandem pecuniam debuit. €Heres eius P. Quinctius in Galliam ad te ipsum venit in €agrum communem, eo denique ubi non modo res erat sed €ratio quoque omnis et omnes litterae. Quis tam dissolutus @1 €in re familiari fuisset, quis tam neglegens, quis tam tui, €Sexte, dissimilis qui, cum res ab eo quicum contraxisset €recessisset et ad heredem pervenisset, non heredem, cum €primum vidisset, certiorem faceret, appellaret, rationem €adferret, si quid in controversiam veniret, aut intra parietes €aut summo iure experiretur? Itane est? quod viri optimi €faciunt, si qui suos propinquos ac necessarios caros et €honestos esse atque haberi volunt, id Sex. Naevius non €faceret, qui usque eo fervet ferturque avaritia ut de suis €commodis aliquam partem velit committere ne quam €partem huic propinquo suo ullius ornamenti relinquat? et is pecuniam, si qua deberetur, non peteret qui, quia, €quod debitum numquam est, id datum non est, non €pecuniam modo verum etiam hominis propinqui sanguinem €vitamque eripere conatur? Huic tum molestus esse vide-€licet noluisti quem nunc respirare libere non sinis; quem €nunc interficere nefarie cupis, eum tum pudenter appellare €nolebas. Ita credo; hominem propinquum, tui obser-€vantem, virum bonum, pudentem, maiorem natu nolebas €aut non audebas appellare; saepe, ut fit, cum ipse te €confirmasses, cum statuisses mentionem de pecunia facere, €cum paratus meditatusque venisses, homo timidus virginali €verecundia subito ipse te retinebas; excidebat repente €oratio; cum cuperes appellare, non audebas, ne invitus audiret. Id erat profecto. Credamus hoc, Sex. Naevium, €cuius caput oppugnet, eius auribus pepercisse. Si debuisset, €Sexte, petisses, et petisses statim; si non statim, paulo €quidem post; si non paulo, at aliquanto; sex quidem illis €mensibus profecto; anno vertente sine controversia. Anno @1 €et sex mensibus vero, cum tibi cotidie potestas hominis €fuisset admonendi, verbum nullum facis; biennio iam €confecto fere appellas. Quis tam perditus ac profusus €nepos non adesa iam sed abundanti etiam pecunia sic €dissolutus fuisset ut fuit Sex. Naevius? Cum hominem nomino, satis mihi videor dicere. Debuit tibi C. Quinctius, €numquam petisti; mortuus est ille, res ad heredem venit; €cum eum cotidie videres, post biennium denique appellas. €Dubitabitur utrum sit probabilius, Sex. Naevium statim €si quid deberetur petiturum fuisse, an ne appellaturum €quidem biennio? Appellandi tempus non erat? At tecum €plus annum vixit. In Gallia agi non potuit? At et in €provincia ius dicebatur et Romae iudicia fiebant. Restat €ut aut summa neglegentia tibi obstiterit aut unica liberalitas. €Si neglegentiam dices, mirabimur, si bonitatem, ridebimus; €neque praeterea quid possis dicere invenio. Satis est €argumenti nihil esse debitum Naevio, quod tam diu nihil €petivit. @@Quid si hoc ipsum quod nunc facit ostendo testimonio €esse nihil deberi? Quid enim nunc agit Sex. Naevius? €qua de re controversia est? quod est hoc iudicium in quo €iam biennium versamur? quid negoti geritur in quo ille tot €et talis viros defatigat? Pecuniam petit. Nunc denique? verum tamen petat; audiamus. De rationibus et contro-€versiis societatis volt diiudicari. Sero, verum aliquando €tamen; concedamus. 'Non,' inquit, 'id ago, C. Aquili, €neque in eo nunc laboro. Pecunia mea tot annos utitur €P. Quinctius. Vtatur sane; non peto.' Quid igitur €pugnas? an, quod saepe multis in locis dixisti, ne in @1 €civitate sit, ne locum suum quem adhuc honestissime €defendit obtineat, ne numeretur inter vivos, [2ut]2 decernat €de vita et ornamentis suis omnibus, apud iudicem causam €priore loco dicat et, eam cum orarit, tum denique vocem €accusatoris audiat? Quid? hoc quo pertinet? ut ocius €ad tuum pervenias? At si id velles, iam pridem actum esse poterat. Vt honestiore iudicio conflictere? At sine €summo scelere P. Quinctium, propinquum tuum, iugulare €non potes. Vt facilius iudicium sit? At neque C. Aquilius €de capite alterius libenter iudicat et Q. Hortensius contra €caput non didicit dicere. Quid a nobis autem, C. Aquili, €refertur? Pecuniam petit; negamus deberi. Iudicium €fiat statim; non recusamus. Num quid praeterea? Si vere-€tur ut res iudicio facto parata sit, iudicatum solvi satis €accipiat; quibus a me verbis satis acceperit, isdem ipse, €quod peto, satis det. Actum iam potest esse, C. Aquili; €iam tu potes liberatus discedere molestia prope dicam €non minore quam Quinctius. @@Quid agimus, Hortensi? quid de hac condicione dicimus? €Possumus aliquando depositis armis sine periculo fortuna-€rum de re pecuniaria disceptare? possumus ita rem nostram €persequi ut hominis propinqui caput incolume esse patia-€mur? possumus petitoris personam capere, accusatoris €deponere? 'Immo,' inquit, 'abs te satis accipiam; ego €autem tibi satis non dabo.' Quis tandem nobis ista iura €tam aequa discribit? quis hoc statuit, quod aequum sit in €Quinctium, id iniquum esse in Naevium? 'Quincti bona,' €inquit, 'ex edicto praetoris possessa sunt.' Ergo, id ut €confitear, postulas ut, quod numquam factum esse iudicio @1 €defendimus, id, proinde quasi factum sit, nostro iudicio confirmemus? Inveniri ratio, C. Aquili, non potest ut ad €suum quisque quam primum sine cuiusquam dedecore, €infamia pernicieque perveniat? Profecto, si quid debere-€tur, peteret; non omnia iudicia fieri mallet quam unum þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜®…illud unde haec omnia iudicia nascuntur. Qui inter tot €annos ne appellarit quidem Quinctium, cum potestas esset €agendi cotidie, qui, quo tempore primum agere coepit, in €vadimoniis differendis tempus omne consumpserit, qui €postea vadimonium quoque missum fecerit, hunc per €insidias vi de agro communi deiecerit, qui, cum de re €agendi nullo recusante potestas fuisset, sponsionem de €probro facere maluerit, qui, cum revocetur ad id iudicium €unde haec nata sunt omnia, condicionem aequissimam €repudiet, fateatur se non pecuniam sed vitam et sanguinem €petere, is non hoc palam dicit: 'mihi si quid deberetur, peterem atque adeo iam pridem abstulissem; nihil hoc tanto €negotio, nihil tam invidioso iudicio, nihil tam copiosa advoca-€tione uterer, si petendum esset; extorquendum est invito €atque ingratis; quod non debet, eripiendum atque exprimen-€dum est; de fortunis omnibus P. Quinctius deturbandus est; €potentes, diserti, nobiles omnes advocandi sunt; adhibenda €vis est veritati, minae iactentur, pericula intendantur, formi-€dines opponantur, ut his rebus aliquando victus et perterritus €ipse se dedat?' Quae me hercule omnia, cum qui contra €pugnent video, et cum illum consessum considero, adesse €atque impendere videntur neque vitari ullo modo posse; €cum autem ad te, C. Aquili, oculos animumque rettuli, quo @1 €maiore conatu studioque aguntur, eo leviora infirmioraque €existimo. Nihil igitur debuit, ut tu ipse praedicas. @@Quid si debuisset? continuone causa fuisset cur a prae-€tore postulares ut bona possideres? Non opinor id quidem €neque ius esse neque cuiquam expedire. Quid igitur €demonstrat? Vadimonium sibi ait esse desertum. Ante €quam doceo id factum non esse, libet mihi, C. Aquili, ex €offici ratione atque ex omnium consuetudine rem ipsam et €factum simul Sex. Naevi considerare. Ad vadimonium non €venerat, ut ais, is quicum tibi adfinitas, societas, omnes €denique causae et necessitudines veteres intercedebant. €Ilicone ad praetorem ire convenit? continuone verum fuit €postulare ut ex edicto bona possidere liceret? ad haec €extrema et inimicissima iura tam cupide decurrebas ut tibi €nihil in posterum quod gravius atque crudelius facere posses reservares? Nam quid homini potest turpius, quid viro €miserius aut acerbius usu venire? quod tantum evenire €dedecus, quae tanta calamitas inveniri potest? Pecuniam €si cuipiam fortuna ademit aut si alicuius eripuit iniuria, €tamen, dum existimatio est integra, facile consolatur honestas €egestatem. At non nemo aut ignominia adfectus aut iudicio €turpi convictus bonis quidem suis utitur, alterius opes, id €quod miserrimum est, non exspectat, hoc tamen in miseriis €adiumento et solacio sublevatur. Cuius vero bona venie-€runt, cuius non modo illae amplissimae fortunae sed etiam €victus vestitusque necessarius sub praeconem cum dedecore €subiectus est, is non modo ex numero vivorum exturbatur, €sed, si fieri potest, infra etiam mortuos amandatur. Etenim @1 €mors honesta saepe vitam quoque turpem exornat, vita [2ita]2 turpis ne morti quidem honestae locum relinquit. Ergo €hercule, cuius bona ex edicto possidentur, huius omnis fama €et existimatio cum bonis simul possidetur; de quo libelli €in celeberrimis locis proponuntur, huic ne perire quidem €tacite obscureque conceditur; cui magistri fiunt et domini €constituuntur, qui qua lege et qua condicione pereat pro-€nuntient, de quo homine praeconis vox praedicat et pre-€tium conficit, huic acerbissimum vivo videntique funus €indicitur, si funus id habendum est quo non amici conve-€niunt ad exsequias cohonestandas, sed bonorum emptores €ut carnifices ad reliquias vitae lacerandas et distrahendas. @@Itaque maiores nostri raro id accidere voluerunt, prae-€tores ut considerate fieret comparaverunt. Viri boni cum €palam fraudantur, cum experiendi potestas non est, timide €tamen et pedetemptim istuc descendunt vi ac necessitate €coacti, inviti, multis vadimoniis desertis, saepe inlusi ac €destituti; considerant enim quid et quantum sit alterius €bona proscribere. Iugulare civem ne iure quidem quisquam €bonus volt, mavolt commemorari se cum posset perdere €pepercisse, quam cum parcere potuerit perdidisse. Haec €in homines alienissimos, denique [2in]2 inimicissimos viri boni €faciunt et hominum existimationis et communis humanitatis €causa, ut, cum ipsi nihil alteri scientes incommodarint, nihil €ipsis iure incommodi cadere possit. @@Ad vadimonium non venit. Quis? Propinquus. Si res €ista gravissima sua sponte videretur, tamen eius atrocitas €necessitudinis nomine levaretur. Ad vadimonium non venit. €Quis? Socius. Etiam gravius aliquid ei deberes conce-€dere, quicum te aut voluntas congregasset aut fortuna @1 €coniunxisset. Ad vadimonium non venit. Quis? Is, qui €tibi praesto semper fuit. Ergo in eum qui semel hoc com-€misit, ut tibi praesto non esset, omnia tela coniecisti quae €parata sunt in eos qui permulta male agendi causa fraudan-dique fecerunt? Si dupondius tuus ageretur, Sex. Naevi, €si in parvola re captionis aliquid vererere, non statim ad €C. Aquilium aut ad eorum aliquem, qui consuluntur, cucur-€risses? cum ius amicitiae, societatis, adfinitatis ageretur, €cum offici rationem atque existimationis duci conveniret, €eo tempore tu non modo non ad C. Aquilium aut L. Lu-€cilium rettulisti, sed ne ipse quidem te consuluisti, ne €hoc quidem tecum locutus es: 'Horae duae fuerunt; €Quinctius ad vadimonium non venit. Quid ago?' Si €me hercule haec tecum duo verba fecisses: 'Quid ago?' €respirasset cupiditas atque avaritia, paulum aliquid loci €rationi et consilio dedisses, tu te conlegisses, non in eam €turpitudinem venisses ut hoc tibi esset apud talis viros con-€fitendum, qua tibi vadimonium non sit obitum, eadem te €hora consilium cepisse hominis propinqui fortunas funditus €evertere. @@Ego pro te nunc hos consulo post tempus et in aliena re, €quoniam tu in tua re, cum tempus erat, consulere oblitus €es; quaero abs te, C. Aquili, L. Lucili, P. Quinctili, €M. Marcelle: vadimonium mihi non obiit quidam socius €et adfinis meus quicum mihi necessitudo vetus, controversia @1 €de re pecuniaria recens intercedit; postulone a praetore ut €eius bona mihi possidere liceat, an, cum Romae domus eius, €uxor, liberi sint, domum potius denuntiem? Quid est €quod hac tandem de re vobis possit videri? Profecto, si €recte vestram bonitatem atque prudentiam cognovi, non €multum me fallit, si consulamini, quid sitis responsuri: €primum exspectare, deinde, si latitare ac diutius ludificare €videatur, amicos convenire, quaerere quis procurator sit, €domum denuntiare. Dici vix potest quam multa sint quae €respondeatis ante fieri oportere quam ad hanc rationem extremam necessario devenire. Quid ad haec Naevius? €Ridet scilicet nostram amentiam, qui in vita sua rationem €summi offici desideremus et instituta virorum bonorum €requiramus. 'Quid mihi,' inquit, 'cum ista summa sancti-€monia ac diligentia? viderint,' inquit, 'ista officia viri boni, €de me autem ita considerent: non quid habeam sed quibus €rebus invenerim quaerant, et quem ad modum natus et quo €pacto educatus sim. Memini; vetus est, "de scurra multo facilius divitem quam patrem familias fieri posse."' Haec €ille, si verbis non audet, re quidem vera palam loquitur. €Etenim si volt virorum bonorum instituto vivere, multa €oportet discat ac dediscat, quorum illi aetati utrumque €difficile est. €@@'Non dubitavi,' inquit, 'cum vadimonium desertum €esset, bona proscribere.' Improbe; verum, quoniam tu id €tibi adrogas et concedi postulas, concedamus. Quid si €numquam deseruit, si ista causa abs te tota per summam €fraudem et malitiam ficta est, si vadimonium omnino tibi @1 €cum P. Quinctio nullum fuit? quo te nomine appellemus? €Improbum? At etiam si desertum vadimonium esset, €tamen in ista postulatione et proscriptione bonorum impro-€bissimus reperiebare. Malitiosum? Non negas. Fraudu-€lentum? Iam id quidem adrogas tibi et praeclarum putas. €Audacem, cupidum, perfidiosum? Volgaria et obsoleta sunt; res autem nova atque inaudita. Quid ergo est? €Vereor me hercule ne aut gravioribus utar verbis quam €natura fert, aut levioribus quam causa postulat. Ais esse þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜¹„vadimonium desertum. Quaesivit a te, statim ut Romam €rediit, Quinctius quo die vadimonium istuc factum esse €diceres. Respondisti statim: Nonis Febr. Discedens in €memoriam redit Quinctius quo die Roma in Galliam pro-€fectus sit; ad ephemeridem revertitur; invenitur dies pro-€fectionis pridie Kal. Febr. Nonis Febr. si Romae fuit, causae nihil dicimus quin tibi vadimonium promiserit. Quid? hoc €inveniri qui potest? Profectus est una L. Albius, homo €cum primis honestus; dicet testimonium. Prosecuti sunt €familiares et Albium et Quinctium; dicent hi quoque testi-€monium. Litterae P. Quincti, testes tot, quibus omnibus €causa iustissima est cur scire potuerint, nulla cur mentian-€tur, cum astipulatore tuo comparabuntur. @@Et in hac eius modi causa P. Quinctius laborabit et €diutius in tanto metu miser periculoque versabitur? et €vehementius eum gratia adversarii perterrebit quam fides €iudicis consolabitur? Vixit enim semper inculte atque €horride; natura tristi ac recondita fuit; non ad solarium, €non in campo, non in conviviis versatus est; id egit ut €amicos observantia, rem parsimonia retineret; antiquam @1 €offici rationem dilexit cuius splendor omnis his moribus €obsolevit. At si in causa pari discedere inferior videretur, €tamen esset non mediocriter conquerendum; nunc in causa €superiore ne ut par quidem sit postulat, inferiorem [2se]2 esse €patitur, dumtaxat usque eo ne cum bonis, fama fortunisque €omnibus Sex. Naevi cupiditati crudelitatique dedatur. @@Docui quod primum pollicitus sum, C. Aquili, causam €omnino cur postularet non fuisse, quod neque pecunia debe-€batur et, si maxime deberetur, commissum nihil esset qua €re ad istam rationem perveniretur. Attende nunc ex edicto €praetoris bona P. Quincti possideri nullo modo potuisse. €Recita edictum. &7Qvi fravdationis cavsa latitarit.& €Non est is Quinctius; nisi si latitant qui ad negotium suum €relicto procuratore proficiscuntur. &7cvi heres non exstabit.& €Ne is quidem. &7qvi exsili cavsa solvm verterit.& * * * * €Quo tempore existimas oportuisse, Naevi, absentem Quin-€ctium defendi aut quo modo? tum cum postulabas ut bona €possideres? Nemo adfuit; neque enim quisquam divinare €poterat te postulaturum, neque quemquam attinebat id re-€cusare quod praetor non fieri, sed [2ex]2 edicto suo fieri iubebat. Qui locus igitur absentis defendendi procuratori primus €datus est? Cum proscribebas. Ergo adfuit, non passus €est, libellos deiecit Sex. Alfenus; qui primus erat offici €gradus, servatus est a procuratore summa cum diligentia. €@@Videamus quae deinde sint consecuta. Hominem P. €Quincti deprehendis in publico, conaris abducere; non €patitur Alfenus, vi tibi adimit, curat ut domum reducatur @1 €ad Quinctium. Hic quoque summe constat procuratoris €diligentis officium. Debere tibi dicis Quinctium, procurator €negat; vadari vis, promittit; in ius vocas, sequitur; iudicium €postulas, non recusat. Quid aliud sit absentem defendi ego non intellego. At quis erat procurator? Credo aliquem €electum hominem egentem, litigiosum, improbum, qui posset €scurrae divitis cotidianum convicium sustinere. Nihil minus; €eques Romanus locuples, sui negoti bene gerens, denique €is quem, quotiens Naevius in Galliam profectus est, pro-€curatorem Romae reliquit. Et audes, Sex. Naevi, negare €absentem defensum esse Quinctium, cum eum defenderit €idem qui te solebat? et, cum is iudicium acceperit pro €Quinctio cui tu et rem et famam tuam commendare profici-€scens et concredere solebas, conaris hoc dicere, neminem €exstitisse qui Quinctium iudicio defenderet? @@'Postulabam,' inquit, 'ut satis daret.' Iniuria postulabas. €'Ita iubebare'; recusabat Alfenus. 'Ita, verum praetor de-€cernebat.'_Tribuni igitur appellabantur._'Hic te,' inquit, €'teneo; non est istud [2iudicio]2 pati neque iudicio defendere, €cum auxilium a tribunis petas.' Hoc ego, cum attendo qua €prudentia sit Hortensius, dicturum esse eum non arbitror. €Cum autem antea dixisse audio et causam ipsam considero, €quid aliud dicere possit non reperio. Fatetur enim libellos €Alfenum deiecisse, vadimonium promisisse, iudicium quin €acciperet in ea ipsa verba quae Naevius edebat non recusasse, €ita tamen, more et instituto, per eum magistratum qui auxili causa constitutus est. Aut haec facta non sint necesse @1 €est aut C. Aquilius, talis vir, iuratus hoc ius in civitate con-€stituat: cuius procurator non omnia iudicia [2acceperit]2 quae €quisque in verba postularit, cuius procurator a praetore €tribunos appellare ausus sit, eum non defendi, eius bona €recte possideri posse, ei misero, absenti, ignaro fortunarum €suarum omnia vitae ornamenta per summum dedecus et ignominiam deripi convenire. Quod si probari nemini €potest, illud certe probari omnibus necesse est, defensum €esse iudicio absentem Quinctium. Quod cum ita sit, ex €edicto bona possessa non sunt. At enim tribuni plebis ne €audierunt quidem. Fateor, si ita est, procuratorem decreto €praetoris oportuisse parere. Quid? si M. Brutus inter-€cessurum se dixit palam, nisi quid inter ipsum Alfenum €et Naevium conveniret, videturne intercessisse appellatio €tribunorum non morae, sed auxili causa? @@Quid deinde fit? Alfenus, ut omnes intellegere possent €iudicio defendi Quinctium, ne qua subesse posset aliena aut €ipsius officio aut huius existimatione suspicio, viros bonos €compluris advocat, testatur isto audiente se pro com-€muni necessitudine id primum petere ne quid atrocius €in P. Quinctium absentem sine causa facere conetur; sin €autem inimicissime atque infestissime contendere perseveret, €se paratum esse omni recta atque honesta ratione defendere €quod petat non deberi; se iudicium id quod edat accipere. Eius rei condicionisque tabellas obsignaverunt viri boni €complures. Res in dubium venire non potest. Fit rebus €omnibus integris neque proscriptis neque possessis bonis €ut Alfenus promittat Naevio sisti Quinctium. Venit ad €vadimonium Quinctius. Iacet res in controversiis isto @1 €calumniante biennium, usque dum inveniretur qua ratione €res ab usitata consuetudine recederet et in hoc singulare €iudicium causa omnis concluderetur. @@Quod officium, C. Aquili, commemorari procuratoris potest €quod ab Alfeno praeteritum esse videatur? quid adfertur €qua re P. Quinctius negetur absens esse defensus? An vero €id quod Hortensium, quia nuper iniecit et quia Naevius €semper id clamitat, dicturum arbitror, non fuisse Naevio €parem certationem cum Alfeno illo tempore, illis domi-€nantibus? Quod si velim confiteri, illud, opinor, concedent, €non procuratorem P. Quincti neminem fuisse, sed gratiosum €fuisse. Mihi autem ad vincendum satis est fuisse procura-€torem quicum experiretur; qualis is fuerit, si modo absentem €defendebat per ius et per magistratum, nihil ad rem arbitror €pertinere. @@'Erat,' inquit, 'illarum partium.' Quid ni? qui apud te €esset eductus; quem tu a puero sic instituisses ut nobili €ne gladiatori quidem faveret. Si, quod tu semper summe €cupisti, idem volebat Alfenus, ea re tibi cum eo par contentio €non erat? 'Bruti,' inquit, 'erat familiaris; itaque is inter-€cedebat.' Tu contra Burrieni qui iniuriam decernebat, €omnium denique illorum qui tum et poterant per vim et €scelus plurimum et, quod poterant, id audebant. An omnis €tu istos vincere volebas qui nunc tu ut vincas tanto opere €laborant? Aude id dicere non palam, sed ipsis quos ad-vocasti. Tametsi nolo eam rem commemorando renovare @1 €cuius omnino rei memoriam omnem tolli funditus ac deleri €arbitror oportere; unum illud dico: Si propter partium €studium potens erat Alfenus, potentissimus Naevius; si fretus €gratia postulabat aliquid iniquius Alfenus, multo iniquiora €Naevius impetrabat. Neque enim inter studium vestrum €quicquam, ut opinor, interfuit; ingenio, vetustate, artificio €tu facile vicisti. Vt alia omittam, hoc satis est: Alfenus €cum eis et propter eos periit quos diligebat, tu, postquam €qui tibi erant amici non poterant vincere, ut amici tibi essent €qui vincebant effecisti. @@Quod si tum par tibi ius cum Alfeno fuisse non putas, €quia tamen aliquem contra te advocare poterat, quia magi-€stratus aliqui reperiebatur apud quem Alfeni causa consisteret, þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜Ç„quid hoc tempore Quinctio statuendum est? cui neque €magistratus adhuc aequus inventus est neque iudicium €redditum est usitatum, non condicio, non sponsio, non €denique ulla umquam intercessit postulatio, mitto aequa, €verum ante hoc tempus ne fando quidem audita. De re €pecuniaria cupio contendere._'Non licet.'_At ea con-€troversia est._'Nihil ad me attinet; causam capitis dicas €oportet.'_Accusa ubi ita necesse est._'Non,' inquit, €'nisi tu ante novo modo priore loco dixeris.'_Dicendum €necessario est._'Praestituentur horae ad arbitrium no-strum, iudex ipse coercebitur.'_Quid tum?_'Tu aliquem €patronum invenies, hominem antiqui offici, qui splendorem €nostrum et gratiam neglegat; pro me pugnabit L. Philippus, €eloquentia, gravitate, honore florentissimus civitatis, dicet €Hortensius, excellens ingenio, nobilitate, existimatione, @1 €aderunt autem homines nobilissimi ac potentissimi, ut €eorum frequentiam et consessum non modo P. Quinctius €qui de capite decernit, sed quivis qui extra periculum sit perhorrescat.' Haec est iniqua certatio, non illa qua tu €contra Alfenum equitabas; huic ne ubi consisteret quidem €contra te locum reliquisti. Qua re aut doceas oportet €Alfenum negasse se procuratorem esse, non deiecisse libel-€los, iudicium accipere noluisse, aut, cum haec ita facta sint, €ex edicto te bona P. Quincti non possedisse concedas. €@@Etenim si ex edicto possedisti, quaero cur bona non €venierint, cur ceteri sponsores et creditores non convenerint; €nemone fuit cui deberet Quinctius? Fuerunt, et complures €fuerunt, propterea quod C. frater aliquantum aeris alieni €reliquerat. Quid ergo est? Homines erant ab hoc omnes €alienissimi, et eis debebatur, neque tamen quisquam in-€ventus est tam insignite improbus qui violare P. Quincti existimationem absentis auderet; unus fuit, adfinis, socius, €necessarius, Sex. Naevius, qui, cum ipse ultro deberet, quasi €eximio praemio sceleris exposito cupidissime contenderet ut €per se adflictum atque eversum propinquum suum non modo €honeste partis bonis verum etiam communi luce privaret. €Vbi erant ceteri creditores? denique hoc tempore ubi sunt? €Quis est qui fraudationis causa latuisse dicat, quis qui absen-tem defensum neget esse Quinctium? Nemo invenitur. At €contra omnes, quibuscum ratio huic aut est aut fuit, adsunt, €defendunt, fides huius multis locis cognita ne perfidia Sex. €Naevi derogetur laborant. In huius modi sponsionem testis €dare oportebat ex eo numero qui haec dicerent: 'vadimo-€nium mihi deseruit, me fraudavit, a me nominis eius quod €infitiatus esset diem petivit; ego experiri non potui, latitavit, @1 €procuratorem nullum reliquit.' Horum nihil dicitur. Paran-€tur testes qui hoc dicant. Verum, opinor, viderimus, cum €dixerint. Vnum tamen hoc cogitent, ita se gravis esse ut, €si veritatem volent retinere, gravitatem possint obtinere; si €eam neglexerint, ita levis esse ut omnes intellegant non ad €obtinendum mendacium, sed ad verum probandum auctori-€tatem adiuvare. @@Ego haec duo quaero, primum qua ratione Naevius €susceptum negotium non transegerit, hoc est cur bona quae €ex edicto possidebat non vendiderit, deinde cur ex tot credi-€toribus alius ad istam rationem nemo accesserit, ut neces-€sario confiteare neque tam temerarium quemquam fuisse, €neque te ipsum id quod turpissime suscepisses perseverare €et transigere potuisse. Quid si tu ipse, Sex. Naevi, statuisti €bona P. Quincti ex edicto possessa non esse? Opinor, €tuum testimonium, quod in aliena re leve esset, id in tua, €quoniam contra te est, gravissimum debet esse. Emisti €bona Sex. Alfeni L. Sulla dictatore vendente; socium tibi €in his bonis edidisti Quinctium. Plura non dico. Cum €eo tu voluntariam societatem coibas qui te in hereditaria €societate fraudarat, et eum iudicio tuo comprobabas quem €spoliatum fama fortunisque omnibus arbitrabare? @@Diffidebam me hercule, C. Aquili, satis animo certo et €confirmato me posse in hac causa consistere. Sic cogitabam, €cum contra dicturus esset Hortensius et cum me esset €attente auditurus Philippus, fore uti permultis in rebus €timore prolaberer. Dicebam huic Q. Roscio, cuius soror €est cum P. Quinctio, cum a me peteret et summe conten-€deret ut propinquum suum defenderem, mihi perdifficile @1 €esse contra talis oratores non modo tantam causam perorare €sed omnino verbum facere conari. Cum cupidius instaret, €homini pro amicitia familiarius dixi mihi videri ore duris-€simo esse qui praesente eo gestum agere conarentur; qui €vero cum ipso contenderent, eos, etiam si quid antea recti €aut venusti habere visi essent, id amittere; ne quid mihi €eiusdem modi accideret, cum contra talem artificem dictu-€rus essem, me vereri. @@Tum mihi Roscius et alia multa confirmandi mei causa €dixit, ut me hercule, si nihil diceret, tacito ipso officio et €studio, quod habebat erga propinquum suum, quemvis €commoveret_etenim cum artifex eius modi sit ut solus €videatur dignus esse qui in scaena spectetur, tum vir eius €modi est ut solus dignus [2esse]2 videatur qui eo non accedat_ €verum tamen: 'Quid? si,' inquit, 'habes eius modi causam €ut hoc tibi planum sit faciendum, neminem esse qui €possit biduo aut summum triduo &7dcc& milia passuum am-€bulare, tamenne vereris ut possis hoc contra Hortensium contendere?' 'Minime,' inquam, 'sed quid id ad rem?' €'Nimirum,' inquit, 'in eo causa consistit.' 'Quo modo?' €Docet me eius modi rem et factum simul Sex. Naevi quod, €si simul proferretur, satis esse deberet. Quod abs te, €C. Aquili, et a vobis qui adestis in consilio, quaeso ut dili-€genter attendatis; profecto intellegetis illinc ab initio €cupiditatem pugnasse et audaciam, hinc veritatem et pu-€dorem quoad potuerit restitisse. Bona postulas ut ex edicto €possidere liceat. Quo die? Te ipsum, Naevi, volo audire; @1 €volo inauditum facinus ipsius qui id commisit voce convinci. €Dic, Naevi, diem. 'Ante [2diem]2 &7v& Kalend. intercalaris.' €Bene ais. Quam longe est hinc in saltum vestrum Galli-€canum? Naevi, te rogo. '&7dcc& milia passuum.' Optime. €De saltu deicitur Quinctius_quo die? possumus hoc €quoque ex te audire? Quid taces? dic, inquam, diem. €Pudet dicere; intellego; verum et sero et nequiquam pudet. €Deicitur de saltu, C. Aquili, pridie Kalend. intercalaris; €biduo post aut, ut statim de iure aliquis cucurrerit, non toto triduo &7dcc& milia passuum conficiuntur. O rem incredi-€bilem! o cupiditatem inconsideratam! o nuntium volu-€crem! Administri et satellites Sex. Naevi Roma trans Alpis €in Sebagninos biduo veniunt. O hominem fortunatum qui €eius modi nuntios seu potius Pegasos habeat! €@@Hic ego, si Crassi omnes cum Antoniis exsistant, si tu, €L. Philippe, qui inter illos florebas, hanc causam voles cum €Hortensio dicere, tamen superior sim necesse est; non €enim, quem ad modum putatis, omnia sunt in eloquentia; €est quaedam tamen ita perspicua veritas ut eam infirmare nulla res possit. An, ante quam postulasti ut bona possi-€deres, misisti qui curaret ut dominus de suo fundo a sua €familia vi deiceretur? Vtrumlibet elige; alterum incredi-€bile est, alterum nefarium, et ante hoc tempus utrumque €inauditum. &7dcc& milia passuum vis esse decursa biduo? €dic. Negas? ante igitur misisti. Malo; si enim illud €diceres, improbe mentiri viderere; cum hoc confiteris, id €te admisisse concedis quod ne mendacio quidem tegere €possis. Hoc consilium Aquilio et talibus viris tam cupidum, @1 tam audax, tam temerarium probabitur? Quid haec amentia, €quid haec festinatio, quid haec immaturitas tanta significat? €non vim, non scelus, non latrocinium, non denique omnia €potius quam ius, quam officium, quam pudorem? Mittis €iniussu praetoris. Quo consilio? Iussurum sciebas. Quid? €cum iussisset, tum mittere nonne poteras? Postulaturus €eras. Quando? Post dies &7xxx&. Nempe si te nihil impe-€diret, si voluntas eadem maneret, si valeres, denique si €viveres. Praetor scilicet iussisset. Opinor, si vellet, si €valeret, si ius diceret, si nemo recusaret, qui ex ipsius decreto et satis daret et iudicium accipere vellet. Nam, per €deos immortalis! si Alfenus procurator P. Quincti tibi tum €satis daret et iudicium accipere vellet, denique omnia quae þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜Ó„postulares facere voluisset, quid ageres? revocares eum €quem in Galliam miseras? At hic quidem iam de fundo €expulsus, iam a suis dis penatibus praeceps eiectus, iam, €quod indignissimum est, suorum servorum manibus nuntio €atque imperio tuo violatus esset. Corrigeres haec scilicet €tu postea. De cuiusquam vita dicere audes qui hoc con-€cedas necesse est, ita te caecum cupiditate et avaritia fuisse €ut, cum postea quid futurum esset ignorares, accidere €autem multa possent, spem malefici praesentis in incerto €reliqui temporis eventu conlocares? Atque haec perinde €loquor, quasi ipso illo tempore, cum te praetor iussisset ex €edicto possidere, si in possessionem misisses, debueris aut €potueris P. Quinctium de possessione deturbare. @@Omnia sunt, C. Aquili, eius modi quivis ut perspicere €possit in hac causa improbitatem et gratiam cum inopia et €veritate contendere. Praetor te quem ad modum possidere €iussit? Opinor, ex edicto. Sponsio quae in verba facta €est? &7si ex edicto praetoris bona p. qvincti possessa& @1 €&7non svnt.& Redeamus ad edictum. Id quidem quem ad €modum iubet possidere? Numquid est causae, C. Aquili, €quin, si longe aliter possedit quam praetor edixit, iste ex €edicto non possederit, ego sponsione vicerim? Nihil, €opinor. Cognoscamus edictum. &7qvi ex edicto meo in €&7possessionem venerint.& De te loquitur, Naevi, quem ad €modum tu putas; ais enim te ex edicto venisse; tibi quid €facias definit, te instituit, tibi praecepta dat. &7eos ita €&7videtvr in possessione esse oportere.& Quo modo? €&7qvod ibidem recte cvstodire potervnt, id ibidem cv-€&7stodiant; qvod non potervnt, id avferre et abdvcere €&7licebit.& Quid tum? &7dominvm&, inquit, &7invitvm detrv-€&7dere non placet&. Eum ipsum qui fraudandi causa latitet, €eum ipsum quem iudicio nemo defenderit, eum ipsum qui €cum omnibus creditoribus suis male agat, invitum de praedio detrudi vetat. Proficiscenti tibi in possessionem €praetor ipse, Sex. Naevi, palam dicit: 'ita possideto ut €tecum simul possideat Quinctius, ita possideto ut Quinctio €vis ne adferatur.' Quid? tu id quem ad modum observas? €Mitto illud dicere, eum qui non latitaret, cui Romae domus, €uxor, liberi, procurator esset, eum qui tibi vadimonium non €deseruisset; haec omnia mitto; illud dico, dominum €expulsum esse de praedio, domino a familia sua manus €adlatas esse ante suos Lares familiaris; hoc dico . . . šÕ¨æò©ÿˆŠïãÉõì® Óåöåòéáî® ¥±´à±¶®ÿáúSi qui unum aliquem fundum quavis @1 €ratione possideat, ipsum autem dominum patiatur cetera €praedia tenere, is, ut opinor, praedium non bona €videatur alterius possidere. . . . €Quid est possidere? Nimirum in possessione esse €earum rerum quae possunt eo tempore possideri. . . . €Cum domus €erat Romae, servi, in ipsa Gallia privata P. Quincti €praedia, quae numquam ausus es possidere; . . . €Quod si bona P. Quincti possideres, possidere omnia eo €iure deberes. ˜Õˆ•ïãÿâú@@. . . Naevium ne appellasse quidem Quinctium, cum €simul esset [2et]2 experiri posset cotidie; deinde quod omnia €iudicia difficillima cum summa sua invidia maximoque €periculo P. Quincti fieri mallet quam illud pecuniarium €iudicium quod uno die transigi posset; ex quo uno haec €omnia nata et profecta esse concedit. Quo in loco con-€dicionem tuli, si vellet pecuniam petere, P. Quinctium €iudicatum solvi satis daturum, dum ipse, si quid peteret, €pari condicione uteretur. @@Ostendi quam multa ante fieri convenerit quam hominis €propinqui bona possideri postularentur, praesertim cum €Romae domus eius, uxor, liberi essent et procurator aeque €utriusque necessarius. Docui, cum desertum esse dicat €vadimonium, omnino vadimonium nullum fuisse; quo die €hunc sibi promisisse dicat, eo die ne Romae quidem eum €fuisse; id testibus me pollicitus sum planum facturum qui €et scire deberent et causam cur mentirentur non haberent. €Ex edicto autem non potuisse bona possideri demonstravi, €quod neque fraudandi causa latitasset neque exsili causa @1 solum vertisse diceretur. Reliquum est ut eum nemo €iudicio defenderit. Quod contra copiosissime defensum €esse contendi non ab homine alieno neque ab aliquo €calumniatore atque improbo, sed ab equite Romano, pro-€pinquo ac necessario suo, quem ipse Sex. Naevius procura-€torem relinquere antea consuesset; neque eum, si tribunos €appellarit, idcirco minus iudicio pati paratum fuisse, neque €potentia procuratoris Naevio ius ereptum; contra istum €potentia sua tum tantum modo superiorem fuisse, nunc nobis vix respirandi potestatem dare. Quaesivi quae causa €fuisset cur bona non venissent, cum ex edicto possiderentur. €Deinde illud quoque requisivi qua ratione ex tot creditoribus €nemo neque tum idem fecerit neque nunc contra dicat, €omnesque pro P. Quinctio pugnent, praesertim cum in tali €iudicio testimonia creditorum existimentur ad rem maxime €pertinere. Postea sum usus adversarii testimonio, qui sibi €eum nuper edidit socium quem, quo modo nunc intendit, ne €in vivorum quidem numero tum demonstrat fuisse. Tum €illam incredibilem celeritatem seu potius audaciam protuli; €confirmavi necesse esse aut biduo &7dcc& milia passuum esse €decursa aut Sex. Naevium diebus compluribus ante in posses-€sionem misisse quam postularet uti ei liceret bona possidere. Postea recitavi edictum quod aperte dominum de praedio €detrudi vetaret; in quo constitit Naevium ex edicto non €possedisse, cum confiteretur ex praedio vi detrusum esse €Quinctium. Omnino autem bona possessa non esse con-€stitui, quod bonorum possessio spectetur non in aliqua €parte, sed in universis quae teneri et possideri possint. @1 €Dixi domum Romae fuisse quo iste ne aspirarit quidem, €servos compluris, ex quibus iste possederit neminem, ne €attigerit quidem; unum fuisse quem attingere conatus sit; prohibitum quievisse. In ipsa Gallia cognostis in praedia €privata Quincti Sex. Naevium non venisse; denique ex €hoc ipso saltu quem per vim expulso socio possedit servos €privatos Quincti [2non]2 omnis eiectos esse. Ex quo et ex €ceteris dictis, factis cogitatisque Sex. Naevi quivis potest €intellegere istum nihil aliud egisse neque nunc agere nisi uti €per vim, per iniuriam, per iniquitatem iudici totum agrum, €qui communis est, suum facere possit. @@Nunc causa perorata res ipsa et periculi magnitudo, €C. Aquili, cogere videtur, ut te atque eos qui tibi in con-€silio sunt obsecret obtesteturque P. Quinctius per senectutem €ac solitudinem suam nihil aliud nisi ut vestrae naturae boni-€tatique obsequamini, ut, cum veritas [2cum]2 hoc faciat, plus €huius inopia possit ad misericordiam quam illius opes ad crudelitatem. Quo die ad te iudicem venimus, eodem die €illorum minas quas ante horrebamus neglegere coepimus. €Si causa cum causa contenderet, nos nostram perfacile cuivis €probaturos statuebamus; quod vitae ratio cum ratione vitae €decerneret, idcirco nobis etiam magis te iudice opus esse €arbitrati sumus. Ea res nunc enim in discrimine versatur, €utrum possitne se contra luxuriem ac licentiam rusticana €illa atque inculta parsimonia defendere an deformata atque €ornamentis omnibus spoliata nuda cupiditati petulantiaeque addicatur. Non comparat se tecum gratia P. Quinctius, @1 €Sex. Naevi, non opibus, non facultate contendit; omnis €tuas artis quibus tu magnus es tibi concedit; fatetur se €non belle dicere, non ad voluntatem loqui posse, non ab €adflicta amicitia transfugere atque ad florentem aliam de-€volare, non profusis sumptibus vivere, non ornare magnifice €splendideque convivium, non habere domum clausam pudori €et sanctimoniae, patentem atque adeo expositam cupiditati €et voluptatibus; contra sibi ait officium, fidem, diligentiam, €vitam omnino semper horridam atque aridam cordi fuisse. €Ista superiora esse ac plurimum posse his moribus sentit. Quid ergo est? Non usque eo tamen ut in capite for-€tunisque hominum honestissimorum dominentur ei qui €relicta virorum bonorum disciplina et quaestum et sum-€ptum Galloni sequi maluerunt atque etiam, quod in illo non €fuit, cum audacia perfidiaque vixerunt. Si licet vivere eum €quem Sex. Naevius non volt, si est homini honesto locus in €civitate invito Naevio, si fas est respirare P. Quinctium contra þ´·´ÿï°°±ÿï‚ÑõéîãôÿïƒÃéãÿ˜Þˆˆïãÿâúnutum dicionemque Naevi, si, quae pudore ornamenta sibi €peperit, ea potest contra petulantiam me defendente ob-€tinere, spes est etiam hunc miserum atque infelicem aliquando €tandem posse consistere. Sin et poterit Naevius id quod €libet, et ei libebit id quod non licet, quid agendum est? €qui deus appellandus est? cuius hominis fides imploranda €est? qui denique questus, [2qui luctus,]2 qui maeror dignus €inveniri in calamitate tanta potest? @@Miserum est exturbari fortunis omnibus, miserius est €iniuria; acerbum est ab aliquo circumveniri, acerbius a €propinquo; calamitosum est bonis everti, calamitosius cum @1 €dedecore; funestum est a forti atque honesto viro iugulari, €funestius ab eo cuius vox in praeconio quaestu prostitit; €indignum est a pari vinci aut superiore, indignius ab in-€feriore atque humiliore; luctuosum est tradi alteri cum €bonis, luctuosius inimico; horribile est causam capitis dicere, horribilius priore loco dicere. Omnia circumspexit €Quinctius, omnia periclitatus est, C. Aquili; non praetorem €modo a quo ius impetraret invenire [2non]2 potuit, atque adeo €ne unde arbitratu quidem suo postularet, sed ne amicos €quidem Sex. Naevi, quorum saepe et diu ad pedes iacuit €stratus obsecrans per deos immortalis, ut aut secum iure €contenderent aut iniuriam sine ignominia sibi imponerent. Denique ipsius inimici voltum superbissimum subiit, ipsius €Sex. Naevi lacrimans manum prehendit in propinquorum €bonis proscribendis exercitatam, obsecravit per fratris sui €mortui cinerem, per nomen propinquitatis, per ipsius con-€iugem et liberos, quibus propior P. Quinctio nemo est, ut €aliquando misericordiam caperet, aliquam, si non propin-€quitatis, at aetatis suae, si non hominis, at humanitatis €rationem haberet, ut secum aliquid integra sua fama qualibet, dum modo tolerabili, condicione transigeret. Ab ipso re-€pudiatus, ab amicis eius non sublevatus, ab omni magistratu €agitatus atque perterritus, quem praeter te appellet habet €neminem; tibi se, tibi suas omnis opes fortunasque com-€mendat, tibi committit existimationem ac spem reliquae €vitae. Multis vexatus contumeliis, plurimis iactatus iniuriis €non turpis ad te sed miser confugit; e fundo ornatissimo €eiectus, ignominiis omnibus appetitus, cum illum in pa-€ternis bonis dominari videret, ipse filiae nubili dotem €conficere non posset, nihil alienum tamen vita superiore €commisit. @1 @@Itaque hoc te obsecrat, C. Aquili, ut, quam existimationem, €quam honestatem in iudicium tuum prope acta iam aetate €decursaque attulit, eam liceat ei secum ex hoc loco efferre, €ne is de cuius officio nemo umquam dubitavit &7lx& de-€nique anno dedecore, macula turpissimaque ignominia €notetur, ne ornamentis eius omnibus Sex. Naevius pro €spoliis abutatur, ne per te fiat quo minus, quae existimatio €P. Quinctium usque ad senectutem produxit, eadem usque €ad rogum prosequatur. @1 ï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO SEX. ROSCIO AMERINO €@@@@ORATIO}1 ‘@@Credo ego vos, iudices, mirari quid sit quod, cum tot €summi oratores hominesque nobilissimi sedeant, ego potis-€simum surrexerim, is qui neque aetate neque ingenio neque €auctoritate sim cum his qui sedeant comparandus. Omnes €hi quos videtis adesse in hac causa iniuriam novo scelere €conflatam putant oportere defendi, defendere ipsi propter €iniquitatem temporum non audent. Ita fit ut adsint pro-€pterea quod officium sequuntur, taceant autem idcirco quia periculum vitant. Quid ergo? audacissimus ego ex omni-€bus? Minime. An tanto officiosior quam ceteri? Ne €istius quidem laudis ita sum cupidus ut aliis eam prae-€reptam velim. Quae me igitur res praeter ceteros impulit ut €causam Sex. Rosci reciperem? Quia, si qui istorum dixisset €quos videtis adesse, in quibus summa auctoritas est atque €amplitudo, si verbum de re publica fecisset, id quod in hac €causa fieri necesse est, multo plura dixisse quam dixisset putaretur. Ego autem si omnia quae dicenda sunt libere €dixero, nequaquam tamen similiter oratio mea exire atque €in volgus emanare poterit. Deinde quod ceterorum neque €dictum obscurum potest esse propter nobilitatem et ampli-€tudinem neque temere dicto concedi propter aetatem et @1 €prudentiam. Ego si quid liberius dixero, vel occultum esse €propterea quod nondum ad rem publicam accessi, vel €ignosci adulescentiae meae poterit; tametsi non modo €ignoscendi ratio verum etiam cognoscendi consuetudo iam de civitate sublata est. Accedit illa quoque causa quod €a ceteris forsitan ita petitum sit ut dicerent, ut utrumvis €salvo officio se facere posse arbitrarentur; a me autem ei €contenderunt qui apud me et amicitia et beneficiis et digni-€tate plurimum possunt, quorum ego nec benivolentiam erga €me ignorare nec auctoritatem aspernari nec voluntatem neglegere debebam. His de causis ego huic causae patro-€nus exstiti, non electus unus qui maximo ingenio sed re-€lictus ex omnibus qui minimo periculo possem dicere, neque €uti satis firmo praesidio defensus Sex. Roscius verum uti €ne omnino desertus esset. €@@Forsitan quaeratis qui iste terror sit et quae tanta for-€mido quae tot ac talis viros impediat quo minus pro capite €et fortunis alterius quem ad modum consuerunt causam €velint dicere. Quod adhuc vos ignorare non mirum est, €propterea quod consulto ab accusatoribus eius rei quae conflavit hoc iudicium mentio facta non est. Quae res ea €est? Bona patris huiusce Sex. Rosci quae sunt sexagiens, €quae de viro fortissimo et clarissimo L. Sulla, quem honoris €causa nomino, duobus milibus nummum sese dicit emisse €adulescens vel potentissimus hoc tempore nostrae civitatis, €L. Cornelius Chrysogonus. Is a vobis, iudices, hoc postu-€lat ut, quoniam in alienam pecuniam tam plenam atque €praeclaram nullo iure invaserit, quoniamque ei pecuniae €vita Sex. Rosci obstare atque officere videatur, deleatis ex @1 €animo suo suspicionem omnem metumque tollatis; sese €hoc incolumi non arbitratur huius innocentis patrimonium €tam amplum et copiosum posse obtinere, damnato et eiecto €sperat se posse quod adeptus est per scelus, id per luxuriam €effundere atque consumere. Hunc sibi ex animo scrupulum €qui se dies noctesque stimulat ac pungit ut evellatis postulat, €ut ad hanc suam praedam tam nefariam adiutores vos pro-€fiteamini. @@Si vobis aequa et honesta postulatio videtur, iudices, ego €contra brevem postulationem adfero et, quo modo mihi €persuadeo, aliquanto aequiorem. Primum a Chrysogono €peto ut pecunia fortunisque nostris contentus sit, sanguinem €et vitam ne petat; deinde a vobis, iudices, ut audacium €sceleri resistatis, innocentium calamitatem levetis et in causa €Sex. Rosci periculum quod in omnis intenditur propulsetis. Quod si aut causa criminis aut facti suspicio aut quaelibet €denique vel minima res reperietur quam ob rem videantur €illi non nihil tamen in deferendo nomine secuti, postremo €si praeter eam praedam quam dixi quicquam aliud causae €inveneritis, non recusamus quin illorum libidini Sex. Rosci €vita dedatur. Sin aliud agitur nihil nisi ut eis ne quid €desit quibus satis nihil est, si hoc solum hoc tempore pugna-€tur ut ad illam opimam praeclaramque praedam damnatio €Sex. Rosci velut cumulus accedat, nonne cum multa in-€digna tum vel hoc indignissimum est, vos idoneos habitos €per quorum sententias iusque iurandum id adsequantur quod €antea ipsi scelere et ferro adsequi consuerunt? qui ex €civitate in senatum propter dignitatem, ex senatu in hoc €consilium delecti estis propter severitatem, ab his hoc postu- @1 €lare homines sicarios atque gladiatores, non modo ut sup-€plicia vitent quae a vobis pro maleficiis suis metuere atque €horrere debent verum etiam ut spoliis ex hoc iudicio ornati €auctique discedant? @@His de rebus tantis tamque atrocibus neque satis me com-€mode dicere neque satis graviter conqueri neque satis libere €vociferari posse intellego. Nam commoditati ingenium, gra-€vitati aetas, libertati tempora sunt impedimento. Huc €accedit summus timor quem mihi natura pudorque meus €attribuit et vestra dignitas et vis adversariorum et Sex. €Rosci pericula. Quapropter vos oro atque obsecro, iudices, ut attente bonaque cum venia verba mea audiatis. Fide þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜Š‚sapientiaque vestra fretus plus oneris sustuli quam ferre me €posse intellego. Hoc onus si vos aliqua ex parte adleva-€bitis, feram ut potero studio et industria, iudices; sin a €vobis, id quod non spero, deserar, tamen animo non de-€ficiam et id quod suscepi quoad potero perferam. Quod €si perferre non potero, opprimi me onere offici malo quam €id quod mihi cum fide semel impositum est aut propter €perfidiam abicere aut propter infirmitatem animi deponere. @@Te quoque magno opere, M. Fanni, quaeso ut, qualem te €iam antea populo Romano praebuisti, cum huic eidem €quaestioni iudex praeesses, talem te et nobis et rei pu-€blicae hoc tempore impertias. Quanta multitudo hominum €convenerit ad hoc iudicium vides; quae sit omnium mor-€talium exspectatio, quae cupiditas ut acria ac severa iudicia €fiant intellegis. Longo intervallo iudicium inter sicarios €hoc primum committitur, cum interea caedes indignissimae €maximaeque factae sunt; omnes hanc quaestionem te prae- @1 €tore manifestis maleficiis cotidianoque sanguine dignissimam €sperant futuram. @@Qua vociferatione in ceteris iudiciis accusatores uti con-€suerunt, ea nos hoc tempore utimur qui causam dicimus. €Petimus abs te, M. Fanni, a vobisque, iudices, ut quam €acerrime maleficia vindicetis, ut quam fortissime hominibus €audacissimis resistatis, ut hoc cogitetis, nisi in hac causa €qui vester animus sit ostendetis, eo prorumpere hominum €cupiditatem et scelus et audaciam ut non modo clam €verum etiam hic in foro ante tribunal tuum, M. Fanni, €ante pedes vestros, iudices, inter ipsa subsellia caedes fu-turae sint. Etenim quid aliud hoc iudicio temptatur nisi €ut id fieri liceat? Accusant ei qui in fortunas huius inva-€serunt, causam dicit is cui praeter calamitatem nihil reli-€querunt; accusant ei quibus occidi patrem Sex. Rosci bono €fuit, causam dicit is cui non modo luctum mors patris attulit €verum etiam egestatem; accusant ei qui hunc ipsum iugu-€lare summe cupierunt, causam dicit is qui etiam ad hoc €ipsum iudicium cum praesidio venit ne hic ibidem ante €oculos vestros trucidetur; denique accusant ei quos populus €poscit, causam dicit is qui unus relictus ex illorum nefaria caede restat. Atque ut facilius intellegere possitis, iudices, €ea quae facta sunt indigniora esse quam haec sunt quae €dicimus, ab initio res quem ad modum gesta sit vobis €exponemus, quo facilius et huius hominis innocentissimi €miserias et illorum audacias cognoscere possitis et rei €publicae calamitatem. @@Sex. Roscius, pater huiusce, municeps Amerinus fuit, cum €genere et nobilitate et pecunia non modo sui municipi @1 €verum etiam eius vicinitatis facile primus, tum gratia atque €hospitiis florens hominum nobilissimorum. Nam cum Me-€tellis, Serviliis, Scipionibus erat ei non modo hospitium €verum etiam domesticus usus et consuetudo, quas, ut ae-€quum est, familias honestatis amplitudinisque gratia nomino. €Itaque ex suis omnibus commodis hoc solum filio reliquit; €nam patrimonium domestici praedones vi ereptum possi-€dent, fama et vita innocentis ab hospitibus amicisque pater-nis defenditur. Hic cum omni tempore nobilitatis fautor €fuisset tum hoc tumultu proximo, cum omnium nobilium €dignitas et salus in discrimen veniret, praeter ceteros in ea €vicinitate eam partem causamque opera, studio, auctoritate €defendit. Etenim rectum putabat pro eorum honestate se €pugnare propter quos ipse honestissimus inter suos numera-€batur. Postea quam victoria constituta est ab armisque €recessimus, cum proscriberentur homines atque ex omni €regione caperentur ei qui adversarii fuisse putabantur, erat €ille Romae frequens atque in foro et in ore omnium cotidie €versabatur, magis ut exsultare victoria nobilitatis videretur €quam timere ne quid ex ea calamitatis sibi accideret. @@Erant ei veteres inimicitiae cum duobus Rosciis Amerinis, €quorum alterum sedere in accusatorum subselliis video, €alterum tria huiusce praedia possidere audio; quas inimi-€citias si tam cavere potuisset quam metuere solebat viveret. €Neque enim, iudices, iniuria metuebat. Nam duo isti sunt €T. Roscii, quorum alteri Capitoni cognomen est, iste qui €adest Magnus vocatur, homines eius modi: alter plurima-€rum palmarum vetus ac nobilis gladiator habetur, hic autem €nuper se ad eum lanistam contulit, qui[2que]2 ante hanc pugnam €tiro esset quod sciam, facile ipsum magistrum scelere auda- @1 ciaque superavit. Nam cum hic Sex. Roscius esset Ameriae, €T. autem iste Roscius Romae, cum hic filius adsiduus in €praediis esset cumque se voluntate patris rei familiari vitae-€que rusticae dedisset, ipse autem frequens Romae esset, €occiditur ad balneas Pallacinas rediens a cena Sex. Roscius. €Spero ex hoc ipso non esse obscurum ad quem suspicio €malefici pertineat; verum id quod adhuc est suspiciosum €nisi perspicuum res ipsa fecerit, hunc adfinem culpae iudi-€catote. @@Occiso Sex. Roscio primus Ameriam nuntiat Mallius €Glaucia quidam, homo tenuis, libertinus, cliens et familiaris €istius T. Rosci, et nuntiat domum non fili sed T. Capitonis €inimici; et cum post horam primam noctis occisus esset, €primo diluculo nuntius hic Ameriam venit; decem horis €nocturnis sex et quinquaginta milia passuum cisiis per-€volavit, non modo ut exoptatum inimico nuntium primus €adferret sed etiam cruorem inimici quam recentissimum telumque paulo ante e corpore extractum ostenderet. Quad-€riduo quo haec gesta sunt res ad Chrysogonum in castra €L. Sullae Volaterras defertur; magnitudo pecuniae demon-€stratur; bonitas praediorum_nam fundos decem et tris reli-€quit qui Tiberim fere omnes tangunt_huius inopia et soli-€tudo commemoratur; demonstrant, cum pater huiusce Sex. €Roscius, homo tam splendidus et gratiosus, nullo negotio €sit occisus, perfacile hunc hominem incautum et rusticum €et Romae ignotum de medio tolli posse; ad eam rem operam suam pollicentur. Ne diutius teneam, iudices, €societas coitur. Cum nulla iam proscriptionis mentio fieret, €cum etiam qui antea metuerant redirent ac iam defunctos @1 €sese periculis arbitrarentur, nomen refertur in tabulas Sex. €Rosci, hominis studiosissimi nobilitatis; manceps fit Chry-€sogonus; tria praedia vel nobilissima Capitoni propria tra-€duntur, quae hodie possidet; in reliquas omnis fortunas €iste T. Roscius nomine Chrysogoni, quem ad modum ipse €dicit, impetum facit. Haec omnia, iudices, imprudente L. Sulla facta esse certo scio. Neque enim mirum, cum €eodem tempore et ea quae praeterita sunt [2reparet]2 et ea €quae videntur instare praeparet, cum et pacis constituendae €rationem et belli gerendi potestatem solus habeat, cum €omnes in unum spectent, unus omnia gubernet, cum tot €tantisque negotiis distentus sit ut respirare libere non pos-€sit, si aliquid non animadvertat, cum praesertim tam multi €occupationem eius observent tempusque aucupentur ut, €simul atque ille despexerit, aliquid huiusce modi moliantur. €Huc accedit quod, quamvis ille felix sit, sicut est, tamen in €tanta felicitate nemo potest esse in magna familia qui nemi-€nem neque servum neque libertum improbum habeat. Interea iste T. Roscius, vir optimus, procurator Chrysogoni, €Ameriam venit, in praedia huius invadit, hunc miserum, €luctu perditum, qui nondum etiam omnia paterno funeri €iusta solvisset, nudum eicit domo atque focis patriis disque €penatibus praecipitem, iudices, exturbat, ipse amplissimae €pecuniae fit dominus. Qui in sua re fuisset egentissimus, €erat, ut fit, insolens in aliena; multa palam domum suam €auferebat, plura clam de medio removebat, non pauca suis €adiutoribus large effuseque donabat, reliqua constituta €auctione vendebat. @1 @@Quod Amerinis usque eo visum est indignum ut urbe €tota fletus gemitusque fieret. Etenim multa simul ante €oculos versabantur, mors hominis florentissimi, Sex. Rosci, €crudelissima, fili autem eius egestas indignissima, cui de €tanto patrimonio praedo iste nefarius ne iter quidem ad €sepulcrum patrium reliquisset, bonorum emptio flagitiosa, €possessio, furta, rapinae, donationes. Nemo erat qui non €ardere omnia mallet quam videre in Sex. Rosci, viri optimi €atque honestissimi, bonis iactantem se ac dominantem T. Roscium. Itaque decurionum decretum statim fit ut þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜™‚decem primi proficiscantur ad L. Sullam doceantque eum €qui vir Sex. Roscius fuerit, conquerantur de istorum scelere €et iniuriis, orent ut et illius mortui famam et fili innocentis €fortunas conservatas velit. Atque ipsum decretum, quaeso, €cognoscite. &7decretvm decvrionvm.& Legati in castra €veniunt. Intellegitur, iudices, id quod iam ante dixi, im-€prudente L. Sulla scelera haec et flagitia fieri. Nam statim €Chrysogonus et ipse ad eos accedit et homines nobilis €adlegat qui peterent ne ad Sullam adirent, et omnia Chry-sogonum quae vellent esse facturum pollicerentur. Vsque €adeo autem ille pertimuerat ut mori mallet quam de his €rebus Sullam doceri. Homines antiqui, qui ex sua natura €ceteros fingerent, cum ille confirmaret sese nomen Sex. Rosci €de tabulis exempturum, praedia vacua filio traditurum, €cumque id ita futurum T. Roscius Capito qui in decem €legatis erat appromitteret, crediderunt; Ameriam re in-€orata reverterunt. Ac primo rem differre cotidie ac pro-€crastinare isti coeperunt, deinde aliquanto lentius nihil €agere atque deludere, postremo, id quod facile intellectum @1 €est, insidias vitae huiusce Sex. Rosci parare neque sese €arbitrari posse diutius alienam pecuniam domino incolumi obtinere. Quod hic simul atque sensit, de amicorum €cognatorumque sententia Romam confugit et sese ad €Caeciliam, Nepotis [2sororem, Baliarici]2 filiam, quam honoris €causa nomino, contulit, qua pater usus erat plurimum; in €qua muliere, iudices, etiam nunc, id quod omnes semper €existimaverunt, quasi exempli causa vestigia antiqui offici €remanent. Ea Sex. Roscium inopem, eiectum domo atque €expulsum ex suis bonis, fugientem latronum tela et minas €recepit domum hospitique oppresso iam desperatoque ab €omnibus opitulata est. Eius virtute, fide, diligentia factum €est ut hic potius vivus in reos quam occisus in proscriptos €referretur. @@Nam postquam isti intellexerunt summa diligentia vitam €Sex. Rosci custodiri neque sibi ullam caedis faciendae €potestatem dari, consilium ceperunt plenum sceleris et €audaciae ut nomen huius de parricidio deferrent, ut ad €eam rem aliquem accusatorem veterem compararent qui €de ea re posset dicere aliquid, in qua re nulla subesset €suspicio, denique ut, quoniam crimine non poterant, tem-€pore ipso pugnarent. Ita loqui homines: 'quod iudicia €tam diu facta non essent, condemnari eum oportere qui €primus in iudicium adductus esset; huic autem patronos €propter Chrysogoni gratiam defuturos; de bonorum ven-€ditione et de ista societate verbum esse facturum neminem; €ipso nomine parricidi et atrocitate criminis fore ut hic nullo negotio tolleretur, cum ab nullo defensus esset.' Hoc con-€silio atque adeo hac amentia impulsi quem ipsi, cum €cuperent, non potuerunt occidere, eum iugulandum vobis €tradiderunt. @1 €@@Quid primum querar aut unde potissimum, iudices, €ordiar aut quod aut a quibus auxilium petam? deorumne €immortalium, populine Romani, vestramne qui summam potestatem habetis hoc tempore fidem implorem? Pater €occisus nefarie, domus obsessa ab inimicis, bona adempta, €possessa, direpta, fili vita infesta, saepe ferro atque insidiis €appetita. Quid ab his tot maleficiis sceleris abesse videtur? €Tamen haec aliis nefariis cumulant atque adaugent, crimen €incredibile confingunt, testis in hunc et accusatores huiusce €pecunia comparant; hanc condicionem misero ferunt ut €optet utrum malit cervices [2T.]2 Roscio dare an insutus in €culleum per summum dedecus vitam amittere. Patronos €huic defuturos putaverunt; desunt; qui libere dicat, qui €cum fide defendat, id quod in hac causa satis [2est]2, non deest profecto, iudices. Et forsitan in suscipienda causa temere €impulsus adulescentia fecerim; quoniam quidem semel €suscepi, licet hercules undique omnes minae terrores peri-€culaque impendeant omnia, succurram ac subibo. Certum €est deliberatumque quae ad causam pertinere arbitror, €omnia non modo dicere verum etiam libenter audacter €libereque dicere; nulla res tanta exsistet, iudices, ut possit vim mihi maiorem adhibere metus quam fides. Etenim €quis tam dissoluto animo est qui haec cum videat tacere ac €neglegere possit? Patrem meum, cum proscriptus non esset, €iugulastis, occisum in proscriptorum numerum rettulistis, me €domo mea per vim expulistis, patrimonium meum possi-€detis. Quid voltis amplius? etiamne ad subsellia cum ferro €atque telis venistis ut hic aut iuguletis aut condemnetis? @1 @@Hominem longe audacissimum nuper habuimus in civi-€tate C. Fimbriam et, quod inter omnis constat, nisi inter €eos qui ipsi quoque insaniunt insanissimum. Is cum €curasset in funere C. Mari ut Q. Scaevola volneraretur, vir €sanctissimus atque ornatissimus nostrae civitatis, de cuius €laude neque hic locus est ut multa dicantur neque plura €tamen dici possunt quam populus Romanus memoria €retinet, diem Scaevolae dixit, postea quam comperit eum €posse vivere. Cum ab eo quaereretur quid tandem accusa-€turus esset eum quem pro dignitate ne laudare quidem €quisquam satis commode posset, aiunt hominem, ut erat €furiosus, respondisse: 'quod non totum telum corpore €recepisset.' Quo populus Romanus nihil vidit indignius €nisi eiusdem viri mortem, quae tantum potuit ut omnis €occisus perdiderit et adflixerit; quos quia servare per com-positionem volebat, ipse ab eis interemptus est. Estne hoc €illi dicto atque facto Fimbriano simillimum? Accusatis €Sex. Roscium. Quid ita? Quia de manibus vestris effugit, €quia se occidi passus non est. Illud, quia in Scaevola €factum est, magis indignum videtur, hoc, quia fit a Chryso-€gono, non est ferendum. Nam per deos immortalis! quid €est in hac causa quod defensionis indigeat? qui locus in-€genium patroni requirit aut oratoris eloquentiam magno €opere desiderat? Totam causam, iudices, explicemus atque €ante oculos expositam consideremus; ita facillime quae res €totum iudicium contineat et quibus [2de]2 rebus nos dicere €oporteat et quid vos sequi conveniat intellegetis. @@Tres sunt res, quantum ego existimare possum, quae @1 €obstent hoc tempore Sex. Roscio, crimen adversariorum et €audacia et potentia. Criminis confictionem accusator €Erucius suscepit, audaciae partis Roscii sibi poposcerunt, €Chrysogonus autem, is qui plurimum potest, potentia €pugnat. De hisce omnibus rebus me dicere oportere in-tellego. Quid igitur est? Non eodem modo de omnibus, €ideo quod prima illa res ad meum officium pertinet, duas €autem reliquas vobis populus Romanus imposuit; ego €crimen oportet diluam, vos et audaciae resistere et homi-€num eius modi perniciosam atque intolerandam potentiam €primo quoque tempore exstinguere atque opprimere debetis. @@Occidisse patrem Sex. Roscius arguitur. Scelestum, di €immortales! ac nefarium facinus atque eius modi quo uno €maleficio scelera omnia complexa esse videantur! Etenim €si, id quod praeclare a sapientibus dicitur, voltu saepe €laeditur pietas, quod supplicium satis acre reperietur €in eum qui mortem obtulerit parenti? pro quo mori €ipsum, si res postularet, iura divina atque humana coge-bant. In hoc tanto, tam atroci, tam singulari maleficio, €quod ita raro exstitit ut, si quando auditum sit, portenti ac €prodigi simile numeretur, quibus tandem tu, C. Eruci, argu-€mentis accusatorem censes uti oportere? nonne et audaciam €eius qui in crimen vocetur singularem ostendere et mores €feros immanemque naturam et vitam vitiis flagitiisque omni-€bus deditam, denique omnia ad perniciem profligata atque €perdita? Quorum tu nihil in Sex. Roscium ne obiciendi €quidem causa contulisti. @@Patrem occidit Sex. Roscius. Qui homo? adulescentulus €corruptus et ab hominibus nequam inductus? Annos natus €maior quadraginta. Vetus videlicet sicarius, homo audax @1 €et saepe in caede versatus. At hoc ab accusatore ne dici €quidem audistis. Luxuries igitur hominem nimirum et €aeris alieni magnitudo et indomitae animi cupiditates ad €hoc scelus impulerunt. De luxuria purgavit Erucius, cum €dixit hunc ne in convivio quidem ullo fere interfuisse. €Nihil autem umquam debuit. Cupiditates porro quae €possunt esse in eo qui, ut ipse accusator obiecit, ruri €semper habitarit et in agro colendo vixerit? quae vita þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜§ˆŒmaxime disiuncta [2a]2 cupiditate et cum officio [2coniuncta est]2. Quae res igitur tantum istum furorem Sex. Roscio obiecit? €'Patri' inquit 'non placebat.' Patri non placebat? quam €ob causam? necesse est enim eam quoque iustam et €magnam et perspicuam fuisse. Nam ut illud incredibile €est, mortem oblatam esse patri a filio sine plurimis et €maximis causis, sic hoc veri simile non est, odio fuisse €parenti filium sine causis multis et magnis et necessariis. Rursus igitur eodem revertamur et quaeramus quae tanta €vitia fuerint in unico filio qua re is patri displiceret. At €perspicuum est nullum fuisse. Pater igitur amens, qui €odisset eum sine causa quem procrearat? At is quidem €fuit omnium constantissimus. Ergo illud iam perspicuum €profecto est, si neque amens pater neque perditus filius €fuerit, neque odi causam patri neque sceleris filio fuisse. @@'Nescio' inquit 'quae causa odi fuerit; fuisse odium €intellego quia antea, cum duos filios haberet, illum alterum €qui mortuus est secum omni tempore volebat esse, hunc in €praedia rustica relegarat.' Quod Erucio accidebat in mala €nugatoriaque accusatione, idem mihi usu venit in causa €optima. Ille quo modo crimen commenticium confirmaret €non inveniebat, ego res tam levis qua ratione infirmem ac @1 diluam reperire non possum. Quid ais, Eruci? tot praedia, €tam pulchra, tam fructuosa Sex. Roscius filio suo relega-€tionis ac supplici gratia colenda ac tuenda tradiderat? €Quid? hoc patres familiae qui liberos habent, praesertim €homines illius ordinis ex municipiis rusticanis, nonne opta-€tissimum sibi putant esse filios suos rei familiari maxime €servire et in praediis colendis operae plurimum studique consumere? An amandarat hunc sic ut esset in agro ac €tantum modo aleretur ad villam, ut commodis omnibus €careret? Quid? si constat hunc non modo colendis praediis €praefuisse sed certis fundis patre vivo frui solitum esse, €tamenne haec a te vita eius rusticana relegatio atque aman-€datio appellabitur? Vides, Eruci, quantum distet argumen-€tatio tua ab re ipsa atque [2a]2 veritate. Quod consuetudine €patres faciunt, id quasi novum reprehendis; quod benivo-€lentia fit, id odio factum criminaris; quod honoris causa €pater filio suo concessit, id eum supplici causa fecisse dicis. Neque haec tu non intellegis, sed usque eo quid arguas non €habes, ut non modo tibi contra nos dicendum putes verum €etiam contra rerum naturam contraque consuetudinem €hominum contraque opiniones omnium. €@@At enim, cum duos filios haberet, alterum a se non dimit-€tebat, alterum ruri esse patiebatur. Quaeso, Eruci, ut hoc €in bonam partem accipias; non enim exprobrandi causa sed commonendi gratia dicam. Si tibi fortuna non dedit ut €patre certo nascerere ex quo intellegere posses qui animus €patrius in liberos esset, at natura certe dedit ut humanitatis €non parum haberes; eo accessit studium doctrinae ut ne a €litteris quidem alienus esses. Ecquid tandem tibi videtur, €ut ad fabulas veniamus, senex ille Caecilianus minoris facere @1 €Eutychum, filium rusticum, quam illum alterum, Chaere-€stratum?_nam, ut opinor, hoc nomine est_alterum in urbe €secum honoris causa habere, alterum rus supplici causa relegasse? 'Quid ad istas ineptias abis?' inquies. Quasi €vero mihi difficile sit quamvis multos nominatim proferre, €ne longius abeam, vel tribulis vel vicinos meos qui suos €liberos quos plurimi faciunt agricolas adsiduos esse cupiunt. €Verum homines notos sumere odiosum est, cum et illud in-€certum sit velintne ei sese nominari, et nemo vobis magis €notus futurus sit quam est hic Eutychus, et certe ad rem €nihil intersit utrum hunc ego comicum adulescentem an €aliquem ex agro Veienti nominem. Etenim haec conficta €arbitror esse a poetis ut effictos nostros mores in alienis €personis expressamque imaginem vitae cotidianae videremus. Age nunc, refer animum sis ad veritatem et considera non €modo in Vmbria atque in ea vicinitate sed in his veteribus €municipiis quae studia a patribus familias maxime laudentur; €iam profecto te intelleges inopia criminum summam laudem €Sex. Roscio vitio et culpae dedisse. Ac non modo hoc €patrum voluntate liberi faciunt sed permultos et ego novi et, €nisi me fallit animus, unus quisque vestrum qui et ipsi €incensi sunt studio quod ad agrum colendum attinet, vitam-€que hanc rusticam, quam tu probro et crimini putas esse €oportere, et honestissimam et suavissimam esse arbitrantur. Quid censes hunc ipsum Sex. Roscium quo studio et qua €intellegentia esse in rusticis rebus? Vt ex his propinquis €eius, hominibus honestissimis, audio, non tu in isto artificio €accusatorio callidior es quam hic in suo. Verum, ut opinor, @1 €quoniam ita Chrysogono videtur qui huic nullum praedium €reliquit, et artificium obliviscatur et studium deponat licebit. €Quod tametsi miserum et indignum est, feret tamen aequo €animo, iudices, si per vos vitam et famam potest obtinere; €hoc vero est quod ferri non potest, si et in hanc calamitatem €venit propter praediorum bonitatem et multitudinem et €quod ea studiose coluit, id erit ei maxime fraudi, ut parum €miseriae sit quod aliis coluit non sibi, nisi etiam quod €omnino coluit crimini fuerit. @@Ne tu, Eruci, accusator esses ridiculus, si illis temporibus €natus esses cum ab aratro arcessebantur qui consules fierent. €Etenim qui praeesse agro colendo flagitium putes, profecto €illum Atilium quem sua manu spargentem semen qui missi €erant convenerunt hominem turpissimum atque inhonestis-€simum iudicares. At hercule maiores nostri longe aliter €et de illo et de ceteris talibus viris existimabant itaque ex €minima tenuissimaque re publica maximam et florentis-€simam nobis reliquerunt. Suos enim agros studiose cole-€bant, non alienos cupide appetebant; quibus rebus et agris €et urbibus et nationibus rem publicam atque hoc imperium et populi Romani nomen auxerunt. Neque ego haec eo €profero quo conferenda sint cum hisce de quibus nunc €quaerimus, sed ut illud intellegatur, cum apud maiores €nostros summi viri clarissimique homines qui omni tempore €ad gubernacula rei publicae sedere debebant tamen in agris €quoque colendis aliquantum operae temporisque con-€sumpserint, ignosci oportere ei homini qui se fateatur esse €rusticum, cum ruri adsiduus semper vixerit, cum praesertim €nihil esset quod aut patri gratius aut sibi iucundius aut re €vera honestius facere posset. @1 @@Odium igitur acerrimum patris in filium ex hoc, opinor, €ostenditur, Eruci, quod hunc ruri esse patiebatur. Numquid €est aliud? 'Immo vero' inquit 'est; nam istum exhere-€dare in animo habebat.' Audio; nunc dicis aliquid quod €ad rem pertineat; nam illa, opinor, tu quoque concedis €levia esse atque inepta: 'Convivia cum patre non inibat.' €Quippe, qui ne in oppidum quidem nisi perraro veniret. €'Domum suam istum non fere quisquam vocabat.' Nec €mirum, qui neque in urbe viveret neque revocaturus esset. Verum haec tu quoque intellegis esse nugatoria; illud quod €coepimus videamus, quo certius argumentum odi reperiri €nullo modo potest. 'Exheredare pater filium cogitabat.' €Mitto quaerere qua de causa; quaero qui scias; tametsi te €dicere atque enumerare causas omnis oportebat, et id erat €certi accusatoris officium qui tanti sceleris argueret explicare €omnia vitia ac peccata fili quibus incensus parens potuerit €animum inducere ut naturam ipsam vinceret, ut amorem €illum penitus insitum eiceret ex animo, ut denique patrem €esse sese oblivisceretur; quae sine magnis huiusce peccatis accidere potuisse non arbitror. Verum concedo tibi ut ea €praetereas quae, cum taces, nulla esse concedis; illud qui-€dem, voluisse exheredare, certe tu planum facere debes. €Quid ergo adfers qua re id factum putemus? Vere nihil €potes dicere; finge aliquid saltem commode ut ne plane €videaris id facere quod aperte facis, huius miseri fortunis et €horum virorum talium dignitati inludere. Exheredare filium €voluit. Quam ob causam? 'Nescio.' Exheredavitne? €'Non.' Quis prohibuit? 'Cogitabat.' Cogitabat? cui dixit? €'Nemini.' Quid est aliud iudicio ac legibus ac maiestate €vestra abuti ad quaestum atque ad libidinem nisi hoc modo þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜¶ˆŒaccusare atque id obicere quod planum facere non modo @1 non possis verum ne coneris quidem? Nemo nostrum est, €Eruci, quin sciat tibi inimicitias cum Sex. Roscio nullas €esse; vident omnes qua de causa huic inimicus venias; €sciunt huiusce pecunia te adductum esse. Quid ergo est? €Ita tamen quaestus te cupidum esse oportebat ut horum €existimationem et legem Remmiam putares aliquid valere €oportere. @@Accusatores multos esse in civitate utile est ut metu con-€tineatur audacia; verum tamen hoc ita est utile ut ne plane €inludamur ab accusatoribus. Innocens est quispiam, verum €tamen, quamquam abest a culpa, suspicione tamen non €caret; tametsi miserum est, tamen ei qui hunc accuset €possim aliquo modo ignoscere. Cum enim aliquid habeat €quod possit criminose ac suspiciose dicere, aperte ludificari €et calumniari sciens non videatur. Qua re facile omnes €patimur esse quam plurimos accusatores, quod innocens, si €accusatus sit, absolvi potest, nocens, nisi accusatus fuerit, €condemnari non potest; utilius est autem absolvi innocen-€tem quam nocentem causam non dicere. Anseribus cibaria €publice locantur et canes aluntur in Capitolio ut significent €si fures venerint. At fures internoscere non possunt, signifi-€cant tamen si qui noctu in Capitolium venerint et, quia id €est suspiciosum, tametsi bestiae sunt, tamen in eam partem €potius peccant quae est cautior. Quod si luce quoque €canes latrent cum deos salutatum aliqui venerint, opinor, eis €crura suffringantur, quod acres sint etiam tum cum suspicio nulla sit. Simillima est accusatorum ratio. Alii vestrum €anseres sunt qui tantum modo clamant, nocere non possunt, €alii canes qui et latrare et mordere possunt. Cibaria vobis €praeberi videmus; vos autem maxime debetis in eos impe- @1 €tum facere qui merentur. Hoc populo gratissimum est. €Deinde, si voletis, etiam tum cum veri simile erit aliquem €commisisse, in suspicione latratote; id quoque concedi €potest. Sin autem sic agetis ut arguatis aliquem patrem €occidisse neque dicere possitis aut qua re aut quo modo, ac €tantum modo sine suspicione latrabitis, crura quidem vobis €nemo suffringet, sed, si ego hos bene novi, litteram illam €cui vos usque eo inimici estis ut etiam Kal. omnis oderitis €ita vehementer ad caput adfigent ut postea neminem alium €nisi fortunas vestras accusare possitis. @@Quid mihi ad defendendum dedisti, bone accusator? €quid hisce autem ad suspicandum? 'Ne exheredaretur €veritus est.' Audio, sed qua de causa vereri debuerit nemo €dicit. 'Habebat pater in animo.' Planum fac. Nihil est; €non quicum deliberaverit, quem certiorem fecerit, unde istud €vobis suspicari in mentem venerit. Cum hoc modo accusas, €Eruci, nonne hoc palam dicis: 'Ego quid acceperim scio, €quid dicam nescio; unum illud spectavi quod Chrysogonus €aiebat neminem isti patronum futurum; de bonorum em-€ptione deque ea societate neminem esse qui verbum facere €auderet hoc tempore'? Haec te opinio falsa in istam frau-€dem impulit; non me hercules verbum fecisses, si tibi €quemquam responsurum putasses. @@Operae pretium erat, si animadvertistis, iudices, neglegen-€tiam eius in accusando considerare. Credo, cum vidisset €qui homines in hisce subselliis sederent, quaesisse num ille €aut ille defensurus esset; de me ne suspicatum quidem esse, €quod antea causam publicam nullam dixerim. Postea quam €invenit neminem eorum qui possunt et solent ita neglegens €esse coepit ut, cum in mentem veniret ei, resideret, deinde @1 €spatiaretur, non numquam etiam puerum vocaret, credo, cui €cenam imperaret, prorsus ut vestro consessu et hoc conventu €pro summa solitudine abuteretur. Peroravit aliquando, ad-sedit; surrexi ego. Respirare visus est quod non alius €potius diceret. Coepi dicere. Vsque eo animadverti, iu-€dices, eum iocari atque alias res agere ante quam Chryso-€gonum nominavi; quem simul atque attigi, statim homo se €erexit, mirari visus est. Intellexi quid eum pepugisset. €Iterum ac tertio nominavi. Postea homines cursare ultro et €citro non destiterunt, credo, qui Chrysogono nuntiarent esse €aliquem in civitate qui contra voluntatem eius dicere auderet; €aliter causam agi atque ille existimaret, aperiri bonorum €emptionem, vexari pessime societatem, gratiam potentiam-€que eius neglegi, iudices diligenter attendere, populo rem indignam videri. Quae quoniam te fefellerunt, Eruci, quo-€niamque vides versa esse omnia, causam pro Sex. Roscio, si €non commode, at libere dici, quem dedi putabas defendi €intellegis, quos tradituros sperabas vides iudicare, restitue €nobis aliquando veterem tuam illam calliditatem atque pru-€dentiam, confitere huc ea spe venisse quod putares hic €latrocinium, non iudicium futurum. €@@De parricidio causa dicitur; ratio ab accusatore reddita non est quam ob causam patrem filius occiderit. Quod in €minimis noxiis et in his levioribus peccatis quae magis crebra €et iam prope cotidiana sunt vel maxime et primum quaeritur, €quae causa malefici fuerit, id Erucius in parricidio quaeri €non putat oportere. In quo scelere, iudices, etiam cum €multae causae convenisse unum in locum atque inter se €congruere videntur, tamen non temere creditur, neque levi €coniectura res penditur, neque testis incertus auditur, neque €accusatoris ingenio res iudicatur. Cum multa antea com- @1 €missa maleficia, cum vita hominis perditissima, tum singu-€laris audacia ostendatur necesse est, neque audacia solum €sed summus furor atque amentia. Haec cum sint omnia, €tamen exstent oportet expressa sceleris vestigia, ubi, qua €ratione, per quos, quo tempore maleficium sit admissum. €Quae nisi multa et manifesta sunt, profecto res tam scelesta, tam atrox, tam nefaria credi non potest. Magna est enim €vis humanitatis; multum valet communio sanguinis; recla-€mitat istius modi suspicionibus ipsa natura; portentum €atque monstrum certissimum est esse aliquem humana €specie et figura qui tantum immanitate bestias vicerit ut, €propter quos hanc suavissimam lucem aspexerit, eos indi-€gnissime luce privarit, cum etiam feras inter sese partus atque €educatio et natura ipsa conciliet. @@Non ita multis ante annis aiunt T. Caelium quendam €Terracinensem, hominem non obscurum, cum cenatus cubi-€tum in idem conclave cum duobus adulescentibus filiis isset, €inventum esse mane iugulatum. Cum neque servus quis-€quam reperiretur neque liber ad quem ea suspicio pertineret, €id aetatis autem duo filii propter cubantes ne sensisse qui-€dem se dicerent, nomina filiorum de parricidio delata sunt. €Quid poterat tam esse suspiciosum? neutrumne sensisse? €ausum autem esse quemquam se in id conclave committere €eo potissimum tempore cum ibidem essent duo adulescentes €filii qui et sentire et defendere facile possent? Erat porro nemo in quem ea suspicio conveniret. Tamen, cum planum €iudicibus esset factum aperto ostio dormientis eos repertos €esse, iudicio absoluti adulescentes et suspicione omni liberati €sunt. Nemo enim putabat quemquam esse qui, cum omnia @1 €divina atque humana iura scelere nefario polluisset, somnum €statim capere potuisset, propterea quod qui tantum facinus €commiserunt non modo sine cura quiescere sed ne spirare €quidem sine metu possunt. @@Videtisne quos nobis poetae tradiderunt patris ulciscendi €causa supplicium de matre sumpsisse, cum praesertim deo-€rum immortalium iussis atque oraculis id fecisse dicantur, €tamen ut eos agitent Furiae neque consistere umquam €patiantur, quod ne pii quidem sine scelere esse potuerunt? €Sic se res habet, iudices: magnam vim, magnam necessi-€tatem, magnam possidet religionem paternus maternusque €sanguis; ex quo si qua macula concepta est, non modo elui €non potest verum usque eo permanat ad animum ut summus furor atque amentia consequatur. Nolite enim putare, quem €ad modum in fabulis saepenumero videtis, eos qui aliquid €impie scelerateque commiserint agitari et perterreri Fu-€riarum taedis ardentibus. Sua quemque fraus et suus terror €maxime vexat, suum quemque scelus agitat amentiaque €adficit, suae malae cogitationes conscientiaeque animi terrent; €hae sunt impiis adsiduae domesticaeque Furiae quae dies €noctesque parentium poenas a consceleratissimis filiis repe-þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜Ätant. Haec magnitudo malefici facit ut, nisi paene mani-€festum parricidium proferatur, credibile non sit, nisi turpis €adulescentia, nisi omnibus flagitiis vita inquinata, nisi sum-€ptus effusi cum probro atque dedecore, nisi prorupta audacia, €nisi tanta temeritas ut non procul abhorreat ab insania. €Accedat huc oportet odium parentis, animadversionis pa-€ternae metus, amici improbi, servi conscii, tempus idoneum, €locus opportune captus ad eam rem; paene dicam, respersas @1 €manus sanguine paterno iudices videant oportet, si tantum facinus, tam immane, tam acerbum credituri sunt. Qua re €hoc quo minus est credibile, nisi ostenditur, eo magis est, si €convincitur, vindicandum. €@@Itaque cum multis ex rebus intellegi potest maiores no-€stros non modo armis plus quam ceteras nationes verum €etiam consilio sapientiaque potuisse, tum ex hac re vel €maxime quod in impios singulare supplicium invenerunt. €Qua in re quantum prudentia praestiterint eis qui apud ceteros sapientissimi fuisse dicuntur considerate. Pruden-€tissima civitas Atheniensium, dum ea rerum potita est, fuisse €traditur; eius porro civitatis sapientissimum Solonem dicunt €fuisse, eum qui leges quibus hodie quoque utuntur scripserit. €Is cum interrogaretur cur nullum supplicium constituisset €in eum qui parentem necasset, respondit se id neminem €facturum putasse. Sapienter fecisse dicitur, cum de eo €nihil sanxerit quod antea commissum non erat, ne non tam €prohibere quam admonere videretur. Quanto nostri maiores €sapientius! qui cum intellegerent nihil esse tam sanctum €quod non aliquando violaret audacia, supplicium in parri-€cidas singulare excogitaverunt ut, quos natura ipsa retinere €in officio non potuisset, ei magnitudine poenae [2a]2 maleficio €summoverentur. Insui voluerunt in culleum vivos atque €ita in flumen deici. @@O singularem sapientiam, iudices! Nonne videntur hunc €hominem ex rerum natura sustulisse et eripuisse cui repente €caelum, solem, aquam terramque ademerint ut, qui eum €necasset unde ipse natus esset, careret eis rebus omnibus ex €quibus omnia nata esse dicuntur? Noluerunt feris corpus €obicere ne bestiis quoque quae tantum scelus attigissent @1 €immanioribus uteremur; non sic nudos in flumen deicere €ne, cum delati essent in mare, ipsum polluerent quo cetera €quae violata sunt expiari putantur; denique nihil tam vile €neque tam volgare est cuius partem ullam reliquerint. Etenim quid tam est commune quam spiritus vivis, terra €mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis? Ita vivunt, dum €possunt, ut ducere animam de caelo non queant, ita mori-€untur ut eorum ossa terra non tangat, ita iactantur fluctibus €ut numquam adluantur, ita postremo eiciuntur ut ne ad saxa €quidem mortui conquiescant. Tanti malefici crimen, cui €maleficio tam insigne supplicium est constitutum, probare €te, Eruci, censes posse talibus viris, si ne causam quidem €malefici protuleris? Si hunc apud bonorum emptores ipsos €accusares eique iudicio Chrysogonus praeesset, tamen dili-gentius paratiusque venisses. Vtrum quid agatur non vides, €an apud quos agatur? Agitur de parricidio quod sine €multis causis suscipi non potest; apud homines autem pru-€dentissimos agitur qui intellegunt neminem ne minimum €quidem maleficium sine causa admittere. €@@Esto, causam proferre non potes. Tametsi statim vicisse €debeo, tamen de meo iure decedam et tibi quod in alia €causa non concederem in hac concedam fretus huius inno-€centia. Non quaero abs te qua re patrem Sex. Roscius €occiderit, quaero quo modo occiderit. Ita quaero abs te, €C. Eruci: quo modo, et sic tecum agam ut meo loco vel €respondendi vel interpellandi tibi potestatem faciam vel etiam, si quid voles, interrogandi. Quo modo occidit? €ipse percussit an aliis occidendum dedit? Si ipsum arguis, €Romae non fuit; si per alios fecisse dicis, quaero quos? @1 €Servosne an liberos? [2Si liberos,]2 quos homines? indidemne €Ameria an hosce ex urbe sicarios? Si Ameria, qui sunt ei? €cur non nominantur? si Roma, unde eos noverat Roscius €qui Romam multis annis non venit neque umquam plus €triduo fuit? ubi eos convenit? qui conlocutus est? quo €modo persuasit? 'Pretium dedit'; cui dedit? per quem €dedit? unde aut quantum dedit? Nonne his vestigiis €ad caput malefici perveniri solet? Et simul tibi in mentem €veniat facito quem ad modum vitam huiusce depinxeris; €hunc hominem ferum atque agrestem fuisse, numquam cum €homine quoquam conlocutum esse, numquam in oppido constitisse. Qua in re praetereo illud quod mihi maximo €argumento ad huius innocentiam poterat esse, in rusticis €moribus, in victu arido, in hac horrida incultaque vita istius €modi maleficia gigni non solere. Vt non omnem frugem €neque arborem in omni agro reperire possis, sic non omne €facinus in omni vita nascitur. In urbe luxuries creatur, ex €luxuria exsistat avaritia necesse est, ex avaritia erumpat €audacia, inde omnia scelera ac maleficia gignuntur; vita €autem haec rustica quam tu agrestem vocas parsimoniae, €diligentiae, iustitiae magistra est. @@Verum haec missa facio; illud quaero, is homo [2qui]2, ut €tute dicis, numquam inter homines fuerit, per quos €homines hoc tantum facinus, tam occultum, absens prae-€sertim, conficere potuerit. Multa sunt falsa, iudices, quae €tamen argui suspiciose possunt; in his rebus si suspicio €reperta erit, culpam inesse concedam. Romae Sex. Roscius €occiditur, cum in agro Amerino esset filius. Litteras, credo, €misit alicui sicario qui Romae noverat neminem. Arcessi- @1 €vit aliquem. Quem aut quando? Nuntium misit. Quem €aut ad quem? Pretio, gratia, spe, promissis induxit aliquem. €Nihil horum ne confingi quidem potest; et tamen causa de €parricidio dicitur. @@Reliquum est ut per servos id admiserit. O, di immor-€tales, rem miseram et calamitosam! Quid? In tali crimine €quod innocenti saluti solet esse ut servos in quaestionem €polliceatur, id Sex. Roscio facere non licet? Vos qui hunc €accusatis omnis eius servos habetis; unus puer victus €cotidiani administer ex tanta familia Sex. Roscio relictus €non est. Te nunc appello, P. Scipio, te, [2M.]2 Metelle; vobis €advocatis, vobis agentibus aliquotiens duos servos paternos €in quaestionem ab adversariis Sex. Roscius postulavit; €meministisne T. Roscium recusare? Quid? ei servi ubi €sunt? Chrysogonum, iudices, sectantur; apud eum sunt in €honore et in pretio. Etiam nunc ut ex eis quaeratur ego postulo, hic orat atque obsecrat. Quid facitis? cur recu-€satis? Dubitate etiam nunc, iudices, si potestis, a quo sit €Sex. Roscius occisus, ab eone qui propter illius mortem in €egestate et [2in]2 insidiis versatur, cui ne quaerendi quidem de €morte patris potestas permittitur, an ab eis qui quaestionem €fugitant, bona possident, in caede atque ex caede vivunt. €Omnia, iudices, in hac causa sunt misera atque indigna; €tamen hoc nihil neque acerbius neque iniquius proferri €potest: mortis paternae de servis paternis quaestionem €habere filio non licet! Ne tam diu quidem dominus erit €in suos dum ex eis de patris morte quaeratur? Veniam, €neque ita multo postea, ad hunc locum; nam hoc totum @1 €ad Roscios pertinet, de quorum audacia tum me dicturum €pollicitus sum, cum Eruci crimina diluissem. @@Nunc, Eruci, ad te venio. Conveniat mihi tecum ne-€cesse est, si ad hunc maleficium istud pertinet, aut ipsum €sua manu fecisse, id quod negas, aut per aliquos liberos aut €servos. Liberosne? quos neque ut convenire potuerit ne-€que qua ratione inducere neque ubi neque per quos neque €qua spe aut quo pretio potes ostendere. Ego contra ostendo €non modo nihil eorum fecisse Sex. Roscium sed ne potuisse €quidem facere, quod neque Romae multis annis fuerit neque €de praediis umquam temere discesserit. Restare tibi vide-€batur servorum nomen, quo quasi in portum reiectus a €ceteris suspicionibus confugere posses; ubi scopulum offen-€dis eius modi ut non modo ab hoc crimen resilire videas €verum omnem suspicionem in vosmet ipsos recidere intelle-gas. Quid ergo est quo tamen accusator inopia argumen-€torum confugerit? 'Eius modi tempus erat' inquit 'ut €homines volgo impune occiderentur; qua re hoc tu propter €multitudinem sicariorum nullo negotio facere potuisti.' In-þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜Ð…terdum mihi videris, Eruci, una mercede duas res adsequi €velle, nos iudicio perfundere, accusare autem eos ipsos a €quibus mercedem accepisti. Quid ais? volgo occidebantur? €Per quos et a quibus? Nonne cogitas te a sectoribus huc €adductum esse? Quid postea? Nescimus per ista tempora eosdem fere sectores fuisse collorum et bonorum? Ei deni-€que qui tum armati dies noctesque concursabant, qui Romae €erant adsidui, qui omni tempore in praeda et [2in]2 sanguine €versabantur, Sex. Roscio temporis illius acerbitatem iniqui-€tatemque obicient et illam sicariorum multitudinem in qua @1 €ipsi duces ac principes erant huic crimini putabunt fore? €qui non modo Romae non fuit sed omnino quid Romae €ageretur nescivit, propterea quod ruri adsiduus, quem ad €modum tute confiteris, fuit. @@Vereor ne aut molestus sim vobis, iudices, aut ne ingeniis €vestris videar diffidere, si de tam perspicuis rebus diutius €disseram. Eruci criminatio tota, ut arbitror, dissoluta est; €nisi forte exspectatis ut illa diluam quae de peculatu ac de €eius modi rebus commenticiis inaudita nobis ante hoc €tempus ac nova obiecit; quae mihi iste visus est ex alia €oratione declamare quam in alium reum commentaretur; €ita neque ad crimen parricidi neque ad eum qui causam dicit €pertinebant; de quibus quoniam verbo arguit, verbo satis €est negare. Si quid est quod ad testis reservet, ibi quoque €nos, ut in ipsa causa, paratiores reperiet quam putabat. @@Venio nunc eo quo me non cupiditas ducit sed fides. €Nam si mihi liberet accusare, accusarem alios potius ex qui-€bus possem crescere; quod certum est non facere, dum €utrumvis licebit. Is enim mihi videtur amplissimus qui sua €virtute in altiorem locum pervenit, non qui ascendit per €alterius incommodum et calamitatem. Desinamus aliquando €ea scrutari quae sunt inania; quaeramus ibi maleficium ubi €et est et inveniri potest; iam intelleges, Eruci, certum €crimen quam multis suspicionibus coarguatur, tametsi neque €omnia dicam et leviter unum quidque tangam. Neque €enim id facerem, nisi necesse esset, et id erit signi me invi-€tum facere, quod non persequar longius quam salus huius et €mea fides postulabit. @1 @@Causam tu nullam reperiebas in Sex. Roscio; at ego in €T. Roscio reperio. Tecum enim mihi res est, T. Rosci, €quoniam istic sedes ac te palam adversarium esse profiteris. €De Capitone post viderimus, si, quem ad modum paratum €esse audio, testis prodierit; tum alias quoque suas palmas €cognoscet de quibus me ne audisse quidem suspicatur. €L. Cassius ille quem populus Romanus verissimum et €sapientissimum iudicem putabat identidem in causis quae-€rere solebat 'cui bono' fuisset. Sic vita hominum est ut ad €maleficium nemo conetur sine spe atque emolumento acce-dere. Hunc quaesitorem ac iudicem fugiebant atque horre-€bant ei quibus periculum creabatur ideo quod, tametsi €veritatis erat amicus, tamen natura non tam propensus ad €misericordiam quam applicatus ad severitatem videbatur. €Ego, quamquam praeest huic quaestioni vir et contra auda-€ciam fortissimus et ab innocentia clementissimus, tamen €facile me paterer vel illo ipso acerrimo iudice quaerente vel €apud Cassianos iudices, quorum etiam nunc ei quibus causa €dicenda est nomen ipsum reformidant, pro Sex. Roscio dicere. In hac enim causa cum viderent illos amplissimam pecuniam €possidere, hunc in summa mendicitate esse, illud quidem non €quaererent, cui bono fuisset, sed eo perspicuo crimen et su-€spicionem potius ad praedam adiungerent quam ad egestatem. €Quid si accedit eodem ut tenuis antea fueris? quid si ut €avarus? quid si ut audax? quid si ut illius qui occisus est €inimicissimus? num quaerenda [2causa]2 quae te ad tantum €facinus adduxerit? Quid ergo horum negari potest? Tenui-€tas hominis eius modi est ut dissimulari non queat atque eo magis eluceat quo magis occultatur. Avaritiam praefers qui @1 €societatem coieris de municipis cognatique fortunis cum €alienissimo. Quam sis audax, ut alia obliviscar, hinc omnes €intellegere potuerunt quod ex tota societate, hoc est ex tot €sicariis, solus tu inventus es qui cum accusatoribus sederes €atque os tuum non modo ostenderes sed etiam offerres. €Inimicitias tibi fuisse cum Sex. Roscio et magnas rei fami-liaris controversias concedas necesse est. Restat, iudices, €ut hoc dubitemus, uter potius Sex. Roscium occiderit, is ad €quem morte eius divitiae venerint, an is ad quem mendicitas, €is qui antea tenuis fuerit, an is qui postea factus sit egen-€tissimus, is qui ardens avaritia feratur infestus in suos, an is €qui semper ita vixerit ut quaestum nosset nullum, fructum €autem eum solum quem labore peperisset, is qui omnium €sectorum audacissimus sit, an is qui propter fori iudiciorum-€que insolentiam non modo subsellia verum etiam urbem €ipsam reformidet, postremo, iudices, id quod ad rem mea €sententia maxime pertinet, utrum inimicus potius an filius. @@Haec tu, Eruci, tot et tanta si nanctus esses in reo, quam €diu diceres! quo te modo iactares! tempus hercule te citius €quam oratio deficeret. Etenim in singulis rebus eius modi €materies est ut dies singulos possis consumere. Neque ego €non possum; non enim tantum mihi derogo, tametsi nihil €adrogo, ut te copiosius quam me putem posse dicere. Verum €ego forsitan propter multitudinem patronorum in grege €adnumerer, te pugna Cannensis accusatorem sat bonum €fecit. Multos caesos non ad Trasumennum lacum, sed ad €Servilium vidimus. @@@@Quis ibi non est volneratus ferro Phrygio? €Non necesse est omnis commemorare Curtios, Marios, deni- @1 €que Memmios quos iam aetas a proeliis avocabat, postremo €Priamum ipsum senem, Antistium quem non modo aetas €sed etiam leges pugnare prohibebant. Iam quos nemo €propter ignobilitatem nominat, sescenti sunt qui inter sicarios €et de veneficiis accusabant; qui omnes, quod ad me attinet, €vellem viverent. Nihil enim mali est canes ibi quam pluri-€mos esse ubi permulti observandi multaque servanda sunt. Verum, ut fit, multa saepe imprudentibus imperatoribus vis €belli ac turba molitur. Dum is in aliis rebus erat occupatus €qui summam rerum administrabat, erant interea qui suis €volneribus mederentur; qui, tamquam si offusa rei publicae €sempiterna nox esset, ita ruebant in tenebris omniaque mi-€scebant; a quibus miror ne quod iudiciorum esset vestigium €non subsellia quoque esse combusta; nam et accusatores et €iudices sustulerunt. Hoc commodi est quod ita vixerunt ut €testis omnis, si cuperent, interficere non possent; nam, dum €hominum genus erit, qui accuset eos non deerit; dum €civitas erit, iudicia fient. Verum, ut coepi dicere, et Erucius, €haec si haberet in causa quae commemoravi, posset ea €quamvis diu dicere, et ego, iudices, possum; sed in animo €est, quem ad modum ante dixi, leviter transire ac tantum €modo perstringere unam quamque rem, ut omnes intellegant €me non studio accusare sed officio defendere. @@Video igitur causas esse permultas quae istum impel-€lerent; videamus nunc ecquae facultas suscipiendi malefici €fuerit. Vbi occisus est Sex. Roscius?_Romae._Quid? €tu, T. Rosci, ubi tunc eras?_Romae. Verum quid ad €rem? et alii multi._Quasi nunc id agatur quis ex tanta €multitudine occiderit, ac non hoc quaeratur, eum qui Romae €sit occisus utrum veri similius sit ab eo esse occisum qui €adsiduus eo tempore Romae fuerit, an ab eo qui multis @1 annis Romam omnino non accesserit. Age nunc ceteras €quoque facultates consideremus. Erat tum multitudo sica-€riorum, id quod commemoravit Erucius, et homines impune €occidebantur. Quid? ea multitudo quae erat? Opinor, aut €eorum qui in bonis erant occupati, aut eorum qui ab eis €conducebantur ut aliquem occiderent. Si eos putas qui €alienum appetebant, tu es in eo numero qui nostra pecunia €dives es; sin eos quos qui leviore nomine appellant percus-€sores vocant, quaere in cuius fide sint et clientela; mihi €crede, aliquem de societate tua reperies; et, quicquid tu €contra dixeris, id cum defensione nostra contendito; ita fa-cillime causa Sex. Rosci cum tua conferetur. Dices: 'Quid €postea, si Romae adsiduus fui?' Respondebo: 'At ego €omnino non fui.'_Fateor me sectorem esse, verum et alii þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜Þ„multi._At ego, ut tute arguis, agricola et rusticus._Non €continuo, si me in gregem sicariorum contuli, sum sicarius. €_At ego profecto qui ne novi quidem quemquam sicarium €longe absum ab eius modi crimine. Permulta sunt quae €dici possunt qua re intellegatur summam tibi facultatem €fuisse malefici suscipiendi; quae non modo idcirco praetereo €quod te ipsum non libenter accuso verum eo magis etiam €quod, si de illis caedibus velim commemorare quae tum €factae sunt ista eadem ratione qua Sex. Roscius occisus est, €vereor ne ad pluris oratio mea pertinere videatur. @@Videamus nunc strictim, sicut cetera, quae post mortem €Sex. Rosci abs te, T. Rosci, facta sunt; quae ita aperta et €manifesta sunt ut medius fidius, iudices, invitus ea dicam. €Vereor enim, cuicuimodi es, T. Rosci, ne ita hunc videar €voluisse servare ut tibi omnino non pepercerim. Cum hoc €vereor et cupio tibi aliqua ex parte quod salva fide possim @1 €parcere, rursus immuto voluntatem meam; venit enim mihi €in mentem oris tui. Tene, cum ceteri socii tui fugerent ac €se occultarent, ut hoc iudicium non de illorum praeda sed €de huius maleficio fieri videretur, potissimum tibi partis istas €depoposcisse ut in iudicio versarere et sederes cum accusa-€tore? Qua in re nihil aliud adsequeris nisi ut ab omnibus mortalibus audacia tua cognoscatur et impudentia. Occiso €Sex. Roscio quis primus Ameriam nuntiat? Mallius Glaucia, €quem iam antea nominavi, tuus cliens et familiaris. Quid €attinuit eum potissimum nuntiare quod, si nullum iam ante €consilium de morte ac de bonis eius inieras nullamque socie-€tatem neque sceleris neque praemi cum homine ullo coieras, €ad te minime omnium pertinebat?_Sua sponte Mallius €nuntiat._Quid, quaeso, eius intererat? An, cum Ameriam €non huiusce rei causa venisset, casu accidit ut id quod €Romae audierat primus nuntiaret? Cuius rei causa venerat €Ameriam? 'Non possum' inquit 'divinare.' Eo rem iam €adducam ut nihil divinatione opus sit. Qua ratione [2T.]2 €Roscio Capitoni primo nuntiavit? Cum Ameriae Sex. Rosci €domus uxor liberique essent, cum tot propinqui cognatique €optime convenientes, qua ratione factum est ut iste tuus €cliens, sceleris tui nuntius, T. Roscio Capitoni potissimum nuntiaret? Occisus est a cena rediens; nondum lucebat €cum Ameriae scitum est. Quid hic incredibilis cursus, quid €haec tanta celeritas festinatioque significat? Non quaero €quis percusserit; nihil est, Glaucia, quod metuas; non ex-€cutio te, si quid forte ferri habuisti, non scrutor; nihil ad €me arbitror pertinere; quoniam cuius consilio occisus sit €invenio, cuius manu sit percussus non laboro. Vnum hoc @1 €sumo quod mihi apertum tuum scelus resque manifesta €dat: Vbi aut unde audivit Glaucia? qui tam cito scivit? €Fac audisse statim; quae res eum nocte una tantum itineris €contendere coegit? quae necessitas eum tanta premebat ut, €si sua sponte iter Ameriam faceret, id temporis Roma pro-€ficisceretur, nullam partem noctis requiesceret? @@Etiamne in tam perspicuis rebus argumentatio quaerenda €aut coniectura capienda est? Nonne vobis haec quae €audistis cernere oculis videmini, iudices? non illum €miserum, ignarum casus sui, redeuntem a cena videtis, €non positas insidias, non impetum repentinum? non ver-€satur ante oculos vobis in caede Glaucia? non adest iste €T. Roscius? non suis manibus in curru conlocat Autome-€dontem illum, sui sceleris acerbissimi nefariaeque victoriae €nuntium? non orat ut eam noctem pervigilet, ut honoris sui causa laboret, ut Capitoni quam primum nuntiet? Quid €erat quod Capitonem primum scire vellet? Nescio, nisi €hoc video, Capitonem in his bonis esse socium; de tribus €et decem fundis tris nobilissimos fundos eum video possi-dere. Audio praeterea non hanc suspicionem nunc primum €in Capitonem conferri; multas esse infamis eius palmas, €hanc primam esse tamen lemniscatam quae Roma ei de-€feratur; nullum modum esse hominis occidendi quo ille €non aliquot occiderit, multos ferro, multos veneno. Habeo €etiam dicere quem contra morem maiorum minorem annis €&7lx& de ponte in Tiberim deiecerit. Quae, si prodierit atque €adeo cum prodierit_scio enim proditurum esse_audiet. Veniat modo, explicet suum volumen illud quod ei planum €facere possum Erucium conscripsisse; quod aiunt illum €Sex. Roscio intentasse et minitatum esse se omnia illa pro @1 €testimonio esse dicturum. O praeclarum testem, iudices! o €gravitatem dignam exspectatione! o vitam honestam atque €eius modi ut libentibus animis ad eius testimonium vestrum €ius iurandum accommodetis! Profecto non tam perspicue €nos istorum maleficia videremus, nisi ipsos caecos redderet €cupiditas et avaritia et audacia. @@Alter ex ipsa caede volucrem nuntium Ameriam ad €socium atque adeo magistrum suum misit ut, si dissimu-€lare omnes cuperent se scire ad quem maleficium pertineret, €tamen ipse apertum suum scelus ante omnium oculos €poneret. Alter, si dis immortalibus placet, testimonium €etiam in Sex. Roscium dicturus est; quasi vero id nunc €agatur, utrum is quod dixerit credendum, ac non quod €fecerit vindicandum sit. Itaque more maiorum comparatum €est ut in minimis rebus homines amplissimi testimonium de sua re non dicerent. Africanus qui suo cognomine declarat €tertiam partem orbis terrarum se subegisse tamen, si sua res €ageretur, testimonium non diceret; nam illud in talem €virum non audeo dicere: Si diceret, non crederetur. Videte €nunc quam versa et mutata in peiorem partem sint omnia. €Cum de bonis et de caede agatur, testimonium dicturus est €is qui et sector est et sicarius, hoc est qui et illorum ipsorum €bonorum de quibus agitur emptor atque possessor est et €eum hominem occidendum curavit de cuius morte quae-ritur. Quid? tu, vir optime, ecquid habes quod dicas? €mihi ausculta: vide ne tibi desis; tua quoque res permagna €agitur. Multa scelerate, multa audaciter, multa improbe €fecisti, unum stultissime, profecto tua sponte non de Eruci @1 €sententia: nihil opus fuit te istic sedere. Neque enim €accusatore muto neque teste quisquam utitur eo qui de €accusatoris subsellio surgit. Huc accedit quod paulo tamen €occultior atque tectior vestra ista cupiditas esset. Nunc €quid est quod quisquam ex vobis audire desideret, cum quae €facitis eius modi sint ut ea dedita opera a nobis contra vos-€met ipsos facere videamini? @@Age nunc illa videamus, iudices, quae statim consecuta €sunt. Ad Volaterras in castra L. Sullae mors Sex. Rosci €quadriduo quo is occisus est Chrysogono nuntiatur. Quae-€ritur etiam nunc quis eum nuntium miserit? nonne perspi-€cuum est eundem qui Ameriam? Curat Chrysogonus ut eius €bona veneant statim; qui non norat hominem aut rem. At €qui ei venit in mentem praedia concupiscere hominis ignoti €quem omnino numquam viderat? Soletis, cum aliquid hu-€iusce modi audistis, iudices, continuo dicere: 'Necesse est €aliquem dixisse municipem aut vicinum; ei plerumque indi-€cant, per eos plerique produntur.' Hic nihil est quod su-spicione occupetis. Non enim ego ita disputabo: 'Veri €simile est Roscios istam rem ad Chrysogonum detulisse; €erat enim eis cum Chrysogono iam antea amicitia; nam cum €multos veteres a maioribus Roscii patronos hospitesque €haberent, omnis eos colere atque observare destiterunt ac se in Chrysogoni fidem et clientelam contulerunt.' Haec pos-€sum omnia vere dicere, sed in hac causa coniectura nihil €opus est; ipsos certo scio non negare ad haec bona Chryso-€gonum accessisse impulsu suo. Si eum qui indici causa €partem acceperit oculis cernetis, poteritisne dubitare, iudices, @1 €qui indicarit? Qui sunt igitur in istis bonis quibus partem €Chrysogonus dederit? Duo Roscii. Num quisnam prae-€terea? Nemo est, iudices. Num ergo dubium est quin ei €obtulerint hanc praedam Chrysogono qui ab eo partem €praedae tulerunt? @@Age nunc ex ipsius Chrysogoni iudicio Rosciorum factum €consideremus. Si nihil in ista pugna Roscii quod operae €pretium esset fecerant, quam ob causam [2a]2 Chrysogono tantis €praemiis donabantur? si nihil aliud fecerunt nisi rem detu-€lerunt, nonne satis fuit eis gratias agi, denique, ut perlibera-€liter ageretur, honoris aliquid haberi? Cur tria praedia þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜ì‡tantae pecuniae statim Capitoni dantur? cur quae reliqua €sunt iste [2T.]2 Roscius omnia cum Chrysogono communiter €possidet? Nonne perspicuum est, iudices, has manubias €Rosciis Chrysogonum re cognita concessisse? @@Venit in decem primis legatus in castra Capito. [2Vos]2 €totam vitam naturam moresque hominis ex ipsa legatione €cognoscite. Nisi intellexeritis, iudices, nullum esse officium, €nullum ius tam sanctum atque integrum quod non eius €scelus atque perfidia violarit et imminuerit, virum optimum esse eum iudicatote. Impedimento est quo minus de his €rebus Sulla doceatur, ceterorum legatorum consilia et volun-€tatem Chrysogono enuntiat, monet ut provideat ne palam €res agatur, ostendit, si sublata sit venditio bonorum, illum €pecuniam grandem amissurum, sese capitis periculum adi-€turum; illum acuere, hos qui simul erant missi fallere, €illum identidem monere ut caveret, hisce insidiose spem €falsam ostendere, cum illo contra hos inire consilia, horum €consilia illi enuntiare, cum illo partem suam depecisci, hisce @1 €aliqua fretus mora semper omnis aditus ad Sullam interclu-€dere. Postremo isto hortatore, auctore, intercessore ad €Sullam legati non adierunt; istius fide ac potius perfidia €decepti, id quod ex ipsis cognoscere poteritis, si accusator €voluerit testimonium eis denuntiare, pro re certa spem falsam domum rettulerunt. In privatis rebus si qui rem mandatam €non modo malitiosius gessisset sui quaestus aut commodi €causa verum etiam neglegentius, eum maiores summum ad-€misisse dedecus existimabant. Itaque mandati constitutum €est iudicium non minus turpe quam furti, credo, propterea €quod quibus in rebus ipsi interesse non possumus, in eis €operae nostrae vicaria fides amicorum supponitur; quam qui €laedit, oppugnat omnium commune praesidium et, quantum €in ipso est, disturbat vitae societatem. Non enim possumus €omnia per nos agere; alius in alia est re magis utilis. Id-€circo amicitiae comparantur ut commune commodum mutuis officiis gubernetur. Quid recipis mandatum, si aut negle-€cturus aut ad tuum commodum conversurus es? cur mihi te €offers ac meis commodis officio simulato officis et obstas? €Recede de medio; per alium transigam. Suscipis onus €offici quod te putas sustinere posse; quod maxime videtur €grave eis qui minime ipsi leves sunt. Ergo idcirco turpis €haec culpa est, quod duas res sanctissimas violat, amicitiam €et fidem. Nam neque mandat quisquam fere nisi amico €neque credit nisi ei quem fidelem putat. Perditissimi est €igitur hominis simul et amicitiam dissolvere et fallere eum qui laesus non esset, nisi credidisset. Itane est? in minimis €rebus qui mandatum neglexerit, turpissimo iudicio conde-€mnetur necesse est, in re tanta cum is cui fama mortui, for-€tunae vivi commendatae sunt atque concreditae, ignominia €mortuum, [2inopia vivum]2 adfecerit, is inter honestos homines @1 €atque adeo inter vivos numerabitur? In minimis privatisque €rebus etiam neglegentia in crimen mandati iudiciumque in-€famiae vocatur, propterea quod, si recte fiat, illum neglegere €oporteat qui mandarit non illum qui mandatum receperit; €in re tanta quae publice gesta atque commissa sit qui non €neglegentia privatum aliquod commodum laeserit sed per-€fidia legationis ipsius caerimoniam polluerit maculaque ad-€fecerit, qua is tandem poena adficietur aut quo iudicio damnabitur? Si hanc ei rem privatim Sex. Roscius man-€davisset ut cum Chrysogono transigeret atque decideret, €inque eam rem fidem suam, si quid opus esse putaret, inter-€poneret, ille qui sese facturum recepisset, nonne, si ex eo €negotio tantulum in rem suam convertisset, damnatus per €arbitrum et rem restitueret et honestatem omnem amitteret? Nunc non hanc ei rem Sex. Roscius mandavit sed, id quod €multo gravius est, ipse Sex. Roscius cum fama vita bonis-€que omnibus a decurionibus publice [2T.]2 Roscio mandatus €est; et ex eo T. Roscius non paululum nescio quid in rem €suam convertit sed hunc funditus evertit bonis, ipse tria €praedia sibi depectus est, voluntatem decurionum ac muni-€cipum omnium tantidem quanti fidem suam fecit. @@Videte iam porro cetera, iudices, ut intellegatis fingi male-€ficium nullum posse quo iste sese non contaminarit. In €rebus minoribus socium fallere turpissimum est aequeque €turpe atque illud de quo ante dixi; neque iniuria, propterea €quod auxilium sibi se putat adiunxisse qui cum altero rem €communicavit. Ad cuius igitur fidem confugiet, cum per €eius fidem laeditur cui se commiserit? Atque ea sunt anim- @1 €advertenda peccata maxime quae difficillime praecaventur. €Tecti esse ad alienos possumus, intimi multa apertiora €videant necesse est; socium cavere qui possumus? quem €etiam si metuimus, ius offici laedimus. Recte igitur maiores €eum qui socium fefellisset in virorum bonorum numero non putarunt haberi oportere. At vero T. Roscius non unum €rei pecuniariae socium fefellit, quod, tametsi grave est, tamen €aliquo modo posse ferri videtur, verum novem homines €honestissimos, eiusdem muneris, legationis, offici manda-€torumque socios, induxit, decepit, destituit, adversariis tra-€didit, omni fraude et perfidia fefellit; qui de scelere suspicari €eius nihil potuerunt, socium offici metuere non debuerunt, €eius malitiam non viderunt, orationi vanae crediderunt. €Itaque nunc illi homines honestissimi propter istius insidias €parum putantur cauti providique fuisse; iste qui initio pro-€ditor fuit, deinde perfuga, qui primo sociorum consilia adver-€sariis enuntiavit, deinde societatem cum ipsis adversariis coiit, €terret etiam nos ac minatur tribus praediis, hoc est praemiis €sceleris, ornatus. In eius modi vita, iudices, in his tot tan-€tisque flagitiis hoc quoque maleficium de quo iudicium est reperietis. Etenim quaerere ita debetis: ubi multa avare, €multa audacter, multa improbe, multa perfidiose facta vide-€bitis, ibi scelus quoque latere inter illa tot flagitia putatote. €Tametsi hoc quidem minime latet quod ita promptum et €propositum est ut non ex illis maleficiis quae in illo constat €esse hoc intellegatur verum ex hoc etiam, si quo de illorum €forte dubitabitur, convincatur. Quid tandem, quaeso, @1 €iudices? num aut ille lanista omnino iam a gladio recessisse €videtur aut hic discipulus magistro tantulum de arte conce-€dere? Par est avaritia, similis improbitas, eadem impuden-€tia, gemina audacia. @@Etenim, quoniam fidem magistri cognostis, cognoscite €nunc discipuli aequitatem. Dixi iam antea saepe numero €postulatos esse ab istis duos servos in quaestionem. Tu €semper, T. Rosci, recusasti. Quaero abs te: 'Eine qui €postulabant indigni erant qui impetrarent, an is te non com-€movebat pro quo postulabant, an res ipsa tibi iniqua €videbatur?' Postulabant homines nobilissimi atque in-€tegerrimi nostrae civitatis quos iam antea nominavi; qui €ita vixerunt talesque a populo Romano putantur ut quicquid €dicerent nemo esset qui non aequum putaret. Postulabant €autem pro homine miserrimo atque infelicissimo qui vel €ipse sese in cruciatum dari cuperet, dum de patris morte quaereretur. Res porro abs te eius modi postulabatur ut nihil €interesset, utrum eam rem recusares an de maleficio confi-€terere. Quae cum ita sint, quaero abs te quam ob causam €recusaris. Cum occiditur Sex. Roscius ibidem fuerunt. €Servos ipsos, quod ad me attinet, neque arguo neque purgo; €quod a vobis oppugnari video ne in quaestionem dentur, €suspiciosum est; quod vero apud vos ipsos in honore tanto €sunt, profecto necesse est sciant aliquid, quod si dixerint €perniciosum vobis futurum sit._In dominos quaeri de servis €iniquum est._At non quaeritur; Sex. enim Roscius reus €est; neque enim, cum de hoc quaeritur, [2in dominos quaeritur]2; €vos enim dominos esse dicitis._Cum Chrysogono sunt._ @1 €Ita credo; litteris eorum et urbanitate Chrysogonus ducitur €ut inter suos omnium deliciarum atque omnium artium €puerulos ex tot elegantissimis familiis lectos velit hos versari, €homines paene operarios, ex Amerina disciplina patris familiae rusticani. Non ita est profecto, iudices; non est €veri simile ut Chrysogonus horum litteras adamarit aut €humanitatem, non ut rei familiaris negotio diligentiam co-þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ˜ù„gnorit eorum et fidem. Est quiddam quod occultatur; quod €quo studiosius ab istis opprimitur et absconditur, eo magis eminet et apparet. Quid igitur? Chrysogonus suine male-€fici occultandi causa quaestionem de eis haberi non volt? €Minime, iudices; non in omnis arbitror omnia convenire. €Ego in Chrysogono, quod ad me attinet, nihil eius modi €suspicor; neque hoc mihi nunc primum in mentem venit €dicere. Meministis me ita distribuisse initio causam: in €crimen cuius tota argumentatio permissa Erucio est, et in €audaciam cuius partes Rosciis impositae sunt. Quicquid €malefici, sceleris, caedis erit, proprium id Rosciorum esse €debebit. Nimiam gratiam potentiamque Chrysogoni dicimus €et nobis obstare et perferri nullo modo posse et a vobis, €quoniam potestas data est, non modo infirmari verum etiam vindicari oportere. Ego sic existimo, qui quaeri velit ex eis €quos constat, cum caedes facta sit, adfuisse, eum cupere €verum inveniri; qui id recuset, eum profecto, tametsi verbo €non audeat, tamen re ipsa de maleficio suo confiteri. Dixi €initio, iudices, nolle me plura de istorum scelere dicere quam €causa postularet ac necessitas ipsa cogeret. Nam et multae €res adferri possunt, et una quaeque earum multis cum argu-€mentis dici potest. Verum ego quod invitus ac necessario €facio neque diu neque diligenter facere possum. Quae @1 €praeteriri nullo modo poterant, ea leviter, iudices, attigi, quae €posita sunt in suspicionibus de quibus, si coepero dicere, €pluribus verbis sit disserendum, ea vestris ingeniis coniectu-€raeque committo. @@Venio nunc ad illud nomen aureum Chrysogoni sub quo €nomine tota societas latuit; de quo, iudices, neque quo €modo dicam neque quo modo taceam reperire possum. Si €enim taceo, vel maximam partem relinquo; sin autem dico, €vereor ne non ille solus, id quod ad me nihil attinet, sed alii €quoque plures laesos se putent. Tametsi ita se res habet ut €mihi in communem causam sectorum dicendum nihil magno €opere videatur; haec enim causa nova profecto et singularis est. Bonorum Sex. Rosci emptor est Chrysogonus. Primum €hoc videamus: eius hominis bona qua ratione venierunt aut €quo modo venire potuerunt? Atque hoc non ita quaeram, €iudices, ut id dicam esse indignum, hominis innocentis bona €venisse_si enim haec audientur ac libere dicentur, non fuit €tantus homo Sex. Roscius in civitate ut de eo potissimum €conqueramur_verum ego hoc quaero: Qui potuerunt ista €ipsa lege quae de proscriptione est, sive Valeria est sive €Cornelia_non enim novi nec scio_verum ista ipsa lege bona Sex. Rosci venire qui potuerunt? Scriptum enim ita dicunt €esse: &7vt avt eorvm bona veneant qvi proscripti svnt&; €quo in numero Sex. Roscius non est: &7avt eorvm qvi in €&7adversariorvm praesidiis occisi svnt&. Dum praesidia €ulla fuerunt, in Sullae praesidiis fuit; postea quam ab armis €[2omnes]2 recesserunt, in summo otio rediens a cena Romae @1 €occisus est. [2Si]2 lege, bona quoque lege venisse fateor. Sin €autem constat contra omnis non modo veteres leges verum €etiam novas occisum esse, bona quo iure aut quo modo aut €qua lege venierint quaero. @@In quem hoc dicam quaeris, Eruci? Non in eum quem €vis et putas; nam Sullam et oratio mea ab initio et ipsius €eximia virtus omni tempore purgavit. Ego haec omnia €Chrysogonum fecisse dico, ut ementiretur, ut malum civem €[2Sex.]2 Roscium fuisse fingeret, ut eum apud adversarios occi-€sum esse diceret, ut his de rebus a legatis Amerinorum €doceri L. Sullam passus non sit. Denique etiam illud €suspicor, omnino haec bona non venisse; id quod postea, si per vos, iudices, licitum erit, aperietur. Opinor enim €esse in lege quam ad diem proscriptiones venditionesque €fiant, nimirum Kalendas Iunias. Aliquot post mensis et €homo occisus est et bona venisse dicuntur. Profecto aut €haec bona in tabulas publicas nulla redierunt nosque ab isto €nebulone facetius eludimur quam putamus, aut, si redierunt, €tabulae publicae corruptae aliqua ratione sunt; nam lege €quidem bona venire non potuisse constat. Intellego me €ante tempus, iudices, haec scrutari et prope modum errare €qui, cum capiti Sex. Rosci mederi debeam, reduviam curem. €Non enim laborat de pecunia, non ullius rationem sui com-€modi ducit; facile egestatem suam se laturum putat, si hac indigna suspicione et ficto crimine liberatus sit. Verum €quaeso a vobis, iudices, ut haec pauca quae restant ita au-€diatis ut partim me dicere pro me ipso putetis, partim [2pro]2 €Sex. Roscio. Quae enim mihi ipsi indigna et intolerabilia €videntur quaeque ad omnis, nisi providemus, arbitror per-€tinere, ea pro me ipso ex animi mei sensu ac dolore pronun- @1 €tio; quae ad huius vitae casum causamque pertinent et quid €hic pro se dici velit et qua condicione contentus sit iam in €extrema oratione nostra, iudices, audietis. @@Ego haec a Chrysogono mea sponte remoto Sex. Roscio €quaero, primum qua re civis optimi bona venierint, deinde €qua re hominis eius qui [2neque proscriptus]2 neque apud adver-€sarios occisus est bona venierint, cum in eos solos lex scripta €sit, deinde qua re aliquanto post eam diem venierint quae €dies in lege praefinita est, deinde cur tantulo venierint. Quae €omnia si, quem ad modum solent liberti nequam et improbi €facere, in patronum suum voluerit conferre, nihil egerit; €nemo est enim qui nesciat propter magnitudinem rerum €multa multos [2partim improbante]2, partim imprudente L. Sulla commisisse. Placet igitur in his rebus aliquid impru-€dentia praeteriri? Non placet, iudices, sed necesse est. €Etenim si Iuppiter Optimus Maximus cuius nutu et arbitrio €caelum terra mariaque reguntur saepe ventis vehementio-€ribus aut immoderatis tempestatibus aut nimio calore aut €intolerabili frigore hominibus nocuit, urbis delevit, fruges €perdidit, quorum nihil pernicii causa divino consilio sed vi €ipsa et magnitudine rerum factum putamus, at contra com-€moda quibus utimur lucemque qua fruimur spiritumque €quem ducimus ab eo nobis dari atque impertiri videmus, €quid miramur, iudices, L. Sullam, cum solus rem publicam €regeret orbemque terrarum gubernaret imperique maiestatem €quam armis receperat iam legibus confirmaret, aliqua anim-€advertere non potuisse? nisi hoc mirum est quod vis divina @1 €adsequi non possit, si id mens humana adepta non sit. Verum ut haec missa faciam quae iam facta sunt, ex eis quae €nunc cum maxime fiunt nonne quivis potest intellegere €omnium architectum et machinatorem unum esse Chryso-€gonum? qui Sex. Rosci nomen deferendum curavit, cuius €honoris causa accusare se dixit Erucius . . . Ÿæòÿï㦳Óãè® Çòïîïö®¦ ´³¶®±´ÿáú@@In vico Pallacinae . . . €Maxime metuit . . . Derivat tamen et ait se €. . . Manu praedia praediis €. . . Hic ego audire istos cupio ›„†ïãÿâú. . . aptam et ratione dispositam se habere existimant, qui €in Sallentinis aut in Bruttiis habent unde vix ter in anno €audire nuntium possunt. @@Alter tibi descendit de Palatio et aedibus suis; habet €animi causa rus amoenum et suburbanum, plura praeterea €praedia neque tamen ullum nisi praeclarum et propinquum. @1 €Domus referta vasis Corinthiis et Deliacis, in quibus est €authepsa illa quam tanto pretio nuper mercatus est ut qui €praetereuntes quid praeco enumeraret audiebant fundum €venire arbitrarentur. Quid praeterea caelati argenti, quid €stragulae vestis, quid pictarum tabularum, quid signorum, €quid marmoris apud illum putatis esse? Tantum scilicet €quantum e multis splendidisque familiis in turba et rapinis €coacervari una in domo potuit. Familiam vero quantam et quam variis cum artificiis habeat quid ego dicam? Mitto €hasce artis volgaris, coquos, pistores, lecticarios; animi et €aurium causa tot homines habet ut cotidiano cantu vocum €et nervorum et tibiarum nocturnisque conviviis tota vicinitas €personet. In hac vita, iudices, quos sumptus cotidianos, €quas effusiones fieri putatis, quae vero convivia? honesta, €credo, in eius modi domo, si domus haec habenda est potius €[2quam]2 officina nequitiae ac deversorium flagitiorum omnium. Ipse vero quem ad modum composito et dilibuto capillo €passim per forum volitet cum magna caterva togatorum vi-€detis, iudices; videtis ut omnis despiciat, ut hominem prae þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ›‡„ïãÿâúse neminem putet, ut se solum beatum, solum potentem €putet. Quae vero efficiat et quae conetur si velim comme-€morare, vereor, iudices, ne quis imperitior existimet me €causam nobilitatis victoriamque voluisse laedere. Tametsi €meo iure possum, si quid in hac parte mihi non placeat, €vituperare; non enim vereor ne quis alienum me animum €habuisse a causa nobilitatis existimet. @@Sciunt ei qui me norunt me pro mea tenui infirmaque @1 €parte, postea quam id quod maxime volui fieri non potuit, ut €componeretur, id maxime defendisse ut ei vincerent qui €vicerunt. Quis enim erat qui non videret humilitatem cum €dignitate de amplitudine contendere? quo in certamine €perditi civis erat non se ad eos iungere quibus incolumibus €et domi dignitas et foris auctoritas retineretur. Quae per-€fecta esse et suum cuique honorem et gradum redditum €gaudeo, iudices, vehementerque laetor eaque omnia deorum €voluntate, studio populi Romani, consilio et imperio et felicitate L. Sullae gesta esse intellego. Quod animadversum €est in eos qui contra omni ratione pugnarunt, non debeo €reprehendere; quod viris fortibus quorum opera eximia in €rebus gerendis exstitit honos habitus est, laudo. Quae ut €fierent idcirco pugnatum esse arbitror meque in eo studio €partium fuisse confiteor. Sin autem id actum est et idcirco €arma sumpta sunt ut homines postremi pecuniis alienis €locupletarentur et in fortunas unius cuiusque impetum €facerent, et id non modo re prohibere non licet sed ne €verbis quidem vituperare, tum vero in isto bello non re-€creatus neque restitutus sed subactus oppressusque populus Romanus est. Verum longe aliter est; nil horum est, €iudices. Non modo non laedetur causa nobilitatis, si istis €hominibus resistetis, verum etiam ornabitur. Etenim qui €haec vituperare volunt Chrysogonum tantum posse querun-€tur; qui laudare volunt concessum ei non esse commemo-€rant. Ac iam nihil est quod quisquam aut tam stultus aut €tam improbus sit qui dicat: 'Vellem quidem liceret; €hoc dixissem.' Dicas licet. 'Hoc fecissem.' Facias licet; €nemo prohibet. 'Hoc decrevissem.' Decerne, modo €recte; omnes approbabunt. 'Hoc iudicassem.' Laudabunt omnes, si recte et ordine iudicaris. Dum necesse erat €resque ipsa cogebat, unus omnia poterat; qui postea quam @1 €magistratus creavit legesque constituit, sua cuique procura-€tio auctoritasque est restituta. Quam si retinere volunt ei €qui reciperarunt in perpetuum poterunt obtinere; sin has €caedis et rapinas et hos tantos tamque profusos sumptus aut €facient aut approbabunt_nolo in eos gravius quicquam ne €ominis quidem causa dicere, unum hoc dico: nostri isti €nobiles nisi vigilantes et boni et fortes et misericordes erunt, €eis hominibus in quibus haec erunt ornamenta sua conce-dant necesse est. Quapropter desinant aliquando dicere €male aliquem locutum esse, si qui vere ac libere locutus sit, €desinant suam causam cum Chrysogono communicare, de-€sinant, si ille laesus sit, de se aliquid detractum arbitrari, €videant ne turpe miserumque sit eos qui equestrem splen-€dorem pati non potuerunt servi nequissimi dominationem €ferre posse. Quae quidem dominatio, iudices, in aliis rebus €antea versabatur, nunc vero quam viam munitet et quod iter €adfectet videtis, ad fidem, ad ius iurandum, ad iudicia vestra, €ad id quod solum prope in civitate sincerum sanctumque restat. Hicne etiam sese putat aliquid posse Chrysogonus? €hic[2ne]2 etiam potens esse volt? O rem miseram atque acerbam! €Neque me hercules hoc indigne fero, quod verear ne quid €possit, verum quod ausus est, quod speravit sese apud talis €viros aliquid ad perniciem [2posse]2 innocentis, id ipsum queror. €Idcircone exspectata nobilitas armis atque ferro rem publi-€cam reciperavit ut ad libidinem suam liberti servolique nobilium bona fortunas arasque nostras vexare possent? Si €id actum est, fateor me errasse qui hoc maluerim, fateor €insanisse qui cum illis senserim; tametsi inermis, iudices, €sensi. Sin autem victoria nobilium ornamento atque emolu- @1 €mento rei publicae populoque Romano debet esse, tum vero €optimo et nobilissimo cuique meam orationem gratissimam €esse oportet. Quod si quis est qui et se et causam laedi €putet, cum Chrysogonus vituperetur, is causam ignorat, se €ipsum probe novit; causa enim splendidior fiet, si nequis-€simo cuique resistetur, ille improbissimus Chrysogoni fautor €qui sibi cum illo rationem communicatam putat laeditur, €cum ab hoc splendore causae separatur. @@Verum haec omnis oratio, ut iam ante dixi, mea est, qua €me uti res publica et dolor meus et istorum iniuria coegit. €Sex. Roscius horum nihil indignum putat, neminem accusat, €nihil de suo patrimonio queritur. Putat homo imperitus €morum, agricola et rusticus, ista omnia quae vos per Sullam €gesta esse dicitis more, lege, iure gentium facta; culpa €liberatus et crimine nefario solutus cupit a vobis discedere; si hac indigna suspicione careat, animo aequo se carere suis €omnibus commodis dicit. Rogat oratque te, Chrysogone, €si nihil de patris fortunis amplissimis in suam rem convertit, €si nulla in re te fraudavit, si tibi optima fide sua omnia con-€cessit, adnumeravit, appendit, si vestitum quo ipse tectus €erat anulumque de digito suum tibi tradidit, si ex omnibus €rebus se ipsum nudum neque praeterea quicquam excepit, ut €sibi per te liceat innocenti amicorum opibus vitam in ege-state degere. Praedia mea tu possides, ego aliena miseri-€cordia vivo; concedo, et quod animus aequus est et quia €necesse est. Mea domus tibi patet, mihi clausa est; fero. €Familia mea maxima tu uteris, ego servum habeo nullum; €patior et ferendum puto. Quid vis amplius? quid inse-€queris, quid oppugnas? qua in re tuam voluntatem laedi a €me putas? ubi tuis commodis officio? quid tibi obsto? Si €spoliorum causa vis hominem occidere, spoliasti; quid @1 €quaeris amplius? si inimicitiarum, quae sunt tibi inimicitiae €cum eo cuius ante praedia possedisti quam ipsum cognosti? €si metus, ab eone aliquid metuis quem vides ipsum ab se €tam atrocem iniuriam propulsare non posse? sin, [2quod]2 bona €quae Rosci fuerunt tua facta sunt, idcirco hunc illius filium €studes perdere, nonne ostendis id te vereri quod praeter €ceteros tu metuere non debeas ne quando liberis proscri-€ptorum bona patria reddantur? @@Facis iniuriam, Chrysogone, si maiorem spem emptionis €tuae in huius exitio ponis quam in eis rebus quas L. Sulla €gessit. Quod si tibi causa nulla est cur hunc miserum tanta €calamitate adfici velis, si tibi omnia sua praeter animam €tradidit nec sibi quicquam paternum ne monumenti quidem €causa reservavit, per deos immortalis! quae ista tanta crude-€litas est, quae tam fera immanisque natura? Quis umquam €praedo fuit tam nefarius, quis pirata tam barbarus ut, cum €integram praedam sine sanguine habere posset, cruenta spolia detrahere mallet? Scis hunc nihil habere, nihil €audere, nihil posse, nihil umquam contra rem tuam cogitasse, €et tamen oppugnas eum quem neque metuere potes neque €odisse debes nec quicquam iam habere reliqui vides quod ei €detrahere possis. Nisi hoc indignum putas, quod vestitum €sedere in iudicio vides quem tu e patrimonio tamquam e €naufragio nudum expulisti. Quasi vero nescias hunc et ali €et vestiri a Caecilia Baliarici filia, Nepotis sorore, specta-€tissima femina, quae cum patrem clarissimum, amplissimos €patruos, ornatissimum fratrem haberet, tamen, cum esset €mulier, virtute perfecit ut, quanto honore ipsa ex illorum @1 €dignitate adficeretur, non minora illis ornamenta ex sua €laude redderet. @@An, quod diligenter defenditur, id tibi indignum facinus €videtur? Mihi crede, si pro patris huius hospitiis et €gratia vellent omnes huic hospites adesse et auderent libere €defendere, satis copiose defenderetur; sin autem pro magni-€tudine iniuriae proque eo quod summa res publica in huius €periculo temptatur haec omnes vindicarent, consistere me €hercule vobis isto in loco non liceret. Nunc ita defenditur, €non sane ut moleste ferre adversarii debeant neque ut se potentia superari putent. Quae domi gerenda sunt, ea per €Caeciliam transiguntur, fori iudicique rationem [2M.]2 Messala, þ´·´ÿï°°²ÿï‚ÓÒïóãÿïƒÃéãÿ›•ƒïãÿâúut videtis, iudices, suscepit; qui, si iam satis aetatis ac ro-€boris haberet, ipse pro Sex. Roscio diceret. Quoniam ad €dicendum impedimento est aetas et pudor qui ornat aetatem €causam mihi tradidit quem sua causa cupere ac debere €intellegebat, ipse adsiduitate, consilio, auctoritate, diligentia €perfecit ut Sex. Rosci vita erepta de manibus sectorum sen-€tentiis iudicum permitteretur. Nimirum, iudices, pro hac €nobilitate pars maxima civitatis in armis fuit; haec acta res €est ut ei nobiles restituerentur in civitatem qui hoc facerent €quod facere Messalam videtis, qui caput innocentis defen-€derent, qui iniuriae resisterent, qui quantum possent in €salute alterius quam in exitio mallent ostendere; quod si €omnes qui eodem loco nati sunt facerent, et res publica ex €illis et ipsi ex invidia minus laborarent. @@Verum si a Chrysogono, iudices, non impetramus ut pecunia €nostra contentus sit, vitam ne petat, si ille adduci non potest €ut, cum ademerit nobis omnia quae nostra erant propria, ne €lucem quoque hanc quae communis est eripere cupiat, si @1 €non satis habet avaritiam suam pecunia explere, nisi etiam €crudelitati sanguis praebitus sit, unum perfugium, iudices, €una spes reliqua est Sex. Roscio eadem quae rei publicae, €vestra pristina bonitas et misericordia. Quae si manet, €salvi etiam nunc esse possumus; sin ea crudelitas quae hoc €tempore in re publica versata est vestros quoque animos_id €quod fieri profecto non potest_duriores acerbioresque reddit, €actum est, iudices; inter feras satius est aetatem degere quam in hac tanta immanitate versari. Ad eamne rem vos reser-€vati estis, ad eamne rem delecti ut eos condemnaretis quos €sectores ac sicarii iugulare non potuissent? Solent hoc boni €imperatores facere cum proelium committunt, ut in eo loco €quo fugam hostium fore arbitrentur milites conlocent, in quos €si qui ex acie fugerint de improviso incidant. Nimirum €similiter arbitrantur isti bonorum emptores vos hic, talis €viros, sedere qui excipiatis eos qui de suis manibus effuge-€rint. Di prohibeant, iudices, ne hoc quod maiores consilium €publicum vocari voluerunt praesidium sectorum existimetur! An vero, iudices, vos non intellegitis nihil aliud agi nisi ut €proscriptorum liberi quavis ratione tollantur, et eius rei €initium in vestro iure iurando atque in Sex. Rosci peri-€culo quaeri? Dubium est ad quem maleficium pertineat, €cum videatis ex altera parte sectorem, inimicum, sicarium €eundemque accusatorem hoc tempore, ex altera parte egen-€tem, probatum suis filium, in quo non modo culpa nulla €sed ne suspicio quidem potuit consistere? Numquid hic €aliud videtis obstare Roscio nisi quod patris bona venie-€runt? @@Quod si id vos suscipitis et eam ad rem operam vestram @1 €profitemini, si idcirco sedetis ut ad vos adducantur eorum €liberi quorum bona venierunt, cavete, per deos immortalis! €iudices, ne nova et multo crudelior per vos proscriptio in-€staurata esse videatur. Illam priorem quae facta est in eos €qui arma capere potuerunt tamen senatus suscipere noluit, €ne quid acrius quam more maiorum comparatum [2est]2 publico €consilio factum videretur, hanc vero quae ad eorum liberos €atque ad infantium puerorum incunabula pertinet nisi hoc €iudicio a vobis reicitis et aspernamini, videte, per deos im-€mortalis! quem in locum rem publicam perventuram putetis! @@Homines sapientes et ista auctoritate et potestate praeditos €qua vos estis ex quibus rebus maxime res publica laborat, €eis maxime mederi convenit. Vestrum nemo est quin intel-€legat populum Romanum qui quondam in hostis lenissimus €existimabatur hoc tempore domestica crudelitate laborare. €Hanc tollite ex civitate, iudices, hanc pati nolite diutius in €hac re publica versari; quae non modo id habet in se mali €quod tot civis atrocissime sustulit verum etiam hominibus €lenissimis ademit misericordiam consuetudine incommo-€dorum. Nam cum omnibus horis aliquid atrociter fieri €videmus aut audimus, etiam qui natura mitissimi sumus €adsiduitate molestiarum sensum omnem humanitatis ex €animis amittimus. @1 ï°°³ÿï‚ÑÒïóãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO Q. ROSCIO COMOEDO €@@@@ORATIO}1 ‘@@. . . . malitiam naturae crederetur. Is scilicet vir opti-€mus et singulari fide praeditus in suo iudicio suis tabulis €testibus uti conatur. Solent fere dicere qui per tabulas €hominis honesti pecuniam expensam tulerunt: 'egone €talem virum corrumpere potui, ut mea causa falsum in €codicem referret?' Exspecto quam mox Chaerea hac €oratione utatur: 'egone hanc manum plenam perfidiae et €hos digitos meos impellere potui ut falsum perscriberent €nomen?' Quod si ille suas proferet tabulas, proferet suas €quoque Roscius. Erit in illius tabulis hoc nomen, at [2in]2 huius non erit. Cur potius illius quam huius credetur?_ €Scripsisset ille, si non iussu huius expensum tulisset? €_Non scripsisset hic quod sibi expensum ferre iussisset? €Nam quem ad modum turpe est scribere quod non €debeatur, sic improbum est non referre quod debeas. €Aeque enim tabulae condemnantur eius qui verum non €rettulit et eius qui falsum perscripsit. Sed ego copia et €facultate causae confisus vide quo progrediar. Si tabulas @1 €C. Fannius accepti et expensi profert suas in suam rem suo €arbitratu scriptas, quo minus secundum illum iudicetis non recuso. Quis hoc frater fratri, quis parens filio tribuit €ut, quodcumque rettulisset, id ratum haberet? Ratum €habebit Roscius; profer; quod tibi fuerit persuasum, huic €erit persuasum, quod tibi fuerit probatum, huic erit pro-€batum. Paulo ante M. Perpennae, P. Saturi tabulas €poscebamus, nunc tuas, C. Fanni Chaerea, solius flagitamus €et quo minus secundum eas lis detur non recusamus; quid ita non profers? Non conficit tabulas? Immo diligentis-€sime. Non refert parva nomina in codices? Immo omnis €summas. Leve et tenue hoc nomen est? HS &7ccciь#1100#1100 €sunt. Quo modo tibi tanta pecunia extraordinaria iacet? €quo modo HS &7ccciь#1100#1100 in codice accepti et expensi non €sunt? Pro di immortales! essene quemquam tanta audacia €praeditum qui, quod nomen referre in tabulas timeat, id €petere audeat, quod in codicem iniuratus referre noluerit, id €iurare in litem non dubitet, quod sibi probare non possit, €id persuadere alteri conetur! @@Nimium cito ait me indignari de tabulis; non habere se €hoc nomen in codicem accepti et expensi relatum confitetur, €sed in adversariis patere contendit. Vsque eone te diligis €et magnifice circumspicis ut pecuniam non ex tuis tabulis €sed [2ex]2 adversariis petas? Suum codicem testis loco recitare €adrogantiae est; suarum perscriptionum et liturarum ad-versaria proferre non amentia est? Quod si eandem €vim, diligentiam auctoritatemque habent adversaria quam €tabulae, quid attinet codicem instituere, conscribere, ordi- @1 €nem conservare, memoriae tradere litterarum vetustatem? €Sed si, quod adversariis nihil credimus, idcirco codicem €scribere instituimus, quod etiam apud omnis leve et infir-€mum est, id apud iudicem grave et sanctum esse ducetur? Quid est quod neglegenter scribamus adversaria? quid est €quod diligenter conficiamus tabulas? qua de causa? Quia €haec sunt menstrua, illae sunt aeternae; haec delentur €statim, illae servantur sancte; haec parvi temporis memo-€riam, illae perpetuae existimationis fidem et religionem €amplectuntur; haec sunt disiecta, illae sunt in ordinem €confectae. Itaque adversaria in iudicium protulit nemo; €codicem protulit, tabulas recitavit. Tu, C. Piso, tali fide, €virtute, gravitate, auctoritate ornatus ex adversariis pecuniam petere non auderes. Ego quae clara sunt consuetudine €diutius dicere non debeo; illud vero quod ad rem vehe-€menter pertinet, quaero: quam pridem hoc nomen, Fanni, €in adversaria rettulisti? Erubescit, quid respondeat nescit, €quid fingat extemplo non habet. Sunt duo menses iam, €dices. Tamen in codicem accepti et expensi [2referri]2 debuit. €Amplius sunt sex menses. Cur tam diu iacet hoc nomen €in adversariis? Quid si tandem amplius triennium est? €quo modo, cum omnes qui tabulas conficiant menstruas €paene rationes in tabulas transferant, tu hoc nomen trien-nium amplius in adversariis iacere pateris? Vtrum cetera þ´·´ÿï°°³ÿï‚ÑÒïóãÿïƒÃéãÿ˜‰‚nomina in codicem accepti et expensi digesta habes an €non? Si non, quo modo tabulas conficis? si etiam, quam €ob rem, cum cetera nomina in ordinem referebas, hoc @1 €nomen triennio amplius, quod erat in primis magnum, €in adversariis relinquebas? Nolebas sciri debere tibi €Roscium; cur scribebas? Rogatus eras ne referres; cur €in adversariis scriptum habebas? €@@Sed haec quamquam firma esse video, tamen ipse mihi €satis facere non possum, nisi a C. Fannio ipso testimonium €sumo hanc pecuniam ei non deberi. Magnum est quod €conor, difficile est quod polliceor; nisi eundem et adver-sarium et testem habuerit Roscius, nolo vincat. Pecunia €tibi debebatur certa, quae nunc petitur per iudicem, in qua €legitimae partis sponsio facta est. Hic tu si amplius HS €nummo petisti, quam tibi debitum est, causam perdidisti, €propterea quod aliud est iudicium, aliud est arbitrium. €Iudicium est pecuniae certae, arbitrium incertae; ad iu-€dicium hoc modo venimus ut totam litem aut obtineamus €aut amittamus; ad arbitrium hoc animo adimus ut neque €nihil neque tantum quantum postulavimus consequamur. Ei rei ipsa verba formulae testimonio sunt. Quid est in €iudicio? Derectum, asperum, simplex: &7si paret& HS &7iь#1100#1100 €&7dari&_. Hic nisi planum facit HS &7iь#1100#1100 ad libellam sibi €deberi, causam perdit. Quid est in arbitrio? Mite, €moderatum: &7qvantvm aeqvivs et melivs sit dari&. Ille €tamen confitetur plus se petere quam debeatur, sed satis €superque habere dicit quod sibi ab arbitro tribuatur. Itaque alter causae confidit, alter diffidit. Quae cum ita sint, €quaero abs te quid ita de hac pecunia, de his ipsis HS &7iь#1100#1100, €de tuarum tabularum fide compromissum feceris, arbitrum €sumpseris &7qvantvm aeqvivs et melivs sit dari repromit-& @1 €&7tiqve si pareat&. Quis in hanc rem fuit arbiter? Vtinam €is quidem Romae esset! Romae est. Vtinam adesset in €iudicio! Adest. Vtinam sederet in consilio C. Pisonis! €Ipse C. Piso est. Eundemne tu arbitrum et iudicem sume-€bas? eidem et infinitam largitionem remittebas et eundem €in angustissimam formulam sponsionis concludebas? Quis €umquam ad arbitrum, quantum petiit, tantum abstulit? €Nemo; quantum enim aequius esset sibi dari, petiit. De €quo nomine ad arbitrum adisti, de eo ad iudicem venisti! Ceteri cum ad iudicem causam labefactari animadvertunt, €ad arbitrum confugiunt, hic ab arbitro ad iudicem venire est €ausus! qui cum de hac pecunia tabularum fide arbitrum €sumpsit, iudicavit sibi pecuniam non deberi. €@@Iam duae partes causae sunt confectae; adnumerasse €sese negat, expensum tulisse non dicit, cum tabulas non €recitat. Reliquum est ut stipulatum se esse dicat; prae-€terea enim quem ad modum certam pecuniam petere possit €non reperio. Stipulatus es_ubi, quo die, quo tempore, quo praesente? quis spopondisse me dicit? Nemo. Hic €ego si finem faciam dicendi, satis fidei et diligentiae meae, €satis causae et controversiae, satis formulae et sponsioni, €satis etiam iudici fecisse videar cur secundum Roscium €iudicari debeat. Pecunia petita est certa; cum tertia parte €sponsio facta est. Haec pecunia necesse est aut data aut €expensa lata aut stipulata sit. Datam non esse Fannius €confitetur, expensam latam non esse codices Fanni con-€firmant, stipulatam non esse taciturnitas testium concedit. Quid ergo est? Quod et reus is est cui et pecunia levissima @1 €et existimatio sanctissima fuit semper, et iudex est is quem €nos non minus bene de nobis existimare quam secundum €nos iudicare velimus, et advocatio ea est quam propter €eximium splendorem ut iudicem unum vereri debeamus, €perinde ac si in hanc formulam omnia iudicia legitima, €omnia arbitria honoraria, omnia officia domestica conclusa €et comprehensa sint, perinde dicemus. Illa superior fuit €oratio necessaria, haec erit voluntaria, illa ad iudicem, haec €ad C. Pisonem, illa pro reo, haec pro Roscio, illa victoriae, €haec bonae existimationis causa comparata. @@Pecuniam petis, Fanni, a Roscio. Quam? dic audacter €et aperte. Vtrum [2quae]2 tibi ex societate debeatur, an quae €ex liberalitate huius promissa sit et ostentata? Quorum €alterum est gravius et odiosius, alterum levius et facilius. €Quae ex societate debeatur? Quid ais? Hoc iam neque €leviter ferendum est neque neglegenter defendendum. Si €qua enim sunt privata iudicia summae existimationis et €paene dicam capitis, tria haec sunt, fiduciae, tutelae, socie-€tatis. Aeque enim perfidiosum et nefarium est fidem €frangere quae continet vitam, et pupillum fraudare qui in €tutelam pervenit, et socium fallere qui se in negotio coniunxit. Quae cum ita sint, quis sit qui socium fraudarit et fefellerit €consideremus; dabit enim nobis iam tacite vita acta in €alterutram partem firmum et grave testimonium. Q. Roscius? €Quid ais? nonne, ut ignis in aquam coniectus continuo €restinguitur et refrigeratur, sic refervens falsum crimen in €purissimam et castissimam vitam conlatum statim concidit €et exstinguitur? Roscius socium fraudavit! Potest hoc €homini huic haerere peccatum? qui me dius fidius_au-€dacter dico_plus fidei quam artis, plus veritatis quam €disciplinae possidet in se, quem populus Romanus meliorem @1 €virum quam histrionem esse arbitratur, qui ita dignissimus €est scaena propter artificium ut dignissimus sit curia propter abstinentiam. Sed quid ego ineptus de Roscio apud Pisonem €dico? Ignotum hominem scilicet pluribus verbis com-€mendo. Estne quisquam omnium mortalium de quo melius €existimes tu? estne quisquam qui tibi purior, pudentior, €humanior, officiosior liberaliorque videatur? Quid? tu, €Saturi, qui contra hunc venis, existimas aliter? nonne, quo-€tienscumque in causa in nomen huius incidisti, totiens hunc €et virum bonum esse dixisti et honoris causa appellasti? €quod nemo nisi aut honestissimo aut amicissimo facere consuevit. Qua in re mihi ridicule es visus esse inconstans €qui eundem et laederes et laudares, et virum optimum €et hominem improbissimum esse diceres. Eundem tu et €honoris causa appellabas et virum primarium esse dicebas €et socium fraudasse arguebas? Sed, ut opinor, laudem €veritati tribuebas, crimen gratiae concedebas; de hoc, ut €existimabas, praedicabas, Chaereae arbitratu causam agebas. €@@Fraudavit Roscius! Est hoc quidem auribus animisque €omnium absurdum. Quid si tandem aliquem timidum, €dementem, divitem, inertem nactus esset qui experiri non posset? Tamen incredibile esset. Verum tamen quem €fraudarit videamus. C. Fannium Chaeream Roscius frau-€davit! Oro atque obsecro vos qui nostis, vitam inter se €utriusque conferte, qui non nostis, faciem utriusque con-€siderate. Nonne ipsum caput et supercilia illa penitus €abrasa olere malitiam et clamitare calliditatem videntur? €non ab imis unguibus usque ad verticem summum, si quam @1 €coniecturam adfert hominibus tacita corporis figura, ex €fraude, fallaciis, mendaciis constare totus videtur? qui id-€circo capite et superciliis semper est rasis ne ullum pilum €viri boni habere dicatur; cuius personam praeclare Roscius €in scaena tractare consuevit, neque tamen pro beneficio ei €par gratia refertur. Nam Ballionem illum improbissimum €et periurissimum lenonem cum agit, agit Chaeream; per-€sona illa lutulenta, impura, invisa in huius moribus, natura €vitaque est expressa. Qui quam ob rem Roscium similem €sui in fraude et malitia existimarit, mihi [2vix]2 videtur, nisi €forte quod praeclare hunc imitari se in persona lenonis animadvertit. Quam ob rem etiam atque etiam considera, €C. Piso, quis quem fraudasse dicatur. Roscius Fannium! €Quid est hoc? probus improbum, pudens impudentem, €periurum castus, callidum imperitus, liberalis avidum? In-€credibile est. Quem ad modum, si Fannius Roscium €fraudasse diceretur, utrumque ex utriusque persona veri €simile videretur, et Fannium per malitiam fecisse et Ro-€scium per imprudentiam deceptum esse, sic, cum Roscius €Fannium fraudasse arguatur, utrumque incredibile est, et €Roscium quicquam per avaritiam appetisse et Fannium €quicquam per bonitatem amisisse. @@Principia sunt huius modi; spectemus reliqua. HS &7iь#1100#1100 €Q. Roscius fraudavit Fannium. Qua de causa? Subridet þ´·´ÿï°°³ÿï‚ÑÒïóãÿïƒÃéãÿ˜–ƒSaturius, veterator, ut sibi videtur; ait propter ipsa HS €&7iь#1100#1100. Video; sed tamen cur ipsa HS &7iь#1100#1100 tam vehementer €concupierit quaero; nam tibi, M. Perpenna, [2tibi]2 C. Piso, €certe tanti non fuissent ut socium fraudaretis. Roscio cur €tanti fuerint causam requiro. Egebat? Immo locuples €erat. Debebat? Immo in suis nummis versabatur. Avarus @1 €erat? Immo etiam ante quam locuples [2esset]2, semper liberalissimus munificentissimusque fuit. Pro deum homi-€numque fidem! qui HS &7iь#1100#1100 &7ccciь#1100#1100 quaestus facere noluit €_nam certe HS &7iь#1100#1100 &7ccciь#1100#1100 merere et potuit et debuit, €si potest Dionysia HS &7ccciь#1100#1100 &7ccciь#1100#1100 merere_is per €summam fraudem et malitiam et perfidiam HS &7iь#1100#1100 €appetiit? Et illa fuit pecunia immanis, haec parvola, illa €honesta, haec sordida, illa iucunda, haec acerba, illa propria, €haec in causa et in iudicio conlocata. Decem his annis €proximis HS sexagiens honestissime consequi potuit; noluit. €Laborem quaestus recepit, quaestum laboris reiecit; populo €Romano adhuc servire non destitit, sibi servire iam pridem destitit. Hoc tu umquam, Fanni, faceres? et si hos quaestus €recipere posses, non eodem tempore et gestum et animam €ageres? Dic nunc te ab Roscio HS &7iь#1100#1100 circumscriptum €esse, qui tantas et tam infinitas pecunias non propter €inertiam laboris sed propter magnificentiam liberalitatis €repudiarit! Quid ego nunc illa dicam quae vobis in €mentem venire certo scio? Fraudabat te in societate €Roscius! Sunt iura, sunt formulae de omnibus rebus €constitutae, ne quis aut in genere iniuriae aut [2in]2 ratione €actionis errare possit. Expressae sunt enim ex unius €cuiusque damno, dolore, incommodo, calamitate, iniuria €publicae a praetore formulae, ad quas privata lis accommo-datur. Quae cum ita sint, cur non arbitrum pro socio €adegeris Q. Roscium quaero. Formulam non noras? €Notissima erat. Iudicio gravi experiri nolebas? Quid €ita? propter familiaritatem veterem? Cur ergo laedis? @1 €Propter integritatem hominis? Cur igitur insimulas? €Propter magnitudinem criminis? Itane vero? quem per €arbitrum circumvenire non posses, cuius de ea re proprium €non erat iudicium, hunc per iudicem condemnabis, cuius €de [2ea]2 re nullum est arbitrium? Quin tu hoc crimen aut €obice ubi licet agere, aut iacere noli ubi non oportet. €Tametsi iam hoc tuo testimonio crimen sublatum est. €Nam quo tu tempore illa formula uti noluisti, nihil hunc €in societatem fraudis fecisse indicasti. Dic enim, tabulas €habes an non? Si non habes, quem ad modum pactio est? si habes, cur non nominas? Dic nunc Roscium abs te €petisse ut familiarem suum sumeres arbitrum! Non petiit. €Dic pactionem fecisse ut absolveretur! Non pepigit. €Quaere qua re sit absolutus! Quod erat summa inno-€centia et integritate. Quid enim factum est? Venisti €domum ultro Rosci, satis fecisti; quod temere commisisti, €in iudicium ut denuntiares, rogasti ut ignosceret; te adfutu-€rum negasti, debere tibi ex societate nihil clamitasti. €Iudici hic denuntiavit; absolutus est. Tamen fraudis ac €furti mentionem facere audes? Perstat in impudentia. €'Pactionem enim,' inquit, 'mecum fecerat.' Idcirco vide-€licet ne condemnaretur. Quid erat causae cur metueret €ne condemnaretur?_Res erat manifesta, furtum erat €apertum. @@Cuius rei furtum factum erat? Exorditur magna €cum exspectatione veteris histrionis exponere societatem. €'Panurgus,' inquit, 'fuit Fanni; is fit ei cum Roscio €communis.' Hic primum questus est non leviter Saturius @1 €communem factum esse gratis cum Roscio, qui pretio €proprius fuisset Fanni. Largitus est scilicet homo liberalis €et dissolutus et bonitate adfluens Fannius Roscio. Sic puto. Quoniam ille hic constitit paulisper, mihi quoque €necesse est paulum commorari. Panurgum tu, Saturi, €proprium Fanni dicis fuisse. At ego totum Rosci fuisse €contendo. Quid erat enim Fanni? Corpus. Quid Rosci? €Disciplina. Facies non erat, ars erat pretiosa. Ex qua €parte erat Fanni, non erat HS #150, ex qua parte erat €Rosci, amplius erat HS &7ccciь#1100#1100 &7iь#1100#1100; nemo enim illum €ex trunco corporis spectabat sed ex artificio comico aestima-€bat; nam illa membra merere per se non amplius poterant €duodecim aeris, disciplina quae erat ab hoc tradita locabat se non minus HS &7ccciь#1100#1100 &7iь#1100#1100. O societatem captiosam €et indignam, ubi alter HS #150, alter &7ccciь#1100#1100 &7iь#1100#1100 quod €sit in societatem adfert! nisi idcirco moleste pateris quod €HS #150 tu ex arca proferebas, HS &7ccciь#1100#1100 &7iь#1100#1100 ex €disciplina et artificio promebat [2Roscius]2. Quam enim spem €et exspectationem, quod studium et quem favorem secum €in scaenam attulit Panurgus, quod Rosci fuit discipulus! €Qui diligebant hunc, illi favebant, qui admirabantur hunc, €illum probabant, qui denique huius nomen audierant, illum €eruditum et perfectum existimabant. Sic est volgus; ex veritate pauca, ex opinione multa aestimat. Quid sciret €ille perpauci animadvertebant, ubi didicisset omnes quae-€rebant; nihil ab hoc pravum et perversum produci posse @1 €arbitrabantur. Si veniret ab Statilio, tametsi artificio €Roscium superaret, aspicere nemo posset; nemo enim, €sicut ex improbo patre probum filium nasci, sic a pessimo €histrione bonum comoedum fieri posse existimaret. Quia €veniebat a Roscio, plus etiam scire quam sciebat videbatur. €Quod item nuper in Erote comoedo usu venit; qui postea €quam e scaena non modo sibilis sed etiam convicio explode-€batur, sicut in aram confugit in huius domum, disciplinam, €patrocinium, nomen: itaque perbrevi tempore qui ne in €novissimis quidem erat histrionibus ad primos pervenit comoedos. Quae res extulit eum? Vna commendatio €huius; qui tamen Panurgum illum, non solum ut Rosci €discipulus fuisse diceretur domum recepit, sed etiam summo €cum labore, stomacho miseriaque erudivit. Nam quo quis-€que est sollertior et ingeniosior, hoc docet iracundius et €laboriosius; quod enim ipse celeriter arripuit, id cum tarde €percipi videt, discruciatur. Paulo longius oratio mea pro-€vecta est hac de causa ut condicionem societatis dili-€genter cognosceretis. @@Quae deinde sunt consecuta? 'Panurgum,' inquit, 'hunc €servum communem, Q. Flavius Tarquiniensis quidam inter-€fecit. In hanc rem,' inquit, 'me cognitorem dedisti. Lite €contestata, iudicio damni iniuria constituto tu sine me cum €Flavio decidisti.' Vtrum pro dimidia parte an pro [2re]2 tota? €planius dicam: utrum pro me an et pro me et pro te? Pro €me; potui exemplo multorum; licitum est; iure fecerunt €multi; nihil in ea re tibi iniuriae feci. Pete tu tuum, exige €et aufer quod debetur; suam quisque partem iuris possi-€deat et persequatur._'At enim tu tuum negotium gessisti @1 €bene.'_Gere et tu tuum bene._'Magno [2tu]2 tuam dimi-€diam partem decidisti.'_Magno et tu tuam partem decide. €_'HS Q. tu abstulisti.'_Sit ita hoc, vero HS Q. tu aufer. Sed hanc decisionem Rosci oratione et opinione €augere licet, re et veritate mediocrem et tenuem esse inve-€nietis. Accepit enim agrum temporibus eis cum iacerent €pretia praediorum; qui ager neque villam habuit neque €ex ulla parte fuit cultus; qui nunc multo pluris est quam €tunc fuit. Neque id est mirum. Tum enim propter rei €publicae calamitates omnium possessiones erant incertae, €nunc deum immortalium benignitate omnium fortunae sunt €certae; tum erat ager incultus sine tecto, nunc est cultissi-mus cum optima villa. Verum tamen, quoniam natura tam €malivolus es, numquam ista te molestia et cura liberabo. €Praeclare suum negotium gessit Roscius, fundum fructuo-€sissimum abstulit; quid ad te? Tuam partem dimidiam, €quem ad modum vis, decide. Vertit hic rationem et id €quod probare non potest fingere conatur. 'De tota re,' €inquit, 'decidisti.' €@@Ergo huc universa causa deducitur, utrum Roscius cum €Flavio de sua parte an de tota societate fecerit pactionem. Nam ego Roscium, si quid communi nomine tetigit, con-€fiteor praestare debere societati._Societatis, non suas €litis redemit, cum fundum a Flavio accepit._Quid ita þ´·´ÿï°°³ÿï‚ÑÒïóãÿïƒÃéãÿ˜£„satis non dedit amplius assem neminem petiturum? Qui €de sua parte decidit, reliquis integram relinquit actionem, €qui pro sociis transigit, satis dat neminem eorum postea @1 €petiturum. Quid ita Flavio sibi cavere non venit in €mentem? nesciebat videlicet Panurgum fuisse in societate. €Sciebat. Nesciebat Fannium Roscio esse socium._ €Praeclare; nam iste cum eo litem contestatam habebat. Cur igitur decidit et non restipulatur neminem amplius €petiturum? cur de fundo decedit et iudicio non absolvitur? €cur tam imperite facit ut nec Roscium stipulatione adliget neque a Fannio iudicio se absolvat? Est hoc primum et €ex condicione iuris et ex consuetudine cautionis firmissimum €et gravissimum argumentum, quod ego pluribus verbis €amplecterer, si non alia certiora et clariora testimonia in €causa haberem. €@@Et ne forte me hoc frustra pollicitum esse praedices, te, €te inquam, Fanni, ab tuis subselliis contra te testem susci-€tabo. Criminatio tua quae est? Roscium cum Flavio pro €societate decidisse. Quo tempore? Abhinc annis &7xv&. €Defensio mea quae est? Roscium pro sua parte cum €Flavio transegisse. Repromittis tu abhinc triennium Ro-€scio. Quid? recita istam restipulationem clarius. Attende, €quaeso, Piso; Fannium invitum et huc atque illuc tergiver-€santem testimonium contra se cogo dicere. Quid enim €restipulatio clamat? &7qvod a flavio abstvlero, partem €&7dimidiam inde roscio me solvtvrvm spondeo.& Tua vox est, Fanni. Quid tu auferre potes a Flavio, si Flavius €nihil debet? quid hic porro nunc restipulatur quod iam €pridem ipse exegit? quod vero Flavius tibi daturus est, qui €Roscio omne quod debuit dissolvit? Cur in re tam €vetere, in negotio iam confecto, in societate dissoluta nova €haec restipulatio interponitur? quis est huius restipula- @1 €tionis scriptor, testis arbiterque? Tu, Piso; tu enim €Q. Roscium pro opera [2ac]2 labore, quod cognitor fuisset, €quod vadimonia obisset, rogasti ut Fannio daret HS &7ccciь#1100#1100 €hac condicione ut, si quid ille exegisset a Flavio, partem €eius dimidiam Roscio dissolveret. Satisne ipsa restipulatio dicere tibi videtur aperte Roscium pro se decidisse? At €enim forsitan hoc tibi veniat in mentem, repromisisse Fan-€nium Roscio, si quid a Flavio exegisset, eius partem dimi-€diam, sed omnino exegisse nihil. Quid tum? Non exitum €exactionis, sed initium repromissionis spectare debes. Ne-€que, si ille id exsequendum [2non iudicavit]2, non, quod in se €fuit, iudicavit Roscium suas, non societatis litis redemisse. €Quid si tandem planum facio post decisionem veterem Rosci, €post repromissionem recentem hanc Fanni HS &7ccciь#1100#1100 €Fannium a. Q. Flavio Panurgi nomine abstulisse? tamen €diutius inludere viri optimi existimationi, Q. Rosci, audebit? @@Paulo ante quaerebam, id quod vehementer ad rem per-€tinebat, qua de causa Flavius, cum de tota lite faceret €pactionem, neque satis acciperet a Roscio neque iudicio €absolveretur a Fannio; nunc vero, id quod mirum et incredi-€bile est, requiro: Quam ob rem, cum de tota re decidisset €cum Roscio, HS &7ccciь#1100#1100 separatim Fannio dissolvit? Hoc €loco, Saturi, quid pares respondere scire cupio; utrum om-€nino Fannium [2a]2 Flavio HS &7ccciь#1100#1100 non abstulisse an alio @1 nomine et alia de causa abstulisse. Si alia de causa, quae €ratio tibi cum eo intercesserat? Nulla. Addictus erat €tibi? Non. Frustra tempus contero. 'Omnino,' inquit, €'HS &7ccciь#1100#1100 a Flavio non abstulit neque Panurgi nomine €neque cuiusquam.' Si planum facio post hanc recentem €stipulationem Rosci HS &7ccciь#1100#1100 a Flavio te abstulisse, €numquid causae est quin ab iudicio abeas turpissime victus? Quo teste igitur hoc planum faciam? Venerat, ut opinor, €haec res in iudicium. Certe. Quis erat petitor? Fannius. €Quis reus? Flavius. Quis iudex? Cluvius. Ex his unus €mihi testis est producendus qui pecuniam datam dicat. €Quis est ex his gravissimus? Sine controversia qui om-€nium iudicio comprobatus est iudex. Quem igitur ex his €tribus a me testem exspectabis? petitorem? Fannius est; €contra se numquam testimonium dicet. Reum? Flavius €est. Is iam pridem est mortuus; si viveret, verba eius €audiretis. Iudicem? Cluvius est. Quid is dicit? HS €&7ccciь#1100#1100 Panurgi nomine Flavium Fannio dissolvisse. €Quem tu si ex censu spectas, eques Romanus est, si ex €vita, homo clarissimus est, si ex fide, iudicem sumpsisti, si ex veritate, id quod scire potuit et debuit dixit. Nega, €nega nunc equiti Romano, homini honesto, iudici tuo €credi oportere! Circumspicit, aestuat, negat nos Cluvi €testimonium recitaturos. Recitabimus. Erras; inani et €tenui spe te consolaris. Recita testimonium T. Manili et €C. Lusci Ocreae, duorum senatorum, hominum ornatissi-€morum qui ex Cluvio audierunt. [2&7Testimonivm T. Manili €&7et C. Lvsci Ocreae.&]2 Vtrum dicis Luscio et Manilio, an €etiam Cluvio non esse credendum? Planius atque aper- @1 €tius dicam. Vtrum Luscius et Manilius nihil de HS €&7ccciь#1100#1100 ex Cluvio audierunt, an Cluvius falsum Luscio et €Manilio dixit? Hoc ego loco soluto et quieto sum animo et €quorsom recidat responsum tuum non magno opere laboro; €firmissimis enim et sanctissimis testimoniis virorum opti-morum causa Rosci communita est. Si iam tibi delibera-€tum est quibus abroges fidem iuris iurandi, responde. €Manilio et Luscio negas esse credendum? Dic, aude; est €tuae contumaciae, adrogantiae vitaeque universae vox. €Quid exspectas quam mox ego Luscium et Manilium dicam €ordine esse senatores, aetate grandis natu, natura sanctos €et religiosos, copiis rei familiaris locupletis et pecuniosos? €Non faciam; nihil mihi detraham, cum illis exactae aetatis €severissime fructum quem meruerunt retribuam. Magis €mea adulescentia indiget illorum bona existimatione quam illorum severissima senectus desiderat meam laudem. Tibi €vero, Piso, diu deliberandum et concoquendum est utrum €potius Chaereae iniurato in sua lite, an Manilio et Luscio €iuratis in alieno iudicio credas. Reliquum est ut Cluvium €falsum dixisse Luscio et Manilio contendat. Quod si facit, €qua impudentia est, eumne testem improbabit quem iudicem €probarit? ei negabit credi oportere cui ipse crediderit? €eius testis ad iudicem fidem infirmabit cuius propter fidem €et religionem iudicis testis compararit? quem ego si ferrem €iudicem, refugere non deberet, cum testem producam, €reprehendere audebit? @@'Dicit enim,' inquit, 'iniuratus Luscio et Manilio.' Si €diceret iuratus, crederes? At quid interest inter periurum €et mendacem? Qui mentiri solet, peierare consuevit. Quem €ego ut mentiatur inducere possum, ut peieret exorare facile @1 €potero. Nam qui semel a veritate deflexit, hic non maiore €religione ad periurium quam ad mendacium perduci con-€suevit. Quis enim deprecatione deorum, non conscientiae €fide commovetur? Propterea, quae poena ab dis immor-€talibus periuro, haec eadem mendaci constituta est; non €enim ex pactione verborum quibus ius iurandum compre-€henditur, sed ex perfidia et malitia per quam insidiae ten-€duntur alicui, di immortales hominibus irasci et suscensere consuerunt. At ego hoc ex contrario contendo: levior €esset auctoritas Cluvi, si diceret iuratus, quam nunc est, €cum dicit iniuratus. Tum enim forsitan improbis nimis €cupidus videretur, qui qua de re iudex fuisset testis esset; €nunc omnibus non iniquis necesse est castissimus et con-€stantissimus esse videatur, qui id quod scit familiaribus €suis dicit. @@Dic nunc, si potes, si res, si causa patitur, Cluvium esse €mentitum! Mentitus est Cluvius? Ipsa mihi veritas €manum iniecit et paulisper consistere et commorari coegit. €Vnde hoc totum ductum et conflatum mendacium est? €Roscius est videlicet homo callidus et versutus. Hoc €initio cogitare coepit: 'quoniam Fannius a me petit €HS &7iь#1100#1100, petam a C. Cluvio, equite [2Romano]2, ornatissimo €homine, ut mea causa mentiatur, dicat decisionem factam €esse quae facta non est, HS &7ccciь#1100#1100 a Flavio data esse €Fannio quae data non sunt.' Est hoc principium im-probi animi, miseri ingeni, nullius consili. Quid deinde? €Postea quam se praeclare confirmavit, venit ad Cluvium. þ´·´ÿï°°³ÿï‚ÑÒïóãÿïƒÃéãÿ˜±ƒQuem hominem? levem? Immo gravissimum. Mobilem? €Immo constantissimum. Familiarem? Immo alienissi- @1 €mum. Hunc postea quam salutavit, rogare coepit blande et €concinne scilicet: 'mentire mea causa, viris optimis, tuis €familiaribus, praesentibus dic Flavium cum Fannio de €Panurgo decidisse qui nihil transegit; dic HS &7ccciь#1100#1100 €dedisse qui assem nullum dedit.' Quid ille respondit? €'Ego vero cupide et libenter mentiar tua causa, et, si €quando me peierare [2vis]2, ut paululum tu compendi facias, €paratum fore scito; non fuit causa cur tantum laborem €caperes et ad me venires; per nuntium hoc quod erat tam leve transigere potuisti.' Pro deum hominumque fidem! €hoc aut Roscius umquam a Cluvio petisset, si HS miliens €in iudicium haberet, aut Cluvius Roscio petenti conces-€sisset, si universae praedae particeps esset? vix me dius €fidius tu, Fanni, a Ballione aut aliquo eius simili hoc et €postulare auderes et impetrare posses. Quod cum est veri-€tate falsum, tum ratione quoque est incredibile; obliviscor €enim Roscium et Cluvium viros esse primarios; improbos temporis causa esse fingo. Falsum subornavit testem Ro-€scius Cluvium! Cur tam sero? cur cum altera pensio €solvenda esset, non tum cum prima? nam iam antea HS €&7iь#1100#1100 dissolverat. Deinde, si iam persuasum erat Cluvio ut €mentiretur, cur potius HS &7ccciь#1100#1100 quam &7ccciь#1100#1100 &7ccciь#1100#1100 €&7ccciь#1100#1100 data dixit Fannio [2a]2 Flavio, cum ex restipulatione €pars eius dimidia Rosci esset? Iam intellegis, C. Piso, €sibi soli, societati nihil Roscium petisse. Hoc quoniam €sentit Saturius esse apertum, resistere et repugnare contra €veritatem non audet, aliud fraudis et insidiarum in eodem €vestigio deverticulum reperit. @@'Petisse,' inquit, 'suam partem Roscium a Flavio con- @1 €fiteor, vacuam et integram reliquisse Fanni concedo; sed, €quod sibi exegit, id commune societatis factum esse con-€tendo.' Quo nihil captiosius neque indignius potest dici. €Quaero enim potueritne Roscius ex societate suam partem €petere necne. Si non potuit, quem ad modum abstulit? si €potuit, quem ad modum non sibi exegit? nam quod sibi petitur, certe alteri non exigitur. An ita est: si quod uni-€versae societatis fuisset petisset, quod tum redactum esset €aequaliter omnes partirentur; nunc cum petierit quod suae €partis esset, non quod tum abstulit soli sibi exegit? Quid €interest inter eum qui per se litigat et eum qui cognitor est €datus? Qui per se litem contestatur, sibi soli petit, alteri €nemo potest, nisi qui cognitor est factus. Itane vero? €cognitor si fuisset tuus, quod vicisset iudicio, ferres tuum; €[2cum]2 suo nomine petiit, quod abstulit, tibi non sibi exegit? Quod si quisquam petere potest alteri qui cognitor non est €factus, quaero, quid ita, cum Panurgus esset interfectus et €lis contestata cum Flavio damni iniuria esset, tu in eam €litem cognitor Rosci sis factus, cum praesertim ex tua ora-€tione quodcumque tibi peteres huic peteres, quodcumque €tibi exigeres, id in societatem recideret. Quod si ad €Roscium nihil perveniret quod tu a Flavio abstulisses, nisi €te in suam litem dedisset cognitorem, ad te pervenire nihil €debet quod Roscius pro sua parte exegit, quoniam tuus cognitor non est factus. Quid enim huic rei respondere €poteris, Fanni? Cum de sua parte Roscius transegit cum €Flavio, actionem tibi tuam reliquit an non? Si non reli-€quit, quem ad modum HS &7ccciь#1100#1100 ab eo postea exegisti? €si reliquit, quid ab hoc petis quod per te persequi et petere @1 €debes? Simillima enim et maxime gemina societas here-€ditatis est; quem ad modum socius in societate habet par-€tem, sic heres in hereditate habet partem. Vt heres sibi €soli non coheredibus petit, sic socius sibi soli non sociis €petit; et quem ad modum uterque pro sua parte petit, €sic pro sua parte dissolvit, heres ex ea parte qua here-ditatem adiit, socius ex ea qua societatem coiit. Quem €ad modum suam partem Roscius suo nomine condonare €potuit Flavio, ut eam tu non peteres, sic, cum exegit suam €partem et tibi integram petitionem reliquit, tecum partiri €non debet, nisi forte tu perverso more quod huius est ab €alio extorquere non potes, huic eripere potes. Perstat in €sententia Saturius, quodcumque sibi petat socius, id socie-€tatis fieri. Quod si ita est, qua, malum, stultitia fuit €Roscius, qui ex iuris peritorum consilio et auctoritate resti-€pularetur a Fannio diligenter ut eius quod exegisset a Flavio €dimidiam partem sibi dissolveret, si quidem sine cautione et €repromissione nihilo minus id Fannius societati, hoc est €Roscio, debebat? * * * * * * * * * @1 ï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1IN Q. CAECILIVM ORATIO €@@@@QVAE DIVINATIO DICITVR}1 ‘@@Si quis vestrum, iudices, aut eorum qui adsunt, forte €miratur me, qui tot annos in causis iudiciisque publicis ita €sim versatus ut defenderim multos, laeserim neminem, €subito nunc mutata voluntate ad accusandum descendere, €is, si mei consili causam rationemque cognoverit, una et id €quod facio probabit, et in hac causa profecto neminem €praeponendum mihi esse actorem putabit. @@Cum quaestor in Sicilia fuissem, iudices, itaque ex ea €provincia decessissem ut Siculis omnibus iucundam diu-€turnamque memoriam quaesturae nominisque mei relin-€querem, factum est uti cum summum in veteribus patronis €multis, tum non nullum etiam in me praesidium suis fortunis €constitutum esse arbitrarentur. Quare nunc populati atque €vexati cuncti ad me publice saepe venerunt, ut suarum for-€tunarum omnium causam defensionemque susciperem. Me €saepe esse pollicitum, saepe ostendisse dicebant, si quod €tempus accidisset, quo tempore aliquid a me requirerent, com-modis eorum me non defuturum. Venisse tempus aiebant €non iam ut commoda sua, sed ut vitam salutemque totius @1 €provinciae defenderem; sese iam ne deos quidem in suis €urbibus ad quos confugerent habere, quod eorum simulacra €sanctissima C. Verres ex delubris religiosissimis sustulisset; €quas res luxuries in flagitiis, crudelitas in suppliciis, avaritia €in rapinis, superbia in contumeliis efficere potuisset, eas €omnis sese hoc uno praetore per triennium pertulisse; €rogare et orare ne illos supplices aspernarer quos me inco-€lumi nemini supplices esse oporteret. @@Tuli graviter et acerbe, iudices, in eum me locum adduci €ut aut eos homines spes falleret qui opem a me atque €auxilium petissent, aut ego, qui me ad defendendos homines €ab ineunte adulescentia dedissem, tempore atque officio €coactus ad accusandum traducerer. Dicebam habere eos €actorem Q. Caecilium, qui praesertim quaestor in eadem €provincia post me quaestorem fuisset. Quo ego adiumento €sperabam hanc a me posse molestiam demoveri, id mihi €erat adversarium maxime; nam illi multo mihi hoc facilius €remisissent si istum non nossent, aut si iste apud eos quaestor non fuisset. Adductus sum, iudices, officio, fide, €misericordia, multorum bonorum exemplo, vetere consue-€tudine institutoque maiorum, ut onus huius laboris atque €offici non ex meo, sed ex meorum necessariorum tempore €mihi suscipiendum putarem. €@@Quo in negotio tamen illa me res, iudices, consolatur, €quod haec quae videtur esse accusatio mea non potius €accusatio quam defensio est existimanda. Defendo enim €multos mortalis, multas civitates, provinciam Siciliam totam; €quam ob rem, quia mihi unus est accusandus, prope modum @1 €manere in instituto meo videor et non omnino a defendendis hominibus sublevandisque discedere. Quodsi hanc causam €tam idoneam, tam inlustrem, tam gravem non haberem,_ €si aut hoc a me Siculi non petissent aut mihi cum Siculis €causa tantae necessitudinis non intercederet, et hoc quod €facio me rei publicae causa facere profiterer, ut homo sin-€gulari cupiditate, audacia, scelere praeditus, cuius furta €atque flagitia non in Sicilia solum, sed in Achaia, Asia, €Cilicia, Pamphylia, Romae denique ante oculos omnium €maxima turpissimaque nossemus, me agente in iudicium €vocaretur,_quis tandem esset qui meum factum aut con-silium posset reprehendere? Quid est, pro deum homi-€numque fidem, in quo ego rei publicae plus hoc tempore þ´·´ÿï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿ—ƒprodesse possim? Quid est quod aut populo Romano €gratius esse debeat, aut sociis exterisque nationibus optatius €esse possit, aut saluti fortunisque omnium magis accommo-€datum sit? Populatae, vexatae, funditus eversae provinciae, €socii stipendiariique populi Romani adflicti, miseri, iam non salutis spem sed solacium exiti quaerunt. Qui iudicia €manere apud ordinem senatorium volunt, queruntur accusa-€tores se idoneos non habere: qui accusare possunt, iudi-€ciorum severitatem desiderant. Populus Romanus interea, €tametsi multis incommodis difficultatibusque adfectus est, €tamen nihil aeque in re publica atque illam veterem iudi-€ciorum vim gravitatemque requirit. Iudiciorum desiderio €tribunicia potestas efflagitata est, iudiciorum levitate ordo €quoque alius ad res iudicandas postulatur, iudicum culpa €atque dedecore etiam censorium nomen, quod asperius €antea populo videri solebat, id nunc poscitur, id iam popu-lare et plausibile factum est. In hac libidine hominum €nocentissimorum, in populi Romani cotidiana querimonia, @1 €iudiciorum infamia, totius ordinis offensione, cum hoc unum €his tot incommodis remedium esse arbitrarer, ut homines €idonei atque integri causam rei publicae legumque suscipe-€rent, fateor me salutis omnium causa ad eam partem €accessisse rei publicae sublevandae quae maxime laboraret. @@Nunc quoniam quibus rebus adductus ad causam acces-€serim demonstravi, dicendum necessario est de contentione €nostra, ut in constituendo accusatore quid sequi possitis €habeatis. Ego sic intellego, iudices: cum de pecuniis €repetundis nomen cuiuspiam deferatur, si certamen inter €aliquos sit cui potissimum delatio detur, haec duo in primis €spectari oportere, quem maxime velint actorem esse ii €quibus factae esse dicantur iniuriae, et quem minime velit is qui eas iniurias fecisse arguatur. In hac causa, €iudices, tametsi utrumque esse arbitror perspicuum, tamen €de utroque dicam, et de eo prius quod apud vos plurimum €debet valere, hoc est de voluntate eorum quibus iniuriae €factae sunt; quorum causa iudicium de pecuniis repetundis €est constitutum. €@@Siciliam provinciam C. Verres per triennium depopu-€latus esse, Siculorum civitates vastasse, domos exinanisse, €fana spoliasse dicitur. Adsunt, queruntur Siculi universi; €ad meam fidem, quam habent spectatam iam et cognitam, €confugiunt; auxilium sibi per me a vobis atque a populi €Romani legibus petunt; me defensorem calamitatum sua-€rum, me ultorem iniuriarum, me cognitorem iuris sui, me actorem causae totius esse voluerunt. Vtrum, Q. Caecili, €hoc dices, me non Siculorum rogatu ad causam accedere, an €optimorum fidelissimorumque sociorum voluntatem apud €hos gravem esse non oportere? Si id audebis dicere, quod €C. Verres, cui te inimicum esse simulas, maxime existimari @1 €vult, Siculos hoc a me non petisse, primum causam inimici €tui sublevabis, de quo non praeiudicium, sed plane iudicium €iam factum putatur, quod ita percrebruit, Siculos omnis actorem suae causae contra illius iniurias quaesisse. Hoc €si tu, inimicus eius, factum negabis, quod ipse, cui maxime €haec res obstat, negare non audet, videto ne nimium fami-€liariter inimicitias exercere videare. Deinde sunt testes €viri clarissimi nostrae civitatis, quos omnis a me nominari €non est necesse: eos qui adsunt appellabo, quos, si mentirer, €testis esse impudentiae meae minime vellem. Scit is qui €est in consilio, C. Marcellus, scit is quem adesse video, €Cn. Lentulus Marcellinus; quorum fide atque praesidio €Siculi maxime nituntur, quod omnino Marcellorum nomini tota illa provincia adiuncta est. Hi sciunt hoc non modo €a me petitum esse, sed ita saepe et ita vehementer esse €petitum ut aut causa mihi suscipienda fuerit aut officium €necessitudinis repudiandum. Sed quid ego his testibus €utor, quasi res dubia aut obscura sit? Adsunt homines ex €tota provincia nobilissimi, qui praesentes vos orant atque €obsecrant, iudices, ut in actore causae suae deligendo €vestrum iudicium ab suo iudicio ne discrepet. Omnium €civitatum totius Siciliae legationes adsunt praeter duas €civitates; quarum duarum si adessent, duo crimina vel €maxima minuerentur quae cum his civitatibus C. Verri communicata sunt. At enim cur a me potissimum hoc €praesidium petiverunt? Si esset dubium petissent necne, €dicerem cur petissent: nunc vero, cum id ita perspicuum €sit ut oculis iudicare possitis, nescio cur hoc mihi de-€trimento esse debeat, si id mihi obiciatur, me potissimum @1 esse delectum. Verum id mihi non sumo, iudices, et hoc €non modo in oratione mea non pono, sed ne in opinione €quidem cuiusquam relinquo, me omnibus patronis esse €praepositum. Non ita est; sed unius cuiusque temporis, €valetudinis, facultatis ad agendum ducta ratio est. Mea €fuit semper haec in hac re voluntas et sententia, quemvis €ut hoc mallem de iis qui essent idonei suscipere quam me, €me ut mallem quam neminem. @@Reliquum est iam ut illud quaeramus, cum hoc constet, €Siculos a me petisse, ecquid hanc rem apud vos animosque €vestros valere oporteat, ecquid auctoritatis apud vos in suo €iure repetundo socii populi Romani, supplices vestri, habere €debeant. De quo quid ego plura commemorem? quasi €vero dubium sit quin tota lex de pecuniis repetundis socio-rum causa constituta sit; nam civibus cum sunt ereptae €pecuniae, civili fere actione et privato iure repetuntur. €Haec lex socialis est, hoc ius nationum exterarum est, hanc €habent arcem, minus aliquanto nunc quidem munitam €quam antea, verum tamen si qua reliqua spes est quae €sociorum animos consolari possit, ea tota in hac lege posita €est; cuius legis non modo a populo Romano, sed etiam €ab ultimis nationibus iam pridem severi custodes requirun-tur. Quis ergo est qui neget oportere eorum arbitratu lege €agi quorum causa lex sit constituta? Sicilia tota si una €voce loqueretur, hoc diceret: 'Quod auri, quod argenti, €quod ornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, €quod in una quaque re beneficio senatus populique Romani €iuris habui, id mihi tu, C. Verres, eripuisti atque abstulisti; €quo nomine abs te sestertium miliens ex lege repeto.' Si €universa, ut dixi, provincia loqui posset, hac voce uteretur: €quoniam id non poterat, harum rerum actorem quem ido-neum esse arbitrata est ipsa delegit. In eius modi re quis- @1 €quam tam impudens reperietur qui ad alienam causam, €invitis iis quorum negotium est, accedere aut adspirare €audeat? Si tibi, Q. Caecili, hoc Siculi dicerent: 'Te non €novimus, nescimus qui sis, numquam te antea vidimus; €sine nos per eum nostras fortunas defendere cuius fides est €nobis cognita,' nonne id dicerent quod cuivis probare de-€berent? Nunc hoc dicunt, utrumque se nosse; alterum se €cupere defensorem esse fortunarum suarum, alterum plane nolle. Cur nolint, etiamsi taceant, satis dicunt; verum €non tacent. Tamen iis invitissimis te offeres? tamen in €aliena causa loquere? tamen eos defendes qui se ab omni-€bus desertos potius quam abs te defensos esse malunt? €tamen iis operam tuam pollicebere qui te neque velle sua €causa nec, si cupias, posse arbitrantur? Cur eorum spem €exiguam reliquarum fortunarum, quam habent in legis et in €iudici severitate positam, vi extorquere conaris? cur te €interponis invitissimis iis quibus maxime lex consultum esse €vult? cur, de quibus in provincia non optime es meritus, €eos nunc plane fortunis omnibus conaris evertere? cur iis €non modo persequendi iuris sui, sed etiam deplorandae calamitatis adimis potestatem? Nam te actore quem eorum €adfuturum putas, quos intellegis non ut per te alium, sed ut €per alium aliquem te ipsum ulciscantur laborare? €@@At enim solum id est, ut me Siculi maxime velint: alte-€rum illud, credo, obscurum est, a quo Verres minime se €accusari velit. Ecquis umquam tam palam de honore, tam €vehementer de salute sua contendit quam ille atque illius €amici ne haec mihi delatio detur? Sunt multa quae Verres €in me esse arbitratur, quae scit in te, Caecili, non esse; €quae cuius modi in utroque nostrum sint, paulo post com- @1 memorabo; nunc tantum id dicam quod tacitus tu mihi €adsentiare, nullam rem in me esse quam ille contemnat, þ´·´ÿï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿ˜—ƒnullam in te quam pertimescat. Itaque magnus ille de-€fensor et amicus eius tibi suffragatur, me oppugnat; aperte €ab iudicibus petit ut tu mihi anteponare, et ait hoc se €honeste sine ulla invidia ac sine ulla offensione contendere. €'Non enim,' inquit, 'illud peto quod soleo, cum vehe-€mentius contendi, impetrare: reus ut absolvatur non peto, €sed ut potius ab hoc quam ab illo accusetur, id peto. Da €mihi hoc; concede quod facile est, quod honestum, quod €non invidiosum; quod cum dederis, sine ullo tuo periculo, €sine infamia illud dederis, ut is absolvatur cuius ego causa laboro.' Et ait idem, ut aliquis metus adiunctus sit ad €gratiam, certos esse in consilio quibus ostendi tabellas velit; €id esse perfacile; non enim singulos ferre sententias, sed €universos constituere; ceratam uni cuique tabellam dari €cera legitima, non illa infami ac nefaria. Atque is non tam €propter Verrem laborat quam quod eum minime res tota €delectat; videt enim, si a pueris nobilibus, quos adhuc €elusit, si a quadruplatoribus, quos non sine causa con-€tempsit semper ac pro nihilo putavit, accusandi voluntas ad €viros fortis spectatosque homines translata sit, sese in iudiciis diutius dominari non posse. Huic ego homini iam €ante denuntio, si a me causam hanc vos agi volueritis, €rationem illi defendendi totam esse mutandam, et ita mu-€tandam ut, meliore et honestiore condicione quam qua ipse €vult ut[2i]2, imitetur homines eos quos ipse vidit amplissimos, €L. Crassum et M. Antonium, qui nihil se arbitrabantur ad @1 €iudicia causasque amicorum praeter fidem et ingenium €adferre oportere. Nihil erit quod me agente arbitretur €iudicium sine magno multorum periculo posse corrumpi. Ego in hoc iudicio mihi Siculorum causam receptam, populi €Romani susceptam esse arbitror, ut mihi non unus homo €improbus opprimendus sit, id quod Siculi petiverunt, sed €omnino omnis improbitas, id quod populus Romanus iam €diu flagitat, exstinguenda atque delenda sit: in quo ego €quid eniti aut quid efficere possim, malo in aliorum spe €relinquere quam in oratione mea ponere. @@Tu vero, Caecili, quid potes? quo tempore aut qua in re €non modo ceteris specimen aliquod dedisti, sed tute tui €periculum fecisti? In mentem tibi non venit quid negoti €sit causam publicam sustinere, vitam alterius totam ex-€plicare atque eam non modo in animis iudicum, sed etiam €in oculis conspectuque omnium exponere, sociorum salutem, €commoda provinciarum, vim legum, gravitatem iudiciorum €defendere? Cognosce ex me, quoniam hoc primum tempus €discendi nactus es, quam multa esse oporteat in eo qui €alterum accuset; ex quibus si unum aliquod in te cogno-€veris, ego iam tibi ipse istuc quod expetis mea voluntate €concedam. €@@Primum integritatem atque innocentiam singularem; €nihil est enim quod minus ferendum sit quam rationem €ab altero vitae reposcere eum qui non possit suae reddere. Hic ego de te plura non dicam: unum illud credo omnis €animum advertere, te adhuc a nullis nisi ab Siculis potuisse €cognosci; Siculos hoc dicere, cum eidem sint irati cui tu te @1 €inimicum esse dicis, sese tamen te actore ad iudicium non €adfuturos. Quare negent ex me non audies: hos patere €id suspicari quod necesse est. Illi quidem, ut est hominum €genus nimis acutum et suspiciosum, non te ex Sicilia litteras €in Verrem deportare velle arbitrantur, sed, quod isdem €litteris illius praetura et tua quaestura consignata sit, aspor-€tare te velle ex Sicilia litteras suspicantur. @@Deinde accusatorem firmum verumque esse oportet. €Eum ego si te putem cupere esse, facile intellego esse non €posse. Nec ea dico, quae si dicam tamen infirmare non €possis, te, antequam de Sicilia decesseris, in gratiam redisse €cum Verre; Potamonem, scribam et familiarem tuum, re-€tentum esse a Verre in provincia, cum tu decederes; M. €Caecilium, fratrem tuum, lectissimum atque ornatissimum €adulescentem, non modo non adesse neque tecum tuas €iniurias persequi, sed esse cum Verre et cum illo familiaris-€sime atque amicissime vivere. Sunt et haec et alia in te €falsi accusatoris signa permulta, quibus ego nunc non utor: €hoc dico, te, si maxime cupias, tamen verum accusatorem esse non posse. Video enim permulta esse crimina quorum €tibi societas cum Verre eius modi est ut ea in accusando €attingere non audeas. Queritur Sicilia tota C. Verrem ab €aratoribus, cum frumentum sibi in cellam imperavisset, et €cum esset tritici modius HS &7ii&, pro frumento in modios €singulos duodenos sestertios exegisse. Magnum crimen, €ingens pecunia, furtum impudens, iniuria non ferenda! €Ego hoc uno crimine illum condemnem necesse est: tu, Caecili, quid facies? utrum hoc tantum crimen praeter-€mittes an obicies? Si obicies, idne alteri crimini dabis €quod eodem tempore in eadem provincia tu ipse fecisti? €audebis ita accusare alterum ut quo minus tute condemnere €recusare non possis? Sin praetermittes, qualis erit tua ista @1 €accusatio, quae domestici periculi metu certissimi et maximi €criminis non modo sp[2ons]2ionem, verum etiam mentionem ipsam pertimescat? Emptum est ex senatus consulto fru-€mentum ab Siculis praetore Verre, pro quo frumento pe-€cunia omnis soluta non est. Grave est hoc crimen in €Verrem, grave me agente, te accusante nullum; eras enim €tu quaestor, pecuniam publicam tu tractabas, ex qua, €etiamsi cuperet praetor, tamen ne qua deductio fieret €magna ex parte tua potestas erat. Huius quoque igitur €criminis te accusante mentio nulla fiet: silebitur toto iudicio €de maximis et notissimis illius furtis et iniuriis. Mihi €crede, Caecili, non potest in accusando socios vere de-€fendere is qui cum reo criminum societate coniunctus est. Mancipes a civitatibus pro frumento pecuniam exegerunt. €Quid? hoc Verre praetore factum est solum? Non, sed €etiam quaestore Caecilio. Quid igitur? daturus es huic €crimini quod et potuisti prohibere ne fieret et debuisti, an €totum id relinques? Ergo id omnino Verres in iudicio suo €non audiet quod, cum faciebat, quem ad modum defensurus €esset non reperiebat. €@@Atque ego haec quae in medio posita sunt commemoro: €sunt alia magis occulta furta, quae ille, ut istius, credo, €animos atque impetus retardaret, benignissime cum quae-store suo communicavit. Haec tu scis ad me esse delata; €quae si velim proferre, facile omnes intellegent vobis inter €vos non modo voluntatem fuisse coniunctam, sed ne prae-€dam quidem adhuc esse divisam. Quapropter si tibi €indicium postulas dari quod tecum una fecerit, concedo, €si id lege permittitur; sin autem de accusatione dicimus, €concedas oportet iis qui nullo suo peccato impediuntur quo minus alterius peccata demonstrare possint. Ac vide quan- @1 €tum interfuturum sit inter meam tuamque accusationem. €Ego etiam quae tu sine Verre commisisti Verri crimini €daturus sum, quod te non prohibuerit, cum summam ipse €haberet potestatem: tu contra ne quae ille quidem fecit €obicies, ne qua ex parte coniunctus cum eo reperiare. €@@Quid? illa, Caecili, contemnendane tibi videntur esse, €sine quibus causa sustineri, praesertim tanta, nullo modo €potest? aliqua facultas agendi, aliqua dicendi consuetudo, €aliqua in foro, iudiciis, legibus aut ratio aut exercitatio? Intellego quam scopuloso difficilique in loco verser; nam €cum omnis adrogantia odiosa est, tum illa ingeni atque €eloquentiae multo molestissima. Quam ob rem nihil dico €de meo ingenio; neque est quod possim dicere, neque si €esset dicerem; aut enim id mihi satis est quod est de me €opinionis, quidquid est, aut, si id parum est, ego maius id commemorando facere non possum. De te, Caecili,_iam €mehercule hoc extra hanc contentionem certamenque no-€strum familiariter tecum loquar,_tu ipse quem ad modum €existimes vide etiam atque etiam, et tu te collige, et qui sis €et quid facere possis considera. Putasne te posse de €maximis acerbissimisque rebus, cum causam sociorum for-€tunasque provinciae, ius populi Romani, gravitatem iudici €legumque susceperis, tot res tam gravis, tam varias voce, memoria, consilio, ingenio sustinere? Putasne te posse €quae C. Verres in quaestura, quae in legatione, quae in €praetura, quae Romae, quae in Italia, quae in Achaia, Asia þ´·´ÿï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿ˜¦„Pamphyliaque peccarit, ea, quem ad modum locis tempori-€busque divisa sint, sic criminibus et oratione distinguere? €Putasne posse, id quod in eius modi reo maxime neces- @1 €sarium est, facere ut, quae ille libidinose, quae nefarie, quae €crudeliter fecerit, ea aeque acerba et indigna videantur esse his qui audient atque illis visa sunt qui senserunt? Magna €sunt ea quae dico, mihi crede; noli haec contemnere. €Dicenda, demonstranda, explicanda sunt omnia, causa non €solum exponenda, sed etiam graviter copioseque agenda €est; perficiendum est, si quid agere aut proficere vis, ut €homines te non solum audiant, verum etiam libenter €studioseque audiant. In quo si te multum natura adiuvaret, €si optimis a pueritia disciplinis atque artibus studuisses et in €his elaborasses, si litteras Graecas Athenis non Lilybaei, €Latinas Romae non in Sicilia didicisses, tamen esset ma-€gnum tantam causam, tam exspectatam, et diligentia consequi €et memoria complecti et oratione expromere et voce ac €viribus sustinere. @@Fortasse dices: 'Quid ergo? haec in te sunt omnia?' €Vtinam quidem essent! verum tamen ut esse possent €magno studio mihi a pueritia est elaboratum. Quodsi €ego haec propter magnitudinem rerum ac difficultatem €adsequi non potui, qui in omni vita nihil aliud egi, quam €longe tu te ab his rebus abesse arbitrare, quas non modo €antea numquam cogitasti, sed ne nunc quidem, cum in eas ingrederis, quae et quantae sint suspicari potes? Ego €qui, sicut omnes sciunt, in foro iudiciisque ita verser ut €eiusdem aetatis aut nemo aut pauci pluris causas defende-€rint, et qui omne tempus quod mihi ab amicorum negotiis €datur in his studiis laboribusque consumam, quo paratior €ad usum forensem promptiorque esse possim, tamen ita €mihi deos velim propitios ut, cum illius mihi temporis venit €in mentem quo die citato reo mihi dicendum sit, non @1 €solum commoveor animo, sed etiam toto corpore per-horresco. Iam nunc mente et cogitatione prospicio quae €tum studia hominum, qui concursus futuri sint, quantam €exspectationem magnitudo iudici sit adlatura, quantam €auditorum multitudinem infamia C. Verris concitatura, €quantam denique audientiam orationi meae improbitas €illius factura sit. Quae cum cogito, iam nunc timeo €quidnam pro offensione hominum, qui illi inimici infensi-€que sunt, et exspectatione omnium et magnitudine rerum dignum eloqui possim. Tu horum nihil metuis, nihil €cogitas, nihil laboras: si quid ex vetere aliqua oratione, €'Iovem ego Optimum Maximum,' aut 'Vellem, si fieri €potuisset, iudices,' aut aliquid eius modi ediscere potueris, €praeclare te paratum in iudicium venturum arbitraris. @@Ac si tibi nemo responsurus esset, tamen ipsam causam, €ut ego arbitror, demonstrare non posses: nunc ne illud €quidem cogitas, tibi cum homine disertissimo et ad di-€cendum paratissimo futurum esse certamen, quicum modo €disserendum, modo omni ratione pugnandum certandumque €sit. Cuius ego ingenium ita laudo ut non pertimescam, ita €probo ut me ab eo delectari facilius quam decipi putem €posse. Numquam ille me opprimet consilio, numquam €ullo artificio pervertet, numquam ingenio me suo labe-€factare atque infirmare conabitur; novi omnis hominis €petitiones rationesque dicendi; saepe in isdem, saepe in €contrariis causis versati sumus; ita contra me ille dicet, €quamvis sit ingeniosus, ut non nullum etiam de suo ingenio iudicium fieri arbitretur. Te vero, Caecili, quem ad modum €sit elusurus, quam omni ratione iactaturus, videre iam €videor; quotiens ille tibi potestatem optionemque facturus €sit ut eligas utrum velis_factum esse necne, verum esse an @1 €falsum_utrum dixeris, id contra te futurum. Qui tibi €aestus, qui error, quae tenebrae, di immortales, erunt, €homini minime malo! Quid? cum accusationis tuae €membra dividere coeperit et in digitis suis singulas partis €causae constituere? quid? cum unum quidque transigere, €expedire, absolvere? Ipse profecto metuere incipies ne innocenti periculum facessieris. Quid? cum commiserari, €conqueri, et ex illius invidia deonerare aliquid et in te €traicere coeperit, commemorare quaestoris cum praetore €necessitudinem constitutam, morem maiorum, sortis reli-€gionem, poterisne eius orationis subire invidiam? Vide €modo, etiam atque etiam considera. Mihi enim videtur €periculum fore ne ille non modo verbis te obruat, sed €gestu ipso ac motu corporis praestringat aciem ingeni tui, teque ab institutis tuis cogitationibusque abducat. Atque €huiusce rei iudicium iam continuo video futurum. Si enim €mihi hodie respondere ad haec quae dico potueris, si ab €isto libro, quem tibi magister ludi nescio qui ex alienis €orationibus compositum dedit, verbo uno discesseris, posse €te et illi quoque iudicio non deesse et causae atque officio €tuo satis facere arbitrabor; sin mecum in hac prolusione €nihil fueris, quem te in ipsa pugna cum acerrimo adversario €fore putemus? €@@Esto, ipse nihil est, nihil potest; at venit paratus cum €subscriptoribus exercitatis et disertis. Est tamen hoc ali-€quid, tametsi non est satis; omnibus enim rebus is qui €princeps in agendo est ornatissimus et paratissimus esse €debet. Verum tamen L. Appuleium esse video proximum €subscriptorem, hominem non aetate sed usu forensi atque @1 exercitatione tironem. Deinde, ut opinor, habet Alienum, €hunc tamen a subselliis; qui quid in dicendo posset num-€quam satis attendi, in clamando quidem video eum esse €bene robustum atque exercitatum. In hoc spes tuae sunt €omnes; hic, si tu eris actor constitutus, totum iudicium €sustinebit. Ac ne is quidem tantum contendet in dicendo €quantum potest, sed consulet laudi et existimationi tuae, et €ex eo quod ipse potest in dicendo aliquantum remittet, ut €tu tamen aliquid esse videare. Vt in actoribus Graecis €fieri videmus, saepe illum qui est secundarum aut tertiarum €partium, cum possit aliquanto clarius dicere quam ipse €primarum, multum submittere, ut ille princeps quam €maxime excellat, sic faciet Alienus; tibi serviet, tibi leno-cinabitur, minus aliquanto contendet quam potest. Iam €hoc considerate, cuius modi accusatores in tanto iudicio €simus habituri, cum et ipse Alienus ex ea facultate, si quam €habet, aliquantum detracturus sit, et Caecilius tum denique €se aliquid futurum putet, si Alienus minus vehemens fuerit €et sibi primas in dicendo partis concesserit. Quartum €quem sit habiturus non video, nisi quem forte ex illo grege €moratorum, qui subscriptionem sibi postularunt cuicumque vos delationem dedissetis: ex quibus alienissimis hominibus €ita paratus venis ut tibi hospes aliquis sit recipiendus. €Quibus ego non sum tantum honorem habiturus ut ad ea €quae dixerint certo loco aut singillatim uni cuique re-€spondeam: sic breviter, quoniam non consulto sed casu in €eorum mentionem incidi, quasi praeteriens satis faciam €universis. Tantane vobis inopia videor esse amicorum ut €mihi non ex his quos mecum adduxerim, sed de populo €subscriptor addatur? vobis autem tanta inopia reorum est @1 €ut mihi causam praeripere conemini potius quam aliquos €ad columnam Maeniam vestri ordinis reos reperiatis? 'Custodem', inquit, 'Tullio me adponite'. Quid? mihi €quam multis custodibus opus erit, si te semel ad meas €capsas admisero? qui non solum ne quid enunties, sed €etiam ne quid auferas custodiendus sis. Sed de isto €custode toto sic vobis brevissime respondebo, non esse €hos talis viros commissuros ut ad causam tantam a me €susceptam, mihi creditam, quisquam subscriptor me invito €adspirare possit; etenim fides mea custodem repudiat, €diligentia speculatorem reformidat. @@Verum ut ad te, Caecili, redeam, quam multa te deficiant €vides: quam multa sint in te quae reus nocens in accusa-€tore suo cupiat esse, profecto iam intellegis. Quid ad haec €dici potest? non enim quaero quid tu dicturus sis; video €mihi non te, sed hunc librum esse responsurum, quem €monitor tuus hic tenet; qui si te recte monere volet, €suadebit tibi ut hinc discedas neque mihi verbum ullum €respondeas. Quid enim dices? an id quod dictitas, in-€iuriam tibi fecisse Verrem? Arbitror; neque enim esset €veri simile, cum omnibus Siculis faceret iniurias, te illi þ´·´ÿï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿ˜µunum eximium cui consuleret fuisse. Sed ceteri Siculi €ultorem suarum iniuriarum invenerunt; tu dum tuas in-€iurias per te, id quod non potes, persequi conaris, id agis €ut ceterorum quoque iniuriae sint impunitae atque inultae; €et hoc te praeterit, non id solum spectari solere, qui debeat, €sed etiam illud, qui possit ulcisci; in quo utrumque sit, €eum superiorem esse, in quo alterutrum, in eo non quid is velit, sed quid facere possit, quaeri solere. Quodsi ei €potissimum censes permitti oportere accusandi potestatem €cui maximam C. Verres iniuriam fecerit, utrum tandem @1 €censes hos iudices gravius ferre oportere, te ab illo esse €laesum, an provinciam Siciliam esse vexatam ac perditam? €Opinor, concedes multo hoc et esse gravius et ab omnibus €ferri gravius oportere. Concede igitur ut tibi anteponatur €in accusando provincia; nam provincia accusat cum is €agit causam quem sibi illa defensorem sui iuris, ultorem €iniuriarum, actorem causae totius adoptavit. @@At eam tibi C. Verres fecit iniuriam quae ceterorum €quoque animos possit alieno incommodo commovere. €Minime; nam id quoque ad rem pertinere arbitror, qualis €iniuria dicatur quae causa inimicitiarum proferatur. €Cognoscite ex me; nam iste eam profecto, nisi plane nihil €sapit, numquam proferet. Agonis quaedam est Lilybitana, €liberta Veneris Erycinae, quae mulier ante hunc quaesto-€rem copiosa plane et locuples fuit. Ab hac praefectus €Antoni quidam symphoniacos servos abducebat per in-€iuriam, quibus se in classe uti velle dicebat. Tum illa, ut €mos in Sicilia est omnium Veneriorum et eorum qui a €Venere se liberaverunt, ut praefecto illi religionem Veneris €nomine obiceret, dixit et se et sua Veneris esse. Vbi hoc quaestori Caecilio, viro optimo et homini aequissimo, €nuntiatum est, vocari ad se Agonidem iubet; iudicium dat €statim, &7Si paret eam se et sva Veneris esse dixisse&. €Iudicant recuperatores id quod necesse erat; neque enim €erat cuiquam dubium quin illa dixisset. Iste in posses-€sionem bonorum mulieris intrat, ipsam Veneri in servitutem @1 €adiudicat; deinde bona vendit, pecuniam redigit. Ita dum €pauca mancipia Veneris nomine Agonis ac religione retinere €vult, fortunas omnis libertatemque suam istius iniuria per-€didit. Lilybaeum Verres venit postea; rem cognoscit, €factum improbat, cogit quaestorem suum pecuniam, quam €ex Agonidis bonis redegisset, eam mulieri omnem ad-numerare et reddere. Est adhuc, id quod vos omnis €admirari video, non Verres, sed Q. Mucius. Quid enim €facere potuit elegantius ad hominum existimationem, €aequius ad levandam mulieris calamitatem, vehementius ad €quaestoris libidinem coercendam? Summe haec omnia €mihi videntur esse laudanda. Sed repente e vestigio ex €homine tamquam aliquo Circaeo poculo factus est Verres; €rediit ad se atque ad mores suos; nam ex illa pecunia €magnam partem ad se vertit, mulieri reddidit quantulum visum est. Hic tu si laesum te a Verre esse dicis, patiar €et concedam; si iniuriam tibi factam quereris, defendam €et negabo; denique de iniuria quae tibi facta sit neminem €nostrum graviorem iudicem esse oportet quam te ipsum, €cui facta dicitur. Si tu cum illo postea in gratiam redisti, €si domi illius aliquotiens fuisti, si ille apud te postea €cenavit, utrum te perfidiosum an prevaricatorem existimari €mavis? Video esse necesse alterutrum, sed ego tecum in €eo non pugnabo quo minus utrum velis eligas. @@Quodsi ne iniuriae quidem, quae tibi ab illo facta sit, €causa remanet, quid habes quod possis dicere quam ob €rem non modo mihi, sed cuiquam anteponare? nisi forte @1 €illud, quod dicturum te esse audio, quaestorem illius fuisse. €Quae causa gravis esset, si certares mecum uter nostrum €illi amicior esse deberet: in contentione suscipiendarum €inimicitiarum ridiculum est putare causam necessitudinis ad inferendum periculum iustam videri oportere. Etenim €si plurimas a tuo praetore iniurias accepisses, tamen eas €ferendo maiorem laudem quam ulciscendo mererere; cum €vero nullum illius in vita rectius factum sit quam id quod €tu iniuriam appellas, hi statuent hanc causam, quam ne in €alio quidem probarent, in te iustam ad necessitudinem €violandam videri? Qui si summam iniuriam ab illo acce-€pisti, tamen, quoniam quaestor eius fuisti, non potes eum €sine ulla vituperatione accusare; si vero non ulla tibi facta €est iniuria, sine scelere eum accusare non potes. Quare €cum incertum sit de iniuria, quemquam horum esse putas €qui non malit te sine vituperatione quam cum scelere €discedere? @@Ac vide quid differat inter meam opinionem ac tuam. €Tu cum omnibus rebus inferior sis, hac una in re te €mihi anteferri putas oportere, quod quaestor illius fueris: €ego, si superior omnibus rebus esses, hanc unam ob causam €te accusatorem repudiari putarem oportere. Sic enim a €maioribus nostris accepimus, praetorem quaestori suo €parentis loco esse oportere; nullam neque iustiorem neque €graviorem causam necessitudinis posse reperiri quam con-€iunctionem sortis, quam provinciae, quam offici, quam publici muneris societatem. Quam ob rem si iure posses €eum accusare, tamen, cum is tibi parentis numero fuisset, @1 €id pie facere non posses; cum vero neque iniuriam acce-€peris et praetori tuo periculum crees, fatearis necesse est €te illi iniustum impiumque bellum inferre conari. Etenim €ista quaestura ad eam rem valet, ut elaborandum tibi in €ratione reddenda sit quam ob rem qui quaestor eius fueris €accuses, non ut ob eam ipsam causam postulandum sit ut €tibi potissimum accusatio detur. Neque fere umquam €venit in contentionem de accusando qui quaestor fuisset, quin repudiaretur. Itaque neque L. Philoni in C. Servilium €nominis deferendi potestas est data, neque M. Aurelio €Scauro in L. Flaccum, neque Cn. Pompeio in T. Albucium; €quorum nemo propter indignitatem repudiatus est, sed ne €libido violandae necessitudinis auctoritate iudicum com-€probaretur. Atque ille Cn. Pompeius ita cum C. Iulio €contendit, ut tu mecum; quaestor enim Albuci fuerat, ut €tu Verris; Iulius hoc secum auctoritatis ad accusandum €adferebat quod, ut hoc tempore nos ab Siculis, sic tum ille €ab Sardis rogatus ad causam accesserat. €@@Semper haec causa plurimum valuit, semper haec ratio €accusandi fuit honestissima, pro sociis, pro salute pro-€vinciae, pro exterarum nationum commodis inimicitias sus-€cipere, ad periculum accedere, operam, studium, laborem interponere. Etenim si probabilis est eorum causa qui €iniurias suas persequi volunt (qua in re dolori suo, non rei €publicae commodis serviunt), quanto illa honestior causa €est, quae non solum probabilis videri sed etiam grata esse €debet, nulla privatim accepta iniuria sociorum atque ami-€corum populi Romani dolore atque iniuriis commoveri! €Nuper cum in P. Gabinium vir fortissimus et innocentis-€simus L. Piso delationem nominis postularet, et contra @1 €Q. Caecilius peteret isque se veteres inimicitias iam diu €susceptas persequi diceret, cum auctoritas et dignitas €Pisonis valebat plurimum, tum illa erat causa iustissima, quod eum sibi Achaei patronum adoptarant. Etenim cum €lex ipsa de pecuniis repetundis sociorum atque amicorum €populi Romani patrona sit, iniquum est non eum legis €iudicique actorem idoneum maxime putari quem actorem €causae suae socii defensoremque fortunarum suarum potis-€simum esse voluerunt. An quod ad commemorandum est €honestius, id ad probandum non multo videri debet €aequius? Vtra igitur est splendidior, utra inlustrior com-€memoratio, 'Accusavi eum cui quaestor fueram, quicum €me sors consuetudoque maiorum, quicum me deorum €hominumque iudicium coniunxerat,' an 'Accusavi rogatu €sociorum atque amicorum, delectus sum ab universa pro-€vincia qui eius iura fortunasque defenderem'? Dubitare €quisquam potest quin honestius sit eorum causa apud quos €quaestor fueris, quam eum cuius quaestor fueris accusare? @@Clarissimi viri nostrae civitatis temporibus optimis hoc €sibi amplissimum pulcherrimumque ducebant, ab hospiti-€bus clientibusque suis, ab exteris nationibus, quae in ami-€citiam populi Romani dicionemque essent, iniurias pro-€pulsare eorumque fortunas defendere. M. Catonem illum þ´·´ÿï°°´ÿï‚ÄéöÃáåãÿïƒÃéãÿ˜Â†Sapientem, clarissimum virum et prudentissimum, cum €multis gravis inimicitias gessisse accepimus propter Hispanorum, apud quos consul fuerat, iniurias. Nuper €Cn. Domitium scimus M. Silano diem dixisse propter €unius hominis Aegritomari, paterni amici atque hospitis, €iniurias. Neque enim magis animos hominum nocentium €res umquam ulla commovit quam haec maiorum consue- @1 €tudo longo intervallo repetita ac relata, sociorum queri-€moniae delatae ad hominem non inertissimum, susceptae €ab eo qui videbatur eorum fortunas fide diligentiaque sua posse defendere. Hoc timent homines, hoc laborant, hoc €institui atque adeo institutum referri ac renovari moleste €ferunt; putant fore ut, si paulatim haec consuetudo serpere €ac prodire coeperit, per homines honestissimos virosque €fortissimos, non imperitos adulescentulos aut illius modi quadruplatores leges iudiciaque administrentur. Cuius con-€suetudinis atque instituti patres maioresque nostros non €paenitebat tum cum P. Lentulus, is qui princeps senatus €fuit, accusabat M'. Aquilium subscriptore C. Rutilio Rufo, €aut cum P. Africanus, homo virtute, fortuna, gloria, rebus €gestis amplissimus, posteaquam bis consul et censor fuerat, €L. Cottam in iudicium vocabat. Iure tum florebat populi €Romani nomen, iure auctoritas huius imperi civitatisque €maiestas gravis habebatur. Nemo mirabatur in Africano €illo, quod in me nunc, homine parvis opibus ac facultati-€bus praedito, simulant sese mirari, cum moleste ferunt: 'Quid sibi iste vult? accusatoremne se existimari, qui antea €defendere consuerat, nunc praesertim, ea iam aetate, cum €aedilitatem petat?' Ego vero et aetatis non modo meae €sed multo etiam superioris, et honoris amplissimi puto esse €et accusare improbos et miseros calamitososque defendere. €Et profecto aut hoc remedium est aegrotae ac prope de-€speratae rei publicae iudiciisque corruptis et contaminatis €paucorum vitio ac turpitudine, homines ad legum defensi-€onem iudiciorumque auctoritatem quam honestissimos et in-€tegerrimos diligentissimosque accedere; aut, si ne hoc quidem €prodesse poterit, profecto nulla umquam medicina his tot @1 incommodis reperietur. Nulla salus rei publicae maior est €quam eos qui alterum accusant non minus de laude, de €honore, de fama sua quam illos qui accusantur de capite €ac fortunis suis pertimescere. Itaque semper ii diligentis-€sime laboriosissimeque accusarunt qui se ipsos in discrimen €existimationis venire arbitrati sunt. €@@Quam ob rem hoc statuere, iudices, debetis, Q. Caecilium, €de quo nulla umquam opinio fuerit nullaque in hoc ipso €iudicio exspectatio futura sit, qui neque ut ante collectam €famam conservet neque uti reliqui temporis spem con-€firmet laborat, non nimis hanc causam severe, non nimis €accurate, non nimis diligenter acturum. Habet enim nihil €quod in offensione deperdat; ut turpissime flagitiosissi-€meque discedat, nihil de suis veteribus ornamentis re-quiret. A nobis multos obsides habet populus Romanus, €quos ut incolumis conservare, tueri, confirmare ac recupe-€rare possimus, omni ratione erit dimicandum. Habet €honorem quem petimus, habet spem quam propositam €nobis habemus, habet existimationem multo sudore labore €vigiliisque collectam, ut, si in hac causa nostrum officium €ac diligentiam probaverimus, haec quae dixi retinere per €populum Romanum incolumia ac salva possimus; si tantu-€lum offensum titubatumque sit, ut ea quae singillatim ac diu collecta sunt uno tempore universa perdamus. Qua-€propter, iudices, vestrum est deligere quem existimetis €facillime posse magnitudinem causae ac iudici sustinere fide, €diligentia, consilio, auctoritate. Vos si mihi Q. Caecilium €anteposueritis, ego me dignitate superatum non arbitrabor: €populus Romanus ne tam honestam, tam severam dili-€gentemque accusationem neque vobis placuisse neque €ordini vestro placere arbitretur, providete. @1 ï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ±Ÿôÿ@@@@{1IN C. VERREM ACTIO PRIMA}1 ‘@@Quod erat optandum maxime, iudices, et quod unum ad €invidiam vestri ordinis infamiamque iudiciorum sedandam €maxime pertinebat, id non humano consilio sed prope €divinitus datum atque oblatum vobis summo rei publicae €tempore videtur. Inveteravit enim iam opinio perniciosa €rei publicae vobisque periculosa, quae non modo apud [2nos €sed apud]2 exteras nationes omnium sermone percrebruit, his €iudiciis quae nunc sunt pecuniosum hominem, quamvis sit nocens, neminem posse damnari. Nunc in ipso discrimine €ordinis iudiciorumque vestrorum, cum sint parati qui con-€tionibus et legibus hanc invidiam senatus inflammare €conentur, reus in iudicium adductus est C. Verres, homo €vita atque factis omnium iam opinione damnatus, pecuniae €magnitudine sua spe et praedicatione absolutus. Huic ego €causae, iudices, cum summa voluntate et exspectatione €populi Romani actor accessi, non ut augerem invidiam €ordinis, sed ut infamiae communi succurrerem. Adduxi €enim hominem in quo reconciliare existimationem iudicio-€rum amissam, redire in gratiam cum populo Romano, satis €facere exteris nationibus possetis, depeculatorem aerari, @1 €vexatorem Asiae atque Pamphyliae, praedonem iuris urbani, labem atque perniciem provinciae Siciliae. De quo si vos €severe ac religiose iudicaveritis, auctoritas ea quae in €vobis remanere debet haerebit; sin istius ingentes divitiae €iudiciorum religionem veritatemque perfregerint, ego hoc €tamen adsequar, ut iudicium potius rei publicae quam aut €reus iudicibus aut accusator reo defuisse videatur. €@@Equidem ut de me confitear, iudices, cum multae mihi €a C. Verre insidiae terra marique factae sint, quas partim €mea diligentia devitarim, partim amicorum studio officioque €reppulerim, numquam tamen neque tantum periculum mihi €adire visus sum neque tanto opere pertimui ut nunc in ipso iudicio. Neque tantum me exspectatio accusationis €meae concursusque tantae multitudinis, quibus ego rebus €vehementissime perturbor, commovet quantum istius in-€sidiae nefariae, quas uno tempore mihi, vobis, M'. Glabrioni, €populo Romano, sociis, exteris nationibus, ordini, nomini €denique senatorio facere conatur; qui ita dictitat, iis esse €metuendum qui quod ipsis solis satis esset surripuissent, €se tantum eripuisse ut id multis satis esse possit; nihil esse €tam sanctum quod non violari, nihil tam munitum quod non expugnari pecunia possit. Quodsi quam audax est ad €conandum tam esset obscurus in agendo, fortasse aliqua €in re nos aliquando fefellisset; verum hoc adhuc per-€commode cadit, quod cum incredibili eius audacia singu-€laris stultitia coniuncta est; nam ut apertus in corripiendis €pecuniis fuit, sic in spe corrumpendi iudici perspicua sua €consilia conatusque omnibus fecit. Semel ait se in vita €pertimuisse,_tum cum primum a me reus factus sit; quod, €cum e provincia recens esset, invidiaque et infamia non @1 €recenti sed vetere ac diuturna flagraret, tum ad iudicium corrumpendum tempus alienum offenderet. Itaque cum €ego diem inquirendi in Siciliam perexiguam postulavissem, €invenit iste qui sibi in Achaiam biduo breviorem diem €postularet; non ut is idem conficeret diligentia et industria €sua quod ego meo labore et vigiliis consecutus sum, €_etenim ille Achaicus inquisitor ne Brundisium quidem per-€venit, ego Siciliam totam quinquaginta diebus sic obii ut €omnium populorum privatorumque litteras iniuriasque co-€gnoscerem; ut perspicuum cuivis esse posset hominem ab €isto quaesitum esse non qui reum suum adduceret, sed qui €meum tempus obsideret. @@Nunc homo audacissimus atque amentissimus hoc cogitat. €Intellegit me ita paratum atque instructum in iudicium €venire ut non modo in auribus vestris, sed in oculis omnium €sua furta atque flagitia defixurus sim; videt senatores €multos esse testis audaciae suae, videt multos equites €Romanos, frequentis praeterea civis atque socios, quibus €ipse insignis iniurias fecerit, videt etiam tot tam gravis ab €amicissimis civitatibus legationes cum publicis auctori-tatibus convenisse. Quae cum ita sint, usque eo de €omnibus bonis male existimat, usque eo senatoria iudicia €perdita profligataque esse arbitratur, ut hoc palam dictitet, €non sine causa se cupidum pecuniae fuisse, quoniam in þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ±˜ˆ…pecunia tantum praesidium experiatur esse; sese, id quod €difficillimum fuerit, tempus ipsum emisse iudici sui, quo €cetera facilius emere postea posset; ut, quoniam criminum €vim subterfugere nullo modo poterat, procellam temporis devitaret. Quodsi non modo in causa, verum in aliquo €honesto praesidio aut in alicuius eloquentia aut gratia spem €aliquam conlocasset, profecto non haec omnia colligeret €atque aucuparetur; non usque eo despiceret contemneret- @1 €que ordinem senatorium ut arbitratu eius deligeretur ex €senatu qui reus fieret, qui, dum hic quae opus essent com-€pararet, causam interea ante eum diceret. @@Quibus ego rebus quid iste speret et quo animum €intendat facile perspicio; quam ob rem vero se confidat €aliquid proficere posse hoc praetore et hoc consilio intelle-€gere non possum. Vnum illud intellego, quod populus €Romanus in reiectione iudicum iudicavit, ea spe istum €fuisse praeditum ut omnem rationem salutis in pecunia €constitueret, hoc erepto praesidio ut nullam sibi rem €adiumento fore arbitraretur. Etenim quod est ingenium €tantum, quae tanta facultas dicendi aut copia, quae istius €vitam tot vitiis flagitiisque convictam, iam pridem omnium €voluntate iudicioque damnatam, aliqua ex parte possit defendere? Cuius ut adulescentiae maculas ignominiasque €praeteream, quaestura, primus gradus honoris, quid aliud €habet in se nisi Cn. Carbonem spoliatum a quaestore suo €pecunia publica, nudatum et proditum consulem, desertum €exercitum, relictam provinciam, sortis necessitudinem reli-€gionemque violatam? cuius legatio exitium fuit Asiae totius €et Pamphyliae, quibus in provinciis multas domos, plurimas €urbis, omnia fana depeculatus est, tum cum in Cn. Dola-€bellam suum scelus illud pristinum renovavit et instauravit €quaestorium, cum eum, cui et legatus et pro quaestore €fuisset, et in invidiam suis maleficiis adduxit, et in ipsis €periculis non solum deseruit, sed etiam oppugnavit ac prodidit; cuius praetura urbana aedium sacrarum fuit @1 €publicorumque operum depopulatio, simul in iure di-€cundo bonorum possessionumque contra omnium instituta €addictio et condonatio. Iam vero omnium vitiorum suorum €plurima et maxima constituit monumenta et indicia in pro-€vincia Sicilia, quam iste per triennium ita vexavit ac per-€didit ut ea restitui in antiquum statum nullo modo possit, €vix autem per multos annos innocentisque praetores aliqua ex parte recreari aliquando posse videatur. Hoc praetore €Siculi neque suas leges neque nostra senatus consulta €neque communia iura tenuerunt: tantum quisque habet €in Sicilia quantum hominis avarissimi et libidinosissimi aut €imprudentiam subterfugit aut satietati superfuit. Nulla res €per triennium nisi ad nutum istius iudicata est, nulla res €tam patria cuiusquam atque avita fuit quae non ab eo €imperio istius abiudicaretur. Innumerabiles pecuniae ex €aratorum bonis novo nefarioque instituto coactae, socii €fidelissimi in hostium numero existimati, cives Romani €servilem in modum cruciati et necati, homines nocentissimi €propter pecunias iudicio liberati, honestissimi atque inte-€gerrimi absentes rei facti indicta causa damnati et eiecti, €portus munitissimi, maximae tutissimaeque urbes piratis €praedonibusque patefactae, nautae militesque Siculorum, €socii nostri atque amici, fame necati, classes optimae atque €opportunissimae cum magna ignominia populi Romani amissae et perditae. Idem iste praetor monumenta anti-€quissima partim regum locupletissimorum, quae illi orna-€mento urbibus esse voluerunt, partim etiam nostrorum €imperatorum, quae victores civitatibus Siculis aut dederunt €aut reddiderunt, spoliavit nudavitque omnia. Neque hoc €solum in statuis ornamentisque publicis fecit, sed etiam @1 €delubra omnia sanctissimis religionibus consecrata depecu-€latus est, deum denique nullum Siculis, qui ei paulo magis €adfabre atque antiquo artificio factus videretur, reliquit. €In stupris vero et flagitiis nefarias eius libidines commemo-€rare pudore deterreor; simul illorum calamitatem com-€memorando augere nolo quibus liberos coniugesque suas €integras ab istius petulantia conservare non licitum est. 'At enim haec ita commissa sunt ab isto ut non cognita €sint ab omnibus.' Hominem esse arbitror neminem, qui €nomen istius audierit, quin facta quoque eius nefaria com-€memorare possit, ut mihi magis timendum sit ne multa €crimina praetermittere quam ne qua in istum fingere existi-€mer. Neque enim mihi videtur haec multitudo, quae ad €audiendum convenit, cognoscere ex me causam voluisse, €sed ea quae scit mecum recognoscere. €@@Quae cum ita sint, iste homo amens ac perditus alia €mecum ratione pugnat. Non id agit ut alicuius eloquen-€tiam mihi opponat; non gratia, non auctoritate cuius-€quam, non potentia nititur. Simulat his se rebus confidere; €sed video quid agat; neque enim agit occultissime. Pro-€ponit inania mihi nobilitatis, hoc est hominum adrogantium €nomina, qui non tam me impediunt quod nobiles sunt, €quam adiuvant quod noti sunt: simulat se eorum praesidio €confidere, cum interea aliud quiddam iam diu machinetur. Quam spem nunc habeat in manibus et quid moliatur €breviter iam, iudices, vobis exponam; sed prius ut ab €initio res ab eo constituta sit, quaeso, cognoscite. €@@Vt primum e provincia rediit, redemptio est huius iudici €facta grandi pecunia. Mansit in condicione atque pacto @1 €usque ad eum finem dum iudices reiecti sunt: posteaquam €reiectio iudicum facta est, quod et in sortitione istius spem €fortuna populi Romani et in reiciendis iudicibus mea dili-€gentia istorum impudentiam vicerat, renuntiata est tota condicio. Praeclare se res habebat. Libelli nominum €vestrorum consilique huius in manibus erant omnium; €nulla nota, nullus color, nullae sordes videbantur his sen-€tentiis adlini posse, cum iste repente ex alacri atque laeto €sic erat humilis atque demissus ut non modo populo €Romano, sed etiam sibi ipse condemnatus videretur. Ecce €autem repente his diebus paucis comitiis consularibus factis €eadem illa vetera consilia pecunia maiore repetuntur, €eaedemque vestrae famae fortunisque omnium insidiae per €eosdem homines comparantur. Quae res primo, iudices, €pertenui nobis argumento indicioque patefacta est: post €aperto suspicionis introitu ad omnia intima istorum consilia €sine ullo errore pervenimus. @@Nam ut Hortensius consul designatus domum reduce-€batur e campo cum maxima frequentia ac multitudine, fit €obviam casu ei multitudini C. Curio, quem ego hominem €honoris potius quam contumeliae causa nominatum volo; €etenim ea dicam quae ille, si commemorari noluisset, non €tanto in conventu tam aperte palamque dixisset; quae €tamen a me pedetemptim cauteque dicentur, ut et amici-€tiae nostrae et dignitatis illius habita ratio esse intellegatur. Videt ad ipsum fornicem Fabianum in turba Verrem; €appellat hominem et ei voce maxima gratulatur; ipsi €Hortensio, qui consul erat factus, propinquis necessariis-€que eius, qui tum aderant, verbum nullum facit; cum hoc @1 €consistit, hunc amplexatur, hunc iubet sine cura esse. €'Renuntio', inquit, 'tibi te hodiernis comitiis esse abso-€lutum.' Quod cum tam multi homines honestissimi audis-€sent, statim ad me defertur; immo vero ut quisque me €viderat narrabat. Aliis illud indignum, aliis ridiculum €videbatur: ridiculum iis qui istius causam in testium fide, €in criminum ratione, in iudicum potestate, non in comitiis €consularibus positam arbitrabantur, indignum iis qui altius €perspiciebant et hanc gratulationem ad iudicium corrum-pendum spectare videbant. Etenim sic ratiocinabantur, €sic honestissimi homines inter se et mecum loquebantur, €aperte iam et perspicue nulla esse iudicia. Qui reus pridie €iam ipse se condemnatum putabat, is, posteaquam defensor €eius consul est factus, absolvitur? Quid igitur? quod tota €Sicilia, quod omnes Siculi, omnes negotiatores, omnes pu-€blicae privataeque litterae Romae sunt, nihilne id valebit? €Nihil invito consule designato. Quid? iudices non crimina, €non testis, non existimationem populi Romani sequentur? €Non; omnia in unius potestate ac moderatione vertentur. €Vere loquar, iudices. Vehementer me haec res commov-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ±˜”ˆŒebat; optimus enim quisque ita loquebatur 'Iste quidem €tibi eripietur, sed nos non tenebimus iudicia diutius; €etenim quis poterit Verre absoluto de transferendis iudiciis recusare?' Erat omnibus molestum; neque eos tam istius €hominis perditi subita laetitia quam hominis amplissimi €nova gratulatio commovebat. Cupiebam dissimulare me €id moleste ferre, cupiebam animi dolorem vultu tegere et €taciturnitate celare. €@@Ecce autem illis ipsis diebus, cum praetores designati €sortirentur et M. Metello obtigisset ut is de pecuniis repe-€tundis quaereret, nuntiatur mihi tantam isti gratulationem @1 €esse factam ut is domum quoque pueros mitteret qui uxori suae nuntiarent. Sane ne haec quidem mihi res placebat; €neque tantopere quid in hac sorte metuendum mihi esset €intellegebam. Vnum illud ex hominibus certis, ex quibus €omnia comperi, reperiebam, fiscos compluris cum pecunia €Siciliensi a quodam senatore ad equitem Romanum esse €translatos; ex his quasi X fiscos ad senatorem illum relictos €esse comitiorum meorum nomine; divisores omnium tri-buum noctu ad istum vocatos. Ex quibus quidam, qui se €omnia mea causa facere debere arbitrabatur, eadem illa €nocte ad me venit; demonstrat qua iste oratione usus €esset; commemorasse istum quam liberaliter eos tractasset €iam antea, cum ipse praeturam petisset, et proxumis con-€sularibus praetoriisque comitiis; deinde continuo esse pol-€licitum quantam vellent pecuniam, si me aedilitate deie-€cissent. Hic alios negasse audere, alios respondisse non €putare id perfici posse; inventum tamen esse fortem €amicum ex eadem familia, Q. Verrem Romilia, ex optima €divisorum disciplina, patris istius discipulum atque amicum, €qui HS quingentis milibus depositis id se perfecturum €polliceretur, et fuisse tamen non nullos qui se una facturos €esse dicerent. Quae cum ita essent, sane benivolo animo €me ut magnopere caverem praemonebat. @@Sollicitabar rebus maximis uno atque eo perexiguo tem-€pore. Vrgebant comitia, et in his ipsis oppugnabar grandi €pecunia; instabat iudicium, ei quoque negotio fisci Sici-€lienses minabantur. Agere quae ad iudicium pertinebant @1 €libere comitiorum metu deterrebar; petitioni toto animo €servire propter iudicium non licebat; minari denique €divisoribus ratio non erat, propterea quod eos intellegere €videbam me hoc iudicio districtum atque obligatum futurum. Atque hoc ipso tempore Siculis denuntiatum €esse audio primum ab Hortensio, domum ad illum ut €venirent; Siculos in eo sane liberos fuisse, qui quam ob €rem arcesserentur cum intellegerent, non venisse. Interea €comitia nostra, quorum iste se, ut ceterorum hoc anno €comitiorum, dominum esse arbitrabatur, haberi coepta sunt. €Cursare iste homo potens cum filio blando et gratioso €circum tribus; paternos amicos, hoc est divisores, appel-€lare omnis et convenire. Quod cum esset intellectum et €animadversum, fecit animo libentissimo populus Romanus €ut, cuius divitiae me de fide deducere non potuissent, ne eiusdem pecunia de honore deicerer. Posteaquam illa €petitionis magna cura liberatus sum, animo coepi multo €magis vacuo ac soluto nihil aliud nisi de iudicio agere et €cogitare. Reperio, iudices, haec ab istis consilia inita et €constituta ut, quacumque opus esset ratione, res ita duce-€retur ut apud M. Metellum praetorem causa diceretur. In €eo esse haec commoda: primum M. Metellum amicis-€simum, deinde Hortensium consulem, [2neque Hortensium]2 €solum, sed etiam Q. Metellum, qui quam isti sit amicus €attendite; dedit enim praerogativam suae voluntatis eius modi ut isti pro praerogativis iam reddidisse videatur. An €me taciturum tantis de rebus existimavistis, et me in tanto €rei publicae existimationisque meae periculo cuiquam con- @1 €sulturum potius quam officio et dignitati meae? Arcessit €alter consul designatus Siculos; veniunt non nulli, pro-€pterea quod L. Metellus esset praetor in Sicilia. Cum iis €ita loquitur, 'se consulem esse; fratrem suum alterum €Siciliam provinciam obtinere, alterum esse quaesiturum de €pecuniis repetundis; Verri ne noceri possit multis rationi-bus esse provisum.' Quid est, quaeso, Metelle, iudicium €conrumpere, si hoc non est, testis, praesertim Siculos, €timidos homines et adflictos, non solum auctoritate deter-€rere, sed etiam consulari metu et duorum praetorum €potestate? Quid faceres pro innocente homine et pro-€pinquo, cum propter hominem perditissimum atque alie-€nissimum de officio ac dignitate decedis, et committis ut €quod ille dictitat alicui qui te ignoret verum esse videatur? Nam hoc Verrem dicere aiebant, te non fato, ut ceteros €ex vestra familia, sed opera sua consulem factum. Duo €igitur consules et quaesitor erunt ex illius voluntate. €'Non solum effugiemus,' inquit, 'hominem in quaerendo €nimium diligentem, nimium servientem populi existima-€tioni, M'. Glabrionem; accedet etiam nobis illud. Iudex €est M. Caesonius, conlega nostri accusatoris, homo in rebus €iudicandis spectatus et cognitus, quem minime expediat €esse in eo consilio quod conemur aliqua ratione conrum-€pere, propterea quod iam antea, cum iudex in Iuniano €consilio fuisset, turpissimum illud facinus non solum €graviter tulit, sed etiam in medium protulit. Hunc iudicem ex Kalendis Ianuariis non habebimus; Q. Manlium et €Q. Cornificium, duos severissimos atque integerrimos €iudices, quod tribuni plebis tum erunt, iudices non habe-€bimus; P. Sulpicius, iudex tristis et integer, magistratum @1 €ineat oportet Nonis Decembribus; M. Crepereius ex acer-€rima illa equestri familia et disciplina, L. Cassius ex €familia cum ad ceteras res tum ad iudicandum severissima, €Cn. Tremellius, homo summa religione et diligentia, tres €hi homines veteres tribuni militares sunt designati; ex €Kalendis Ianuariis non iudicabunt. Subsortiemur etiam €in M. Metelli locum, quoniam is huic ipsi quaestioni prae-€futurus est. Ita secundum Kalendas Ianuarias et praetore €et prope toto commutato consilio magnas accusatoris €minas magnamque exspectationem iudici ad nostrum arbi-trium libidinemque eludemus.' Nonae sunt hodie Sextiles; €hora &7viii& convenire coepistis; hunc diem iam ne numerant €quidem. Decem dies sunt ante ludos votivos, quos Cn. €Pompeius facturus est; hi ludi dies quindecim auferent; €deinde continuo Romani consequentur. Ita prope &7xl& €diebus interpositis tum denique se ad ea quae a nobis €dicta erunt responsuros esse arbitrantur; deinde se du-€cturos et dicendo et excusando facile ad ludos Victoriae; €cum his plebeios esse coniunctos, secundum quos aut nulli €aut perpauci dies ad agendum futuri sunt: ita defessa ac €refrigerata accusatione rem integram ad M. Metellum prae-€torem esse venturam. Quem ego hominem, si eius fidei €diffisus essem, iudicem non retinuissem; nunc tamen hoc animo sum ut eo iudice quam praetore hanc rem transigi €malim, et iurato suam quam iniurato aliorum tabellas com-€mittere. €@@Nunc ego, iudices, iam vos consulo quid mihi faciendum €putetis; id enim consili mihi profecto taciti dabitis quod €egomet mihi necessario capiendum intellego. Si utar ad €dicendum meo legitimo tempore, mei laboris industriae @1 €diligentiaeque capiam fructum, et [2hac]2 accusatione perficiam €ut nemo umquam post hominum memoriam paratior, €vigilantior, compositior ad iudicium venisse videatur. Sed €in hac laude industriae meae reus ne elabatur summum €periculum est. Quid est igitur quod fieri possit? Non obscurum, opinor, neque absconditum. Fructum istum €laudis, qui ex perpetua oratione percipi potuit, in alia €tempora reservemus: nunc hominem tabulis, testibus, pri-€vatis publicisque litteris auctoritatibusque accusemus. Res €omnis mihi tecum erit, Hortensi. Dicam aperte. Si te €mecum dicendo ac diluendis criminibus in hac causa con-€tendere putarem, ego quoque in accusando atque in expli-€candis criminibus operam consumerem: nunc quoniam €pugnare contra me instituisti non tam ex tua natura quam €ex istius tempore et causa [malitiose], necesse est istius modi rationi aliquo consilio obsistere. Tua ratio est ut €secundum binos ludos mihi respondere incipias, mea ut €ante primos ludos comperendinem. Ita fiet ut tua ista €ratio existimetur astuta, meum hoc consilium necessarium. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ±˜¢…@@Verum illud quod institueram dicere, mihi rem tecum €esse, huius modi est. Ego cum hanc causam Siculorum €rogatu recepissem, idque mihi amplum et praeclarum existi-€massem, eos velle meae fidei diligentiaeque periculum €facere qui innocentiae abstinentiaeque fecissent, tum sus-€cepto negotio maius quiddam mihi proposui, in quo meam €in rem publicam voluntatem populus Romanus perspicere posset. Nam illud mihi nequaquam dignum industria €conatuque meo videbatur, istum a me in iudicium iam €omnium iudicio condemnatum vocari, nisi ista tua intolera-€bilis potentia, et ea cupiditas qua per hosce annos in qui- @1 €busdam iudiciis usus es, etiam in istius hominis desperati €causa interponeretur. Nunc vero, quoniam haec te omnis €dominatio regnumque iudiciorum tanto opere delectat, et €sunt homines quos libidinis infamiaeque suae neque pudeat €neque taedeat, qui quasi de industria in odium offensionem-€que populi Romani inruere videantur, hoc me profiteor €suscepisse magnum fortasse onus et mihi periculosum, €verum tamen dignum in quo omnis nervos aetatis industri-aeque meae contenderem. Quoniam totus ordo pauco-€rum improbitate et audacia premitur et urgetur infamia €iudiciorum, profiteor huic generi hominum me inimicum €accusatorem, odiosum, adsiduum, acerbum adversarium. €Hoc mihi sumo, hoc mihi deposco, quod agam in magi-€stratu, quod agam ex eo loco ex quo me populus Romanus €ex Kalendis Ianuariis secum agere de re publica ac de €hominibus improbis voluit; hoc munus aedilitatis meae €populo Romano amplissimum pulcherrimumque polliceor. €Moneo, praedico, ante denuntio: qui aut deponere aut €accipere aut recipere aut polliceri aut sequestres aut in-€terpretes corrumpendi iudici solent esse, quique ad hanc €rem aut potentiam aut impudentiam suam professi sunt, €abstineant in hoc iudicio manus animosque ab hoc scelere nefario. Erit tum consul Hortensius cum summo imperio €et potestate, ego autem aedilis, hoc est paulo amplius quam €privatus; tamen haec huius modi res est quam me acturum €esse polliceor, ita populo Romano grata atque iucunda, ut €ipse consul in hac causa prae me minus etiam, si fieri possit, €quam privatus esse videatur. €@@Omnia non modo commemorabuntur, sed etiam expositis €certis rebus agentur, quae inter decem annos, posteaquam @1 €iudicia ad senatum translata sunt, in rebus iudicandis nefarie flagitioseque facta sunt. Cognoscet ex me populus €Romanus quid sit quam ob rem, cum equester ordo iudi-€caret, annos prope quinquaginta continuos [2in]2 nullo, iudices, €equite Romano iudicante ne tenuissima quidem suspicio €acceptae pecuniae ob rem iudicandam constituta sit; quid €sit quod, iudiciis ad senatorium ordinem translatis sub-€lataque populi Romani in unum quemque vestrum pote-€state, Q. Calidius damnatus dixerit minoris HS triciens €praetorium hominem honeste non posse damnari; quid sit €quod, P. Septimio senatore damnato Q. Hortensio praetore €de pecuniis repetundis, lis aestimata sit eo nomine, quod ille ob rem iudicandam pecuniam accepisset. [2Quid?]2 quod €in C. Herennio, quod in C. Popilio, senatoribus, qui ambo €peculatus damnati sunt, quod in M. Atilio, qui de maie-€state damnatus est, hoc planum factum est, eos pecuniam €ob rem iudicandam accepisse, quod inventi sunt senatores €qui C. Verre praetore urbano sortiente exirent in eum reum €quem incognita causa condemnarent, quod inventus est €senator qui, cum iudex esset, in eodem iudicio et ab reo €pecuniam acciperet quam iudicibus divideret, et ab accusa-tore ut reum condemnaret. Iam vero quo modo ego illam €labem ignominiam calamitatemque totius ordinis conquerar, €hoc factum esse in hac civitate, cum senatorius ordo iudi-€caret, ut discoloribus signis iuratorum hominum sententiae €notarentur? Haec omnia me diligenter severeque acturum €esse polliceor. €@@Quo me tandem animo fore putatis, si quid in hoc ipso €iudicio intellexero simili aliqua ratione esse violatum atque @1 €commissum? cum praesertim planum facere multis testibus €possim C. Verrem in Sicilia multis audientibus saepe dixisse €se habere hominem potentem cuius fiducia provinciam €spoliaret; neque sibi soli pecuniam quaerere, sed ita trien-€nium illud praeturae Siciliensis distributum habere ut €secum praeclare agi diceret si unius anni quaestum in rem €suam converteret, alterum patronis et defensoribus traderet, €tertium illum uberrimum quaestuosissimumque annum totum iudicibus reservaret. Ex quo mihi venit in mentem €illud dicere, quod apud M'. Glabrionem nuper cum in €reiciundis iudicibus commemorassem intellexi vehementer €populum Romanum commoveri, me arbitrari fore uti €nationes exterae legatos ad populum Romanum mitterent, €ut lex de pecuniis repetundis iudiciumque tolleretur; si €enim iudicia nulla sint, tantum unum quemque ablaturum €putant quantum sibi ac liberis suis satis esse arbitretur; €nunc, quod eius modi iudicia sint, tantum unum quemque €auferre quantum sibi, patronis, advocatis, praetori, iudicibus €satis futurum sit; hoc profecto infinitum esse; se avarissimi €hominis cupiditati satis facere posse, nocentissimi victoriae non posse. O commemoranda iudicia praeclaramque existi-€mationem nostri ordinis, cum socii populi Romani iudicia €de pecuniis repetundis fieri nolunt, quae a maioribus nostris €sociorum causa comparata sunt! An iste umquam de se €bonam spem habuisset, nisi de vobis malam opinionem €animo imbibisset? Quo maiore etiam, si fieri potest, apud €vos odio esse debet quam est apud populum Romanum, €cum in avaritia, scelere, periurio vos sui similis esse arbi-€tretur. @@Cui loco, per deos immortalis, iudices, consulite ac pro-€videte! Moneo praedicoque id quod intellego, tempus @1 €hoc vobis divinitus datum esse ut odio, invidia, infamia, €turpitudine totum ordinem liberetis. Nulla in iudiciis €severitas, nulla religio, nulla denique iam existimantur esse €iudicia. Itaque a populo Romano contemnimur, despici-mur; gravi diuturnaque iam flagramus infamia. Neque €enim ullam aliam ob causam populus Romanus tribuniciam €potestatem tanto studio requisivit; quam cum poscebat, €verbo illam poscere videbatur, re vera iudicia poscebat. €Neque hoc Q. Catulum, hominem sapientissimum atque €amplissimum, fugit, qui Cn. Pompeio, viro fortissimo et €clarissimo, de tribunicia potestate referente cum esset sen-€tentiam rogatus, hoc initio est summa cum auctoritate usus, €patres conscriptos iudicia male et flagitiose tueri; quodsi in €rebus iudicandis populi Romani existimationi satis facere €voluissent, non tanto opere homines fuisse tribuniciam potestatem desideraturos. Ipse denique Cn. Pompeius cum €primum contionem ad urbem consul designatus habuit, ubi, €id quod maxime exspectari videbatur, ostendit se tribuni-€ciam potestatem restituturum, factus est in eo strepitus et €grata contionis admurmuratio. Idem in eadem contione cum €dixisset populatas vexatasque esse provincias, iudicia autem €turpia ac flagitiosa fieri; ei rei se providere ac consulere €velle; tum vero non strepitu, sed maximo clamore suam populus Romanus significavit voluntatem. Nunc autem €homines in speculis sunt; observant quem ad modum sese €unus quisque nostrum gerat in retinenda religione con-€servandisque legibus. Vident adhuc post legem tribuniciam €unum senatorem vel tenuissimum esse damnatum; quod €tametsi non reprehendunt, tamen magno opere quod €laudent non habent; nulla est enim laus ibi esse integrum @1 ubi nemo est qui aut possit aut conetur corrumpere. Hoc €est iudicium in quo vos de reo, populus Romanus de vobis €iudicabit; in hoc homine statuetur, possitne senatoribus €iudicantibus homo nocentissimus pecuniosissimusque €damnari. Deinde est eius modi reus in quo homine nihil €sit praeter summa peccata maximamque pecuniam, ut, si €liberatus sit, nulla alia suspicio nisi ea quae turpissima est €residere possit; non gratia, non cognatione, non aliis recte €factis, non denique aliquo mediocri vitio tot tantaque eius vitia sublevata esse videbuntur. Postremo ego causam sic €agam, iudices, eius modi res, ita notas, ita testatas, ita €magnas, ita manifestas proferam, ut nemo a vobis ut istum €absolvatis per gratiam conetur contendere. Habeo autem þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ±˜°…certam viam atque rationem qua omnis illorum conatus €investigare et consequi possim; ita res a me agetur ut in €eorum consiliis omnibus non modo aures omnium, sed etiam oculi populi Romani interesse videantur. Vos aliquot €iam per annos conceptam huic ordini turpitudinem atque €infamiam delere ac tollere potestis. Constat inter omnis €post haec constituta iudicia, quibus nunc utimur, nullum €hoc splendore atque hac dignitate consilium fuisse. Hic €si quid erit offensum, omnes homines non iam ex eodem €ordine alios magis idoneos, quod fieri non potest, sed alium €omnino ordinem ad res iudicandas quaerendum arbitra-buntur. Quapropter primum ab dis immortalibus, quod €sperare mihi videor, hoc idem, iudices, opto, ut in hoc €iudicio nemo improbus praeter eum qui iam pridem in-€ventus est reperiatur; deinde, si plures improbi fuerint, hoc €vobis, hoc populo Romano, iudices, confirmo, vitam me- @1 €hercule mihi prius quam vim perseverantiamque ad illorum €improbitatem persequendam defuturam. @@Verum quod ego laboribus periculis inimicitiisque meis €tum cum admissum erit dedecus severe me persecuturum €esse polliceor, id ne accidat tu tua auctoritate, sapientia, €diligentia, M'. Glabrio, potes providere. Suscipe causam €iudiciorum; suscipe causam severitatis, integritatis, fidei, €religionis; suscipe causam senatus, ut is hoc iudicio pro-€batus cum populo Romano et in laude et in gratia esse €possit. Cogita, quo loco sis, quid dare populo Romano, €quid reddere maioribus tuis debeas; fac tibi paternae legis €Aciliae veniat in mentem, qua lege populus Romanus de €pecuniis repetundis optimis iudiciis severissimisque iudici-bus usus est. Circumstant te summae auctoritates, quae €te oblivisci laudis domesticae non sinant, quae te noctes €diesque commoneant fortissimum tibi patrem, sapientis-€simum avum, gravissimum socerum fuisse. Quare si €Glabrionis patris vim et acrimoniam ceperis ad resistendum €hominibus audacissimis, si avi Scaevolae prudentiam ad €prospiciendas insidias quae tuae atque horum famae com-€parantur, si soceri Scauri constantiam, ut ne quis te de €vera et certa possit sententia demovere, intelleget populus €Romanus integerrimo atque honestissimo praetore de-€lectoque consilio nocenti reo magnitudinem pecuniae plus €habuisse momenti ad suspicionem criminis quam ad €rationem salutis. @@Mihi certum est non committere ut in hac causa praetor €nobis consiliumque mutetur. Non patiar rem in id tempus €adduci ut quos adhuc servi designatorum consulum non €moverunt, cum eos novo exemplo universos arcesserent, €eos tum lictores consulum vocent; ut homines miseri, @1 €antea socii atque amici populi Romani, nunc servi ac €supplices, non modo ius suum fortunasque omnis eorum €imperio amittant, verum etiam deplorandi iuris sui pote-statem non habeant. Non sinam profecto causa a me €perorata, quadraginta diebus interpositis, tum nobis deni-€que responderi cum accusatio nostra in oblivionem diu-€turnitatis adducta sit. Non committam ut tum haec res €iudicetur, cum haec frequentia totius Italiae Roma dis-€cesserit, quae convenit uno tempore undique comitiorum €ludorum censendique causa. Huius iudici et laudis fructum €et offensionis periculum vestrum, laborem sollicitudinem-€que nostram, scientiam quid agatur, memoriamque quid a quoque dictum sit, omnium puto esse oportere. Faciam €hoc non novum, sed ab iis qui nunc principes nostrae €civitatis sunt ante factum, ut testibus utar statim: illud a €me novum, iudices, cognoscetis, quod ita testis constituam €ut crimen totum explicem, ubi id interrogando argumentis €atque oratione firmavero, tum testis ad crimen adcommo-€dem, ut nihil inter illam usitatam accusationem atque hanc €novam intersit, nisi quod in illa tum cum omnia dicta sunt €testes dantur, hic in singulas res dabuntur, ut illis quoque €eadem interrogandi facultas argumentandi dicendique sit. €Si quis erit qui perpetuam orationem accusationemque €desideret, altera actione audiet; nunc id quod facimus,_ €[2quia]2 ea ratione facimus, ut malitiae illorum consilio nostro occurramus,_necessario fieri intellegat. Haec primae €actionis erit accusatio. Dicimus C. Verrem, cum multa @1 €libidinose, multa crudeliter in civis Romanos atque socios, €multa in deos hominesque nefarie fecerit, tum praeterea €quadringentiens sestertium ex Sicilia contra leges abstulisse. €Hoc testibus, hoc tabulis privatis publicisque auctoritatibus €ita vobis planum faciemus ut hoc statuatis, etiamsi spatium €ad dicendum nostro commodo vacuosque dies habuissemus, €tamen oratione longa nihil opus fuisse. Dixi. @1 °¯ôÿ@@@@{1ACTIONIS IN C. VERREM €@@@@SECVNDAE}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS €@@@@DE PRAETVRA VRBANA}1 ‘@@Neminem vestrum ignorare arbitror, iudices, hunc per €hosce dies sermonem vulgi atque hanc opinionem populi €Romani fuisse, C. Verrem altera actione responsurum non €esse neque ad iudicium adfuturum. Quae fama non idcirco €solum emanarat quod iste certe statuerat ac deliberaverat €non adesse, verum etiam quod nemo quemquam tam au-€dacem, tam amentem, tam impudentem fore arbitrabatur €qui tam nefariis criminibus, tam multis testibus convictus €ora iudicum aspicere aut os suum populo Romano osten-dere auderet. Est idem Verres qui fuit semper, ut ad €audendum proiectus, sic paratus ad audiendum. Praesto €est, respondet, defenditur; ne hoc quidem sibi reliqui facit €ut, in rebus turpissimis cum manifesto teneatur, si reticeat €et absit, tamen impudentiae suae pudentem exitum quae-€sisse videatur. Patior, iudices, et non moleste fero me €laboris mei, vos virtutis vestrae fructum esse laturos. Nam €si iste id fecisset quod prius statuerat, ut non adesset, €minus aliquanto quam mihi opus esset cognosceretur quid €ego in hac accusatione comparanda constituendaque elabo-€rassem; vestra vero laus tenuis plane atque obscura, iudices, @1 esset. Neque hoc a vobis populus Romanus exspectat €neque eo potest esse contentus, si condemnatus sit is qui €adesse noluerit, et si fortes fueritis in eo quem nemo sit €ausus defendere. Immo vero adsit, respondeat; summis €opibus, summo studio potentissimorum hominum defenda-€tur; certet mea diligentia cum illorum omnium cupiditate, €vestra integritas cum illius pecunia, testium constantia cum €illius patronorum minis atque potentia: tum demum illa €omnia victa videbuntur cum in contentionem certamenque venerint. Absens si esset iste damnatus, non tam sibi €consuluisse quam invidisse vestrae laudi videretur. Neque €enim salus ulla rei publicae maior hoc tempore reperiri €potest quam populum Romanum intellegere, diligenter €reiectis ab accusatore iudicibus, socios, leges, rem publicam €senatorio consilio maxime posse defendi; neque tanta for-€tunis omnium pernicies ulla potest accedere quam opinione €populi Romani rationem veritatis, integritatis, fidei, re-ligionis ab hoc ordine abiudicari. Itaque mihi videor €[iudices] magnam et maxime aegram et prope depositam €rei publicae partem suscepisse, neque in eo magis meae €quam vestrae laudi existimationique servisse. Accessi €enim ad invidiam iudiciorum levandam vituperationemque €tollendam, ut, cum haec res pro voluntate populi Romani €esset iudicata, aliqua ex parte mea diligentia constituta €auctoritas iudiciorum videretur, [2perperam si]2 esset hoc iudi-€catum, ut finis aliquando iudiciariae controversiae con-stitueretur. Etenim sine dubio, iudices, in hac causa ea @1 €res in discrimen adducitur. Reus est enim nocentissimus; €qui si condemnatur, desinent homines dicere his iudiciis €pecuniam plurimum posse; sin absolvitur, desinemus nos €de iudiciis transferendis recusare. €@@Tametsi de absolutione istius neque ipse iam sperat nec €populus Romanus metuit: de impudentia singulari, quod €adest, quod respondet, sunt qui mirentur. Mihi pro cetera €eius audacia atque amentia ne hoc quidem mirandum €videtur; multa enim et in deos et in homines impie €nefarieque commisit, quorum scelerum poenis agitatur et a mente consilioque deducitur. Agunt eum praecipitem €poenae civium Romanorum, quos partim securi percussit, €partim in vinculis necavit, partim implorantis iura libertatis €et civitatis in crucem sustulit. Rapiunt eum ad supplicium þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²—…di patrii, quod iste inventus est qui e complexu parentum €abreptos filios ad necem duceret, et parentis pretium pro €sepultura liberum posceret. Religiones vero caerimoniae-€que omnium sacrorum fanorumque violatae, simulacraque €deorum, quae non modo ex suis templis ablata sunt sed €etiam iacent in tenebris ab isto retrusa atque abdita, €consistere eius animum sine furore atque amentia non sinunt. Neque iste mihi videtur se ad damnationem solum €offerre, neque hoc avaritiae supplicio communi, qui se tot €sceleribus obstrinxerit, contentus esse: singularem quandam €poenam istius immanis atque importuna natura desiderat. €Non id solum quaeritur ut isto damnato bona restituantur €iis quibus erepta sunt, sed et religiones deorum immortalium €expiandae et civium Romanorum cruciatus multorumque innocentium sanguis istius supplicio luendus est. Non @1 €enim furem sed ereptorem, non adulterum sed expugna-€torem pudicitiae, non sacrilegum sed hostem sacrorum €religionumque, non sicarium sed crudelissimum carnificem €civium sociorumque in vestrum iudicium adduximus, ut €ego hunc unum eius modi reum post hominum memoriam €fuisse arbitrer cui damnari expediret. €@@Nam quis hoc non intellegit, istum absolutum dis €hominibusque invitis tamen ex manibus populi Romani €eripi nullo modo posse? Quis hoc non perspicit, praeclare €nobiscum actum iri si populus Romanus istius unius sup-€plicio contentus fuerit, ac non sic statuerit, non istum maius €in sese scelus concepisse,_cum fana spoliarit, cum tot €homines innocentis necarit, cum civis Romanos morte, €cruciatu, cruce adfecerit, cum praedonum duces accepta €pecunia dimiserit,_quam eos, si qui istum tot tantis tam €nefariis sceleribus coopertum iurati sententia sua liberarint? Non est, non est in hoc homine cuiquam peccandi locus, €iudices; non is est reus, non id tempus, non id consilium, €(metuo ne quid adrogantius apud talis viros videar dicere), €ne actor quidem est is cui reus tam nocens, tam perditus, €tam convictus aut occulte subripi aut impune eripi possit. €His ego iudicibus non probabo C. Verrem contra leges €pecuniam cepisse? Sustinebunt tales viri se tot senatori-€bus, tot equitibus Romanis, tot civitatibus, tot hominibus €honestissimis ex tam inlustri provincia, tot populorum €privatorumque litteris non credidisse, tantae populi Romani voluntati restitisse? Sustineant: reperiemus, si istum vivum €ad aliud iudicium perducere poterimus, quibus probemus €istum in quaestura pecuniam publicam Cn. Carboni consuli €datam avertisse, quibus persuadeamus istum alieno nomine @1 €a quaestoribus urbanis, quod priore actione didicistis, €pecuniam abstulisse; erunt qui et in eo quoque audaciam €eius reprehendant, quod aliquot nominibus de capite €quantum commodum fuerit frumenti decumani detraxerit; €erunt etiam fortasse, iudices, qui illum eius peculatum vel €acerrime vindicandum putent, quod iste M. Marcelli et €P. Africani monumenta, quae nomine illorum, re vera populi €Romani et erant et habebantur, ex fanis religiosissimis et €ex urbibus sociorum atque amicorum non dubitarit auferre. Emerserit ex peculatus etiam iudicio: meditetur de ducibus €hostium quos accepta pecunia liberavit, videat quid de €illis respondeat quos in eorum locum subditos domi suae €reservavit, quaerat non solum quem ad modum nostro €crimini, verum etiam quo pacto suae confessioni possit €mederi, meminerit se priore actione, clamore populi Romani €infesto atque inimico excitatum, confessum esse duces prae-€donum a se securi non esse percussos, se iam tum esse €veritum ne sibi crimini daretur eos ab se pecunia liberatos; €fateatur, id quod negari non potest, se privatum hominem €praedonum duces vivos atque incolumis domi suae, postea-€quam Romam redierit, usque dum per me licuerit re-€tinuisse. Hoc in illo maiestatis iudicio si licuisse sibi €ostenderit, ego oportuisse concedam. Ex hoc quoque €evaserit: proficiscar eo quo me iam pridem vocat populus Romanus; de iure enim libertatis et civitatis suum putat €esse iudicium, et recte putat. Confringat iste sane vi sua €consilia senatoria, quaestiones omnium perrumpat, evolet €ex vestra severitate: mihi credite, artioribus apud populum €Romanum laqueis tenebitur. Credet his equitibus Romanis €populus Romanus qui ad vos ante producti testes ipsis @1 €inspectantibus ab isto civem Romanum, qui cognitores €homines honestos daret, sublatum esse in crucem dixerunt; credent omnes &7v& et &7xxx& tribus homini gravissimo atque €ornatissimo, M. Annio, qui se praesente civem Romanum €securi percussum esse dixit; audietur a populo Romano vir €primarius, eques Romanus, L. Flavius, qui suum familiarem €Herennium, negotiatorem ex Africa, cum eum Syracusis €amplius centum cives Romani cognoscerent lacrimantesque €defenderent, pro testimonio dixit securi esse percussum; pro-€babit fidem et auctoritatem et religionem suam L. Suettius, €homo omnibus ornamentis praeditus, qui iuratus apud vos €dixit multos civis Romanos in lautumiis istius imperio €crudelissime per vim morte esse multatos. Hanc ego €causam cum agam beneficio populi Romani de loco su-€periore, non vereor ne aut istum vis ulla ex populi Romani €suffragiis eripere, aut a me ullum munus aedilitatis amplius €aut gratius populo Romano esse possit. @@Quapropter omnes in hoc iudicio conentur omnia; nihil €est iam quod in hac causa peccare quisquam, iudices, nisi €vestro periculo possit. Mea quidem ratio cum in praeteritis €rebus est cognita, tum in reliquis explorata atque provisa €est. Ego meum studium in rem publicam iam illo tempore €ostendi cum longo intervallo veterem consuetudinem rettuli, €et rogatu sociorum atque amicorum populi Romani, meorum €autem necessariorum, nomen hominis audacissimi detuli. €Quod meum factum lectissimi viri atque ornatissimi, quo in €numero e vobis complures fuerunt, ita probaverunt ut ei qui €istius quaestor fuisset, et ab isto laesus inimicitias iustas perse-€queretur, non modo deferendi nominis, sed ne subscribendi quidem, cum id postularet, facerent potestatem. In Siciliam @1 €sum inquirendi causa profectus; quo in negotio industriam €meam celeritas reditionis, diligentiam multitudo litterarum €et testium declaravit, pudorem vero ac religionem quod, €cum venissem senator ad socios populi Romani, qui in ea €provincia quaestor fuissem, ad hospites meos ac necessarios €causae communis defensor deverti potius quam ad eos qui €a me auxilium petivissent. Nemini meus adventus labori €aut sumptui neque publice neque privatim fuit: vim in €inquirendo tantam habui quantam mihi lex dabat, non €quantam habere poteram istorum studio quos iste vexarat. Romam ut ex Sicilia redii, cum iste atque istius amici, €homines lauti et urbani, sermones eius modi dissipassent, €quo animos testium retardarent, me magna pecunia a vera €accusatione esse deductum, tametsi probabatur nemini, €quod et ex Sicilia testes erant ii qui quaestorem me in €provincia cognoverant, et hinc homines maxime inlustres, €qui, ut ipsi noti sunt, sic nostrum unum quemque optime €norunt, tamen usque eo timui ne quis de mea fide atque €integritate dubitaret donec ad reiciundos iudices venimus. €@@Sciebam in reiciundis iudicibus non nullos memoria €nostra pactionis suspicionem non vitasse, cum in ipsa accusatione eorum industria ac diligentia probaretur. Ita €reieci iudices ut hoc constet, post hunc statum rei publicae €quo nunc utimur simili splendore et dignitate consilium €nullum fuisse. Quam iste laudem communem sibi ait €esse mecum; qui cum P. Galbam iudicem reiecisset, €M. Lucretium retinuit, et cum eius patronus ex eo quae-€reret cur suos familiarissimos, Sex. Peducaeum, Q. Con-€sidium, Q. Iunium reici passus esset, respondit 'quod eos @1 €in iudicando nimium sui iuris sententiaeque cognosset'. Itaque iudicibus reiectis sperabam iam onus meum vobis-€cum esse commune; putabam non solum notis sed etiam €ignotis probatam meam fidem esse et diligentiam. Quod €me non fefellit; nam comitiis meis, cum iste infinita €largitione contra me uteretur, populus Romanus iudicavit €istius pecuniam, quae apud me contra fidem meam nihil €potuisset, apud se contra honorem meum nihil posse þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜“ˆˆdebere. Quo quidem die primum, iudices, citati in hunc €reum consedistis, quis tam iniquus huic ordini fuit, quis €tam novarum rerum iudiciorum iudicumque cupidus qui non aspectu consessuque vestro commoveretur? Cum in €eo vestra dignitas mihi fructum diligentiae referret, id sum €adsecutus, ut una hora qua coepi dicere reo audaci, pe-€cunioso, profuso, perdito spem iudici corrumpendi prae-€ciderem; ut primo die testium tanto numero citato populus €Romanus iudicaret isto absoluto rem publicam stare non €posse; ut alter dies amicis istius ac defensoribus non modo €spem victoriae sed etiam voluntatem defensionis auferret, €ut tertius dies sic hominem prosterneret ut morbo simulato €non quid responderet, sed quem ad modum non respon-€deret, deliberaret. Deinde reliquis diebus his criminibus, €his testibus, et urbanis et provincialibus, sic obrutus atque €oppressus est ut his ludorum diebus interpositis nemo istum €comperendinatum, sed condemnatum iudicaret. @@Quapropter ego quod ad me attinet, iudices, vici; non €enim spolia C. Verris, sed existimationem populi Romani €concupivi. Meum fuit cum causa accedere ad accusandum: €quae causa fuit honestior, quam a tam inlustri provincia €defensorem constitui et deligi? rei publicae consulere: @1 €quid tam e re publica quam in tanta invidia iudiciorum €adducere hominem cuius damnatione totus ordo cum €populo Romano et in laude et in gratia posset esse? €ostendere ac persuadere hominem nocentem adductum €esse: quis est in populo Romano qui hoc non ex priore €actione abstulerit, omnium ante damnatorum scelera, furta, €flagitia, si unum in locum conferantur, vix cum huius parva parte aequari conferrique posse? Vos quod ad vestram €famam existimationem salutemque communem pertinet, €iudices, prospicite atque consulite: splendor vester facit ut €peccare sine summo rei publicae detrimento ac periculo €non possitis. Non enim potest sperare populus Romanus €esse alios in senatu qui recte possint iudicare, vos si non €potueritis: necesse est, cum de toto ordine desperarit, aliud €genus hominum atque aliam rationem iudiciorum requirat. €Hoc si vobis ideo levius videtur quod putatis onus esse €grave et incommodum iudicare, intellegere debetis primum €interesse utrum id onus vosmet ipsi reieceritis, an, quod €probare populo Romano fidem vestram et religionem non €potueritis, eo vobis iudicandi potestas erepta sit; deinde €etiam illud cogitare, quanto periculo venturi simus ad eos €iudices quos propter odium nostri populus Romanus de nobis voluerit iudicare. Verum vobis dicam id quod in-€tellexi, iudices. Homines scitote esse quosdam quos tantum €odium nostri ordinis teneat ut hoc palam iam dictitent, se €istum, quem sciant esse hominem improbissimum, hoc uno €nomine absolvi velle ut ab senatu iudicia per ignominiam €turpitudinemque auferantur. Haec me pluribus verbis, @1 €iudices, vobiscum agere coegit non timor meus de vestra €fide, sed spes illorum nova, quae cum Verrem a porta €subito ad iudicium retraxisset, non nulli suspicati sunt non €sine causa illius consilium tam repente esse mutatum. @@Nunc ne novo querimoniae genere uti possit Hortensius €et ea dicere, opprimi reum de quo nihil dicat accusator, €nihil esse tam periculosum fortunis innocentium quam €tacere adversarios; et ne aliter quam ego velim meum €laudet ingenium, cum dicat me, si multa dixissem, suble-€vaturum fuisse eum quem contra dicerem, quia non dixerim, €perdidisse: morem illi geram, utar oratione perpetua, non €quo iam hoc sit necesse, verum ut experiar utrum ille ferat molestius me tunc tacuisse an nunc dicere. Hic tu fortasse €eris diligens ne quam ego horam de meis legitimis horis €remittam; nisi omni tempore quod mihi lege concessum €est abusus ero, querere, deum atque hominum fidem im-€plorabis, circumveniri C. Verrem quod accusator nolit tam €diu quam diu liceat dicere. Quod mihi lex mea causa €dedit, eo mihi non uti non licebit? Nam accusandi mihi €tempus mea causa datum est, ut possem oratione mea cri-€mina causamque explicare: hoc si non utor, non tibi €iniuriam facio, sed de meo iure aliquid et commodo detraho. €'Causam enim', inquit, 'cognosci oportet': ea re quidem €quod aliter condemnari reus, quamvis sit nocens, non €potest. Id igitur tu moleste tulisti, a me aliquid factum €esse quo minus iste condemnari posset? nam causa co-€gnita possunt multi absolvi, incognita quidem condemnari nemo potest. 'Adimo enim comperendinatum': quod €habet lex in se molestissimum, bis ut causa dicatur,_quod €aut mea causa potius est constitutum quam tua, aut nihilo €tua potius quam mea. Nam si bis dicere est commodum, @1 €certe utriusque commune est; si eum qui posterius dixit €opus est redargui, accusatoris causa, ut bis ageretur, consti-€tutum est. Verum, ut opinor, Glaucia primus tulit ut com-€perendinaretur reus; antea vel iudicari primo poterat vel €amplius pronuntiari. Vtram igitur putas legem molliorem? €Opinor, illam veterem, qua vel cito absolvi vel tarde con-€demnari licebat. Ego tibi illam Aciliam legem restituo, €qua lege multi semel accusati, semel dicta causa, semel €auditis testibus condemnati sunt, nequaquam tam manifestis €neque tantis criminibus quantis tu convinceris. Puta te €non hac tam atroci, sed illa lege mitissima causam dicere. €Accusabo; respondebis; testibus editis ita mittam in con-€silium ut, etiamsi lex ampliandi faciat potestatem, tamen €isti turpe sibi existiment non primo iudicare. @@Verum si causam cognosci opus est, parumne cognita est? €Dissimulamus, Hortensi, quod saepe experti in dicendo €sumus. Quis nos magnopere attendit umquam in hoc €quidem genere causarum, ubi aliquid ereptum aut ablatum €a quopiam dicitur? Nonne aut in tabulis aut in testibus €omnis exspectatio iudicum est? Dixi prima actione me €planum esse facturum C. Verrem HS quadringentiens con-€tra leges abstulisse. Quid? hoc planius egissem, si ita €narrassem? 'Dio quidam fuit Halaesinus, qui, cum eius €filio praetore C. Sacerdote hereditas a propinquo permagna €venisset, nihil habuit tum neque negoti neque controversiae. €Verres simul ac tetigit provinciam, statim Messana litteras €dedit, Dionem evocavit, calumniatores ex sinu suo adposuit €qui illam hereditatem Veneri Erycinae commissam esse dic- @1 erent; hac de re ostendit se ipsum cogniturum.' Possum €deinceps totam rem explicare, deinde ad extremum id quod €accidit dicere, Dionem HS deciens centena milia numerasse €ut causam certissimam obtineret; praeterea greges equarum €eius istum abigendos curasse, argenti, vestis stragulae quod €fuerit curasse auferendum. Haec neque cum ego dicerem €neque cum tu negares, magni momenti nostra esset oratio. €Quo tempore igitur auris iudex erigeret animumque atten-€deret? Cum Dio ipse prodiret, cum ceteri qui tum in €Sicilia negotiis Dionis interfuissent, cum per eos ipsos dies €per quos causam Dio diceret reperiretur pecunias sumpsisse €mutuas, nomina sua exegisse, praedia vendidisse; cum €tabulae virorum bonorum proferrentur; cum qui pecuniam €Dioni dederunt dicerent se iam tum audisse eos nummos €sumi ut Verri darentur; cum amici, hospites, patroni Dionis, €homines honestissimi, haec eadem se audisse dicerent. Opinor, cum haec fierent, tum vos audiretis, sicut audistis: €tum causa agi vere videretur. Sic a me sunt acta omnia €priore actione ut in criminibus omnibus nullum esset in €quo quisquam vestrum perpetuam accusationem requireret. €Nego esse quicquam a testibus dictum quod aut vestrum €cuipiam esset obscurum aut cuiusquam oratoris eloquentiam €quaereret. Etenim sic me ipsum egisse memoria tenetis ut €in testibus interrogandis omnia crimina proponerem et expli-€carem, ut, cum rem totam in medio posuissem, tum denique €testem interrogarem. Itaque non modo vos, quibus est €iudicandum, nostra crimina tenetis, sed etiam populus €Romanus totam accusationem causamque cognovit. €@@Tametsi ita de meo facto loquor quasi ego illud mea @1 voluntate potius quam vestra iniuria adductus fecerim. Inter-€posuistis accusatorem qui, cum ego mihi &7c& et &7x& dies solos €in Siciliam postulassem, &7c& et &7viii& sibi in Achaiam postularet. €Mensis mihi tris cum eripuissetis ad agendum maxime þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜ž…adpositos, reliquum omne tempus huius anni me vobis re-€missurum putastis, ut, cum horis nostris nos essemus usi, €tu binis ludis interpositis quadragesimo post die responderes, €deinde ita tempus duceretur ut a M'. Glabrione praetore €et a magna parte horum iudicum ad praetorem alium iu-dicesque alios veniremus. Hoc si ego non vidissem, si me €non omnes noti ignotique monuissent id agi, id cogitari, in €eo elaborari ut res in illud tempus reiceretur, credo, si meis €horis in accusando uti voluissem, vererer ne mihi crimina €non suppeterent, ne oratio deesset, ne vox viresque deficerent, €ne, quem nemo prima actione defendere ausus esset, eum €ego bis accusare non possem. Ego meum consilium cum €iudicibus tum populo Romano probavi: nemo est qui alia €ratione istorum iniuriae atque impudentiae potuisse obsisti €arbitretur. Etenim qua stultitia fuissem, si, quam diem qui €istum eripiendum redemerunt in cautione viderunt,_cum ita €caverent, 'si post Kalendas Ianuarias in consilium iretur',_ in eam diem ego, cum potuissem vitare, incidissem? Nunc €mihi temporis eius quod mihi ad dicendum datur, quoniam €in animo est causam omnem exponere, habenda ratio est €diligenter. €@@Itaque primum illum actum istius vitae turpissimum et €flagitiosissimum praetermittam. Nihil a me de pueritiae suae €flagitiis audiet, nihil ex illa impura adulescentia sua; quae €qualis fuerit aut meministis, aut ex eo quem sui simillimum €produxit recognoscere potestis. Omnia praeteribo quae @1 €mihi turpia dictu videbuntur, neque solum quid istum audire, €verum etiam quid me deceat dicere considerabo. Vos, €quaeso, date hoc et concedite pudori meo ut aliquam partem de istius impudentia reticere possim. Omne illud tempus €quod fuit antequam iste ad magistratus remque publicam €accessit, habeat per me solutum ac liberum. Sileatur de €nocturnis eius bacchationibus ac vigiliis; lenonum, alea-€torum, perductorum nulla mentio fiat; damna, dedecora, €quae res patris eius, aetas ipsius pertulit, praetereantur; €lucretur indicia veteris infamiae; patiatur eius vita reliqua me hanc tantam iacturam criminum facere. Quaestor Cn. €Papirio consuli fuisti abhinc annos quattuordecim. Ex ea €die ad hanc diem quae fecisti in iudicium voco: hora nulla €vacua a furto, scelere, crudelitate, flagitio reperietur. Hi €sunt anni consumpti in quaestura et legatione Asiatica et €praetura urbana et praetura Siciliensi; quare haec eadem €erit quadripertita distributio totius accusationis meae. €@@Quaestor ex senatus consulto provinciam sortitus es: €obtigit tibi consularis, ut cum consule Cn. Carbone esses €eamque provinciam obtineres. Erat tum dissensio civium, €de qua nihil sum dicturus quid sentire debueris: unum hoc €dico, in eius modi tempore ac sorte statuere te debuisse €utrum malles sentire atque defendere. Carbo graviter fere-€bat sibi quaestorem obtigisse hominem singulari luxuria €atque inertia; verum tamen ornabat eum beneficiis officiisque €omnibus. Ne diutius teneam, pecunia attributa, numerata €est: profectus est quaestor in provinciam: venit exspe-€ctatus in Galliam ad exercitum consularem cum pecunia. €Simul ac primum ei occasio visa est,_cognoscite hominis €principium magistratuum gerendorum et rei publicae ad- @1 €ministrandae,_aversa pecunia publica quaestor consulem, exercitum, sortem, provinciamque deseruit. Video quid €egerim: erigit se, sperat sibi auram posse aliquam adflari €in hoc crimine voluntatis defensionisque eorum quibus Cn. €Carbonis mortui nomen odio sit, quibus illam relictionem €proditionemque consulis sui gratam sperat fore. Quasi vero €id cupiditate defendendae nobilitatis aut studio partium €fecerit, ac non apertissime consulem, exercitum, provin-€ciamque compilarit et propter impudentissimum furtum €aufugerit! est enim obscurum et eius modi factum eius ut €possit aliquis suspicari C. Verrem, quod ferre novos homines €non potuerit, ad nobilitatem, hoc est ad suos, transisse, nihil fecisse propter pecuniam! Videamus rationes quem ad €modum rettulerit: iam ipse ostendet quam ob rem Cn. €Carbonem reliquerit, iam se ipse indicabit. Primum brevi-€tatem cognoscite: &7accepi&, inquit, &7viciens dvcenta triginta €&7qvinqve milia qvadringentos decem et septem nvmmos. €&7dedi stipendio, frvmento, legatis, pro qvaestore, co-€&7horti praetoriae hs mille sescenta triginta qvinqve €&7milia qvadringentos decem et septem nvmmos. reliqvi €&7arimini hs sescenta milia.& Hoc est rationes referre? hoc €modo aut ego aut tu, Hortensi, aut quisquam omnium rettu-€lit? Quid hoc est? quae impudentia, quae audacia? quod €exemplum ex tot hominum rationibus relatis huiusce modi €est? Illa tamen HS sescenta milia, quae ne falso quidem po-€tuit quibus data essent describere, quae se Arimini scribit re-€liquisse, quae ipsa HS sescenta milia reliqua facta sunt, neque @1 €Carbo attigit neque Sulla vidit neque in aerarium relata €sunt. Oppidum sibi elegit Ariminum, quod tum, cum iste €rationes referebat, oppressum direptumque erat: non suspi-€cabatur, id quod nunc sentiet, satis multos ex illa calami-€tate Ariminensium testis nobis in hanc rem reliquos esse. Recita denuo. &7P. Lentvlo L. Triario qvaestoribvs& €&7vrbanis res rationvm relatarvm.& Recita. &7Ex Senatvs €&7consvlto.& Vt hoc pacto rationem referre liceret, eo Sulla-€nus repente factus est, non ut honos et dignitas nobilitati €restitueretur. €@@Quodsi illinc inanis profugisses, tamen ista tua fuga €nefaria proditio consulis tui conscelerata iudicaretur. 'Malus €civis, improbus consul, seditiosus homo Cn. Carbo fuit.' €Fuerit aliis: tibi quando esse coepit? posteaquam tibi €pecuniam, rem frumentariam, rationes omnis suas exer-€citumque commisit. Nam si tibi antea displicuisset, idem €fecisses quod anno post M. Piso. Quaestor cum L. Scipioni €consuli obtigisset, non attigit pecuniam, non ad exercitum €profectus est; quod de re publica sensit, ita sensit ut nec €fidem suam nec morem maiorum nec necessitudinem sortis laederet. Etenim si haec perturbare omnia ac permiscere €volumus, totam vitam periculosam, invidiosam, infestamque €reddemus,_si nullam religionem sors habebit, nullam €societatem coniunctio secundae dubiaeque fortunae, nullam €auctoritatem mores atque instituta maiorum. Omnium est €communis inimicus qui fuit hostis suorum. Nemo umquam €sapiens proditori credendum putavit. Ipse Sulla, cui ad-€ventus istius gratissimus esse debuit, ab se hominem atque €ab exercitu suo removit: Beneventi esse iussit apud eos @1 €quos suis partibus amicissimos esse intellegebat, ubi iste €summae rei causaeque nocere nihil posset. Ei postea €praemia tamen liberaliter tribuit, bona quaedam proscri-€ptorum in agro Beneventano diripienda concessit, habuit honorem ut proditori, non ut amico fidem. Nunc quamvis €sint homines qui mortuum Cn. Carbonem oderint, tamen hi €debent non quid illi accidere voluerint, sed quid ipsis in €tali re metuendum sit cogitare. Commune est hoc malum, €communis metus, commune periculum. Nullae sunt occul-€tiores insidiae quam eae quae latent in simulatione offici aut €in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est €adversarius facile cavendo vitare possis; hoc vero occultum €intestinum ac domesticum malum non modo non exsistit, €verum etiam opprimit antequam prospicere atque explorare potueris. Itane vero? Tu cum quaestor ad exercitum €missus sis, custos non solum pecuniae sed etiam consulis, €particeps omnium rerum consiliorumque fueris, habitus sis €in liberum loco, sicut mos maiorum ferebat, repente relinquas, €deseras, ad adversarios transeas? O scelus, o portentum in €ultimas terras exportandum! Non enim potest ea natura €quae tantum facinus commiserit hoc uno scelere esse con-€tenta: necesse est semper aliquid eius modi moliatur, necesse €est in simili audacia perfidiaque versetur. @@Itaque idem iste, quem Cn. Dolabella postea C. Malleolo €occiso pro quaestore habuit,_haud scio an maior etiam €haec necessitudo fuerit quam illa Carbonis, ac plus iudicium €voluntatis valere quam sortis debeat,_idem in Cn. Dola-€bellam qui in Cn. Carbonem fuit. Nam quae in ipsum €valebant crimina contulit in illum, causamque illius omnem þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜©‡ad inimicos accusatoresque detulit; ipse in eum cui legatus, @1 €cui pro quaestore fuerat, inimicissimum atque improbissimum €testimonium dixit. Ille miser cum esset Cn. Dolabella,_ €cum proditione istius nefaria, tum improbo ac falso eiusdem €testimonio,_tum multo ex maxima parte istius furtorum ac flagitiorum invidia conflagravit. Quid hoc homine faciatis €aut ad quam spem tam perfidiosum, tam importunum animal €reservetis? qui in Cn. Carbone sortem, in Cn. Dolabella €voluntatem neglexerit ac violarit, eosque ambo non modo €deseruerit sed etiam prodiderit atque oppugnarit. Nolite, €quaeso, iudices, brevitate orationis meae potius quam rerum €ipsarum magnitudine crimina ponderare; mihi enim pro-€perandum necessario est, ut omnia vobis quae mihi consti-tuta sunt possim exponere. Quam ob rem quaestura istius €demonstrata primique magistratus et furto et scelere €perspecto, reliqua attendite. In quibus illud tempus Sulla-€narum proscriptionum ac rapinarum praetermittam; neque €ego istum sibi ex communi calamitate defensionem ullam €sinam sumere, suis eum certis propriisque criminibus accu-€sabo. Quam ob rem hoc omni tempore Sullano ex accusa-€tione circumscripto legationem eius praeclaram cognoscite. @@Posteaquam Cn. Dolabellae provincia Cilicia constituta €est, o di immortales, quanta iste cupiditate, quibus adlega-€tionibus illam sibi legationem expugnavit! id quod Cn. €Dolabellae principium maximae calamitatis fuit. Nam ut €est profectus, quacumque iter fecit, eius modi fuit, non ut €legatus populi Romani, sed ut quaedam calamitas perva-€dere videretur. In Achaia_praetermittam minora omnia, @1 €quorum simile forsitan alius quoque aliquid aliquando €fecerit; nihil dicam nisi singulare, nisi id quod, si in alium €reum diceretur, incredibile videretur_magistratum Sicyo-€nium nummos poposcit. Ne sit hoc crimen in Verrem: €fecerunt alii. Cum ille non daret, animadvertit: improbum, sed non inauditum. Genus animadversionis videte: quae-€retis ex quo genere hominem istum iudicetis. Ignem ex €lignis viridibus atque umidis in loco angusto fieri iussit: €ibi hominem ingenuum, domi nobilem, populi Romani €socium atque amicum, fumo excruciatum semivivum reli-€quit. Iam quae iste signa, quas tabulas pictas ex Achaia €sustulerit, non dicam hoc loco: est mihi alius locus ad €hanc eius cupiditatem demonstrandam separatus. Athenis €audistis ex aede Minervae grande auri pondus ablatum; €dictum est hoc in Cn. Dolabellae iudicio. Dictum? etiam €aestimatum. Huius consili non participem C. Verrem, sed €principem fuisse reperietis. @@Delum venit. Ibi ex fano Apollinis religiosissimo noctu €clam sustulit signa pulcherrima atque antiquissima, eaque €in onerariam navem suam conicienda curavit. Postridie €cum fanum spoliatum viderent ii qui Delum incolebant, €graviter ferebant; est enim tanta apud eos eius fani religio €atque antiquitas ut in eo loco ipsum Apollinem natum esse €arbitrentur. Verbum tamen facere non audebant, ne forte €ea res ad Dolabellam ipsum pertineret. Tum subito tempe-€states coortae sunt maximae, iudices, ut non modo proficisci €cum cuperet Dolabella non posset, sed vix in oppido con-€sisteret: ita magni fluctus eiciebantur. Hic navis illa prae- @1 €donis istius, onusta signis religiosis, expulsa atque eiecta fluctu €frangitur; in litore signa illa Apollinis reperiuntur; iussu €Dolabellae reponuntur. Tempestas sedatur, Dolabella Delo €proficiscitur. @@Non dubito quin, tametsi nullus in te sensus humanitatis, €nulla ratio umquam fuit religionis, nunc tamen in metu €periculoque tuo tuorum tibi scelerum veniat in mentem. €Potestne tibi ulla spes salutis commoda ostendi, cum re-€cordaris in deos immortalis quam impius, quam sceleratus, €quam nefarius fueris? Apollinemne tu Delium spoliare €ausus es? Illine tu templo tam antiquo, tam sancto, €tam religioso manus impias ac sacrilegas adferre conatus €es? Si in pueritia non iis artibus ac disciplinis institutus €eras ut ea quae litteris mandata sunt disceres atque €cognosceres, ne postea quidem, cum in ea ipsa loca €venisti, potuisti accipere id quod est proditum memoria ac litteris, Latonam ex longo errore et fuga gravidam et €iam ad pariendum temporibus exactis confugisse Delum €atque ibi Apollinem Dianamque peperisse? qua ex opinione €hominum illa insula eorum deorum sacra putatur, tantaque €eius auctoritas religionis et est et semper fuit ut ne Persae €quidem, cum bellum toti Graeciae, dis hominibusque, in-€dixissent, et mille numero navium classem ad Delum €adpulissent, quicquam conarentur aut violare aut attingere. €Hoc tu fanum depopulari, homo improbissime atque amen-€tissime, audebas? Fuit ulla cupiditas tanta quae tantam €exstingueret religionem? Et si tum haec non cogitabas, ne €nunc quidem recordaris nullum esse tantum malum quod €non tibi pro sceleribus tuis iam diu debeatur? @1 @@In Asiam vero postquam venit, quid ego adventus istius €prandia, cenas, equos muneraque commemorem? Nihil €cum Verre de cotidianis criminibus acturus sum: Chio per €vim signa pulcherrima dico abstulisse, item Erythris et €Halicarnasso. Tenedo_praetereo pecuniam quam eripuit €_Tenem ipsum, qui apud Tenedios sanctissimus deus €habetur, qui urbem illam dicitur condidisse, cuius ex nomine €Tenedus nominatur, hunc ipsum, inquam, Tenem pulcher-€rime factum, quem quondam in comitio vidistis, abstulit magno cum gemitu civitatis. Illa vero expugnatio fani anti-€quissimi et nobilissimi Iunonis Samiae quam luctuosa Samiis €fuit, quam acerba toti Asiae, quam clara apud omnis, quam €nemini vestrum inaudita! de qua expugnatione cum legati €ad C. Neronem in Asiam Samo venissent, responsum €tulerunt eius modi querimonias, quae ad legatos populi €Romani pertinerent, non ad praetorem sed Romam deferri €oportere. Quas iste tabulas illinc, quae signa sustulit! quae €cognovi egomet apud istum in aedibus nuper, cum obsi-gnandi gratia venissem. Quae signa nunc, Verres, ubi sunt? €illa quaero quae apud te nuper ad omnis columnas, omnibus €etiam intercolumniis, in silva denique disposita sub divo vidi-€mus. Cur ea, quam diu alium praetorem cum iis iudicibus €quos in horum locum subsortitus esses de te in consilium €iturum putasti, tam diu domi fuerunt: posteaquam nostris €testibus nos quam horis tuis uti malle vidisti, nullum signum €domi reliquisti praeter duo quae in mediis aedibus sunt, €quae ipsa Samo sublata sunt? Non putasti me tuis fami- @1 €liarissimis in hanc rem testimonia denuntiaturum, qui tuae €domi semper fuissent, ex quibus quaererem, signa scirentne fuisse quae non essent? Quid tum hos de te iudicaturos €arbitratus es, cum viderent te iam non contra accusatorem €tuum, sed contra quaestorem sectoremque pugnare? Qua €de re Charidemum Chium testimonium priore actione €dicere audistis, sese, cum esset trierarchus et Verrem ex Asia €decedentem prosequeretur iussu Dolabellae, fuisse una cum €isto Sami, seseque tum scire spoliatum esse fanum Iunonis €et oppidum Samum; posteaque se causam apud Chios €civis suos Samiis accusantibus publice dixisse, eoque se €esse absolutum quod planum fecisset ea quae legati Samiorum €dicerent ad Verrem, non ad se pertinere. @@Aspendum vetus oppidum et nobile in Pamphylia scitis €esse, plenissimum signorum optimorum. Non dicam illinc €hoc signum ablatum esse et illud: hoc dico, nullum te €Aspendi signum, Verres, reliquisse, omnia ex fanis, ex locis €publicis, palam, spectantibus omnibus, plaustris evecta ex-€portataque esse. Atque etiam illum Aspendium citharistam, €de quo saepe audistis id quod est Graecis hominibus in €proverbio, quem omnia 'intus canere' dicebant, sustulit et €in intimis suis aedibus posuit, ut etiam illum ipsum suo artificio superasse videatur. Pergae fanum antiquissimum €et sanctissimum Dianae scimus esse: id quoque a te nuda-€tum ac spoliatum esse, ex ipsa Diana quod habebat auri €detractum atque ablatum esse dico. €@@Quae, malum, est ista tanta audacia atque amentia! Quas €enim sociorum atque amicorum urbis adisti legationis iure €et nomine, si in eas vi cum exercitu imperioque invasisses, @1 €tamen, opinor, quae signa atque ornamenta ex iis urbibus €sustulisses, haec non in tuam domum neque in suburbana þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜·amicorum, sed Romam in publicum deportasses. Quid ego €de M. Marcello loquar, qui Syracusas, urbem ornatissimam, €cepit? quid de L. Scipione, qui bellum in Asia gessit €Antiochumque, regem potentissimum, vicit? quid de €Flaminino, qui regem Philippum et Macedoniam subegit? €quid de L. Paulo, qui regem Persen vi ac virtute superavit? €quid de L. Mummio, qui urbem pulcherrimam atque orna-€tissimam, Corinthum, plenissimam rerum omnium, sustulit, €urbisque Achaiae Boeotiaeque multas sub imperium populi €Romani dicionemque subiunxit? Quorum domus, cum €honore ac virtute florerent, signis et tabulis pictis erant €vacuae; at vero urbem totam templaque deorum omnisque €Italiae partis illorum donis ac monumentis exornatas vide-mus. Vereor ne haec forte cuipiam nimis antiqua et iam €obsoleta videantur; ita enim tum aequabiliter omnes erant €eius modi ut haec laus eximiae virtutis et innocentiae non €solum hominum, verum etiam temporum illorum esse €videatur. P. Servilius, vir clarissimus, maximis rebus gestis, €adest de te sententiam laturus: Olympum vi, copiis, con-€silio, virtute cepit, urbem antiquam et omnibus rebus auctam €et ornatam. Recens exemplum fortissimi viri profero; nam €postea Servilius imperator populi Romani Olympum urbem €hostium cepit quam tu in isdem illis locis legatus quaestorius €oppida pacata sociorum atque amicorum diripienda ac vexanda curasti. Tu quae ex fanis religiosissimis per scelus €et latrocinium abstulisti, ea nos videre nisi in tuis amicorum-€que tuorum tectis non possumus: P. Servilius quae signa @1 €atque ornamenta ex urbe hostium vi et virtute capta belli €lege atque imperatorio iure sustulit, ea populo Romano €adportavit, per triumphum vexit, in tabula publica ad €aerarium perscribenda curavit. Cognoscite ex litteris publicis €hominis amplissimi diligentiam. Recita. &7Rationes re-€&7latae P. Servili.& Non solum numerum signorum, sed €etiam unius cuiusque magnitudinem, figuram, statum litteris €definiri vides. Certe maior est virtutis victoriaeque iucun-€ditas quam ista voluptas quae percipitur ex libidine et €cupiditate. Multo diligentius habere dico Servilium praedam €populi Romani quam te tua furta notata atque perscripta. @@Dices tua quoque signa et tabulas pictas ornamento urbi €foroque populi Romani fuisse. Memini; vidi simul cum €populo Romano forum comitiumque adornatum ad speciem €magnifico ornatu, ad sensum cogitationemque acerbo et €lugubri; vidi conlucere omnia furtis tuis, praeda provin-€ciarum, spoliis sociorum atque amicorum. Quo quidem €tempore, iudices, iste spem maximam reliquorum quoque €peccatorum nactus est; vidit enim eos qui iudiciorum se dominos dici volebant harum cupiditatum esse servos. Socii €vero nationesque exterae spem omnem tum primum abiece-€runt rerum ac fortunarum suarum, propterea quod casu €legati ex Asia atque Achaia plurimi Romae tunc fuerunt, €qui deorum simulacra ex suis fanis sublata in foro venera-€bantur, itemque cetera signa et ornamenta cum cognoscerent, €alia alio in loco lacrimantes intuebantur. Quorum omnium €hunc sermonem tum esse audiebamus, nihil esse quod €quisquam dubitaret de exitio sociorum atque amicorum, €cum quidem viderent in foro populi Romani, quo in loco @1 €antea qui sociis iniurias fecerant accusari et condemnari €solebant, ibi esse palam posita ea quae ab sociis per scelus €ablata ereptaque essent. @@Hic ego non arbitror illum negaturum signa se plurima, €tabulas pictas innumerabilis habere; sed, ut opinor, solet €haec quae rapuit et furatus est non numquam dicere se €emisse, quoniam quidem in Achaiam, Asiam, Pamphyliam €sumptu publico et legationis nomine mercator signorum €tabularumque pictarum missus est. Et istius et patris eius €accepi tabulas omnis, quas diligentissime legi atque digessi, €patris, quoad vixit, tuas, quoad ais te confecisse. Nam in €isto, iudices, hoc novum reperietis. Audimus aliquem €tabulas numquam confecisse; quae est opinio hominum de €Antonio falsa, nam fecit diligentissime; verum sit hoc genus €aliquod, minime probandum. Audimus alium non ab initio €fecisse, sed ex tempore aliquo confecisse; est aliqua etiam €huiusce rei ratio. Hoc vero novum et ridiculum est, quod hic €nobis respondit cum ab eo tabulas postularemus, usque ad €M. Terentium et C. Cassium consules confecisse, postea destitisse. Alio loco hoc cuius modi sit considerabimus; €nunc nihil ad me attinet; horum enim temporum in quibus €nunc versor habeo tabulas et tuas et patris. Plurima signa €pulcherrima, plurimas tabulas optimas deportasse te negare €non potes. Atque utinam neges! Vnum ostende in tabulis €aut tuis aut patris tui emptum esse: vicisti. Ne haec €quidem duo signa pulcherrima quae nunc ad impluvium €tuum stant, quae multos annos ante valvas Iunonis Samiae @1 €steterunt, habes quo modo emeris, haec, inquam, duo quae €in aedibus tuis sola iam sunt, quae sectorem exspectant, €relicta ac destituta a ceteris signis. @@At, credo, in hisce solis rebus indomitas cupiditates atque €effrenatas habebat: ceterae libidines eius ratione aliqua aut €modo continebantur. Quam multis istum ingenuis, quam €multis matribus familias in illa taetra atque impura legatione €vim attulisse existimatis? Ecquo in oppido pedem posuit €ubi non plura stuprorum flagitiorumque suorum quam €adventus sui vestigia reliquerit? Sed ego omnia quae negari €poterunt praetermittam; etiam haec quae certissima sunt et €clarissima relinquam; unum aliquod de nefariis istius factis €eligam, quo facilius ad Siciliam possim aliquando, quae €mihi hoc oneris negotique imposuit, pervenire. @@Oppidum est in Hellesponto Lampsacum, iudices, in €primis Asiae provinciae clarum et nobile; homines autem €ipsi Lampsaceni cum summe in omnis civis Romanos €officiosi, tum praeterea maxime sedati et quieti, prope praeter €ceteros ad summum Graecorum otium potius quam ad €ullam vim aut tumultum adcommodati. Accidit, cum iste €a Cn. Dolabella efflagitasset ut se ad regem Nicomedem €regemque Sadalam mitteret, cumque iter hoc sibi magis ad €quaestum suum quam ad rei publicae tempus adcommodatum €depoposcisset, ut illo itinere veniret Lampsacum cum magna €calamitate et prope pernicie civitatis. Deducitur iste ad €Ianitorem quendam hospitem, comitesque eius item apud €ceteros hospites conlocantur. Vt mos erat istius, atque ut €eum suae libidines flagitiosae facere admonebant, statim €negotium dat illis suis comitibus, nequissimis turpissimisque @1 €hominibus, uti videant et investigent ecqua virgo sit aut €mulier digna quam ob rem ipse Lampsaci diutius commo-raretur. Erat comes eius Rubrius quidam, homo factus ad €istius libidines, qui miro artificio, quocumque venerat, haec €investigare omnia solebat. Is ad eum rem istam defert, €Philodamum esse quendam, genere, honore, copiis, existima-€tione facile principem Lampsacenorum; eius esse filiam, €quae cum patre habitaret propterea quod virum non haberet, €mulierem eximia pulchritudine; sed eam summa integritate €pudicitiaque existimari. Homo, ut haec audivit, sic exarsit €ad id quod non modo ipse numquam viderat, sed ne audierat €quidem ab eo qui ipse vidisset, ut statim ad Philodamum €migrare se diceret velle. Hospes Ianitor, qui nihil suspi-€caretur, veritus ne quid in ipso se offenderetur, hominem €summa vi retinere coepit. Iste, qui hospitis relinquendi €causam reperire non posset, alia sibi ratione viam munire ad €stuprum coepit; Rubrium, delicias suas, in omnibus eius €modi rebus adiutorem suum et conscium, parum laute deversari dicit; ad Philodamum deduci iubet. Quod ubi €est Philodamo nuntiatum, tametsi erat ignarus quantum €sibi ac liberis suis iam tum mali constitueretur, tamen €ad istum venit; ostendit munus illud suum non esse; se, €cum suae partes essent hospitum recipiendorum, tum ipsos €tamen praetores et consules, non legatorum adseculas, €recipere solere. Iste, qui una cupiditate raperetur, totum €illius postulatum causamque neglexit; per vim ad eum, €qui recipere non debebat, Rubrium deduci imperavit. Hic €Philodamus, posteaquam ius suum obtinere non potuit, ut @1 €humanitatem consuetudinemque suam retineret laborabat. €Homo, qui semper hospitalissimus amicissimusque nostro-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜Áˆrum hominum existimatus esset, noluit videri ipsum illum €Rubrium invitus domum suam recepisse; magnifice et €ornate, ut erat in primis inter suos copiosus, convivium €comparat; rogat Rubrium ut quos ei commodum sit invitet, €locum sibi soli, si videatur, relinquat; etiam filium suum, €lectissimum adulescentem, foras ad propinquum suum quendam mittit ad cenam. Rubrius istius comites invitat; €eos omnis Verres certiores facit quid opus esset. Mature €veniunt, discumbitur. Fit sermo inter eos, et invitatio €ut Graeco more biberetur; hortatur hospes, poscunt maiori-€bus poculis, celebratur omnium sermone laetitiaque con-€vivium. Posteaquam satis calere res Rubrio visa est, €'Quaeso,' inquit, 'Philodame, cur ad nos filiam tuam non €intro vocari iubes?' Homo, qui et summa gravitate et iam €id aetatis et parens esset, obstipuit hominis improbi dicto. €Instare Rubrius. Tum ille, ut aliquid responderet, negavit €moris esse Graecorum ut in convivio virorum accumberent €mulieres. Hic tum alius ex alia parte, 'Enim vero ferendum €hoc quidem non est; vocetur mulier!' Et simul servis €suis Rubrius ut ianuam clauderent et ipsi ad foris adsisterent imperat. Quod ubi ille intellexit, id agi atque id parari ut €filiae suae vis adferretur, servos suos ad se vocat; his im-€perat ut se ipsum neglegant, filiam defendant; excurrat €aliquis qui hoc tantum domestici mali filio nuntiet. Clamor €interea fit tota domo; inter servos Rubri atque hospitis €iactatur domi suae vir primarius et homo honestissimus; €pro se quisque manus adfert; aqua denique ferventi a Rubrio €ipso Philodamus perfunditur. Haec ubi filio nuntiata sunt, @1 €statim exanimatus ad aedis contendit, ut et vitae patris et €pudicitiae sororis succurreret; omnes eodem animo Lam-€psaceni, simul ut hoc audierunt, quod eos cum Philodami €dignitas tum iniuriae magnitudo movebat, ad aedis noctu €convenerunt. Hic lictor istius Cornelius, qui cum eius €servis erat a Rubrio quasi in praesidio ad auferendam €mulierem conlocatus, occiditur; servi non nulli vulnerantur; €ipse Rubrius in turba sauciatur. Iste, qui sua cupiditate €tantos tumultus concitatos videret, cupere aliqua evolare, si posset. Postridie homines mane in contionem conveniunt; €quaerunt quid optimum factu sit; pro se quisque, ut in €quoque erat auctoritatis plurimum, ad populum loquebatur; €inventus est nemo cuius non haec et sententia esset et oratio, €non esse metuendum, si istius nefarium scelus Lampsaceni €ulti vi manuque essent, ne senatus populusque Romanus in €eam civitatem animadvertendum putaret; quodsi hoc iure €legati populi Romani in socios nationesque exteras uterentur, €ut pudicitiam liberorum servare ab eorum libidine tutam €non liceret, quidvis esse perpeti satius quam in tanta vi atque acerbitate versari. Haec cum omnes sentirent, et €cum in eam rationem pro suo quisque sensu ac dolore €loqueretur, omnes ad eam domum in qua iste deversabatur €profecti sunt; caedere ianuam saxis, instare ferro, ligna et €sarmenta circumdare ignemque subicere coeperunt. Tunc €cives Romani, qui Lampsaci negotiabantur, concurrunt; €orant Lampsacenos ut gravius apud eos nomen legationis €quam iniuria legati putaretur; sese intellegere hominem €illum esse impurum ac nefarium, sed quoniam nec per-€fecisset quod conatus esset, neque futurus esset Lampsaci @1 €postea, levius eorum peccatum fore si homini scelerato €pepercissent quam si legato non pepercissent. @@Sic iste multo sceleratior et nequior quam ille Hadrianus €aliquanto etiam felicior fuit. Ille, quod eius avaritiam cives €Romani ferre non potuerunt, Vticae domi suae vivus exu-€stus est, idque ita illi merito accidisse existimatum est ut lae-€tarentur omnes neque ulla animadversio constitueretur: hic €sociorum ambustus incendio tamen ex illa flamma pericu-€loque evolavit, neque adhuc causam ullam excogitare potuit €quam ob rem commiserit, aut quid evenerit, ut in tantum €periculum veniret. Non enim potest dicere, 'cum sedi-€tionem sedare vellem, cum frumentum imperarem, cum sti-€pendium cogerem, cum aliquid denique rei publicae causa €gererem, quod acrius imperavi, quod animadverti, quod €minatus sum.' Quae si diceret, tamen ignosci non opor-€teret, si nimis atrociter imperando sociis in tantum adductus periculum videretur. Nunc cum ipse causam illius tumultus €neque veram dicere neque falsam confingere audeat, homo €autem ordinis sui frugalissimus, qui tum accensus C. Neroni €fuit, P. Tettius, haec eadem se Lampsaci cognosse dixerit, €vir omnibus rebus ornatissimus, C. Varro, qui tum in Asia €militum tribunus fuit, haec eadem ipse se ex Philodamo €audisse dicat, potestis dubitare quin istum fortuna non tam €ex illo periculo eripere voluerit quam ad vestrum iudicium €reservare? Nisi vero illud dicet, quod et in Tetti testimonio €priore actione interpellavit Hortensius_quo tempore qui-€dem signi satis dedit, si quid esset quod posset dicere, se €tacere non posse, ut, quam diu tacuit in ceteris testibus, €scire omnes possemus nihil habuisse quod diceret: hoc tum €dixit, Philodamum et filium eius a C. Nerone esse damnatos. @1 De quo ne multa disseram tantum dico, secutum id esse €Neronem et eius consilium: quod Cornelium lictorem €occisum esse constaret, putasse non oportere esse cuiquam €ne in ulciscenda quidem iniuria hominis occidendi potesta-€tem. In quo video Neronis iudicio non te absolutum esse €improbitatis, sed illos damnatos esse caedis. €@@Verum ista damnatio tamen cuius modi fuit? Audite, €quaeso, iudices, et aliquando miseremini sociorum et osten-€dite aliquid iis in vestra fide praesidi esse oportere. Quod €toti Asiae iure occisus videbatur istius ille verbo lictor, re €vera minister improbissimae cupiditatis, pertimuit iste ne €Philodamus Neronis iudicio liberaretur; rogat et orat €Dolabellam ut de sua provincia decedat, ad Neronem pro-€ficiscatur; se demonstrat incolumem esse non posse, si €Philodamo vivere atque aliquando Romam venire licuisset. Commotus est Dolabella: fecit id quod multi reprehen-€derunt, ut exercitum, provinciam, bellum relinqueret, et in €Asiam hominis nequissimi causa in alienam provinciam pro-€ficisceretur. Posteaquam ad Neronem venit, contendit ab €eo ut Philodami causam cognosceret. Venerat ipse qui €esset in consilio et primus sententiam diceret; adduxerat €etiam praefectos et tribunos militaris suos, quos Nero omnis €in consilium vocavit; erat in consilio etiam aequissimus €iudex ipse Verres; erant non nulli togati creditores Grae-€corum, quibus ad exigendas pecunias improbissimi cuiusque legati plurimum prodest gratia. Ille miser defensorem repe-€rire neminem poterat; quis enim esset aut togatus, qui €Dolabellae gratia, aut Graecus, qui eiusdem vi et imperio €non moveretur? Accusator autem adponitur civis Romanus €de creditoribus Lampsacenorum; qui si dixisset quod iste @1 €iussisset, per eiusdem istius lictores a populo pecuniam posset €exigere. Cum haec omnia tanta contentione, tantis copiis €agerentur; cum illum miserum multi accusarent, nemo €defenderet; cumque Dolabella cum suis praefectis pugna-€ret in consilio, Verres fortunas agi suas diceret, idem testi-€monium diceret, idem esset in consilio, idem accusatorem €parasset,_haec cum omnia fierent, et cum hominem con-€staret occisum, tamen tanta vis istius iniuriae, tanta in €isto improbitas putabatur ut de Philodamo &7amplivs& pro-nuntiaretur. Quid ego nunc in altera actione Cn. Dola-€bellae spiritus, quid huius lacrimas et concursationes pro-€feram, quid C. Neronis, viri optimi atque innocentissimi, non €nullis in rebus animum nimium timidum atque demissum? €qui in illa re quid facere [2oporteret]2 non habebat, nisi forte, €id quod omnes tum desiderabant, ut ageret eam rem sine €Verre et sine Dolabella. Quicquid esset sine his actum, €omnes probarent; tum vero quod pronuntiatum est non per €Neronem iudicatum, sed per Dolabellam ereptum existi-€mabatur. Condemnatur enim perpaucis sententiis Philo-€damus et eius filius. Adest, instat, urget Dolabella ut quam €primum securi feriantur, quo quam minime multi ex illis de istius nefario scelere audire possent. Constituitur in foro €Laodiceae spectaculum acerbum et miserum et grave toti þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜ÌƒAsiae provinciae, grandis natu parens adductus ad sup-€plicium, ex altera parte filius, ille quod pudicitiam liberorum, €hic quod vitam patris famamque sororis defenderat. Flebat €uterque non de suo supplicio, sed pater de fili morte, de €patris filius. Quid lacrimarum ipsum Neronem putatis pro-€fudisse? quem fletum totius Asiae fuisse, quem luctum et €gemitum Lampsacenorum? securi esse percussos homines €innocentis nobilis, socios populi Romani atque amicos, @1 €propter hominis flagitiosissimi singularem nequitiam atque €improbissimam cupiditatem! @@Iam iam, Dolabella, neque me tui neque tuorum liberorum, €quos tu miseros in egestate atque in solitudine reliquisti, €misereri potest. Verresne tibi tanti fuit ut eius libidinem €hominum innocentium sanguine lui velles? Idcircone exer-€citum atque hostem relinquebas ut tua vi et crudelitate istius €hominis improbissimi pericula sublevares? Quod enim eum €tibi quaestoris in loco constitueras, idcirco tibi amicum in €perpetuum fore putasti? nesciebas ab eo Cn. Carbonem con-€sulem, cuius re vera quaestor fuerat, non modo relictum sed €etiam spoliatum auxiliis, pecunia, nefarie oppugnatum et €proditum? Expertus igitur es istius perfidiam tum cum €ipse se ad inimicos tuos contulit, cum in te homo ipse €nocens acerrimum testimonium dixit, cum rationes ad aera-€rium nisi damnato te referre noluit. @@Tantaene tuae, Verres, libidines erunt ut eas capere ac €sustinere non provinciae populi Romani, non nationes ex-€terae possint? Tune quod videris, quod audieris, quod €concupieris, quod cogitaris, nisi id ad nutum tuum praesto €fuerit, nisi libidini tuae cupiditatique paruerit, immittentur €homines, expugnabuntur domus, civitates non modo pacatae, €verum etiam sociorum atque amicorum ad vim atque ad €arma confugient, ut ab se atque a liberis suis legati populi €Romani scelus ac libidinem propulsare possint? Nam €quaero abs te circumsessusne sis Lampsaci, coeperitne do-€mum in qua deversabare illa multitudo incendere, volue-€rintne legatum populi Romani comburere vivum Lam-€psaceni? Negare non potes; habeo enim testimonium tuum €quod apud Neronem dixisti, habeo quas ad eundem litteras @1 misisti. Recita hunc ipsum locum de testimonio. &7Testi-&€&7monivm C. Verris in Artemidorvm. Non mvlto post €&7in domvm_.& Bellumne populo Romano Lampsacena €civitas facere conabatur? deficere ab imperio ac nomine €nostro volebat? Video enim et ex iis quae legi et audivi €intellego, in qua civitate non modo legatus populi Romani €circumsessus, non modo igni, ferro, manu, copiis oppugnatus, €sed aliqua ex parte violatus sit, nisi publice satis factum sit, ei civitati bellum indici atque inferri solere. Quae fuit €igitur causa cur cuncta civitas Lampsacenorum de contione, €quem ad modum tute scribis, domum tuam concurreret? Tu €enim neque in litteris quas Neroni mittis, neque in testi-€monio causam tanti tumultus ostendis ullam. Obsessum te €dicis, ignem adlatum, sarmenta circumdata, lictorem tuum €occisum esse dicis, prodeundi tibi in publicum potestatem €factam negas: causam huius tanti terroris occultas. Nam €si quam Rubrius iniuriam suo nomine ac non impulsu tuo €et tua cupiditate fecisset, de tui comitis iniuria questum ad €te potius quam te oppugnatum venirent. Cum igitur quae €causa illius tumultus fuerit testes a nobis producti dixerint, €ipse celarit, nonne causam hanc quam nos proposuimus cum €illorum testimonia tum istius taciturnitas perpetua con-€firmat? @@Huic homini parcetis igitur, iudices, cuius tanta peccata €sunt ut ii quibus iniurias fecerit neque legitimum tempus €exspectare ad ulciscendum neque vim tantam doloris in €posterum differre potuerint? Circumsessus es. A quibus? €A Lampsacenis. Barbaris hominibus, credo, aut iis qui €populi Romani nomen contemnerent. Immo vero ab €hominibus et natura et consuetudine et disciplina lenissi- @1 €mis, porro autem populi Romani condicione sociis, fortuna €servis, voluntate supplicibus: ut perspicuum sit omnibus, €nisi tanta acerbitas iniuriae, tanta vis sceleris fuisset ut €Lampsaceni moriendum sibi potius quam perpetiendum pu-€tarent, numquam illos in eum locum progressuros fuisse ut €vehementius odio libidinis tuae quam legationis metu move-rentur. Nolite, per deos immortalis, cogere socios atque €exteras nationes hoc uti perfugio, quo, nisi vos vindicatis, €utentur necessario! Lampsacenos in istum numquam ulla €res mitigasset nisi eum poenas Romae daturum credi-€dissent: etsi talem acceperant iniuriam, quam nulla lege €satis digne persequi possent, tamen incommoda sua nostris €committere legibus et iudiciis quam dolori suo permittere €maluerunt. Tu mihi, cum circumsessus a tam inlustri civi-€tate sis propter tuum scelus atque flagitium, cum coegeris €homines miseros et calamitosos quasi desperatis nostris legi-€bus et iudiciis ad vim, ad manus, ad arma confugere, cum te €in oppidis et civitatibus amicorum non legatum populi €Romani, sed tyrannum libidinosum crudelemque praebueris, €cum apud exteras nationes imperi nominisque nostri famam €tuis probris flagitiisque violaris, cum te ex ferro amicorum €populi Romani eripueris atque ex flamma sociorum evolaris, €hic tibi perfugium speras futurum? Erras: ut huc inci-€deres, non ut hic conquiesceres, illi te vivum exire passi €sunt. @@Et ais iudicium esse factum te iniuria circumsessum esse €Lampsaci, quod Philodamus cum filio condemnatus sit. €Quid, si doceo, si planum facio teste homine nequam, verum €ad hanc rem tamen idoneo_te ipso, inquam, teste docebo €te huius circumsessionis tuae causam et culpam in alios €transtulisse, neque in eos, quos tu insimularas, esse animad- @1 €versum. Iam nihil te iudicium Neronis adiuvat. Recita €quas ad Neronem litteras misit. &7Epistvla C. Verris ad €&7Neronem. Themistagoras et Thessalvs_.& Themista-€goram et Thessalum scribis populum concitasse. Quem €populum? Qui te circumsedit, qui te vivum comburere €conatus est. Vbi hos persequeris, ubi accusas, ubi defendis €ius nomenque legati? in Philodami iudicio dices id actum? Cedo mihi ipsius Verris testimonium: videamus quid idem €iste iuratus dixerit. Recita. &7Ab accvsatore rogatvs €&7respondit in hoc ivdicio non perseqvi: sibi in animo €&7esse alio tempore perseqvi.& Quid igitur te iuvat Ne-€ronis iudicium, quid Philodami damnatio? Legatus cum €esses circumsessus, cumque, quem ad modum tute ad Ne-€ronem scripsisti, populo Romano communique causae lega-€torum facta esset insignis iniuria, non es persecutus: dicis €tibi in animo esse alio tempore persequi. Quod fuit id €tempus? quando es persecutus? Cur imminuisti ius lega-€tionis, cur causam populi Romani deseruisti ac prodidisti, €cur iniurias tuas coniunctas cum publicis reliquisti? Non €te ad senatum causam deferre, non de tam atrocibus iniuriis €conqueri, non eos homines qui populum concitarant con-sulum litteris evocandos curare oportuit? Nuper M. Aurelio €Scauro postulante, quod is Ephesi se quaestorem vi pro-€hibitum esse dicebat quo minus e fano Dianae servum suum, €qui in illud asylum confugisset, abduceret, Pericles Ephe-€sius, homo nobilissimus, Romam evocatus est, quod auctor €illius iniuriae fuisse arguebatur: tu, si te legatum ita Lam-€psaci tractatum esse senatum docuisses ut tui comites vulne-€rarentur, lictor occideretur, ipse circumsessus paene incen-€derere, eius autem rei duces et auctores principes fuisse, @1 €quos scribis, Themistagoram et Thessalum, quis non com-€moveretur, quis non ex iniuria quae tibi esset facta sibi €provideret, quis non in ea re causam tuam, periculum com-€mune agi arbitraretur? Etenim nomen legati eius modi €esse debet quod non modo inter sociorum iura, sed etiam €inter hostium tela incolume versetur. @@Magnum hoc Lampsacenum crimen est libidinis atque €improbissimae cupiditatis: accipite nunc avaritiae prope €modum in suo genere non levius. Milesios navem po-€poscit, quae eum praesidi causa Myndum prosequeretur: €illi statim myoparonem egregium de sua classe ornatum atque €armatum dederunt. Hoc praesidio Myndum profectus est. €Nam quid a Milesiis lanae publice abstulerit, item de sumptu €in adventum, de contumeliis et iniuriis in magistratum þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜Öˆ‰Milesium tametsi dici cum vere tum graviter et vehementer €potest, tamen dicere praetermittam eaque omnia testibus in-€tegra reservabo: illud, quod neque taceri ullo modo neque dici pro dignitate potest, cognoscite. Milites remigesque €Miletum Myndo pedibus reverti iubet: ipse myoparonem €pulcherrimum de decem Milesiorum navibus electum L. €Magio et L. Fannio, qui Myndi habitabant, vendidit. Hi €sunt homines quos nuper senatus in hostium numero haben-€dos censuit: hoc illi navigio ad omnis populi Romani €hostis usque ab Dianio [quod in Hispania est] ad Sinopam €[quae in Ponto est] navigaverunt. €@@O, di immortales, incredibilem avaritiam singularemque €audaciam! Navem tu de classe populi Romani, quam tibi €Milesia civitas ut te prosequeretur dedisset, ausus es vendere? €Si te magnitudo malefici, si hominum existimatio non @1 €movebat, ne illud quidem cogitabas, huius improbissimi furti €sive adeo nefariae praedae tam inlustrem ac tam nobilem civitatem testem futuram? An quia tum Cn. Dolabella in €eum qui ei myoparoni praefuerat, Milesiisque rem gestam €renuntiarat, animadvertere tuo rogatu conatus est, renuntia-€tionemque eius, quae erat in publicas litteras relata illorum €legibus, tolli iusserat, idcirco te ex hoc crimine elapsum €esse arbitrabare? Multum te ista fefellit opinio, et quidem €multis in locis. Semper enim existimasti, et maxime in €Sicilia, satis cautum tibi ad defensionem fore, si aut referri €aliquid in litteras publicas vetuisses, aut quod relatum esset €tolli coegisses. Hoc quam nihil sit, tametsi ex multis €Siciliae civitatibus priore actione didicisti, tamen etiam in €hac ipsa civitate cognosce. Sunt illi quidem dicto audientes, €quam diu adsunt ii qui imperant: simul ac discesserunt, non €solum illud perscribunt quod tum prohibiti sunt, sed etiam €causam adscribunt cur non tum in litteras relatum sit. Manent istae litterae Mileti, manent, et dum erit illa civitas €manebunt. Decem enim navis iussu L. Murenae populus €Milesius ex pecunia vectigali populo Romano fecerat, sicut €pro sua quaeque parte Asiae ceterae civitates. Quam ob €rem unam ex decem, non praedonum repentino adventu sed €legati latrocinio, non vi tempestatis sed hac horribili tem-€pestate sociorum amissam in litteras publicas rettulerunt. Sunt Romae legati Milesii, homines nobilissimi ac principes €civitatis, qui tametsi mensem Februarium et consulum €designatorum nomen exspectant, tamen hoc tantum facinus €non modo negare interrogati, sed ne producti quidem €reticere poterunt: dicent, inquam, et religione adducti et €domesticarum legum metu, quid illo myoparone factum sit, €ostendent C. Verrem, in ea classe quae contra piratas aedi-€ficata sit, piratam ipsum consceleratum fuisse. @1 €@@C. Malleolo, quaestore Cn. Dolabellae, occiso duas sibi €hereditates venisse arbitratus est, unam quaestoriae pro-€curationis, nam a Dolabella statim pro quaestore iussus est €esse; alteram tutelae, nam cum pupilli Malleoli tutor esset, in bona eius impetum fecit. Nam Malleolus in provinciam €sic copiose profectus erat ut domi prorsus nihil relinqueret; €praeterea pecunias occuparat apud populos et syngraphas €fecerat, argenti optimi caelati grande pondus secum tulerat, €nam ille quoque sodalis istius erat in hoc morbo et cupiditate; €grande pondus argenti, familiam magnam, multos artifices, €multos formosos homines reliquit. Iste quod argenti placuit €invasit; quae mancipia voluit abduxit; vina ceteraque quae €in Asia facillime comparantur, quae ille reliquerat, asportavit; reliqua vendidit, pecuniam exegit. Cum ad HS viciens €quinquiens redegisse constaret, ut Romam rediit, nullam €litteram pupillo, nullam matri eius, nullam tutoribus red-€didit; servos artifices pupilli cum haberet domi, circum pedes €autem homines formosos et litteratos, suos esse dicebat, se €emisse. Cum saepius mater et avia pueri postularent uti, €si non redderet pecuniam nec rationem daret, diceret saltem €quantum pecuniae Malleoli deportasset, a multis efflagitatus €aliquando dixit HS deciens; deinde in codicis extrema cera €nomen infimum in flagitiosa litura fecit; expensa Chrysogono €servo HS sescenta milia, accepta pupillo Malleolo rettulit. €Quo modo ex deciens HS sescenta sint facta, quo modo €&7dc& eodem modo quadrarint ut illa de Cn. Carbonis pecunia €reliqua HS sescenta facta sint, quo modo Chrysogono @1 €expensa lata sint, cur id nomen infimum in lituraque sit, vos existimabitis. Tamen HS sescenta milia cum accepta €rettulisset, HS quinquaginta milia soluta non sunt; homines, €posteaquam reus factus est, redditi [2alii]2, alii etiam nunc reti-€nentur; peculia omnium vicariique retinentur. Haec est €istius praeclara tutela. En cui tuos liberos committas, en €memoriam mortui sodalis, en metum vivorum existimationis! €Cum tibi se tota Asia spoliandam ac vexandam praebuisset, €cum tibi exposita esset omnis ad praedandum Pamphylia, €contentus his tam opimis rebus non fuisti? manus a tutela, €manus a pupillo, manus a sodalis filio abstinere non potuisti? €Iam te non Siculi, non aratores, ut dictitas, circumveniunt, €non hi qui decretis edictisque tuis in te concitati infestique €sunt: Malleolus a me productus est et mater eius atque €avia, quae miserae flentes eversum a te puerum patriis bonis esse dixerunt. Quid exspectas? an dum ab inferis ipse €Malleolus exsistat, atque abs te officia tutelae sodalitatis €familiaritatisque flagitet? Ipsum putato adesse. Homo €avarissime et spurcissime, redde bona sodalis filio, si non €quae abstulisti, at quae confessus es! Cur cogis sodalis €filium hanc primam in foro vocem cum dolore et querimonia €emittere? cur sodalis uxorem, sodalis socrum, domum deni-€que totam sodalis mortui contra te testimonium dicere? cur €pudentissimas lectissimasque feminas in tantum virorum €conventum insolitas invitasque prodire cogis? Recita €omnium testimonia. &7Testimonivm matris et aviae.& @@Pro quaestore vero quo modo iste commune Milyadum €vexarit, quo modo Lyciam, Pamphyliam, Pisidiam Phry- @1 €giamque totam frumento imperando, aestimando, hac sua, €quam tum primum excogitavit, Siciliensi aestimatione €adflixerit, non est necesse demonstrare verbis: hoc scitote, €[his nominibus_quae res per hunc gestae sunt] cum iste €civitatibus frumentum, coria, cilicia, saccos imperaret, neque €ea sumeret proque iis rebus pecuniam exigeret_his nomi-€nibus solis Cn. Dolabellae HS ad triciens litem esse aesti-€matam. Quae omnia, etiamsi voluntate Dolabellae fiebant, per istum tamen omnia gerebantur. Consistam in uno €nomine; multa enim sunt ex eodem genere. Recita. &7De €&7litibvs aestimatis Cn. Dolabellae pr. pecvniae re-€&7dactae. Qvod a commvni Milyadvm_.& Te haec €coegisse, te aestimasse, tibi pecuniam numeratam esse dico, €eademque vi et iniuria, cum pecunias maximas cogeres, €per omnis partis provinciae te tamquam aliquam calamitosam tempestatem pestemque pervasisse demonstro. Itaque M. €Scaurus, qui Cn. Dolabellam accusavit, istum in sua potestate €ac dicione tenuit. Homo adulescens cum istius in inquirendo €multa furta ac flagitia cognosset, fecit perite et callide; volu-€men eius rerum gestarum maximum isti ostendit; ab homine €quae voluit in Dolabellam abstulit; istum testem produxit; €dixit iste quae velle accusatorem putavit. Quo ex genere €mihi testium qui cum isto furati sunt, si uti voluissem, €magna copia fuisset; qui ut se periculo litium, coniunctione €criminum liberarent, quo ego vellem descensuros pollice-bantur. Eorum ego voluntatem omnium repudiavi; non €modo proditori, sed ne perfugae quidem locus in meis €castris cuiquam fuit. Forsitan meliores illi accusatores @1 €habendi sint, qui haec omnia fecerunt. Ita est; sed ego €defensorem in mea persona, non accusatorem maxime €laudari volo. Rationes ad aerarium, antequam Dolabella €condemnatus est, non audet referre; impetrat a senatu ut €dies sibi prorogaretur, quod tabulas suas ab accusatoribus €Dolabellae obsignatas diceret, proinde quasi exscribendi €potestatem non haberet. Solus est hic qui numquam €rationes ad aerarium referat. €@@Audistis quaestoriam rationem, tribus versiculis relatam; €legationis, non nisi condemnato et eiecto eo qui posset þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜âˆŽreprehendere; nunc denique praeturae, quam ex senatus €consulto statim referre debuit, usque ad hoc tempus non rettulit. Quaestorem se in senatu exspectare dixit, proinde €quasi non, ut quaestor sine praetore possit rationem referre, €_ut tu, Hortensi, ut omnes_eodem modo sine quaestore €praetor. Dixit idem Dolabellam impetrasse. Omen magis €patribus conscriptis quam causa placuit: probaverunt. €Verum quaestores quoque iam pridem venerunt: cur non €rettulisti? Illarum rationum ex ea faece legationis quae-€storiaeque tuae procurationis illa sunt nomina, quae Dola-€bellae necessario sunt aestimata. &7Ex litibvs aestimatis &7Dolabellae pr. et pro pr.&: Quod minus Dolabella Verri €acceptum rettulit quam Verres illi expensum tulerit, HS €quingenta triginta quinque milia, et quod plus fecit Dola-€bella Verrem accepisse quam iste in suis tabulis habuit, HS €ducenta triginta duo milia, et quod plus frumenti fecit €accepisse istum, HS deciens et octingenta milia, quod tu €homo castissimus aliud in tabulis habebas. Hinc illae €extraordinariae pecuniae, quas nullo duce tamen aliqua ex @1 €particula investigamus, redundarunt, hinc ratio cum Q. et €Cn. Postumis Curtiis multis nominibus, quorum in tabulis €iste habet nullum; hinc HS quater deciens P. Tadio €numeratum Athenis testibus planum faciam; hinc empta €apertissime praetura, nisi forte id etiam dubium est, quo modo iste praetor factus sit. Homo scilicet aut industria €aut opera probata aut frugalitatis existimatione praeclara €aut denique, id quod levissimum est, adsiduitate, qui ante €quaesturam cum meretricibus lenonibusque vixisset, quae-€sturam ita gessisset quem ad modum cognovistis, Romae €post quaesturam illam nefariam vix triduum constitisset, €absens non in oblivione iacuisset sed in adsidua com-€memoratione omnibus omnium flagitiorum fuisset, is repente, €ut Romam venit, gratiis praetor factus est. Alia porro €pecunia ne accusaretur data. Cui sit data, nihil ad me, €nihil ad rem pertinere arbitror: datam quidem esse tum inter omnis recenti negotio facile constabat. Homo stul-€tissime et amentissime, tabulas cum conficeres et cum €extraordinariae pecuniae crimen subterfugere velles, satis te €elapsurum omni suspicione arbitrabare si, quibus pecuniam €credebas, iis expensum non ferres, neque in tuas tabulas €ullum nomen referres, cum tot tibi nominibus acceptum €Curtii referrent? Quid proderat tibi te expensum illis €non tulisse? an tuis solis tabulis te causam dicturum €existimasti? @@Verum ad illam iam veniamus praeclaram praeturam, €criminaque ea quae notiora sunt his qui adsunt quam €nobis qui meditati ad dicendum paratique venimus; in €quibus non dubito quin offensionem neglegentiae vitare @1 €atque effugere non possim. Multi enim ita dicent, 'De illo €nihil dixit in quo ego interfui; illam iniuriam non attigit €quae mihi aut quae amico meo facta est, quibus ego in €rebus interfui'. His omnibus qui istius iniurias norunt, hoc €est populo Romano universo, me vehementer excusatum €volo non neglegentia mea fore ut multa praeteream, sed €quod alia testibus integra reservari velim, multa autem €propter rationem brevitatis ac temporis praetermittenda €existimem. Fatebor etiam illud invitus, me prorsus, cum €iste punctum temporis nullum vacuum peccato praeterire €passus sit, omnia quae ab isto commissa sint non potuisse €cognoscere. Quapropter ita me de praeturae criminibus €auditote ut ex utroque genere, et iuris dicendi et sartorum €tectorum exigendorum, ea postuletis quae maxime digna €sint eo reo cui parvum ac mediocre obici nihil oporteat. Nam ut praetor factus est, qui auspicato a Chelidone sur-€rexisset, sortem nactus est urbanae provinciae magis ex sua €Chelidonisque quam ex populi Romani voluntate. Qui €principio qualis in edicto constituendo fuerit cognoscite. €@@P. Annius Asellus mortuus est C. Sacerdote praetore. €Is cum haberet unicam filiam neque census esset, quod €eum natura hortabatur, lex nulla prohibebat, fecit ut filiam €bonis suis heredem institueret. Heres erat filia. Facie-€bant omnia cum pupilla, legis aequitas, voluntas patris, €edicta praetorum, consuetudo iuris eius quod erat tum cum Asellus est mortuus. Iste praetor designatus_utrum €admonitus an temptatus an, qua est ipse sagacitate in his €rebus, sine duce ullo, sine indice pervenerit ad hanc impro- @1 €bitatem, nescio: vos tantum hominis audaciam amentiamque €cognoscite_appellat heredem L. Annium, qui erat institutus €secundum filiam (non enim mihi persuadetur istum ab illo €prius appellatum); dicit se posse ei condonare edicto here-€ditatem; docet hominem quid possit fieri. Illi bona res, €huic vendibilis videbatur. Iste, tametsi singulari est audacia, €tamen ad pupillae matrem submittebat; malebat pecuniam €accipere, ne quid novi ediceret, quam ut hoc edictum tam improbum et tam inhumanum interponeret. Tutores pe-€cuniam praetori si pupillae nomine dedissent, grandem €praesertim, quem ad modum in rationem inducerent, quem €ad modum sine periculo suo dare possent, non videbant; €simul et istum fore tam improbum non arbitrabantur; €saepe appellati pernegaverunt. Iste ad arbitrium eius cui €condonabat hereditatem ereptam a liberis quam aequum €edictum conscripserit, quaeso, cognoscite. &7Cvm intellegam €&7legem Voconiam_.& Quis umquam crederet mulierum €adversarium Verrem futurum? an ideo aliquid contra €mulieres fecit ne totum edictum ad Chelidonis arbitrium €scriptum videretur? Cupiditati hominum ait se obviam ire. €Quis potius non modo his temporibus, sed etiam apud €maiores nostros? quis tam remotus fuit a cupiditate? Dic, €quaeso, cetera; delectat enim me hominis gravitas, scientia €iuris [2praetorii]2, auctoritas. Recita. &7Qvi ab A. Postvmio& @1 €&7Q. Fvlvio censoribvs postve ea _ _ fecit fecerit.& 'Fecit fecerit'? quis umquam edixit isto modo? quis um-€quam eius rei fraudem aut periculum proposuit edicto, quae €neque post edictum reprehendi neque ante edictum provideri €potuit? Iure, legibus, auctoritate omnium qui consulebantur, €testamentum P. Annius fecerat non improbum, non in-€officiosum, non inhumanum: quodsi ita fecisset, tamen €post illius mortem nihil de testamento illius novi iuris €constitui oporteret. Voconia lex te videlicet delectabat. €Imitatus esses ipsum illum C. Voconium, qui lege sua here-€ditatem ademit nulli neque virgini neque mulieri: sanxit in €posterum, qui post eos censores census esset, ne quis heredem virginem neve mulierem faceret. In lege Voconia €non est '&7fecit fecerit&', neque in ulla praeteritum tempus €reprehenditur nisi eius rei quae sua sponte tam scelerata et €nefaria est ut, etiamsi lex non esset, magnopere vitanda €fuerit. Atque in his ipsis rebus multa videmus ita sancta €esse legibus ut ante facta in iudicium non vocentur; Cornelia €testamentaria, nummaria, ceterae complures, in quibus non €ius aliquod novum populo constituitur, sed sancitur ut, quod €semper malum facinus fuerit, eius quaestio ad populum pertineat ex certo tempore. De iure vero civili si quis novi €quid instituit, is non omnia quae ante acta sunt rata esse €patietur? Cedo mihi leges Atinias, Furias, Fusias, ipsam, €ut dixi, Voconiam, omnis praeterea de iure civili: hoc €reperies in omnibus statui ius quo post eam legem populus €utatur. Qui plurimum tribuunt edicto, praetoris edictum €legem annuam dicunt esse: tu edicto plus amplecteris quam @1 €lege. Si finem edicto praetoris adferunt Kalendae Ianuariae, €cur non initium quoque edicti nascitur a Kalendis Ianuariis? €an in eum annum progredi nemo poterit edicto quo praetor €alius futurus est, in illum quo alius praetor fuit regredietur? Ac si hoc iuris, non unius hominis causa edixisses, cautius €composuisses. Scribis, &7Qvi heredem fecit fecerit&. €Quid, si plus legarit quam ad heredem heredesve perveniat? €quod per legem Voconiam ei qui census non sit licet; cur €hoc, cum in eodem genere sit, non caves? Quia non €generis, sed hominis causam verbis amplecteris, ut facile €appareat te pretio, non iure esse commotum. Atque hoc €si in posterum edixisses, etsi minus esset nefarium, tamen €esset improbum; sed tum vituperari posset, in discrimen €venire non posset; nemo enim committeret. Nunc est eius þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜îˆ‹modi edictum ut quivis intellegat non populo esse scriptum, sed P. Anni secundis heredibus. Itaque cum abs te caput €illud tam multis verbis mercennarioque prooemio esset €ornatum, ecquis inventus est postea praetor qui idem illud €ediceret? Non modo nemo edixit, sed ne metuit quidem €quisquam ne quis ediceret. Nam post te praetorem multi €in isdem causis fuerunt; in his nuper Annaea de multorum €propinquorum sententia, pecuniosa mulier, quod censa non €erat, testamento fecit heredem filiam. Iam hoc magnum €iudicium hominum de istius singulari improbitate, quod €C. Verres sua sponte instituisset, id neminem metuisse ne @1 €quis reperiretur qui istius institutum sequi vellet; solus €enim tu inventus es cui satis non fuerit corrigere testamenta vivorum, nisi etiam rescinderes mortuorum. Tu ipse ex €Siciliensi edicto hoc sustulisti; voluisti, ex improviso si €quae res nata esset, ex urbano edicto decernere. Quam €postea tu tibi defensionem relinquebas, in ea maxime offen-€disti, cum tuam auctoritatem tute ipse edicto provinciali €repudiabas. €@@Atque ego non dubito quin, ut mihi, cui mea filia maxime €cordi est, res haec acerba videtur atque indigna, sic uni €cuique vestrum, qui simili sensu atque indulgentia filiarum €commovemini. Quid enim natura nobis iucundius, quid €carius esse voluit? quid est dignius in quo omnis nostra diligentia indulgentiaque consumatur? Homo importunis-€sime, cur tantam iniuriam P. Annio mortuo fecisti? cur €hunc dolorem cineri eius atque ossibus inussisti, ut liberis €eius bona patria_voluntate patris, iure, legibus tradita_eri-€peres, et cui tibi esset commodum condonares? Quibuscum €vivi bona nostra partimur, iis praetor adimere nobis mortuis €bona fortunasque poterit? &7Nec petitionem&, inquit, &7nec €&7possessionem dabo&. Eripies igitur pupillae togam prae-€textam, detrahes ornamenta non solum fortunae sed etiam €ingenuitatis? Miramur ad arma contra istum hominem €Lampsacenos isse, miramur istum de provincia decedentem €clam Syracusis profugisse? Nos si alienam vicem pro €nostra iniuria doleremus, vestigium istius in foro nullum esset relictum. Pater dat filiae, prohibes; leges sinunt, €tamen te interponis! De suis bonis ita dat ut ab iure non €abeat; quid habes quod reprehendas? Nihil, opinor. At €ego concedo; prohibe, si potes, si habes qui te audiat, si @1 €potest tibi dicto audiens esse quisquam. Eripias tu volun-€tatem mortuis, bona vivis, ius omnibus? Hoc populus €Romanus non manu vindicasset, nisi te huic tempori atque €huic iudicio reservasset? €@@Posteaquam ius praetorium constitutum est, semper hoc €iure usi sumus: si tabulae testamenti non proferrentur, tum €[2ut]2, uti quemque potissimum heredem esse oporteret, si is €intestatus mortuus esset, ita secundum eum possessio daretur. €Quare hoc sit aequissimum facile est dicere, sed in re tam €usitata satis est ostendere omnis antea ius ita dixisse, et hoc vetus edictum translaticiumque esse. Cognoscite hominis €aliud in re vetere edictum novum, et simul, dum est unde €ius civile discatur, adulescentis in disciplinam ei tradite: €mirum est hominis ingenium, mira prudentia. Minucius €quidam mortuus est ante istum praetorem; eius testamen-€tum erat nullum; lege hereditas ad gentem Minuciam €veniebat. Si habuisset iste edictum, quod ante istum et €postea omnes habuerunt, possessio Minuciae genti esset €data: si quis testamento se heredem esse arbitraretur quod €tum non exstaret, lege ageret in hereditatem, aut, pro praede €litis vindiciarum cum satis accepisset, sponsionem faceret et €ita de hereditate certaret. Hoc, opinor, iure et maiores €nostri et nos semper usi sumus. Videte ut hoc iste cor-rexerit. Componit edictum his verbis ut quivis intellegere €possit unius hominis causa conscriptum esse, tantum quod €hominem non nominat; causam quidem totam perscribit, €ius, consuetudinem, aequitatem, edicta omnium neglegit. €&7Ex edicto vrbano. Si de hereditate ambigitvr _ _ €&7si possessor sponsionem non faciet.& Iam qui id ad prae-€torem, uter possessor sit? nonne id quaeri oportet, utrum @1 €possessorem esse oporteat? Ergo, quia possessor est, non €moves possessione: si possessor non esset, non dares? €Nusquam enim scribis, neque tu aliud quicquam edicto €amplecteris nisi eam causam pro qua pecuniam acceperas. Iam hoc ridiculum est: &7Si de hereditate ambigetvr et& €&7tabvlae testamenti obsignatae non minvs mvltis €&7signis qvam e lege oportet ad me proferentvr, se-€&7cvndvm tabvlas testamenti potissimvm possessionem €&7dabo.& Hoc translaticium est: sequi illud oportet, &7Si €&7tabvlae testamenti non proferentvr&. Quid ait? se ei €daturum qui se dicat heredem esse. Quid ergo interest €proferantur necne? Si protulerit, uno signo ut sit minus €quam ex lege oportet, non des possessionem: si omnino €tabulas non proferet, dabis? Quid nunc dicam? neminem €umquam hoc postea alium edixisse? valde sit mirum ne-€minem fuisse qui istius se similem dici vellet. Ipse in €Siciliensi edicto hoc non habet; exegerat enim iam mer-€cedem; item ut illo edicto de quo ante dixi, in Sicilia de €hereditatum possessionibus dandis edixit idem quod omnes €Romae praeter istum. &7Ex edicto Siciliensi. Si de €&7hereditate ambigitvr_.& @@Ac, per deos immortalis! quid est quod de hoc dici €possit? Iterum enim iam quaero abs te, sicut modo in illo €capite Anniano de mulierum hereditatibus, nunc in hoc de €hereditatum possessionibus, cur ea capita in edictum pro-€vinciale transferre nolueris. Vtrum digniores homines ex-€istimasti eos qui habitant in provincia quam nos qui aequo €iure uteremur, an aliud Romae aequum est, aliud in Sicilia? €Non enim hoc potest hoc loco dici, multa esse in provinciis €aliter edicenda; non de hereditatum quidem possessionibus, @1 €non de mulierum hereditatibus. Nam in utroque genere €video non modo ceteros, sed te ipsum totidem verbis edix-€isse quot verbis edici Romae solet. Quae Romae magna €cum infamia pretio accepto edixeras, ea sola te, ne gratis in €provincia male audires, ex edicto Siciliensi sustulisse video. @@Et cum edictum totum eorum arbitratu, quam diu fuit €designatus, componeret qui ab isto ius ad utilitatem suam €nundinarentur, tum vero in magistratu contra illud ipsum €edictum suum sine ulla religione decernebat. Itaque L. €Piso multos codices implevit earum rerum in quibus ita €intercessit, quod iste aliter atque ut edixerat decrevisset; €quod vos oblitos esse non arbitror, quae multitudo, qui ordo €ad Pisonis sellam isto praetore solitus sit convenire; quem €iste conlegam nisi habuisset, lapidibus coopertus esset in €foro. Sed eo leviores istius iniuriae videbantur quod erat in €aequitate prudentiaque Pisonis paratissimum perfugium, quo €sine labore, sine molestia, sine impensa, etiam sine patrono homines uterentur. Nam, quaeso, redite in memoriam, €iudices, quae libido istius in iure dicundo fuerit, quae varietas €decretorum, quae nundinatio, quam inanes domus eorum €omnium qui de iure civili consuli solent, quam plena ac re-€ferta Chelidonis; a qua muliere cum erat ad eum ventum et €in aurem eius insusurratum, alias revocabat eos inter quos €iam decreverat, decretumque mutabat, alias inter aliquos €contrarium sine ulla religione decernebat ac proxumis paulo ante decreverat. Hinc illi homines erant qui etiam ridiculi €inveniebantur ex dolore; quorum alii, id quod saepe audi-€stis, negabant mirandum esse ius tam nequam esse verrinum; €alii etiam frigidiores erant, sed quia stomachabantur ridiculi €videbantur esse, cum Sacerdotem exsecrabantur qui verrem tam @1 €nequam reliquisset. Quae ego non commemorarem,_neque €enim perfacete dicta neque porro hac severitate digna sunt, €_nisi vos illud vellem recordari, istius nequitiam et iniqui-€tatem tum in ore vulgi atque in communibus proverbiis esse €versatam. @@In plebem vero Romanam utrum superbiam prius com-€memorem an crudelitatem? Sine dubio crudelitas gravior €est atque atrocior. Oblitosne igitur hos putatis esse quem €ad modum sit iste solitus virgis plebem Romanam conci-€dere? Quam rem etiam tribunus plebis in contione egit, €cum eum quem iste virgis ceciderat in conspectum populi €Romani produxit; cuius rei recognoscendae faciam vobis þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²˜ûsuo tempore potestatem. Superbia vero quae fuerit quis €ignorat? quem ad modum iste tenuissimum quemque con-€tempserit, despexerit, liberum esse numquam duxerit? P. €Trebonius viros bonos et honestos compluris fecit heredes; €in iis fecit suum libertum. Is A. Trebonium fratrem habue-€rat proscriptum. Ei cum cautum vellet, scripsit ut heredes €iurarent se curaturos ut ex sua cuiusque parte ne minus €dimidium ad A. Trebonium illum proscriptum perveniret. €Libertus iurat; ceteri heredes adeunt ad Verrem, docent non €oportere se id iurare facturos esse quod contra legem Cor-€neliam esset, quae proscriptum iuvari vetaret; impetrant ut €ne iurent; dat his possessionem. Id ego non reprehendo; €etenim erat iniquum homini proscripto egenti de fraternis €bonis quicquam dari. Libertus, nisi ex testamento patroni iurasset, scelus se facturum arbitrabatur; itaque ei Verres @1 €possessionem hereditatis negat se daturum, ne posset patro-€num suum proscriptum iuvare, simul ut esset poena quod €alterius patroni testamento obtemperasset. Das posses-€sionem ei qui non iuravit; concedo; praetorium est. Adi-€mis tu ei qui iuravit; quo exemplo? Proscriptum iuvat; €lex est, poena est. Quid ad eum qui ius dicit? utrum re-€prehendis quod patronum iuvabat eum qui tum in miseriis €erat, an quod alterius patroni mortui voluntatem conservabat, €a quo summum beneficium acceperat? Vtrum horum €reprehendis? Et hoc tum de sella vir optimus dixit: 'Equiti €Romano tam locupleti libertinus homo sit heres!' O mode-€stum ordinem, quod illinc vivus surrexerit! @@Possum sescenta decreta proferre in quibus, ut ego non €dicam, pecuniam intercessisse ipsa decretorum novitas ini-€quitasque declarat; verum ut ex uno de ceteris coniecturam €facere possitis, id quod priore actione didicistis, audite. C. €Sulpicius Olympus fuit; is mortuus est C. Sacerdote prae-€tore, nescio an antequam Verres praeturam petere coeperit; €fecit heredem M. Octavium Ligurem. Ligus hereditatem €adiit; possedit Sacerdote praetore sine ulla controversia. €Posteaquam Verres magistratum iniit, ex edicto istius, quod €edictum Sacerdos non habuerat, Sulpici patroni filia sextam €partem hereditatis ab Ligure petere coepit. Ligus non €aderat. L. frater eius causam agebat; aderant amici, €propinqui. Dicebat iste, nisi cum muliere decideretur, in €possessionem se ire iussurum. L. Gellius causam Liguris €defendebat; docebat edictum eius non oportere in eas @1 €hereditates valere quae ante eum praetorem venissent; si €hoc tum fuisset edictum, fortasse Ligurem hereditatem €aditurum non fuisse. Aequa postulatio, summa hominum auctoritas pretio superabatur. Venit Romam Ligus; non €dubitabat quin, si ipse Verrem convenisset, aequitate causae, €auctoritate sua commovere hominem posset. Domum ad €eum venit, rem demonstrat, quam pridem sibi hereditas €venisset docet; quod facile homini ingenioso in causa €aequissima fuit, multa quae quemvis commovere possent €dixit; ad extremum petere coepit ne usque eo suam €auctoritatem despiceret gratiamque contemneret ut se tanta €iniuria adficeret. Homo Ligurem accusare coepit, qui in €re adventicia atque hereditaria tam diligens, tam attentus €esset; debere eum aiebat suam quoque rationem ducere; €multa sibi opus esse, multa canibus suis, quos circa se €haberet. Non possum illa planius commemorare quam ipsum Ligurem pro testimonio dicere audistis. Quid €est, Verres? utrum ne his quidem testibus credetur, €an haec ad rem non pertinent? non credemus M. €Octavio, non L. Liguri? quis nobis credet, cui nos? €quid est quod planum fieri testibus possit, si hoc non €fit? An id quod dicunt leve est? Nihil levius quam €praetorem urbanum hoc iuris in suo magistratu con-€stituere, omnibus quibus hereditas venerit coheredem €praetorem esse oportere. An vero dubitamus quo ore iste €ceteros homines inferiores loco, auctoritate, ordine, quo ore €homines rusticanos ex municipiis, quo denique ore, quos €numquam liberos putavit, libertinos homines solitus sit €appellare, qui ob ius dicendum M. Octavium Ligurem, @1 €hominem ornatissimum loco, ordine, nomine, virtute, ingenio, €copiis, poscere pecuniam non dubitavit? €@@In sartis tectis vero quem ad modum se gesserit quid €ego dicam? Dixerunt qui senserunt; sunt alii qui dicant; notae res ac manifestae prolatae sunt et proferentur. Dixit €Cn. Fannius, eques Romanus, frater germanus Q. Titini, €iudicis tui, tibi pecuniam se dedisse. &7Recita. Cn. Fanni €&7testimonivm.& Nolite Cn. Fannio dicenti credere, noli, €inquam, tu, Q. Titini, Cn. Fannio, fratri tuo, credere; dicit €enim rem incredibilem; C. Verrem insimulat avaritiae et €audaciae, quae vitia videntur in quemvis potius quam in €istum convenire. Dixit Q. Tadius, homo familiarissimus €patris istius, non alienus a matris eius genere et nomine; €tabulas protulit, quibus pecuniam se dedisse ostendit. €&7Recita. nomina Q. Tadi. Recita. testimonivm Q. €&7Tadi&. Ne Tadi quidem tabulis nec testimonio credemus? €Quid igitur in iudiciis sequemur? Quid est aliud omnibus €omnia peccata et maleficia concedere nisi hoc, hominum €honestorum testimoniis et virorum bonorum tabulis non €credere? @@Nam quid ego de cotidiano sermone querimoniaque €populi Romani loquar, de istius impudentissimo furto seu €potius novo ac singulari latrocinio? ausum esse in aede €Castoris, celeberrimo clarissimoque monumento_quod €templum in oculis cotidianoque aspectu populi Romani €positum est, quo saepe numero senatus convocatur, quo €maximarum rerum frequentissimae cotidie advocationes @1 €fiunt_in eo loco in sermone hominum audaciae suae monu-mentum aeternum relinquere. Aedem Castoris, iudices, €P. Iunius habuit tuendam de L. Sulla Q. Metello consuli-€bus. Is mortuus est; reliquit pupillum parvum filium. €Cum L. Octavius C. Aurelius consules aedis sacras €locavissent neque potuissent omnia sarta tecta exigere, €neque ii praetores quibus erat negotium datum, C. Sacerdos €et M. Caesius, factum est senatus consultum, quibus de €sartis tectis cognitum et iudicatum non esset, uti C. Verres €P. Caelius praetores cognoscerent et iudicarent. Qua €potestate iste permissa sic abusus est ut ex Cn. Fannio €et ex Q. Tadio cognovistis, verum tamen cum esset omni-€bus in rebus apertissime impudentissimeque praedatus, €hoc voluit clarissimum relinquere indicium latrociniorum €suorum, de quo non audire aliquando sed videre cotidie possemus. Quaesivit quis aedem Castoris sartam tectam €deberet tradere. Iunium ipsum mortuum esse sciebat; €scire volebat ad quem illa res pertineret. Audit pupillum €esse filium. Homo qui semper ita palam dictitasset, €pupillos et pupillas certissimam praedam esse praetoribus, €optatum negotium sibi in sinum delatum esse dicebat. €Monumentum illa amplitudine, illo opere, quamvis sartum €tectum integrumque esset, tamen aliquid se inventurum in quo moliri praedarique posset arbitrabatur. L. Habonio €aedem Castoris tradi oportebat: is casu pupilli Iuni tutor €erat testamento patris: cum eo sine ullo intertrimento €convenerat iam quem ad modum traderetur. Iste ad se €Habonium vocat; quaerit ecquid sit quod a pupillo tradi-€tum non sit, quod exigi debeat. Cum ille, id quod erat, €diceret facilem pupillo traditionem esse, signa et dona com- @1 €parere omnia, ipsum templum omni opere esse integrum, €indignum isti videri coepit ex tanta aede tantoque opere €se non opimum praeda, praesertim a pupillo, discedere. Venit ipse in aedem Castoris, considerat templum; videt €undique tectum pulcherrime laqueatum, praeterea cetera €nova atque integra. Versat se; quaerit quid agat. Dicit €quidam ex illis canibus quos iste Liguri dixerat esse circa se €multos, 'Tu, Verres, hic quod moliare nihil habes, nisi €forte vis ad perpendiculum columnas exigere.' Homo €omnium rerum imperitus quaerit, quid sit 'ad perpendicu-€lum': dicunt ei fere nullam esse columnam quae ad €perpendiculum esse possit. 'Nam mehercule,' inquit, 'sic agamus; columnae ad perpendiculum exigantur.' Habonius, €qui legem nosset_qua in lege numerus tantum columnarum €traditur, perpendiculi mentio fit nulla_et qui non putaret €sibi expedire ita accipere, ne eodem modo tradendum esset, þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²›†…negat id sibi deberi, negat oportere exigi. Iste Habonium €quiescere iubet et simul ei non nullam spem societatis €ostendit; hominem modestum et minime pertinacem facile coercet; columnas ita se exacturum esse confirmat. Nova €res atque improvisa pupilli calamitas nuntiatur statim €C. Mustio, vitrico pupilli, qui nuper est mortuus, M. Iunio €patruo, P. Titio tutori, homini frugalissimo; hi rem ad €virum primarium summo officio ac virtute praeditum, €M. Marcellum, qui erat pupilli tutor, deferunt. Venit ad €Verrem M. Marcellus; petit ab eo pro sua fide ac diligentia €pluribus verbis ne per summam iniuriam pupillum Iunium €fortunis patriis conetur evertere. Iste, qui iam spe atque €opinione praedam illam devorasset, neque ulla aequitate €orationis neque auctoritate M. Marcelli commotus est; @1 €itaque quem ad modum ostendisset se id exacturum esse respondit. Cum sibi omnis ad istum adlegationes difficilis, €omnis aditus arduos ac potius interclusos viderent_apud €quem non ius, non aequitas, non misericordia, non pro-€pinqui oratio, non amici voluntas, non cuiusquam auctoritas €[pro pretio], non gratia valeret_statuunt id sibi esse €optimum factu, quod cuivis venisset in mentem, petere €auxilium a Chelidone, quae isto praetore non modo in iure €civili privatorumque omnium controversiis populo Romano €praefuit, verum etiam in his sartis tectisque dominata est. Venit ad Chelidonem C. Mustius, eques Romanus, publi-€canus, homo cum primis honestus; venit M. Iunius, €patruus pueri, frugalissimus homo et castissimus; venit €homo summo pudore, summo officio, spectatissimus ordinis €sui, P. Titius tutor. O multis acerbam, o miseram atque €indignam praeturam tuam! Vt omittam cetera, quo tandem €pudore talis viros, quo dolore meretricis domum venisse €arbitramini? qui numquam ulla condicione istam turpitu-€dinem subissent nisi offici necessitudinisque ratio coegisset. €Veniunt, ut dico, ad Chelidonem. Domus erat plena; €nova iura, nova decreta, nova iudicia petebantur. 'Mihi €det possessionem, mihi ne adimat, in me iudicium ne det, €mihi bona addicat.' Alii nummos numerabant, ab aliis €tabellae obsignabantur; domus erat non meretricio con-ventu sed praetoria turba referta. Simul ac potestas primum €data est, adeunt hi quos dixi. Loquitur C. Mustius, rem €demonstrat, petit auxilium, pecuniam pollicetur. Respondit €illa ut meretrix non inhumaniter; libenter ait se factu- @1 €ram, et se cum isto diligenter sermocinaturam; reverti €iubet. Tum discedunt: postridie revertuntur. Negat illa €posse hominem exorari; permagnam eum dicere ex illa re €pecuniam confici posse. €@@Vereor ne quis forte de populo, qui priore actione non €adfuit, haec, quia propter insignem turpitudinem sunt €incredibilia, fingi a me arbitretur. Ea vos antea, iudices, cognovistis. Dixit iuratus P. Titius, tutor pupilli Iuni, €dixit M. Iunius tutor et patruus; Mustius dixisset, si €viveret, sed recenti re de Mustio auditum est; dixit L. €Domitius, qui cum sciret me ex Mustio vivo audisse, quod €eo sum usus plurimum (etenim iudicium, quod prope €omnium fortunarum suarum C. Mustius habuit, me uno €defendente vicit), cum hoc, ut dico, sciret L. Domitius, me €scire ad eum res omnis Mustium solitum esse deferre, €tamen de Chelidone reticuit quoad potuit, alio responsionem €suam derivavit. Tantus in adulescente clarissimo ac principe €iuventutis pudor fuit ut aliquam diu, cum a me premeretur, €omnia potius responderet quam Chelidonem nominaret; €primo necessarios istius ad eum adlegatos esse dicebat, deinde aliquando coactus Chelidonem nominavit. Non te €pudet, Verres, eius mulieris arbitratu gessisse praeturam €quam L. Domitius ab se nominari vix sibi honestum esse €arbitrabatur? €@@Reiecti a Chelidone capiunt consilium necessarium, ut €suscipiant ipsi negotium. Cum Habonio tutore, quod erat €vix HS quadraginta milium, transigunt HS ducentis milibus. €Defert ad istum rem Habonius: ut sibi videatur, satis €grandem pecuniam et satis impudentem esse. Iste, qui €aliquanto plus cogitasset, male accipit verbis Habonium, @1 €negat eum sibi illa decisione satis facere posse; ne multa, locaturum se esse confirmat. Tutores haec nesciunt; quod €actum erat cum Habonio, putant id esse certissimum; €nullam maiorem pupillo metuunt calamitatem. Iste vero €non procrastinat; locare incipit non proscripta neque edicta €die, alienissimo tempore, ludis ipsis Romanis, foro ornato. €Itaque renuntiat Habonius illam decisionem tutoribus. €Accurrunt tamen ad tempus tutores; digitum tollit Iunius €patruus; isti color immutatus est, vultus, oratio, mens deni-€que excidit. Quid ageret coepit cogitare; si opus pupillo €redimeretur, si res abiret ab eo mancipe quem ipse ad-€posuisset, sibi nullam praedam esse. Itaque excogitat_ €quid? Nihil ingeniose, nihil ut quisquam posset dicere, €'Improbe, verum callide'; nihil ab isto vafrum, nihil vetera-€torium exspectaveritis; omnia aperta, omnia perspicua reperientur, impudentia, amentia, audacia. 'Si pupillo €opus redimitur, mihi praeda de manibus eripitur. Quod €est igitur remedium? quod? Ne liceat pupillo redimere.' €Vbi illa consuetudo in bonis praedibus praediisque vendun-€dis omnium consulum, censorum, praetorum, quaestorum €denique, ut optima condicione sit is cuia res sit, cuium €periculum? Excludit eum solum cui prope dicam soli €potestatem factam oportebat. Quid enim? quisquam ad €meam pecuniam me invito adspirat, quisquam accedit? €Locatur opus id quod ex mea pecunia reficiatur; ego me €refecturum dico; probatio futura est tua, qui locas; praedi-€bus et praediis populo cautum est; et, si non putas €cautum, scilicet tu, praetor, in mea bona quos voles @1 €immittes, me ad meas fortunas defendendas accedere non sines. Operae pretium est legem ipsam cognoscere; dicetis €eundem conscripsisse qui illud edictum de hereditate. €Recita. &7Lex operi facivndo. Qvae pvpilli ivni_.& €Dic, dic, quaeso, clarius. &7C. Verres praetor vrbanvs €&7addidit.& Corriguntur leges censoriae! Quid enim? video €in multis veteribus legibus, &7Cn. Domitivs L. Metellvs €&7censores addidervnt, L. Cassivs Cn. Servilivs €&7censores addidervnt&: vult aliquid eius modi C. Verres. €Dic: quid addidit? Recita. &7Qvi de L. Marcio M. €&7Perperna censoribvs _ _ socivm ne admittito neve €&7partem dato neve redimito.& Quid ita? ne vitiosum €opus fieret? At erat probatio tua. Ne parum locuples €esset? At erat et esset amplius, si velles, populo cautum praedibus et praediis. Hic te si res ipsa, si indignitas €iniuriae tuae non commovebat, si pupilli calamitas, si €propinquorum lacrimae, si D. Bruti, cuius praedia suberant, €periculum, si M. Marcelli tutoris auctoritas apud te ponderis €nihil habebat, ne illud quidem animadvertebas, eius modi €fore hoc peccatum tuum quod tu neque negare posses, €_in tabulas enim legem rettulisti,_neque cum defensione €aliqua confiteri? Addicitur opus HS &7dlx& milibus, cum €tutores HS &7cciь#1100 &7cciь#1100 &7cciь#1100 &7cciь#1100 id opus ad illius €iniquissimi hominis arbitrium se effecturos esse clamarent. Etenim quid erat operis? Id quod vos vidistis; omnes €illae columnae, quas dealbatas videtis, machina adposita @1 €nulla impensa deiectae eisdemque lapidibus repositae sunt. €Hoc tu HS &7dlx& milibus locavisti. Atque in illis columnis €dico esse quae a tuo redemptore commotae non sint; dico €esse ex qua tantum tectorium vetus deiectum sit et novum €inductum. Quodsi tanta pecunia columnas dealbari putas-€sem, certe numquam aedilitatem petivissem. @@At ut videatur tamen res agi et non eripi pupillo: €&7Si qvid operis cavsa rescideris, reficito&. Quid €erat quod rescinderet, cum suo quemque loco lapidem €reponeret? &7Qvi redemerit satis det damni infecti ei €&7qvi a vetere redemptore accepit.& Deridet, cum sibi €ipsum iubet satis dare Habonium. &7Pecvnia praesens €&7solvetvr.& Quibus de bonis? Eius qui, quod tu HS &7dlx& €milibus locasti, se HS &7cciь#1100 &7cciь#1100 &7cciь#1100 &7cciь#1100 effecturum €esse clamavit. Quibus de bonis? Pupilli, cuius aetatem €et solitudinem, etiamsi tutores non essent, defendere €praetor debuit. Tutoribus defendentibus non modo patrias þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²›’ˆŒeius fortunas, sed etiam bona tutorum ademisti. &7Hoc opvs &7bonvm svo cviqve facito&. Quid est 'suo cuique'? Lapis €aliqui caedendus et adportandus fuit machina sua; nam €illo non saxum, non materies ulla advecta est; tantum €operis in ista locatione fuit quantum paucae operae fabrorum €mercedis tulerunt, et manuspretium machinae. Vtrum ex-€istimatis minus operis esse unam columnam efficere ab €integro novam nullo lapide redivivo an quattuor illas @1 €reponere? Nemo dubitat quin multo maius sit novam €facere. Ostendam in aedibus privatis longa difficilique €vectura columnas singulas ad impluvium HS &7cciь#1100 &7cciь#1100 non minus magnas locatas. Sed ineptum est de tam per-€spicua eius impudentia pluribus verbis disputare, praesertim €cum iste aperte tota lege omnium sermonem atque existi-€mationem contempserit, qui etiam ad extremum adscripserit: €&7Rediviva sibi habeto&; quasi quicquam redivivi ex opere €illo tolleretur ac non totum opus ex redivivis constitueretur. €At enim si pupillo redimi non licebat non necesse erat rem €ad ipsum pervenire; poterat aliquis ad id negotium de €populo accedere. Omnes exclusi sunt non minus aperte €quam pupillus. Diem praestituit operi faciundo Kalendas €Decembris, locat circiter Idus Septembris; angustiis tem-poris excluduntur omnes. Quid ergo? Habonius istam €diem quo modo adsequitur? Nemo Habonio molestus est €neque Kalendis Decembribus neque Nonis neque Idibus; €denique aliquanto ante in provinciam iste proficiscitur quam €opus effectum est. Posteaquam reus factus est, primo €negabat se opus in acceptum referre posse; cum instaret €Habonius, in me causam conferebat, quod eum codicem €obsignassem. Petit a me Habonius et amicos adlegat: €facile impetrat. Iste, quid ageret, nesciebat; si in acceptum €non rettulisset, putabat se aliquid defensionis habiturum; €Habonium porro intellegebat rem totam esse patefacturum,_ €tametsi quid poterat esse apertius quam nunc est?_ut €uno minus teste [2ag]2eret, Habonio opus in acceptum rettulit quadriennio post quam diem operi dixerat. Hac condicione, €si quis de populo redemptor accessisset, non esset usus; €cum die ceteros redemptores exclusisset, tum in eius arbi-€trium ac potestatem venire nolebant qui sibi ereptam @1 €praedam arbitraretur. Nunc ne argumentemur, quo ista €pecunia pervenerit facit ipse indicium. Primum cum vehe-€mentius cum eo D. Brutus contenderet, qui de sua pecunia €HS &7dlx& milia numeravit, quod iam iste ferre non poterat, €opere addicto, praedibus acceptis de HS &7dlx& milibus €remisit D. Bruto HS &7cx& milia. Hoc, si aliena res esset, €certe facere non potuisset. Deinde nummi numerati sunt €Cornificio, quem scribam suum fuisse negare non potest. €Postremo ipsius Haboni tabulae praedam illam istius fuisse €clamant. Recita. &7Nomina Haboni.& @@Hic etiam priore actione Q. Hortensius pupillum Iunium €praetextatum venisse in vestrum conspectum et stetisse cum €patruo testimonium dicente questus est, et me populariter €agere atque invidiam commovere, quod puerum producerem, €clamitavit. Quid erat, Hortensi, tandem in illo puero €populare, quid invidiosum? Gracchi, credo, aut Saturnini €aut alicuius hominis eius modi produxeram filium, ut nomine €ipso et memoria patris animos imperitae multitudinis com-€moverem. P. Iuni erat, hominis de plebe Romana, filius, €quem pater moriens cum tutoribus et propinquis, tum legibus €tum aequitati magistratuum, tum iudiciis vestris commenda-tum putavit. Hic istius scelerato nefarioque latrocinio €bonis patriis fortunisque omnibus spoliatus venit in iudicium, €si nihil aliud, saltem ut eum cuius opera ipse multos annos €esset in sordibus paulo tamen obsoletius vestitum videret. €Itaque tibi, Hortensi, non illius aetas, sed causa, non vesti-€tus, sed fortuna popularis videbatur, neque te tam com- @1 €movebat quod ille cum toga praetexta, quam quod sine €bulla venerat. Vestitus enim neminem commovebat is quem €illi mos et ius ingenuitatis dabat; quod ornamentum pueritiae €pater dederat, indicium atque insigne fortunae, hoc ab isto €praedone ereptum esse graviter tum et acerbe homines ferebant. Neque erant illae lacrimae populares magis quam €nostrae, quam tuae, Q. Hortensi, quam horum qui senten-€tiam laturi sunt, ideo quod communis est causa, commune €periculum; communi praesidio talis improbitas tamquam €aliquod incendium restinguendum est. Habemus enim €liberos parvos; incertum est quam longa cuiusque nostrum €vita futura sit; consulere vivi ac prospicere debemus ut €illorum solitudo et pueritia quam firmissimo praesidio €munita sit. Quis est enim qui tueri possit liberum nostro-€rum pueritiam contra improbitatem magistratuum? Mater, €credo. Scilicet magno praesidio fuit Anniae pupillae mater, €femina primaria: minus illa deos hominesque implorante €iste infanti pupillae fortunas patrias ademit. Tutoresne €defendent? Perfacile vero apud istius modi praetorem, €a quo M. Marcelli tutoris in causa pupilli Iuni et oratio et €voluntas et auctoritas repudiata est! @@Quaerimus etiam quid iste in ultima Phrygia, quid in €extremis Pamphyliae partibus fecerit, qualis in bello prae-€donum praedo ipse fuerit qui in foro populi Romani pirata €nefarius reperiatur? Dubitamus quid iste in hostium praeda €molitus sit, qui manubias sibi tantas ex L. Metelli manubiis €fecerit, qui maiore pecunia quattuor columnas dealbandas €quam ille omnis aedificandas locaverit? Exspectemus quid €dicant ex Sicilia testes? Quis umquam templum illud €aspexit quin avaritiae tuae, quin iniuriae, quin audaciae @1 €testis esset? quis a signo Vortumni in circum maximum €venit quin is uno quoque gradu de avaritia tua commonere-€tur? quam tu viam tensarum atque pompae eius modi €exegisti ut tu ipse illa ire non audeas. Te putet quisquam, €cum ab Italia freto diiunctus esses, sociis temperasse, qui €aedem Castoris testem tuorum furtorum esse volueris? €quam populus Romanus cotidie, iudices etiam tum cum de €te sententiam ferent, videbunt. @@Atque etiam iudicium in praetura publicum exercuit; non €enim praetereundum est ne id quidem. Petita multa est €apud istum praetorem a Q. Opimio; qui adductus est in €iudicium, verbo quod, cum esset tribunus plebis, interces-€sisset contra legem Corneliam, [2re vera]2 quod in tribunatu €dixisset contra alicuius hominis nobilis voluntatem. De €quo iudicio si velim dicere omnia, multi appellandi laeden-€dique sint, id quod mihi non est necesse; tantum dicam, €paucos homines, ut levissime appellem, adrogantes hoc €adiutore Q. Opimium per ludum et iocum fortunis omnibus €evertisse. @@Is mihi etiam queritur quod a nobis &7ix& solis diebus prima €actio sui iudici transacta sit, cum apud ipsum tribus horis €Q. Opimius, senator populi Romani, bona, fortunas, orna-€menta omnia amiserit? cuius propter indignitatem iudici €saepissime est actum in senatu ut genus hoc totum multarum €atque eius modi iudiciorum tolleretur. Iam vero in bonis €Q. Opimi vendendis quas iste praedas, quam aperte, quam €improbe fecerit, longum est dicere: hoc dico, nisi vobis id €hominum honestissimorum tabulis planum fecero, fingi @1 a me hoc totum temporis causa putatote. Iam qui ex €calamitate senatoris populi Romani, cum praetor iudicio €eius praefuisset, spolia domum suam referre et manubias €detrahere conatus sit, is ullam ab sese calamitatem poterit €deprecari? €@@Nam de subsortitione illa Iuniana iudicum nihil dico. Quid €enim? contra tabulas quas tu protulisti audeam dicere? €Difficile est; non enim me tua solum et iudicum auctoritas, €sed etiam anulus aureus scribae tui deterret. Non dicam €id quod probare difficile est; hoc dicam quod ostendam €multos ex te viros primarios audisse, cum diceres ignosci €tibi oportere quod falsum codicem protuleris; nam qua €invidia C. Iunius conflagravit, ea, nisi providisses, tibi ipsi tum pereundum fuisset. Hoc modo iste sibi et saluti suae €prospicere didicit referendo in tabulas et privatas et publicas €quod gestum non esset, tollendo quod esset, et semper €aliquid demendo, mutando, interpolando; eo enim usque €progreditur ut ne defensionem quidem maleficiorum suorum €sine aliis maleficiis reperire possit. Eius modi subsorti-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²›ž‡tionem homo amentissimus suorum quoque iudicum fore €putavit per sodalem suum Q. Curtium, iudicem quaestionis €suae; cui ego nisi vi populi atque hominum clamore atque €convicio restitissem, ex hac decuria vestra, cuius mihi copiam €quam largissime factam oportebat, quos iste adnuerat in €suum consilium sine causa subsortiebatur. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECVNDVS €@@@@DE PRAETVRA SICILIENSI}1 ‘@@Multa mihi necessario, iudices, praetermittenda sunt, €ut possim aliquo modo aliquando de his rebus quae meae €fidei commissae sunt dicere. Recepi enim causam Siciliae: €ea me ad hoc negotium provincia attraxit. Ego tamen hoc €onere suscepto et recepta causa Siciliensi amplexus animo €sum aliquanto amplius. Suscepi enim causam totius €ordinis, suscepi causam rei publicae, quod putabam tum €denique recte iudicari posse si non modo reus improbus €adduceretur, sed etiam diligens ac firmus accusator ad iudicium veniret. Quo mihi maturius ad Siciliae causam €veniendum est relictis ceteris eius furtis atque flagitiis, ut €et viribus quam integerrimis agere et ad dicendum temporis €satis habere possim. €@@Atque antequam de incommodis Siciliae dico, pauca mihi €videntur esse de provinciae dignitate, vetustate, utilitate €dicenda. Nam cum omnium sociorum provinciarumque €rationem diligenter habere debetis, tum praecipue Siciliae, €iudices, plurimis iustissimisque de causis, primum quod @1 €omnium nationum exterarum princeps Sicilia se ad amici-€tiam fidemque populi Romani adplicavit. Prima omnium, €id quod ornamentum imperi est, provincia est appellata; €prima docuit maiores nostros quam praeclarum esset exteris €gentibus imperare; sola fuit ea fide benivolentiaque erga €populum Romanum ut civitates eius insulae, quae semel in €amicitiam nostram venissent, numquam postea deficerent, €pleraeque autem et maxime inlustres in amicitia perpetuo manerent. Itaque maioribus nostris in Africam ex hac €provincia gradus imperi factus est; neque enim tam facile €opes Carthaginis tantae concidissent nisi illud et rei fru-€mentariae subsidium et receptaculum classibus nostris €pateret. Quare P. Africanus Carthagine deleta Siculorum €urbis signis monumentisque pulcherrimis exornavit, ut, €quos victoria populi Romani maxime laetari arbitrabatur, apud eos monumenta victoriae plurima conlocaret. Denique €ille ipse M. Marcellus, cuius in Sicilia virtutem hostes, €misericordiam victi, fidem ceteri Siculi perspexerunt, non €solum sociis in eo bello consuluit, verum etiam superatis €hostibus temperavit. Vrbem pulcherrimam Syracusas, €_quae cum manu munitissima esset, tum loci natura terra €ac mari clauderetur,_cum vi consilioque cepisset, non solum €incolumem passus est esse, sed ita reliquit ornatam ut esset €idem monumentum victoriae, mansuetudinis, continentiae, €cum homines viderent et quid expugnasset et quibus €pepercisset et quae reliquisset: tantum ille honorem €habendum Siciliae putavit ut ne hostium quidem urbem ex sociorum insula tollendam arbitraretur. Itaque ad omnis €res sic illa provincia semper usi sumus ut, quicquid ex sese €posset efferre, id non apud nos nasci, sed domi nostrae €conditum iam putaremus. Quando illa frumentum quod @1 €deberet non ad diem dedit? quando id quod opus esse €putaret non ultro pollicita est? quando id quod imperaretur €recusavit? Itaque ille M. Cato Sapiens cellam penariam €rei publicae nostrae, nutricem plebis Romanae Siciliam €nominabat. Nos vero experti sumus Italico maximo €difficillimoque bello Siciliam nobis non pro penaria cella, €sed pro aerario illo maiorum vetere ac referto fuisse; nam €sine ullo sumptu nostro, coriis, tunicis, frumentoque suppedi-€tando, maximos exercitus nostros vestivit, aluit, armavit. Quid? illa quae forsitan ne sentiamus quidem, iudices, €quanta sunt! quod multis locupletioribus civibus utimur, €quod habent propinquam fidelem fructuosamque pro-€vinciam, quo facile excurrant, ubi libenter negotium gerant; €quos illa partim mercibus suppeditandis cum quaestu €compendioque dimittit, partim retinet, ut arare, ut pascere, €ut negotiari libeat, ut denique sedes ac domicilium conlo-€care; quod commodum non mediocre rei publicae est, €tantum civium numerum tam prope a domo tam bonis fructuosisque rebus detineri. Et quoniam quasi quaedam €praedia populi Romani sunt vectigalia nostra atque pro-€vinciae, quem ad modum vos propinquis vestris praediis €maxime delectamini, sic populo Romano iucunda suburba-€nitas est huiusce provinciae. Iam vero hominum ipsorum, €iudices, ea patientia virtus frugalitasque est ut proxime ad €nostram disciplinam illam veterem, non ad hanc quae €nunc increbruit videantur accedere: nihil ceterorum simile €Graecorum, nulla desidia, nulla luxuries, contra summus @1 €labor in publicis privatisque rebus, summa parsimonia, €summa diligentia. Sic porro nostros homines diligunt €ut iis solis neque publicanus neque negotiator odio sit. Magistratuum autem nostrorum iniurias ita multorum €tulerunt ut numquam ante hoc tempus ad aram legum €praesidiumque vestrum publico consilio confugerint, tametsi €et illum annum pertulerant qui sic eos adflixerat ut €salvi esse non possent, nisi C. Marcellus quasi aliquo fato €venisset, ut bis ex eadem familia salus Siciliae constitueretur, €et post M. Antoni infinitum illud imperium senserant. Sic €a maioribus suis acceperant, tanta populi Romani in Siculos €esse beneficia ut etiam iniurias nostrorum hominum per-ferendas putarent. In neminem civitates ante hunc testi-€monium publice dixerunt; hunc denique ipsum pertulissent, €si humano modo, si usitato more, si denique uno aliquo in €genere peccasset. Sed cum perferre non possent luxu-€riem, crudelitatem, avaritiam, superbiam, cum omnia sua €commoda, iura, beneficia senatus populique Romani unius €scelere ac libidine perdidissent, hoc statuerunt, aut illius €iniurias per vos ulcisci ac persequi, aut, si vobis indigni €essent visi quibus opem auxiliumque ferretis, urbis ac €sedes suas relinquere, quandoquidem agros iam ante istius iniuriis exagitati reliquissent. Hoc consilio ab L. Metello €legationes universae petiverunt ut quam primum isti succe-€deret, hoc animo totiens apud patronos de suis miseriis €deplorarunt, hoc commoti dolore postulata consulibus, quae €non postulata sed in istum crimina viderentur esse, edide-€runt. Fecerunt etiam ut me, cuius fidem continentiamque €cognorant, prope de vitae meae statu dolore ac lacrimis @1 €suis deducerent ut ego istum accusarem, a quo mea €longissime ratio voluntasque abhorrebat; quamquam in €hac causa multo pluris partis mihi defensionis quam accusa-tionis suscepisse videor. Postremo ex tota provincia €homines nobilissimi primique publice privatimque vene-€runt, gravissima atque amplissima quaeque civitas vehemen-€tissime suas iniurias persecuta est. €@@At quem ad modum, iudices, venerunt? Videor enim €mihi iam liberius apud vos pro Siculis loqui debere quam €forsitan ipsi velint: saluti potius eorum consulam quam €voluntati. Ecquem existimatis umquam ulla in provincia €reum absentem contra inquisitionem accusatoris tantis €opibus, tanta cupiditate esse defensum? Quaestores utri-€usque provinciae qui isto praetore fuerant cum fascibus mihi praesto fuerunt: his porro qui successerunt, vehementer €istius cupidi, liberaliter ex istius cibariis tractati, non minus €acres contra me fuerunt. Videte quid potuerit qui quattuor €in una provincia quaestores studiosissimos defensores €propugnatoresque habuerit, praetorem vero cohortemque €totam sic studiosam ut facile appareret non tam illis €Siciliam, quam inanem offenderant, quam Verrem ipsum, €qui plenus decesserat, provinciam fuisse. Minari Siculis €si decrevissent legationes quae contra istum dicerent, €minari si qui essent profecti, aliis si laudarent benignissime €promittere, gravissimos privatarum rerum testis, quibus nos €praesentibus denuntiavimus, eos vi custodiisque retinere. @1 @@Quae cum omnia facta sint, tamen unam solam scitote €esse civitatem Mamertinam quae publice legatos, qui €istum laudarent, miserit. Eius autem legationis principem, €civitatis nobilissimum civem, C. Heium, iuratum dicere €audistis isti navem onerariam maximam Messanae esse þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜†publice coactis operis aedificatam; idemque Mamertino-€rum legatus, istius laudator, non solum istum bona sua, €verum etiam sacra deosque penatis a maioribus traditos €ex aedibus suis eripuisse dixit. Praeclara laudatio, cum €duabus in rebus legatorum una opera consumitur, in €laudando atque repetendo! Atque ea ipsa civitas qua €ratione isti amica sit, dicetur certo loco; reperietis enim, €quae causae benivolentiae Mamertinis erga istum sint, eas €ipsas causas satis iustas esse damnationis. Alia civitas nulla, iudices, publico consilio laudat. Vis illa summi €imperi tantum potuit apud perpaucos homines, non civi-€tates, ut aut levissimi quidam ex miserrimis desertissimis-€que oppidis invenirentur qui iniussu populi ac senatus €proficiscerentur, aut ii qui contra istum legati decreti €erant, et testimonium publicum mandataque acceperant, €vi ac metu retinerentur. Quod ego in paucis tamen usu €venisse non moleste tuli, quo reliquae tot et tantae et tam €graves civitates, tota denique Sicilia plus auctoritatis apud €vos haberet, cum videretis nulla vi retineri, nullo periculo €prohiberi potuisse quo minus experirentur ecquid apud vos €querimoniae valerent antiquissimorum fidelissimorumque sociorum. Nam quod fortasse non nemo vestrum audierit, €istum a Syracusanis publice laudari, id tametsi priore @1 €actione ex Heraclii Syracusani testimonio cuius modi esset €cognovistis, tamen vobis alio loco ut se tota res habeat, €quod ad eam civitatem attineat, demonstrabitur. Intelle-€getis enim nullis hominibus quemquam tanto odio quanto €istum Syracusanis et esse et fuisse. €@@At enim istum Siculi soli persequuntur: cives Romani €qui negotiantur in Sicilia defendunt, diligunt, salvum esse €cupiunt. Primum, si ita esset, tamen vos in hac quaestione €de pecuniis repetundis, quae sociorum causa constituta €est lege iudicioque sociali, sociorum querimonias audire oporteret. Sed intellegere potuistis priore actione civis €Romanos honestissimos ex Sicilia plurimis maximisque de €rebus, et quas ipsi accepissent iniurias et quas scirent €esse aliis factas, pro testimonio dicere. Ego hoc quod €intellego, iudices, sic confirmo. Videor mihi gratum fecisse €Siculis quod eorum iniurias meo labore, inimicitiis, periculo €sim persecutus: non minus hoc gratum me nostris civibus €intellego fecisse, qui hoc existimant, iuris libertatis rerum €fortunarumque suarum salutem in istius damnatione con-sistere. Quapropter de istius praetura Siciliensi non recuso €quin ita me audiatis ut, si cuiquam generi hominum sive €Siculorum sive nostrorum civium, si cuiquam ordini sive €aratorum sive pecuariorum sive mercatorum probatus sit, si €non horum omnium communis hostis praedoque fuerit, €si cuiquam denique in re umquam ulla temperarit, ut vos €quoque ei temperetis. @1 €@@Qui simul atque ei sorte provincia Sicilia obvenit, statim €Romae, ab urbe antequam proficisceretur, quaerere ipse €secum et agitare cum suis coepit quibusnam rebus in ea €provincia maximam uno anno pecuniam facere posset. €Nolebat in agendo discere,_tametsi non provinciae rudis €erat et tiro: [sed Siciliae] paratus ad praedam meditatusque venire cupiebat. O praeclare coniectum a vulgo in illam €provinciam omen communis famae atque sermonis, cum €ex nomine istius quid iste in provincia facturus esset €perridicule homines augurabantur! Etenim quis dubitare €posset, cum istius in quaestura fugam et furtum recogno-€sceret, cum in legatione oppidorum fanorumque spoliationes €cogitaret, cum videret in foro latrocinia praeturae, qualis €iste in quarto actu improbitatis futurus esset? Atque ut €intellegatis eum Romae quaesisse non modo genera furandi, €sed etiam nomina certissima, accipite argumentum quo €facilius de singulari eius impudentia existimare possitis. @@Quo die Siciliam attigit_videte satisne paratus ex illo €omine urbano ad everrendam provinciam venerit,_statim €Messana litteras Halaesam mittit (quas ego istum in Italia €conscripsisse arbitror; nam simul atque e navi egressus est €dedit), Halaesinus ad se Dio continuo veniret; se de €hereditate velle cognoscere quae eius filio a propinquo homine, Apollodoro Laphirone, venisset. Ea erat, iudices, €pergrandis pecunia. Hic est Dio, iudices, nunc beneficio €Q. Metelli civis Romanus factus; de quo multis viris pri- @1 €mariis testibus multorumque tabulis vobis priore actione €satis factum est, HS deciens numerata esse ut eam causam, €in qua ne tenuissima quidem dubitatio posset esse, isto €cognoscente obtineret; praeterea greges nobilissimarum €equarum abactos, argenti vestisque stragulae domi quod €fuerit esse direptum; ita HS deciens Q. Dionem, quod €hereditas ei venisset, nullam aliam ob causam perdidisse. Quid? haec hereditas quo praetore Dionis filio venerat? €Eodem quo Anniae, P. Anni senatoris filiae, eodem quo €M. Liguri senatori, C. Sacerdote praetore. Quid? tum €nemo molestus Dioni fuerat? Non plus quam Liguri €Sacerdote praetore. Quid? tum ad Verrem quis detulit? €Nemo; nisi forte existimatis ei quadruplatores ad fretum €praesto fuisse. Ad urbem cum esset, audivit Dioni cuidam €Siculo permagnam venisse hereditatem; heredem statuas €iussum esse in foro ponere; nisi posuisset, Veneri Erycinae €esse multatum. Tametsi positae essent ex testamento, €tamen putabat, quoniam Veneris nomen esset, causam calumniae se reperturum. Itaque adponit qui petat Veneri €Erycinae illam hereditatem. Non enim quaestor petit, ut €est consuetudo, is qui Erycum montem obtinebat: petit €Naevius Turpio quidam, istius excursor et emissarius, €homo omnium ex illo conventu quadruplatorum deterrimus, €C. Sacerdote praetore condemnatus iniuriarum; etenim €erat eius modi causa ut ipse praetor, cum quaereret €calumniatorem, paulo tamen consideratiorem reperire non @1 €posset. Hunc hominem Veneri absolvit, sibi condemnat. €Maluit videlicet homines peccare quam deos: se potius €a Dione quod non licebat, quam Venerem quod non debe-€batur auferre. @@Quid ego hic nunc Sex. Pompei Chlori testimonium €recitem, qui causam Dionis egit, qui omnibus rebus inter-€fuit, hominis honestissimi, tametsi civis Romanus virtutis €causa iam diu est, tamen omnium Siculorum primi ac €nobilissimi? quid ipsius Q. Caecili Dionis, hominis proba-€tissimi ac pudentissimi? quid L. Caecili, L. Liguris, €T. Manili, L. Caleni? quorum omnium testimoniis de hac €Dionis pecunia confirmatum est. Dixit hoc idem M. €Lucullus, se de his Dionis incommodis pro hospitio quod sibi cum eo esset iam ante cognosse. Quid? Lucullus, €qui tum in Macedonia fuit, melius haec cognovit quam €tu, Hortensi, qui Romae fuisti, ad quem Dio confugit, qui €de Dionis iniuriis gravissime per litteras cum Verre questus €es? Nova tibi haec sunt? inopinata? nunc primum hoc €aures tuae crimen accipiunt? nihil ex Dione, nihil ex €socru tua, femina primaria, Servilia, vetere Dionis hospita, €audisti? Nonne multa mei testes quae tu scis nesciunt? €nonne te mihi testem in hoc crimine eripuit non istius €innocentia, sed legis exceptio? Recita. &7Testimonia €&7Lvcvlli, Chlori, Dionis.& Satisne vobis magnam pecu-€niam Venerius homo, qui e Chelidonis sinu in provinciam €profectus esset, Veneris nomine quaesisse videtur? @1 @@Accipite aliam in minore pecunia non minus impu-€dentem calumniam. Sosippus et Philocrates fratres sunt €Agyrinenses. Horum pater abhinc duo et &7xx& annos est €mortuus; in cuius testamento, quodam loco si commissum €quid esset, multa erat Veneri. Ipso vicensimo anno, cum €tot interea praetores, tot quaestores, tot calumniatores in €provincia fuissent, hereditas ab his Veneris nomine petita €est. Causam Verres cognoscit, pecuniam per Volcatium €accipit, fere ad HS &7cccc& milia, a duobus fratribus. €Multorum testimonia audistis antea. Vicerunt Agyrinenses €fratres ita ut egentes inanesque discederent. @@At enim ad Verrem pecunia ista non pervenit. Quae ista €defensio est? utrum adseveratur in hoc an temptatur? mihi €enim res nova est. Verres calumniatorem adponebat, Verres €adesse iubebat, Verres cognoscebat, Verres iudicabat; pecu-€niae maximae dabantur; qui dabant causas obtinebant. €Tu mihi ita defendas, 'Non est ista Verri numerata €pecunia?' Adiuvo te; mei quoque testes idem dicunt; þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜šˆˆVolcatio dicunt sese dedisse. Quae vis erat in Volcatio €tanta ut HS &7cccc& milia duobus hominibus auferret? €Ecquis Volcatio, si sua sponte venisset, unam libellam €dedisset? Veniat nunc, experiatur: tecto recipiet nemo. €At ego amplius dico: HS quadringentiens cepisse te arguo €contra leges; nego tibi ipsi ullum nummum esse numera-€tum; sed cum ob tua decreta, ob edicta, ob imperia, ob @1 €iudicia pecuniae dabantur, non erat quaerendum cuius manu numerarentur, sed cuius iniuria cogerentur. Comites €illi tui delecti manus erant tuae; praefecti, scribae, accensi, €medici, haruspices, praecones manus erant tuae; ut quisque €te maxime cognatione adfinitate necessitudine aliqua attinge-€bat, ita maxime manus tua putabatur; cohors tota illa, €quae plus mali Siciliae dedit quam si centum cohortes €fugitivorum fuissent, tua manus sine controversia fuit. €Quicquid ab horum quopiam captum est, id non modo €tibi datum, sed tua manu numeratum iudicari necesse est. €Nam si hanc defensionem probabitis, 'Non accepit ipse,' €licet omnia de pecuniis repetundis iudicia tollatis. Nemo €umquam reus tam nocens adducetur qui ista defensione €non possit uti; etenim cum Verres utatur, quis erit umquam €posthac reus tam perditus qui non ad Q. Muci innocentiam €referatur, si cum isto conferatur? Neque nunc tam isti €mihi Verrem defendere videntur quam in Verre defensionis €temptare rationem. @@Qua de re, iudices, magnopere vobis providendum est: €pertinet hoc ad summam rem publicam et ad existimationem €ordinis nostri salutemque sociorum. Si enim innocentes €existimari volumus, non solum nos, sed etiam nostros €comites praestare debemus. Primum omnium opera danda €est ut eos nobiscum educamus qui nostrae famae capitique €consulant; deinde, si in hominibus eligendis nos spes €amicitiae fefellerit, ut vindicemus, missos faciamus, semper @1 €ita vivamus ut rationem reddendam nobis arbitremur. €Africani est hoc, hominis liberalissimi_verum tamen ea €liberalitas est probanda quae sine periculo existimationis est, ut in illo fuit: cum ab eo quidam vetus adsectator €et ex numero amicorum non impetraret uti se praefectum €in Africam duceret, et id ferret moleste, 'Noli,' inquit, €'mirari si tu hoc a me non impetras. Ego iam pridem €ab eo cui meam existimationem caram fore arbitror peto €ut mecum praefectus proficiscatur, et adhuc impetrare non €possum.' Etenim re vera multo magis est petendum ab €hominibus, si salvi et honesti esse volumus, ut eant nobiscum €in provinciam, quam in benefici loco deferendum. Sed tu €cum et tuos amicos in provinciam quasi in praedam invita-€bas et cum iis ac per eos praedabare et eos in contione €anulis aureis donabas, non statuebas tibi non solum de tuis, €sed etiam de illorum factis rationem esse reddendam? @@Cum hos sibi quaestus constituisset magnos atque uberes €ex his causis quas ipse instituerat cum consilio, hoc est cum €sua cohorte, cognoscere, tum illud infinitum genus invenerat €ad innumerabilem pecuniam corripiendam. Dubium nemini €est quin omnes omnium pecuniae positae sint in eorum €potestate qui iudicia dant, et eorum qui iudicant, quin €nemo vestrum possit aedis suas, nemo fundum, nemo bona €patria obtinere, si, cum haec a quopiam vestrum petita €sint, praetor improbus, cui nemo intercedere possit, det €quem velit iudicem, iudex nequam et levis quod praetor iusserit iudicet. Si vero illud quoque accedit, ut praetor €in ea verba iudicium det ut vel L. Octavius Balbus iudex, @1 €homo et iuris et offici peritissimus, non possit aliter iudi-€care,_si iudicium sit eius modi €@@@@&7L. Octavivs ivdex esto. Si paret fvndvm Capena-&€@@@@&7tem, qvo de agitvr, ex ivre Qviritivm P. Servili& €@@@@&7esse, neqve is fvndvs Q. Catvlo restitvetvr&, €non necesse erit L. Octavio iudici cogere P. Servilium €Q. Catulo fundum restituere, aut condemnare eum quem €non oporteat? Eius modi totum ius praetorium, omnis res €iudiciaria fuit in Sicilia per triennium Verre praetore. €Decreta eius modi, &7Si non accipit qvod te debere €&7dicis, accvses; si petit, dvcas&: C. Fuficium duci iussit €petitorem, L. Suettium, L. Racilium. Iudicia eius modi: €qui cives Romani erant [2iudicabant]2 si Siculi essent, cum €Siculos eorum legibus dari oporteret, qui Siculi, si cives Romani essent. Verum ut totum genus amplectamini €iudiciorum, prius iura Siculorum, deinde istius instituta €cognoscite. €@@Siculi hoc iure sunt ut, quod civis cum cive agat, domi €certet suis legibus, quod Siculus cum Siculo non eiusdem €civitatis, ut de eo praetor iudices ex P. Rupili decreto, quod €is de decem legatorum sententia statuit, quam illi legem €Rupiliam vocant, sortiatur. Quod privatus a populo petit €aut populus a privato, senatus ex aliqua civitate qui €iudicet datur, cum alternae civitates reiectae sunt; quod €civis Romanus a Siculo petit, Siculus iudex, quod Siculus €a civi Romano, civis Romanus datur; ceterarum rerum @1 €selecti iudices ex conventu civium Romanorum proponi €solent. Inter aratores et decumanos lege frumentaria, quam Hieronicam appellant, iudicia fiunt. Haec omnia €isto praetore non modo perturbata, sed plane et Siculis et €civibus Romanis erepta sunt. Primum suae leges: quod €civis cum civi ageret, aut eum iudicem quem commodum €erat,_praeconem, haruspicem, medicum suum,_dabat, aut €si legibus erat iudicium constitutum et ad civem suum €iudicem venerant, libere civi iudicare non licebat. Edictum €enim hominis cognoscite, quo edicto omnia iudicia rede-€gerat in suam potestatem, &7Si qvi perperam ivdicasset, se €&7cognitvrvm; cvm cognosset, animadversvrvm&. Idque €cum faciebat, nemo dubitabat quin, cum iudex alium de €suo iudicio putaret iudicaturum seque in eo capitis peri-€culum aditurum, voluntatem spectaret eius quem statim de capite suo putaret iudicaturum. Selecti ex conventu aut €propositi ex negotiatoribus iudices nulli: haec copia, quam €dico, iudicum cohors non Q. Scaevolae, qui tamen de €cohorte sua dare non solebat, sed C. Verris. Cuius modi €cohortem putatis hoc principe fuisse? Sicubi videtis edi-€ctum, &7Si qvi perperam ivdicarit senatvs&, eum quoque €ostendam, si quando sit datus, coactu istius quod non €senserit iudicasse. Ex lege Rupilia sortitio nulla, nisi cum €nihil intererat istius; lege Hieronica iudicia plurimarum €controversiarum sublata uno nomine omnia; de conventu €ac negotiatoribus nulli iudices. Quantam potestatem habue-€rit videtis, quas res gesserit cognoscite. @@Heraclius est Hieronis filius Syracusanus, homo in @1 €primis domi suae nobilis et ante hunc praetorem vel €pecuniosissimus Syracusanorum, nunc nulla alia calamitate €nisi istius avaritia atque iniuria pauperrimus. Huic here-€ditas ad HS facile triciens venit testamento propinqui sui €Heraclii, plena domus caelati argenti optimi multaeque €stragulae vestis pretiosorumque mancipiorum; quibus in €rebus istius cupiditates et insanias quis ignorat? Erat €in sermone res, magnam Heraclio pecuniam relictam; non €solum Heraclium divitem, sed etiam ornatum supellectile, argento, veste, mancipiis futurum. Audit haec etiam €Verres, et primo illo suo leniore artificio Heraclium adgredi €conatur, ut eum roget inspicienda, quae non reddat. Deinde €a quibusdam Syracusanis admonetur,_hi autem quidam €erant adfines istius, quorum iste uxores numquam alienas €existimavit, Cleomenes et Aeschrio, qui quantum apud €istum et quam turpi de causa potuerint ex reliquis crimini-€bus intellegetis: hi, ut dico, hominem admonent rem esse €praeclaram, refertam omnibus rebus, ipsum autem Heraclium €hominem esse maiorem natu, non promptissimum; eum €praeter Marcellos patronum, quem suo iure adire aut €appellare posset, habere neminem; esse in eo testamento €quo ille heres esset scriptus, ut statuas in palaestra deberet €ponere. 'Faciemus ut palaestritae negent ex testamento €esse positas, petant hereditatem, quod eam palaestrae commissam esse dicant.' Placuit ratio Verri; nam hoc €animo providebat, cum tanta hereditas in controversiam €venisset iudicioque peteretur, fieri non posse ut sine praeda @1 €ipse discederet. Adprobat consilium; auctor est ut quam €primum agere incipiant, hominemque id aetatis minime þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜¥†litigiosum quam tumultuosissime adoriantur. Scribitur €Heraclio dica. Primo mirantur omnes improbitatem €calumniae; deinde qui istum nossent partim suspicabantur, €partim plane videbant adiectum esse oculum hereditati. €Interea dies advenit quo die sese ex instituto ac lege €Rupilia dicas sortiturum Syracusis iste edixerat. Paratus €ad hanc dicam sortiendam venerat. Tum eum docet €Heraclius non posse eo die sortiri, quod lex Rupilia vetaret €diebus &7xxx& sortiri dicam quibus scripta esset. Dies &7xxx& €nondum fuerant. Sperabat Heraclius, si illum diem effu-€gisset, ante alteram sortitionem Q. Arrium, quem provincia tum maxime exspectabat, successurum. Iste omnibus dicis €diem distulit, et eam diem constituit ut hanc Heraclii dicam €sortiri post dies triginta ex lege posset. Posteaquam ea dies €venit, iste incipit simulare se velle sortiri. Heraclius cum €advocatis adit et postulat ut sibi cum palaestritis, hoc est €cum populo Syracusano, aequo iure disceptare liceat. €Adversarii postulant ut in eam rem iudices dentur, ex iis €civitatibus quae in id forum convenirent electi, qui Verri €viderentur: Heraclius contra, ut iudices ex lege Rupilia €dentur, ut ab institutis superiorum, ab auctoritate senatus, ab iure omnium Siculorum ne recedatur. Quid ego istius €in iure dicundo libidinem et scelera demonstrem? quis €vestrum non in urbana iuris dictione cognovit? quis €umquam isto praetore Chelidone invita lege agere potuit? €Non istum, ut non neminem, provincia corrupit; idem fuit €qui Romae. Cum id quod omnes intellegebant diceret €Heraclius, ius esse certum Siculis inter se quo iure @1 €certarent, legem esse Rupiliam quam P. Rupilius consul de €decem legatorum sententia dedisset, hanc omnis semper in €Sicilia consules praetoresque servasse, negavit se e lege €Rupilia sortiturum: quinque iudices, quos commodum ipsi fuit, dedit. Quid hoc homine facias? quod supplicium €dignum libidine eius invenias? Praescriptum tibi cum €esset, homo deterrime et impudentissime, quem ad modum €iudices inter Siculos dares, cum imperatoris populi €Romani auctoritas, legatorum decem, summorum hominum, €dignitas, senatus consultum intercederet, [2quo senatus]2 con-€sulto P. Rupilius de decem legatorum sententia leges in €Sicilia constituerat, cum omnes ante te praetorem Rupilias €leges et in ceteris rebus et in iudiciis maxime servassent, tu €ausus es pro nihilo prae tua praeda tot res sanctissimas €ducere? tibi nulla lex fuit, nulla religio, nullus existimationis €pudor, nullus iudici metus? nullius apud te gravis auctori-tas, nullum exemplum quod sequi velles? Verum, ut €institui dicere, quinque iudicibus nulla lege, nullo insti-€tuto, nulla reiectione, nulla sorte ex libidine istius datis, €non qui causam cognoscerent, sed qui quod imperatum €esset iudicarent, eo die nihil actum est; adesse iubentur €postridie. Heraclius interea, cum omnis insidias fortunis €suis a praetore fieri videret, capit consilium de amicorum et €propinquorum sententia non adesse ad iudicium; itaque €illa nocte Syracusis profugit. Iste postridie mane, cum €multo maturius quam umquam antea surrexisset, iudices €citari iubet. Vbi comperit Heraclium non adesse, cogere @1 €incipit eos ut absentem Heraclium condemnent. Illi eum €commonefaciunt ut, si sibi videatur, utatur instituto suo €nec cogat ante horam decimam de absente secundum praesentem iudicare: impetrant. Interea sane perturbatus €et ipse et eius amici et consiliarii moleste ferre coeperunt €Heraclium profugisse; putabant absentis damnationem, €praesertim tantae pecuniae, multo invidiosiorem fore quam €si praesens damnatus esset. Eo accedebat quod iudices €e lege Rupilia dati non erant; multo etiam rem turpiorem €fore et iniquiorem visum iri intellegebant. Itaque hoc €dum corrigere vult, apertior eius cupiditas improbitasque €facta est. Nam illis quinque iudicibus uti se negat; iubet, €id quod initio lege Rupilia fieri oportuerat, citari Heraclium €et eos qui dicam scripserant; ait se iudices ex lege velle €sortiri. Quod ab eo pridie, cum multis lacrimis cum oraret €atque obsecraret, Heraclius impetrare non potuerat, id ei €postridie venit in mentem, ex lege Rupilia sortiri dicas €oportere. Educit ex urna tris; his ut absentem Heraclium €condemnent imperat; itaque condemnant. @@Quae, malum, ista fuit amentia! Ecquando te rationem €factorum tuorum redditurum putasti? ecquando his de €rebus talis viros audituros existimasti? Petatur hereditas €ea, quae nulla debetur, in praedam praetoris? interponatur €nomen civitatis? imponatur honestae civitati turpissima €persona calumniae? neque hoc solum, sed ita res agatur ut €ne simulatio quidem aequitatis ulla adhibeatur? Nam, per €deos immortalis, quid interest utrum praetor imperet vique €cogat aliquem de suis bonis omnibus decedere, an huiusce @1 €modi iudicium det, quo iudicio indicta causa fortunis omni-bus everti necesse sit? Profecto enim negare non potes te €ex lege Rupilia sortiri iudices debuisse, cum praesertim €Heraclius id postularet. Sin illud dicis, te Heraclii volun-€tate ab lege recessisse, ipse te impedies, ipse tua defensione €implicabere; quare enim primum ille adesse noluit, cum ex €eo numero iudices haberet quos postularat? deinde tu cur €post illius fugam iudices alios sortitus es, si eos qui erant €antea dati utriusque dederas voluntate? Deinde ceteras €dicas omnis illo foro M. Postumius quaestor sortitus est: €hanc solam tu illo conventu reperiere sortitus. @@Ergo, inquiet aliquis, donavit populo Syracusano illam €hereditatem. Primum, si id confiteri velim, tamen istum €condemnetis necesse est; neque enim permissum est ut €impune nobis liceat, quod alicui eripuerimus, id alteri tra-€dere. Verum ex ista reperietis hereditate ita istum prae-€datum ut perpauca occulte fecerit; populum Syracusanum €in maximam invidiam sua infamia, alieno praemio per-€venisse, paucos Syracusanos,_eos qui nunc se publice €laudationis causa venisse dicunt,_et tunc participes prae-€dae fuisse et nunc non ad istius laudationem, sed ad com-€munem litium aestimationem venisse. Posteaquam dam-€natus est absens, non solum illius hereditatis de qua €ambigebatur, quae erat HS triciens, sed omnium bonorum €paternorum ipsius Heraclii, quae non minor erat pecunia, €palaestrae Syracusanorum, hoc est Syracusanis, possessio traditur. Quae est ista praetura? Eripis hereditatem €quae venerat a propinquo, venerat testamento, venerat €legibus; quae bona is qui testamentum fecerat huic Hera- @1 €clio, aliquanto ante quam est mortuus, omnia utenda ac €possidenda tradiderat, cuius hereditatis, cum ille aliquanto €ante te praetorem esset mortuus, controversia fuerat nulla, €mentionem fecerat nemo. Verum esto. Eripe hereditatem €propinquis, da palaestritis, praedare in bonis alienis nomine €civitatis, everte leges, testamenta, voluntates mortuorum, €iura vivorum: num etiam patriis Heraclium bonis extur-€bare oportuit? Qui simul ac profugit, quam impudenter, €quam palam, quam acerbe, di immortales, illa bona direpta €sunt! quam illa res calamitosa Heraclio, quaestuosa Verri, €turpis Syracusanis, miseranda omnibus videbatur! Nam €illud quidem statim curatur, ut quicquid caelati argenti fuit €in illis bonis ad istum deferatur, quicquid Corinthiorum €vasorum, stragulae vestis: haec nemo dubitabat quin non €modo ex illa domo capta et oppressa, verum ex tota pro-€vincia ad istum comportari necesse esset. Mancipia quae €voluit abduxit, alia divisit; auctio facta est, in qua cohors istius invicta dominata est. Verum illud est praeclarum. €Syracusani qui praefuerant his Heraclii bonis verbo redig-€endis, re dispertiendis, reddebant eorum negotiorum ratio-€nem in senatu; dicebant scyphorum paria complura, hydrias €argenteas pretiosas, vestem stragulam multam, mancipia €pretiosa data esse Verri; dicebant quantum cuique eius €iussu nummorum esset datum. Gemebant Syracusani, sed €tamen patiebantur. Repente recitatur uno nomine HS &7 €iussu praetoris data esse. Fit maximus clamor omnium, €non modo optimi cuiusque neque eorum quibus indignum @1 €semper visum erat bona privati populi nomine per sum-€mam iniuriam erepta, verum etiam ipsi illi auctores iniuriae þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜¯ˆet ex aliqua particula socii praedae ac rapinarum clamare €coeperunt sibi ut haberet hereditatem. Tantus in curia clamor factus est ut populus concurreret. Res ab omni €conventu cognita celeriter isti domum nuntiatur. Homo €inimicus iis qui recitassent, hostis omnibus qui acclamas-€sent, exarsit iracundia ac stomacho; verum tamen fuit tum €sui dissimilis. Nostis os hominis, nostis audaciam; tamen €tum rumore populi et clamore et manifesto furto grandis €pecuniae perturbatus est. Vbi se collegit, vocat ad se €Syracusanos; qui non posset negare ab illis pecuniam €datam, non quaesivit procul alicunde, (neque enim pro-€baret), sed proximum, paene alterum filium, quem illam €pecuniam diceret abstulisse; ostendit se reddere coacturum. €Qui posteaquam id audivit, habuit et dignitatis et aetatis et €nobilitatis suae rationem; verba apud senatum fecit, docuit €ad se nihil pertinere; de isto, id quod omnes videbant, ne €ille quidem obscure locutus est. Itaque illi Syracusani €statuam postea statuerunt, et is, ut primum potuit, istum reliquit de provinciaque decessit. Et tamen aiunt eum €queri solere non numquam se miserum quod non suis, sed €suorum peccatis et criminibus prematur. Triennium pro-€vinciam obtinuisti; gener, lectus adulescens, unum annum €tecum fuit; sodales, viri fortes, legati tui primo anno te €reliquerunt; unus legatus P. Tadius qui erat reliquus €non ita tecum multum fuit; qui si semper una fuisset, @1 €tamen summa cura cum tuae, tum multo etiam magis suae €famae pepercisset. Quid est quod tu alios accuses? quid €est quam ob rem putes te tuam culpam non modo derivare in aliquem, sed communicare cum altero posse? Nume-€rantur illa HS &7 Syracusanis. Ea quem ad modum ad €istum postea per pseudothyrum revertantur, tabulis vobis €testibusque, iudices, planum faciam. €@@Ex hac iniquitate istius et improbitate, iudices, quod €praeda ex illis bonis ad multos Syracusanos invito populo €senatuque Syracusano venerat, et illa scelera quae per €Theomnastum et Aeschrionem et Dionysodorum et Cleo-€menem invitissima civitate illa facta sunt: primum ut urbs €tota spoliaretur, qua de re alius mihi locus ad dicendum €est constitutus; ut omnia signa iste per eos homines quos €nominavi, omne ebur ex aedibus sacris, omnis undique €tabulas pictas, deorum denique simulacra quae vellet au-€ferret; deinde ut in curia Syracusis, quem locum illi €$BOULEUTH/RION& nomine appellant, honestissimo loco et apud €illos clarissimo, ubi illius ipsius M. Marcelli,_qui eum €Syracusanis locum, quem eripere belli ac victoriae lege €posset, conservavit et reddidit,_statua [ex aere facta] €est, ibi inauratam istius et alteram filio statuam ponerent, €ut dum istius hominis memoria maneret senatus Syracu-€sanus sine lacrimis et gemitu in curia esse non posset. Per eosdem istius furtorum iniuriarum uxorumque socios €istius imperio Syracusis Marcellia tolluntur maximo gemitu €luctuque civitatis, quem illi diem festum cum recentibus €beneficiis C. Marcelli debitum reddebant, tum generi no- @1 €mini familiae Marcellorum maxima voluntate tribuebant. €Mithridates in Asia, cum eam provinciam totam occu-€passet, Mucia non sustulit. Hostis, et hostis in ceteris €rebus nimis ferus et immanis, tamen honorem hominis €deorum religione consecratum violare noluit: tu Syracu-€sanos unum diem festum Marcellis impertire noluisti, per €quos illi adepti sunt ut ceteros dies festos agitare possent? At vero praeclarum diem illis reposuisti Verria ut agerent, €et ut ad eum diem quae sacris epulisque opus essent in €compluris annos locarentur! Iam in tanta istius impud-€entia remittendum aliquid videtur, ne omnia contendamus, €ne omnia cum dolore agere videamur. Nam me dies vox €latera deficiant, si hoc nunc vociferari velim, quam miserum €indignumque sit istius nomine apud eos diem festum esse €qui se istius opera funditus exstinctos esse arbitrentur. O €Verria praeclara! quo accessisti, quaeso, quo non attuleris €tecum istum diem? Etenim quam tu domum, quam €urbem adisti, quod fanum denique, quod non eversum €atque extersum reliqueris? Quare appellentur sane ista €Verria, quae non ex nomine sed ex manibus naturaque tua €constituta esse videantur. @@Quam facile serpat iniuria et peccandi consuetudo, quam €non facile reprimatur, videte, iudices. Bidis oppidum est €tenue sane, non longe a Syracusis. Hic longe primus civi-€tatis est Epicrates quidam. Huic hereditas HS quingento-€rum milium venerat a muliere quadam propinqua, atque €ita propinqua ut, ea etiamsi intestata esset mortua, Epi-€cratem Bidinorum legibus heredem esse oporteret. Recens @1 €erat illa res quam ante demonstravi, de Heraclio Syracu-€sano, qui bona non perdidisset nisi ei venisset hereditas. Huic quoque Epicrati venerat, ut dixi, hereditas. Cogitare €coeperunt eius inimici nihilo minus eodem praetore hunc €everti bonis posse quo Heraclius esset eversus. Rem oc-€culte instituunt; ad Verrem per eius interpretes deferunt. €Ita causa componitur ut item palaestritae Bidini peterent €ab Epicrate hereditatem, quem ad modum palaestritae €Syracusani ab Heraclio petivissent. Numquam vos praeto-€rem tam palaestricum vidistis; verum ita palaestritas de-€fendebat ut ab illis ipse unctior abiret. Qui statim, [2quo]2 €quid praesens esset, iubet cuidam amicorum suorum nume-rari HS &7lxxx&. Res occultari satis non potuit; per quen-€dam eorum qui interfuerant fit Epicrates certior. Primo €contemnere et neglegere coepit, quod causa prorsus quod €disputari posset nihil habebat. Deinde cum de Heraclio €cogitaret et istius libidinem nosset, commodissimum pu-€tavit esse de provincia clam abire; itaque fecit; profectus €est Regium. Quod ubi auditum est, aestuare illi qui pe-€cuniam dederant, putare nihil agi posse absente Epicrate; €nam Heraclius tamen adfuerat, cum primo sunt dati iudices; €de hoc qui, antequam aditum in ius esset, antequam mentio €denique controversiae facta esset ulla, discessisset, puta-€bant nihil agi posse. Homines Regium proficiscuntur; €Epicratem conveniunt; demonstrant, id quod ille sciebat, €se HS &7lxxx& dedisse; rogant eum ut sibi id quod ab ipsis €abisset pecuniae curet, ab sese caveat quem ad modum €velit, de illa hereditate cum Epicrate neminem esse actu- @1 rum. Epicrates homines multis verbis ab se male acceptos €dimittit; redeunt illi Regio Syracusas, queri cum multis, ut €fit, incipiunt se HS &7lxxx& nummum frustra dedisse. Res €percrebruit et in ore atque sermone omnium coepit esse. €Verres refert illam suam Syracusanam; ait se velle de illis €HS &7lxxx& cognoscere; advocat multos. Dicunt Bidini €Volcatio se dedisse; illud non addunt, 'iussu istius.' Vol-€catium vocat, pecuniam referri imperat. Volcatius animo €aequissimo nummos adfert, qui nihil amitteret, reddit in-spectantibus multis: Bidini nummos auferunt. Dicet ali-€quis, 'Quid ergo in hoc Verrem reprehendis, qui non modo €ipse fur non est, sed ne alium quidem passus est esse?' €Attendite; iam intellegetis hanc pecuniam, quae via modo €visa est exire ab isto, eodem semita revertisse. Quid enim €debuit praetor facere, cum consilio re cognita cum com-€perisset suum comitem iuris decreti iudici corrumpendi €causa,_qua in re ipsius praetoris caput existimatioque age-€retur,_pecuniam accepisse, Bidinos autem pecuniam con-€tra praetoris famam ac fortunas dedisse? non et in eum €qui accepisset animadvertisset et in eos qui dedissent? Tu, €qui institueras in eos animadvertere qui perperam iudicas-€sent,_quod saepe per imprudentiam fit,_hos pateris im-€pune discedere qui ob tuum decretum, ob tuum iudicium pecuniam aut dandam aut accipiendam putarant? Volca-€tius idem apud te postea fuit, eques Romanus, tanta accepta €ignominia; nam quid est turpius ingenuo, quid minus li-€bero dignum quam in conventu maximo cogi a magistratu €furtum reddere? qui si eo animo esset quo non modo €eques Romanus, sed quivis liber debet esse, aspicere te @1 €postea non potuisset; inimicus, hostis esset tanta con-€tumelia accepta, nisi tecum tum conlusisset et tuae potius €existimationi servisset quam suae. Qui quam tibi amicus €non modo tum fuerit quam diu tecum in provincia fuit, €verum etiam nunc sit cum iam a ceteris amicis relictus es, þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜ºˆŒet tu intellegis et nos existimare possumus. An hoc solum €argumentum est nihil isto imprudente factum, quod Vol-€catius ei non succensuit? quod iste neque in Volcatium neque in Bidinos animadvertit? Est magnum argumen-€tum, verum illud maximum, quod illis ipsis Bidinis, quibus €iste iratus esse debuit, a quibus comperit, quod iure agere €cum Epicrate nihil possent, etiamsi adesset, idcirco suum €decretum pecunia esse temptatum: iis, inquam, ipsis non €modo illam hereditatem quae Epicrati venerat, sed, ut in €Heraclio Syracusano, item in hoc,_paulo etiam atrocius, €quod Epicrates appellatus omnino non erat,_bona patria €fortunasque eius Bidinis tradidit. Ostendit enim novo €modo, si quis quid de absente peteret, se auditurum. Ad-€eunt Bidini, petunt hereditatem; procuratores postulant €ut se ad leges suas reiciat aut ex lege Rupilia dicam scribi €iubeat. Adversarii non audebant contra dicere: exitus €nullus reperiebatur. Insimulant hominem fraudandi causa discessisse; postulant ut bona possidere iubeat. Debebat €Epicrates nummum nullum nemini; amici, si quis quid €peteret, iudicio se passuros, iudicatum solvi satis daturos €esse dicebant. Cum omnia consilia frigerent, admonitu €istius insimulare coeperunt Epicratem litteras publicas cor-€rupisse, a qua suspicione ille aberat plurimum: actionem @1 €eius rei postulant. Amici recusare ne quod iudicium neve €ipsius cognitio illo absente de existimatione eius constituere-€tur, et simul illud idem postulare non desistebant ut se ad leges suas reiceret. Iste amplam nactus, ubi videt esse aliquid €quod amici absente Epicrate nollent defendere, adseverat €se eius rei in primis actionem daturum. Cum omnes per-€spicerent ad istum non modo illos nummos qui per simula-€tionem ab isto exierant revertisse, sed multo etiam pluris €eum postea nummos abstulisse, amici Epicratem defendere €destiterunt, iste Epicratis bona Bidinos omnia possidere et €sibi habere iussit. Ad illa HS &7 hereditaria accessit ipsius €antiqua HS quindeciens pecunia. Vtrum res ab initio ita €ducta est an ad extremum ita perducta, an ita parva est €pecunia, an is homo Verres ut haec quae dixi gratiis facta €esse videantur? @@Hic nunc de miseria Siculorum, iudices, audite. Et €Heraclius ille Syracusanus et hic Bidinus Epicrates expulsi €bonis omnibus Romam venerunt; sordidati, maxima barba €et capillo, Romae biennium prope fuerunt. Cum L. Me-€tellus in provinciam profectus est, tum isti bene commendati €cum Metello una proficiscuntur. Metellus, simul ac venit €Syracusas, utrumque rescidit, et de Epicrate et de Heraclio. €In utriusque bonis nihil erat quod restitui posset, nisi si quid moveri loco non potuerat. Fecerat hoc egregie primo @1 €adventu Metellus, ut omnis istius iniurias, quas modo posset, €rescinderet et inritas faceret. Quod Heraclium restitui €iusserat ac non restituebatur, quisquis erat eductus senator €Syracusanus ab Heraclio, duci iubebat; itaque permulti €ducti sunt. Epicrates quidem continuo est restitutus. Alia €iudicia Lilybaei, alia Agrigenti, alia Panhormi restituta €sunt. Census qui isto praetore sunt habiti non servaturum €se Metellus ostenderat; decumas quas iste contra legem €Hieronicam vendiderat sese venditurum Hieronica lege €edixerat. Omnia erant Metelli eius modi ut non tam suam €praeturam gerere quam istius praeturam retexere videretur. Simul atque ego in Siciliam veni, mutatus est. Venerat ad €eum illo biduo Laetilius quidam, homo non alienus a €litteris; itaque eo iste tabellario semper usus est. Is €epistulas compluris attulerat, in his unam domo quae totum €mutarat hominem. Repente coepit dicere se omnia Verris €causa velle; sibi cum eo amicitiam cognationemque esse. €Mirabantur omnes hoc ei tum denique in mentem venisse, €posteaquam tam multis eum factis decretisque iugulasset. €Erant qui putarent Laetilium legatum a Verre venisse, qui €gratiam amicitiam cognationemque commemoraret. Ex €illo tempore a civitatibus laudationes petere, testis non €solum deterrere verbis, sed etiam vi retinere coepit. Quod €nisi ego meo adventu illius conatus aliquantum repressissem, €et apud Siculos non Metelli, sed Glabrionis litteris ac lege €pugnassem, tam multos [testis] huc evocare non potuissem. Verum, quod institui dicere, miserias cognoscite sociorum. €Heraclius ille et Epicrates longe mihi obviam cum suis €omnibus processerunt, venienti Syracusas egerunt gratias @1 €flentes, Romam mecum decedere cupiverunt. Quod erant €oppida mihi complura etiam reliqua quae adire vellem, €constitui cum hominibus quo die mihi Messanae praesto €essent. Eo mihi nuntium miserunt se a praetore retineri. €Quibus ego testimonium denuntiavi, quorum edidi nomina €Metello, cupidissimi veniendi, maximis iniuriis adfecti, €adhuc non venerunt. Hoc iure sunt socii ut iis ne deplorare €quidem de suis incommodis liceat. @@Iam Heraclii Centuripini, optimi nobilissimique adule-€scentis, testimonium audistis; a quo HS &7 per calumniam €malitiamque petita sunt. Iste poenis compromissisque €interpositis HS &7 extorquenda curavit, quodque iudicium €secundum Heraclium de compromisso factum erat, cum €civis Centuripinus inter duos civis diiudicasset, id inritum €iussit esse eumque iudicem falsum iudicasse iudicavit; in €senatu esse, locis commodisque publicis uti vetuit; si quis €eum pulsasset, edixit sese iudicium iniuriarum non daturum; €quicquid ab eo peteretur, iudicem de sua cohorte daturum, ipsi autem nullius actionem rei se daturum. Quae istius €auctoritas tantum valuit ut neque illum pulsaret quisquam, €cum praetor in provincia sua verbo permitteret, re hortaretur, €neque quisquam ab eo quicquam peteret, cum iste calumniae €licentiam sua auctoritate ostendisset; ignominia autem illa €gravis tam diu in illo homine fuit, quam diu iste in provincia €mansit. Hoc iniecto metu iudicibus novo more, nullo €exemplo, ecquam rem putatis esse in Sicilia nisi ad nutum €istius iudicatam? Vtrum id solum videtur esse actum, @1 €quod est tamen actum, ut haec Heraclio pecunia eriperetur, €an etiam illud, in quo praeda erat maxima, ut nomine €iudiciorum omnium bona atque fortunae in istius unius €essent potestatem? @@Iam vero in rerum capitalium quaestionibus quid ego €unam quamque rem colligam et causam? Ex multis €similibus ea sumam quae maxime improbitate excellere €videbuntur. Sopater quidam fuit Halicyensis, homo domi €suae cum primis locuples atque honestus; is ab inimicis €suis apud C. Sacerdotem praetorem rei capitalis cum €accusatus esset, facile eo iudicio est liberatus. Huic eidem €Sopatro idem inimici ad C. Verrem, cum is Sacerdoti €successisset, eiusdem rei nomen detulerunt. Res Sopatro €facilis videbatur, et quod erat innocens et quod Sacerdotis €iudicium improbare istum ausurum non arbitrabatur. Cita-€tur reus; causa agitur Syracusis; crimina tractantur ab €accusatore ea quae erant antea non solum defensione, verum etiam iudicio dissoluta. Causam Sopatri defendebat €Q. Minucius, eques Romanus in primis splendidus atque €honestus, vobisque, iudices, non ignotus. Nihil erat in €causa quod metuendum aut omnino quod dubitandum €videretur. Interea istius libertus et accensus Timarchides, €qui est, id quod ex plurimis testibus priore actione didicistis, €rerum huiusce modi omnium transactor et administer, ad €Sopatrum venit; monet hominem ne nimis iudicio Sacer-€dotis et causae suae confidat; accusatores inimicosque eius €habere in animo pecuniam praetori dare; praetorem tamen €ob salutem malle accipere, et simul malle, si fieri posset, €rem iudicatam non rescindere. Sopater, cum hoc illi im-€provisum atque inopinatum accidisset, commotus est sane €neque in praesentia Timarchidi quid responderet habuit, @1 €nisi se consideraturum quid sibi esset faciendum, et simul €ostendit se in summa difficultate esse nummaria. Post ad €amicos rettulit; qui cum ei fuissent auctores redimendae €salutis, ad Timarchidem venit. Expositis suis difficultatibus €hominem ad HS &7lxxx& perducit, eamque ei pecuniam numerat. Posteaquam ad causam dicendam ventum est, €tum vero sine metu sine cura omnes erant qui Sopatrum €defendebant. Crimen nullum erat, res erat iudicata, Verres þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜Æ„nummos acceperat: quis posset dubitare quidnam esset €futurum? Res illo die non peroratur, iudicium dimittitur. €Iterum ad Sopatrum Timarchides venit, ait accusatores eius €multo maiorem pecuniam praetori polliceri quam quantam €hic dedisset; proinde, si saperet, videret [quid sibi esset €faciendum]. Homo, quamquam erat et Siculus et reus, hoc €est et iure iniquo et tempore adverso, ferre tamen atque €audire diutius Timarchidem non potuit. 'Facite,' inquit, €'quod libet; daturus non sum amplius.' Idemque hoc €amicis eius et defensoribus videbatur, atque eo etiam magis €quod iste, quoquo modo se in ea quaestione praebebat, €tamen in consilio habebat homines honestos e conventu €Syracusano, qui Sacerdoti quoque in consilio fuerant tum €cum est idem hic Sopater absolutus. Hoc rationis habe-€bant, facere eos nullo modo posse ut eodem crimine eisdem €testibus Sopatrum condemnarent idem homines qui antea €absolvissent. Itaque hac una spe ad iudicium venitur. Quo posteaquam est ventum, cum in consilium frequentes €convenissent idem qui solebant, et hac una spe tota defensio €Sopatri niteretur, consili frequentia et dignitate, et quod @1 €erant, ut dixi, idem qui antea Sopatrum eodem illo crimine €liberarant, cognoscite hominis apertam ac non modo non €ratione, sed ne dissimulatione quidem tectam improbitatem €et audaciam. M. Petilium, equitem Romanum, quem €habebat in consilio, iubet operam dare, quod rei privatae €iudex esset. Petilius recusabat, quod suos amicos, quos €sibi in consilio esse vellet, ipse Verres retineret in consilio. €Iste homo liberalis negat se quemquam retinere eorum qui €Petilio vellent adesse. Itaque discedunt omnes; nam ceteri €quoque impetrant ne retineantur; qui se velle dicebant €alterutri eorum qui tum illud iudicium habebant adesse. €Itaque iste solus cum sua cohorte nequissima relinquitur. Non dubitabat Minucius, qui Sopatrum defendebat, quin €iste, quoniam consilium dimisisset, illo die rem illam quae-€siturus non esset, cum repente iubetur dicere. Respondet, €'Ad quos?' 'Ad me,' inquit, 'si tibi idoneus videor qui de €homine Siculo ac Graeculo iudicem.' 'Idoneus es,' inquit, €'sed pervellem adessent ii qui adfuerant antea causamque €cognorant.' 'Dic,' inquit; 'illi adesse non possunt.' €'Nam hercule,' inquit Minucius, 'me quoque Petilius ut sibi in consilio adessem rogavit', et simul a subselliis abire €coepit. Iste iratus hominem verbis vehementioribus prose-€quitur, atque ei gravius etiam minari coepit quod in se €tantum crimen invidiamque conflaret. Minucius, qui Syra-€cusis sic negotiaretur ut sui iuris dignitatisque meminisset, €et qui sciret se ita in provincia rem augere oportere ut ne €quid de libertate deperderet, homini quae visa sunt, et quae €tempus illud tulit et causa, respondit, causam sese dimisso €atque ablegato consilio defensurum negavit. Itaque a sub-€selliis discessit, idemque hoc praeter Siculos ceteri Sopatri @1 amici advocatique fecerunt. Iste quamquam est incredibili €importunitate et audacia, tamen subito solus destitutus €pertimuit et conturbatus est; quid ageret, quo se verteret €nesciebat. Si dimisisset eo tempore quaestionem, post, illis €adhibitis in consilium quos ablegarat, absolutum iri Sopatrum €videbat; sin autem hominem miserum atque innocentem €ita condemnasset, cum ipse praetor sine consilio, reus autem €sine patrono atque advocatis fuisset, iudiciumque C. Sacer-€dotis rescidisset, invidiam se sustinere tantam non posse €arbitrabatur. Itaque aestuabat dubitatione, versabat se €utramque in partem non solum mente, verum etiam cor-€pore, ut omnes qui aderant intellegere possent in animo €eius metum cum cupiditate pugnare. Erat hominum con-€ventus maximus, summum silentium, summa exspectatio €quonam esset eius cupiditas eruptura; crebro se accensus demittebat ad aurem Timarchides. Tum iste aliquando €'Age dic!' inquit. Reus orare atque obsecrare ut cum €consilio cognosceret. Tum repente iste testis citari iubet; €dicit unus et alter breviter; nihil interrogatur; praeco €&7dixisse& pronuntiat. Iste, quasi metueret ne Petilius privato €illo iudicio transacto aut prolato cum ceteris in consilium €reverteretur, ita properans de sella exsilit, hominem inno-€centem a C. Sacerdote absolutum indicta causa de sententia €scribae medici haruspicisque condemnat. @@Retinete, retinete hominem in civitate, iudices, parcite et €conservate, ut sit qui vobiscum res iudicet, qui in senatu €sine ulla cupiditate de bello et pace sententiam ferat. €Tametsi minus id quidem nobis, minus populo Romano €laborandum est, qualis istius in senatu sententia futura sit. @1 €Quae enim eius auctoritas erit? quando iste sententiam €dicere audebit aut poterit? quando autem homo tantae €luxuriae atque desidiae nisi Februario mense aspirabit in €curiam? Verum veniat sane, decernat bellum Cretensibus, €liberet Byzantios, regem appellet Ptolomaeum, quae vult €Hortensius omnia dicat et sentiat; minus haec ad nos, €minus ad vitae nostrae discrimen, minus ad fortunarum nostrarum periculum pertinent. Illud est capitale, illud €formidolosum, illud optimo cuique metuendum, quod iste, €ex hoc iudicio si aliqua vi se eripuerit, in iudicibus sit €necesse est, sententiam de capite civis Romani ferat, sit in €eius exercitu signifer qui imperium iudiciorum tenere vult. €Hoc populus Romanus recusat, hoc ferre non potest; €clamat permittitque vobis ut, si istis hominibus delectemini, €si ex eo genere splendorem ordini atque ornamentum curiae €constituere velitis, habeatis sane istum vobiscum senatorem, €etiam de vobis iudicem, si vultis, habeatis; de se homines, €si qui extra istum ordinem sunt, quibus ne reiciendi quidem €amplius quam trium iudicum praeclarae leges Corneliae €faciunt potestatem, hunc hominem tam crudelem, tam sceleratum, tam nefarium nolunt iudicare. Etenim si illud €est flagitiosum, quod mihi omnium rerum turpissimum €maximeque nefarium videtur, ob rem iudicandam pecuniam €accipere, pretio habere addictam fidem et religionem, quanto €illud flagitiosius improbius indignius, eum a quo pecuniam €ob absolvendum acceperis condemnare, ut ne praedonum €quidem praetor in fide retinenda consuetudinem conservet! €Scelus est accipere ab reo: quanto magis ab accusatore, @1 €quanto etiam sceleratius ab utroque! Fidem cum pro-€posuisses venalem in provincia, valuit apud te plus is qui €pecuniam maiorem dedit. Concedo; forsitan aliquis ali-€quando eius modi quidpiam fecerit. Cum vero fidem ac €religionem tuam iam alteri addictam pecunia accepta €habueris, postea eandem adversario tradideris maiore pe-€cunia, utrumque falles, et trades cui voles, et ei quem fefelleris ne pecuniam quidem reddes? Quem mihi tu €Bulbum, quem Staienum? quod umquam huiusce modi €monstrum aut prodigium audivimus aut vidimus, qui cum €reo transigat, post cum accusatore decidat, honestos €homines, qui causam norint, ableget a consilioque dimittat, €ipse solus reum absolutum, a quo pecuniam acceperit, €condemnet pecuniamque non reddat? Hunc hominem in €iudicum numero habebimus? hic alteram decuriam sena-€toriam iudex obtinebit? hic de capite libero iudicabit? €huic iudicialis tabella committetur? quam iste non modo €cera, verum etiam sanguine, si visum erit, notabit. @@Quid enim horum se negat fecisse? illud videlicet unum, €quod necesse est, pecuniam accepisse. Quidni iste neget? €At eques Romanus, qui Sopatrum defendit, qui omnibus €eius consiliis rebusque interfuit, Q. Minucius, iuratus dicit €pecuniam datam, iuratus dicit Timarchidem dixisse maiorem €pecuniam ab accusatoribus dari; dicent hoc multi Siculi, €dicent omnes Halicyenses, dicet etiam praetextatus Sopatri €filius, qui ab isto homine crudelissimo patre innocentissimo pecuniaque patria privatus est. Verum si de pecunia €testibus planum facere non possem, illud negare posses aut €nunc negabis, te consilio tuo dimisso, viris primariis qui in @1 €consilio C. Sacerdoti fuerant tibique esse solebant remotis, €de re iudicata iudicavisse? teque eum quem C. Sacerdos €adhibito consilio causa cognita absolvisset, eundem remoto €consilio causa incognita condemnasse? Cum haec confessus €eris, quae in foro palam Syracusis in ore atque in oculis þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜Ñˆ‰provinciae gesta sunt, negato tum sane, si voles, te pecuniam €accepisse: reperies, credo, aliquem qui, cum haec quae €palam gesta sunt videat, quaerat quid tu occulte egeris, aut €qui dubitet utrum malit meis testibus an tuis defensoribus €credere. @@Dixi iam ante me non omnia istius quae in hoc €genere essent enumeraturum, sed electurum ea quae €maxime excellerent. Accipite nunc aliud eius facinus €nobile et multis locis saepe commemoratum, et eius modi €ut in uno omnia maleficia inesse videantur. Attendite €diligenter; invenietis enim id facinus natum a cupiditate, €auctum per stuprum, crudelitate perfectum atque conclu-sum. Sthenius est, hic qui nobis adsidet, Thermitanus, €antea multis propter summam virtutem summamque €nobilitatem, nunc propter suam calamitatem atque istius €insignem iniuriam omnibus notus. Huius hospitio Verres €cum esset usus, et cum apud eum non solum Thermis €saepenumero fuisset, sed etiam habitasset, omnia domo €eius abstulit quae paulo magis animum cuiuspiam aut €oculos possent commovere. Etenim Sthenius ab adule-€scentia paulo studiosius haec compararat: supellectilem €ex aere elegantiorem et Deliacam et Corinthiam, tabulas €pictas, etiam argenti bene facti, prout Thermitani hominis €facultates ferebant, satis. Quae cum esset in Asia €adulescens studiose, ut dixi, compararat, non tam suae @1 €delectationis causa quam ad invitationes adventusque €nostrorum hominum, [suorum] amicorum atque hospitum. Quae posteaquam iste omnia abstulit, alia rogando, alia €poscendo, alia sumendo, ferebat Sthenius ut poterat; €angebatur animi necessario quod domum eius exornatam €et instructam fere iam iste reddiderat nudam atque €inanem; verum tamen dolorem suum nemini impertiebat; €praetoris iniurias tacite, hospitis placide ferendas arbitra-batur. Interea iste cupiditate illa sua nota atque apud €omnis pervagata, cum signa quaedam pulcherrima atque €antiquissima Thermis in publico posita vidisset, adamavit; €a Sthenio petere coepit ut ad ea tollenda operam suam €profiteretur seque adiuvaret. Sthenius vero non solum €negavit, sed etiam ostendit fieri id nullo modo posse ut €signa antiquissima, monumenta P. Africani, ex oppido €Thermitanorum incolumi illa civitate imperioque populi €Romani tollerentur. @@Etenim ut simul Africani quoque humanitatem et aequi-€tatem cognoscatis, oppidum Himeram Carthaginienses €quondam ceperant, quod fuerat in primis Siciliae clarum €et ornatum. Scipio, qui hoc dignum populo Romano €arbitraretur, bello confecto socios sua per nostram victoriam €recuperare, Siculis omnibus Carthagine capta quae potuit €restituenda curavit. Himera deleta quos civis belli cala-€mitas reliquos fecerat, ii se Thermis conlocarant in isdem €agri finibus neque longe ab oppido antiquo, et se patrum €fortunas et dignitatem recuperare arbitrabantur cum illa €maiorum ornamenta in eorum oppido conlocabantur. @1 Erant signa ex aere complura; in his eximia pulchritudine €ipsa Himera in muliebrem figuram habitumque formata ex €oppidi nomine et fluminis. Erat etiam Stesichori poetae €statua senilis incurva cum libro summo, ut putant, artificio €facta, qui fuit Himerae, sed et est et fuit tota Graecia €summo propter ingenium honore et nomine. Haec iste €ad insaniam concupiverat. Etiam, quod paene praeterii, €capella quaedam est, ea quidem mire, ut etiam nos qui €rudes harum rerum sumus intellegere possumus, scite €facta et venuste. Haec et alia Scipio non neglegenter €abiecerat, ut homo intellegens Verres auferre posset, sed €Thermitanis restituerat, non quo ipse hortos aut suburba-€num aut locum omnino ubi ea poneret nullum haberet, €sed quod, si domum abstulisset, non diu Scipionis appella-€rentur, sed eorum ad quoscumque illius morte venissent: €nunc iis locis posita sunt ut mihi semper Scipionis fore €videantur itaque dicantur. @@Haec cum iste posceret agereturque ea res in senatu, €Sthenius vehementissime restitit multaque, ut in primis €Siculorum in dicendo copiosus est, commemoravit: urbem €relinquere Thermitanis esse honestius quam pati tolli €ex urbe monumenta maiorum, spolia hostium, beneficia €clarissimi viri, indicia societatis populi Romani atque €amicitiae. Commoti animi sunt omnium; repertus est €nemo quin mori diceret satius esse. Itaque hoc adhuc €oppidum Verres invenit prope solum in orbe terrarum €unde nihil eius modi rerum de publico per vim, nihil €occulte, nihil imperio, nihil gratia, nihil pretio posset €auferre. Verum hasce eius cupiditates exponam alio loco; nunc ad Sthenium revertar. Iratus iste vehementer Sthenio @1 €atque incensus hospitium ei renuntiat, domo eius emigrat €atque adeo exit; nam iam ante emigrarat. Eum autem €statim inimicissimi Stheni domum suam invitant, ut animum €eius in Sthenium inflammarent ementiendo aliquid et crimi-€nando. Hi autem erant inimici Agathinus, homo nobilis, €et Dorotheus, qui habebat in matrimonio Callidamam, €Agathini eius filiam; de qua iste audierat, itaque ad €generum Agathini migrare maluit. Vna nox intercesserat €cum iste Dorotheum sic diligebat ut diceres omnia inter €eos esse communia, Agathinum ita observabat ut aliquem €adfinem atque propinquum; contemnere etiam signum €illud Himerae iam videbatur, quod eum multo magis figura et liniamenta hospitae delectabant. Itaque hortari €homines coepit ut aliquid Sthenio periculi crearent crimi-€nisque confingerent. Dicebant se illi nihil habere quod €dicerent. Tum iste iis aperte ostendit et confirmavit eos €in Sthenium quidquid vellent, simul atque ad se detulissent, €probaturos. Itaque illi non procrastinant, Sthenium statim €educunt, aiunt ab eo litteras publicas esse corruptas. €Sthenius postulat ut, cum secum sui cives agant de litteris €publicis corruptis, eiusque rei legibus Thermitanorum actio €sit, senatusque et populus Romanus Thermitanis, quod €semper in amicitia fideque mansissent, urbem agros €legesque suas reddidisset Publiusque Rupilius postea leges €ita Siculis ex senatus consulto de &7x& legatorum sententia €dedisset ut cives inter sese legibus suis agerent, idemque €hoc haberet Verres ipse in edicto: ut de his omnibus causis se ad leges reiceret. Iste homo omnium aequis-€simus atque a cupiditate remotissimus se cogniturum esse €confirmat; paratum ad causam dicendam venire hora nona @1 €iubet. Non erat obscurum quid homo improbus ac nefarius €cogitaret; neque enim ipse satis occultarat, nec mulier tacere €potuerat. Intellectum est id istum agere ut, cum Sthenium €sine ullo argumento ac sine teste damnasset, tum homo €nefarius de homine nobili atque id aetatis suoque hospite €virgis supplicium crudelissime sumeret. Quod cum esset €perspicuum, de amicorum hospitumque suorum sententia €Thermis Sthenius Romam profugit: hiemi fluctibusque sese €committere maluit quam non istam communem Siculorum tempestatem calamitatemque vitaret. Iste homo certus et €diligens ad horam nonam praesto est, Sthenium citari iubet. €Quem posteaquam videt non adesse, dolore ardere atque €iracundia furere coepit, Venerios domum Stheni mittere, €equis circum agros eius villasque dimittere. Itaque dum €exspectat quidnam sibi certi adferatur, ante horam tertiam €noctis de foro non discedit. Postridie mane descendit; €Agathinum ad se vocat; iubet eum de litteris publicis €in absentem Sthenium dicere. Erat eius modi causa ut €ille ne sine adversario quidem apud inimicum iudicem reperire posset quid diceret; itaque tantum verbo posuit, €Sacerdote praetore Sthenium litteras publicas corrupisse. €Vix ille hoc dixerat cum iste pronuntiat &7Sthenivm €&7litteras pvblicas corrvpisse videri&; et hoc praeterea €addit homo Venerius novo modo nullo exemplo, &7Ob eam €&7rem& HS &7d Veneri Erycinae de Stheni bonis& [2&7se&]2 €&7exactvrvm&, bonaque eius statim coepit vendere; et vendi-€disset, si tantulum morae fuisset quo minus ei pecunia illa numeraretur. Ea posteaquam numerata est, contentus €hac iniquitate iste non fuit; palam de sella ac tribunali @1 €pronuntiat, &7Si qvis absentem Sthenivm rei capitalis €&7revm facere vellet, sese eivs nomen receptvrvm&, €et simul ut ad causam accederet nomenque deferret, €Agathinum, novum adfinem atque hospitem, coepit hortari. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜Þ‡Tum ille clare omnibus audientibus se id non esse facturum, €neque se usque eo Sthenio esse inimicum ut eum rei €capitalis adfinem esse diceret. Hic tum repente Pacilius €quidam, homo egens et levis, accedit; ait, si liceret, absentis €nomen deferre se velle. Iste vero et licere et fieri solere, et €se recepturum; itaque defertur; edicit statim ut Kalendis Decembribus adsit Sthenius Syracusis. Hic qui Romam €pervenisset, satisque feliciter anni iam adverso tempore €navigasset, omniaque habuisset aequiora et placabiliora €quam animum praetoris atque hospitis, rem ad amicos €suos detulit, quae, ut erat acerba atque indigna, sic vide-€batur omnibus. €@@Itaque in senatu continuo Cn. Lentulus et L. Gellius €consules faciunt mentionem placere statui, si patribus con-€scriptis videretur, ne absentes homines in provinciis rei €fierent rerum capitalium; causam Stheni totam et istius €crudelitatem et iniquitatem senatum docent. Aderat in €senatu Verres pater istius, et flens unum quemque sena-€torum rogabat ut filio suo parceret; neque tamen multum €proficiebat; erat enim summa voluntas senatus. Itaque €sententiae dicebantur: &7Cvm Sthenivs absens revs factvs €&7esset, de absente ivdicivm nvllvm fieri placere, et, si &7qvod esset factvm, id ratvm esse non placere&. Eo die €transigi nihil potuit, quod et id temporis erat et ille pater €istius invenerat homines qui dicendo tempus consumerent. €Postea senex Verres defensores atque hospites omnis Stheni @1 €convenit, rogat eos atque orat ne oppugnent filium suum, de €Sthenio ne laborent; confirmat iis curaturum se esse ne quid €ei per filium suum noceretur; se homines certos eius rei €causa in Siciliam et terra et mari esse missurum. Et erat €spatium dierum fere &7xxx& ante Kalendas Decembris, quo die iste ut Syracusis Sthenius adesset edixerat. Commoventur €amici Stheni; sperant fore ut patris litteris nuntiisque filius €ab illo furore revocetur. In senatu postea causa non €agitur. Veniunt ad istum domestici nuntii litterasque €a patre adferunt ante Kalendas Decembris, cum isti etiam €tum de Sthenio in integro tota res esset, eodemque ei €tempore de eadem re litterae complures a multis eius €amicis ac necessariis adferuntur. Hic iste, qui prae €cupiditate neque offici sui neque periculi neque pietatis €neque humanitatis rationem habuisset umquam, neque in €eo quod monebatur auctoritatem patris neque in eo quod €rogabatur voluntatem anteponendam putavit libidini suae, €mane Kalendis Decembribus, ut edixerat, Sthenium citari iubet. Si abs te istam rem parens tuus alicuius amici €rogatu benignitate aut ambitione adductus petisset, gravis-€sima tamen apud te voluntas patris esse debuisset; cum €vero abs te tui capitis causa peteret hominesque certos €domo misisset, hique eo tempore ad te venissent cum €tibi in integro tota res esset, ne tum quidem te potuit €si non pietatis, at salutis tuae ratio ad officium sanitatemque €reducere? Citat reum; non respondit; citat accusatorem; €(attendite, quaeso, iudices, quanto opere istius amentiae €fortuna ipsa adversata sit, et simul videte qui Stheni causam €casus adiuverit); citatus accusator, M. Pacilius, nescio quo casu non respondit, non adfuit. Si praesens Sthenius reus €esset factus, si manifesto in maleficio teneretur, tamen, cum €accusator non adesset, Sthenium condemnari non oporteret. @1 €Etenim si posset reus absente accusatore damnari, non ego €a Vibone Veliam parvulo navigio inter fugitivorum ac prae-€donum ac tua tela venissem, quo tempore omnis illa mea €festinatio fuit cum periculo capitis, ob eam causam ne tu ex €reis eximerere si ego ad diem non adfuissem. Quod igitur €tibi erat in tuo iudicio optatissimum, me cum citatus essem €non adesse, cur Sthenio non putasti prodesse oportere, €cum eius accusator non adfuisset? Itaque fecit ut exitus €principio simillimus reperiretur: quem absentem reum €fecerat, eum absente accusatore condemnat. @@Nuntiabatur illi primis illis temporibus, id quod pater €quoque ad eum pluribus verbis scripserat, agitatam rem €esse in senatu; etiam in contione tribunum plebis de €causa Stheni, M. Palicanum, esse questum; postremo €me ipsum apud hoc collegium tribunorum plebis, cum €eorum omnium edicto non liceret Romae quemquam esse €qui rei capitalis condemnatus esset, egisse causam Stheni, €et, cum ita rem exposuissem quem ad modum nunc apud €vos, docuissemque hanc damnationem duci non oportere, &7x& €tribunos plebis hoc statuisse, idque de omnium sententia €pronuntiatum esse, &7Non videri Sthenivm impediri edicto &7qvo minvs ei Romae liceret esse&. Cum haec ad istum €adferrentur, pertimuit aliquando et commotus est; vertit €stilum in tabulis suis, quo facto causam omnem evertit €suam; nihil enim sibi reliqui fecit quod defendi aliqua €ratione posset. Nam si ita defenderet, 'Recipi nomen €absentis licet; hoc fieri in provincia nulla lex vetat,' mala €et improba defensione, verum aliqua tamen uti videretur; €postremo illo desperatissimo perfugio uti posset, se impru- @1 €dentem fecisse, existimasse id licere. Quamquam haec €perditissima defensio est, tamen aliquid dici videretur. €Tollit ex tabulis id quod erat, et facit coram esse delatum. @@Hic videte in quot se laqueos induerit, quorum ex nullo €se, iudices, umquam expediet. Primum ipse in Sicilia saepe €et palam de loco superiore dixerat et in sermone multis €demonstrarat licere nomen recipere absentis; se exemplo €fecisse quod fecisset. Haec eum dictitasse priore actione €et Sex. Pompeius Chlorus dixit, de cuius virtute antea €commemoravi, et Cn. Pompeius Theodorus, homo et €Cn. Pompei, clarissimi viri, iudicio plurimis maximisque €in rebus probatissimus et omnium existimatione ornatissi-€mus, et Posides Macro Soluntinus, homo summa nobilitate €existimatione virtute ornatissimus, et hac actione quam €voletis multi dicent, et qui ex isto ipso audierunt viri €primarii nostri ordinis, et alii qui interfuerunt cum absentis €nomen reciperetur. Deinde Romae, cum haec acta res €esset in senatu, omnes istius amici, in his etiam pater eius €hoc defendebat, licere fieri; saepe esse factum; iste quod fecisset aliorum exemplo institutoque fecisse. Dicit prae-€terea testimonium tota Sicilia, quae in communibus postu-€latis civitatum omnium consulibus edidit, rogare atque €orare patres conscriptos ut statuerent ne absentium nomina €reciperentur. Qua de re Cn. Lentulum, patronum Siciliae, €clarissimum adulescentem, dicere audistis, Siculos, cum se €causam quae sibi in senatu pro his agenda esset docerent, €de Stheni calamitate questos esse, propterque hanc iniuriam @1 €quae Sthenio facta esset eos statuisse ut hoc quod dico postularetur. Quae cum ita essent, tantane amentia prae-€ditus atque audacia fuisti ut in re tam clara, tam testata, €tam abs te ipso pervulgata tabulas publicas corrumpere €auderes? At quem ad modum corrupisti? nonne ita ut €omnibus nobis tacentibus ipsae tuae te tabulae condemnare €possent? Cedo, quaeso, codicem, circumfer, ostende. €Videtisne totum hoc nomen, coram ubi facit delatum, esse €in litura? Quid fuit istic antea scriptum? quod mendum €ista litura correxit? Quid a nobis, iudices, exspectatis €argumenta huius criminis? Nihil dicimus; tabulae sunt €in medio, quae se corruptas atque interlitas esse clamant. Ex istis etiam tu rebus effugere te posse confidis, cum €te nos non opinione dubia, sed tuis vestigiis persequamur, €quae tu in tabulis publicis expressa ac recentia reliquisti? €Is mihi etiam Sthenium litteras publicas corrupisse causa €incognita iudicavit, qui defendere non poterit se non [2in]2 €ipsius Stheni nomine litteras publicas corrupisse? @@Videte porro aliam amentiam; videte ut, dum expedire €sese vult, induat. Cognitorem adscribit Sthenio_quem? €cognatum aliquem aut propinquum? Non. Thermitanum €aliquem, honestum hominem ac nobilem? Ne id quidem. €At Siculum, in quo aliquis splendor dignitasque esset? €Neminem. Quid igitur? Civem Romanum. Cui hoc pro-€bari potest? Cum esset Sthenius civitatis suae nobilissimus, €amplissima cognatione, plurimis amicitiis, cum praeterea €tota Sicilia multum auctoritate et gratia posset, invenire €neminem Siculum potuit qui pro se cognitor fieret? Hoc þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜êˆ‹probabis? An ipse civem Romanum maluit? Cedo cui €Siculo, cum is reus fieret, civis Romanus cognitor factus @1 €umquam sit. Omnium praetorum litteras qui ante te €fuerunt profer, explica; si unum inveneris, ego hoc tibi, €quem ad modum in tabulis scriptum habes, ita gestum esse concedam. At, credo, Sthenius hoc sibi amplum putavit, €eligere ex civium Romanorum numero, ex amicorum atque €hospitum suorum copia, quem cognitorem daret. Quem €delegit? quis in tabulis scriptus est? C. Claudius C. F. €Palatina. Non quaero quis hic sit Claudius, quam splendidus, €quam honestus, quam idoneus propter cuius auctoritatem €et dignitatem Sthenius ab omnium Siculorum consuetudine €discederet et civem Romanum cognitorem daret. Nihil €horum quaero; fortasse enim Sthenius non splendorem €hominis, sed familiaritatem secutus est. Quid? si omnium €mortalium Sthenio nemo inimicior quam hic C. Claudius €cum semper tum in his ipsis rebus et temporibus fuit, si €de litteris corruptis contra venit, si contra omni ratione €pugnavit, utrum potius pro Sthenio inimicum cognitorem €esse factum an te ad Stheni periculum inimici eius nomine €abusum esse credemus? @@Ac ne qui forte dubitet cuius modi hoc totum sit nego-€tium, tametsi iam dudum omnibus istius improbitatem €perspicuam esse confido, tamen paulum etiam attendite. €Videtis illum subcrispo capillo, nigrum, qui eo vultu nos €intuetur ut sibi ipse peracutus esse videatur, qui tabulas €tenet, qui scribit, qui monet, qui proximus est. Is est €Claudius, qui in Sicilia sequester istius, interpres, confector €negotiorum, prope conlega Timarchidi numerabatur, nunc €obtinet eum locum ut vix Apronio illi de familiaritate €concedere videatur, ei qui se non Timarchidi sed ipsius Verris conlegam et socium esse dicebat. Dubitate etiam, @1 €si potestis, quin eum iste potissimum ex omni numero €delegerit cui hanc cognitoris falsi improbam personam €imponeret, quem et huic inimicissimum et sibi amicissimum €esse arbitraretur! Hic vos dubitabitis, iudices, tantam €istius audaciam, tantam crudelitatem, tantam iniuriam vindi-€care? dubitabitis exemplum illorum iudicum sequi qui €damnato Cn. Dolabella damnationem Philodami Opuntii €resciderunt, quod is non absens reus factus esset, quae €res iniquissima atque acerbissima est, sed cum ei legatio €iam Romam a suis civibus esset data? Quod illi iudices €multo in leviore causa statuerunt aequitatem secuti, vos €id statuere in gravissima causa, praesertim aliorum auctori-€tate iam confirmatum, dubitabitis? @@At quem hominem, C. Verres, tanta tam insigni iniuria €adfecisti? quem hominem absentem de litteris corruptis €causa incognita condemnasti? cuius absentis nomen re-€cepisti? quem absentem non modo sine crimine et sine €teste, verum etiam sine accusatore damnasti? Quem homi-€nem? di immortales! non dicam amicum tuum, quod apud €homines clarissimum est, non hospitem, quod sanctissimum €est; nihil enim minus libenter de Sthenio commemoro, €nihil aliud in eo quod reprehendi possit invenio nisi quod €homo frugalissimus atque integerrimus te, hominem plenum €stupri flagiti sceleris, domum suam invitavit, nisi quod, qui €C. Mari, Cn. Pompei, C. Marcelli, L. Sisennae, tui de-€fensoris, ceterorum virorum fortissimorum hospes fuisset €atque esset, ad eum numerum clarissimorum hominum tuum quoque nomen adscripsit. Quare de hospitio violato @1 €et de tuo isto scelere nefario nil queror; hoc dico non €iis qui Sthenium norunt, hoc est nemini eorum qui in €Sicilia fuerunt,_nemo enim ignorat quo hic in civitate €sua splendore, qua apud omnis Siculos dignitate atque €existimatione sit; sed ut illi quoque qui in ea provincia €non fuerunt intellegere possint in quo homine tu statueris €exemplum eius modi, quod cum propter iniquitatem rei €tum etiam propter hominis dignitatem acerbum omnibus atque intolerandum videretur. Estne Sthenius is qui, omnis €honores domi suae facillime cum adeptus esset, amplissime €ac magnificentissime gessit, qui oppidum non maximum €maximis ex pecunia sua locis communibus monumentisque €decoravit, cuius de meritis in rem publicam Thermitanorum €Siculosque universos fuit aenea tabula fixa Thermis in curia, €in qua publice erat de huius beneficiis scriptum et incisum? €quae tabula tum imperio tuo revulsa, nunc a me tamen €deportata est, ut omnes huius honores inter suos et amplitudinem possent cognoscere. Estne hic qui apud €Cn. Pompeium, clarissimum virum, cum accusatus esset, €quod propter C. Mari familiaritatem et hospitium contra €rem publicam sensisse eum inimici et accusatores eius €dicerent, cumque magis invidioso crimine quam vero €arcesseretur, ita a Cn. Pompeio absolutus est ut in eo ipso €iudicio Pompeius hunc hospitio suo dignissimum statueret? €ita porro laudatus defensusque ab omnibus Siculis ut idem €Pompeius non ab homine solum, sed etiam a provincia tota €se huius absolutione inire gratiam arbitraretur? Postremo €estne hic qui et animum in rem publicam habuit eius modi €et tantum auctoritate apud suos civis potuit ut perficeret in €Sicilia solus te praetore, quod non modo Siculus nemo sed @1 €ne Sicilia quidem tota potuisset, ut ex oppido Thermis €nullum signum, nullum ornamentum, nihil ex sacro, nihil €de publico attingeres, cum praesertim et essent multa prae-clara et tu omnia concupisses? Denique nunc vide quid €inter te, cuius nomine apud Siculos dies festi aguntur et €praeclara illa Verria celebrantur, cui statuae Romae stant €inauratae a communi Siciliae, quem ad modum inscriptum €videmus, datae_vide, inquam, quid inter te et hunc €Siculum, qui abs te est, patrono Siciliae, condemnatus, €intersit. Hunc civitates ex Sicilia permultae testimonio suo €legationibusque ad eam rem missis publice laudant: te, €omnium Siculorum patronum, una Mamertina civitas, socia €furtorum ac flagitiorum tuorum, publice laudat_ita tamen €novo more ut legati laedant, legatio laudet_ceterae quidem €civitates publice litteris legationibus testimoniis accusant, €queruntur, arguunt: si tu absolutus sis, se funditus eversas €esse arbitrantur. @@Hoc de homine ac de huius bonis etiam in Eryco monte €monumentum tuorum [furtorum,] flagitiorum crudelitatisque €posuisti, in quo Stheni Thermitani nomen adscriptum est. €Vidi argenteum Cupidinem cum lampade. Quid tandem €habuit argumenti aut rationis res quam ob rem in eo potissi-€mum Sthenianum praemium poneretur? utrum hoc signum €cupiditatis tuae an tropaeum necessitudinis atque hospiti an €amoris indicium esse voluisti? Faciunt hoc homines quos €in summa nequitia non solum libido et voluptas, verum €etiam ipsius nequitiae fama delectet, ut multis in locis notas @1 ac vestigia suorum flagitiorum relinqui velint. Ardebat €amore illius hospitae propter quam hospiti iura violarat; €hoc non solum sciri tum, verum etiam commemorari semper €volebat; itaque ex illa ipsa re quam accusante Agathino €gesserat Veneri potissimum deberi praemium statuit, quae €illam totam accusationem iudiciumque conflarat. Putarem €te gratum in deos si hoc donum Veneri non de Stheni bonis €dedisses, sed de tuis; quod facere debuisti, praesertim cum €tibi illo ipso anno a Chelidone venisset hereditas. @@Hic ego, si hanc causam non omnium Siculorum rogatu €recepissem, si hoc a me muneris non universa provincia €poposcisset, si me animus atque amor in rem publicam €existimatioque offensa nostri ordinis ac iudiciorum non €hoc facere coegisset, atque haec una causa fuisset quod €amicum atque hospitem meum Sthenium, quem ego in €quaestura mea singulariter dilexissem, de quo optime existi-€massem, quem in provincia existimationis meae studiosissi-€mum cupidissimumque cognossem, tam crudeliter scelerate €nefarieque tractasses, tamen digna causa videretur cur €inimicitias hominis improbissimi susciperem, ut hospitis salutem fortunasque defenderem. Fecerunt hoc multi apud €maiores nostros, fecit etiam nuper homo clarissimus, €Cn. Domitius, qui M. Silanum, consularem hominem, accu-€savit propter Aegritomari Transalpini hospitis iniurias. €Putarem me idoneum qui exemplum sequerer humanitatis €atque offici, proponeremque spem meis hospitibus ac €necessariis quo tutiorem sese vitam meo praesidio victuros þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢˜öˆˆesse arbitrarentur; cum vero in communibus iniuriis totius €provinciae Stheni quoque causa contineatur, multique uno €tempore a me hospites atque amici publice privatimque €defendantur, profecto vereri non debeo ne quis hoc quod @1 €facio non existimet me summi offici ratione impulsum €coactumque suscepisse. €@@Atque ut aliquando de rebus ab isto cognitis iudicatis-€que et de iudiciis datis dicere desistamus, et, quoniam fa-€cta istius in his generibus infinita sunt, nos modum aliquem €et finem orationi nostrae criminibusque faciamus, pauca ex aliis generibus sumemus. Audistis ob ius dicendum €Q. Varium dicere procuratores suos isti centum triginta €milia nummum dedisse, meministis Q. Vari testimonium, €remque hanc totam C. Sacerdotis, hominis ornatissimi, €testimonio comprobari, scitis Cn. Sertium, M. Modium, €equites Romanos, sescentos praeterea civis Romanos €multosque Siculos dixisse se isti pecuniam ob ius dicendum €dedisse. De quo crimine quid ego disputem, cum id totum €positum sit in testibus? quid porro argumenter, qua de re €dubitare nemo possit? An hoc dubitabit quisquam omnium, €quin is venalem in Sicilia iuris dictionem habuerit qui €Romae totum edictum atque omnia decreta vendiderit? €et quin is ab Siculis ob decreta interponenda pecunias €ceperit, qui M. Octavium Ligurem pecuniam ob ius dicendum poposcerit? Quod enim iste praeterea genus €pecuniae cogendae praeteriit? quod non ab omnibus aliis €praeteritum excogitavit? ecqua res apud civitates Siculas €expetitur, in qua aut honos aliquis sit aut potestas aut €procuratio, quin eam rem tu ad tuum quaestum nundina-€tionemque hominum traduxeris? Dicta sunt priore actione €et privatim et publice testimonia; legati Centuripini, €Halaesini, Catinenses, Panhormitanique dixerunt, multarum €praeterea civitatum, iam vero privatim plurimi. Quorum €ex testimoniis cognoscere potuistis tota Sicilia per triennium @1 €neminem ulla in civitate senatorem factum esse gratiis, €neminem, ut leges eorum sunt, suffragiis, neminem nisi €istius imperio aut litteris; atque in his omnibus senatoribus €cooptandis non modo suffragia nulla fuisse, sed ne genera €quidem spectata esse ex quibus in eum ordinem cooptari €liceret, neque census neque aetates neque cetera Siculorum iura valuisse; quicumque senator voluerit fieri, quamvis €puer, quamvis indignus, quamvis ex eo loco ex quo non €liceret, si is pretio apud istum [idoneus] vinceret, factum €esse semper; non modo Siculorum nihil in hac re valuisse €leges, sed ne ab senatu quidem populoque Romano datas. €Quas enim leges sociis amicisque dat is qui habet imperium €a populo Romano, auctoritatem legum dandarum ab senatu, €eae debent et populi Romani et senatus existimari. @@Halaesini pro multis ac magnis suis maiorumque suorum €in rem publicam nostram meritis atque beneficiis suo iure €nuper, L. Licinio Q. Mucio consulibus, cum haberent inter €se controversias de senatu cooptando, leges ab senatu €nostro petiverunt. Decrevit senatus honorifico senatus €consulto ut iis C. Claudius Appi filius Pulcher praetor de €senatu cooptando leges conscriberet. C. Claudius, adhibitis €omnibus Marcellis qui tum erant, de eorum sententia leges €Halaesinis dedit, in quibus multa sanxit de aetate homi-€num, ne qui minor &7xxx& annis natus, de quaestu, quem €qui fecisset ne legeretur, de censu, de ceteris rebus: quae €omnia ante istum praetorem et nostrorum magistratuum @1 €auctoritate et Halaesinorum summa voluntate valuerunt. €Ab isto et praeco, qui voluit, illum ordinem pretio mercatus €est, et pueri annorum senum septenumque denum sena-€torium nomen nundinati sunt; et quod Halaesini, anti-€quissimi et fidelissimi socii atque amici, Romae impetrarant, €ut apud se ne suffragiis quidem fieri liceret, id pretio ut fieri €posset effecit. @@Agrigentini de senatu cooptando Scipionis leges antiquas €habent, in quibus et illa eadem sancta sunt et hoc amplius: €cum Agrigentinorum duo genera sint, unum veterum, alterum €colonorum quos T. Manlius praetor ex senatus consulto de €oppidis Siculorum deduxit Agrigentum, cautum est in €Scipionis legibus ne plures essent in senatu ex colonorum €numero quam ex vetere Agrigentinorum. Iste, qui omnia €iura pretio exaequasset omniumque rerum dilectum atque €discrimen pecunia sustulisset, non modo illa quae erant €aetatis ordinis quaestusque permiscuit, sed etiam in his €duobus generibus civium novorum veterumque turbavit. Nam cum esset ex vetere numero quidam senator de-€mortuus, et cum ex utroque genere par numerus reliquus €esset, veterem cooptari necesse erat legibus, ut is amplior €numerus esset. Quae cum ita se res haberet, tamen ad €istum emptum venerunt illum locum senatorium non solum €veteres, verum etiam novi. Fit ut pretio novus vincat €litterasque a praetore adferat Agrigentum. Agrigentini ad €istum legatos mittunt qui eum leges doceant consuetudi-€nemque omnium annorum demonstrent, ut iste intellegeret €ei se illum locum vendidisse cui ne commercium quidem €esse oporteret; quorum oratione iste, cum pretium iam accepisset, ne tantulum quidem commotus est. Idem fecit @1 €Heracleae. Nam eo quoque colonos P. Rupilius deduxit, €legesque similis de cooptando senatu et de numero veterum €ac novorum dedit. Ibi non solum iste ut apud ceteros €pecuniam accepit, sed etiam genera veterum ac novorum €numerumque permiscuit. Nolite exspectare dum omnis €obeam oratione mea civitates: hoc uno complector omnia, €neminem isto praetore senatorem fieri potuisse nisi qui isti €pecuniam dedisset. @@Hoc idem transfero in magistratus, curationes, sacerdotia; €quibus in rebus non solum hominum iura, sed etiam €deorum immortalium religiones omnis repudiavit. Syracusis €lex est de religione, quae in annos singulos Iovis sacerdotem €sortito capi iubeat, quod apud illos amplissimum sacerdo-tium putatur: cum suffragiis tres ex tribus generibus creati €sunt, res revocatur ad sortem. Perfecerat iste imperio ut €pro suffragio Theomnastus, familiaris suus, in tribus illis €renuntiaretur: in sorte, cui imperare non potuerat, exspecta-€bant homines quidnam acturus esset. Homo, id quod €erat facillimum, primo vetat sortiri: iubet extra sortem €Theomnastum renuntiari. Negant id Syracusani per reli-€giones sacrorum ullo modo fieri posse, fas denique negant €esse. Iubet iste sibi legem recitari. Recitatur; in qua €scriptum erat ut, quot essent renuntiati, tot in hydriam €sortes conicerentur; cuium nomen exisset, ut is haberet id €sacerdotium. Iste homo ingeniosus et peracutus, 'Optime,' €inquit, 'nempe scriptum ita est, &7Qvot renvntiati ervnt&. €Quot ergo, inquit, sunt renuntiati?' Respondent, 'Tres.' €'Numquid igitur oportet nisi tres sortis conici, unam €educi?' 'Nihil.' Conici iubet tres, in quibus omnibus @1 €esset inscriptum nomen Theomnasti. Fit clamor maximus, €cum id universis indignum ac nefarium videretur. Ita €Iovis illud sacerdotium amplissimum per hanc rationem €Theomnasto datur. @@Cephaloedi mensis est certus, quo mense sacerdotem €maximum creari oporteat. Erat eius honoris cupidus €Artemo quidam, Climachias cognomine, homo sane locu-€ples et domi nobilis. Sed is fieri nullo modo poterat si €Herodotus quidam adesset: ei locus ille atque honos in €illum annum ita deberi putabatur ut ne Climachias quidem €contra diceret. Res ad istum defertur et istius more €deciditur: toreumata sane nota et pretiosa auferuntur. €Herodotus Romae erat; satis putabat se ad comitia tempore €venturum si pridie venisset. Iste, ne aut alio mense ac €fas erat comitia haberentur, aut Herodoto praesenti honos €adimeretur, (id quod iste non laborabat, Climachias minime €volebat), excogitat_dixi iam dudum, non est homo acutior €quisquam nec fuit_excogitat, inquam, quem ad modum €mense illo legitimo comitia haberentur nec tamen Herodotus adesse posset. Est consuetudo Siculorum ceterorumque €Graecorum, quod suos dies mensisque congruere volunt €cum solis lunaeque ratione, ut non numquam, si quid €discrepet, eximant unum aliquem diem aut summum €biduum ex mense, quos illi exaeresimos dies nominant; €item non numquam uno die longiorem mensem faciunt €aut biduo. Quae cum iste cognosset novus astrologus, þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›ˆˆqui non tam caeli rationem quam caelati argenti duceret, €eximi iubet non diem ex mense, sed ex anno unum dimi-€diatumque mensem hoc modo ut, quo die verbi causa €esse oporteret Idus Ianuarias, [2is]2 eo die Kalendas Martias €proscribi iuberet: itaque fit omnibus recusantibus et @1 €plorantibus. Dies is erat legitimus comitiis habendis. Eo modo sacerdos Climachias renuntiatus est. Herodotus €cum Roma revertitur, diebus, ut ipse putabat, &7xv& ante €comitia, offendit eum mensem qui consequitur mensem €comitialem, comitiis iam abhinc &7xxx& diebus factis. Tunc €Cephaloeditani fecerunt intercalarium &7xxxxv& dies longum, €ut reliqui menses in suam rationem reverterentur. Hoc si €Romae fieri posset, certe aliqua ratione expugnasset iste ut €dies &7xxxxv& inter binos ludos tollerentur, per quos solos €iudicium fieri posset. @@Iam vero censores quem ad modum isto praetore in €Sicilia creati sint, operae pretium est cognoscere. Ille €enim est magistratus apud Siculos qui diligentissime €mandatur a populo propter hanc causam, quod omnes €Siculi ex censu quotannis tributa conferunt, in censu €habendo potestas omnis aestimationis habendae summaeque €faciendae censori permittitur. Itaque et populus cui maxi-€mam fidem suarum rerum habeat maxima cura deligit, et €propter magnitudinem potestatis hic magistratus a populo summa ambitione contenditur. In ea re iste nihil obscure €facere voluit, non in sortitione fallere neque dies de fastis €eximere. Nihil sane vafre nec malitiose facere conatus est; €sed ut studia cupiditatesque honorum atque ambitiones €ex omnibus civitatibus tolleret, quae res evertendae rei €publicae solent esse, ostendit sese in omnibus civitatibus censores esse facturum. Tanto mercatu praetoris indicto @1 €concurritur undique ad istum Syracusas; flagrabat domus €tota praetoria studio hominum et cupiditate; nec mirum €omnibus comitiis tot civitatum unam in domum revocatis, €tantaque ambitione provinciae totius in uno cubiculo €inclusa. Exquisitis palam pretiis et licitationibus factis, €discribebat censores binos in singulas civitates Timarchides. €Is suo labore suisque accessionibus huius negoti atque €operis molestia consequebatur ut ad istum sine ulla sollici-€tudine summa pecuniae referretur. Iam hic Timarchides €quantam pecuniam fecerit plane adhuc cognoscere non €potuistis; verum tamen priore actione quam varie, quam €improbe praedatus esset, multorum testimoniis cognovistis. @@Sed ne miremini qua ratione hic tantum apud istum €libertus potuerit, exponam vobis breviter quid hominis €sit, ut et istius nequitiam qui illum secum habuerit, eo €praesertim numero ac loco, et calamitatem provinciae €cognoscatis. In mulierum corruptelis et in omni eius modi €luxuria atque nequitia mirandum in modum reperiebam €hunc Timarchidem ad istius flagitiosas libidines singula-€remque nequitiam natum atque aptum fuisse; investigare, €adire, appellare, corrumpere, quidvis facere in eius modi €rebus quamvis callide, quamvis audacter, quamvis impu-€denter; eundem mira quaedam excogitare genera furandi; €nam ipsum Verrem tantum avaritia semper hiante atque €imminente fuisse, ingenio et cogitatione nulla, ut quicquid €sua sponte faciebat, item ut vos Romae cognovistis, eripere potius quam fallere videretur. Haec vero huius erat ars et €malitia miranda, quod accuratissime tota provincia quid €cuique accidisset, quid cuique opus esset, indagare et @1 €odorari solebat; omnium adversarios, omnium inimicos €diligenter cognoscere, conloqui, attemptare; ex utraque €parte causas voluntates perspicere, facultates et copias; €quibus opus esset metum offerre, quibus expediret spem €ostendere; accusatorum et quadruplatorum quicquid erat, €habebat in potestate; quod cuique negoti conflare volebat, €nullo labore faciebat; istius omnia decreta imperia litteras peritissime et callidissime venditabat. Ac non solum erat €administer istius cupiditatum, verum etiam ipse sui memi-€nerat, neque solum nummos, si qui isti exciderant, tollere €solebat, ex quibus pecuniam maximam fecit, sed etiam €voluptatum flagitiorumque istius ipse reliquias colligebat. €Itaque in Sicilia non Athenionem, qui nullum oppidum €cepit, sed Timarchidem fugitivum omnibus oppidis per €triennium scitote regnasse; in Timarchidi potestate socio-€rum populi Romani antiquissimorum atque amicissimorum €liberos, matres familias, bona fortunasque omnis fuisse. €Is igitur, ut dico, Timarchides in omnis civitates accepto €pretio censores dimisit: comitia isto praetore censorum ne €simulandi quidem causa fuerunt. @@Iam hoc impudentissime: palam_licebat enim videlicet €legibus_singulis censoribus denarii treceni ad statuam prae-€toris imperati sunt. Censores &7cxxx& facti sunt; pecuniam €illam ob censuram contra leges clam dederunt; haec €denarium &7xxxviiii& milia palam salvis legibus contulerunt €in statuam. Primum quo tantam pecuniam? deinde quam €ob rem censores ad statuam tibi conferebant? Ordo aliqui €censorum est, conlegium, genus aliquod hominum? Nam €aut publice civitates istos honores habent aut, si homines, @1 €generatim, ut aratores, ut mercatores, ut navicularii; censores €quidem qui magis quam aediles? Ob beneficium? Ergo €hoc fatebere, abs te haec petita esse_nam empta non €audebis dicere; te eos magistratus hominibus benefici, non €rei publicae causa permisisse? Hoc cum tute fateare, quis-€quam dubitabit quin tu istam apud populos provinciae €totius invidiam atque offensionem non ambitionis neque €beneficiorum conlocandorum, sed pecuniae conciliandae causa susceperis? Itaque illi censores fecerunt idem quod €in nostra re publica solent ii qui per largitionem magistratus €adepti sunt: dederunt operam ut ita potestatem gererent ut €illam lacunam rei familiaris explerent. Sic census habitus €est te praetore ut eo censu nullius civitatis res publica €posset administrari; nam locupletissimi cuiusque censum €extenuarant, tenuissimi auxerant. Itaque in tributis im-€perandis tantum oneris plebi imponebatur ut, etiamsi €homines tacerent, res ipsa illum censum repudiaret, id quod €intellegi facillime re ipsa potest. Nam L. Metellus, qui, €posteaquam ego inquirendi causa in Siciliam veni, repente €L. Laetili adventu istius non modo amicus, verum etiam €cognatus factus est,_is, quod videbat istius censu stari nullo €modo posse, eum censum observari iussit qui viro fortissimo €atque innocentissimo, Sex. Peducaeo, praetore habitus esset. €Erant enim tum censores legibus facti delecti a suis civita-€tibus, quibus, si quid commisissent, poenae legibus erant constitutae. Te autem praetore quis censor aut legem €metueret qua non tenebatur, quoniam creatus lege non €erat, aut animadversionem tuam, cum id quod abs te €emerat vendidisset? Teneat iam sane meos testis Metellus, @1 €cogat alios laudare, sicut in multis conatus est; modo haec €faciat quae facit. Quis enim umquam tanta a quoquam €contumelia, quis tanta ignominia adfectus est? Quinto €quoque anno Sicilia tota censetur. Erat censa praetore €Peducaeo; quintus annus cum in te praetorem incidisset, €censa denuo est. Postero anno L. Metellus mentionem €tui census fieri vetat; censores dicit de integro sibi creari €placere; interea Peducaeanum censum observari iubet. €Hoc si tuus inimicus fecisset, tamen, si animo aequo €provincia tulisset, inimici iudicium grave videretur. Fecit €amicus recens et cognatus voluntarius; aliter enim, si €provinciam retinere, si salvus ipse in provincia vellet esse, facere non potuit. Exspectas etiam quid hi iudicent? Si €tibi magistratum abrogasset, minore ignominia te adfecisset €quam cum ea quae in magistratu gessisti sustulit atque €inrita iussit esse. Neque in hac re sola fuit eius modi, €sed, antequam ego in Siciliam veni, in maximis rebus ac €plurimis; nam et Heraclio Syracusanos tuos illos palae-€stritas bona restituere iussit, et Epicrati Bidinos, et pupillo €Drepanitano A. Claudium, et, nisi mature Laetilius in €Siciliam cum litteris venisset, minus &7xxx& diebus Metellus €totam trienni praeturam tuam rescidisset. @@Et quoniam de ea pecunia quam tibi ad statuam censores €contulerunt dixi, non mihi praetermittendum videtur ne þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›ƒillud quidem genus pecuniae conciliatae quam tu a civita-€tibus statuarum nomine coegisti. Video enim eius pecuniae €summam esse pergrandem, ad HS viciens: tantum con-€ficietur ex testimoniis et litteris civitatum. Et iste hoc €concedit nec potest aliter dicere. Quare cuius modi @1 €putamus esse illa quae negat, cum haec tam improba sint €quae fatetur? Quid enim vis constitui? consumptam esse €istam omnem pecuniam in statuis? Fac ita esse; tamen hoc €ferendum nullo modo est, tantam a sociis pecuniam auferri €ut omnibus in angiportis praedonis improbissimi statua ponatur, qua vix tuto transiri posse videatur. Verum ubi €tandem aut in quibus statuis ista tanta pecunia consumpta €est? 'Consumetur,' inquies. Scilicet exspectemus legiti-€mum illud quinquennium; si hoc intervallo non consum-€pserit, tum denique nomen eius de pecuniis repetundis €statuarum nomine deferemus. Reus est maximis plurimisque €criminibus in iudicium vocatus: HS viciens ex hoc uno €genere captum videmus. Si condemnatus eris, non, opinor, €id ages ut ista pecunia in quinquennio consumatur in €statuis; sin absolutus eris, quis erit tam amens qui te ex tot €tantisque criminibus elapsum post quinquennium statuarum €nomine arcessat? Ita si neque adhuc consumpta est ista €pecunia et est perspicuum non consumptum iri, licet iam €intellegamus inventam esse rationem quare et iste HS €viciens ex hoc uno genere conciliarit et ceperit, et ceteri_ €si hoc a vobis erit comprobatum_quam volent magnas €hoc nomine pecunias capere possint; ut iam videamur non €a pecuniis capiendis homines absterrere, sed, cum genera €quaedam pecuniarum capiendarum comprobarimus, honesta nomina turpissimis rebus imponere. Etenim, si C. Verres €HS &7c& milia populum verbi gratia Centuripinum poposcisset €eamque ab iis pecuniam abstulisset, non, opinor, esset @1 €dubium quin eum, cum id planum fieret, condemnari €necesse esset. Quid? si eundem populum HS &7cc& milia €poposcit eaque coegit atque abstulit, num idcirco absolvetur €quod adscriptum est eam pecuniam datam statuarum €nomine? Non, opinor; nisi forte id agimus, non ut €magistratibus nostris moram accipiendi, sed ut sociis causam €dandi adferre videamur. €@@Quodsi quem statuae magno opere delectant, et si quis €earum honore aut gloria ducitur, is haec tamen constituat €necesse est, primum averti pecuniam domum non placere, €deinde ipsarum statuarum modum quendam esse oportere, deinde illud, certe ab invitis exigi non oportere. Ac de €avertenda pecunia quaero abs te utrum ipsae civitates €solitae sint statuas tibi faciundas locare ei cui possent opti-€ma condicione locare, an aliquem procuratorem praeficere €qui statuis faciundis praeesset, an tibi, an cui tu imperasses, €adnumerare pecuniam? Nam si per eos statuae fiebant €a quibus tibi iste honos habebatur, audio; sin Timarchidi €pecunia numerabatur, desine, quaeso, simulare te, cum in €manifestissimo furto teneare, gloriae studiosum ac monu-€mentorum fuisse. €@@Quid vero? modum statuarum haberi nullum placet? Atqui habeatur necesse est. Etenim sic considerate. €Syracusana civitas, ut eam potissimum nominem, dedit €ipsi statuam_est honos_et patri_bella haec pietatis et €quaestuosa simulatio_et filio_ferri hoc potest, hunc enim €puerum non oderant; verum quotiens et quot nominibus €a Syracusanis statuas auferes? Vt in foro statuerent, €abstulisti, ut in curia, coegisti, ut pecuniam conferrent €in eas statuas quae Romae ponerentur imperasti; ut idem @1 €darent homines aratorum nomine, dederunt; ut idem pro €parte in commune Siciliae conferrent, etiam id contulerunt. €Vna civitas cum tot nominibus pecuniam contulerit idem-€que hoc civitates ceterae fecerint, nonne res ipsa vos €admonet ut putetis modum aliquem huic cupiditati constitui €oportere? Quid? si hoc voluntate sua nulla civitas fecit, si €omnes imperio, metu, vi, malo adductae tibi pecuniam €statuarum nomine contulerunt, per deos immortalis, num €cui dubium esse poterit quin, etiamsi statuerit accipere €ad statuas licere, idem tamen statuat eripere certe non licere? Primum igitur in hanc rem testem totam Siciliam €citabo, quae mihi una voce statuarum nomine magnam €pecuniam per vim coactam esse demonstrat. Nam lega-€tiones omnium civitatum in postulatis communibus, quae €fere omnia ex tuis iniuriis nata sunt, etiam hoc ediderunt, €&7Vt statvas ne cvi, nisi cvm is de provincia decessisset, €&7pollicerentvr&. Tot praetores in Sicilia fuerunt, totiens €apud maiores nostros Siculi senatum adierunt, totiens hac €memoria: tamen huiusce novi postulati genus atque princi-pium tua praetura attulit. Quid enim tam novum non €solum re, sed genere ipso postulandi? nam cetera quae €sunt in isdem postulatis de iniuriis tuis sunt nova, sed €tamen non novo modo postulantur. Rogant et orant Siculi €patres conscriptos ut nostri magistratus posthac decumas €lege Hieronica vendant. Tu primus contra vendideras. €Audio. Ne in cellam quod imperatur aestiment. Hoc €quoque propter tuos ternos denarios nunc primum postu-€latur, sed genus ipsum postulandi non est novum. Ne €absentis nomen recipiatur. Ex Stheni calamitate et tua €natum est iniuria. Cetera non colligam. Sunt omnia €Siculorum postulata eius modi ut crimina collecta in unum @1 €reum te esse videantur, quae tamen omnia novas iniurias habent, sed postulationum formulas usitatas; hoc postulatum €de statuis ridiculum esse videatur ei qui rem sententiamque €non perspiciat. Postulant enim, non uti ne cogantur €statuere; quid igitur? ut ipsis ne liceat. Quid est hoc? €petis a me, quod in tua potestate est, ut id tibi facere ne €liceat; pete potius ne quis te invitum polliceri aut facere €cogat. 'Nihil egero,' inquit; 'negabunt enim omnes se €coegisse; si me salvum esse vis, mihi impone istam vim ut €omnino mihi ne liceat polliceri.' Ex tua praetura primum €haec est nata postulatio; qua cum utuntur, hoc significant €atque adeo aperte ostendunt, sese ad statuas tuas pecuniam metu ac malo coactos invitissimos contulisse. Quid? si hoc €non dicant, tibi non necesse sit ipsi id confiteri? Vide €et perspice qua defensione sis usurus: iam intelleges hoc €tibi de statuis confitendum esse. Mihi enim renuntiatur €ita constitui a tuis patronis, hominibus ingeniosis, causam €tuam, et ita eos abs te institui et doceri, ut quisque ex €provincia Sicilia gravior homo atque honestior testimonium €vehementius dixerit, sicuti multi primarii viri multa dixerunt, €te statim hoc istis tuis defensoribus dicere, 'Inimicus est €propterea quod arator est.' Itaque uno genere, opinor, €circumscribere habetis in animo genus hoc aratorum, quod €eos infenso animo atque inimico venisse dicatis quia fuerit €in decumis iste vehementior. Ergo aratores inimici omnes €et adversarii sunt: nemo est eorum quin perisse te cupiat? €Omnino praeclare te habes cum is ordo atque id hominum €genus, quod optimum atque honestissimum est, a quo uno @1 €et summa res publica et illa provincia maxime continetur, tibi est inimicissimum. Verum esto; alio loco de aratorum €animo et iniuriis videro; nunc, quod mihi abs te datur, €id accipio, eos tibi esse inimicissimos. Nempe ita dicis: €propter decumas. Concedo: non quaero, iure an iniuria €sint inimici. Quid ergo? illae quid sibi statuae equestres €inauratae volunt, quae populi Romani oculos animosque €maxime offendunt, propter aedem Volcani? nam inscriptum €esse video quandam ex his statuis aratores dedisse. Si €honoris causa statuam dederunt, inimici non sunt; creda-€mus testibus; tum enim honori tuo, nunc iam religioni €suae consulunt. Sin autem metu coacti dederunt, con-€fiteare necesse est te in provincia pecunias statuarum €nomine per vim ac metum coegisse. Vtrum tibi commodum €est elige. @@Equidem libenter hoc iam crimen de statuis relinquam, €ut mihi tu illud concedas, quod tibi honestissimum est, €aratores tibi ad statuam honoris tui causa voluntate sua €contulisse. Da mihi hoc; iam tibi maximam partem €defensionis praecideris; non enim poteris aratores tibi €iratos esse atque inimicos dicere. O causam singularem! €o defensionem miseram ac perditam! nolle hoc accipere €reum ab accusatore, et eum reum qui praetor in Sicilia þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›—ˆ‰fuerit, aratores ei statuam sua voluntate statuisse, aratores €de eo bene existimare, amicos esse, salvum cupere! Metuit €ne hoc vos existimetis; obruitur enim aratorum testimoniis. Vtar eo quod datur. Certe hoc vobis ita iudicandum est, €eos qui isti inimicissimi sunt, ut ipse existimari vult, ad €istius honores atque monumenta pecunias voluntate sua non €contulisse. Atque ut hoc totum facillime intellegi possit, @1 €quem voles eorum testium quos produxero, qui ex Sicilia €testes sunt, sive togatum sive Siculum, rogato, et eum qui €tibi inimicissimus esse videbitur, qui se spoliatum abs te €esse dicet, ecquid suo nomine in tuam statuam contulerit; €neminem reperies qui neget; etenim omnes dederunt. Quemquam igitur putas dubitaturum quin is quem tibi €inimicissimum esse oporteat, qui abs te gravissimas iniurias €acceperit, pecuniam statuae nomine dederit vi atque imperio €adductus, non officio ac voluntate? Huius ego pecuniae, €iudices, quae permagna est impudentissimeque coacta ab €invitis, non habui rationem neque habere potui,_quan-€tum ab aratoribus, quantum ab negotiatoribus qui Syracusis, €qui Agrigenti, qui Panhormi, qui Lilybaei negotiantur esset €coactum: eam iam intellegitis ipsius quoque confessione ab €invitissimis coactam esse. @@Venio nunc ad civitates Siciliae, de quibus facillime €iudicium fieri voluntatis potest. An etiam Siculi inviti €contulerunt? Non est probabile. Etenim sic C. Verrem €praeturam in Sicilia gessisse constat ut, cum utrisque satis €facere non posset, et Siculis et togatis, offici potius in socios €quam ambitionis in civis rationem duxerit. Itaque eum €non solum &7patronvm& illius insulae, sed etiam &7Sotera& €inscriptum vidi Syracusis. Hoc quantum est? Ita magnum €ut Latine uno verbo exprimi non possit. Is est nimirum €&7soter& qui salutem dedit. Huius nomine etiam dies festi €agitantur, pulchra illa Verria, non quasi Marcellia, sed €pro Marcelliis, quae illi istius iussu sustulerunt; huius €fornix in foro Syracusis est, in quo nudus filius stat, ipse @1 €autem ex equo nudatam ab se provinciam prospicit; huius €statuae locis omnibus, quae hoc demonstrare videantur, €prope modum non minus multas statuas istum posuisse €Syracusis quam abstulisse; huic etiam Romae videmus €in basi statuarum maximis litteris incisum, &7A commvni &7Siciliae datas&. Quam ob rem qui hoc probare potes €cuiquam, tantos honores habitos esse ab invitis? Hic tibi €etiam multo magis quam paulo ante in aratoribus videndum €et considerandum est quid velis. Magna res est utrum tibi €Siculos publice privatimque amicos an inimicos existimari €velis. Si inimicos, quid te futurum est? quo confugies? €ubi nitere? Modo aratorum, honestissimorum hominum €ac locupletissimorum et Siculorum et civium Romanorum, €maximum numerum abs te abalienasti: nunc de Siculis €civitatibus quid ages? Dices tibi Siculos esse amicos? €qui poteris? qui, quod nullo in homine antea fecerant, €ut in eum publice testimonium dicerent,_cum praesertim ex €ea provincia condemnati sint complures qui ibi praetores €fuerunt, duo soli absoluti,_hi nunc veniunt cum litteris, €veniunt cum mandatis, veniunt cum testimoniis publicis; €qui, si te publice laudarent, tamen id more potius suo €quam merito tuo facere viderentur, hi cum de tuis factis €publice conqueruntur, nonne hoc indicant, tantas esse €iniurias ut multo maluerint de suo more decedere quam de tuis moribus non dicere? Confitendum igitur est tibi €necessario Siculos inimicos esse, qui quidem [et] in te €gravissima postulata consulibus ediderint, et me ut hanc €causam salutisque suae defensionem susciperem obsecrarint; @1 €qui cum a praetore prohiberentur, a quattuor quaestoribus €impedirentur, omnium minas atque omnia pericula prae €salute sua levia duxerint; qui priore actione ita testimonia €graviter vehementerque dixerint ut Artemonem Centuripi-€num legatum et publice testem Q. Hortensius accusatorem, €non testem esse diceret. Etenim ille cum propter virtutem €et fidem cum Androne, homine honestissimo et certissimo, €tum etiam propter eloquentiam legatus a suis civibus electus €est, ut posset multas istius et varias iniurias quam apertis-€sime vobis planissimeque explicare. €@@Dixerunt Halaesini, Catinenses, Tyndaritani, Hennenses, €Herbitenses, Agyrinenses, Netini, Segestani: enumerare €omnis non est necesse. Scitis quam multi et quam multa €priore actione dixerint: nunc et illi et reliqui dicent. Omnes denique hoc in hac causa intellegent, hoc animo €esse Siculos ut, si in istum animadversum non sit, sibi €relinquendas domos ac sedes suas et ex Sicilia decedendum €atque adeo fugiendum esse arbitrentur. Hos homines tu €persuadebis ad honorem atque amplitudinem tuam pecunias €maximas voluntate sua contulisse? Credo, qui te in tua €civitate incolumem esse nollent, hi monumenta tuae formae €ac nominis in suis civitatibus esse cupiebant. Res declara-€bit ut cupierint. Iam dudum enim mihi nimium tenuiter €Siculorum erga te voluntatis argumenta colligere videor, €utrum statuas voluerint tibi statuere an coacti sint. @@De quo hoc homine auditum est umquam, quod tibi €accidit, ut eius in provincia statuae in locis publicis positae, €partim etiam in aedibus sacris, per vim et per universam €multitudinem deicerentur? Tot homines in Asia nocentes, €tot in Africa, tot in Hispania, Gallia, Sardinia, tot in ipsa @1 €Sicilia fuerunt: ecquo de homine hoc umquam audivistis? €Novum est, iudices, in Siculis quidem et in omnibus €Graecis monstri simile. Non crederem hoc de statuis €nisi iacentis revulsasque vidissem, propterea quod apud €omnis Graecos hic mos est, ut honorem hominibus habitum €in monumentis eius modi non nulla religione deorum consecrari arbitrentur. Itaque Rhodii, qui prope soli €bellum illud superius cum Mithridate rege gesserint, omnis-€que eius copias acerrimumque impetum moenibus litoribus €classibusque suis exceperint, tamen, cum ei regi inimici €praeter ceteros essent, statuam eius, quae erat apud ipsos in €celeberrimo urbis loco, ne tum quidem in ipsis urbis peri-€culis attigerunt. Ac forsitan vix convenire videretur, quem €ipsum hominem cuperent evertere, eius effigiem simula-€crumque servare; sed tamen videbam, apud eos cum essem, €et religionem esse quandam in his rebus a maioribus tra-€ditam, et hoc disputari, cum statua se eius habuisse €temporis rationem quo posita esset, cum homine eius €quo gereret bellum atque hostis esset. Videtis igitur €consuetudinem religionemque Graecorum, quae monu-€menta hostium in bello ipso soleat defendere, eam summa €in pace praetoris populi Romani statuis praesidio non fuisse. Tauromenitani, quorum est civitas foederata, homines €quietissimi, qui maxime ab iniuriis nostrorum magistratuum €remoti consuerant esse praesidio foederis,_hi tamen istius €evertere statuam non dubitarunt; qua abiecta basim tamen €in foro manere voluerunt, quod gravius in istum fore puta-€bant si scirent homines statuam eius a Tauromenitanis esse €deiectam quam si nullam umquam positam esse arbitra- @1 €rentur. Tyndaritani deiecerunt in foro et eadem de causa €equum inanem reliquerunt. Leontinis, misera in civitate €atque inani, tamen istius in gymnasio statua deiecta est. €Nam quid ego de Syracusanis loquar? quod non est €proprium Syracusanorum, sed et illorum et commune €conventus illius ac prope totius provinciae. Quanta illuc €multitudo, quanta vis hominum convenisse dicebatur tum €cum statuae sunt illius deiectae et eversae! At quo loco! €Celeberrimo ac religiosissimo, ante ipsum Serapim, in primo €aditu vestibuloque templi. Quod nisi Metellus hoc tam €graviter egisset atque illam rem imperio edictoque pro-€hibuisset, vestigium statuarum istius in tota Sicilia nullum €esset relictum. @@Atque ego hoc non vereor, ne quid horum non modo €impulsu verum omnino adventu meo factum esse videatur. €Omnia ista ante facta sunt non modo quam ego Siciliam, €verum etiam quam iste Italiam attigit. Dum ego in Sicilia €sum, nulla statua deiecta est: posteaquam illinc decessi, €quae sint gesta cognoscite. Centuripinorum senatus €decrevit populusque iussit ut, quae statuae Verris ipsius €et patris eius et filii essent, eas quaestores demoliendas þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›¡ˆ‰locarent, dumque ea demolitio fieret, senatores ne minus €triginta adessent. Videte gravitatem civitatis ac dignitatem. €Neque eas in urbe sua statuas esse voluerunt quas inviti €per vim atque imperium dedissent, neque eius hominis €in quem ipsi cum gravissimo testimonio publice, quod €numquam antea, Romam mandata legatosque misissent; €et id gravius esse putarunt si publico consilio, quam si @1 per vim multitudinis factum esse videretur. Cum hoc con-€silio statuas Centuripini publice sustulissent, audit Metellus; €graviter fert; evocat ad se Centuripinorum magistratus €et decem primos; nisi restituissent statuas, vehementer €minatur. Illi ad senatum renuntiant: statuae, quae istius €causae nihil prodessent, reponuntur; decreta Centuripino-€rum, quae de statuis erant facta, non tolluntur. Hic ego €aliud alii concedo: Metello, homini sapienti, prorsus non €possum ignoscere si quid stulte facit. Quid? ille hoc €putabat Verri criminosum fore, si statuae eius essent €deiectae, quod saepe vento aut aliquo casu fieri solet? €Non erat in hoc neque crimen ullum neque reprehensio. €Ex quo igitur crimen atque accusatio nascitur? Ex hominum iudicio et voluntate. Ego, si Metellus statuas €Centuripinos reponere non coegisset, haec dicerem, Videte, €iudices, quantum et quam acerbum dolorem sociorum atque €amicorum animis inusserint istius iniuriae, cum Centuripino-€rum amicissima ac fidelissima civitas, quae tantis officiis €cum populo Romano coniuncta est ut non solum rem €publicam nostram, sed etiam in quovis homine privato €nomen ipsum Romanum semper dilexerit, ea publico €consilio atque auctoritate iudicarit C. Verris statuas esse in €urbe sua non oportere. Recitarem decreta Centuripinorum; €laudarem illam civitatem, id quod verissime possem; €commemorarem decem milia civium esse Centuripinorum, €fortissimorum fidelissimorumque sociorum; eos omnis hoc €statuisse, monumentum istius in sua civitate nullum esse oportere. Haec tum dicerem, si statuas Metellus non re- @1 €posuisset: velim quaerere nunc ex ipso Metello, quidnam €sua vi et auctoritate mihi ex hac oratione praeciderit. €Eadem opinor omnia convenire. Neque enim, si maxime €statuae deiectae essent ego eas vobis possem iacentis osten-€dere; hoc uno uterer, civitatem tam gravem iudicasse €statuas C. Verris demoliendas. Hoc mihi Metellus non €eripuit; haec etiam addidit, ut quererer, si mihi videretur, €tam iniquo iure sociis atque amicis imperari ut iis ne in €suis quidem beneficiis libero iudicio uti liceret, vos €rogarem ut coniecturam faceretis qualem in his rebus in €me L. Metellum fuisse putaretis, in quibus [rebus] obesse €mihi posset, cum in hac re tam aperta cupiditate fuerit, €in qua nihil obfuit. Sed ego Metello non irascor neque €ei suam vacationem eripio, qua ille apud omnis utitur, €ut nihil malitiose neque consulto fecisse videatur. @@Iam igitur est ita perspicuum ut negare non possis nullam €tibi statuam voluntate cuiusquam datam, nullam pecuniam €statuarum nomine nisi vi expressam et coactam. Quo €quidem in crimine non illud solum intellegi volo, te ad €statuas HS viciens coegisse, sed multo etiam illud magis, €quod simul demonstratum est quantum odium in te €aratorum, quantum omnium Siculorum sit et fuerit. In €quo quae vestra defensio futura sit coniectura adsequi non queo. 'Oderunt Siculi; togatorum enim causa multa feci.' €At hi quidem acerrimi inimici sunt. 'Inimicos habeo civis €Romanos, quod sociorum commoda ac iura defendi.' At €socii in hostium numero sese abs te habitos queruntur. @1 €'Aratores inimici sunt propter decumas.' Quid? qui agros €immunis liberosque arant, cur oderunt? cur Halaesini, cur €Centuripini, cur Segestani, cur Halicyenses? Quod genus €hominum, quem numerum, quem ordinem proferre possum €qui te non oderit, sive civium Romanorum sive Siculorum? €ut, etiamsi causas cur te oderint non possim dicere, tamen €illud dicendum putem, quem omnes mortales oderint, eum vobis quoque odio esse oportere. An hoc dicere audebis, €utrum de te aratores, utrum denique Siculi universi bene €existiment, aut quo modo existiment, ad rem id non €pertinere? Neque tu hoc dicere audebis, nec si cupias €licebit; eripiunt enim tibi istam orationem contemnen-€dorum Siculorum atque aratorum statuae illae equestres, €quas tu paulo ante quam ad urbem venires poni inscribique €iussisti, ut omnium inimicorum tuorum animos accusa-torumque tardares. Quis enim tibi molestus esset aut quis €appellare te auderet, cum videret statuas ab negotiatoribus, €ab aratoribus, a communi Siciliae positas? Quod est aliud €in illa provincia genus hominum? Nullum. Ergo ab €universa provincia, generatimque a singulis eius partibus, €non solum diligitur, sed etiam ornatur. Quis hunc attingere €audeat? Potes igitur dicere nihil tibi obesse oportere €aratorum, negotiatorum, Siculorumque omnium testimonia, €cum eorum nominibus in statuarum inscriptione oppositis €omnem te speraris invidiam atque infamiam tuam posse @1 €exstingere? an, quorum tu auctoritate statuas cohonestare €tuas conatus es, eorum ego dignitate accusationem meam €comprobare non potero? @@Nisi forte quod apud publicanos gratiosus fuisti, in ea €re spes te aliqua consolatur. Quae gratia ne quid tibi €prodesse posset ego mea diligentia perfeci; ut etiam obesse €deberet tu tua sapientia curasti. Etenim rem totam, iudices, €breviter cognoscite. In scriptura Siciliae pro magistro est €quidam L. Carpinatius, qui et sui quaestus causa, et fortasse €quod sociorum interesse arbitrabatur, bene penitus in istius €familiaritatem sese dedit. Is cum praetorem circum omnia €fora sectaretur neque ab eo umquam discederet, in eam €iam venerat [familiaritatem] consuetudinem[que] in ven-€dendis istius decretis et iudiciis transigendisque negotiis, ut prope alter Timarchides numeraretur; hoc erat etiam €capitalior, quod idem pecunias iis qui ab isto aliquid merca-€bantur faenori dabat. Ea autem faeneratio erat eius modi, €iudices, ut etiam is quaestus huic cederet; nam quas €pecunias ferebat iis expensas quibuscum contrahebat, eas €aut scribae istius aut Timarchidi aut etiam isti ipsi referebat €acceptas. Idem praeterea pecunias istius extraordinarias grandis suo nomine faenerabatur. Hic primo Carpinatius, €antequam in istius familiaritatem tantam pervenisset, aliquo-€tiens ad socios litteras de istius iniuriis miserat; Canuleius €vero, qui in portu Syracusis operas dabat, furta quoque €istius permulta nominatim ad socios perscripserat, ea quae €sine portorio Syracusis erant exportata; portum autem et €scripturam eadem societas habebat. Ita factum est ut €essent permulta quae ex societatis litteris dicere in istum et @1 proferre possemus. Verum accidit ut Carpinatius, qui iam €cum isto summa consuetudine, praeterea re ac ratione €coniunctus esset, crebras postea litteras ad socios de istius €summis officiis in rem communem beneficiisque mitteret. €Etenim cum iste omnia quaecumque Carpinatius postulabat €facere ac decernere solebat, tum ille etiam plura scribebat €ad socios, ut, si posset, quae antea scripserat, ea plane €exstingueret. Ad extremum vero, cum iste iam decedebat, €eius modi litteras ad eos misit: ut huic frequentes obviam €prodirent, gratias agerent, facturos se si quid imperasset €studiose pollicerentur. Itaque socii fecerunt vetere instituto €publicanorum, non quo istum ullo honore dignum arbitra-€rentur, sed quod sua interesse putabant se memores €gratosque existimari: gratias isti egerunt, Carpinatium saepe ad se de eius officiis litteras misisse dixerunt. Iste €cum respondisset ea se libenter fecisse operasque Carpinati €magno opere laudasset, dat amico suo cuidam negotium, qui €tum magister erat eius societatis, ut diligenter caveret atque €prospiceret ne quid esset in litteris sociorum quod contra €caput suum aut existimationem valere posset. Itaque ille €multitudine sociorum remota decumanos convocat, rem €defert. Statuunt illi atque decernunt ut eae litterae quibus €existimatio C. Verris laederetur removerentur, operaque daretur ne ea res C. Verri fraudi esse posset. Si ostendo €hoc decrevisse decumanos, si planum facio hoc decreto €remotas esse litteras, quid exspectatis amplius? possumne þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›®„magis rem iudicatam adferre, magis reum condemnatum in €iudicium adducere? At quorum iudicio condemnatum! €Nempe eorum quos ii qui severiora iudicia desiderant @1 €arbitrantur res iudicare oportere [publicanorum iudicio]; €quos videlicet nunc populus iudices poscit, de quibus, €ut eos iudices habeamus, legem ab homine non nostri €generis, non ex equestri loco profecto, sed nobilissimo promulgatam videmus; decumani, hoc est principes et €quasi senatores publicanorum, removendas de medio litteras €censuerunt. Habeo ex iis qui adfuerunt quos producam, €quibus hoc committam, homines honestissimos ac locuple-€tissimos, istos ipsos principes equestris ordinis, quorum €splendore vel maxime istius qui legem promulgavit oratio €et causa nititur. Venient in medium, dicent quid statuerint; €profecto, si recte homines novi, non mentientur; litteras €enim communis de medio removere potuerunt, fidem suam €et religionem removere non possunt. Ergo equites Romani, €qui te suo iudicio condemnarunt, horum iudicio condemnari €noluerunt: vos nunc utrum illorum iudicium an voluntatem €sequi malitis, considerate. @@At vide quid te amicorum tuorum studium, quid tuum €consilium, quid sociorum voluntas adiuvet. Dicam paulo €promptius; neque enim iam vereor ne quis hoc me €magis accusatorie quam libere dixisse arbitretur. Si istas €litteras non decreto decumanorum magistri removissent, €tantum possem in te dicere quantum in litteris invenissem: €nunc decreto isto facto litterisque remotis tantum mihi licet €dicere quantum possum, tantum iudici suspicari quantum €velit. Dico te maximum pondus auri argenti eboris pur-€purae, plurimam vestem Melitensem, plurimam stragulam, €multam Deliacam supellectilem, plurima vasa Corinthia, @1 €magnum numerum frumenti, vim mellis maximam Syracusis €exportasse; his pro rebus quod portorium non esset datum, €litteras ad socios misisse L. Canuleium, qui in portu operas daret. Satisne magnum crimen hoc videtur? Nullum, €opinor, maius. Qui defendet Hortensius? Postulabit ut €litteras Canulei proferam? crimen eius modi nisi litteris €confirmetur inane esse dicet? Clamabo litteras remotas €esse de medio, decreto sociorum erepta mihi esse istius €indicia ac monumenta furtorum. Aut hoc contendat €numquam esse factum, aut omnia tela excipiat necesse €est. Negas esse factum? Placet ista mihi defensio, €descendo; aequa enim contentio, aequum certamen pro-€ponitur. Producam testis, et producam pluris eodem €tempore; quoniam tum cum actum est una fuerunt, nunc €quoque una sint; cum interrogabuntur, obligentur non €solum iuris iurandi atque existimationis periculo, sed etiam communi inter se conscientia. Si planum fit hoc ita quem €ad modum dico esse factum, num poteris dicere, Hortensi, €nihil in istis fuisse litteris quod Verrem laederet? Non €modo id non dices, sed ne illud quidem tibi dicere licebit, €tantum quantum ego dicam non fuisse. Ergo hoc vestro €consilio et gratia perfecistis, ut, quem ad modum paulo ante €dixi, et mihi summa facultas ad accusandum daretur, et €iudici libera potestas ad credendum. @@Quod cum ita sit, nihil fingam tamen. Meminero me €non sumpsisse quem accusarem, sed recepisse quos de-€fenderem; vos ex me causam non a me prolatam, sed ad €me delatam audire oportere; me Siculis satis esse facturum @1 €si quae cognovi in Sicilia, quae accepi ab ipsis, diligenter €exposuero, populo Romano si nullius vim, nullius potentiam €pertimuero, vobis si facultatem vere atque honeste iudicandi €fide et diligentia mea fecero, mihimet si ne minimum €quidem de meo curriculo vitae, quod mihi semper pro-positum fuit, decessero. Quapropter nihil est quod metuas €ne quid in te confingam: etiam quod laetere habes. Multa €enim quae scio a te esse commissa, quod aut nimium turpia €aut parum credibilia sunt, praetermittam. Tantum agam €de hoc toto nomine societatis. Vt iam scire possis, quae-€ram decretumne sit. Cum id invenero, quaeram remotaene €sint litterae. Cum id quoque constabit, vos iam hoc me €tacito intellegetis: si illi qui hoc istius causa decreverunt €equites Romani nunc idem in eum iudices essent, istum €sine dubio condemnarent, de quo litteras eas quae istius €furta indicarent et ad se missas et suo decreto remotas €scirent esse. Quem igitur ab iis equitibus Romanis, qui €istius causa cupiunt omnia, qui ab eo benignissime tractati €sunt, condemnari necesse esset, is a vobis, iudices, ulla via €aut ratione absolvi potest? @@Ac ne forte ea, quae remota de medio atque erepta nobis €sunt, omnia ita condita fuisse atque ita abdita latuisse €videantur ut haec diligentia, quam ego a me exspectari €maxime puto, nihil eorum investigare, nihil adsequi potuerit, €_quae consilio aliquo aut ratione inveniri potuerunt inventa €sunt, iudices: manifestis in rebus hominem iam teneri €videbitis. Nam quod in publicanorum causis vel plurimum @1 €aetatis meae versor vehementerque illum ordinem observo, €satis commode mihi videor eorum consuetudinem usu tractandoque cognosse. Itaque ut hoc comperi, remotas €esse litteras societatis, habui rationem eorum annorum per €quos iste in Sicilia fuisset; dein quaesivi, quod erat inventu €facillimum, qui per eos annos magistri illius societatis €fuissent, apud quos tabulae fuissent. Sciebam enim hanc €magistrorum qui tabulas haberent consuetudinem esse, ut, €cum tabulas novo magistro traderent, exempla litterarum €ipsi habere non nollent. Itaque ad L. Vibium, equitem €Romanum, virum primarium, quem reperiebam magistrum €fuisse eo ipso anno qui mihi maxime quaerendus erat, €primum veni. Sane homini praeter opinionem improviso €incidi. Scrutatus sum quae potui et quaesivi omnia: €inveni duos solos libellos a L. Canuleio missos sociis ex €portu Syracusis, in quibus erat scripta ratio mensuum com-€plurium rerum exportatarum istius nomine sine portorio: itaque obsignavi statim. [2Non]2 erat haec ex eodem genere €quod ego maxime genus ex sociorum litteris reperire cupie-€bam; verum tantum inveni, iudices, quod apud vos quasi €exempli causa proferre possem. Sed tamen quicquid erit €in his libellis, quantulumcumque videbitur esse, hoc quidem €certe manifestum erit: de ceteris ex hoc coniecturam facere €debebitis. Recita mihi, quaeso, hunc primum libellum, €deinde illum alterum. &7Libelli Canvleiani.& €@@Non quaero unde &7cccc& amphoras mellis habueris, unde €tantum Melitensium, unde &7l& tricliniorum lectos, unde tot €candelabra; non, inquam, iam quaero unde haec habueris, @1 €sed quo tantum tibi opus fuerit, id quaero. Omitto de €melle, sed tantumne Melitensium, quasi etiam amicorum €uxores, tantum lectorum, quasi omnium istorum villas ornaturus esses? Et cum haec paucorum mensuum ratio €in his libellis sit, facite ut vobis trienni totius veniat in €mentem. Sic contendo, ex his parvis libellis apud unum €magistrum societatis repertis vos iam coniectura adsequi €posse cuius modi praedo iste in illa provincia fuerit, quam €multas cupiditates, quam varias, quam infinitas habuerit, €quantam pecuniam non solum numeratam, verum etiam in €huiusce modi rebus positam confecerit; quae vobis alio loco planius explicabuntur. Nunc hoc attendite. His €exportationibus quae recitatae sunt scribit HS &7 socios €perdidisse ex vicensima portori Syracusis. Pauculis igitur €mensibus, ut hi pusilli et contempti libelli indicant, furta €praetoris, quae essent HS <#150&7cc&>, ex uno oppido solo exportata €sunt. Cogitate nunc,_cum illa Sicilia sit, hoc est insula €quae undique exitus maritimos habeat,_quid ex ceteris €locis exportatum putetis, quid Agrigento, quid Lilybaeo, €quid Panhormo, quid Thermis, quid Halaesa, quid Catina, €quid ex ceteris oppidis, quid vero Messana, quem iste sibi €locum maxime tutum esse arbitrabatur, ubi animo semper €soluto liberoque erat, quod sibi iste Mamertinos delegerat €ad quos omnia quae aut diligentius servanda aut occultius €exportanda erant deportaret. His inventis libellis ceteri €remoti et diligentius sunt reconditi; nos tamen, ut omnes €intellegant hoc nos sine cupiditate agere, his ipsis libellis €contenti sumus. @@Nunc ad sociorum tabulas accepti et expensi, quas re-€movere honeste nullo modo potuerunt, et ad amicum tuum @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¢›ºƒCarpinatium revertemur. Inspiciebamus Syracusis a Carpi-€natio confectas tabulas societatis, quae significabant multis €nominibus eos homines versuram a Carpinatio fecisse qui €pecunias Verri dedissent; quod erit vobis luce clarius, €iudices, tum cum eos ipsos produxero qui dederunt; €intellegetis enim illa tempora per quae, cum essent in €periculo, pretio sese redemerunt cum societatis tabulis €non solum consulibus verum etiam mensibus convenire. Cum haec maxime cognosceremus et in manibus tabulas €haberemus, repente aspicimus lituras eius modi quasi €quaedam vulnera tabularum recentia. Statim suspicione €offensi ad ea ipsa nomina oculos animumque transtulimus. €Erant acceptae pecuniae C. &7Verrvcio C. f.&, sic tamen €ut usque ad alterum R litterae constarent integrae, reliquae €omnes essent in litura; alterum, tertium, quartum, permulta €erant eiusdem modi nomina. Cum manifesto res flagitiosa €litura tabularum atque insignis turpitudo teneretur, quaerere €incipimus de Carpinatio quisnam is esset Verrucius qui-€cum tantae pecuniae rationem haberet. Haerere homo, €versari, rubere. Quod lege excipiuntur tabulae publicano-€rum quo minus Romam deportentur, ut res quam maxime €clara et testata esse posset, in ius ad Metellum Carpinatium €voco tabulasque societatis in forum defero. Fit maximus €concursus hominum, et, quod erat Carpinati nota cum isto €praetore societas ac faeneratio, summe exspectabant omnes quidnam in tabulis teneretur. Rem ad Metellum defero, @1 €me tabulas perspexisse sociorum; in his tabulis magnam €rationem C. Verruci permultis nominibus esse, meque hoc €perspicere ex consulum mensuumque ratione, hunc Verrucium €neque ante adventum C. Verris neque post decessionem €quicquam cum Carpinatio rationis habuisse; postulo ut €mihi respondeat qui sit is Verrucius, mercator an negotiator €an arator an pecuarius, in Sicilia sit an iam decesserit. €Clamare omnes ex conventu neminem umquam in Sicilia €fuisse Verrucium. Ego instare ut mihi responderet quis €esset, ubi esset, unde esset; cur servus societatis qui €tabulas conficeret semper in Verruci nomine certo ex loco mendosus esset. Atque haec postulabam, non quo illum €cogi putarem oportere ut ad ea mihi responderet invitus, €sed ut omnibus istius furta, illius flagitium, utriusque €audacia perspicua esse posset. Itaque illum in iure metu €conscientiaque peccati mutum atque exanimatum ac vix €vivum relinquo, tabulas in foro summa hominum frequentia €exscribo; adhibentur in scribendo ex conventu viri primarii, €litterae lituraeque omnes adsimulatae et expressae de tabulis in libros transferuntur. Haec omnia summa cura et dili-€gentia recognita et collata et ab hominibus honestissimis €obsignata sunt. Si Carpinatius mihi tum respondere noluit, €responde tu mihi nunc, Verres, quem esse hunc tuum paene €gentilem Verrucium putes. Fieri non potest ut, quem video €te praetore in Sicilia fuisse et quem ex ipsa ratione intellego €locupletem fuisse, eum tu in tua provincia non cognoveris. €Atque adeo, ne hoc aut longius aut obscurius esse possit, @1 €procedite in medium atque explicate descriptionem imagi-€nemque tabularum, ut omnes mortales istius avaritiae non €iam vestigia sed ipsa cubilia videre possint. Liber explice-tur. Videtis Verrucium? videtis primas litteras integras? €videtis extremam partem nominis, codam illam Verrinam €tamquam in luto demersam esse in litura? Sic habent €se tabulae, iudices, ut videtis. Quid exspectatis, quid €quaeritis amplius? Tu ipse, Verres, quid sedes, quid €moraris? Nam aut exhibeas nobis Verrucium necesse est €aut te Verrucium esse fateare. €@@Laudantur oratores veteres, Crassi illi et Antonii, quod €crimina diluere dilucide, quod copiose reorum causas defen-€dere solerent: nimirum illi non ingenio solum his patronis, €sed fortuna etiam praestiterunt. Nemo enim tum ita pecca-€bat ut defensioni locum non relinqueret; nemo ita vivebat €ut nulla eius vitae pars summae turpitudinis esset expers; €nemo ita in manifesto peccato tenebatur ut, cum impudens fuisset in facto, tum impudentior videretur si negaret. Nunc €vero quid faciat Hortensius? avaritiaene crimina frugalitatis €laudibus deprecetur? At hominem flagitiosissimum libidi-€nosissimum nequissimumque defendit. An ab hac eius €infamia nequitia vestros animos in aliam partem fortitudinis €commemoratione traducat? At homo inertior, ignavior, €magis vir inter mulieres, impura inter viros muliercula pro-€ferri non potest. At mores commodi. Quis contumacior, €quis inhumanior, quis superbior? At haec sine cuiusquam €malo. Quis acerbior, quis insidiosior, quis crudelior €umquam fuit? In hoc homine atque in eius modi causa @1 €quid facerent omnes Crassi et Antonii? Tantum, opinor, €Hortensi: ad causam non accederent neque in alterius €impudentia sui pudoris existimationem amitterent. Liberi €enim ad causas solutique veniebant, neque committebant €ut, si impudentes in defendendo esse noluissent, ingrati €in deserendo existimarentur. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIVS €@@@@DE FRVMENTO}1 ‘@@Omnes qui alterum, iudices, nullis impulsi inimicitiis, €nulla privatim laesi iniuria, nullo praemio adducti in iudi-€cium rei publicae causa vocant providere debent non solum €quid oneris in praesentia tollant, sed quantum in omnem €vitam negoti suscipere conentur. Legem enim sibi ipsi €dicunt innocentiae continentiae virtutumque omnium qui ab €altero rationem vitae reposcunt, atque eo magis si id, ut €ante dixi, faciunt nulla re commoti alia nisi utilitate communi. Nam qui sibi hoc sumpsit, ut corrigat mores aliorum ac €peccata reprehendat, quis huic ignoscat si qua in re ipse ab €religione offici declinarit? Quapropter hoc etiam magis ab €omnibus eius modi civis laudandus ac diligendus est, quod €non solum ab re publica civem improbum removet, verum €etiam se ipsum eius modi fore profitetur ac praestat ut sibi €non modo communi voluntate virtutis atque offici, sed €etiam vi quadam magis necessaria recte sit honesteque vivendum. Itaque hoc, iudices, ex homine clarissimo atque €eloquentissimo, L. Crasso, saepe auditum est, cum se nullius @1 €rei tam paenitere diceret quam quod C. Carbonem umquam €in iudicium vocavisset; minus enim liberas omnium rerum €voluntates habebat, et vitam suam pluribus quam vellet €observari oculis arbitrabatur. Atque ille his praesidiis €ingeni fortunaeque munitus tamen hac cura continebatur, €quam sibi nondum confirmato consilio sed ineunte aetate €susceperat, [2cum]2 minus etiam praecipitur eorum virtus et €integritas qui ad hanc rem adulescentuli, quam qui iam €firmata aetate descendunt. Illi enim, ante quam potue-€runt existimare quanto liberior vita sit eorum qui neminem €accusarint, gloriae causa atque ostentationis accusant: nos €qui iam et quid facere et quantum iudicare possemus €ostendimus, nisi facile cupiditates nostras teneremus, num-€quam ipsimet nobis praecideremus istam licentiam liberta-€temque vivendi. @@Atque ego hoc plus oneris habeo quam qui ceteros €accusarunt,_si onus est id appellandum quod cum laetitia €feras ac voluptate: verum tamen ego hoc amplius suscepi €quam ceteri quod ita postulatur ab hominibus ut his €abstineant maxime vitiis in quibus alterum reprehenderint. €Furem aliquem aut rapacem accusaris: vitanda tibi semper €erit omnis avaritiae suspicio. Maleficum quempiam addu-€xeris aut crudelem: cavendum erit semper ne qua in re €asperior aut inhumanior fuisse videare. Corruptorem, €adulterum: providendum diligenter ne quod in vita vesti- @1 €gium libidinis appareat: omnia postremo quae vindicaris in €altero tibi ipsi vehementer fugienda sunt. Etenim non €modo accusator, sed ne obiurgator quidem ferendus est €is qui, quod in altero vitium reprehendit, in eo ipse repre-henditur. Ego in uno homine omnia vitia quae possunt in €homine perdito nefarioque esse reprehendo; nullum esse €dico indicium libidinis sceleris audaciae quod non in istius €unius vita perspicere possitis. Ergo in isto reo legem hanc €mihi, iudices, statuo, vivendum ita esse ut isti non modo €factis dictisque omnibus, sed etiam oris oculorumque illa €contumacia ac superbia quam videtis, dissimillimus esse ac þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£•ˆˆsemper fuisse videar. Patior, non moleste fero, iudices, eam €vitam quae mihi sua sponte antea iucunda fuerit nunc iam €mea lege et condicione necessariam quoque futuram. @@Et in hoc homine saepe a me quaeris, Hortensi, quibus €inimicitiis aut qua iniuria adductus ad accusandum de-€scenderim? Mitto iam rationem offici mei necessitudinisque €Siculorum: de ipsis tibi inimicitiis respondeo. An tu €maiores ullas inimicitias putas esse quam contrarias homi-€num sententias ac dissimilitudines studiorum ac voluntatum? €Fidem sanctissimam in vita qui putat, potest ei non ini-€micus esse qui quaestor consulem suum consiliis commissis, €pecunia tradita, rebus omnibus creditis spoliare, relinquere, €prodere, oppugnare ausus sit? Pudorem ac pudicitiam qui €colit, potest animo aequo istius cotidiana adulteria, mere-€triciam disciplinam, domesticum lenocinium videre? Qui €religiones deorum immortalium retinere vult, ei qui fana €spoliarit omnia, qui ex tensarum orbitis praedari sit ausus, €inimicus non esse qui potest? Qui iure aequo omnis putat €esse oportere, is tibi non infestissimus sit, cum cogitet @1 €varietatem libidinemque decretorum tuorum? qui sociorum €iniuriis provinciarumque incommodis doleat, is in te non €expilatione Asiae, vexatione Pamphyliae, squalore et lacrimis €Siciliae concitetur? qui civium Romanorum iura ac liberta-€tem sanctam apud omnis haberi velit, is non tibi plus €etiam quam inimicus esse debeat, cum tua verbera, cum €securis, cum cruces ad civium Romanorum supplicia fixas recordetur? An si qua in re contra rem meam decrevisset €aliquid iniuria, iure ei me inimicum esse arbitrarere: cum €omnia contra omnium bonorum rem causam rationem utili-€tatem voluntatemque fecerit, quaeris cur ei sim inimicus €cui populus Romanus infestus est? qui praesertim plus €etiam quam pars virilis postulat pro voluntate populi €Romani oneris ac muneris suscipere debeam. Quid? illa €quae leviora videntur esse non cuiusvis animum possunt €movere, quod ad tuam ipsius amicitiam ceterorumque €hominum magnorum atque nobilium faciliorem aditum €istius habet nequitia et audacia quam cuiusquam nostrum €virtus et integritas? Odistis hominum novorum industriam, €despicitis eorum frugalitatem, pudorem contemnitis, inge-€nium vero et virtutem depressam exstinctamque cupitis: Verrem amatis! Ita credo: si non virtute, non industria, €non innocentia, non pudore, non pudicitia, at sermone, at €litteris, at humanitate eius delectamini. Nihil eorum est, €contraque sunt omnia cum summo dedecore ac turpitudine €tum singulari stultitia atque inhumanitate oblita. Huic €homini si cuius domus patet, utrum ea patere an hiare €ac poscere aliquid videtur? Hunc vestri ianitores, hunc €cubicularii diligunt; hunc liberti vestri, hunc servi ancillae-€que amant; hic cum venit extra ordinem vocatur; hic @1 €solus introducitur; ceteri saepe frugalissimi homines exclu-€duntur. Ex quo intellegi potest eos vobis esse carissimos €qui ita vixerint ut sine vestro praesidio salvi esse non possint. Quid? hoc cuiquam ferendum putas esse, nos ita €vivere in pecunia tenui ut prorsus nihil adquirere velimus, €ut dignitatem nostram populique Romani beneficia non €copiis sed virtute tueamur, istum rebus omnibus undique €ereptis impune eludentem circumfluere atque abundare? €huius argento dominia vestra, huius signis et tabulis forum €comitiumque ornari, praesertim cum vos vestro Marte his €rebus omnibus abundetis? Verrem esse qui vestras villas €suis manubiis ornet? Verrem esse qui cum L. Mummio €certet, ut pluris hic sociorum urbis quam ille hostium €spoliasse videatur, pluris hic villas ornamentis fanorum €quam ille fana spoliis hostium ornasse? Et is erit ob eam €rem vobis carior ut ceteri libentius suo periculo vestris €cupiditatibus serviant? @@Verum haec et dicentur alio loco et dicta sunt: nunc €proficiscemur ad reliqua, si pauca ante fuerimus a vobis, €iudices, deprecati. Superiore omni oratione perattentos €vestros animos habuimus: id fuit nobis gratum admodum. €Sed multo erit gratius si reliqua voletis attendere, propterea €quod in his omnibus quae antea dicta sunt erat quaedam €ex ipsa varietate ac novitate rerum et criminum delectatio, €nunc tractare causam instituimus frumentariam, quae magni-€tudine iniuriae et re criminibus ceteris antecellet, iucundi-€tatis in agendo et varietatis minus habebit. Vestra autem €auctoritate et prudentia dignissimum est, iudices, in €audiendi diligentia non minus religioni tribuere quam @1 voluptati. In hac causa frumentaria cognoscenda haec €vobis proponite, iudices, vos de rebus fortunisque Siculorum €omnium, de civium Romanorum qui arant in Sicilia bonis, €de vectigalibus a maioribus traditis, de vita victuque populi €Romani cognituros: quae si magna atque adeo maxima €vobis videbuntur, quam varie et quam copiose dicantur €exspectare nolite. €@@Neminem vestrum praeterit, iudices, omnem utilitatem €opportunitatemque provinciae Siciliae, quae ad commoda €populi Romani adiuncta sit, consistere in re frumentaria €maxime; nam ceteris rebus adiuvamur ex illa provincia, hac vero alimur ac sustinemur. Ea causa tripertita, iudices, €erit in accusatione; primum enim de decumano, deinde €de empto dicemus frumento, postremo de aestimato. €@@Inter Siciliam ceterasque provincias, iudices, in agrorum €vectigalium ratione hoc interest, quod ceteris aut impositum €vectigal est certum, quod stipendiarium dicitur, ut Hispanis €et plerisque Poenorum quasi victoriae praemium ac poena €belli, aut censoria locatio constituta est, ut Asiae lege Sem-€pronia: Siciliae civitates sic in amicitiam fidemque acce-€pimus ut eodem iure essent quo fuissent, eadem condicione populo Romano parerent qua suis antea paruissent. Per-€paucae Siciliae civitates sunt bello a maioribus nostris €subactae; quarum ager cum esset publicus populi Romani €factus, tamen illis est redditus; is ager a censoribus locari €solet. Foederatae civitates duae sunt, quarum decumae €venire non soleant, Mamertina et Tauromenitana, quinque €praeterea sine foedere immunes [civitates] ac liberae, Cen- @1 €turipina, Halaesina, Segestana, Halicyensis, Panhormitana; €praeterea omnis ager Siciliae civitatum decumanus est, €itemque ante imperium populi Romani ipsorum Siculorum voluntate et institutis fuit. Videte nunc maiorum sapien-€tiam, qui cum Siciliam tam opportunum subsidium belli €atque pacis ad rem publicam adiunxissent, tanta cura €Siculos tueri ac retinere voluerunt ut non modo eorum €agris vectigal novum nullum imponerent, sed ne legem €quidem venditionis decumarum neve vendundi aut tempus €aut locum commutarent, ut certo tempore anni, ut ibidem €in Sicilia, denique ut lege Hieronica venderent. Voluerunt €eos in suis rebus ipsos interesse, eorumque animos non €modo lege nova sed ne nomine quidem legis novo commo-veri. Itaque decumas lege Hieronica semper vendundas €censuerunt, ut iis iucundior esset muneris illius functio, si €eius regis qui Siculis carissimus fuit non solum instituta €commutato imperio, verum etiam nomen maneret. Hoc €iure ante Verrem praetorem Siculi semper usi sunt: hic €primus instituta omnium, consuetudinem a maioribus tra-€ditam, condicionem amicitiae, ius societatis convellere et €commutare ausus est. @@Qua in re primum illud reprehendo et accuso, cur in re €tam vetere, tam usitata quicquam novi feceris. Ingenio €aliquid adsecutus es? Tot homines sapientissimos et cla-€rissimos, qui illam provinciam ante te tenuerunt, prudentia €consilioque vicisti? Est tuum, est ingeni diligentiaeque €tuae: do hoc tibi et concedo. Scio te Romae, cum praetor €esses, edicto tuo possessiones hereditatum a liberis ad €alienos, a primis heredibus ad secundos, a legibus ad libi-€dinem tuam transtulisse; scio te edicta superiorum omnium €correxisse et possessiones hereditatum non secundum eos @1 €qui proferrent, sed secundum eos qui dicerent testamentum €factum dedisse; easque res novas abs te prolatas et inventas €magno tibi quaestui fuisse scio; eundemque te memini €censorias quoque leges in sartis tectis exigendis tollere et €commutare, ne is redimeret cuia res esset, ne pupillo tutores €propinquique consulerent quo minus fortunis omnibus þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜ˆ‘everteretur; exiguam diem praefinire operi qua ceteros ab €negotio excluderes, ipse in tuo redemptore nullam certam diem observares. Quam ob rem novam legem te in de-€cumis statuisse non miror, hominem in edictis praetoriis, in €censoriis legibus tam prudentem, tam exercitatum,_non, €inquam, miror te aliquid excogitasse; sed quod tua sponte €iniussu populi sine senatus auctoritate iura provinciae Siciliae mutaveris, id reprehendo, id accuso. L. Octavio €et C. Cottae consulibus senatus permisit ut vini et olei €decumas et frugum minutarum, quas ante quaestores in €Sicilia vendere consuessent, Romae venderent, legemque €his rebus quam ipsis videretur dicerent. Cum locatio €fieret, publicani postularunt quasdam res ut ad legem adde-€rent neque tamen a ceteris censoriis legibus recederent. €Contra dixit is qui casu tum Romae fuit, tuus hospes, €Verres,_hospes, inquam, et familiaris tuus,_Sthenius hic €Thermitanus. Consules causam cognorunt; cum viros €primarios atque amplissimos civitatis multos in consilium €advocassent, de consili sententia pronuntiarunt se lege Hieronica vendituros. Itane vero? Prudentissimi viri €summa auctoritate praediti, quibus senatus legum dicen-€darum in locandis vectigalibus omnem potestatem permi-€serat populusque Romanus idem iusserat, Siculo uno €recusante cum amplificatione vectigalium nomen Hiero- @1 €nicae legis mutare noluerunt: tu, homo minimi consili, €nullius auctoritatis, iniussu populi ac senatus, tota Sicilia €recusante, cum maximo detrimento atque adeo exitio ve-ctigalium totam Hieronicam legem sustulisti? At quam €legem corrigit, iudices, atque adeo totam tollit! Acutissime €ac diligentissime scriptam, quae lex omnibus custodiis sub-€iectum aratorem decumano tradidit, ut neque in segetibus €neque in areis neque in horreis neque in amovendo neque €in exportando frumento grano uno posset arator sine €maxima poena fraudare decumanum. Scripta lex ita dili-€genter est ut eum scripsisse appareat qui alia vectigalia non €haberet, ita acute ut Siculum, ita severe ut tyrannum; qua €lege Siculis tamen arare expediret; nam ita diligenter con-€stituta sunt iura decumano ut tamen ab invito aratore plus €decuma non possit auferri. @@Cum haec essent ita constituta, Verres tot annis atque €adeo saeculis tot inventus est qui haec non commutaret €sed everteret, eaque quae iam diu ad salutem sociorum €utilitatemque rei publicae composita comparataque essent €ad suos improbissimos quaestus converteret; qui primum €certos instituerit nomine decumanos, re vera ministros ac €satellites cupiditatum suarum, per quos ostendam sic pro-€vinciam per triennium vexatam atque vastatam, iudices, ut €eam multis annis multorum innocentia sapientiaque recreare nequeamus. Eorum omnium qui decumani vocabantur €princeps erat Q. ille Apronius, quem videtis; de cuius €improbitate singulari gravissimarum legationum querimo-€nias audivistis. Aspicite, iudices, vultum hominis et €aspectum, et ex ea contumacia quam hic in perditis rebus @1 €retinet illos eius spiritus Siciliensis quos fuisse putetis €[cogitate ac] recordamini. Hic est Apronius quem in pro-€vincia tota Verres, cum undique nequissimos homines con-€quisisset, et cum ipse secum sui similis duxisset non parum €multos, nequitia luxuria audacia sui simillimum iudicavit; €itaque istos inter se perbrevi tempore non res, non ratio, non €commendatio aliqua, sed studiorum turpitudo similitudoque coniunxit. Verris mores improbos impurosque nostis: €fingite vobis si potestis, aliquem qui in omnibus isti rebus €par ad omnium flagitiorum nefarias libidines esse possit; is €erit Apronius ille qui, ut ipse non solum vita sed corpore €atque ore significat, immensa aliqua vorago est aut gurges €vitiorum turpitudinumque omnium. Hunc in omnibus €stupris, hunc in fanorum expilationibus, hunc in impuris €conviviis principem adhibebat; tantamque habet morum €similitudo coniunctionem atque concordiam ut Apronius, €qui aliis inhumanus ac barbarus, isti uni commodus ac €disertus videretur; ut quem omnes odissent neque videre €vellent, sine eo iste esse non posset; ut cum alii ne con-€viviis quidem isdem quibus Apronius, hic isdem etiam €poculis uteretur; postremo ut odor Aproni taeterrimus oris €et corporis,_quem, ut aiunt, ne bestiae quidem ferre €possent,_uni isti suavis et iucundus videretur. Ille erat €in tribunali proximus, in cubiculo solus, in convivio do-€minus, ac tum maxime cum accubante praetextato praetoris filio saltare in convivio nudus coeperat. Hunc, uti dicere €institui, principem Verres ad fortunas aratorum vexandas €diripiendasque esse voluit: huius audaciae nequitiae crude- @1 €litati fidelissimos socios optimosque civis scitote hoc prae-€tore traditos, iudices, atque addictos fuisse novis institutis €et edictis, tota Hieronica lege, quem ad modum antea dixi, €reiecta ac repudiata. @@Primum edictum, iudices, audite praeclarum: Quantum €decumanus edidisset aratorem sibi decumae dare oportere, €ut tantum arator decumano dare cogeretur. Quo modo? €Quantum poposcerit Apronius, dato. Quid est hoc? utrum €praetoris institutum in socios an in hostis victos insani €edictum atque imperium tyranni? Ego tantundem dabo €quantum ille poposcerit? poscet omne quantum exaravero. €Quid omne? plus immo etiam, inquit, si volet. Quid tum? €quid censes? Aut dabis aut contra edictum fecisse damna-€bere. Per deos immortalis, quid est hoc? veri enim simile non est. Sic mihi persuadeo, iudices, tametsi omnia in €istum hominem convenire putetis, tamen hoc vobis falsum €videri. Ego enim, cum hoc tota Sicilia diceret, tamen €adfirmare non auderem, si haec edicta non ex ipsius tabulis €totidem verbis recitare possem, sicuti faciam. Da, quaeso, €scribae, recitet ex codice professionem. Recita. &7Edictvm €&7de professione.& Negat me recitare totum; nam id signi-€ficare nutu videtur. Quid praetereo? an illud, ubi caves €tamen Siculis et miseros respicis aratores? dicis enim te in €decumanum, si plus abstulerit quam debitum sit, in octu-€plum iudicium daturum. Nihil mihi placet praetermitti; €recita hoc quoque quod postulat totum. Recita. &7Edictvm €&7de ivdicio in octvplvm.& Iudicio ut arator decumanum @1 €persequatur? Miserum atque iniquum! Ex agro homines €traducis in forum, ab aratro ad subsellia, ab usu rerum rusticarum ad insolitam litem atque iudicium? Cum €omnibus in aliis vectigalibus, Asiae Macedoniae Hispaniae €Galliae Africae Sardiniae, ipsius Italiae quae vectigalia sunt €_cum in his, inquam, rebus omnibus publicanus petitor ac €pignerator, non ereptor neque possessor soleat esse, tu de €optimo, de iustissimo, de honestissimo genere hominum, €hoc est de aratoribus, ea iura constituebas quae omnibus €aliis essent contraria? Vtrum est aequius, decumanum €petere an aratorem repetere? iudicium integra re an perdita €fieri? eum qui manu quaesierit, an eum qui digito sit €licitus possidere? Quid? qui singulis iugis arant, qui ab €opere ipsi non recedunt,_quo in numero magnus ante te €praetorem numerus ac magna multitudo Siculorum fuit,_ €quid facient cum dederint Apronio quod poposcerit? relin-€quent arationes, relinquent Larem familiarem suum? €venient Syracusas, ut te praetore videlicet aequo iure €Apronium, delicias ac vitam tuam, iudicio recuperatorio persequantur? Verum esto: reperietur aliqui fortis et €experiens arator, qui, cum tantum dederit decumano quan-€tum ille deberi dixerit, iudicio repetat et poenam octupli €persequatur: exspecto vim edicti, severitatem praetoris: €faveo aratori, cupio octupli damnari Apronium. Quid €tandem postulat arator? nihil nisi ex edicto iudicium in €octuplum. Quid Apronius? non recusat. Quid praetor? €iubet recuperatores reicere. 'Decurias scribamus.' Quas €decurias? 'de cohorte mea reicies,' inquit. 'Quid? ista €cohors quorum hominum est?' Volusi haruspicis et €Corneli medici et horum canum quos tribunal meum vides @1 €lambere; nam de conventu nullum umquam iudicem nec €recuperatorem dedit; iniquos decumanis aiebat omnis esse €qui ullam agri glebam possiderent. Veniendum erat ad eos €contra Apronium qui nondum Aproniani convivi crapulam €exhalassent. O praeclarum et commemorandum iudicium! þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜œˆ‘o severum edictum! o tutum perfugium aratorum! @@Atque ut intellegatis cuius modi ista iudicia in octuplum, €cuius modi istius de cohorte recuperatores existimati sint, €sic attendite. Ecquem putatis decumanum, hac licentia €permissa ut tantum ab aratore quantum poposcisset au-€ferret, plus quam deberetur poposcisse? Considerate cum €vestris animis vosmet ipsi ecquem putetis, praesertim cum €id non solum avaritia sed etiam imprudentia accidere po-€tuerit. Multos necesse est. At ego omnis dico plus, ac €multo plus, quam decumam abstulisse. Cedo mihi unum €ex triennio praeturae tuae qui octupli damnatus sit. €Damnatus? immo vero in quem iudicium ex edicto tuo €postulatum sit. Nemo erat videlicet aratorum qui iniuriam €sibi factam queri posset, nemo decumanorum qui grano €amplius sibi quam deberetur deberi professus esset. Immo €vero contra rapiebat et asportabat quantum a quoque €volebat Apronius, omnibus autem locis aratores spoliati ac €vexati querebantur; neque tamen ullum iudicium reperietur. Quid est hoc? Tot viri fortes honesti gratiosi, tot Siculi, €tot equites Romani, ab homine nequissimo ac turpissimo €laesi poenam octupli sine ulla dubitatione commissam non €persequebantur? Quae causa, quae ratio est? una illa, €iudices, quam videtis, quod ultro etiam inlusos se et inrisos @1 €ab iudicio discessuros videbant. Etenim quod esset iudi-€cium, cum ex Verris turpissimo flagitiosissimoque comitatu €tres recuperatorum nomine adsedissent adseculae istius, €non a patre ei traditi sed a meretricula commendati? Ageret videlicet causam arator; nihil sibi frumenti ab €Apronio relictum, bona sua etiam direpta, se pulsatum €verberatumque diceret; conferrent viri boni capita, de €comissatione loquerentur inter se ac de mulierculis, si quas €a praetore abeuntis possent deprehendere; res agi videretur. €Surrexisset Apronius, nova dignitas publicani, non ut decu-€manus squaloris plenus ac pulveris, sed unguentis oblitus, €vino vigiliisque languidus; omnia primo motu ac spiritu €suo vini unguenti corporis odore complesset. Dixisset €haec quae volgo dicere solebat, non se decumas emisse, €sed bona fortunasque aratorum, non se decumanum esse €Apronium, sed Verrem alterum dominum illorum ac tyran-€num. Quae cum dixisset, illi viri optimi de cohorte istius €recuperatores non de absolvendo Apronio deliberarent, sed €quaererent ecquo modo petitorem ipsum Apronio con-€demnare possent. @@Hanc tu licentiam diripiendorum aratorum cum decu-€manis, hoc est cum Apronio permisisses, ut quantum vellet €posceret, quantum poposcisset auferret, hoc tibi defensionis €ad iudicium tuum comparabas, habuisse te edictum recu-€peratores daturum in octuplum? Si mehercule ex omni €copia conventus Syracusani, splendidissimorum honestissi-€morumque hominum, faceres potestatem aratori non modo €reiciendi sed etiam sumendi recuperatores, tamen hoc €novum genus iniuriae ferre nemo posset, te, cum tuos €omnis fructus publicano tradidisses et rem de manibus @1 €amisisses, tum bona tua repetere ac persequi lite atque iudicio. Cum vero verbo iudicium sit in edicto, re quidem €vera tuorum comitum, hominum nequissimorum, conlusio €cum decumanis, sociis tuis atque adeo procuratoribus, tamen €audes ullius mentionem iudici facere? praesertim cum id €non modo oratione mea sed etiam re ipsa refellatur, quod €in tantis incommodis aratorum iniuriisque decumanorum €nullum ex isto praeclaro edicto non modo factum sed ne €postulatum quidem iudicium invenitur. @@Erit tamen in aratores lenior quam videtur. Nam qui in €decumanos octupli iudicium se daturum edixit, idem habuit €in edicto se in aratorem in quadruplum daturum. Quis €hunc audet dicere aratoribus infestum aut inimicum fuisse? €quanto lenior est quam in publicanum! Edixit ut, quod €decumanus edidisset sibi dari oportere, id ab aratore magi-€stratus Siculus exigeret. Quid est reliqui iudici quod in €aratorem dari possit? 'Non malum est,' inquit, 'esse €istam formidinem, ut, cum exactum sit ab aratore, tamen €ne se commoveat reliquus metus iudici sit.' Si iudicio €vis a me exigere, remove Siculum magistratum: si hanc €vim adhibes, quid opus est iudicio? Quis porro erit quin €malit decumanis tuis dare quod poposcerint, quam ab €adseculis tuis quadruplo condemnari? @@Illa vero praeclara est clausula edicti, quod omnium €controversiarum quae essent inter aratorem et decumanum, €si uter velit, edicit se recuperatores daturum. Primum €quae potest esse controversia, cum is qui petere debet €aufert, et cum is non quantum debetur sed quantum com-€modum est aufert, ille autem unde ablatum est iudicio €suum recuperare nullo modo potest? Deinde in hoc homo @1 €luteus etiam callidus ac veterator esse vult, quod ita scribit, €&7Si vter volet, recvperatores dabo.& Quam lepide se €furari putat! Vtrique facit potestatem, sed utrum ita scri-€pserit, 'si uter volet' an 'si decumanus volet,' nihil interest; €arator enim tuos istos recuperatores numquam volet. @@Quid? illa cuius modi sunt quae ex tempore ab Apronio €admonitus edixit? Q. Septicio, honestissimo equite Romano, €resistente Apronio et adfirmante se plus decuma non datu-€rum, exoritur peculiare edictum repentinum, ne quis fru-€mentum de area tolleret antequam cum decumano pactus €esset. Ferebat hanc quoque iniquitatem Septicius et imbri €frumentum corrumpi in area patiebatur, cum illud edictum €repente uberrimum et quaestuosissimum nascitur, ut ante €Kalendas Sextilis omnis decumas ad aquam deportatas haberent. Hoc edicto non Siculi, nam eos quidem superio-€ribus edictis satis perdiderat atque adflixerat, sed isti ipsi €equites Romani qui suum ius retinere se contra Apronium €posse erant arbitrati, splendidi homines et aliis praetoribus €gratiosi, vincti Apronio traditi sunt. Attendite enim cuius €modi edicta sint. &7Ne tollat&, inquit, &7ex area, nisi erit €&7pactvs.& Satis haec magna vis est ad inique paciscendum; €malo enim plus dare quam non mature ex area tollere. At €ista vis Septicium et non nullos Septici similis non coercet, €qui ita dicunt, 'Non tollam potius quam paciscar.' His €hoc opponitur, 'Deportatum habeas ante Kalendas Sextilis.' €Deportabo igitur. 'Nisi pactus eris, non commovebis.' Sic €deportandi dies praestituta tollere cogebat ex area: pro-€hibitio tollendi, nisi pactus esset, vim adhibebat pactioni, €non voluntatem. @@Iam vero illud non solum contra legem Hieronicam nec €solum contra consuetudinem superiorum, sed etiam contra @1 €omnia iura Siculorum, quae habent a senatu populoque €Romano, ne quis extra suum forum vadimonium promittere €cogatur. Statuit iste ut arator decumano quo vellet decu-€manus vadimonium promitteret, ut hic quoque Apronio, €cum ex Leontino usque Lilybaeum aliquem vadaretur, ex €miseris aratoribus calumniandi quaestus accederet. Quam-€quam illa fuit ad calumniam singulari consilio reperta ratio, €quod edixerat ut aratores iugera sationum suarum profite-€rentur. Quae res cum ad pactiones iniquissimas magnam €vim habuit, sicut ostendam, neque ad ullam utilitatem rei €publicae pertinuit, tum vero ad calumnias, in quas omnes inciderent quos vellet Apronius. Vt enim quisque contra €voluntatem eius dixerat, ita in eum iudicium de professione €iugerum postulabatur, cuius iudici metu magnus a multis €frumenti numerus ablatus magnaeque pecuniae coactae €sunt; non quo iugerum numerum vere profiteri esset €difficile aut amplius etiam profiteri, quid enim in eo peri-€culi esse posset? sed causa erat iudici postulandi quod ex €edicto professus non esset. Iudicium autem quod fuerit €isto praetore, si quae cohors et qui comitatus fuerit memi-€nistis, scire debetis. Quid igitur est quod ex hac iniquitate €novorum edictorum intellegi velim, iudices? Iniuriamne €factam sociis? at videtis. Auctoritatem superiorum re-pudiatam? non audebit negare. Tantum Apronium isto €praetore potuisse? confiteatur necesse est. Sed vos fortasse, €quod vos lex commonet, id in hoc loco quaeretis, num quas €ex hisce rebus pecunias ceperit. Docebo cepisse maximas, €omnisque eas iniquitates de quibus antea dixi sui quaestus €causa constituisse vincam, si prius illud propugnaculum quo €contra omnis meos impetus usurum se putat ex defensione þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜¨ˆˆeius deiecero. @1 €@@'Magno,' inquit, 'decumas vendidi.' Quid ais? an tu €decumas, homo audacissime atque amentissime, vendidisti? €Tu partis eas quas te senatus populusque Romanus voluit, €an fructus integros atque adeo bona fortunasque aratorum €omnis vendidisti? Si palam praeco iussu tuo praedicasset €non decumas frumenti sed dimidias venire partis, et ita €emptores accessissent ut ad dimidias partis emendas, si €pluris vendidisses tu dimidias quam ceteri decumas, cuinam €mirum videretur? Quid? si praeco decumas pronuntiavit, re €vera,_hoc est lege, edicto, condicione,_plus etiam quam €dimidiae venierunt, tamen hoc tibi praeclarum putabis, te €pluris quod non licebat quam ceteros quod oportebat vendi-disse? Pluris decumas vendidisti quam ceteri. Quibus €rebus id adsecutus es? innocentia? Aspice aedem Castoris; €deinde, si audes, fac mentionem innocentiae. Diligentia? €Codicis lituras tui contemplare in Stheni Thermitani €nomine; deinde aude te dicere diligentem. Ingenio? €Qui testis interrogare priore actione nolueris et iis tacitus €os tuum praebere malueris, quamvis et te et patronos tuos €ingeniosos esse dicito. Quare igitur id quod ais adse-€cutus es? Magna est laus si superiores consilio vicisti, €posterioribus exemplum atque auctoritatem reliquisti. Tibi €fortasse idoneus fuit nemo quem imitarere; at te videlicet €inventorem rerum optimarum ac principem imitabuntur omnes. Quis arator te praetore decumam dedit? quis €duas? quis non maximo se adfectum beneficio putavit cum €tribus decumis pro una defungeretur, praeter paucos qui €propter societatem furtorum tuorum nihil omnino dederunt? €Vide inter importunitatem tuam senatusque bonitatem quid @1 €intersit. Senatus cum temporibus rei publicae cogitur ut €decernat ut alterae decumae exigantur, ita decernit ut pro €his decumis pecunia solvatur aratoribus, ut, quod plus €sumitur quam debetur, id emi non auferri putetur: tu cum €tot decumas non senatus consulto, sed novis edictis tuis €nefariisque institutis exigeres et eriperes, magnum te fecisse €arbitrare si pluris vendideris quam L. Hortensius, pater €istius Q. Hortensi, quam Cn. Pompeius, quam C. Marcellus, €qui ab aequitate, ab lege, ab institutis non recesserunt? @@An tibi unius anni aut bienni ratio fuit habenda, salus €provinciae, commoda rei frumentariae, ratio rei publicae in €posteritatem fuit neglegenda? Cum rem ita constitutam €accepisses ut et populo Romano satis frumenti ex Sicilia €suppeditaretur et aratoribus tamen arare atque agros colere €expediret, quid effecisti, quid adsecutus es? Vt populo €Romano nescio quid te praetore ad decumas accederet, €deserendas arationes relinquendasque curasti. Successit €tibi L. Metellus. Tu innocentior quam Metellus? tu €laudis et honoris cupidior? Tibi enim consulatus quaere-€batur, Metello paternus honos et avitus neglegebatur. Multo €minoris vendidit non modo quam tu, sed etiam quam qui €ante te vendiderunt. Quaero, si ipse excogitare non €potuerat quem ad modum quam plurimo venderet, ne tua €quidem recentia proximi praetoris vestigia persequi poterat, €ut tuis praeclaris abs te principe inventis et excogitatis edictis atque institutis uteretur? Ille vero tum se minime €Metellum fore putavit si te ulla in re imitatus esset; qui ab €urbe Roma, quod nemo umquam post hominum memoriam €fecit, cum sibi in provinciam proficiscendum putaret, litteras @1 €ad Siciliae civitates miserit, per quas hortatur et rogat ut €arent, ut serant. In beneficio praetor hoc petit aliquanto €ante adventum suum et simul ostendit se lege Hieronica €venditurum, hoc est in omni ratione decumarum nihil istius €simile facturum. Atque haec non cupiditate aliqua scribit €inductus ut in alienam provinciam mittat litteras ante €tempus, sed consilio, ne, si tempus sationis praeterisset, granum ex provincia Sicilia nullum haberemus. Cognoscite €Metelli litteras. Recita. &7Epistvla L. Metelli.& €@@Hae litterae, iudices, L. Metelli, quas audistis, hoc €quantum est ex Sicilia frumenti hornotini exaraverunt: €glebam commosset in agro decumano Siciliae nemo, si €Metellus hanc epistulam non misisset. Quid? Metello €divinitus hoc venit in mentem an ab Siculis, qui Romam €frequentissimi convenerant, negotiatoribusque Siciliae doctus €est? quorum quanti conventus ad Marcellos, antiquissimos €Siciliae patronos, quanti ad Cn. Pompeium tum consulem €designatum, ceterosque illius provinciae necessarios fieri €soliti sint, quis ignorat? quod quidem, iudices, nullo €umquam de homine factum est, ut absens accusaretur ab €iis palam quorum in bona liberosque summum imperium €potestatemque haberet. Tanta vis erat iniuriarum ut €homines quidvis perpeti quam non de istius improbitate deplorare et conqueri mallent. Quas litteras cum ad €omnis civitates prope suppliciter misisset Metellus, €tamen antiquum modum sationis nulla ex parte adsequi €potuit; diffugerant enim permulti, id quod ostendam, €nec solum arationes sed etiam sedes suas patrias istius €iniuriis exagitati reliquerant. @1 €@@Non mehercule augendi criminis causa, iudices, dicam, €sed, quem ipse accepi oculis animoque sensum, hunc vere apud vos et, ut potero, planissime exponam. Nam cum €quadriennio post in Siciliam venissem, sic mihi adfecta visa €est ut eae terrae solent in quibus bellum acerbum diutur-€numque versatum est. Quos ego campos antea collisque €nitidissimos viridissimosque vidissem, hos ita vastatos €nunc ac desertos videbam ut ager ipse cultorem deside-€rare ac lugere dominum videretur. Herbitensis ager et €Hennensis, Murgentinus, Assorinus, Imacharensis, Agyri-€nensis ita relictus erat ex maxima parte ut non solum €iugorum sed etiam dominorum multitudinem quaereremus; €Aetnensis vero ager, qui solebat esse cultissimus, et, quod €caput est rei frumentariae, campus Leontinus,_cuius antea €species haec erat ut, cum obsitum vidisses, annonae cari-€tatem non vererere,_sic erat deformis atque horridus ut in €uberrima Siciliae parte Siciliam quaereremus; labefactarat €enim vehementer aratores iam superior annus, proximus vero funditus everterat. Tu mihi etiam audes mentionem €facere decumarum? tu in tanta improbitate, in tanta €acerbitate, in tot ac tantis iniuriis, cum in arationibus et in €earum rerum iure provincia Sicilia consistat, eversis funditus €aratoribus, relictis agris, cum in provincia tam locuplete €ac referta non modo rem sed ne spem quidem ullam €reliquam cuiquam feceris, aliquid te populare putabis €habere cum dices te pluris quam ceteros decumas vendi-€disse? Quasi vero aut populus Romanus hoc voluerit aut €senatus hoc tibi mandaverit, ut, cum omnis aratorum @1 €fortunas decumarum nomine eriperes, in posterum fructu €illo commodoque rei frumentariae populum Romanum €privares, deinde, si quam partem tuae praedae ad summam €decumarum addidisses, bene de re publica, bene de populo €Romano meritus viderere. €@@Atque perinde loquor quasi in eo sit iniquitas eius €reprehendenda, quod propter gloriae cupiditatem, ut aliquos €summa frumenti decumani vinceret, acerbiorem legem, duriora edicta interposuerit, omnium superiorum auctori-€tatem repudiarit. Magno tu decumas vendidisti. Quid? €si doceo te non minus domum tuam avertisse quam €Romam misisse decumarum nomine, quid habet populare €oratio tua, cum ex provincia populi Romani aequam €partem tu tibi sumpseris ac populo Romano miseris? €Quid? si duabus partibus doceo te amplius frumenti abstu-€lisse quam populo Romano misisse, tamenne putamus €patronum tuum in hoc crimine cerviculam iactaturum et €populo se ac coronae daturum? Haec vos antea, iudices, €audistis, verum fortasse ita audistis ut auctorem rumorem €haberetis sermonemque omnium. Cognoscite nunc in-€numerabilem pecuniam frumentario nomine ereptam, ut €simul illam quoque eius vocem improbam agnoscatis qui €se uno quaestu decumarum omnia sua pericula redem-€pturum esse dicebat. @@Audivimus hoc iam diu, iudices: nego quemquam esse €vestrum quin saepe audierit socios istius fuisse decumanos. €Nihil aliud arbitror falso in istum esse dictum ab iis qui €male de isto existimarint, nisi hoc. Nam socii putandi €sunt quos inter res communicata est: ego rem totam @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜²†fortunasque aratorum omnis istius fuisse dico, Apronium €Veneriosque servos,_quod isto praetore fuit novum genus €publicanorum,_ceterosque decumanos procuratores istius quaestus et administros rapinarum fuisse dico. 'Quo modo €hoc doces?' Quo modo ex illa locatione columnarum €docui istum esse praedatum: opinor, ex eo maxime quod €iniquam legem novamque dixisset. Quis enim umquam €conatus est iura omnia et consuetudinem omnium commu-€tare cum vituperatione sine quaestu? Pergam atque inse-€quar longius. Iniqua lege vendebas, quo pluris venderes. €Cur addictis iam et venditis decumis, cum iam ad summam €decumarum nihil, ad tuum quaestum multum posset €accedere, subito atque ex tempore nova nascebantur edicta? €Nam ut vadimonium decumano, quocumque is vellet, pro-€mitteretur, ut ex area, nisi pactus esset, arator ne tolleret, ut €ante Kalendas Sextilis decumas deportatas haberet, haec €omnia iam venditis decumis anno tertio te edixisse dico; €quae si rei publicae causa faceres, in vendundo essent €pronuntiata; quia tua causa faciebas, quod erat imprudentia €praetermissum, id quaestu ac tempore admonitus repre-hendisti. Illud vero cui probari potest, te sine tuo quaestu, €ac maximo quaestu, tantam tuam infamiam, tantum capitis €tui fortunarumque tuarum periculum neglexisse ut, cum €totius Siciliae cotidie gemitus querimoniasque audires, €cum, ut ipse dixisti, reum te fore putares, cum huiusce €iudici discrimen ab opinione tua non abhorreret, paterere €tamen aratores indignissimis iniuriis vexari ac diripi? €Profecto, quamquam es singulari crudelitate et audacia, tamen €abs te totam abalienari provinciam, tot homines honestis- @1 €simos ac locupletissimos tibi inimicissimos fieri nolles, €nisi hanc rationem et cogitationem salutis tuae pecuniae cupiditas ac praesens illa praeda superaret. Etenim €quoniam summam ac numerum iniuriarum vobis, iudices, €non possum expromere, singillatim autem de unius cuiusque €incommodo dicere infinitum est, genera ipsa iniuriarum, €quaeso, cognoscite. €@@Nympho est Centuripinus, homo gnavus et industrius, €experientissimus ac diligentissimus arator. Is cum arationes €magnas conductas haberet, quod homines etiam locupletes, €sicut ille est, in Sicilia facere consuerunt, easque magna €impensa magnoque instrumento tueretur, tanta ab isto €iniquitate oppressus est ut non modo arationes relinqueret, €sed etiam ex Sicilia profugeret Romamque una cum multis €ab isto eiectis veniret. Fecit ut decumanus Nymphonem €negaret ex edicto illo praeclaro, quod nullam ad aliam €rem nisi ad huius modi quaestus pertinebat, numerum iugerum professum esse. Nympho cum se vellet aequo iu-€dicio defendere, dat iste viros optimos recuperatores, eundem €illum medicum Cornelium, is est Artemidorus Pergaeus, qui €in sua patria dux isti quondam et magister ad spoliandum €Dianae templum fuit, et haruspicem Volusium et Valerium €praeconem. Nympho antequam plane constitit condemna-€tur. Quanti fortasse quaeritis. Nulla erat edicti poena €certa: frumenti eius omnis quod in areis esset. Sic €Apronius decumanus non decumam debitam, non fru-€mentum remotum atque celatum, sed tritici &7vii& milia €medimnum ex Nymphonis arationibus edicti poena, non €redemptionis aliquo iure tollit. @1 @@Xenonis Menaeni, nobilissimi hominis, uxoris fundus €erat colono locatus; colonus, quod decumanorum iniurias €ferre non poterat, ex agro profugerat. Verres in Xenonem €iudicium dabat illud suum damnatorium de iugerum pro-€fessione. Xeno ad se pertinere negabat; fundum elocatum €esse dicebat. Dabat iste iudicium, &7Si pareret ivgera €&7eivs fvndi plvra esse qvam colonvs esset professvs&, €tum uti Xeno damnaretur. Dicebat ille non modo se non €arasse, id quod satis erat, sed nec dominum eius esse fundi €nec locatorem; uxoris esse; eam ipsam suum negotium €gerere, ipsam locavisse. Defendebat Xenonem homo summo €splendore et summa auctoritate praeditus, M. Cossutius. €Iste nihilo minus iudicium HS &7iь#1100#1100 dabat. Ille tametsi €recuperatores de cohorte latronum sibi parari videbat, €tamen iudicium se accepturum esse dicebat. Tum iste €maxima voce Veneriis imperat, ut Xeno audiret, dum res €iudicetur hominem ut adservent; cum iudicata sit, ad se ut €adducant; et illud simul ait, se non putare illum, si propter €divitias poenam damnationis contemneret, etiam virgas con-€tempturum. Hac ille vi et hoc metu adductus tantum €decumanis dedit quantum iste imperavit. @@Polemarchus est Murgentinus, vir bonus atque honestus. €Ei cum pro iugeribus quinquaginta medimna &7dcc& decumae €imperarentur, quod recusabat, domum ad istum in ius €eductus est, et, cum iste etiam cubaret, in cubiculum intro-€ductus est, quod nisi mulieri et decumano patebat alii €nemini. Ibi cum pugnis et calcibus concisus esset, qui €&7dcc& medimnis decidere noluisset, mille promisit. Eubu- @1 €lidas est Grospus Centuripinus, homo cum virtute et nobili-€tate domi suae, tum etiam pecunia princeps. Huic homini, €iudices, honestissimae civitatis honestissimo non modo fru-€menti scitote sed etiam vitae et sanguinis tantum relictum €esse quantum Aproni libido tulit; nam vi malo plagis €adductus est ut frumenti daret, non quantum deberet, sed quantum cogeretur. Sostratus et Numenius et Nympho-€dorus eiusdem civitatis cum ex agris tres fratres consortes €profugissent, quod iis plus frumenti imperabatur quam €quantum exararant, hominibus coactis in eorum arationes €Apronius venit, omne instrumentum diripuit, familiam €abduxit, pecus abegit. Postea cum ad eum Nymphodorus €venisset Aetnam et oraret ut sibi sua restituerentur, homi-€nem corripi ac suspendi iussit in oleastro quodam, quae €est arbor, iudices, Aetnae in foro. Tam diu pependit in €arbore socius amicusque populi Romani in sociorum urbe €ac foro, colonus aratorque vester, quam diu voluntas Aproni €tulit. @@Genera iam dudum innumerabilium iniuriarum, iudices, €singulis nominibus profero, infinitam multitudinem iniuria-€rum praetermitto. Vos ante oculos animosque vestros €tota Sicilia decumanorum hos impetus, aratorum direptiones, €huius importunitatem, Aproni regnum proponite. Con-€tempsit Siculos; non duxit homines nec ipsos ad perse-€quendum vehementis fore, et vos eorum iniurias leviter laturos existimavit. Esto; falsam de illis habuit opinionem, €malam de vobis; verum tamen, cum de Siculis male mere-€retur, civis Romanos coluit, iis indulsit, eorum voluntati et €gratiae deditus fuit. Iste civis Romanos? At nullis ini- @1 €micior aut infestior fuit. Mitto vincla, mitto carcerem, €mitto verbera, mitto securis, crucem denique illam praeter-€mitto quam iste civibus Romanis testem humanitatis in eos €ac benivolentiae suae voluit esse,_mitto, inquam, haec €omnia atque in aliud dicendi tempus reicio; de decumis, €de civium Romanorum condicione in arationibus disputo; €qui quem ad modum essent accepti, iudices, audistis ex ipsis; bona sibi erepta esse dixerunt. Verum haec, quo-€niam eius modi causa fuit, ferenda sunt, nihil valuisse €aequitatem, nihil consuetudinem; damna denique, iudices, €nulla tanta sunt quae non viri fortes ac magno et libero €animo adfecti ferenda arbitrentur. Quid si equitibus €Romanis non obscuris neque ignotis, sed honestis et in-€lustribus manus ab Apronio isto praetore sine ulla dubita-€tione adferebantur? Quid exspectatis, quid amplius a me €dicendum putatis? An id agendum ut eo celerius de isto €transigamus quo maturius ad Apronium possimus, id quod €ego illi iam in Sicilia pollicitus sum, pervenire? qui C. Ma-€trinium, iudices, summa virtute hominem, summa industria, €summa gratia, Leontinis in publico biduum tenuit. A Q. €Apronio, iudices, homine in dedecore nato, ad turpitudinem €educato, ad Verris flagitia libidinesque accommodato, €equitem Romanum scitote biduum cibo tectoque prohi-€bitum, biduum Leontinis in foro custodiis Aproni retentum €atque adservatum, neque ante dimissum quam ad condicio-€nem eius depectus est. @1 @@Nam quid ego de Q. Lollio, iudices, dicam, equite Ro-€mano spectato atque honesto? Clara res est quam dicturus €sum, tota Sicilia celeberrima atque notissima. Qui cum €araret in Aetnensi, cumque is ager Apronio cum ceteris þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜½…agris esset traditus, equestri vetere illa auctoritate et gratia €fretus adfirmavit se decumanis plus quam deberet non €daturum. Refertur eius sermo ad Apronium. Enim vero €iste ridere ac mirari Lollium nihil de Matrinio, nihil de €ceteris rebus audisse. Mittit ad hominem Venerios. Hoc €quoque attendite, apparitores a praetore adsignatos habuisse €decumanum, si hoc mediocre argumentum videri potest €istum decumanorum nomine ad suos quaestus esse abusum. €Adducitur a Veneriis atque adeo attrahitur Lollius, com-€modum cum Apronius e palaestra redisset, et in triclinio €quod in foro Aetnae straverat recubuisset. Statuitur Lol-lius in illo tempestivo gladiatorum convivio. Non meher-€cule haec quae loquor crederem, iudices, tametsi vulgo €audieram, nisi mecum ipse senex, cum mihi atque huic €voluntati accusationis meae lacrimans gratias ageret, summa €cum auctoritate esset locutus. Statuitur, ut dico, eques €Romanus annos prope &7lxxxx& natus in Aproni convivio, €cum interea Apronius caput atque os suum unguento con-€fricaret. 'Quid est, Lolli?' inquit; 'tu nisi malo coactus €recte facere nescis?' Homo quid ageret, taceret respon-€deret, quid faceret denique illa aetate et auctoritate prae-€ditus nesciebat. Apronius interea cenam ac pocula €poscebat; servi autem eius, qui et moribus isdem essent €quibus dominus et eodem genere ac loco nati, praeter €oculos Lolli haec omnia ferebant. Ridere convivae, ca-€chinnare ipse Apronius, nisi forte existimatis eum in vino @1 €ac lu[2do]2 non risisse qui nunc in periculo atque exitio suo €risum tenere non possit. Ne multa, iudices: his contu-€meliis scitote Q. Lollium coactum ad Aproni leges con-dicionesque venisse. Lollius aetate et morbo impeditus ad €testimonium dicendum venire non potuit. Quid opus est €Lollio? Nemo hoc nescit, nemo tuorum amicorum, nemo €abs te productus, nemo abs te interrogatus nunc se primum €hoc dicet audire. M. Lollius, filius eius, adulescens le-€ctissimus, praesto est: huius verba audietis. Nam Q. Lol-€lius, eius filius, qui Calidium accusavit, adulescens et bonus €et fortis et in primis disertus, cum his iniuriis contumeliisque €commotus in Siciliam esset profectus, in itinere occisus est. €Cuius mortis causam fugitivi sustinent, re quidem vera €nemo in Sicilia dubitat quin eo sit occisus quod habere €clausa non potuerit sua consilia de Verre. Iste porro non €dubitabat quin is, qui alium antea studio adductus accu-€sasset, sibi advenienti praesto esset futurus, cum esset €parentis iniuriis et domestico dolore commotus. @@Iamne intellegitis, iudices, quae pestis, quae immanitas €in vestra antiquissima fidelissima proximaque provincia €versata sit? iam videtis quam ob causam Sicilia, tot homi-€num antea furta rapinas iniquitates ignominiasque perpessa, €hoc non potuerit novum ac singulare atque incredibile €genus iniuriarum contumeliarumque perferre? Iam omnes €intellegunt cur universa provincia defensorem suae salutis €eum quaesiverit cuius iste fidei diligentiae perseverantiae €nulla ratione eripi possit. Tot iudiciis interfuistis, tot €homines nocentis et improbos accusatos et vestra et supe- @1 €riorum memoria scitis esse: ecquem vidistis, ecquem €audistis in tantis furtis, in tam apertis, in tanta audacia, in tanta impudentia esse versatum? Apronius stipatores €Venerios secum habebat; ducebat eos circum civitates; €publice sibi convivia parari, sterni triclinia, et in foro sterni €iubebat; eo vocari homines honestissimos non solum €Siculos sed etiam equites Romanos, ut, quicum vivere €nemo umquam nisi turpis impurusque voluisset, ad eius €convivium spectatissimi atque honestissimi viri tenerentur. €Haec tu, omnium mortalium profligatissime ac perditissime, €cum scires, cum audires cotidie, cum videres, si sine tuo €quaestu maximo fierent, cum tanto periculo tuo fieri pate-€rere atque concederes? Tantum apud te quaestus Aproni, €tantum eius sermo inquinatissimus et blanditiae flagitiosae €valuerunt ut numquam animum tuum cura tuarum fortu-narum cogitatioque tangeret? Cernitis, iudices, quod et €quantum incendium decumanorum impetu non solum per €agros sed etiam per reliquas fortunas aratorum, neque solum €per bona sed etiam per iura libertatis et civitatis isto prae-€tore pervaserit. Videtis pendere alios ex arbore, pulsari alios, €[2alios]2 autem verberari, porro alios in publico custodiri, destitui €alios in convivio, condemnari alios a medico et praecone €praetoris; bona tamen interea nihilo minus eorum omnium €ex agris auferri ac diripi. Quid est hoc? populi Romani €imperium? praetoriae leges, iudicia? [socios fidelis, pro- @1 €vincia suburbana.] Nonne omnia potius eius modi sunt quae, €si Athenio rex fugitivorum vicisset, in Sicilia non fecisset? €Non, inquam, iudices, esset ullam partem istius nequitiae €fugitivorum insolentia consecuta. €@@Privatim hoc modo: quid? publice civitates tractatae €quem ad modum sunt? Audistis permulta, iudices, testi-monia civitatum, et reliquarum audietis. Ac primum de €Agyrinensi populo fideli et inlustri breviter cognoscite. €Agyrinensis est in primis honesta Siciliae civitas hominum €ante hunc praetorem locupletium summorumque aratorum. €Eius agri decumas cum emisset idem Apronius, Agyrium €venit. Qui cum apparitoribus eo et vi ac minis venisset, €poscere pecuniam grandem coepit ut accepto lucro discede-€ret; nolle se negoti quicquam habere dicebat, sed accepta €pecunia velle quam primum in aliam civitatem occurrere. €Sunt omnes Siculi non contemnendi, si per nostros €magistratus liceat, sed homines et satis fortes et plane €frugi ac sobrii, et in primis haec civitas de qua loquor, iudices. Itaque homini improbissimo respondent Agyri-€nenses sese decumas ei quem ad modum deberent daturos: €lucrum, cum ille magno praesertim emisset, non addituros. €Apronius certiorem facit istum cuia res erat. Statim, tam-€quam coniuratio aliqua Agyri contra rem publicam facta €aut legatus praetoris pulsatus esset, ita Agyrio magistratus et €quinque primi accitu istius evocantur. Veniunt Syracusas; €praesto est Apronius; ait eos ipsos qui venissent contra €edictum praetoris fecisse. Quaerebant, quid? Respondebat @1 €se ad recuperatores esse dicturum. Iste aequissimus homo €formidinem illam suam miseris Agyrinensibus iniciebat: €recuperatores se de cohorte sua daturum minabatur. €Agyrinenses, viri fortissimi, iudicio se passuros esse dicebant. Ingerebat iste Artemidorum Cornelium medicum et Tlepo-€lemum Cornelium pictorem et eius modi recuperatores, €quorum civis Romanus nemo erat, sed Graeci sacrilegi iam €pridem improbi, repente Cornelii. Videbant Agyrinenses, €quicquid ad eos recuperatores Apronius attulisset, illum €perfacile probaturum: condemnari cum istius invidia in-€famiaque malebant quam ad eius condiciones pactionesque €accedere. Quaerebant quae in verba recuperatores daret. €Respondebat, &7Si pareret adversvs edictvm fecisse&; qua €in re in iudicio dicturum esse aiebat. Iniquissimis verbis, €improbissimis recuperatoribus conflictari malebant quam €quicquam cum isto sua voluntate decidere. Summittebat €iste Timarchidem qui moneret eos, si saperent, ut transi-€gerent. Pernegabant. 'Quid ergo? in singulos HS quinqua-€genis milibus damnari mavultis?' Malle dicebant. Tum €iste clare omnibus audientibus, 'Qui damnatus erit,' inquit, €'virgis ad necem caedetur.' Hic illi flentes rogare atque €orare coeperunt ut sibi suas segetes fructusque omnis €arationesque vacuas Apronio tradere liceret, ut ipsi sine €ignominia molestiaque discederent. @@Hac lege, iudices, decumas vendidit Verres. Dicat licet €Hortensius, si volet, magno Verrem decumas vendidisse. €Haec condicio fuit isto praetore aratorum, ut secum prae- @1 €clare agi arbitrarentur si vacuos agros Apronio tradere €liceret; multas enim cruces propositas effugere cupiebant. €Quantum Apronius edidisset deberi, tantum ex edicto €dandum erat. Etiamne si plus edidisset quam quantum €natum esset? Etiam, quando magistratus ex istius edicto €exigere debebant. At arator repetere poterat. Verum €Artemidoro recuperatore. Quid si minus dedisset arator €quam poposcisset Apronius? Iudicium in aratorem in €quadruplum. Ex quo iudicum numero? Ex cohorte þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜Æˆpraetoria praeclara hominum honestissimorum. Quid €amplius? Minus te iugerum professum esse dico: recu-€peratores reice, quod adversus edictum feceris. Ex quo €numero? Ex eadem cohorte. Quid erit extremum? Si da-€mnatus eris, atque adeo cum damnatus eris,_nam dubitatio €damnationis illis recuperatoribus quae poterat esse?_virgis €te ad necem caedi necesse erit. His legibus, his condicio-€nibus erit quisquam tam stultus qui decumas venisse arbi-€tretur, qui aratori novem partis reliquas factas esse existimet, €qui non intellegat istum sibi quaestui praedaeque habuisse €bona possessiones fortunasque aratorum? Virgarum metu €Agyrinenses quod imperatum esset facturos se esse dixerunt. @@Accipite nunc quid imperarit, et dissimulate, si potestis, €vos intellegere ipsum praetorem, id quod tota Sicilia per-€spexit, redemptorem decumarum atque adeo aratorum €dominum ac regem fuisse. Imperat Agyrinensibus ut €decumas ipsi publice accipiant, Apronio lucrum dent. Si €magno emerat, quoniam tu es qui diligentissime pretia €exquisisti, qui, ut ais, magno vendidisti, quare putabas @1 €emptori lucrum addi oportere? Esto, putabas: quam ob €rem imperabas ut adderent? quid est aliud capere et con-€ciliare pecunias, in quo te lex tenet, si hoc non est, vi atque €imperio cogere invitos lucrum dare alteri, hoc est pecuniam dare? Quid tum? Apronio, deliciis praetoris, lucelli €aliquid iussi sunt dare. Putatote Apronio datum, si Apro-€nianum lucellum ac non praetoria praeda vobis videbitur. €Imperas ut decumas accipiant, Apronio dent lucri tritici €medimnum &7. Quid est hoc? Vna civitas ex uno €agro plebis Romanae prope menstrua cibaria praetoris im-€perio donare Apronio cogitur. Tu magno decumas vendi-€disti, cum tantum lucri decumano sit datum? Profecto, si €pretium exquisisses diligenter tum cum vendebas, &7 me-€dimnum potius addidissent quam HS &7 postea. Magna €praeda videtur: audite reliqua et diligenter attendite, quo €minus miremini Siculos re necessaria coactos auxilium a €patronis, ab consulibus, ab senatu, ab legibus, ab iudiciis petivisse. Vt probaret Apronius hoc triticum quod ei €dabatur, imperat Agyrinensibus Verres ut in medimna sin-€gula dentur Apronio HS. Quid est hoc? tanto numero €frumenti lucri nomine imperato et expresso, nummi prae-€terea exiguntur ut probetur frumentum? An poterat non €modo Apronius, sed quivis, exercitui si metiendum esset, €improbare Siculum frumentum, quod illi ex area, si vellet, €admetiri licebat? Frumenti tantus numerus imperio tuo €datur et cogitur. Non est satis; nummi praeterea impe-€rantur. Dantur. Parum est. Pro decumis hordei alia €pecunia cogitur; iubes HS &7 lucri dari. Ita ab una @1 €civitate vi minis imperio iniuriaque praetoris eripiuntur €tritici medimnum &7 et praeterea HS &7. At haec €obscura sunt? aut, si omnes homines velint, obscura esse €possunt? quae tu palam egisti, in conventu imperasti, €omnibus inspectantibus coegisti; qua de re Agyrinenses €magistratus et quinque primi, quos tu tui quaestus causa €evocaras, acta et imperia tua domum ad senatum suum €renuntiaverunt; quorum renuntiatio legibus illorum litteris €publicis mandata est; quorum legati, homines nobilissimi, Romae sunt, qui hoc idem pro testimonio dixerunt! Co-€gnoscite Agyrinensium publicas litteras, deinde testimonium €publicum civitatis. Recita. [2&7Litterae pvblicae, testi-€&7monivm pvblicvm.&]2 Animadvertistis in hoc testimonio, €iudices, Apollodorum, cui Pyragro cognomen est, prin-€cipem suae civitatis, lacrimantem testari ac dicere numquam €post populi Romani nomen ab Siculis auditum et cognitum €Agyrinensis contra quemquam infimum civem Romanum €dixisse aut fecisse quippiam, qui nunc contra praetorem €populi Romani magnis iniuriis et magno dolore publice €testimonium dicere cogerentur. Vni mehercule huic civi-€tati, Verres, obsistere tua defensio non potest; tanta aucto-€ritas est in eorum hominum fidelitate, tantus dolor in iniuria, €tanta religio in testimonio. Verum non una te tantum, sed €universae similibus adflictae iniuriis et incommodis civi-€tates legationibus ac testimoniis publicis persequuntur. @@Etenim deinceps videamus Herbitensis civitas honesta €et antea copiosa quem ad modum spoliata ab isto ac vexata €sit. At quorum hominum! summorum aratorum, remotissi-€morum a foro, iudiciis, controversiis, quibus parcere et €consulere, homo impurissime, et quod genus hominum @1 €studiosissime conservare debuisti. Primo anno venierunt €eius agri decumae tritici modium &7. Atidius, istius €item minister in decumis, cum emisset et praefecti nomine €cum venisset Herbitam cum Veneriis, locusque ei publice €quo deverteretur datus esset, coguntur Herbitenses ei lucri €dare tritici modium &7DCCC, cum decumae venissent €tritici modium &7. Atque hoc tantum lucri coguntur €dare publice tum cum iam privatim aratores ex agris spoliati atque exagitati decumanorum iniuriis profugissent. Anno €secundo cum emisset Apronius decumas tritici modium €&7dccc& et ipse Herbitam cum illa sua praedonum copia €manuque venisset, populus publice coactus est ei conferre lucri €tritici modium &7 et accessionis HS #150 #150. De accessione €dubito an Apronio ipsi data sit merces operae atque impu-€dentiae: de tritici quidem numero tanto quis potest dubitare €quin ad istum praedonem frumentarium sicut Agyrinense €frumentum pervenerit? Anno tertio vero in hoc agro €consuetudine usus est regia. Solere aiunt reges barbaros €Persarum ac Syrorum pluris uxores habere, his autem uxori-€bus civitates attribuere hoc modo: haec civitas mulieri €in redimiculum praebeat, haec in collum, haec in crinis. €Ita populos habent universos non solum conscios libidinis suae, verum etiam administros. Eandem istius, qui se €regem Siculorum esse dicebat, licentiam libidinemque fuisse €cognoscite. €@@Aeschrionis Syracusani uxor est Pipa, cuius nomen istius €nequitia tota Sicilia pervulgatum est; de qua muliere versus €plurimi supra tribunal et supra praetoris caput scribebantur. @1 €Hic Aeschrio, Pipae vir adumbratus, in Herbitensibus €decumis novus instituitur publicanus. Herbitenses cum €viderent, si ad Aeschrionem pretium resedisset, se ad €arbitrium libidinosissimae mulieris spoliatum iri, liciti sunt €usque adeo quoad se efficere posse arbitrabantur. Supra €adiecit Aeschrio; neque enim metuebat, ne praetore Verre €decumana mulier damno adfici posset. Addicitur me-€dimnum &7c&, dimidio fere pluris quam superiore anno. €Aratores funditus evertebantur, et eo magis quod iam supe-€rioribus annis adflicti erant ac paene perditi. Intellexit €iste ita magno venisse ut amplius ab Herbitensibus exprimi €non posset: demit de capite medimna &7dc&, iubet in tabulas €pro medimnum &7c& referri &7d&. @@Hordei decumas eiusdem agri Docimus emerat. Hic est €Docimus ad quem iste deduxerat Tertiam, Isidori mimi filiam, €vi abductam ab Rhodio tibicine. Huius Tertiae plus etiam €quam Pipae, plus quam ceterarum, ac prope dicam tantum €apud istum in Siciliensi praetura auctoritas potuit quantum €in urbana Chelidonis. Veniunt Herbitam duo praetoris €aemuli non molesti, muliercularum deterrimarum improbis-€simi cognitores; incipiunt postulare, poscere, minari; non €poterant tamen, cum cuperent, Apronium imitari; Siculi Si-€culos non tam pertimescebant. Cum omni ratione tamen illi €calumniarentur, promittunt Herbitenses vadimonium Syra-€cusas. Eo posteaquam ventum est, coguntur Aeschrioni, €hoc est Pipae, tantum dare quantum erat de capite demptum, €tritici modium &7dc&. Mulierculae publicanae noluit ex €decumis nimium lucri dare, ne forte ab nocturno suo quaestu animum ad vectigalia redimenda transferret. Transactum €putabant Herbitenses, cum iste, 'Quid? de hordeo,' inquit, @1 €'et de Docimo, amiculo meo, quid cogitatis?' Atque hoc €agebat in cubiculo, iudices, atque in lecto suo. Negabant €illi quicquam sibi esse mandatum. 'Non audio: numerate €HS. &7.' Quid facerent miseri, aut quid recusarent? prae-€sertim cum in lecto decumanae mulieris vestigia viderent €recentia, quibus illum inflammari ad perseverandum intel-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜Ïˆ‰legebant. Ita civitas una sociorum atque amicorum duabus €deterrimis mulierculis Verre praetore vectigalis fuit. €@@Atque ego nunc eum frumenti numerum et eas pecunias €publice decumanis ab Herbitensibus datas esse dico; quo €illi frumento et quibus pecuniis tamen ab decumanorum €iniuriis civis suos non redemerunt. Perditis enim iam et €direptis aratorum bonis, haec decumanis merces dabatur ut aliquando ex eorum agris atque ex urbibus abirent. Itaque €cum Philinus Herbitensis, homo disertus et prudens et domi €nobilis, de calamitate aratorum et de fuga et de reliquorum €paucitate publice diceret, animadvertistis, iudices, gemitum €populi Romani, cuius frequentia huic causae numquam €defuit. Qua de paucitate aratorum alio loco dicam: nunc €illud quod praeterii non omnino relinquendum videtur. €Nam, per deos immortalis, quod de capite iste dempsit, quo €tandem modo vobis non modo ferendum, verum etiam audiendum videtur? Vnus adhuc fuit post Romam con-€ditam,_di immortales faxint, ne sit alter!_cui res publica €totam se traderet temporibus et malis coacta domesticis, €L. Sulla. Hic tantum potuit ut nemo illo invito nec bona €nec patriam nec vitam retinere posset; tantum animi habuit €ad audaciam ut dicere in contione non dubitaret, bona €civium Romanorum cum venderet, se praedam suam ven-€dere. Eius omnis res gestas non solum obtinemus, verum @1 €etiam propter maiorum incommodorum et calamitatum €metum publica auctoritate defendimus: unum hoc aliquot €senatus consultis reprehensum, decretumque est ut, quibus €ille de capite dempsisset, ii pecunias in aerarium referrent. €Statuit senatus hoc ne illi quidem esse licitum cui con-€cesserat omnia, a populo factarum quaesitarumque rerum summas imminuere. Illum viris fortissimis iudicarunt €patres conscripti remittere de summa non potuisse: te €mulieri deterrimae recte remisisse senatores iudicabunt? €Ille, de quo legem populus Romanus iusserat ut ipsius €voluntas ei posset esse pro lege, tamen in hoc uno genere €veterum religione legum reprehenditur: tu, qui omnibus €legibus implicatus tenebare, libidinem tibi tuam pro lege €esse voluisti? In illo reprehenditur, quod ex ea pecunia €remiserit quam ipse quaesierat: tibi concedetur, qui de €capite vectigalium populi Romani remisisti? @@Atque in hoc genere audaciae multo etiam impudentius €in decumis Acestensium versatus est; quas cum addixisset €eidem illi Docimo, hoc est Tertiae, tritici modium &7, et €accessionem ascripsisset HS &7md&, coegit Acestensis a Docimo €tantundem publice accipere; id quod ex Acestensium pu-€blico testimonio cognoscite. Recita. [2&7Testimonivm pv-€&7blicvm.&]2 Audistis quanti decumas acceperit a Docimo €civitas, tritici modium &7 et accessionem: cognoscite nunc €quanti se vendidisse rettulerit. &7Lex decvmis vendvndis €&7C. Verre pr.& Hoc nomine videtis tritici modium &7ciь &7ciь €&7ciь de capite esse dempta, quae cum de populi Romani €victu, de vectigalium nervis, de sanguine detraxisset aerari, €Tertiae mimae condonavit. Vtrum impudentius ab sociis @1 €abstulit an turpius meretrici dedit an improbius populo €Romano ademit an audacius tabulas publicas commutavit? €Ex horum severitate te ulla vis eripiet aut ulla largitio? €Non eripiet. Sed si eripuerit, non intellegis haec quae €iam dudum loquor ad aliam quaestionem atque ad pecu-latus iudicium pertinere? Itaque hoc mihi reservabo genus €totum integrum: ad illam quam institui causam frumenti €ac decumarum revertar. €@@Qui cum agros maximos et feracissimos per se ipsum, €hoc est per Apronium, Verrem alterum, depopularetur, ad €minores civitates habebat alios quos tamquam canis immit-€teret, nequam homines et improbos, quibus aut frumentum €aut pecuniam publice cogebat dari. A. Valentius est in €Sicilia interpres, quo iste interprete non ad linguam €Graecam, sed ad furta et flagitia uti solebat. Fit hic in-€terpres, homo levis atque egens, repente decumanus; emit €agri Liparensis miseri atque ieiuni decumas tritici medimnis €&7dc&. Liparenses vocantur; ipsi accipere decumas et nume-€rare Valentio coguntur lucri HS &7. Per deos immor-€talis, utrum tibi sumes ad defensionem, tantone minoris te €decumas vendidisse ut ad medimna &7dc& HS &7 lucri €statim sua voluntate civitas adderet, hoc est tritici medi-€mnum &7, an, cum magno decumas vendidisses, te expressisse ab invitis Liparensibus hanc pecuniam? Sed quid ego ex €te quaero quid defensurus sis, potius quam cognoscam €ex ipsa civitate quid gestum sit? Recita testimonium €publicum Liparensium, deinde quem ad modum nummi €Valentio sint dati. &7Testimonivm pvblicvm. Qvo modo €&7solvtvm sit, ex litteris pvblicis.& Etiamne haec tam €parva civitas, tam procul a manibus tuis atque a conspectu @1 €remota, seiuncta a Sicilia, in insula inculta tenuique posita, €cumulata aliis tuis maioribus iniuriis, in hoc quoque fru-€mentario genere praedae tibi et quaestui fuit? Quam tu €totam insulam cuidam tuorum sodalium sicut aliquod mu-€nusculum condonaras, ab hac etiam haec frumentaria lucra €tamquam a mediterraneis exigebantur? Itaque qui tot annis €agellos suos te praetore redimere a piratis solebant, idem se €ipsos a te pretio imposito redemerunt. @@Quid vero? a Tissensibus, perparva ac tenui civitate, sed €aratoribus laboriosissimis frugalissimisque hominibus, nonne €plus lucri nomine eripitur quam quantum omnino frumenti €exararant? ad quos tu decumanum Diognetum Venerium €misisti, novum genus publicani. Cur hoc auctore non €Romae quoque servi publici ad vectigalia accedunt? Anno €secundo Tissenses HS &7 lucri dare coguntur inviti; €tertio anno &7 mod. tritici lucri Diogneto Venerio dare €coacti sunt. Hic Diognetus, qui ex publicis vectigalibus €tanta lucra facit, vicarium nullum habet, nihil omnino €peculi. Vos etiam nunc dubitate, si potestis, utrum tantum €numerum tritici Venerius apparitor istius sibi acceperit an huic exegerit. Atque haec ex publico Tissensium testi-€monio cognoscite. &7Testimonivm pvblicvm Tissensivm.& €Obscure, iudices, praetor ipse decumanus est, cum eius €apparitores frumentum a civitatibus exigant, pecunias impe-€rent, aliquanto plus ipsi lucri auferant quam quantum €populo Romano decumarum nomine daturi sunt! Haec €aequitas in tuo imperio fuit, haec praetoris dignitas, ut €servos Venerios Siculorum dominos esse velles; hic dilectus, @1 €hoc discrimen te praetore fuit, ut aratores in servorum €numero essent, servi in publicanorum. @@Quid? Amestratini miseri, impositis ita magnis decumis €ut ipsis reliqui nihil fieret, nonne tamen numerare pecunias €coacti sunt? Addicuntur decumae M. Caesio, cum adessent €legati Amestratini; statim cogitur Heraclius legatus nume-€rare HS &7. Quid hoc est? quae est ista praeda, quae €vis, quae direptio sociorum? Si erat Heraclio ab senatu €mandatum ut emeret, emisset: si non erat, qui poterat sua €sponte pecuniam numerare? Caesio renuntiat se dedisse. Cognoscite renuntiationem ex litteris publicis. Recita. €&7Ex litteris pvblicis.& Quo senatus consulto erat hoc €legato permissum? Nullo. Cur fecit? Coactus est. Quis €hoc dicit? Tota civitas. Recita testimonium publicum. €&7Testimonivm pvblicvm.& Ab hac eadem civitate anno €secundo simili ratione extortam esse pecuniam et Sex. €Vennonio datam ex eodem testimonio cognovistis. At €Amestratinos, homines tenuis, cum eorum decumas me-€dimnis &7dccc& vendidisses Bariobali Venerio_cognoscite €nomina publicanorum!_cogis eos plus lucri addere quam €quanti venierant, cum magno venissent. Dant Bariobali €medimna &7dcccl&, HS &7md&. Profecto numquam iste tam €amens fuisset ut ex agro populi Romani plus frumenti servo €Venerio quam populo Romano tribui pateretur, nisi omnis ea praeda servi nomine ad istum ipsum perveniret. Petrini, €cum eorum decumae magno addictae essent, tamen invi-€tissimi P. Naevio Turpioni, homini improbissimo, qui €iniuriarum Sacerdote praetore damnatus est, HS &7 dare €coacti sunt. Itane dissolute decumas vendidisti ut, cum €esset medimnum HS &7xv&, venissent autem decumae me-€dimnum &7, hoc est HS &7, lucri decumano HS &7 @1 €darentur? At permagno decumas eius agri vendidisti. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜Úˆ‰Videlicet gloriatur non Turpioni lucrum datum esse, sed €Petrinis pecuniam ereptam. @@Quid? Halicyenses, quorum incolae decumas dant, ipsi €agros immunis habent, nonne huic eidem Turpioni, cum €decumae &7c& med. venissent, HS &7 dare coacti sunt? Si id €quod maxime vis posses probare, haec ad decumanos lucra €venisse, nihil te attigisse, tamen hae pecuniae per vim atque €iniuriam tuam captae et conciliatae tibi fraudi ac damnationi €esse deberent; cum vero hoc nemini persuadere possis, te €tam amentem fuisse ut Apronium et Turpionem, servos €homines, tuo liberumque tuorum periculo divites fieri velles, €dubitaturum quemquam existimas quin illis emissariis haec tibi omnis pecunia quaesita sit? Segestam item ad im-€munem civitatem Venerius Symmachus decumanus immit-€titur. Is ab isto litteras adfert, ut sibi contra omnia senatus €consulta, contra omnia iura, contraque legem Rupiliam €extra forum vadimonium promittant aratores. Audite lit-€teras quas ad Segestanos miserit. &7Litterae C. Verris.& €Hic Venerius quem ad modum aratores eluserit, ex una €pactione hominis honesti gratiosique cognoscite; in eodem enim genere sunt cetera. Diocles est Panhormitanus, €Phimes cognomine, homo inlustris ac nobilis. Arabat is €agrum conductum in Segestano; nam commercium in eo €agro nemini est; conductum habebat HS sex milibus. Pro €decuma, cum pulsatus a Venerio esset, decidit HS &7 et €[2medimnis]2 &7dcliiii&. Id ex tabulis ipsius cognoscite. &7Nomen €&7Dioclis Panhormitani.& Huic eidem Symmacho C. An-€naeus Brocchus senator, homo eo splendore, ea virtute, qua €omnes existimatis, nummos praeter frumentum coactus est @1 €dare. Venerione servo te praetore talis vir, senator populi €Romani, quaestui fuit? @@Hunc ordinem si dignitate antecellere non existimabas, €ne hoc quidem sciebas, iudicare? Antea cum equester €ordo iudicaret, improbi et rapaces magistratus in provinciis €inserviebant publicanis; ornabant eos qui in operis erant; €quemcumque equitem Romanum in provincia viderant, €beneficiis ac liberalitate prosequebantur; neque tantum €illa res nocentibus proderat quantum obfuit multis, cum €aliquid contra utilitatem eius ordinis voluntatemque fecis-€sent. Retinebatur hoc tum nescio quo modo quasi com-€muni consilio ab illis diligenter, ut, qui unum equitem €Romanum contumelia dignum putasset, ab universo ordine malo dignus iudicaretur: tu sic ordinem senatorium de-€spexisti, sic ad iniurias libidinesque tuas omnia coaequasti, €sic habuisti statutum cum animo ac deliberatum, omnis €qui habitarent in Sicilia, aut qui Siciliam te praetore atti-€gissent, iudices reicere ut illud non cogitares tamen, ad €eiusdem ordinis homines te iudices esse venturum? in €quibus si ex ipsorum domestico incommodo nullus dolor €insideret, tamen esset illa cogitatio, in alterius iniuria sese €despectos dignitatemque ordinis contemptam et abiectam. €Quod mehercule, iudices, mihi non mediocriter ferendum €videtur; habet enim quendam aculeum contumelia, quem pati pudentes ac viri boni difficillime possunt. Spoliasti €Siculos; solent enim muti esse in iniuriis suis. Vexasti €negotiatores; inviti enim Romam raroque decedunt. Equites €Romanos ad Aproni iniurias dedisti; quid enim iam nocere €possunt quibus non licet iudicare? Quid? cum senatores €summis iniuriis adficis, quid aliud dicis nisi hoc, 'Cedo mihi @1 €etiam istum senatorem, ut hoc amplissimum nomen senato-€rium non modo ad invidiam imperitorum, sed etiam ad contumeliam improborum natum esse videatur?' Neque €hoc in uno fecit Annaeo, sed in omnibus senatoribus, ut €ordinis nomen non tantum ad honorem quantum ad igno-€miniam valeret. In C. Cassio, clarissimo et fortissimo viro, €cum is eo ipso tempore primo istius anno consul esset, €tanta improbitate usus est ut, cum eius uxor, femina pri-€maria, paternas haberet arationes in Leontino, frumentum €omne decumanos auferre iusserit. Hunc tu in hac causa €testem, Verres, habebis, quoniam iudicem ne haberes pro-vidisti. Vos autem, iudices, putare debetis esse quiddam €nobis inter nos commune atque coniunctum. Multa sunt €imposita huic ordini munera, multi labores, multa pericula €non solum legum ac iudiciorum, sed etiam rumorum ac €temporum: sic est hic ordo quasi propositus atque editus €in altum ut ab omnibus ventis invidiae circumflari posse €videatur. In hac tam misera et iniqua condicione vitae ne €hoc quidem retinebimus, iudices, ut magistratibus nostris in €obtinendo iure nostro ne contemptissimi ac despicatissimi €esse videamur? @@Thermitani miserunt qui decumas emerent agri sui. €Magni sua putabant interesse publice potius quamvis magno €emi quam in aliquem istius emissarium inciderent. Ad-€positus erat Venuleius quidam qui emeret. Is liceri non €destitit; illi quoad videbatur ferri aliquo modo posse con-€tenderunt; postremo liceri destiterunt. Addicitur Venuleio €tritici medimnum &7viii& milibus. Legatus Posidorus renun-€tiat. Cum omnibus hoc intolerandum videretur, tamen @1 €Venuleio dantur, ne accedat, tritici mod. &7 et praeterea €HS &7: ex quo facile apparet quae merces decumani, quae €praetoris praeda esse videatur. Cedo Thermitanorum mihi €litteras et testimonium. &7Tabvlae Thermitanorvm et &7testimonivm.& Imacharensis iam omni frumento ablato, €iam omnibus iniuriis tuis exinanitos, tributum facere miseros €ac perditos coegisti, ut Apronio darent HS &7. Recita et €decretum de tributis et publicum testimonium. &7Senatvs €&7consvltvm de tribvto confervndo. Testimonivm €&7Imacharensivm.& Hennenses, cum decumae venissent agri €Hennensis med. &7cc&, Apronio coacti sunt dare tritici €modium &7 et HS &7iii& milia. Quaeso, attendite quantus €numerus frumenti cogatur ex omni agro decumano. Nam €per omnis civitates quae decumas debent percurrit oratio €mea, et in hoc genere nunc, iudices, versor, non in quo €singillatim aratores eversi bonis omnibus sint, sed quae €publice decumanis lucra data sint, ut aliquando ex eorum €agris atque urbibus expleti atque saturati cum hoc cumulo quaestus decederent. Calactinis quam ob rem imperasti €anno tertio ut decumas agri sui, quas Calactae dare consue-€verant, Amestrati M. Caesio decumano darent? quod neque €ante te praetorem illi fecerant neque tu ipse hoc ita statueras €antea per biennium. Theomnastus Syracusanus in agrum €Mutycensem cur abs te immissus est? qui aratores ita €vexavit ut illi in alteras decumas, id quod in aliis quoque €civitatibus ostendam, triticum emere necessario propter inopiam cogerentur. Iam vero ex Hyblensium pactionibus €intellegetis, quae factae sunt cum decumano Cn. Sergio, €sexiens tanto quam quantum satum sit ablatum esse ab €aratoribus. Recita sationes et pactiones ex litteris publicis. @1 €Cognoscite pactiones Menaenorum cum Venerio servo. €Cognoscite item professiones sationum et pactiones Menae-€norum. Patiemini, iudices, ab sociis, ab aratoribus populi €Romani, ab eis qui vobis laborant, vobis serviunt, qui ita €plebem Romanam ab sese ali volunt ut sibi ac liberis suis €tantum supersit quo ipsi ali possint, ab his per summam €iniuriam, per acerbissimas contumelias plus aliquanto ab-€latum esse quam natum sit? @@Sentio, iudices, moderandum mihi esse iam orationi meae €fugiendamque vestram satietatem. Non versabor in uno €genere diutius, et ita cetera de oratione mea tollam ut in €causa tamen relinquam. Audietis Agrigentinorum, fortissi-€morum virorum, diligentissimorum aratorum, querimonias; €cognoscetis Entellinorum, hominum summi laboris sum-€maeque industriae, dolorem et iniurias; Heracliensium, €Gelensium, Soluntinorum incommoda proferentur; Cati-€nensium, locupletissimorum hominum amicissimorumque, €agros vexatos ab Apronio cognoscetis; Tyndaritanam, €nobilissimam civitatem, Cephaloeditanam, Haluntinam, €Apolloniensem, Enguinam, Capitinam perditas esse hac €iniquitate decumarum intellegetis; Inensibus, Murgentinis, €Assorinis, Helorinis, Ietinis nihil omnino relictum; Ceta-€rinos, Scherinos, parvarum civitatum homines, omnino €abiectos esse ac perditos; omnis denique agros decumanos €per triennium populo Romano ex parte decuma, C. Verri €ex omni reliquo vectigalis fuisse, et plerisque aratoribus þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜çˆ“nihil omnino superfuisse; si cui quid [autem] aut relictum €aut remissum sit, id fuisse tantum quantum ex eo quo €istius avaritia contenta fuit redundarit. @@Duarum mihi civitatum reliquos feci agros, iudices, fere @1 €optimos ac nobilissimos, Aetnensem et Leontinum. Horum €ego agrorum missos faciam quaestus trienni; unum annum €eligam, quo facilius id quod institui explicare possim. €Sumam annum tertium, quod et recentissimus est et ab €isto ita administratus ut, cum se certe decessurum videret, €non laboraret si aratorem nullum in Sicilia omnino esset €relicturus. Agri Aetnensis et Leontini decumas agemus. €Attendite, iudices, diligenter. Agri sunt feraces, annus tertius, decumanus Apronius. De Aetnensibus perpauca €dicam; dixerunt enim ipsi priore actione publice. Memoria €tenetis Artemidorum Aetnensem, legationis eius principem, €publice dicere Apronium venisse Aetnam cum Veneriis; €vocasse ad se magistratus, imperasse ut in foro sibi medio €lecti sternerentur, cotidie solitum esse non modo in publico, €sed etiam de publico convivari; cum in eius conviviis €symphonia caneret maximisque poculis ministraretur, reti-€neri solitos esse aratores, atque ab eis non modo per iniuriam €sed etiam per contumeliam tantum exprimi frumenti quan-tum Apronius imperasset. Audistis haec, iudices; quae €nunc ego omnia praetereo et relinquo. Nihil de luxuria €Aproni loquor, nihil de insolentia, nihil de permissa ab isto €licentia, nihil de singulari nequitia ac turpitudine: tantum €de quaestu ac lucro dicam unius agri et unius anni, quo €facilius vos coniecturam de triennio et de tota Sicilia facere €possitis. Sed mihi Aetnensium brevis est ratio; ipsi enim €venerunt, ipsi publicas litteras deportaverunt; docuerunt €vos quid lucelli fecerit homo non malus, familiaris praetoris, €Apronius. Id, quaeso, ex ipsorum testimonio cognoscite. @1 €[2Recita. &7Testimonivm Aetnensivm.&]2 Quid ais? Dic, dic, €quaeso, clarius, ut populus Romanus de suis vectigalibus, €de suis aratoribus, de suis sociis atque amicis audiat. &7 €&7med.&, HS &7. Per deos immortalis! unus ager uno anno tre-€centa milia mod. tritici et praeterea HS &7 lucri dat Apronio! €Tantone minoris decumae venierunt quam fuerunt, an, cum €satis magno venissent, hic tantus tamen frumenti pecuniaeque €numerus ab aratoribus per vim ablatus est? Vtrum enim horum dixeris, in eo culpa et crimen haerebit. Nam illud €quidem non dices_quod utinam dicas!_ad Apronium non €pervenisse tantum. Ita te non modo publicis tenebo sed €etiam privatis aratorum pactionibus ac litteris ut intellegas €non te diligentiorem in faciendis furtis fuisse quam me in €deprehendendis. Hoc tu feres? hoc quisquam defendet? €hoc hi, si aliter de te statuere voluerint, sustinebunt? uno €adventu ex uno agro Q. Apronium, praeter eam quam dixi €pecuniam numeratam, &7ccc& milia mod. tritici lucri nomine sustulisse! Quid? hoc Aetnenses soli dicunt? Immo €etiam Centuripini, qui agri Aetnensis multo maximam €partem possident; quorum legatis, hominibus nobilissimis, €Androni et Artemoni, senatus ea mandata dedit quae pu-€blice ad civitatem ipsorum pertinebant; de iis iniuriis quas €cives Centuripini non in suis sed in aliorum finibus accepe-€rant, senatus et populus Centuripinus legatos noluit mittere; €ipsi aratores Centuripini, qui numerus est in Sicilia maximus €hominum honestissimorum et locupletissimorum, tris lega-€tos, civis suos, delegerunt, ut eorum testimonio non unius €agri sed prope totius Siciliae calamitates cognosceretis. €Arant enim tota Sicilia fere Centuripini, et hoc in te gravio-€res certioresque testes sunt, quod ceterae civitates suis solum €incommodis commoventur, Centuripini, quod in omnium @1 €fere finibus possessiones habent, etiam ceterarum civitatum €damna ac detrimenta senserunt. @@Verum, uti dixi, ratio certa est Aetnensium et publicis et €privatis litteris consignata. Meae diligentiae pensum magis €in Leontino agro est exigendum propter hanc causam, quod €ipsi Leontini publice non sane me multum adiuverunt; €neque enim eos isto praetore hae decumanorum iniuriae €laeserunt, potius etiam, iudices, adiuverunt. Mirum fortasse €hoc vobis aut incredibile videatur, in tantis aratorum incom-€modis Leontinos, qui principes rei frumentariae fuerint, €expertis incommodorum atque iniuriarum fuisse. Hoc €causae est, iudices, quod in agro Leontino praeter unam €Mnasistrati familiam glebam Leontinorum possidet nemo. €Itaque Mnasistrati, hominis honestissimi atque optimi viri, €testimonium, iudices, audistis: ceteros Leontinos, quibus €non modo Apronius in agris sed ne tempestas quidem ulla €nocere potuit, exspectare nolite: etenim non modo incom-€modi nihil ceperunt, sed etiam in Apronianis illis rapinis in €quaestu sunt compendioque versati. @@Quapropter, quoniam Leontina civitas me atque legatio €propter eam quam dixi causam defecit, mihimet ineunda €ratio et via reperiunda est qua ad Aproni quaestum, sive €adeo qua ad istius ingentem immanemque praedam possim €pervenire. Agri Leontini decumae tertio anno venierunt €tritici medimnum &7, hoc est tritici mod. &7cc& et &7xvi& €milibus. Magno, iudices, magno; neque enim hoc pos-€sum negare. Itaque necesse est aut damnum aut certe €non magnum lucrum fecisse decumanos; hoc enim solet usu venire iis qui magno redemerunt. Quid, si ostendo in €hac una emptione lucri fieri tritici mod. &7c&? quid, si &7cc&? €quid, si &7ccc&? quid, si &7cccc& milia? dubitabitis etiam cui ista @1 €tanta praeda quaesita sit? Iniquum me esse quispiam €dicet, qui ex lucri magnitudine coniecturam capiam furti €atque praedae. Quid, si doceo, iudices, eos qui &7 mod. €lucri faciunt damnum facturos fuisse, si tua iniquitas, si tui €ex cohorte recuperatores non intercederent, num quis poterit €in tanto lucro tantaque iniquitate dubitare quin propter im-€probitatem tuam tam magnos quaestus feceris, propter €magnitudinem quaestus improbus esse volueris? @@Quo modo igitur hoc adsequar, iudices, ut sciam quantum €lucri factum sit? Non ex Aproni tabulis, quas ego cum €conquirerem non inveni, et cum in ius ipsum eduxi expressi €ut conficere tabulas se negaret. Si mentiebatur, quam ob €rem removebat, si hae tabulae nihil tibi erant obfuturae? €si omnino nullas confecerat litteras, ne id quidem satis €significat illum non suum negotium gessisse? Ea est enim €ratio decumanorum ut sine plurimis litteris confici non €possit; singula enim nomina aratorum et cum singulis pa-€ctiones decumanorum litteris persequi et conficere necesse est. €Iugera professi sunt aratores omnes imperio atque instituto €tuo: non opinor quemquam minus esse professum quam €quantum arasset, cum tot cruces, tot supplicia, tot ex cohorte €recuperatores proponerentur. In iugero Leontini agri me-€dimnum fere tritici seritur perpetua atque aequabili satione; €ager efficit cum octavo, bene ut agatur; verum ut omnes di €adiuvent, cum decumo. Quod si quando accidit, tum fit ut €tantum decumae sit quantum severis, hoc est ut, quot iugera sint sata, totidem medimna decumae debeantur. Hoc cum €ita esset, primum illud dico, pluribus milibus medimnum €venisse decumas agri Leontini quam quot milia iugerum @1 €sata essent in agro Leontino. Quodsi fieri non poterat ut €plus quam &7x& medimna ex iugero exararent, medimnum €[2autem]2 ex iugero decumano dari oportebat, cum ager, id €quod perraro evenit, cum decumo extulisset, quae erat €ratio decumanis, siquidem decumae ac non bona venibant €aratorum, ut pluribus aliquanto medimnis decumas emerent €quam iugera erant sata? In Leontino iugerum subscriptio €ac professio non est plus &7; decumae &7 medimnum €venierunt. Erravit an potius insanivit Apronius? Immo €tum insanisset, si aratoribus id quod deberent licitum esset, €et non quod Apronius imperasset necesse fuisset dare. @@Si ostendam minus tribus medimnis in iugerum neminem €dedisse decumae, concedes, opinor, ut cum decumo fructus €arationis perceptus sit, neminem minus tribus decumis €dedisse. Atque hoc in benefici loco petitum est ab Apro-€nio, ut in iugera singula ternis medimnis decidere liceret. €Nam cum a multis quaterna, etiam quina exigerentur, multis þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜ò‡autem non modo granum nullum, sed ne paleae quidem €ex omni fructu atque ex annuo labore relinquerentur, tum €aratores Centuripini, qui numerus in agro Leontino maximus €est, unum in locum convenerunt, hominem suae civitatis in €primis honestum ac nobilem, Andronem Centuripinum, lega-€runt ad Apronium, (eundem quem hoc tempore ad hoc €iudicium legatum et testem Centuripina civitas misit), ut is €apud eum causam aratorum ageret, ab eoque peteret ut ab €aratoribus Centuripinis ne amplius in iugera singula quam terna medimna exigeret. Hoc vix ab Apronio in summo €beneficio pro iis qui etiam tum incolumes erant impetratum €est. Id cum impetrabatur, hoc videlicet impetrabatur, ut @1 €pro singulis decumis ternas decumas dare liceret. Quodsi €tua res non ageretur, a te potius postularent ne amplius quam €singulas, quam ab Apronio ut ne plus quam ternas decumas €darent. Nunc ut hoc tempore ea quae regie seu potius €tyrannice statuit in aratores Apronius praetermittam, neque €eos appellem a quibus omne frumentum eripuit, et quibus €nihil non modo de fructu sed ne de bonis quidem suis reli-€qui fecit, ex hisce ternis medimnis, quod benefici gratiaeque €causa concessit, quid lucri fiat cognoscite. @@Professio est agri Leontini ad iugerum &7; haec sunt €ad tritici medimnum &7, id est mod. &7; deductis €tritici mod. &7, quanti decumae venierunt, reliqua sunt €tritici &7. Adde totius summae &7dxxxx& milium mod. €tris quinquagesimas; fit tritici mod. &7cccc& (ab omnibus €enim ternae praeterea quinquagesimae exigebantur); sunt €haec iam ad &7 mod. tritici. At ego &7 lucri facta €esse dixeram; non enim duco in hac ratione eos quibus €ternis medimnis non est licitum decidere. Verum ut hac €ipsa ratione summam mei promissi compleam, ad singula €medimna multi HS binos, multi HS singulos semis acces-€sionis cogebantur dare, qui minimum, singulos nummos. €Minimum ut sequamur, quoniam &7 med. duximus, acce-dant eo novo pessimoque exemplo HS &7. Hic mihi etiam €dicere audebit magno se decumas vendidisse, cum ex eodem €agro dimidio ipse plus abstulerit quam populo Romano €miserit? &7 decumas agri Leontini vendidisti; si ex €lege, magno; si ut lex esset libido tua, si ut quae dimidiae €essent decumae vocarentur, parvo vendidisti; multo enim €pluris fructus annui Siciliae venire potuerunt, si id te sena-€tus aut populus Romanus facere voluisset. Etenim decumae €saepe tanti venierunt, cum lege Hieronica venirent, quanti @1 €nunc lege Verria venierunt. Cedo mihi C. Norbani decu-€mas venditas. &7C. Norbani decvmae venditae agri Leon-€&7tini.& Atqui tum neque iudicium de modo iugerum dabatur, €neque erat Artemidorus Cornelius recuperator, neque ab €aratore magistratus Siculus tantum exigebat quantum decu-€manus ediderat, nec beneficium petebatur a decumano, ut €in iugera singula ternis medimnis decidere liceret, nec €nummorum accessionem cogebatur arator dare nec ternas €quinquagesimas frumenti addere: et tamen populo Romano €magnus frumenti numerus mittebatur. @@Quid vero istae sibi quinquagesimae, quid porro num-€morum accessiones volunt? quo id iure atque adeo €quo id more fecisti? Nummos dabat arator. Quo modo €aut unde? qui, si largissimus esse vellet, cumulatiore men-€sura uteretur, ut antea solebant facere in decumis, cum €aequa lege et condicione venibant. Is nummum dabat! €Vnde? de frumento? quasi habuisset te praetore quod €venderet. De vivo igitur erat aliquid resecandum, ut esset €unde Apronio ad illos fructus arationum hoc corollarium €nummorum adderetur. Iam id porro utrum libentes an €inviti dabant? Libentes? amabant, credo, Apronium. €Inviti? qua re nisi vi et malo cogebantur? Iam iste homo €amentissimus in vendundis decumis nummorum faciebat €accessiones ad singulas decumas, neque multum; bina aut €terna milia nummum addebat; fiunt per triennium HS for-€tasse &7d& milia. Hoc neque exemplo cuiusquam neque ullo €iure fecit, neque eam pecuniam rettulit; neque hoc parvum €crimen quem ad modum defensurus sit homo quisquam €umquam excogitabit. @@Quod cum ita sit, audes dicere te magno decumas ven-€didisse, cum sit perspicuum te bona fortunasque aratorum @1 €non populi Romani, sed tui quaestus causa vendidisse? Vt €si qui vilicus ex eo fundo qui sestertia dena meritasset, ex-€cisis arboribus ac venditis, demptis tegulis, instrumento, €pecore abalienato, domino &7xx& milia nummum pro &7x& miserit, €sibi alia praeterea centum confecerit, primo dominus ignarus €incommodi sui gaudeat vilicoque delectetur, quod tanto plus €[sibi] mercedis ex fundo refectum sit, deinde, cum audierit eas €res quibus fundi fructus et cultura continetur amotas et ven-€ditas, summo supplicio vilicum adficiat et secum male actum €putet: item populus Romanus, cum audit pluris decumas €vendidisse C. Verrem quam innocentissimum hominem cui €iste successit, C. Sacerdotem, putat se bonum in arationibus €fructibusque suis habuisse custodem ac vilicum; cum sen-€serit istum omne instrumentum aratorum, omnia subsidia €vectigalium vendidisse, omnem spem posteritatis avaritia €sua sustulisse, arationes et agros vectigalis vastasse atque €exinanisse, ipsum maximos quaestus praedasque fecisse, €intelleget secum actum esse pessime, istum autem summo €supplicio dignum existimabit. @@Vnde ergo hoc intellegi potest? Ex hoc maxime, quod €ager decumanus provinciae Siciliae propter istius avaritiam €desertus est. Neque id solum accidit uti minus multis iugis €ararent, si qui in agris remanserunt, sed etiam ut permulti €locupletes homines, magni et navi aratores, agros latos ac €fertilis desererent totasque arationes derelinquerent. Id €adeo sciri facillime potest ex litteris publicis civitatum, €propterea quod lege Hieronica numerus aratorum quot-€annis apud magistratus publice subscribitur. Recita tan-€dem, quot acceperit aratores agri Leontini Verres: &7lxxxiiii&. €Quot anno tertio profiteantur: &7xxxii&. Duo et quinquaginta @1 €aratores ita video deiectos ut iis ne vicarii quidem successe-€rint. Quot aratores adveniente te fuerunt agri Mutycensis? €Videamus ex litteris publicis. &7clxxxvii&. Quid? anno €tertio? &7lxxxvi&. Centum et unum aratores unus ager €istius iniuria desiderat, atque adeo nostra res publica, €quoniam illa populi Romani vectigalia sunt, hunc tot €patrum familias numerum desiderat et reposcit. Ager €Herbitensis primo anno habuit aratores &7cclii&, tertio &7cxx&: €hinc &7cxxxii& patres familias extorres profugerunt. Agyri-€nensis ager_quorum hominum, quam honestorum, quam €locupletium!_&7ccl& aratores habuit primo anno praeturae €tuae. Quid? tertio anno? &7lxxx&, quem ad modum legatos Agyrinensis recitare ex publicis litteris audistis. Pro di €immortales! si ex provincia tota &7clxx& aratores eiecisses, €possesne severis iudicibus salvus esse? Vnus ager Agyri-€nensis &7clxx& aratoribus inanior cum sit, vos coniecturam €totius provinciae nonne facietis? Atque hoc peraeque in €omni agro decumano reperietis; quibus aliquid tamen reliqui €fuerit ex magno patrimonio, eos in agris minore instrumento, €minus multis iugis remansisse, quod metuebant, si disces-€sissent, ne reliquas fortunas omnis amitterent; quibus €autem iste nihil reliqui quod perderent fecerat, eos plane €non solum ex agris, verum etiam ex civitatibus suis pro-€fugisse. Illi ipsi qui remanserant, vix decuma pars aratorum, €relicturi agros omnes erant, nisi ad eos Metellus Roma lit-€teras misisset se decumas lege Hieronica venditurum, et nisi €ab iis hoc petivisset, ut sererent quam plurimum; quod illi €semper sui causa fecerant, cum eos nemo rogaret, quam diu €intellegebant sese sibi et populo Romano, non Verri et €Apronio serere, impendere, laborare. @1 @@Iam vero, iudices, si Siculorum fortunas neglegitis, si €quem ad modum socii populi Romani a magistratibus €nostris tractentur non laboratis, at vos communem populi €Romani causam suscipite atque defendite. Eiectos ara-€tores esse dico, agros vectigalis vexatos atque exinanitos a €Verre, populatam vastatamque provinciam: haec omnia €doceo litteris civitatum, ostendo testimoniis et publicis €honestissimarum civitatum et privatis primariorum virorum. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£˜úˆ‰Quid vultis amplius? Num exspectatis dum L. Metellus, is €qui multos in istum testis imperio et potestate deterruit, €idem absens de istius scelere, improbitate, audacia testi-€monium dicat? Non opinor. At is optime qui successit €isti potuit cognoscere. Ita est; verum amicitia impeditur. €At debet vos certiores facere quo pacto se habeat provincia. Debet; verum tamen non cogitur. Num quis in Verrem €L. Metelli testimonium requirit? Nemo. Num quis po-€stulat? Non opinor. Quid? si testimonio L. Metelli ac €litteris haec omnia vera esse docebo, quid dicetis? utrum €Metellum falsum scribere an amicum laedendi esse cupidum, €an praetorem quem ad modum provincia adflicta sit nescire? €Recita litteras L. Metelli, quas ad Cn. Pompeium et M. €Crassum consules, quas ad M. Mummium praetorem, quas €ad quaestores urbanos misit. &7Epistvla L. Metelli. €&7Decvmas frvmenti lege Hieronica vendidi.& Cum €scribit se lege Hieronica vendidisse, quid scribit? Ita se €vendidisse ut omnis praeter Verrem. Cum scribit se lege €Hieronica vendidisse, quid scribit? Se per istum erepta €Siculis maiorum nostrorum beneficia, ius ipsorum, con-€dicionem societatis, amicitiae, foederum reddidisse. Dicit €quanti cuiusque agri decumas vendiderit; deinde quid @1 scribit? Recita de epistula reliqua. &7Svmma vi data est a& €&7me opera vt qvam plvrimo decvmas venderem.& Cur €igitur, Metelle, non ita magno vendidisti? Quia desertas €arationes, inanis agros, provinciam miseram perditamque €offendisti. Quid? id ipsum quod satum est qua ratione €quisquam qui sereret inventus est? Recita. Litteras ait €se misisse et confirmasse, suam se interposuisse auctori-€tatem; tantum modo aratoribus Metellus obsides non dedit €se in nulla re Verri similem futurum. At quid est tandem €in quo se elaborasse dicit? Recita. &7Vt aratores, qvi €&7reliqvi erant, qvam plvrimvm sererent.& Qui reliqui? €quid hoc est 'reliqui'? quo ex bello, qua ex vastitate? €Quaenam in Sicilia tanta clades aut quod bellum tam €diuturnum, tam calamitosum te praetore versatum est ut is €qui tibi successerit 'reliquos' aratores collegisse et recreasse €videatur? @@Cum bellis Carthaginiensibus Sicilia vexata est, et post €nostra patrumque memoria cum bis in ea provincia magnae €fugitivorum copiae versatae sunt, tamen aratorum interitio €facta nulla est. Tum sementi prohibita aut messe amissa €fructus annuus interibat; tamen incolumis numerus mane-€bat dominorum atque aratorum; tum qui M. Laevino aut €P. Rupilio aut M'. Aquilio praetores in eam provinciam suc-€cesserant aratores reliquos non colligebant. Tantone plus €Verres cum Apronio provinciae Siciliae calamitatis impor-€tavit quam aut Hasdrubal cum Poenorum exercitu, aut €Athenio cum fugitivorum maximis copiis, ut temporibus illis, €simul atque hostis superatus esset, ager araretur omnis @1 €neque aratori praetor per litteras supplicaret neque eum €praesens oraret ut quam plurimum sereret; nunc autem ne €post abitum quidem huius importunissimae pestis quisquam €reperiretur qui sua voluntate araret, pauci essent reliqui qui €L. Metelli auctoritate in agros atque ad suum larem familia-€rem redirent? @@His te litteris, homo audacissime atque amentissime, €iugulatum esse non sentis? non vides, cum is qui tibi €successit aratores reliquos appellet, hoc eum diserte scribere, €reliquos hos esse non ex bello neque ex aliqua eius modi €calamitate, sed ex tuo scelere, importunitate, avaritia, crudeli-€tate? Recita cetera. &7Tamen pro eo vt temporis diffi-€&7cvltas aratorvmqve penvria tvlit.& 'Aratorum,' inquit, €'penuria.' Si ego accusator totiens de re eadem dicerem, €vererer ne animos vestros offenderem, iudices. Clamat €Metellus, &7Nisi litteras misissem&: non est satis. &7Nisi €&7praesens confirmassem&: ne id quidem satis est. &7Reli-€&7qvos&, inquit, &7aratores&. Reliquos? prope lugubri verbo €calamitatem provinciae Siciliae significat: addit, &7aratorvm &7penvria&. Exspectate etiam, iudices, exspectate, si potestis, €auctoritatem accusationis meae. Dico aratores istius avaritia €eiectos: scribit Metellus 'reliquos' ab se esse confirmatos. €Dico agros relictos arationesque esse desertas: scribit €Metellus aratorum esse 'penuriam'. Hoc cum scribit, illud €ostendit, deiectos, fortunis omnibus expulsos esse populi €Romani socios atque amicos. Quibus si qua calamitas €propter istum salvis vectigalibus nostris accidisset, animum €advertere tamen in eum vos oporteret, praesertim cum ea €lege iudicaretis quae sociorum causa esset constituta: cum €vero perditis profligatisque sociis vectigalia populi Romani @1 €sint deminuta, res frumentaria, commeatus, copiae, salus €urbis atque exercituum nostrorum in posteritatem istius €avaritia interierit, saltem populi Romani commoda respicite si sociis fidelissimis prospicere non laboratis. Atque ut intelle-€gatis ab isto prae lucro praedaque praesenti nec vectigalium €nec posteritatis habitam esse rationem, cognoscite quid ad €extremum scribat Metellus. &7In reliqvvm tamen tempvs €&7vectigalibvs prospexi.& In reliquum tempus vectigalibus €ait se prospexisse. Non scriberet se vectigalibus prospexisse €nisi hoc vellet ostendere, te vectigalia perdidisse. Quid €enim erat quod vectigalibus prospiceret Metellus in decumis €et in tota re frumentaria, si iste non vectigalia populi €Romani quaestu suo pervertisset? Atque ipse Metellus, €qui vectigalibus prospicit, qui 'reliquos' aratores colligit, €quid adsequitur nisi hoc, ut arent, si qui possunt, quibus €aratrum saltem aliquod satelles istius Apronius reliquum €fecit, qui tamen in agris spe atque exspectatione Metelli €remanserunt? Quid ceteri Siculi? quid ille maximus nu-€merus aratorum qui non modo ex agris eiecti sunt, sed €etiam ex civitatibus suis, ex provincia denique bonis fortunis-€que omnibus ereptis profugerunt, qua ratione ii revoca-€buntur? Quot praetorum innocentia sapientiaque opus €est ut illa aratorum multitudo aliquando in suis agris ac €sedibus conlocetur? @@Ac ne miremini tantam multitudinem profugisse quantam €ex litteris publicis aratorumque professionibus cognovistis, €scitote tantam acerbitatem istius, tantum scelus in aratores €fuisse,_incredibile dictu est, iudices, sed et factum et tota €Sicilia pervagatum,_ut homines propter iniurias licentiamque €decumanorum mortem sibi ipsi consciverint. Centuripinum @1 €Dioclem, hominem locupletem, suspendisse se constat quo €die sit ei nuntiatum Apronium decumas redemisse. Tyra-€cinum, principem civitatis, eadem ratione mortem oppetisse €dixit apud vos homo nobilissimus, Archonidas Helorinus, €cum audisset tantum decumanum professum esse ex edicto €istius sibi deberi quantum ille bonis suis omnibus efficere €non posset. Haec tu, tametsi omnium hominum dissolu-€tissimus crudelissimusque semper fuisti, tamen numquam €perpeterere, propterea quod ille gemitus luctusque pro-€vinciae ad tui capitis periculum pertinebat; non, inquam, €perpeterere ut homines iniuriae tuae remedium morte ac €suspendio quaererent, nisi ea res ad quaestum et ad praedam €tuam pertineret. @@Quid? illud perpeterere? Attendite, iudices; omnibus €enim nervis mihi contendendum est atque in hoc elaboran-€dum, ut omnes intellegant quam improbam, quam mani-€festam, quam confessam rem pecunia redimere conetur. €Grave crimen est hoc et vehemens et post hominum memo-€riam iudiciaque de pecuniis repetundis constituta gravissi-€mum, praetorem socios habuisse decumanos. Non hoc €nunc primum audit privatus de inimico, reus ab accusatore: €iam antea in sella sedens praetor, cum provinciam Siciliam €obtineret, cum ab omnibus non solum, id quod commune €est, propter imperium, sed etiam, id quod istius praecipuum €est, propter crudelitatem metueretur, miliens audivit, cum €eius animum ad persequendum non neglegentia tardaret, €sed conscientia sceleris avaritiaeque suae refrenaret. Loque-€bantur enim decumani palam, et praeter ceteros is qui apud @1 €istum plurimum poterat maximosque agros populabatur, €Apronius, perparvum ex illis magnis lucris ad se pervenire, praetorem esse socium. Hoc cum palam decumani tota €provincia loquerentur tuumque nomen in re tam turpi €nefariaque interponerent, nihilne tibi venit in mentem þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›ƒ„existimationi tuae consulere, nihil denique capiti ac fortunis €tuis providere? cum tui nominis terror in auribus animisque €aratorum versaretur, cum decumani aratoribus ad pactiones €faciendas non suam vim, sed tuum scelus ac nomen op-€ponerent. Ecquod iudicium Romae tam dissolutum, tam €perditum, tam nummarium fore putasti, quo ex iudicio te €ulla Salus servare posset? cum planum fieret, decumis con-€tra instituta leges consuetudinemque omnium venditis, in €aratorum bonis fortunisque diripiendis decumanos dictitasse €tuas esse partis, tuam rem, tuam praedam, idque te tacuisse €et, cum dissimulare non posses, potuisse tamen perpeti et €perferre, quod magnitudo lucri obscuraret periculi magni-€tudinem plusque aliquanto apud te pecuniae cupiditas quam €iudici metus posset. @@Esto, cetera negare non potes; ne illud quidem tibi €reliquum fecisti, ut hoc posses dicere, nihil eorum te €audisse, nihil ad tuas auris de infamia tua pervenisse. €Querebantur cum luctu et gemitu aratores: tu id nesciebas? €Fremebat tota provincia: nemo id tibi renuntiabat? Romae €querimoniae de tuis iniuriis conventusque habebantur: igno-€rabas haec? ignorabas haec omnia? Quid? cum palam €Syracusis te audiente maximo conventu L. Rubrius Q. €Apronium sponsione lacessivit, &7Ni Apronivs dictitaret €&7te sibi in decvmis esse socivm&, haec te vox non perculit, €non perturbavit, non ut capiti et fortunis tuis prospiceres €excitavit? Tacuisti, sedasti etiam litis illorum, et sponsio @1 €illa ne fieret laborasti. Pro di immortales, hoc aut innocens €homo perpeti potuisset, aut quamvis nocens, qui modo €iudicia Romae fore putaret, non aliqua simulatione existi-mationi se hominum venditasset? Quid est hoc? sponsio €fit de capite ac fortunis tuis: tu sedes et quiescis? non perse-€queris? non perseveras? non perquiris cui dixerit Apronius, €quis audierit? unde hoc natum, quem ad modum prolatum €sit? Si tibi aliquis ad aurem accessisset et dixisset Apro-€nium dictitare te sibi esse socium, commoveri te oportuit, €evocare Apronium, nec illum ante tibi satis facere quam tu €omnium existimationi satis fecisses: cum vero in foro cele-€berrimo tanta frequentia hoc verbo ac simulatione Apronio, €re vera tibi obiectum esset, tu umquam tantam plagam €tacitus accipere potuisses nisi hoc ita statuisses, in re tam €manifesta quicquid dixisses te deterius esse facturum? Quaestores, legatos, praefectos, tribunos suos multi missos €fecerunt et de provincia decedere iusserunt, quod illorum €culpa se minus commode audire arbitrarentur aut quod €peccare ipsos aliqua in re iudicarent: tu Apronium, homi-€nem vix liberum, contaminatum, perditum, flagitiosum, qui €non modo animum integrum sed ne animam quidem €puram conservare potuisset, eum in tanto tuo dedecore €profecto verbo quidem graviore appellasses, neque apud te €tam sancta religio societatis fuisset ut tui capitis periculum €neglegeres, nisi rem tam notam esse omnibus et tam mani-€festam videres. @@Cum eodem Apronio postea P. Scandilius, eques Romanus, €quem vos omnes nostis, eandem sponsionem de societate €fecit quam Rubrius facere voluerat. Institit, oppressit, non €remisit; facta est sponsio HS &7; coepit Scandilius recupera-€tores aut iudicem postulare. Satisne vobis praetori improbo €circumdati cancelli videntur in sua provincia, immo vero in @1 €sella ac tribunali, ut aut de suo capite iudicium fieri patiatur €praesens ac sedens, aut confiteatur se omnibus iudiciis con-€vinci necesse esse? Sponsio est, &7Ni te Apronivs socivm in €&7decvmis esse dicat&; provincia tua est, ades, abs te iudicium €postulatur; quid facis, quid decernis? Recuperatores dicis €te daturum. Bene agis; tametsi qui tantis erunt cervicibus €recuperatores qui audeant in provincia, cum praetor adsit, €non solum contra voluntatem eius sed etiam contra fortunas iudicare? Verum esto; manifesta res est; nemo esset quin €hoc se audisse liquido diceret; locupletissimus quisque ac €certissimus testis esset; nemo erat Sicilia tota quin sciret €decumas esse praetoris, nemo quin audisset id Apronium €dictitasse; praeterea conventus honestus Syracusis, multi €equites Romani, viri primarii, ex qua copia recuperatores €reici oporteret, qui aliter iudicare nullo modo possent. In-€stat Scandilius poscere recuperatores. Tum iste homo €innocens, qui illam suspicionem levare atque ab sese re-€movere cuperet, recuperatores dicit se de cohorte sua €daturum. @@Pro deum hominumque fidem, quem ego accuso? in €quo meam industriam ac diligentiam spectari volo? quid €est quod ego dicendo aut cogitando efficere aut adsequi €debeam? Teneo, teneo, inquam, in mediis vectigalibus €populi Romani, in ipsis fructibus provinciae Siciliae furem €manifesto avertentem rem frumentariam omnem, pecuniam €maximam,_teneo, inquam, ita ut negare non possit. Nam €quid hic dicet? Sponsio facta est cum cognitore tuo Apro-€nio de fortunis tuis omnibus, ni socium te sibi in decumis €esse dictitaret; exspectant omnes quantae tibi ea res curae @1 €sit, quem ad modum hominum existimationi te atque inno-€centiam tuam probari velis. Hic tu medicum et haruspicem €et praeconem tuum recuperatores dabis aut etiam illum €ipsum quem tu in cohorte tua Cassianum iudicem habebas, €si qua res maior esset, Papirium Potamonem, hominem €severum ex vetere illa equestri disciplina? Scandilius €postulare de conventu recuperatores. Tum iste negat se €de existimatione sua cuiquam nisi suis commissurum. Ne-€gotiatores sibi putant esse turpe id forum sibi iniquum €eierare ubi negotientur; praetor provinciam suam sibi totam iniquam eierat. Impudentiam singularem! Hic postulat se €Romae absolvi qui in sua provincia iudicarit absolvi se €nullo modo posse, qui plus existimet apud lectissimos sena-€tores pecuniam quam apud tris negotiatores metum valere! €Scandilius vero negat sese apud Artemidorum recupera-€torem verbum esse facturum, et tamen auget atque onerat €te bonis condicionibus, si tu uti velis; si ex provincia Sicilia €tota statuas idoneum iudicem aut recuperatorem nullum posse reperiri, postulat abs te ut Romam rem reicias. Hic enim €vero tu exclamas hominem improbum, qui postulet ibi de €tua existimatione iudicium fieri ubi te invidiosum esse €intellegat: negas te Romam reiecturum, negas de conventu €recuperatores daturum, cohortem tuam proponis. Scan-€dilius rem se totam relicturum dicit et suo tempore esse €rediturum. Quid tu ibi tum? quid facis? Scandilium €cogis_quid? sponsionem acceptam facere? Impudenter €tollis exspectatum existimationis tuae iudicium: non facis. Quid ergo? Apronio permittis ut quos velit de cohorte @1 €sumat recuperatores? Indignum uni potius ex iniquis €sumundi quam utrique ex aequis reiciundi fieri potestatem. €Neutrum facis eorum. Quid ergo? Estne aliquid quod €improbius fieri possit? Est; cogit enim Scandilium quin-€que illa milia nummum dare atque adnumerare Apronio. €@@Quid potuit elegantius facere praetor cupidus existimationis €bonae, qui ab se omnem suspicionem propulsare, qui se €eripere ex infamia cuperet? Adductus erat in sermonem, €invidiam, vituperationem; dictitarat homo improbus atque €impurus, Apronius, socium esse praetorem; venerat res in €iudicium atque discrimen; potestas erat isti homini integro €atque innocenti data, ut, in Apronium cum animum adver-€tisset, sese gravissima levaret infamia. Quid excogitat €poenae, quid animadversionis in Apronium? Cogit Scan-€dilium Apronio ob singularem improbitatem atque audaciam €praedicationemque nefariae societatis HS &7 mercedis ac praemi nomine dare. Quid interfuit, homo audacissime, €utrum hoc decerneres, an id quod Apronius dictitabat tute €de te profiterere ac dictitares? Quem hominem, si qui pudor €in te atque adeo si qui metus fuisset, sine supplicio dimittere €non debuisti, hunc abs te sine praemio discedere noluisti? €Omnia simul intellegere potestis, iudices, ex hoc uno crimine €Scandiliano: primum hoc non esse Romae natum de socie-€tate decumarum, non ab accusatore fictum, non,_ut solemus €interdum in defensionibus dicere,_crimen domesticum €ac vernaculum, non ex tempore periculi tui constitutum, €sed vetus, agitatum iam et te praetore iactatum, et non ab @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›ˆŒinimicis Romae compositum sed Romam ex provincia deportatum. Simul illud intellegi potest istius in Apronium €studium, Aproni de isto non modo confessio verum etiam €commemoratio. Eodem accedit quod hoc quoque intel-€legere potestis, istum statuisse in provincia sua existimationis €suae iudicium extra cohortem suam committendum fuisse €nemini. €@@Ecquis est iudex cui non ab initio decumani criminis €persuasum sit istum in aratorum bona fortunasque impetum €fecisse? Quis hoc non ex eo statim iudicavit, quod osten-€di istum decumas nova lege atque adeo nulla lege contra omnium consuetudinem atque instituta vendidisse? Verum €ut istos ego iudices tam severos, tam diligentis, tam reli-€giosos non habeam, ecquis est ex iniuriarum magnitudine, €improbitate decretorum, iudiciorum iniquitate qui hoc non €iam dudum statuerit et iudicarit? Etiam sane sit aliquis €dissolutior in iudicando, legum offici rei publicae sociorum €atque amicorum neglegentior: quid? is possitne de istius €improbitate dubitare, cum tanta lucra facta, tam iniquas €pactiones vi et metu expressas cognoverit, cum tanta €praemia civitates vi atque imperio, virgarum ac mortis €metu, non modo Apronio atque eius similibus verum etiam Veneriis servis dare coactas? Quodsi quis sociorum in-€commodis minus commovetur,_si quem aratorum fugae €calamitates exsilia suspendia denique non permovent,_non €possum dubitare quin is tamen, cum vastatam Siciliam, €relictos agros ex civitatum litteris et ex epistula L. Metelli €cognoverit, statuat fieri non posse ut de isto non severissime €iudicetur. Erit etiam aliquis qui haec omnia dissimulare €ac neglegere possit? Attuli sponsiones ipso praesente factas @1 €de decumarum societate ab ipso prohibitas iudicari: quid €est quod possit quisquam manifestius hoc desiderare? Non €dubito quin vobis satis fecerim, iudices; verum tamen pro-€grediar longius, non mehercule quo magis hoc vobis per-€suadeatur quam iam persuasum esse confido, sed ut ille €aliquando impudentiae suae finem faciat, aliquando desinat €ea se putare emere quae ipse semper habuit venalia,_fidem €ius iurandum veritatem officium religionem,_desinant €amici eius ea dictitare quae detrimento maculae invidiae infamiae nobis omnibus esse possint. At qui amici! O €miserum, o invidiosum offensumque paucorum culpa atque €indignitate ordinem senatorium! Albam Aemilium seden-€tem in faucibus macelli loqui palam vicisse Verrem, emptos €habere iudices, alium HS &7, alium HS &7, quem minimo, €&7! Atque ei cum responsum esset fieri non posse, multos €testis esse dicturos, me praeterea causae non defuturum, €'Licet hercle,' inquit, 'omnes omnia dicant, in illo, nisi €ita res manifesta erit adlata ut responderi nihil possit, vici-mus.' Bene agis, Alba: ad tuam veniam condicionem. €Nihil putas valere in iudiciis coniecturam, nihil suspicionem, €nihil ante actae vitae existimationem, nihil virorum bonorum €testimonia, nihil civitatum auctoritates ac litteras: [2res]2 mani-€festas quaeris. Non quaero iudices Cassianos, veterem €iudiciorum severitatem non requiro, vestram in hac re €fidem dignitatem religionem in iudicando non imploro; €Albam habebo iudicem, eum hominem qui se ipse scurram €improbissimum existimari vult, [2cum]2 a scurris semper potius €gladiator quam scurra appellatus sit; adferam rem eius @1 €modi in decumis ut Alba fateatur istum in re frumentaria et €in bonis aratorum aperte palamque esse praedatum. @@Decumas agri Leontini magno dicis te vendidisse. Osten-€di iam illud initio, non existimandum magno vendidisse €eum qui verbo decumas vendiderit, re et condicione et lege €et edicto et licentia decumanorum decumas aratoribus nullas €reliquas fecerit. Etiam illud ostendi, vendidisse alios magno €decumas agri Leontini ceterorumque agrorum, et lege Hie-€ronica vendidisse et pluris etiam quam te vendidisse, nec €aratorem quemquam esse questum; nec enim fuit quod €quisquam queri posset, cum lege aequissime scripta ven-€derent, neque illud umquam aratoris interfuit, quanti de-€cumae venirent. Non enim ita est ut, si magno venierint, €plus arator debeat, si parvo, minus; ut frumenta nata sunt, €ita decumae veneunt; aratoris autem interest ita se fru-€menta habere ut decumae quam plurimo venire possint; €dum arator ne plus decuma det, expedit ei decumam esse quam maximam. Verum hoc, ut opinor, esse vis caput €defensionis tuae, magno te decumas vendidisse, atque aliorum €quidem agrorum pro portione magno decumas vendidisse, €agri vero Leontini, qui plurimum efficit, tritici mod. &7. €Si doceo pluris aliquanto potuisse te vendere, neque iis €voluisse addicere qui contra Apronium licerentur, et Apro-€nio multo minoris quam aliis potueris vendere tradidisse,_ €si hoc doceo, poteritne te ipse Alba, tuus antiquissimus non €solum amicus verum etiam amator, absolvere? €@@Dico equitem Romanum, hominem in primis honestum, €Q. Minucium, cum sui similibus ad decumas agri Leontini €tritici mod. non mille non duo nec tria milia, sed ad unas @1 €unius agri decumas tritici modium triginta voluisse addere: €ei potestatem emendi non esse factam, ne res abiret ab Apronio. Negare hoc, nisi forte negare omnia constituisti, €nullo modo potes; palam res gesta est maximo conventu €Syracusis; testis est tota provincia, propterea quod undique €ad emendas decumas solent eo convenire. Quod sive €fateris sive convinceris, quot et quam manifestis in rebus €teneare non vides? Primum tuam rem illam et praedam €fuisse; nam ni ita esset, cur tu Apronium malebas, quem €omnes tuum procuratorem esse in decumis, tuum negotium €agere loquebantur, quam Minucium decumas agri Leontini €sumere? Deinde immensum atque infinitum lucrum esse €factum; nam si &7 tu commotus non esses, certe hoc idem €lucri Minucius Apronio libenter dedisset, si ille accipere voluisset. Quantam igitur illi spem praedae propositam €arbitramur fuisse qui tantum praesens lucrum nulla opera €insumpta contempserit atque despexerit? Deinde ipse €Minucius numquam tanti habere voluisset, si decumas tu €lege Hieronica venderes; sed quia tuis novis edictis et €iniquissimis institutis plus aliquanto se quam decumas abla-€turum videbat, idcirco longius progressus est. At Apronio €semper plus etiam multo abs te permissum est quam quod €edixeras. Quantum igitur quaestum putamus factum esse €per eum cui quidvis licitum sit, cum tantum lucri voluerit addere is cui, si decumas emisset, idem non liceret? Po-€stremo illa quidem certe tibi praecisa defensio est, in qua tu €semper omnia tua furta atque flagitia latere posse arbitratus €es, magno te decumas vendidisse, plebi Romanae consuluisse, €annonae prospexisse. Non potest hoc dicere is qui negare €non potest se unius agri decumas &7xxx& milibus modium @1 €minoris quam potuerit vendidisse; ut etiamsi tibi hoc €concedam, Minucio ideo te non tradidisse quod iam ad-€dixisses Apronio (aiunt enim te ita dictitare, quod ego €exspecto cupioque te illud defendere)_verum ut ita sit, €tamen non potes hoc quasi praeclarum aliquid praedicare, €magno te decumas vendidisse, cum fuisse fateare qui multo €pluris voluerit emere. @@Tenetur igitur iam, iudices, et manifesto tenetur avaritia, €cupiditas hominis, scelus, improbitas, audacia. Quid? si €haec quae dico ipsius amici defensoresque iudicarunt, quid €amplius vultis? Adventu L. Metelli praetoris, cum omnis €eius comites iste sibi suo illo panchresto medicamento €amicos reddidisset, aditum est ad Metellum; eductus €est Apronius. Eduxit vir primarius, C. Gallus senator; €postulavit ab L. Metello ut ex edicto suo iudicium daret in €Apronium, &7Qvod per vim avt metvm abstvlisset&, quam €formulam Octavianam et Romae Metellus habuerat et €habebat in provincia. Non impetrat, cum hoc diceret €Metellus, praeiudicium se de capite C. Verris per hoc €iudicium nolle fieri. Tota Metelli cohors hominum non €ingratorum aderat Apronio; C. Gallus, homo vestri ordinis, €a suo familiarissimo L. Metello iudicium ex edicto non potest impetrare. Non reprehendo Metellum,_pepercit homini €amico et, quem ad modum ipsum dicere audivi, necessario: €non reprehendo, inquam, Metellum, sed hoc miror, quo þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›™„modo de quo homine praeiudicium noluerit fieri per re-€cuperatores, de hoc ipse non modo praeiudicarit verum €gravissime ac vehementissime iudicarit. Primum enim si @1 €Apronium absolutum iri putaret, nihil erat quod ullum €praeiudicium vereretur; deinde si condemnato Apronio €coniunctam cum eo Verris causam omnes erant existi-€maturi, Metellus quidem certe iam hoc iudicabat, eorum €rem causamque esse coniunctam, qui statueret Apronio con-€demnato de isto praeiudicium futurum. Et simul una res €utrique rei est argumento, et aratores vi et metu coactos €Apronio multo plus quam debuerint dedisse, et Apronium €istius rem suo nomine egisse, cum L. Metellus statuerit non €posse Apronium condemnari quin simul de istius scelere €atque improbitate iudicaretur. @@Venio nunc ad epistulam Timarchidi, liberti istius et €accensi; de qua cum dixero, totum hoc crimen decumanum €peroraro. Haec epistula est, iudices, quam nos Syracusis €in aedibus Aproni cum litteras conquireremus invenimus. €Missa est, ut ipsa significat, ex itinere, cum Verres iam de €provincia decessisset, Timarchidi manu scripta. Recita. €&7Epistvla Timarchidi.& [2&7Timarchides&]2 &7Verris accensvs €&7salvtem dicit.& Iam hoc quidem non reprehendo quod €adscribit 'accensus'; cur enim sibi hoc scribae soli sumant, €'&7L. Papirivs scriba&'? Volo ego hoc esse commune ac-€censorum, lictorum, viatorum. &7Fac diligentiam adhibeas, €&7qvod ad praetoris existimationem attinet.& Commendat €Apronio Verrem, et hortatur ut inimicis eius resistat. Bono €praesidio munitur existimatio tua, siquidem in Aproni con-€stituitur diligentia atque auctoritate. &7Habes virtvtem, &7eloqventiam.& Quam copiose laudatur Apronius a Timar-€chide, quam magnifice! Cui ego illum non putem placere @1 €oportere qui tanto opere Timarchidi probatus sit? &7Habes €&7svmptvm vnde facias.& Necesse est, si quid redundarit de €vestro frumentario quaestu, ad illum potissimum per quem €agebatis defluxisse. &7Scribas, apparitores recentis €&7arripe; cvm L. Volteio, qvi plvrimvm potest, caede, €&7concide.& Videte quam valde malitiae suae confidat Timar-€chides, qui etiam Apronio improbitatis praecepta det. Iam €hoc 'caede, concide'! nonne vobis verba domo patroni €depromere videtur ad omne genus nequitiae accommodata? €&7Volo, mi frater, fratercvlo tvo credas.& Consorti €quidem in lucris atque furtis, gemino et simillimo nequitia, €improbitate, audacia. &7In cohorte carvs habebere.& €Quid est hoc 'in cohorte'? quo pertinet? Apronium €doces? quid? in vestram cohortem te monitore an sua €sponte pervenerat? &7Qvod cviqve opvs est, oppone.& Qua €impudentia putatis eum in dominatione fuisse qui in fuga €tam improbus sit? Ait omnia pecunia effici posse: dare, €profundere oportere, si velis vincere. Non hoc mihi tam €molestum est Apronio suadere Timarchidem, quam quod €hoc idem patrono suo praecipit. &7Te postvlante omnes &7vincere solent.& Verre quidem praetore, non Sacerdote, €non Peducaeo, non hoc ipso Metello. &7Scis Metellvm €&7sapientem esse.& Hoc vero ferri iam non potest, inrideri €viri optimi, L. Metelli, ingenium et contemni ac despici a €fugitivo Timarchide. &7Si Volteivm habebis, omnia lvdi-€&7bvndvs conficies.& Hic vehementer errat Timarchides, €qui aut Volteium pecunia corrumpi putet posse, aut €Metellum unius arbitratu gerere praeturam, sed errat @1 €coniectura domestica. Quia multos et per se et per alios €multa ludibundos apud Verrem effecisse vidit, ad omnis €eosdem patere aditus arbitratur. Facilius vos efficiebatis €ludibundi quae volebatis a Verre, quod multa eius ludorum €genera noratis. &7Incvlcatvm est Metello et Volteio €&7te aratores evertisse.& Quis istuc Apronio attribuebat, €cum aratorem aliquem everterat, aut Timarchidi, cum ob €iudicandum aut decernendum aut imperandum aliquid aut €remittendum pecuniam acceperat, aut Sextio lictori, cum €aliquem innocentem securi percusserat? Nemo; omnes ei tum attribuebant quem nunc condemnari volunt. &7Ob-&€&7tvdervnt eivs avris te socivm praetoris fvisse.& €Videsne hoc quam clarum sit et fuerit, cum etiam Timar-€chides hoc metuat? concedesne non hoc crimen nos in te €confingere, sed iam pridem ad crimen aliquam defensionem €libertum quaerere? Libertus et accensus tuus, et tibi ac €liberis tuis omnibus in rebus coniunctus ac proximus, ad €Apronium scribit vulgo esse ab omnibus ita demonstratum €Metello, tibi Apronium in decumis socium fuisse. &7Fac €&7sciat improbitatem aratorvm; ipsi svdabvnt, si di €&7volvnt.& Quod istuc, per deos immortalis, aut qua de €causa excitatum esse dicamus in aratores tam infestum €odium atque tantum? Quantam iniuriam fecerunt Verri €aratores ut eos etiam libertus et accensus eius tam irato €animo ac litteris insequatur? €@@Neque ego huius fugitivi, iudices, vobis epistulam reci- @1 €tassem, nisi ut ex ea totius familiae praecepta et instituta et €disciplinam cognosceretis. Videtis ut moneat Apronium €quibus rebus ac muneribus se insinuet in familiaritatem €Metelli, Volteium corrumpat, scribas accensumque pretio €deleniat. Ea praecipit quae vidit, ea monet alienum homi-€nem quae domi didicit ipse; verum in hoc errat uno, quod €existimat easdem vias ad omnium familiaritates esse munitas. Quamquam merito sum iratus Metello, tamen haec quae €vera sunt dicam. Apronius ipsum Metellum non pretio, ut €Verrem, non convivio, non muliere, non sermone impuro €atque improbo posset corrumpere, quibus rebus non sensim €atque moderate ad istius amicitiam adrepserat, sed brevi €tempore totum hominem totamque eius praeturam posse-€derat; cohortem autem Metelli, quam vocat, quid erat quod €corrumperet, ex qua recuperatores in aratorem nulli dabantur? Nam quod scribit Metelli filium puerum esse, vehementer €errat; non enim ad omnis praetorum filios idem aditus sunt. €O Timarchide, Metelli est filius in provincia non puer, sed €adulescens pudens ac bonus, dignus illo loco ac nomine; €vester iste puer praetextatus in provincia quem ad modum €fuisset non dicerem si pueri esse illam culpam ac non patris €existimarem. Tune, cum te ac tuam vitam nosses, in Sici-€liam tecum grandem praetextatum filium ducebas, ut, €etiamsi natura puerum a paternis vitiis atque a generis €similitudine abduceret, consuetudo tamen eum et disciplina degenerare non sineret? Fac enim fuisse in eo C. Laeli €aut M. Catonis materiem atque indolem: quid ex eo boni €sperari atque effici potest qui in patris luxurie sic vixerit ut €nullum umquam pudicum neque sobrium convivium @1 €viderit, qui in epulis cotidianis adulta aetate per triennium €inter impudicas mulieres et intemperantis viros versatus sit, €nihil umquam audierit a patre quo pudentior aut melior €esset, nihil umquam patrem facere viderit quod cum €imitatus esset non, id quod turpissimum est, patris similis €putaretur? @@Quibus in rebus non solum filio, Verres, verum etiam €rei publicae fecisti iniuriam. Susceperas enim liberos non €solum tibi sed etiam patriae, qui non modo tibi voluptati €sed etiam qui aliquando usui rei publicae esse possent. €Eos instituere atque erudire ad maiorum instituta, ad civi-€tatis disciplinam, non ad tua flagitia neque ad tuas turpitu-€dines debuisti: esset ex inerti atque improbo et impuro €parente navus et pudens et probus filius, haberet aliquid €abs te res publica muneris. Nunc pro te Verrem substituisti €alterum civitati; nisi forte hoc deteriorem, si fieri potest, €quod tu eius modi evasisti non in hominis luxuriosi, sed tantum in furis ac divisoris disciplina educatus; quid isto €fore festivius arbitramur, si est tuus natura filius, consue-€tudine discipulus, voluntate similis? Quem ego, iudices, €quamvis bonum fortemque facile paterer evadere; non enim €me inimicitiae commovent, si quae mihi cum isto futurae €sunt. Nam si in omnibus rebus innocens fuero meique €similis, quid mihi istius inimicitiae nocebunt? sin aliqua €in re Verris similis fuero, non magis mihi deerit inimicus €quam Verri defuit. Etenim, iudices, eius modi res publica €debet esse, et erit veritate iudiciorum constituta, ut inimicus €neque deesse nocenti possit neque obesse innocenti. Qua- @1 €propter nulla res est quam ob rem ego istum nolim ex þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›¢ˆpaternis probris ac vitiis emergere; id quod tametsi isti €difficile est, tamen haud scio an fieri possit, praesertim si, €sicut nunc fit, custodes amicorum eum sectabuntur, quo-niam pater tam neglegens ac dissolutus est. Verum huc €longius quam voluntas fuit ab epistula Timarchidi digressa €est oratio mea, qua recitata conclusurum me esse crimen €decumanum dixeram; ex quo intellexistis innumerabilem €frumenti numerum per triennium aversum ab re publica €esse ereptumque aratoribus. €@@Sequitur ut de frumento empto vos, iudices, doceam, €maximo atque impudentissimo furto; de quo dum certa €et pauca et magna dicam breviter, attendite. Frumentum €emere in Sicilia debuit Verres ex senatus consulto et ex lege €Terentia et Cassia frumentaria. Emundi duo genera fue-€runt, unum decumanum, alterum quod praeterea civitatibus €aequaliter esset distributum; illius decumani tantum quan-€tum ex primis decumis fuisset, huius imperati in annos €singulos tritici mod. &7; pretium autem constitutum €decumano in modios singulos HS &7iii&, imperato HS &7iii s&. €Ita in frumentum imperatum HS duodetriciens in annos €singulos Verri decernebatur quod aratoribus solveret, in €alteras decumas fere ad nonagiens. Sic per triennium ad €hanc frumenti emptionem Siciliensem prope centiens et €viciens erogatum est. @@Hanc pecuniam tantam datam tibi ex aerario inopi atque €exhausto, datam ad frumentum, hoc est ad necessitatem €salutis et vitae, datam ut Siculis aratoribus, quibus tanta @1 €onera res publica imponeret, solveretur, abs te sic laceratam €esse dico ut possim illud probare, si velim, omnem te hanc €pecuniam domum tuam avertisse. Etenim sic hanc rem €totam administrasti ut hoc quod dico probari aequissimo €iudici possit. Sed ego habebo rationem auctoritatis meae; €meminero quo animo, quo consilio ad causam publicam €accesserim; non agam tecum accusatorie, nihil fingam, €nihil cuiquam probari volo me dicente quod non ante mihimet ipsi probatum sit. In hac pecunia publica, iu-€dices, haec insunt tria genera furtorum: primum, cum posita €esset pecunia apud eas societates unde erat attributa, binis €centesimis faeneratus est, deinde permultis civitatibus pro €frumento nihil solvit omnino, postremo, si cui civitati solvit, €tantum detraxit quantum commodum fuit, nulli quod €debitum est reddidit. €@@Ac primum hoc ex te quaero: tu, cui publicani ex Carpi-€nati litteris gratias egerunt, pecunia publica ex aerario €erogata, ex vectigalibus populi Romani ad emendum fru-€mentum attributa, fueritne tibi quaestui, pensitaritne tibi €binas centesimas? Credo te negaturum; turpis enim est et periculosa confessio. Mihi autem hoc perarduum est €demonstrare. Quibus enim testibus? publicanis? Tra-€ctati honorifice sunt: tacebunt. Litteris eorum? Decreto €decumanorum remotae sunt. Quo me igitur vertam? rem €tam improbam, crimen tantae audaciae tantaeque impuden-€tiae propter inopiam testium ac litterarum praetermittam? €Non faciam, iudices, utar teste_quo? P. Vettio Chilone, €homine equestris ordinis honestissimo atque ornatissimo, €qui isti ita et amicus et necessarius est ut, etiamsi vir bonus €non esset, tamen quod contra istum diceret grave videretur, €ita vir bonus est ut, etiamsi inimicissimus isti esset, tamen €eius testimonio credi oporteret. @1 @@Admiratur et exspectat quidnam Vettius dicturus sit. €Nihil dicet ex tempore, nihil ex sua voluntate, nihil, cum €utrumvis licuisse videatur. Misit in Siciliam litteras ad €Carpinatium, cum esset magister scripturae et sex publi-€corum, quas ego Syracusis apud Carpinatium in litterarum €adlatarum libris, Romae in litterarum missarum apud €magistrum L. Tullium, familiarem tuum, inveni; quibus €ex litteris impudentiam faeneratoris, quaeso, cognoscite. €&7Litterae missae P. Vetti, P. Servili, C. Antisti magi-€&7strorvm.& Praesto se tibi ait futurum Vettius et observa-€turum quem ad modum rationes ad aerarium referas, ut, si €hanc ex faenore pecuniam populo non rettuleris, reddas societati. Possumus hoc teste, possumus P. Servili et C. €Antisti magistrorum litteris, primorum hominum atque €honestissimorum, possumus auctoritate societatis, cuius lit-€teris utimur, quod dicimus obtinere, an aliqua firmiora aut €graviora quaerenda sunt? Vettius, tuus familiarissimus, Vet-€tius, tuus adfinis, cuius sororem habes in matrimonio, tuae €frater uxoris, Vettius, frater tui quaestoris, testatur litteris €impudentissimum tuum furtum certissimumque peculatum; €nam quo alio nomine pecuniae publicae faeneratio est €appellanda? &7Recita reliqva.& Scribam tuum dicit, Verres, €huius perscriptorem faenerationis fuisse: ei quoque magistri €minantur in litteris, et casu scribae tum duo magistri fuerunt €cum Vettio. Binas centesimas ab sese ablatas ferendum €non putant, et recte non putant. Quis enim hoc fecit um-€quam, quis denique conatus est facere aut posse fieri cogi- @1 €tavit, ut, cum senatus usura publicanos saepe iuvisset, €magistratus a publicanis pecuniam pro usura auderet auferre? €Certe huic homini spes nulla salutis esset, si publicani, hoc est si equites Romani iudicarent: minor esse nunc, iudices, €vobis disceptantibus debet, et tanto minor quanto est ho-€nestius alienis iniuriis quam re sua commoveri. €@@Quid ad haec respondere cogitas? utrum factum negabis €an tibi hoc licitum esse defendes? Negare qui potes? an €ut tanta auctoritate litterarum, tot testibus publicanis con-€vincare? Licuisse vero qui? Si hercule te tuam pecuniam €praetorem in provincia faeneratum docerem, tamen effugere €non posses; sed publicam, sed ob frumentum decretam, sed €a publicanis faenore acceptam, hoc licuisse cuiquam proba-€bis? quo non modo ceteri, sed tu ipse nihil audacius im-€probiusque fecisti. Non mehercule hoc, quod omnibus €singulare videtur,_de quo mihi deinceps dicendum est,_ €possum, iudices, dicere audacius esse aut impudentius, quod €permultis civitatibus pro frumento nihil solvit omnino: €maior haec praeda fortasse, sed illa impudentia certe non minor. Et quoniam de illa faeneratione satis dictum est, €nunc de hac tota pecunia aversa, quaeso, cognoscite. €@@Siciliae civitates multae sunt, iudices, ornatae atque €honestae, ex quibus in primis numeranda est civitas €Halaesina; nullam enim reperietis aut officiis fideliorem €aut copiis locupletiorem aut auctoritate graviorem. Huic iste €in annos singulos cum sexagena milia tritici modium impera-€visset, pro tritico nummos abstulit, quanti erat in Sicilia €triticum; quos de publico nummos acceperat, retinuit omnis. @1 €Obstipui, iudices, cum hoc mihi primum Halaesae demon-€stravit in senatu Halaesinorum homo summo ingenio, summa €prudentia, summa auctoritate praeditus, Halaesinus Aeneas, €cui senatus dederat publicam causam ut mihi fratrique meo €gratias ageret, et simul qui nos ea quae ad iudicium per-tinerent doceret. Demonstravit hanc istius consuetudinem €ac rationem fuisse: quod omnis frumenti copia decumarum €nomine penes istum esset redacta, solitum esse istum pecu-€niam cogere a civitatibus, frumentum improbare, quantum €frumenti esset Romam mittendum, tantum de suo quaestu ac €de sua copia frumenti mittere. Posco rationes, inspicio €litteras, video frumenti granum Halaesinos, quibus sexagena €milia modium imperata erant, nullum dedisse, pecuniam €Volcatio, Timarchidi, scribae dedisse: reperio genus huius €modi, iudices, praedae, ut praetor, qui frumentum emere €debeat, non emat sed vendat, pecunias, quas civitatibus dis-€tribuere debeat, eas omnis avertat atque auferat. Non mihi €iam furtum, sed monstrum ac prodigium videbatur civitatum €frumentum improbare, suum probare; cum suum probasset, €pretium ei frumento constituere; quod constituisset, id a €civitatibus auferre, quod a populo Romano accepisset, €tenere. @@Quot vultis esse in uno furto peccatorum gradus, ut, si €singulis insistere velim, progredi iste non possit? Improbas €frumentum Siculorum. Quid? ipse quod mittis? peculia-€rem habes aliquam Siciliam quae tibi ex alio genere fru-€mentum suppeditare possit? Cum senatus decernit ut €ematur in Sicilia frumentum, aut cum populus iubet, hoc, @1 €ut opinor, intellegit, ex Sicilia Siculum frumentum apportari þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›¬ˆˆoportere: tu cum civitatum Siciliae vulgo omne frumentum €improbas, num ex Aegypto aut Syria frumentum Romam €missurus es? Improbas Halaesinum, Thermitanum, Cepha-€loeditanum, Amestratinum, Tyndaritanum, Herbitense, €multarum praeterea civitatum! Quid accidit tandem ut €horum populorum agri frumentum eius modi te praetore €ferrent,_quod numquam antea,_ut neque tibi neque €populo Romano posset probari, praesertim cum ex isdem €agris eiusdem anni frumentum ex decumis Romam man-€cipes advexissent? Quid acciderat ut ex eodem horreo €decumanum probaretur, emptum improbaretur? Dubiumne €est quin ista omnis improbatio cogendae pecuniae causa nata sit? Esto, improbas Halaesinum, habes ab alio populo €quod probes: eme illud quod placet, missos fac eos quorum €frumentum improbasti. Sed ab iis quos repudias exigis tan-€tum pecuniae quantum ad eum numerum frumenti satis €sit quem ei civitati imperas emendum. In medimna singula €video ex litteris publicis tibi Halaesinos HS quinos denos €dedisse. Ostendam ex tabulis locupletissimorum aratorum €eodem tempore neminem in Sicilia pluris frumentum €vendidisse. €@@Quae est ergo ista ratio aut quae potius amentia, frumentum €improbare id quod ex eo loco sit ex quo senatus et populus €Romanus emi voluerit, et ex eo acervo ex quo partem tu idem €decumarum nomine probaris; deinde a civitatibus pecuniam €ad emendum frumentum cogere, cum ex aerario acceperis? €Vtrum enim te lex Terentia Siculorum pecunia frumentum @1 €emere an populi Romani pecunia frumentum a Siculis emere iussit? Iam vero ab isto omnem illam ex aerario pecuniam, €quam his oportuit civitatibus pro frumento dari, lucri factam €videtis. Accipis enim HS &7xv& pro medimno; tanti enim est €illo tempore medimnum; retines HS &7xxi&; tanti enim est €frumentum Siciliense ex lege aestimatum. Quid interest €utrum hoc feceris an frumentum Siciliense non improbaris, €sed frumento probato et accepto pecuniam publicam tenueris €omnem neque quicquam ulli dissolveris civitati? cum aesti-€matio legis eius modi sit ut ceteris temporibus tolerabilis €Siculis, te praetore etiam grata esse debuerit. Est enim €modius lege HS &7iiis& aestimatus, fuit autem te praetore, €ut tu in multis epistulis ad amicos tuos gloriaris, HS &7ii&. €Sed fuerit HS &7iis&, quoniam tu tantum a civitatibus in €modios singulos exegisti; cum, si solveres Siculis tantum €quantum te populus Romanus iusserat, aratoribus fieri gra-€tissimum posset, tu non modo eos accipere quod oportebat €noluisti, sed etiam dare quod non debebant coegisti? Atque haec ita gesta esse, iudices, cognoscite et ex litteris €publicis civitatum et ex testimoniis publicis, in quibus nihil €fictum, nihil ad tempus accommodatum intellegetis; omnia €quae dicimus rationibus populorum non interpositis neque €perturbatis neque repentinis, sed certis, institutis, ordine €relata atque confecta sunt. Recita. &7Rationes Halae-€&7sinorvm.& Cui pecuniam datam dicit? Dic etiam clarius. €&7Volcatio, Timarchidi, Maevio.& €@@Quid est, Verres? ne illam quidem tibi defensionem €reliquam fecisti, mancipes in istis rebus esse versatos, man- @1 €cipes frumentum improbasse, mancipes pretio cum civitati-€bus decidisse, et eosdem abs te illarum civitatum nomine €pecunias abstulisse, deinde ipsos sibi frumentum coemisse, €nihil haec ad te pertinere? Mala mehercule ac misera defen-€sio praetorem hoc dicere: 'Ego frumentum neque attigi neque €aspexi, mancipibus potestatem probandi improbandique €permisi; mancipes a civitatibus pecunias extorserunt, ego €autem, quam pecuniam populis dare debui, mancipibus dedi!' Mala est haec quidem, ut dixi, ac potius per-€dita maximorum peccatorum, huius autem iniquitatis et €inertiae confessio, non defensio criminis; sed tamen hac €ipsa tibi, si uti cupias, non licet; vetat te Volcatius, tuae €tuorumque deliciae, mentionem mancipis facere; Timar-€chides autem, columen familiae vestrae, premit fauces €defensionis tuae, cui simul et Volcatio pecunia a civitate €numerata est; iam vero scriba tuus anulo aureo suo, quem €ex his rebus invenit, ista te ratione uti non sinet. Quid €igitur est reliquum nisi uti fateare te Romam frumentum €emptum Siculorum pecunia misisse publicam pecuniam €domum tuam convertisse? €@@O consuetudo peccandi, quantam habes iucunditatem €improbis et audacibus, cum poena afuit et licentia con-secuta est! Iste in hoc genere peculatus non nunc primum €invenitur, sed nunc demum tenetur. Vidimus huic ab €aerario pecuniam numerari quaestori ad sumptum exercitus €consularis, vidimus paucis post mensibus et exercitum et con-€sulem spoliatum; illa omnis pecunia latuit in illa caligine ac €tenebris quae totam rem publicam tum occuparant. Iterum @1 €gessit hereditariam quaesturam, cum a Dolabella magnam €pecuniam avertit, sed eius rationem cum damnatione Dola-€bellae permiscuit. Commissa est pecunia tanta praetori; €non reperietis hominem timide nec leviter haec impro-€bissima lucra ligurrientem; devorare omnem pecuniam pu-€blicam non dubitavit. Ita serpit illud insitum in natura €malum consuetudine peccandi libera, finem ut audaciae statuere ipse non possit. Tenetur igitur aliquando, et in €rebus cum maximis tum manifestis tenetur; atque in eam €fraudem mihi videtur divinitus incidisse, non solum ut eas €poenas quas proxime meruisset solveret, sed ut illa etiam €scelera eius in Carbonem et in Dolabellam vindicarentur. €@@Etenim nova quoque alia res, iudices, exstitit in hoc €crimine, quae tollat omnem dubitationem superioris illius €decumani criminis. Nam ut illud missum faciam, per-€multos aratores in alteras decumas et in haec &7dccc& milia €modium, quod emptum populo Romano darent, non ha-€buisse, et a tuo procuratore, hoc est ab Apronio, emisse, ex €quo intellegi potest nihil te aratoribus reliqui fecisse,_ut €hoc praeteream, quod multorum est testimoniis expositum, €potest illo quicquam esse certius, in tua potestate atque in €tuis horreis omne frumentum Siciliae per triennium atque omnis fructus agri decumani fuisse? Cum enim a civitati-€bus pro frumento pecuniam exigebas, unde erat frumentum €quod Romam mitteres, si tu id non omne clausum et com-€pressum possidebas? Ita in eo frumento primus tibi ille €quaestus erat ipsum frumentum, quod erat ereptum ab ara-€toribus, alter, quod frumentum improbissime per triennium €partum non semel sed bis, neque uno sed duobus pretiis €unum et idem frumentum vendidisti, semel civitatibus HS @1 €&7xv& in medimnum, iterum populo Romano, a quo HS &7xxi& in €medimna pro eodem illo frumento abstulisti. @@At enim frumentum Centuripinorum et Agrigentinorum €et non nullorum fortasse praeterea probasti et his populis €pecuniam dissolvisti. Sint sane aliquae civitates in eo nu-€mero, quarum frumentum improbare nolueris; quid tandem? €his civitatibus omnisne pecunia quae pro frumento debita €est dissoluta est? Vnum mihi reperi non populum, sed ara-€torem: vide, quaere, circumspice, si quis forte est ex ea €provincia, in qua tu triennium praefuisti, qui te nolit perisse: €unum, inquam, da mihi ex illis aratoribus qui tibi ad statuam €pecuniam contulerunt, qui sibi dicat omne esse pro frumento €quod oportuerit solutum. Confirmo, iudices, neminem esse €dicturum. @@Ex omni pecunia quam aratoribus solvere debuisti certis €nominibus deductiones fieri solebant, primum pro specta-€tione et collybo, deinde pro nescio quo cerario. Haec €omnia, iudices, non rerum certarum, sed furtorum improbis-€simorum sunt vocabula. Nam collybus esse qui potest, €cum utuntur omnes uno genere nummorum? Cerarium €vero_quid? quo modo hoc nomen ad rationes magistra-€tus, quo modo ad pecuniam publicam adlatum est? Nam €illud genus tertium deductionis erat eius modi, quasi non €modo liceret sed etiam oporteret, nec solum oporteret sed €plane necesse esset. Scribae nomine de tota pecunia binae €quinquagesimae detrahebantur. Quis tibi hoc concessit, €quae lex, quae senatus auctoritas, quae porro aequitas, ut €tantam pecuniam scriba tuus auferret sive de aratorum bonis sive de populi Romani vectigalibus? Nam si potest €ista pecunia sine aratorum iniuria detrahi, populus Roma- @1 €nus habeat, in tantis praesertim aerari angustiis; sin autem þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›¶„et populus Romanus voluit, et aequum est ita solvi aratori-€bus, tuus apparitor parva mercede populi conductus de €aratorum bonis praedabitur? Et in hac causa scribarum €ordinem in me concitabit Hortensius et eorum commoda €a me labefactari atque oppugnari iura dicet? Quasi vero €hoc scribis ullo exemplo sit aut ullo iure concessum. Quid €ego vetera repetam aut quid eorum scribarum mentionem €faciam quos constat sanctissimos homines atque innocen-€tissimos fuisse? Non me fugit, iudices, vetera exempla pro €fictis fabulis iam audiri atque haberi: in his temporibus €versabor miseris ac perditis. Nuper, Hortensi, quaestor €fuisti. Quid tui scribae fecerint, tu potes dicere: ego de €meis hoc dico, cum in eadem ista Sicilia pro frumento €pecuniam civitatibus solverem et mecum duos frugalissimos €homines scribas haberem, L. Mamilium et L. Sergium, non €modo istas duas quinquagesimas, sed omnino nummum €nullum cuiquam esse deductum. Dicerem hoc mihi totum €esse attribuendum, iudices, si illi umquam hoc a me postu-lassent, si umquam omnino cogitassent. Quam ob rem €enim scriba deducat, ac non potius mulio qui advexerit, €tabellarius cuius adventu certiores facti petiverunt, praeco €qui adire iussit, viator aut Venerius qui fiscum sustulit? €Quae pars operae aut opportunitatis in scriba est cur ei non €modo merces tanta detur, sed cur cum eo tantae pecuniae €partitio fiat? 'Ordo est honestus.' Quis negat, aut quid €ea res ad hanc rem pertinet? Est vero honestus, quod €eorum hominum fidei tabulae publicae periculaque magi-€stratuum committuntur. Itaque ex his scribis qui digni sunt @1 €illo ordine, patribus familias, viris bonis atque honestis, per-€contamini quid sibi istae quinquagesimae velint: iam omni-€bus intellegetis novam rem totam atque indignam videri. Ad eos me scribas revoca, si placet, noli hos colligere, qui €nummulis corrogatis de nepotum donis ac de scaenicorum €corollariis, cum decuriam emerunt, ex primo ordine explo-€sorum in secundum ordinem civitatis se venisse dicunt. €Eos scribas tecum disceptatores huius criminis habebo qui €istos scribas esse moleste ferunt. Tametsi cum in eo or-€dine videamus esse multos non idoneos, qui ordo industriae €propositus est et dignitati, mirabimur turpis aliquos ibi €esse quo cuivis pretio licet pervenire? Tu ex pecunia pu-€blica HS terdeciens scribam tuum permissu tuo cum abstu-€lisse fateare, reliquam tibi ullam defensionem putas esse? €hoc quemquam ferre posse, hoc quemquam denique nunc €tuorum advocatorum animo aequo audire arbitrare, qua in €civitate C. Catoni, consulari homini, clarissimo viro, HS €&7 lis aestimata sit, in eadem civitate apparitori tuo esse €concessum ut HS terdeciens uno nomine auferret? @@Hinc ille est anulus aureus quo tu istum in contione €donasti; quae tua donatio singulari impudentia nova Siculis €omnibus, mihi vero etiam incredibilis videbatur. Saepe €enim nostri imperatores superatis hostibus, optime re pu-€blica gesta, scribas suos anulis aureis in contione donarunt: €tu vero quibus rebus gestis, quo hoste superato contionem €donandi causa advocare ausus es? Neque enim solum €scribam tuum anulo, sed etiam virum fortissimum ac tui €dissimillimum, Q. Rubrium, excellentem virtute auctoritate €copiis, corona et phaleris et torque donasti, M. Cossutium, @1 €sanctissimum virum atque honestissimum, M. Castricium, summo splendore ingenio gratia praeditum. Quid haec €sibi horum trium civium Romanorum dona voluerunt? €Siculos praeterea potentissimos nobilissimosque donasti, qui €non, quem ad modum sperasti, tardiores fuerunt, sed orna-€tiores tuo iudicio ad testimonia dicenda venerunt. Quibus €ex hostium spoliis, de qua victoria, qua ex praeda aut €manubiis haec abs te donatio constituta est? an quod te €praetore paucorum adventu myoparonum classis pulcher-€rima, Siciliae praesidium propugnaculumque provinciae, €piratarum manibus incensa est? an quod ager Syracusanus €praedonum incendiis te praetore vastatus est? an quod €forum Syracusanum nauarchorum sanguine redundavit? an €quod in portu Syracusano piraticus myoparo navigavit? €Nihil possum reperire quam ob rem te in istam amentiam €incidisse arbitrer, nisi forte id egisti ut hominibus ne obli-€visci quidem rerum tuarum [male gestarum] liceret. @@Anulo est aureo scriba donatus, et ad eam donationem €contio est advocata. Quod erat os tuum, cum videbas in €contione eos homines quorum ex bonis istum anulo aureo €donabas, qui ipsi anulos aureos posuerant liberisque suis €detraxerant, ut esset unde scriba tuus hoc tuum munus ac €beneficium tueretur? quae porro praefatio tuae donationis €fuit? Illa scilicet vetus atque imperatoria, &7Qvandoqve tv €&7qvidem in proelio, in bello, in re militari&_cuius ne €mentio quidem te praetore ulla facta est: an illa, &7Qvando-€&7qve tv nvlla vmqvam mihi in cvpiditate ac tvrpitv-€&7dine defvisti omnibvsqve in isdem flagitiis mecvm et €&7in legatione et in praetvra et hic in Sicilia versatvs& @1 €&7es, ob eas res te, qvoniam re locvpletavi, hoc anvlo €&7avreo dono?& Vera haec fuisset oratio; neque enim iste €anulus aureus abs te datus istum virum fortem, sed homi-€nem locupletem esse declarat. Ita eundem anulum ab alio €datum testem virtutis duceremus, abs te donatum comitem €pecuniae iudicamus. @@Dictum, iudices, est de decumano frumento, dictum de €empto, extremum reliquum est de aestimato; quod cum €magnitudine pecuniae tum iniuriae genere quemvis debet €commovere, tum vero eo magis quod ad hoc crimen non €ingeniosa aliqua defensio sed improbissima confessio com-€paratur. Nam cum ex senatus consulto et ex legibus €frumentum in cellam ei sumere liceret idque frumentum €senatus ita aestimasset, quaternis HS tritici modium, binis €hordei, iste [2hordei]2 numero ad summam tritici adiecto tritici €modios singulos cum aratoribus denariis ternis aestimavit. €Non est in hoc crimen, Hortensi, ne forte ad hoc meditere, €multos saepe viros bonos et fortis et innocentis cum aratori-€bus et cum civitatibus frumentum, in cellam quod sumi €oporteret, aestimasse et pecuniam pro frumento abstulisse. €Scio quid soleat fieri, scio quid liceat; nihil quod antea €fuerit in consuetudine bonorum nunc in istius facto repre-henditur; hoc reprehendo, quod, cum in Sicilia HS binis €tritici modius esset, ut istius epistula ad te missa declarat, €summum HS ternis, id quod et testimoniis omnium et €tabulis aratorum planum factum antea est, tum iste pro €tritici modiis singulis ternos ab aratoribus denarios exegit; €hoc crimen est, ut intellegas non ex aestimatione neque ex @1 €ternis denariis pendere crimen, sed ex coniunctione annonae €atque aestimationis. €@@Etenim haec aestimatio nata est initio, iudices, non ex €praetorum aut consulum, sed ex civitatum et aratorum €commodo. Nemo enim fuit initio tam impudens qui, cum €frumentum deberetur, pecuniam posceret. Certe hoc ab €aratore primum est profectum, aut ab ea civitate cui im-€perabatur; cum aut frumentum vendidisset aut servare €vellet aut in eum locum quo imperabatur portare nollet, €petivit in benefici loco et gratiae ut sibi pro frumento €quanti frumentum esset dare liceret. Ex huiusce modi €principio atque ex liberalitate et accommodatione magi-stratuum consuetudo aestimationis introducta est. Secuti €sunt avariores magistratus, qui tamen in avaritia sua non €solum viam quaestus invenerunt, verum etiam exitum ac €rationem defensionis. Instituerunt semper in ultima ac €difficillima ad portandum loca frumentum imperare, ut €vecturae difficultate ad quam vellent aestimationem per-€venirent. In hoc genere facilior est existimatio quam €reprehensio, ideo quod eum qui hoc facit avarum possumus €existimare, crimen in eo constituere non tam facile possumus, €quod videtur concedendum magistratibus nostris esse ut iis €quo loco velint frumentum accipere liceat. Itaque hoc est €quod multi fortasse fecerunt, sed ita multi ut ii quos inno-€centissimos meminimus aut audivimus non fecerint. @@Quaero nunc abs te, Hortensi, cum utrisne tandem istius €factum collaturus es? Cum iis, credo, qui benignitate ad-€ducti per beneficium et gratiam civitatibus concesserunt ut €nummos pro frumento darent. Ita credo petisse ab isto þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›¿…aratores ut, cum HS ternis tritici modium vendere non @1 €possent, pro singulis modiis ternos denarios dare liceret. €An quoniam hoc non audes dicere, illuc confugies, ve-€cturae difficultate adductus ternos denarios dare maluisse? €Cuius vecturae? quo ex loco in quem locum ne portarent? €Philomelio Ephesum? Video quid inter annonam interesse €soleat, video quot dierum via sit, video Philomeliensibus €expedire, quanti Ephesi sit frumentum, dare potius in €Phrygia quam Ephesum portare aut ad emendum frumen-tum Ephesum pecuniam et legatos mittere. In Sicilia vero €quid eius modi est? Henna mediterranea est maxime. €Coge ut ad aquam tibi, id quod summi iuris est, frumentum €Hennenses admetiantur vel Phintiam vel Halaesam vel €Catinam, loca inter se maxime diversa: eodem die quo €iusseris deportabunt. Tametsi ne vectura quidem est opus. €Nam totus quaestus hic, iudices, aestimationis ex annonae €natus est varietate. Hoc enim magistratus in provincia €adsequi potest, ut ibi accipiat ubi est carissimum. Ideo €valet ista ratio aestimationis in Asia, valet in Hispania, €valet in iis provinciis in quibus unum pretium frumento €esse non solet: in Sicilia vero quid cuiusquam intererat €quo loco daret? neque enim portandum erat, et, quo €quisque vehere iussus esset, ibi tantidem frumentum eme-ret quanti domi vendidisset. Quam ob rem, si vis, Hor-€tensi, docere aliquid ab isto simile in aestimatione atque €a ceteris esse factum, doceas oportebit aliquo in loco €Siciliae praetore Verre ternis denariis tritici modium fuisse. €@@Vide quam tibi defensionem patefecerim, quam iniquam €in socios, quam remotam ab utilitate rei publicae, quam €seiunctam a voluntate ac sententia legis. Tu, cum tibi €ego frumentum in meis agris atque in mea civitate, denique @1 €cum in iis locis in quibus es, versaris, rem geris, provinciam €administras, paratus sim dare, angulum mihi aliquem eligas €provinciae reconditum ac derelictum? iubeas ibi me metiri quo portare non expediat, ubi emere non possim? Im-€probum facinus, iudices, non ferendum, nemini lege con-€cessum, sed fortasse adhuc in nullo etiam vindicatum! €Tamen ego hoc, quod ferri nego posse, Verri, iudices, con-€cedo et largior. Si ullo in loco eius provinciae frumentum €tanti fuit quanti iste aestimavit, hoc crimen in istum reum €valere oportere non arbitror. Verum enim vero, cum esset €HS binis aut etiam ternis quibusvis in locis provinciae, €duodenos sestertios exegisti. Si mihi tecum neque de €annona neque de aestimatione tua potest esse controversia, €quid sedes, quid exspectas, quid defendis? utrum tibi €pecuniae coactae conciliatae videntur adversus leges, ad-€versus rem publicam cum maxima sociorum iniuria, an €vero id recte, ordine, e re publica, sine cuiusquam iniuria €factum esse defendis? @@Cum tibi senatus ex aerario pecuniam prompsisset et €singulos tibi denarios adnumerasset quos tu pro singulis €modiis aratoribus solveres, quid facere debuisti? Si quod €L. Piso ille Frugi, qui legem de pecuniis repetundis primus €tulit, cum emisses quanti esset, quod superaret pecuniae €rettulisses; si ut ambitiosi homines aut benigni, cum pluris €senatus aestimasset quam quanti esset annona, ex senatus €aestimatione, non ex annonae ratione solvisses; sin, ut €plerique faciunt, in quo erat aliqui quaestus, sed is honestus €atque concessus, frumentum, quoniam vilius erat, ne €emisses, sumpsisses id nummorum quod tibi senatus cellae €nomine concesserat. @1 €@@Hoc vero quid est? quam habet rationem non quaero €aequitatis, sed ipsius improbitatis atque impudentiae? €Neque enim est fere quicquam quod homines palam facere €audeant in magistratu quamvis improbe, quin eius facti si non bonam, at aliquam rationem adferre soleant. Hoc €quid est? Venit praetor; frumentum, inquit, me abs te €emere oportet. Optime. Modium denario. Benigne ac €liberaliter; nam ego ternis HS non possum vendere. Mihi €frumentum non opus est, nummos volo. Nam sperabam, €inquit arator, me ad denarios perventurum; sed, si ita €necesse est, quanti frumentum sit considera. Video esse €binis HS. Quid ergo a me tibi nummorum dari potest, €cum senatus tibi quaternos HS dederit? Quid poscit? €Attendite et, vos quaeso, simul, iudices, aequitatem prae-toris attendite. Quaternos HS, quos mihi senatus decrevit €et ex aerario dedit, ego habebo et in cistam transferam de €fisco. Quid postea? quid? Pro singulis modiis, quos tibi €impero, tu mihi octonos HS dato. Qua ratione? Quid €quaeris rationem? non tantam rationem res habet quantam €utilitatem atque praedam. Dic, dic, inquit ille, planius. €Senatus te voluit mihi nummos, me tibi frumentum dare: €tu eos nummos quos mihi senatus dare voluit ipse habebis; €a me, cui singulos denarios a te dari oportuit, binos auferes et huic praedae ac direptioni cellae nomen impones? Haec €deerat iniuria et haec calamitas aratoribus te praetore qua €reliquis fortunis omnibus everterentur. Nam quid esse €reliqui poterat ei qui per hanc iniuriam non modo fructum €omnem amitteret, sed etiam omne instrumentum vendere @1 €cogeretur? Quonam se verteret? ex quo fructu nummos €quos tibi daret inveniret? Decumarum nomine tantum €erat ablatum quantum voluntas tulerat Aproni: pro alteris €decumis emptoque frumento aut nihil datum aut tantum €datum quantum reliqui scribae fecerant, aut ultro etiam, id €quod didicistis, ablatum. Cogantur etiam nummi ab ara-€tore? quo modo, quo iure, quo exemplo? Nam cum €fructus diripiebantur aratorum atque omni lacerabantur €iniuria, videbatur id perdere arator quod aratro ipse quae-€sisset, in quo elaborasset, quod agri segetesque extulissent; quibus iniuriis gravissimis tamen illud erat miserum solacium, €quod id perdere videbatur quod alio praetore eodem ex €agro reparare posset. Nummos vero ut det arator quos non €exarat, quos non aratro ac manu quaerit, boves et aratrum €ipsum atque omne instrumentum vendat necesse est. Non €enim debetis hoc cogitare: habet idem in nummis, habet in €urbanis praediis. Nam cum aratori aliquid imponitur, non €hominis si quae sunt praeterea facultates, sed arationis €ipsius vis ac ratio consideranda est, quid ea sustinere, quid €pati, quid efficere possit ac debeat; quamquam illi quoque €homines sunt ab isto omni ratione exinaniti ac perditi, tamen €hoc vobis est statuendum, quid aratorem ipsum arationis €nomine muneris in rem publicam fungi ac sustinere velitis. €Imponitis decumas, patiuntur; alteras, temporibus vestris €serviendum putant; dent emptum praeterea; dabunt, si voletis. Haec quam sint gravia, et quid his rebus detractis €possit ad dominos puri ac reliqui pervenire, credo vos ex €vestris impensis, ex vestris rebus rusticis coniectura adsequi @1 €posse. Addite nunc eodem istius edicta, instituta, iniurias; €addite Aproni Veneriorumque servorum in agro decumano €regna ac rapinas. Quamquam haec omitto: de cella loquor. €Placet vobis in cellam magistratibus vestris frumentum €Siculos gratis dare? Quid hoc indignius, quid iniquius? €Atque hoc scitote aratoribus Verre praetore optandum €ac petendum fuisse. €@@Sositheus est Entellinus, homo cum primis prudens et €domi nobilis, cuius verba audietis, qui ad hoc iudicium €legatus publice cum Artemone et Menisco, primariis viris, €missus est. Is cum in senatu Entellino multa mecum de €istius iniuriis ageret, hoc dixit: si hoc de cella atque hac €aestimatione concederetur, velle Siculos senatui polliceri €frumentum in cellam gratis, ne posthac tantas pecunias magistratibus nostris decerneremus. Perspicere vos certo €scio Siculis quanto opere hoc expediat non ad aequitatem €condicionis, sed ad minima malorum eligenda. Nam qui €mille modium Verri suae partis in cellam gratis dedisset, €duo milia nummum aut summum tria dedisset, idem nunc €pro eodem numero frumenti HS &7 dare coactus est. Hoc €arator adsequi per triennium certe fructu suo non potuit: €vendiderit instrumentum necesse est. Quodsi hoc munus €et hoc vectigal aratio tolerare, hoc est Sicilia ferre ac pati €potest, populo Romano ferat potius quam nostris magi-€stratibus. Magna est enim pecunia, magnum praeclarumque €vectigal, si modo id salva provincia, si sine iniuria sociorum @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›Éˆpercipere possumus. Nihil detraho magistratibus; tan-€tundem detur in cellam quantum semper datum est; quod €praeterea Verres imperat, id, si facere non possunt, recusent; €si possunt, populi Romani potius hoc sit vectigal quam praeda praetoris. Deinde cur in uno genere solo frumenti €ista aestimatio constituatur, si est aequa et ferenda? Debet €populo Romano Sicilia decumas; det pro singulis modiis €tritici ternos denarios, sibi habeat frumentum. Data tibi €est pecunia, Verres, una qua frumentum tibi emeres in €cellam, altera qua frumentum emeres a civitatibus quod €Romam mitteres. Tibi datam pecuniam domi retines, et €praeterea pecuniam permagnam tuo nomine aufers; fac €idem in eo frumento quod ad populum Romanum pertinet; €exige eadem aestimatione pecuniam a civitatibus, et refer €quam accepisti: iam refertius erit aerarium populi Romani quam umquam fuit. 'At enim istam rem in publico fru-€mento Sicilia non ferret, hanc rem in meo frumento tulit.' €Proinde quasi aut aequior sit ista aestimatio in tuo quam in €populi Romani commodo, aut ea res quam ego dico et ea €quam tu fecisti inter se genere iniuriae, non magnitudine €pecuniae differat. €@@Verum istam ipsam cellam ferre nullo modo possunt: €ut omnia remittantur, ut omnibus iniuriis et calamitatibus €quas te praetore tulerunt in posterum liberentur, istam se €cellam atque istam aestimationem negant ullo modo ferre posse. Multa Sosippus Agrigentinus apud Cn. Pompeium €consulem nuper, homo disertissimus et omni doctrina et €virtute ornatissimus, pro tota Sicilia de aratorum miseriis @1 €graviter et copiose dixisse ac deplorasse dicitur; ex quibus €hoc iis qui aderant,_nam magno conventu acta res est,_ €indignissimum videbatur, qua in re senatus optime ac €benignissime cum aratoribus egisset, large liberaliterque €aestimasset, in ea re praedari praetorem, bonis everti ara-€tores, et id non modo fieri sed ita fieri quasi liceat con-€cessumque sit. @@Quid ad haec Hortensius? falsum esse crimen? Hoc €numquam dicet. Non magnam hac ratione pecuniam €captam? Ne id quidem dicet. Non iniuriam factam €Siculis atque aratoribus? Qui poterit dicere? Quid igi-€tur dicet? Fecisse alios. Quid est hoc? utrum crimini €defensio an comitatus exsilio quaeritur? Tu in hac re €publica atque in hac hominum libidine et, ut adhuc habuit €se status iudiciorum, etiam licentia, non ex iure, non ex €aequitate, non ex lege, non ex eo quod oportuerit, non ex €eo quod licuerit, sed ex eo quod aliqui fecerit, id quod reprehenditur recte factum esse defendes? Fecerunt alii €quidem aliquam multa; cur in hoc uno crimine isto genere €defensionis uteris? Sunt quaedam omnino in te singularia, €quae in nullum hominem alium dici neque convenire possint, €quaedam tibi cum multis communia. Ergo, ut omittam €tuos peculatus, ut ob ius dicendum pecunias acceptas, ut €eius modi cetera quae forsitan alii quoque etiam fecerint, €illud in quo te gravissime accusavi, quod ob iudicandam €rem pecuniam accepisses, eadem ista ratione defendes, €fecisse alios? Vt ego adsentiar orationi, defensionem €tamen non probabo. Potius enim te damnato ceteris @1 €angustior locus improbitatis defendendae relinquetur, quam €te absoluto alii quod audacissime fecerunt recte fecisse €existimentur. @@Lugent omnes provinciae, queruntur omnes liberi populi, €regna denique etiam omnia de nostris cupiditatibus et €iniuriis expostulant; locus intra Oceanum iam nullus est €neque tam longinquus neque tam reconditus quo non per €haec tempora nostrorum hominum libido iniquitasque per-€vaserit; sustinere iam populus Romanus omnium nationum €non vim, non arma, non bellum, sed luctum, lacrimas, queri-€monias non potest. In eius modi re ac moribus, si is qui €erit adductus in iudicium, cum manifestis in flagitiis tene-€bitur, alios eadem fecisse dicet, illi exempla non deerunt: €rei publicae salus deerit, si improborum exemplis improbi iudicio ac periculo liberabuntur. Placent vobis hominum €mores? placet ita geri magistratus ut geruntur? placet €socios sic tractari, quod restat, ut per haec tempora tractatos €videtis? Cur haec a me opera consumitur? quid sedetis? €cur non in media oratione mea consurgitis atque disceditis? €Vultis autem istorum audacias ac libidines aliqua ex parte €resecare? Desinite dubitare utrum sit utilius propter €multos improbos uni parcere, an unius improbi supplicio €multorum improbitatem coercere. @@Tametsi quae ista sunt exempla multorum? Nam cum €in causa tanta, cum in crimine maximo dici a defensore €coeptum est factitatum esse aliquid, exspectant ii qui €audiunt exempla ex vetere memoria, ex monumentis ac €litteris, plena dignitatis, plena antiquitatis; haec enim pluri-€mum solent et auctoritatis habere ad probandum et iu- @1 €cunditatis ad audiendum. Africanos mihi et Catones et €Laelios commemorabis et eos fecisse idem dices? Quam-€vis res mihi non placeat, tamen contra hominum auctori-€tatem pugnare non potero. An, cum eos non poteris, €proferes hos recentis, Q. Catulum patrem, C. Marium, €Q. Scaevolam, M. Scaurum, Q. Metellum? qui omnes €provincias habuerunt et frumentum cellae nomine impera-€verunt. Magna est hominum auctoritas, et tanta ut etiam delicti suspicionem tegere possit. Non habes ne ex €his quidem hominibus qui nuper fuerunt ullum auctorem €istius aestimationis. Quo me igitur aut ad quae exempla €revocas? Ab illis hominibus, qui tum versati sunt in re €publica cum et optimi mores erant et hominum existimatio €gravis habebatur et iudicia severa fiebant, ad hanc homi-€num libidinem ac licentiam me abducis, et, in quos aliquid €exempli populus Romanus statui putat oportere, ab iis tu €defensionis exempla quaeris? Non fugio ne hos quidem €mores, dum modo ex his ea quae probat populus Romanus €exempla, non ea quae condemnat sequamur. Non circum-€spiciam, non quaeram foris: habeo iudices tecum principes €civitatis, P. Servilium et Q. Catulum, qui tanta auctoritate €sunt, tantis rebus gestis, ut in illo antiquissimorum clarissi-€morumque hominum, de quibus antea dixi, numero repo-nantur. Exempla quaerimus, et ea non antiqua. Modo €uterque horum exercitum habuit. Quaere, Hortensi, quo-€niam te recentia exempla delectant, quid fecerint. Itane €vero? Q. Catulus frumento est usus, pecuniam non coegit; €P. Servilius quinquennium exercitui cum praeesset et ista €ratione innumerabilem pecuniam facere cum posset, non €statuit sibi quicquam licere quod non patrem suum, non @1 €avum Q. Metellum, clarissimum hominem, facere vidisset: €C. Verres reperietur qui, quicquid expediat, id licere dicat? €quod nemo nisi improbus fecerit, id aliorum exemplo se €fecisse defendat? €@@At in Sicilia factitatum est. Quae est ista condicio €Siciliae? cur quae optimo iure propter vetustatem, fideli-€tatem, propinquitatem esse debet, huic praecipua lex iniuriae definitur? Sed in ista ipsa Sicilia non quaeram exemplum €foris: hoc ipso ex consilio utar exemplis. C. Marcelle, €te appello. Siciliae provinciae, cum esses pro consule, €praefuisti: num quae in tuo imperio pecuniae cellae nomine €coactae sunt? Neque ego hoc in tua laude pono: alia €sunt tua facta atque consilia summa laude digna, quibus €illam tu provinciam adflictam et perditam erexisti atque re-€creasti; nam hoc de cella ne Lepidus quidem fecerat, cui €tu successisti. Quae sunt tibi igitur exempla in Sicilia €cellae, si hoc crimen non modo Marcelli facto, sed ne Lepidi quidem potes defendere? An me ad M. Antoni €aestimationem frumenti exactionemque pecuniae revoca-€turus es? 'Ita,' inquit, 'ad Antoni'; hoc enim mihi €significasse et adnuisse visus est. Ex omnibus igitur po-€puli Romani praetoribus, consulibus, imperatoribus M. An-€tonium delegisti, et eius unum improbissimum factum, €quod imitarere! Et hic utrum mihi difficile est dicere an €his existimare ita se in isto infinito imperio M. Antonium €gessisse ut multo isti perniciosius sit dicere se in re impro-€bissima voluisse Antonium imitari quam si posset defendere €nihil in vita se M. Antoni simile fecisse? Homines in @1 €iudiciis ad crimen defendendum non quid fecerit quispiam €proferre solent, sed quid probarit. Antonium, cum multa €contra sociorum salutem, multa contra utilitatem provincia-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›Õˆrum et faceret et cogitaret, in mediis eius iniuriis et cupidi-€tatibus mors oppressit. Tu mihi, quasi eius omnia facta €atque consilia senatus, populus, iudices comprobarint, ita €M. Antoni exemplo istius audaciam defendis? @@At idem fecit Sacerdos. Hominem innocentem et €summa prudentia praeditum nominas; sed tum idem fe-€cisse erit existimandus si eodem consilio fecerit. Nam €genus aestimationis ipsum a me numquam est reprehensum, €sed eius aequitas aratorum commodo et voluntate perpen-€ditur. Non potest reprehendi ulla aestimatio quae aratori €non modo incommoda non est sed etiam grata est. Sa-€cerdos ut in provinciam venit, frumentum in cellam impera-€vit. Cum esset ante novum tritici modius denariis &7v&, €petiverunt ab eo civitates ut aestimaret. Remissior ali-€quanto eius fuit aestimatio quam annona; nam aestimavit €denariis &7iii&. Vides eandem aestimationem propter tem-€poris dissimilitudinem in illo laudis causam habere, in te criminis, in illo benefici, in te iniuriae. Eodem tempore €praetor Antonius &7iii& denariis aestimavit post messem, €summa in vilitate, cum aratores frumentum dare gratis €mallent, et aiebat se tantidem aestimasse quanti Sacer-€dotem, neque mentiebatur; sed eadem ista aestimatione €alter sublevarat aratores, alter everterat. Quod nisi omnis €frumenti ratio ex temporibus esset et annona, non ex €numero neque ex summa consideranda, numquam tam grati @1 €hi sesquimodii, Q. Hortensi, fuissent, quos tu cum ad men-€surae tam exiguam rationem populo Romano in capita €descripsisses, gratissimum omnibus fecisti; caritas enim €annonae faciebat ut istuc, quod re parvum videtur, tempore €magnum videretur. Idem istuc si in vilitate populo Ro-€mano largiri voluisses, derisum tuum beneficium esset atque €contemptum. @@Noli igitur dicere istum idem fecisse quod Sacerdotem, €quoniam non eodem tempore neque simili fecit annona: €dicito potius, quoniam habes auctorem idoneum, quod €Antonius uno adventu et vix menstruis cibariis fecerit, id €istum per triennium fecisse, et istius innocentiam M. An-€toni facto atque auctoritate defendito. Nam de Sex. qui-€dem Peducaeo, fortissimo atque innocentissimo viro, quid €dicetis? de quo quis umquam arator questus est? aut quis €non ad hoc tempus innocentissimam omnium diligentissi-€mamque praeturam illius hominis existimat? Biennium €provinciam obtinuit. Cum alter annus in vilitate, alter in €summa caritate fuerit, num aut in vilitate nummum arator €quisquam dedit aut in caritate de aestimatione frumenti €questus est? At uberiora cibaria facta sunt caritate. Credo; neque id est novum neque reprehendendum. Modo €C. Sentium vidimus, hominem vetere illa ac singulari inno-€centia praeditum, propter caritatem frumenti quae fuerat €in Macedonia permagnam ex cibariis pecuniam deportare. €Quam ob rem non ego invideo commodis tuis, si quae ad €te lege venerunt: iniuriam queror, improbitatem coarguo, €avaritiam in crimen et in iudicium voco. €@@Quodsi suspiciones inicere velitis ad pluris homines et €ad pluris provincias crimen hoc pertinere, non ego istam @1 €defensionem vestram pertimescam, sed me omnium provin-€ciarum defensorem esse profitebor. Etenim hoc dico, et €magna voce dico, Vbicumque hoc factum est, improbe €factum est; quicumque hoc fecit, supplicio dignus est. Nam, per deos immortalis, videte, iudices, et prospicite €animis quid futurum sit. Multi magnas pecunias ab invitis €civitatibus atque ab invitis aratoribus ista ratione cellae €nomine coegerunt,_omnino ego neminem video praeter €istum, sed do hoc vobis et concedo, esse multos: in hoc €homine rem adductam in iudicium videtis. Quid facere €potestis? utrum, cum iudices sitis de pecunia capta con-€ciliata, tantam pecuniam captam neglegere, an, cum lex €sociorum causa rogata sit, sociorum querimonias non au-dire? Verum hoc quoque vobis remitto; neglegite prae-€terita, si vultis; sed ne reliquas spes turbetis atque omnis €provincias evertatis, id providete, ne avaritiae, quae ante-€hac occultis itineribus atque angustis uti solebat, auctoritate €vestra viam patefaciatis inlustrem atque latam. Nam si €hoc probatis et si licere pecunias isto nomine capi iudicatis, €certe hoc, quod adhuc nemo nisi improbissimus fecit, post-€hac nemo nisi stultissimus non faciet. Improbi sunt qui €pecunias contra leges cogunt, stulti qui quod licere iudica-tum est praetermittunt. Deinde, iudices, videte, quam €infinitam sitis hominibus licentiam pecuniarum eripien-€darum daturi. Si, ternos denarios qui coegit erit absolutus, €quaternos, quinos, denos denique aut vicenos coget alius. €Quae erit reprehensio? in quo primum iniuriae gradu resi-€stere incipiet severitas iudicis? quotus erit iste denarius qui €non sit ferendus, et in quo primum aestimationis iniquitas €atque improbitas reprehendatur? Non enim a vobis @1 €summa, sed genus aestimationis erit comprobatum, neque €hoc potestis iudicare, ternis denariis aestimare licere, denis €non licere. Vbi enim semel ab annonae ratione et ab €aratorum voluntate res ad praetoris libidinem translata est, €non est iam in lege neque in officio, sed in voluntate homi-€num atque avaritia positus modus aestimandi. Quapropter, €si vos semel in iudicando finem aequitatis et legis transie-€ritis, scitote vos nullum ceteris in aestimando finem impro-€bitatis et avaritiae reliquisse. @@Videte igitur quam multa simul a vobis postulentur. €Absolvite eum qui se fateatur maximas pecunias cum summa €sociorum iniuria cepisse. Non est satis: sunt alii quoque €complures qui idem fecerint. Absolvite etiam illos, si qui €sunt, ut uno iudicio quam plurimos improbos liberetis. Ne €id quidem satis est: facite ut ceteris posthac idem liceat. €Licebit: adhuc parum est. Permittite ut liceat quanti €quisque velit tanti aestimare. Permissum est: stultissimus €quisque posthac minimo aestimabit. Videtis iam profecto, €iudices, hac aestimatione a vobis comprobata neque modum €posthac avaritiae cuiusquam neque poenam improbitatis futuram. Quam ob rem quid agis, Hortensi? Consul es €designatus, provinciam sortiturus es; de aestimatione €frumenti cum dices, sic te audiemus quasi id quod ab isto €recte factum esse defendes te facturum profiteare, et quasi €quod isti licitum esse dices vehementer cupias tibi licere. €Atqui, si id licebit, nihil est quod putetis quemquam €posthac commissurum ut de pecuniis repetundis conde- @1 €mnari possit. Quantam enim quisque concupierit pecuniam, €tantam licebit per cellae nomen aestimationis magnitudine €consequatur. @@At enim est quiddam quod, etiamsi palam in defendendo €non dicet Hortensius, tamen ita dicet ut vos id suspicari et €cogitare possitis, pertinere hoc ad commodum senatorium, €pertinere ad utilitatem eorum qui iudicent, qui in provinciis €cum potestate aut cum legatione se futuros aliquando arbi-€trentur. Praeclaros vero existimas iudices nos habere, €quos alienis peccatis concessuros putes quo facilius ipsis €peccare liceat. Ergo id volumus populum Romanum, id pro-€vincias, id socios nationesque exteras existimare, si senatores €iudicent, hoc certe unum genus infinitae pecuniae per sum-€mam iniuriam cogendae nullo modo posse reprehendi? €Quod si ita est, quid possumus contra illum praetorem dicere €qui cotidie templum tenet, qui rem publicam sistere negat posse nisi ad equestrem ordinem iudicia referantur? Quodsi €ille hoc unum agitare coeperit, esse aliquod genus cogendae €pecuniae senatorium commune et iam prope concessum €ordini, quo genere ab sociis maxima pecunia per summam €iniuriam auferatur, neque id ullo modo senatoriis iudiciis €reprehendi posse, idque, dum equester ordo iudicarit, num-€quam esse commissum, quis obsistet? quis erit tam cupidus €vestri, tam fautor ordinis, qui de transferendis iudiciis possit €recusare? €@@Atque utinam posset aliqua ratione hoc crimen quam-€vis falsa, modo humana atque usitata defendere: minore €periculo vestro, minore periculo provinciarum omnium @1 €iudicaretis. Negaret hac aestimatione se usum, vos id €credidissetis: homini credidisse, non factum comprobasse €videremini. Nullo modo negare potest; urgetur a tota €Sicilia; nemo est ex tanto numero aratorum a quo pecunia þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²£›ácellae nomine non sit exacta. Vellem etiam hoc posset €dicere, nihil ad se istam rationem pertinere, per quaestores €rem frumentariam esse administratam. Ne id quidem ei €licet dicere, propterea quod ipsius litterae recitantur ad €civitates de ternis denariis missae. Quae est igitur de-€fensio? 'Feci quod arguis; coegi pecunias maximas cellae €nomine; sed hoc mihi licuit, vobis si prospicitis licebit.' €Periculosum provinciis genus iniuriae confirmari iudicio, €perniciosum nostro ordini populum Romanum existimare €non posse eos homines qui ipsi legibus teneantur leges in €iudicando religiose defendere. Atque isto praetore, iudices, €non solum aestimandi frumenti modus non fuit, sed ne €imperandi quidem; neque enim id quod debebatur, sed €quantum commodum fuit imperavit. Summam faciam €vobis ex publicis litteris ac testimoniis civitatum frumenti €in cellam imperati: reperietis quinquiens tanto, iudices, €amplius istum quam quantum in cellam ei sumere licitum €sit civitatibus imperasse. Quid ad hanc impudentiam addi €potest, si et aestimavit tanti ut homines ferre non possent, €et tanto plus quam erat ei concessum legibus imperavit? @@Quapropter cognita tota re frumentaria, iudices, iam €facillime perspicere potestis amissam esse populo Romano €Siciliam, fructuosissimam atque opportunissimam provinciam, €nisi eam vos istius damnatione recuperatis. Quid est enim @1 €Sicilia si agri cultionem sustuleris et si aratorum numerum €ac nomen exstinxeris? Quid autem potest esse in calami-€tate residui quod non ad miseros aratores isto praetore per €summam iniuriam ignominiamque pervenerit? quibus, cum €decumas dare deberent, vix ipsis decumae relictae sunt; €cum pecunia deberetur, soluta non est; cum optima aesti-€matione senatus frumentum eos in cellam dare voluisset, etiam instrumenta agrorum vendere coacti sunt. Dixi iam €antea, iudices, ut has omnis iniurias tollatis, tamen ipsam €rationem arandi spe magis et iucunditate quadam quam €fructu atque emolumento teneri. Etenim ad incertum €casum et eventum certus quotannis labor et certus sumptus €impenditur. Annona porro pretium nisi in calamitate fruct-€uum non habet; si autem ubertas in percipiendis fructibus €fuit, consequitur vilitas in vendendis, ut aut male venden-€dum intellegas, si bene processit, aut male perceptos fructus, €si recte licet vendere. Totae autem res rusticae eius modi €sunt ut eas non ratio neque labor, sed res incertissimae, €venti tempestatesque, moderentur. Hinc cum unae de-€cumae lege et consuetudine detrahantur, alterae novis €institutis propter annonae rationem imperentur, ematur €praeterea frumentum quotannis publice, postremo etiam in €cellam magistratibus et legatis imperetur, quid aut quantum €praeterea est quod aut liberum possit habere ille arator ac €dominus in potestate suorum fructuum aut in ipsis fructibus solutum? Quodsi haec ferunt omnia, si potius vobis ac rei €publicae quam sibi et suis commodis opera sumptu labore €deserviunt, etiamne haec nova debent edicta et imperia prae-€torum et Aproni dominationem et Veneriorum servorum €furta rapinasque ferre? etiamne frumentum pro empto @1 €gratis dare? etiamne in cellam cum cupiant gratis dare €ultro pecuniam grandem addere? etiamne haec tot detri-€menta atque damna cum maximis iniuriis contumeliisque €perferre? Itaque haec, iudices, quae pati nullo modo €potuerunt non pertulerunt. Arationes omnis tota Sicilia €desertas atque a dominis relictas esse cognoscitis; neque €quicquam aliud agitur hoc iudicio nisi ut antiquissimi €socii et fidelissimi, Siculi, coloni populi Romani atque €aratores, vestra severitate et diligentia me duce atque €auctore in agros atque in sedes suas revertantur. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QVARTVS €@@@@QVI INSCRIBITVR DE SIGNIS}1 ‘@@Venio nunc ad istius, quem ad modum ipse appellat, €studium, ut amici eius, morbum et insaniam, ut Siculi, €latrocinium; ego quo nomine appellem nescio; rem vobis €proponam, vos eam suo non nominis pondere penditote. €Genus ipsum prius cognoscite, iudices; deinde fortasse non €magno opere quaeretis quo id nomine appellandum putetis. €Nego in Sicilia tota, tam locupleti, tam vetere provincia, tot €oppidis, tot familiis tam copiosis, ullum argenteum vas, €ullum Corinthium aut Deliacum fuisse, ullam gemmam aut €margaritam, quicquam ex auro aut ebore factum, signum €ullum aeneum, marmoreum, eburneum, nego ullam picturam €neque in tabula neque in textili quin conquisierit, inspexerit, quod placitum sit abstulerit. Magnum videor dicere: €attendite etiam quem ad modum dicam. Non enim verbi €neque criminis augendi causa complector omnia: cum dico €nihil istum eius modi rerum in tota provincia reliquisse, €Latine me scitote, non accusatorie loqui. Etiam planius: €nihil in aedibus cuiusquam, ne in [2hospitis]2 quidem, nihil in @1 €locis communibus, ne in fanis quidem, nihil apud Siculum, €nihil apud civem Romanum, denique nihil istum, quod ad €oculos animumque acciderit, neque privati neque publici €neque profani neque sacri tota in Sicilia reliquisse. @@Vnde igitur potius incipiam quam ab ea civitate quae €tibi una in amore atque in deliciis fuit, aut ex quo potius €numero quam ex ipsis laudatoribus tuis? Facilius enim €perspicietur qualis apud eos fueris qui te oderunt, qui ac-€cusant, qui persequuntur, cum apud tuos Mamertinos in-€veniare improbissima ratione esse praedatus. €@@C. Heius est Mamertinus_omnes hoc mihi qui €Messanam accesserunt facile concedunt_omnibus rebus €illa in civitate ornatissimus. Huius domus est vel optima €Messanae, notissima quidem certe et nostris hominibus €apertissima maximeque hospitalis. Ea domus ante istius €adventum ornata sic fuit ut urbi quoque esset ornamento; €nam ipsa Messana, quae situ moenibus portuque ornata sit, €ab his rebus quibus iste delectatur sane vacua atque nuda est. Erat apud Heium sacrarium magna cum dignitate €in aedibus a maioribus traditum perantiquum, in quo signa €pulcherrima quattuor summo artificio, summa nobilitate, €quae non modo istum hominem ingeniosum et intelle-€gentem, verum etiam quemvis nostrum, quos iste idiotas €appellat, delectare possent, unum Cupidinis marmoreum €Praxiteli; nimirum didici etiam, dum in istum inquiro, €artificum nomina. Idem, opinor, artifex eiusdem modi €Cupidinem fecit illum qui est Thespiis, propter quem €Thespiae visuntur; nam alia visendi causa nulla est. €Atque ille L. Mummius, cum Thespiadas, quae ad aedem €Felicitatis sunt, ceteraque profana ex illo oppido signa €tolleret, hunc marmoreum Cupidinem, quod erat conse-€cratus, non attigit. @1 @@Verum ut ad illud sacrarium redeam, signum erat hoc €quod dico Cupidinis e marmore, ex altera parte Hercules €egregie factus ex aere. Is dicebatur esse Myronis, ut €opinor, et certe. Item ante hos deos erant arulae, quae €cuivis religionem sacrari significare possent. Erant aenea €duo praeterea signa, non maxima verum eximia venustate, €virginali habitu atque vestitu, quae manibus sublatis sacra €quaedam more Atheniensium virginum reposita in capitibus €sustinebant; Canephoroe ipsae vocabantur; sed earum arti-€ficem_quem? quemnam? recte admones_Polyclitum €esse dicebant. Messanam ut quisque nostrum venerat, haec €visere solebat; omnibus haec ad visendum patebant coti-€die; domus erat non domino magis ornamento quam civi-tati. C. Claudius, cuius aedilitatem magnificentissimam €scimus fuisse, usus est hoc Cupidine tam diu dum forum dis €immortalibus populoque Romano habuit ornatum, et, cum €hospes esset Heiorum, Mamertini autem populi patronus, €ut illis benignis usus est ad commodandum, sic ipse dili-€gens fuit ad reportandum. Nuper homines nobilis eius €modi, iudices,_sed quid dico 'nuper'? immo vero modo €ac plane paulo ante vidimus, qui forum et basilicas non €spoliis provinciarum sed ornamentis amicorum, commodis €hospitum non furtis nocentium ornarent; qui tamen signa €atque ornamenta sua cuique reddebant, non ablata ex urbi-€bus sociorum atque amicorum quadridui causa, per simu-€lationem aedilitatis, domum deinde atque ad suas villas @1 auferebant. Haec omnia quae dixi signa, iudices, ab Heio €e sacrario Verres abstulit; nullum, inquam, horum reliquit þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤—ƒneque aliud ullum tamen praeter unum pervetus ligneum, €Bonam Fortunam, ut opinor; eam iste habere domi suae €noluit. €@@Pro deum hominumque fidem! quid hoc est? quae haec €causa est, quae ista impudentia? Quae dico signa, ante-€quam abs te sublata sunt, Messanam cum imperio nemo €venit quin viserit. Tot praetores, tot consules in Sicilia €cum in pace tum etiam in bello fuerunt, tot homines cuius-€que modi_non loquor de integris, innocentibus, religiosis €_tot cupidi, tot improbi, tot audaces, quorum nemo sibi €tam vehemens, tam potens, tam nobilis visus est qui ex illo €sacrario quicquam poscere aut tollere aut attingere auderet: €Verres quod ubique erit pulcherrimum auferet? nihil ha-€bere cuiquam praeterea licebit? tot domus locupletissimas €istius domus una capiet? Idcirco nemo superiorum attigit €ut hic tolleret? ideo C. Claudius Pulcher rettulit ut C. €Verres posset auferre? At non requirebat ille Cupido lenonis €domum ac meretriciam disciplinam; facile illo sacrario €patrio continebatur; Heio se a maioribus relictum esse €sciebat in hereditate sacrorum, non quaerebat meretricis €heredem. @@Sed quid ego tam vehementer invehor? verbo uno repel-€lar. 'Emi,' inquit. Di immortales, praeclaram defensio-€nem! Mercatorem in provinciam cum imperio ac securibus €misimus, omnia qui signa, tabulas pictas, omne argentum, €aurum, ebur, gemmas coemeret, nihil cuiquam relinqueret! €Haec enim mihi ad omnia defensio patefieri videtur, emisse. @1 €Primum, si id quod vis tibi ego concedam, ut emeris,_quo-€niam in toto hoc genere hac una defensione usurus es,_ €quaero cuius modi tu iudicia Romae putaris esse, si tibi €hoc quemquam concessurum putasti, te in praetura atque €imperio tot res tam pretiosas, omnis denique res quae €alicuius preti fuerint, tota ex provincia coemisse? @@Videte maiorum diligentiam, qui nihildum etiam istius €modi suspicabantur, verum tamen ea quae parvis in rebus €accidere poterant providebant. Neminem qui cum pote-€state aut legatione in provinciam esset profectus tam amen-€tem fore putaverunt ut emeret argentum, dabatur enim de €publico; ut vestem, praebebatur enim legibus; mancipium €putarunt, quo et omnes utimur et non praebetur a populo: €sanxerunt ne quis emeret nisi in demortui locum. Si qui €Romae esset demortuus? immo, si quis ibidem; non enim €te instruere domum tuam voluerunt in provincia, sed illum usum provinciae supplere. Quae fuit causa cur tam dili-€genter nos in provinciis ab emptionibus removerent? €Haec, iudices, quod putabant ereptionem esse, non emp-€tionem, cum venditori suo arbitratu vendere non liceret. €In provinciis intellegebant, si is qui esset cum imperio ac €potestate quod apud quemque esset emere vellet, idque ei €liceret, fore uti quod quisque vellet, sive esset venale sive €non esset, quanti vellet auferret. €@@Dicet aliquis: 'Noli isto modo agere cum Verre, noli €eius facta ad antiquae religionis rationem exquirere; con-€cede ut impune emerit, modo ut bona ratione emerit, nihil €pro potestate, nihil ab invito, nihil per iniuriam.' Sic €agam: si, quod venale habuit Heius, id quanti aestimabat €tanti vendidit, desino quaerere cur emeris. @1 @@Quid igitur nobis faciendum est? num argumentis uten-€dum in re eius modi? Quaerendum, credo, est Heius iste €num aes alienum habuerit, num auctionem fecerit; si fecit, €num tanta difficultas eum rei nummariae tenuerit, tanta €egestas, tanta vis presserit ut sacrarium suum spoliaret, ut €deos patrios venderet. At hominem video auctionem €fecisse nullam, vendidisse praeter fructus suos nihil um-€quam, non modo in aere alieno nullo, sed in suis nummis €multis esse et semper fuisse; si haec contra ac dico essent €omnia, tamen illum haec, quae tot annos in familia sacra-€rioque maiorum fuissent, venditurum non fuisse. 'Quid, si €magnitudine pecuniae persuasum est?' Veri simile non est €ut ille homo tam locuples, tam honestus, religioni suae monumentisque maiorum pecuniam anteponeret. 'Sunt €ista; verum tamen abducuntur homines non numquam €etiam ab institutis suis magnitudine pecuniae.' Videamus €quanta ista pecunia fuerit quae potuerit Heium, hominem €maxime locupletem, minime avarum, ab humanitate, a pie-€tate, ab religione deducere. Ita iussisti, opinor, ipsum in €tabulas referre: 'Haec omnia signa Praxiteli, Myronis, €Polycliti HS sex milibus quingentis Verri vendita.' Sic €rettulit. Recita. &7Ex tabvlis.& Iuvat me haec praeclara €nomina artificum, quae isti ad caelum ferunt, Verris aesti-€matione sic concidisse. Cupidinem Praxiteli HS &7mdc&! €Profecto hinc natum est, 'Malo emere quam rogare.' @@Dicet aliquis: 'Quid? tu ista permagno aestimas?' Ego €vero ad meam rationem usumque meum non aestimo; €verum tamen a vobis ita arbitror spectari oportere, quanti €haec eorum iudicio qui studiosi sunt harum rerum aesti-€mentur, quanti venire soleant, quanti haec ipsa, si palam €libereque venirent, venire possent, denique ipse Verres @1 €quanti aestimet. Numquam enim, si denariis &7cccc& Cupidi-€nem illum putasset, commisisset ut propter eum in sermonem hominum atque in tantam vituperationem veniret. Quis €vestrum igitur nescit quanti haec aestimentur? In auctione €signum aeneum non maximum HS &7 venire non vidimus? €Quid? si velim nominare homines qui aut non minoris aut €etiam pluris emerint, nonne possum? Etenim qui modus €est in his rebus cupiditatis, idem est aestimationis; difficile €est finem facere pretio nisi libidini feceris. Video igitur €Heium neque voluntate neque difficultate aliqua temporis €nec magnitudine pecuniae adductum esse ut haec signa €venderet, teque ista simulatione emptionis vi, metu, imperio, €fascibus ab homine eo quem, una cum ceteris sociis, non €solum potestati tuae sed etiam fidei populus Romanus €commiserat eripuisse atque abstulisse. @@Quid mihi tam optandum, iudices, potest esse in hoc €crimine quam ut haec eadem dicat ipse Heius? Nihil pro-€fecto; sed ne difficilia optemus. Heius est Mamertinus; €Mamertina civitas istum publice communi consilio sola €laudat; omnibus iste ceteris Siculis odio est, ab his solis €amatur; eius autem legationis quae ad istum laudandum €missa est princeps est Heius_etenim est primus civitatis: ne €forte, dum publicis mandatis serviat, de privatis iniuriis re-ticeat. Haec cum scirem et cogitarem, commisi tamen, €iudices, Heio; produxi prima actione, neque id tamen ullo €periculo feci. Quid enim poterat Heius respondere, si €esset improbus, si sui dissimilis? esse illa signa domi suae, €non esse apud Verrem? Qui poterat quicquam eius modi €dicere? Vt homo turpissimus esset impudentissimeque €mentiretur, hoc diceret, illa se habuisse venalia, eaque sese @1 €quanti voluerit vendidisse. Homo domi suae nobilissimus, €qui vos de religione sua ac dignitate vere existimare maxime €vellet, primo dixit se istum publice laudare, quod sibi ita €mandatum esset; deinde neque se habuisse illa venalia €neque ulla condicione, si utrum vellet liceret, adduci um-€quam potuisse ut venderet illa quae in sacrario fuissent €a maioribus suis relicta et tradita. @@Quid sedes, Verres? quid exspectas? quid te a Centuripina €civitate, a Catinensi, ab Halaesina, a Tyndaritana, Hennensi, €Agyrinensi ceterisque Siciliae civitatibus circumveniri atque €opprimi dicis? Tua te altera patria, quem ad modum dicere €solebas, Messana circumvenit,_tua, inquam, Messana, €tuorum adiutrix scelerum, libidinum testis, praedarum ac €furtorum receptrix. Adest enim vir amplissimus eius civi-€tatis legatus huius iudici causa domo missus, princeps lauda-€tionis tuae, qui te publice laudat,_ita enim mandatum €atque imperatum est; tametsi rogatus de cybaea tenetis €memoria quid responderit: aedificatam publicis operis pu-€blice coactis, eique aedificandae publice Mamertinum sena-€torem praefuisse. Idem ad vos privatim, iudices, confugit; €utitur hac lege qua iudicium est, communi arce sociorum. €Tametsi lex est de pecuniis repetundis, ille se negat pecu-€niam repetere, quam ereptam non tanto opere desiderat: €sacra se maiorum suorum repetere abs te dicit, deos penatis te patrios reposcit. Ecqui pudor est, ecquae religio, Verres, €ecqui metus? Habitasti apud Heium Messanae, res illum þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜’ƒdivinas apud eos deos in suo sacrario prope cotidiano €facere vidisti; non movetur pecunia, denique quae orna-€menti causa fuerunt non requirit; tibi habe Canephoros, €deorum simulacra restitue. Quae quia dixit, quia tempore €dato modeste apud vos socius amicusque populi Romani @1 €questus est, quia religioni suae non modo in dis patriis €repetendis sed etiam in ipso testimonio ac iure iurando €proximus fuit, hominem missum ab isto scitote esse Messa-€nam de legatis unum,_illum ipsum qui navi istius aedifi-€candae publice praefuit,_qui a senatu peteret ut Heius €adficeretur ignominia. @@Homo amentissime, quid putasti? impetraturum te? €quanti is a civibus suis fieret, quanti auctoritas eius habe-€retur ignorabas? Verum fac te impetravisse, fac aliquid €gravius in Heium statuisse Mamertinos: quantam putas €auctoritatem laudationis eorum futuram, si in eum quem €constet verum pro testimonio dixisse poenam constituerint? €Tametsi quae est ista laudatio, cum laudator interrogatus €laedat necesse est? Quid? isti laudatores tui nonne testes €mei sunt? Heius est laudator: laesit gravissime. Pro-€ducam ceteros: reticebunt quae poterunt libenter, dicent €quae necesse erit ingratiis. Negent isti onerariam navem €maximam aedificatam esse Messanae? Negent, si possunt. €Negent ei navi faciundae senatorem Mamertinum publice €praefuisse? Vtinam negent! Sunt etiam cetera; quae €malo integra reservare, ut quam minimum dem illis tem-poris ad meditandum confirmandumque periurium. Haec €tibi laudatio procedat in numerum? hi te homines auctori-€tate sua sublevent? qui te neque debent adiuvare si possint, €neque possunt si velint; quibus tu privatim iniurias plurimas €contumeliasque imposuisti, quo in oppido multas familias €totas in perpetuum infamis tuis stupris flagitiisque fecisti. €At publice commodasti. Non sine magno quidem rei pu-€blicae provinciaeque Siciliae detrimento. Tritici modium @1 €&7 empta populo Romano dare debebant et solebant: abs €te solo remissum est. Res publica detrimentum fecit quod €per te imperi ius in una civitate imminutum est: Siculi, €quod ipsum non de summa frumenti detractum est, sed €translatum in Centuripinos et Halaesinos, immunis populos, €et hoc plus impositum quam ferre possent. @@Navem imperare ex foedere debuisti; remisisti in trien-€nium; militem nullum umquam poposcisti per tot annos. €Fecisti item ut praedones solent; qui cum hostes communes €sint omnium, tamen aliquos sibi instituunt amicos, quibus €non modo parcant verum etiam praeda quos augeant, et €eos maxime qui habent oppidum oportuno loco, quo saepe €adeundum sit navibus. Phaselis illa, quam cepit P. Ser-€vilius, non fuerat urbs antea Cilicum atque praedonum; €Lycii illam, Graeci homines, incolebant. Sed quod erat €eius modi loco atque ita proiecta in altum ut et exeuntes e €Cicilia praedones saepe ad eam necessario devenirent, et, €cum se ex hisce locis reciperent, eodem deferrentur, adsci-€verunt sibi illud oppidum piratae primo commercio, deinde etiam societate. Mamertina civitas improba antea non €erat; etiam erat inimica improborum, quae C. Catonis, €illius qui consul fuit, impedimenta retinuit. At cuius €hominis! Clarissimi ac potentissimi; qui tamen cum consul €fuisset, condemnatus est. Ita, C. Cato, duorum hominum €clarissimorum nepos, L. Pauli et M. Catonis, et P. Africani €sororis filius: quo damnato tum, cum severa iudicia fiebant, €HS &7 lis aestimata est. Huic Mamertini irati fuerunt, @1 €qui maiorem sumptum quam quanti Catonis lis aestimata est in Timarchidi prandium saepe fecerunt. Verum haec €civitas isti praedoni ac piratae Siciliensi Phaselis fuit; huc €omnia undique deferebantur, apud istos relinquebantur; €quod celari opus erat, habebant sepositum et reconditum; €per istos quae volebat clam imponenda, occulte exportanda €curabat; navem denique maximam, quam onustam furtis €in Italiam mitteret, apud istos faciundam aedificandamque €curavit; pro hisce rebus vacatio data est ab isto sumptus, €laboris, militiae, rerum denique omnium; per triennium €soli non modo in Sicilia verum, ut opinio mea fert, his €quidem temporibus in omni orbe terrarum vacui, expertes, €soluti ac liberi fuerunt ab omni sumptu, molestia, munere. Hinc illa Verria nata sunt, quod in convivium Sex. Co-€minium protrahi iussit, in quem scyphum de manu iacere €conatus est, quem obtorta gula de convivio in vincla atque €in tenebras abripi iussit; hinc illa crux in quam iste civem €Romanum multis inspectantibus sustulit, quam non ausus €est usquam defigere nisi apud eos quibuscum omnia scelera €sua ac latrocinia communicavit. €@@Laudatum etiam vos quemquam venitis? qua auctoritate? €utrum quam apud senatum an quam apud populum Ro-manum habere debetis? Ecqua civitas est, non modo in €provinciis nostris verum in ultimis nationibus, aut tam €potens aut tam libera aut etiam tam immanis ac barbara, €rex denique ecquis est qui senatorem populi Romani tecto €ac domo non invitet? qui honos non homini solum habetur, €sed primum populo Romano, cuius beneficio nos in hunc €ordinem venimus, deinde ordinis auctoritati, quae nisi €gravis erit apud socios et exteras nationes, ubi erit imperi €nomen et dignitas? Mamertini me publice non invitarunt. @1 €Me cum dico, leve est: senatorem populi Romani si non €invitarunt, honorem debitum detraxerunt non homini sed €ordini. Nam ipsi Tullio patebat domus locupletissima et €amplissima Cn. Pompei Basilisci, quo, etiamsi esset invi-€tatus a vobis, tamen devertisset; erat etiam Percenniorum, €qui nunc item Pompeii sunt, domus honestissima, quo €Lucius frater meus summa illorum voluntate devertit. €Senator populi Romani, quod in vobis fuit, in vestro €oppido iacuit et pernoctavit in publico. Nulla hoc civitas €umquam alia commisit. 'Amicum enim nostrum in iudi-€cium vocabas.' Tu quid ego privatim negoti geram inter-pretabere imminuendo honore senatorio? Verum haec €tum queremur si quid de vobis per eum ordinem agetur, €qui ordo a vobis adhuc solis contemptus est. In populi €Romani quidem conspectum quo ore vos commisistis? nec €prius illam crucem, quae etiam nunc civis Romani san-€guine redundat, quae fixa est ad portum urbemque vestram, €revellistis neque in profundum abiecistis locumque illum €omnem expiastis, quam Romam atque in horum conventum €adiretis? In Mamertinorum solo foederato atque pacato €monumentum istius crudelitatis constitutum est. Vestrane €urbs electa est ad quam cum adirent ex Italia [2cives]2 crucem €civis Romani prius quam quemquam amicum populi €Romani viderent? quam vos Reginis, quorum civitati €invidetis, itemque incolis vestris, civibus Romanis, ostendere €soletis, quo minus sibi adrogent minusque vos despiciant, €cum videant ius civitatis illo supplicio esse mactatum. @@Verum haec emisse te dicis. Quid? illa Attalica tota €Sicilia nominata ab eodem Heio [peripetasmata] emere €oblitus es? Licuit eodem modo ut signa. Quid enim actum €est? an litteris pepercisti? Verum hominem amentem hoc @1 €fugit: minus clarum putavit fore quod de armario quam €quod de sacrario esset ablatum. At quo modo abstulit? €Non possum dicere planius quam ipse apud vos dixit Heius. €Cum quaesissem num quid aliud de bonis eius pervenisset €ad Verrem, respondit istum ad se misisse ut sibi mitteret €Agrigentum peripetasmata. Quaesivi misisset[2ne]2; respondit, €id quod necesse erat, se dicto audientem fuisse praetori, €misisse. Rogavi pervenissentne Agrigentum; dixit perve-€nisse. Quaesivi quem ad modum revertissent; negavit €adhuc revertisse. Risus populi atque admiratio omnium vestrum facta est. Hic tibi in mentem non venit iubere ut €haec quoque referret HS &7vi& milibus &7d& se tibi vendidisse? €Metuisti ne aes alienum tibi cresceret, si HS &7vi& milibus &7d& €tibi constarent ea quae tu facile posses vendere HS ducentis €milibus? Fuit tanti, mihi crede; haberes quod defenderes; €nemo quaereret quanti illa res esset; si modo te posses €dicere emisse, facile cui velles tuam causam et factum pro-€bares; nunc de peripetasmatis quem ad modum te expedias €non habes. @@Quid? a Phylarcho Centuripino, homine locupleti ac €nobili, phaleras pulcherrime factas, quae regis Hieronis þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜ƒfuisse dicuntur, utrum tandem abstulisti an emisti? In €Sicilia quidem cum essem, sic a Centuripinis, sic a ceteris €audiebam,_non enim parum res erat clara: tam te has €phaleras a Phylarcho Centuripino abstulisse dicebant quam €alias item nobilis ab Aristo Panhormitano, quam tertias a €Cratippo Tyndaritano. Etenim si Phylarchus vendidisset, €non ei, posteaquam reus factus es, redditurum te pro-€misisses. Quod quia vidisti pluris scire, cogitasti, si ei €reddidisses, te minus habiturum, rem nihilo minus testatam @1 €futuram: non reddidisti. Dixit Phylarchus pro testimonio €se, quod nosset tuum istum morbum, ut amici tui appellant, €cupisse te celare de phaleris; cum abs te appellatus esset, €negasse habere sese; apud alium quoque eas habuisse depo-€sitas, ne qua invenirentur; tuam tantam fuisse sagacitatem €ut eas per illum ipsum inspiceres, ubi erant depositae; tum €se deprensum negare non potuisse; ita ab se invito phaleras €sublatas gratiis. @@Iam, ut haec omnia reperire ac perscrutari solitus sit, €iudices, est operae pretium cognoscere. Cibyratae sunt €fratres quidam, Tlepolemus et Hiero, quorum alterum €fingere opinor e cera solitum esse, alterum esse pictorem. €Hosce opinor, Cibyrae cum in suspicionem venissent suis €civibus fanum expilasse Apollinis, veritos poenam iudici ac €legis domo profugisse. Quod Verrem artifici sui cupidum €cognoverant tum, cum iste, id quod ex testibus didicistis, €Cibyram cum inanibus syngraphis venerat, domo fugientes €ad eum se exsules, cum iste esset in Asia, contulerunt. €Habuit eos secum illo tempore et in legationis praedis €atque furtis multum illorum opera consilioque usus est. Hi sunt illi quibus in tabulis refert sese Q. Tadius 'dedisse €iussu istius, Graecis pictoribus'. Eos iam bene cognitos €et re probatos secum in Siciliam duxit. Quo posteaquam €venerunt, mirandum in modum (canis venaticos diceres) €ita odorabantur omnia et pervestigabant ut, ubi quidque €esset, aliqua ratione invenirent. Aliud minando, aliud polli-€cendo, aliud per servos, aliud per liberos, per amicum aliud, €aliud per inimicum inveniebant; quicquid illis placuerat, @1 €perdendum erat. Nihil aliud optabant quorum poscebatur €argentum nisi ut id Hieroni et Tlepolemo displiceret. @@Verum mehercule hoc, iudices, dicam. Memini Pam-€philum Lilybitanum, amicum et hospitem meum, nobilem €hominem, mihi narrare, cum iste ab sese hydriam Boethi €manu factam praeclaro opere et grandi pondere per pote-€statem abstulisset, se sane tristem et conturbatum domum €revertisse, quod vas eius modi, quod sibi a patre et a mai-€oribus esset relictum, quo solitus esset uti ad festos dies, €ad hospitum adventus, a se esset ablatum. 'Cum sederem,' €inquit, 'domi tristis, accurrit Venerius; iubet me scyphos €sigillatos ad praetorem statim adferre. Permotus sum,' €inquit; 'binos habebam; iubeo promi utrosque, ne quid €plus mali nasceretur, et mecum ad praetoris domum ferri. €Eo cum venio, praetor quiescebat; fratres illi Cibyratae €inambulabant. Qui me ubi viderunt, "Vbi sunt, Pam-€phile," inquiunt, "scyphi?" Ostendo tristis; laudant. €Incipio queri me nihil habiturum quod alicuius esset preti €si etiam scyphi essent ablati. Tum illi, ubi me conturbatum €vident, "Quid vis nobis dare ut isti abs te ne auferantur?" €Ne multa, HS mille me,' inquit, 'poposcerunt; dixi me €daturum. Vocat interea praetor, poscit scyphos.' Tum €illos coepisse praetori dicere putasse se, id quod audissent, €alicuius preti scyphos esse Pamphili; luteum negotium esse, €non dignum quod in suo argento Verres haberet. Ait ille €idem sibi videri. Ita Pamphilus scyphos optimos aufert. @@Et mehercule ego antea, tametsi hoc nescio quid nugato-€rium sciebam esse, ista intellegere, tamen mirari solebam €istum in his ipsis rebus aliquem sensum habere, quem €scirem nulla in re quicquam simile hominis habere. Tum €primum intellexi ad eam rem istos fratres Cibyratas fuisse, €ut iste in furando manibus suis oculis illorum uteretur. @1 €At ita studiosus est huius praeclarae existimationis, ut putetur €in hisce rebus intellegens esse, ut nuper_videte hominis €amentiam: posteaquam est comperendinatus, cum iam pro €damnato mortuoque esset, ludis circensibus mane apud €L. Sisennam, virum primarium, cum essent triclinia strata €argentumque expositum in aedibus, cum pro dignitate €L. Sisennae domus esset plena hominum honestissimorum, €accessit ad argentum, contemplari unum quidque otiose et €considerare coepit. Mirari stultitiam alii, quod in ipso €iudicio eius ipsius cupiditatis cuius insimularetur suspicio-€nem augeret, alii amentiam, cui comperendinato, cum tam €multi testes dixissent, quicquam illorum veniret in mentem. €Pueri autem Sisennae, credo, qui audissent quae in istum €testimonia essent dicta, oculos de isto nusquam deicere neque ab argento digitum discedere. Est boni iudicis €parvis ex rebus coniecturam facere unius cuiusque et cupi-€ditatis et continentiae. Qui reus, et reus lege comperen-€dinatus, re et opinione hominum paene damnatus, temperare €non potuerit maximo conventu quin L. Sisennae argentum €tractaret et consideraret, hunc praetorem in provincia quis-€quam putabit a Siculorum argento cupiditatem aut manus €abstinere potuisse? @@Verum ut Lilybaeum, unde digressa est oratio, rever-€tamur, Diocles est, Pamphili gener, illius a quo hydria €ablata est, Popilius cognomine. Ab hoc abaci vasa omnia, €ut exposita fuerunt, abstulit. Dicat se licet emisse; etenim €hic propter magnitudinem furti sunt, ut opinor, litterae €factae. Iussit Timarchidem aestimare argentum, quo modo €qui umquam tenuissime in donationem histrionum aesti-€mavit. Tametsi iam dudum ego erro qui tam multa de €tuis emptionibus verba faciam, et quaeram utrum emeris @1 €necne et quo modo et quanti emeris, quod verbo transigere €possum. Ede mihi scriptum quid argenti in provincia Sicilia pararis, unde quidque aut quanti emeris. Quid fit? €Quamquam non debebam ego abs te has litteras poscere; €me enim tabulas tuas habere et proferre oportebat. Verum €negas te horum annorum aliquot confecisse. Compone €hoc quod postulo de argento, de reliquo videro. 'Nec €scriptum habeo nec possum edere.' Quid futurum igitur €est? quid existimas hosce iudices facere posse? Domus €plena signorum pulcherrimorum iam ante praeturam, multa €ad villas tuas posita, multa deposita apud amicos, multa €aliis data atque donata; tabulae nullum indicant emptum. €Omne argentum ablatum ex Sicilia est, nihil cuiquam quod €suum dici vellet relictum. Fingitur improba defensio, prae-€torem omne id argentum coemisse; tamen id ipsum tabulis €demonstrari non potest. Si, quas tabulas profers, in his €quae habes quo modo habeas scriptum non est, horum €autem temporum cum te plurimas res emisse dicis tabulas €omnino nullas profers, nonne te et prolatis et non prolatis €tabulis condemnari necesse est? @@Tu a M. Coelio, equite Romano, lectissimo adulescente, €quae voluisti Lilybaei abstulisti, tu C. Cacuri, prompti €hominis et experientis et in primis gratiosi, supellectilem €omnem auferre non dubitasti, tu maximam et pulcherrimam €mensam citream a Q. Lutatio Diodoro, qui Q. Catuli bene-€ficio ab L. Sulla civis Romanus factus est, omnibus scienti-€bus Lilybaei abstulisti. Non tibi obicio quod hominem €dignissimum tuis moribus, Apollonium, Niconis filium, €Drepanitanum, qui nunc A. Clodius vocatur, omni argento €optime facto spoliasti ac depeculatus es; taceo. Non enim €putat ille sibi iniuriam factam, propterea quod homini iam €perdito et collum in laqueum inserenti subvenisti, cum pupillis @1 €Drepanitanis bona patria erepta cum illo partitus es; gaudeo €etiam si quid ab eo abstulisti, et abs te nihil rectius factum €esse dico. A Lysone vero Lilybitano, primo homine, apud €quem deversatus es, Apollinis signum ablatum certe non €oportuit. Dices te emisse. Scio, HS mille. 'Ita opinor.' €Scio, inquam. 'Proferam litteras.' Tamen id factum non €oportuit. A pupillo Heio, cui C. Marcellus tutor est, a quo €pecuniam grandem eripueras, scaphia cum emblematis €Lilybaei utrum empta esse dicis an confiteris erepta? @@Sed quid ego istius in eius modi rebus mediocris iniurias þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜¦‚colligo, quae tantum modo in furtis istius et damnis eorum €a quibus auferebat versatae esse videantur? Accipite, si €vultis, iudices, rem eius modi ut amentiam singularem et €furorem iam, non cupiditatem eius perspicere possitis. €@@Melitensis Diodorus est, qui apud vos antea testimonium €dixit. Is Lilybaei multos iam annos habitat, homo et €domi nobilis et apud eos quo se contulit propter virtutem €splendidus et gratiosus. De hoc Verri dicitur habere eum €perbona toreumata, in his pocula quaedam, quae Thericlia €nominantur, Mentoris manu summo artificio facta. Quod €iste ubi audivit, sic cupiditate inflammatus est non solum €inspiciendi verum etiam auferendi ut Diodorum ad se vo-€caret ac posceret. Ille, qui illa non invitus haberet, re-€spondit Lilybaei se non habere, Melitae apud quendam pro-pinquum suum reliquisse. Tum iste continuo mittit ho-€mines certos Melitam, scribit ad quosdam Melitensis ut ea €vasa perquirant, rogat Diodorum ut ad illum propinquum €suum det litteras; nihil ei longius videbatur quam dum €illud videret argentum. Diodorus, homo frugi ac diligens, €qui sua servare vellet, ad propinquum suum scribit ut iis €qui a Verre venissent responderet illud argentum se paucis @1 €illis diebus misisse Lilybaeum. Ipse interea recedit; abesse €a domo paulisper maluit quam praesens illud optime factum €argentum amittere. Quod ubi iste audivit, usque eo com-€motus est ut sine ulla dubitatione insanire omnibus ac €furere videretur. Quia non potuerat eripere argentum ipse €Diodoro, erepta sibi vasa optime facta dicebat; minitari €absenti Diodoro, vociferari palam, lacrimas interdum non €tenere. Eriphylam accepimus in fabulis ea cupiditate ut, €cum vidisset monile, ut opinor, ex auro et gemmis, pulchri-€tudine eius incensa salutem viri proderet. Similis istius €cupiditas, hoc etiam acrior atque insanior, quod illa cupie-€bat id quod viderat, huius libidines non solum oculis sed €etiam auribus excitabantur. @@Conquiri Diodorum tota provincia iubet: ille ex Sicilia €iam castra commoverat et vasa collegerat. Homo, ut aliquo €modo in provinciam illum revocaret, hanc excogitat ratio-€nem, si haec ratio potius quam amentia nominanda est. €Apponit de suis canibus quendam qui dicat se Diodorum €Melitensem rei capitalis reum velle facere. Primo mirum €omnibus videri Diodorum reum, hominem quietissimum, ab €omni non modo facinoris verum etiam minimi errati suspi-€cione remotissimum; deinde esse perspicuum fieri omnia illa €propter argentum. Iste non dubitat iubere nomen referri, €et tum primum ut opinor istum absentis nomen recepisse. Res clara Sicilia tota, propter caelati argenti cupiditatem €reos fieri rerum capitalium, neque solum reos fieri, sed €etiam absentis. Diodorus Romae sordidatus circum pa-€tronos atque hospites cursare, rem omnibus narrare. Lit- @1 €terae mittuntur isti a patre vehementes, ab amicis item, €videret quid ageret de Diodoro, quo progrederetur; rem €claram esse et invidiosam; insanire hominem, periturum €hoc uno crimine, nisi cavisset. Iste etiam tum patrem, si €non in parentis, at in hominum numero putabat; ad iudi-€cium nondum se satis instruxerat; primus annus erat pro-€vinciae, non [2erat]2, ut in Sthenio, iam refertus pecunia. Itaque €furor eius paululum non pudore, sed metu ac timore repres-€sus est. Condemnare Diodorum non audet absentem, de €reis eximit. Diodorus interea praetore isto prope triennium provincia domoque caruit. Ceteri, non solum Siculi sed €etiam cives Romani, hoc statuerant, quoniam iste tantum €cupiditate progrederetur, nihil esse quod quisquam putaret €se, quod isti paulo magis placeret, conservare aut domi €retinere posse; postea vero quam intellexerunt isti virum €fortem, quem summe provincia exspectabat, Q. Arrium, non €succedere, statuerunt nihil se tam clausum neque tam recon-€ditum posse habere quod non istius cupiditati apertissimum €promptissimumque esset. €@@Tum iste ab equite Romano splendido et gratioso, €Cn. Calidio, cuius filium sciebat senatorem populi Romani €et iudicem esse, eculeos argenteos nobilis, qui Q. Maximi fuerant, aufert. Imprudens huc incidi, iudices; emit enim, €non abstulit; nollem dixisse; iactabit se et in his equitabit €eculeis. 'Emi, pecuniam solvi.' Credo. 'Etiam tabulae €proferentur.' Est tanti; cedo tabulas. Dilue sane crimen €hoc Calidianum, dum ego tabulas aspicere possim. Verum €tamen quid erat quod Calidius Romae quereretur se, cum tot €annos in Sicilia negotiaretur, a te solo ita esse contemptum, ita €despectum ut etiam una cum ceteris Siculis despoliaretur, @1 €si emeras? Quid erat quod confirmabat se abs te argentum €esse repetiturum, si id tibi sua voluntate vendiderat? Tu €porro posses facere ut Cn. Calidio non redderes? praesertim €cum is L. Sisenna, defensore tuo, tam familiariter uteretur, et cum ceteris familiaribus Sisennae reddidisses. Denique non €opinor negaturum esse te homini honesto, sed non gratio-€siori quam Cn. Calidius est, L. Curidio, te argentum per Pota-€monem, amicum tuum, reddidisse. Qui quidem ceterorum €causam apud te difficiliorem fecit. Nam cum te compluri-€bus confirmasses redditurum, posteaquam Curidius pro €testimonio dixit te sibi reddidisse, finem reddendi fecisti, €quod intellexisti praeda te de manibus emissa testimonium €tamen effugere non posse. Cn. Calidio, equiti Romano, €per omnis alios praetores licuit habere argentum bene €factum, licuit posse domesticis copiis, cum magistratum €aut aliquem superiorem invitasset, ornare et apparare convi-€vium. Multi domi Cn. Calidi cum potestate atque imperio €fuerunt: nemo inventus est tam amens qui illud argentum €tam praeclarum ac tam nobile eriperet, nemo tam audax qui €posceret, nemo tam impudens qui postularet ut venderet. Superbum est enim, iudices, et non ferendum dicere prae-€torem in provincia homini honesto, locupleti, splendido, €'Vende mihi vasa caelata'; hoc est enim dicere, 'Non €es dignus tu qui habeas quae tam bene facta sunt, meae €dignitatis ista sunt.' Tu dignior, Verres, quam Calidius? €qui, ut non conferam vitam neque existimationem tuam €cum illius_neque enim est conferenda; hoc ipsum con-€feram quo tu te superiorem fingis; quod HS &7 divisori-€bus ut praetor renuntiarere dedisti, trecenta accusatori ne €tibi odiosus esset, ea re contemnis equestrem ordinem et €despicis? ea re tibi indignum visum est quicquam, quod €tibi placeret, Calidium potius habere quam te? @1 @@Iactat se iam dudum de Calidio, narrat omnibus emisse €se. Num etiam de L. Papinio, viro primario, locupleti €honestoque equite Romano, turibulum emisti? qui pro testi-€monio dixit te, cum inspiciendum poposcisses, evulso emble-€mate remisisse; ut intellegatis in homine intellegentiam esse €non avaritiam, artifici cupidum non argenti fuisse. Nec €solum in Papinio fuit hac abstinentia; tenuit hoc institu-€tum in turibulis omnibus quaecumque in Sicilia fuerunt. €Incredibile est autem quam multa et quam praeclara €fuerint. Credo tum cum Sicilia florebat opibus et copiis €magna artificia fuisse in ea insula. Nam domus erat ante €istum praetorem nulla paulo locupletior qua in domo haec €non essent, etiamsi praeterea nihil esset argenti, patella €grandis cum sigillis ac simulacris deorum, patera qua €mulieres ad res divinas uterentur, turibulum,_haec autem €omnia antiquo opere et summo artificio facta, ut hoc liceret €suspicari, fuisse aliquando apud Siculos peraeque pro por-€tione cetera, sed, quibus multa fortuna ademisset, tamen apud eos remansisse ea quae religio retinuisset. Dixi, iudices, €multa fuisse fere apud omnis Siculos: ego idem confirmo €nunc ne unum quidem esse. Quid hoc est? quod hoc €monstrum, quod prodigium in provinciam misimus? Nonne €vobis id egisse videtur ut non unius libidinem, non suos €oculos, sed omnium cupidissimorum insanias, cum Romam €revertisset, expleret? Qui simul atque in oppidum quod-€piam venerat, immittebantur illi continuo Cibyratici canes, €qui investigabant et perscrutabantur omnia. Si quod erat €grande vas et maius opus inventum, laeti adferebant; si €minus eius modi quidpiam venari potuerant, illa quidem €certe pro lepusculis capiebantur, patellae, paterae, turibula. @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜¯ˆHic quos putatis fletus mulierum, quas lamentationes fieri €solitas esse in hisce rebus? quae forsitan vobis parvae esse €videantur, sed magnum et acerbum dolorem commovent, €mulierculis praesertim, cum eripiuntur e manibus ea quibus €ad res divinas uti consuerunt, quae a suis acceperunt, quae €in familia semper fuerunt. @@Hic nolite exspectare dum ego haec crimina agam ostia-€tim, ab Aeschylo Tyndaritano istum pateram abstulisse, €a Thrasone item Tyndaritano patellam, a Nymphodoro €Agrigentino turibulum. Cum testis ex Sicilia dabo, quem €volet ille eligat quem ego interrogem de patellis, pateris, €turibulis: non modo oppidum nullum, sed ne domus €quidem ulla paulo locupletior expers huius iniuriae repe-€rietur. Qui cum in convivium venisset, si quicquam cae-€lati aspexerat, manus abstinere, iudices, non poterat. €Cn. Pompeius est, Philo qui fuit, Tyndaritanus. Is cenam €isti dabat apud villam in Tyndaritano. Fecit quod €Siculi non audebant; ille, civis Romanus quod erat, im-€punius id se facturum putavit; adposuit patellam in qua €sigilla erant egregia. Iste continuo ut vidit, non dubitavit €illud insigne penatium hospitaliumque deorum ex hospitali €mensa tollere, sed tamen, quod ante de istius abstinentia €dixeram, sigillis avulsis reliquum argentum sine ulla avaritia reddidit. Quid? Eupolemo Calactino, homini nobili, Lucul-€lorum hospiti ac perfamiliari, qui nunc apud exercitum cum €L. Lucullo est, non idem fecit? Cenabat apud eum; €argentum ille ceterum purum adposuerat, ne purus ipse €relinqueretur, duo pocula non magna, verum tamen cum €emblemate. Hic tamquam festivum acroama, ne sine corol-€lario de convivio discederet, ibidem convivis spectantibus €emblemata evellenda curavit. €@@Neque ego nunc istius facta omnia enumerare conor, €neque opus est nec fieri ullo modo potest: tantum unius @1 €cuiusque de varia improbitate generis indicia apud vos et €exempla profero. Neque enim ita se gessit in his rebus €tamquam rationem aliquando esset redditurus, sed prorsus €ita quasi aut reus numquam esset futurus, aut, quo plura €abstulisset, eo minore periculo in iudicium venturus esset; €qui haec quae dico iam non occulte, non per amicos atque €interpretes, sed palam de loco superiore ageret pro imperio €et potestate. @@Catinam cum venisset, oppidum locuples, honestum, €copiosum, Dionysiarchum ad se proagorum, hoc est sum-€mum magistratum, vocari iubet; ei palam imperat ut omne €argentum quod apud quemque esset Catinae conquirendum €curaret et ad se adferendum. Phylarchum Centuripinum, €primum hominem genere, virtute, pecunia, non hoc idem €iuratum dicere audistis, sibi istum negotium dedisse at-€que imperasse ut Centuripinis, in civitate totius Siciliae €multo maxima et locupletissima, omne argentum conqui-€reret et ad se comportari iuberet? Agyrio similiter istius €imperio vasa Corinthia per Apollodorum, quem testem audistis, Syracusas deportata sunt. Illa vero optima [est], €quod, cum Haluntium venisset praetor laboriosus et diligens, €ipse in oppidum noluit accedere, quod erat difficili ascensu €atque arduo, Archagathum Haluntinum, hominem non €solum domi, sed tota Sicilia in primis nobilem, vocari iussit. €Ei negotium dedit ut, quidquid Halunti esset argenti cae-€lati aut si quid etiam Corinthiorum, id omne statim ad mare €ex oppido deportaretur. Escendit in oppidum Archagathus. €Homo nobilis, qui a suis amari et diligi vellet, ferebat gravi-€ter illam sibi ab isto provinciam datam, nec quid faceret €habebat; pronuntiat quid sibi imperatum esset; iubet €omnis proferre quod haberent. Metus erat summus; ipse €enim tyrannus non discedebat longius; Archagathum et @1 €argentum in lectica cubans ad mare infra oppidum exspecta-bat. Quem concursum in oppido factum putatis, quem €clamorem, quem porro fletum mulierum? qui videret €equum Troianum introductum, urbem captam diceret. €Efferri sine thecis vasa, extorqueri alia de manibus mulierum, €ecfringi multorum foris, revelli claustra. Quid enim putatis? €Scuta si quando conquiruntur a privatis in bello ac tumultu, €tamen homines inviti dant, etsi ad salutem communem €dari sentiunt, ne quem putetis sine maximo dolore argen-€tum caelatum domo, quod alter eriperet, protulisse. Omnia €deferuntur. Cibyratae fratres vocantur; pauca improbant; €quae probarant, iis crustae aut emblemata detrahebantur. €Sic Haluntini excussis deliciis cum argento puro domum €revertuntur. @@Quod umquam, iudices, huiusce modi everriculum ulla €in provincia fuit? Avertere aliquid de publico quam €obscurissime per magistratum solebant; etiam cum aliquid €a privato non numquam, occulte auferebant, et ii tamen €condemnabantur. Et si quaeritis, ut ipse de me detraham, €illos ego accusatores puto fuisse qui eius modi hominum €furta odore aut aliquo leviter presso vestigio persequebantur. €Nam nos quidem quid facimus in Verre, quem in luto €volutatum totius corporis vestigiis invenimus? Permagnum €est in eum dicere aliquid qui praeteriens, lectica paulisper €deposita, non per praestigias sed palam per potestatem uno €imperio ostiatim totum oppidum compilaverit. Ac tamen, €ut posset dicere se emisse, Archagatho imperat ut illis €aliquid, quorum argentum fuerat, nummulorum dicis causa €daret. Invenit Archagathus paucos qui vellent accipere; €iis dedit. Eos nummos tamen iste Archagatho non reddidit. €Voluit Romae repetere Archagathus; Cn. Lentulus Mar- @1 €cellinus dissuasit, sicut ipsum dicere audistis. Recita. €&7Archagathi et Lentvli testimonivm.& @@Et ne forte hominem existimetis hanc tantam vim emble-€matum sine causa coacervare voluisse, videte quanti vos, €quanti existimationem populi Romani, quanti leges et €iudicia, quanti testis Siculos [negotiatores] fecerit. Postea-€quam tantam multitudinem collegerat emblematum ut ne €unum quidem cuiquam reliquisset, instituit officinam Syra-€cusis in regia maximam. Palam artifices omnis, caelatores €ac vascularios, convocari iubet, et ipse suos compluris €habebat. Eos concludit, magnam hominum multitudinem. €Mensis octo continuos his opus non defuit, cum vas nullum €fieret nisi aureum. Tum illa, ex patellis et turibulis quae €evellerat, ita scite in aureis poculis inligabat, ita apte in €scaphiis aureis includebat, ut ea ad illam rem nata esse €diceres; ipse tamen praetor, qui sua vigilantia pacem in €Sicilia dicit fuisse, in hac officina maiorem partem diei cum €tunica pulla sedere solebat et pallio. @@Haec ego, iudices, non auderem proferre, ni vererer ne €forte plura de isto ab aliis in sermone quam a me in iudicio €vos audisse diceretis. Quis enim est qui de hac officina, €qui de vasis aureis, qui de istius pallio non audierit? Quem €voles e conventu Syracusano virum bonum nominato; pro-€ducam; nemo erit quin hoc se audisse aut vidisse dicat. O tempora, o mores! Nihil nimium vetus proferam. Sunt €vestrum aliquam multi qui L. Pisonem cognorint, huius €L. Pisonis, qui praetor fuit, patrem. Ei cum esset in Hi- @1 €spania praetor, qua in provincia occisus est, nescio quo €pacto, dum armis exercetur, anulus aureus quem habebat €fractus et comminutus est. Cum vellet sibi anulum facere, €aurificem iussit vocari in forum ad sellam Cordubae et €palam appendit aurum; hominem in foro iubet sellam €ponere et facere anulum omnibus praesentibus. Nimium €fortasse dicet aliquis hunc diligentem; hactenus repre-€hendet, si qui volet, nihil amplius. Verum fuit ei conce-€dendum; filius enim L. Pisonis erat, eius qui primus de pecuniis repetundis legem tulit. Ridiculum est me nunc €de Verre dicere, cum de Pisone Frugi dixerim; verum €tamen quantum intersit videte. Iste cum aliquot abacorum €faceret vasa aurea, non laboravit quid non modo in Sicilia €verum etiam Romae in iudicio audiret: ille in auri semuncia €totam Hispaniam scire voluit unde praetori anulus fieret. €Nimirum ut hic nomen suum comprobavit, sic ille cognomen. €@@Nullo modo possum omnia istius facta aut memoria €consequi aut oratione complecti: genera ipsa cupio breviter €attingere, ut hic modo me commonuit Pisonis anulus quod €totum effluxerat. Quam multis istum putatis hominibus €honestis de digitis anulos abstulisse? Numquam dubitavit, €quotienscumque alicuius aut gemma aut anulo delectatus þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜¹ˆŽest. Incredibile dicam, sed ita clarum ut ipsum negaturum non arbitrer. Cum Valentio, eius interpreti, epistula Agri-€gento adlata esset, casu signum iste animadvertit in cretula. €Placuit ei; quaesivit unde esset epistula; respondit Agri-€gento. Iste litteras ad quos solebat misit, ut is anulus ad €se primo quoque tempore adferretur. Ita litteris istius €patri familias, L. Titio, civi Romano, anulus de digito €detractus est. @1 €@@Illa vero eius cupiditas incredibilis est. Nam ut in €singula conclavia, quae iste non modo Romae sed in €omnibus villis habet, tricenos lectos optime stratos cum €ceteris ornamentis convivi quaereret, nimium multa compa-€rare videretur; nulla domus in Sicilia locuples fuit ubi iste non textrinum instituerit. Mulier [est] Segestana perdives €et nobilis, Lamia nomine, per triennium isti plena domo €telarum stragulam vestem confecit, nihil nisi conchylio €tinctum Attalus, homo pecuniosus, Neti, Lyso Lilybaei, €Critolaus Aetnae, Syracusis Aeschrio, Cleomenes, Theo-€mnastus, Helori Archonidas,_dies me citius defecerit €quam nomina. 'Ipse dabat purpuram, tantum operam €amici.' Credo; iam enim non libet omnia criminari; quasi €vero hoc mihi non satis sit ad crimen, habuisse tam multum €quod daret, voluisse deportare tam multa, hoc denique, quod €concedit, amicorum operis esse in huiusce modi rebus usum. Iam vero lectos aeratos et candelabra aenea num cui praeter €istum Syracusis per triennium facta esse existimatis? €'Emebat.' Credo; sed tantum vos certiores, iudices, facio €quid iste in provincia praetor egerit, ne cui forte neglegens €nimium fuisse videatur neque se satis, cum potestatem €habuerit, instruxisse et ornasse. €@@Venio nunc non iam ad furtum, non ad avaritiam, non ad €cupiditatem, sed ad eius modi facinus in quo omnia nefaria €contineri mihi atque inesse videantur; in quo di immortales €violati, existimatio atque auctoritas nominis populi Romani €imminuta, hospitium spoliatum ac proditum, abalienati €scelere istius a nobis omnes reges amicissimi, nationesque quae in eorum regno ac dicione sunt. Nam reges Syriae, €regis Antiochi filios pueros, scitis Romae nuper fuisse; qui @1 €venerant non propter Syriae regnum, nam id sine contro-€versia obtinebant ut a patre et a maioribus acceperant, sed €regnum Aegypti ad se et ad Selenen, matrem suam, per-€tinere arbitrabantur. Ii posteaquam temporibus rei publicae €exclusi per senatum agere quae voluerant non potuerunt, in €Syriam in regnum patrium profecti sunt. Eorum alter, qui €Antiochus vocatur, iter per Siciliam facere voluit, itaque isto praetore venit Syracusas. Hic Verres hereditatem sibi €venisse arbitratus est, quod in eius regnum ac manus €venerat is quem iste et audierat multa secum praeclara €habere et suspicabatur. Mittit homini munera satis large €haec ad usum domesticum, olei, vini quod visum est, €etiam tritici quod satis esset, de suis decumis. Deinde €ipsum regem ad cenam vocavit. Exornat ample magnifi-€ceque triclinium; exponit ea, quibus abundabat, plurima €et pulcherrima vasa argentea,_nam haec aurea nondum €fecerat; omnibus curat rebus instructum et paratum ut sit €convivium. Quid multa? rex ita discessit ut et istum €copiose ornatum et se honorifice acceptum arbitraretur. €Vocat ad cenam deinde ipse praetorem; exponit suas €copias omnis, multum argentum, non pauca etiam pocula €ex auro, quae, ut mos est regius et maxime in Syria, €gemmis erant distincta clarissimis. Erat etiam vas vina-€rium, ex una gemma pergrandi trulla excavata, manubrio €aureo, de qua, credo, satis idoneum satis gravem testem, Q. Minucium, dicere audistis. Iste unum quodque vas in €manus sumere, laudare, mirari: rex gaudere praetori populi €Romani satis iucundum et gratum illud esse convivium. €Posteaquam inde discessum est, cogitare nihil iste aliud, @1 €quod ipsa res declaravit, nisi quem ad modum regem ex €provincia spoliatum expilatumque dimitteret. Mittit ro-€gatum vasa ea quae pulcherrima apud eum viderat; ait se €suis caelatoribus velle ostendere. Rex, qui illum non €nosset, sine ulla suspicione libentissime dedit. Mittit etiam €trullam gemmeam rogatum; velle se eam diligentius con-€siderare. Ea quoque ei mittitur. @@Nunc reliquum, iudices, attendite, de quo et vos audistis €et populus Romanus non nunc primum audiet et in exteris €nationibus usque ad ultimas terras pervagatum est. Can-€delabrum e gemmis clarissimis opere mirabili perfectum €reges ii, quos dico, Romam cum attulissent, ut in Capitolio €ponerent, quod nondum perfectum templum offenderant, €neque ponere potuerunt neque vulgo ostendere ac proferre €voluerunt, ut et magnificentius videretur cum suo tempore €in cella Iovis Optimi Maximi poneretur, et clarius cum €pulchritudo eius recens ad oculos hominum atque integra €perveniret: statuerunt id secum in Syriam reportare ut, cum €audissent simulacrum Iovis Optimi Maximi dedicatum, €legatos mitterent qui cum ceteris rebus illud quoque ex-€imium ac pulcherrimum donum in Capitolium adferrent. Pervenit res ad istius auris nescio quo modo; nam rex id €celatum voluerat, non quo quicquam metueret aut sus-€picaretur, sed ut ne multi illud ante praeciperent oculis €quam populus Romanus. Iste petit a rege et eum pluribus €verbis rogat ut id ad se mittat; cupere se dicit inspicere €neque se aliis videndi potestatem esse facturum. Antiochus, €qui animo et puerili esset et regio, nihil de istius improbitate €suspicatus est; imperat suis ut id in praetorium involutum €quam occultissime deferrent. Quo posteaquam attulerunt @1 €involucrisque reiectis constituerunt, clamare iste coepit €dignam rem esse regno Syriae, dignam regio munere, €dignam Capitolio. Etenim erat eo splendore qui ex cla-€rissimis et pulcherrimis gemmis esse debebat, ea varietate €operum ut ars certare videretur cum copia, ea magnitudine €ut intellegi posset non ad hominum apparatum sed ad €amplissimi templi ornatum esse factum. Cum satis iam €perspexisse videretur, tollere incipiunt ut referrent. Iste €ait se velle illud etiam atque etiam considerare; nequaquam €se esse satiatum; iubet illos discedere et candelabrum €relinquere. Sic illi tum inanes ad Antiochum revertuntur. @@Rex primo nihil metuere, nihil suspicari; dies unus, €alter, plures; non referri. Tum mittit, si videatur, ut €reddat. Iubet iste posterius ad se reverti. Mirum illi €videri; mittit iterum; non redditur. Ipse hominem ap-€pellat, rogat ut reddat. Os hominis insignemque impu-€dentiam cognoscite. Quod sciret, quod ex ipso rege €audisset in Capitolio esse ponendum, quod Iovi Optimo €Maximo, quod populo Romano servari videret, id sibi ut €donaret rogare et vehementissime petere coepit. Cum ille €se et religione Iovis Capitolini et hominum existimatione €impediri diceret, quod multae nationes testes essent illius €operis ac muneris, iste homini minari acerrime coepit. Vbi €videt eum nihilo magis minis quam precibus permoveri, €repente hominem de provincia iubet ante noctem decedere; €ait se comperisse ex eius regno piratas ad Siciliam esse ven-turos. Rex maximo conventu Syracusis in foro, ne quis €forte me in crimine obscuro versari atque adfingere aliquid €suspicione hominum arbitretur,_in foro, inquam, Syracusis €flens ac deos hominesque contestans clamare coepit can-€delabrum factum e gemmis, quod in Capitolium missurus €esset, quod in templo clarissimo populo Romano monu- @1 €mentum suae societatis amicitiaeque esse voluisset, id sibi €C. Verrem abstulisse; de ceteris operibus ex auro et gemmis €quae sua penes illum essent se non laborare, hoc sibi eripi €miserum esse et indignum. Id etsi antea iam mente et €cogitatione sua fratrisque sui consecratum esset, tamen €tum se in illo conventu civium Romanorum dare donare €dicare consecrare Iovi Optimo Maximo, testemque ipsum €Iovem suae voluntatis ac religionis adhibere. €@@Quae vox, quae latera, quae vires huius unius criminis €querimoniam possunt sustinere? Rex Antiochus, qui €Romae ante oculos omnium nostrum biennium fere comi-€tatu regio atque ornatu fuisset, is cum amicus et socius €populi Romani esset, amicissimo patre, avo, maioribus, €antiquissimis et clarissimis regibus, opulentissimo et maxi-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜Ãˆ•mo regno, praeceps provincia populi Romani exturbatus est. Quem ad modum hoc accepturas nationes exteras, €quem ad modum huius tui facti famam in regna aliorum €atque in ultimas terras perventuram putasti, cum audirent €a praetore populi Romani in provincia violatum regem, €spoliatum hospitem, eiectum socium populi Romani atque €amicum? Nomen vestrum populique Romani odio atque €acerbitati scitote nationibus exteris, iudices, futurum, si €istius haec tanta iniuria impunita discesserit. Sic omnes €arbitrabuntur, praesertim cum haec fama de nostrorum €hominum avaritia et cupiditate percrebruerit, non istius €solius hoc esse facinus, sed eorum etiam qui adprobarint. €Multi reges, multae liberae civitates, multi privati opulenti €ac potentes habent profecto in animo Capitolium sic ornare €ut templi dignitas imperique nostri nomen desiderat; qui si €intellexerint interverso hoc regali dono graviter vos tulisse, €grata fore vobis populoque Romano sua studia ac dona @1 €arbitrabuntur; sin hoc vos in rege tam nobili, re tam €eximia, iniuria tam acerba neglexisse audient, non erunt €tam amentes ut operam curam pecuniam impendant in eas €res quas vobis gratas fore non arbitrentur. @@Hoc loco, Q. Catule, te appello; loquor enim de tuo €clarissimo pulcherrimoque monumento. Non iudicis solum €severitatem in hoc crimine, sed prope inimici atque accusa-€toris vim suscipere debes. Tuus enim honos illo templo €senatus populique Romani beneficio, tui nominis aeterna €memoria simul cum templo illo consecratur; tibi haec cura €suscipienda, tibi haec opera sumenda est, ut Capitolium, €quem ad modum magnificentius est restitutum, sic copiosius €ornatum sit quam fuit, ut illa flamma divinitus exstitisse €videatur, non quae deleret Iovis Optimi Maximi templum, sed quae praeclarius magnificentiusque deposceret. Audisti €Q. Minucium dicere domi suae deversatum esse Antiochum €regem Syracusis; se illud scire ad istum esse delatum, se €scire non redditum; audisti et audies omni e conventu €Syracusano qui ita dicant, sese audientibus illud Iovi €Optimo Maximo dicatum esse ab rege Antiocho et con-€secratum. Si iudex non esses et haec ad te delata res €esset, te potissimum hoc persequi, te petere, te agere opor-€teret. Quare non dubito quo animo iudex huius criminis €esse debeas, qui apud alium iudicem multo acrior quam ego €sum actor accusatorque esse deberes. @@Vobis autem, iudices, quid hoc indignius aut quid minus €ferendum videri potest? Verresne habebit domi suae cande-€labrum Iovis e gemmis auroque perfectum? cuius fulgore €conlucere atque inlustrari Iovis Optimi Maximi templum opor-€tebat, id apud istum in eius modi conviviis constituetur, @1 €quae domesticis stupris flagitiisque flagrabunt? in istius €lenonis turpissimi domo simul cum ceteris Chelidonis here-€ditariis ornamentis Capitoli ornamenta ponentur? Quid €huic sacri umquam fore aut quid religiosi fuisse putatis qui €nunc tanto scelere se obstrictum esse non sentiat, qui in €iudicium veniat ubi ne precari quidem Iovem Optimum €Maximum atque ab eo auxilium petere more omnium €possit? a quo etiam di immortales sua repetunt in eo €iudicio quod hominibus ad suas res repetendas est con-€stitutum. Miramur Athenis Minervam, Deli Apollinem, €Iunonem Sami, Pergae Dianam, multos praeterea ab isto €deos tota Asia Graeciaque violatos, qui a Capitolio manus €abstinere non potuerit? Quod privati homines de suis €pecuniis ornant ornaturique sunt, id C. Verres ab regibus €ornari non passus est. @@Itaque hoc nefario scelere concepto nihil postea tota in €Sicilia neque sacri neque religiosi duxit esse; ita sese in €ea provincia per triennium gessit ut ab isto non solum €hominibus verum etiam dis immortalibus bellum indictum €putaretur. Segesta est oppidum pervetus in Sicilia, iudices, €quod ab Aenea fugiente a Troia atque in haec loca veniente €conditum esse demonstrant. Itaque Segestani non solum €perpetua societate atque amicitia, verum etiam cognatione €se cum populo Romano coniunctos esse arbitrantur. Hoc €quondam oppidum, cum illa civitas cum Poenis suo nomine €ac sua sponte bellaret, a Carthaginiensibus vi captum atque €deletum est, omniaque quae ornamento urbi esse possent €Carthaginem sunt ex illo loco deportata. Fuit apud Se-€gestanos ex aere Dianae simulacrum, cum summa atque €antiquissima praeditum religione tum singulari opere arti-€ficioque perfectum. Hoc translatum Carthaginem locum €tantum hominesque mutarat, religionem quidem pristinam @1 €conservabat; nam propter eximiam pulchritudinem etiam hostibus digna quam sanctissime colerent videbatur. Ali-€quot saeculis post P. Scipio bello Punico tertio Carthaginem €cepit; qua in victoria,_videte hominis virtutem et dili-€gentiam, ut et domesticis praeclarissimae virtutis exemplis €gaudeatis et eo maiore odio dignam istius incredibilem €audaciam iudicetis,_convocatis Siculis omnibus, quod diu-€tissime saepissimeque Siciliam vexatam a Carthaginiensibus €esse cognorat, iubet omnia conquiri; pollicetur sibi magnae €curae fore ut omnia civitatibus, quae cuiusque fuissent, €restituerentur. Tum illa quae quondam erant Himera €sublata, de quibus antea dixi, Thermitanis sunt reddita, €tum alia Gelensibus, alia Agrigentinis, in quibus etiam ille €nobilis taurus, quem crudelissimus omnium tyrannorum €Phalaris habuisse dicitur, quo vivos supplici causa demittere €homines et subicere flammam solebat. Quem taurum cum €Scipio redderet Agrigentinis, dixisse dicitur aequum esse €illos cogitare utrum esset Agrigentinis utilius, suisne servire €anne populo Romano obtemperare, cum idem monumentum €et domesticae crudelitatis et nostrae mansuetudinis haberent. @@Illo tempore Segestanis maxima cum cura haec ipsa €Diana, de qua dicimus, redditur; reportatur Segestam; in €suis antiquis sedibus summa cum gratulatione civium et €laetitia reponitur. Haec erat posita Segestae sane excelsa €in basi, in qua grandibus litteris P. Africani nomen erat €incisum eumque Carthagine capta restituisse perscriptum. €Colebatur a civibus, ab omnibus advenis visebatur; cum €quaestor essem, nihil mihi ab illis est demonstratum prius. €Erat admodum amplum et excelsum signum cum stola; €verum tamen inerat in illa magnitudine aetas atque habitus €virginalis; sagittae pendebant ab umero, sinistra manu @1 retinebat arcum, dextra ardentem facem praeferebat. Hanc €cum iste sacrorum omnium et religionum hostis praedoque €vidisset, quasi illa ipsa face percussus esset, ita flagrare €cupiditate atque amentia coepit; imperat magistratibus ut €eam demoliantur et sibi dent; nihil sibi gratius ostendit €futurum. Illi vero dicere sibi id nefas esse, seseque cum €summa religione tum summo metu legum et iudiciorum €teneri. Iste tum petere ab illis, tum minari, tum spem, tum €metum ostendere. Opponebant illi nomen interdum €P. Africani; populi Romani illud esse dicebant; nihil se €in eo potestatis habere quod imperator clarissimus urbe €hostium capta monumentum victoriae populi Romani esse voluisset. Cum iste nihilo remissius atque etiam multo €vehementius instaret cotidie, res agitur in senatu: vehe-€menter ab omnibus reclamatur. Itaque illo tempore ac €primo istius adventu pernegatur. Postea, quidquid erat €oneris in nautis remigibusque exigendis, in frumento im-€perando, Segestanis praeter ceteros imponebat, aliquanto €amplius quam ferre possent. Praeterea magistratus eorum €evocabat, optimum quemque et nobilissimum ad se arces-€sebat, circum omnia provinciae fora rapiebat, singillatim €uni cuique calamitati fore se denuntiabat, universis se €funditus eversurum esse illam civitatem minabatur. Itaque €aliquando multis malis magnoque metu victi Segestani prae-€toris imperio parendum esse decreverunt. Magno cum €luctu et gemitu totius civitatis, multis cum lacrimis et €lamentationibus virorum mulierumque omnium simulacrum €Dianae tollendum locatur. @@Videte quanta religio fuerit apud Segestanos. Repertum @1 €esse, iudices, scitote neminem, neque liberum neque servum, €neque civem neque peregrinum, qui illud signum auderet €attingere; barbaros quosdam Lilybaeo scitote adductos esse €operarios; ii denique illud ignari totius negoti ac religionis þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜Í†mercede accepta sustulerunt. Quod cum ex oppido ex-€portabatur, quem conventum mulierum factum esse arbitra-€mini, quem fletum maiorum natu? quorum non nulli etiam €illum diem memoria tenebant cum illa eadem Diana €Segestam Carthagine revecta victoriam populi Romani €reditu suo nuntiasset. Quam dissimilis hic dies illi tempori €videbatur! Tum imperator populi Romani, vir clarissimus, €deos patrios reportabat Segestanis ex urbe hostium recupe-€ratos: nunc ex urbe sociorum praetor eiusdem populi €turpissimus atque impurissimus eosdem illos deos nefario €scelere auferebat. Quid hoc tota Sicilia est clarius, quam €omnis Segestae matronas et virgines convenisse cum Diana €exportaretur ex oppido, unxisse unguentis, complesse coronis €et floribus, ture, odoribus incensis usque ad agri finis prose-cutas esse? Hanc tu tantam religionem si tum in imperio €propter cupiditatem atque audaciam non pertimescebas, ne €nunc quidem in tanto tuo liberorumque tuorum periculo €perhorrescis? Quem tibi aut hominem invitis dis immorta-€libus aut vero deum tantis eorum religionibus violatis €auxilio futurum putas? Tibi illa Diana in pace atque in €otio religionem nullam attulit? quae cum duas urbis in €quibus locata fuerat captas incensasque vidisset, bis ex €duorum bellorum flamma ferroque servata est; quae Car-€thaginiensium victoria loco mutato religionem tamen non €amisit, P. Africani virtute religionem simul cum loco recu-€peravit. Quo quidem scelere suscepto cum inanis esset €basis et in ea P. Africani nomen incisum, res indigna atque €intoleranda videbatur omnibus non solum religiones esse €violatas, verum etiam P. Africani, viri fortissimi, rerum €gestarum gloriam, memoriam virtutis, monumenta victoriae @1 C. Verrem sustulisse. Quod cum isti renuntiaretur de basi €ac litteris, existimavit homines in oblivionem totius negoti €esse venturos si etiam basim tamquam indicem sui sceleris €sustulisset. Itaque tollendam istius imperio locaverunt; €quae vobis locatio ex publicis litteris Segestanorum priore €actione recitata est. €@@Te nunc, P. Scipio, te, inquam, lectissimum ornatis-€simumque adulescentem, appello, abs te officium tuum €debitum generi et nomini requiro et flagito. Cur pro isto, €qui laudem honoremque familiae vestrae depeculatus est, €pugnas, cur eum defensum esse vis, cur ego tuas partis €suscipio, cur tuum munus sustineo, cur M. Tullius €P. Africani monumenta requirit, P. Scipio eum qui illa €sustulit defendit? Cum mos a maioribus traditus sit, ut €monumenta maiorum ita suorum quisque defendat ut ea ne €ornari quidem nomine aliorum sinat, tu isti aderis, qui non €obstruxit aliqua ex parte monumento P. Scipionis sed id funditus delevit ac sustulit? Quisnam igitur, per deos €immortalis, tuebitur P. Scipionis memoriam mortui, quis €monumenta atque indicia virtutis, si tu ea relinques aut €deseres, nec solum spoliata illa patieris sed etiam eorum €spoliatorem vexatoremque defendes? Adsunt Segestani, €clientes tui, socii populi Romani atque amici; certiorem €te faciunt P. Africanum Carthagine deleta simulacrum €Dianae maioribus suis restituisse, idque apud Segestanos €eius imperatoris nomine positum ac dedicatum fuisse; hoc €Verrem demoliendum et asportandum nomenque omnino €P. Scipionis delendum tollendumque curasse; orant te €atque obsecrant ut sibi religionem, generi tuo laudem @1 €gloriamque restituas, ut, quod per P. Africanum ex urbe ho-€stium recuperarint, id per te ex praedonis domo conservare €possint. €@@Quid aut tu his respondere honeste potes aut illi facere, €nisi ut te ac fidem tuam implorent? Adsunt et implorant. €Potes domesticae laudis amplitudinem, Scipio, tueri, potes; €omnia sunt in te quae aut fortuna hominibus aut natura €largitur; non praecerpo fructum offici tui, non alienam €mihi laudem appeto, non est pudoris mei P. Scipione, €florentissimo adulescente, vivo et incolumi me propugna-€torem monumentorum P. Scipionis defensoremque profiteri. Quam ob rem si suscipis domesticae laudis patrocinium, €me non solum silere de vestris monumentis oportebit, sed €etiam laetari P. Africani eius modi fortunam esse mortui €ut eius honos ab iis qui ex eadem familia sint defendatur, €neque ullum adventicium auxilium requiratur. Sin istius €amicitia te impedit, si hoc quod ego abs te postulo minus €ad officium tuum pertinere arbitrabere, succedam ego €vicarius tuo muneri, suscipiam partis quas alienas esse €arbitrabar. Deinde ista praeclara nobilitas desinat queri €populum Romanum hominibus novis industriis libenter €honores mandare semperque mandasse. Non est que-€rendum in hac civitate, quae propter virtutem omnibus €nationibus imperat, virtutem plurimum posse. Sit apud €alios imago P. Africani, ornentur alii mortui virtute ac €nomine; talis ille vir fuit, ita de populo Romano meritus €est ut non uni familiae sed universae civitati commendatus €esse debeat. Est aliqua mea pars virilis, quod eius civitatis €sum quam ille amplam inlustrem claramque reddidit, prae-€cipue quod in his rebus pro mea parte versor quarum ille €princeps fuit, aequitate, industria, temperantia, defensione @1 €miserorum, odio improborum; quae cognatio studiorum et €artium prope modum non minus est coniuncta quam ista €qua vos delectamini generis et nominis. @@Repeto abs te, Verres, monumentum P. Africani. €Causam Siculorum quam suscepi relinquo, iudicium de €pecuniis repetundis ne sit hoc tempore, Segestanorum €iniuriae neglegantur: basis P. Scipionis restituatur, nomen €invicti imperatoris incidatur, signum pulcherrimum Cartha-€gine captum reponatur. Haec abs te non Siculorum de-€fensor, non tuus accusator, non Segestani postulant, sed is €qui laudem gloriamque P. Africani tuendam conservan-€damque suscepit. Non vereor ne hoc officium meum €P. Servilio iudici non probem, qui cum res maximas ges-€serit monumentaque suarum rerum gestarum cum maxime €constituat atque in iis elaboret profecto volet haec non €solum suis posteris verum etiam omnibus viris fortibus et €bonis civibus defendenda, non spolianda improbis tradere. €Non vereor ne tibi, Q. Catule, displiceat, cuius amplissimum €orbi terrarum clarissimumque monumentum est, quam €plurimos esse custodes monumentorum et putare omnis €bonos alienae gloriae defensionem ad officium suum perti-nere. Equidem ceteris istius furtis atque flagitiis ita €moveor ut ea reprehendenda tantum putem; hic vero tanto €dolore adficior ut nihil mihi indignius, nihil minus ferendum €esse videatur. Verres Africani monumentis domum suam €plenam stupri, plenam flagiti, plenam dedecoris ornabit? €Verres temperantissimi sanctissimique viri monumentum, €Dianae simulacrum virginis, in ea domo conlocabit in qua €semper meretricum lenonumque flagitia versantur? @@At hoc solum Africani monumentum violasti. Quid? €a Tyndaritanis non eiusdem Scipionis beneficio positum €simulacrum Mercuri pulcherrime factum sustulisti? At @1 €quem ad modum, di immortales! quam audacter, quam €libidinose, quam impudenter! Audistis nuper dicere legatos €Tyndaritanos, homines honestissimos ac principes civitatis, €Mercurium, qui sacris anniversariis apud eos ac summa €religione coleretur, quem P. Africanus Carthagine capta €Tyndaritanis non solum suae victoriae sed etiam illorum €fidei societatisque monumentum atque indicium dedisset, €huius vi scelere imperioque esse sublatum. Qui ut primum €in illud oppidum venit, statim, tamquam ita fieri non solum €oporteret sed etiam necesse esset, tamquam hoc senatus €mandasset populusque Romanus iussisset, ita continuo €signum ut demolirentur et Messanam deportarent imperavit. Quod cum illis qui aderant indignum, qui audiebant in-€credibile videretur, non est ab isto primo illo adventu €perseveratum. Discedens mandat proagoro Sopatro, cuius €verba audistis, ut demoliatur; cum recusaret, vehementer €minatur et statim ex illo oppido proficiscitur. Refert rem €ille ad senatum; vehementer undique reclamatur. Ne €multa, iterum iste ad illos aliquanto post venit, quaerit €continuo de signo. Respondetur ei senatum non per-€mittere; poenam capitis constitutam, si iniussu senatus €quisquam attigisset; simul religio commemoratur. Tum €iste, 'Quam mihi religionem narras, quam poenam, quem þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜ÕˆŒsenatum? vivum te non relinquam; moriere virgis nisi €mihi signum traditur.' Sopater iterum flens ad senatum €rem defert, istius cupiditatem minasque demonstrat. Sena-€tus Sopatro responsum nullum dat, sed commotus pertur-€batusque discedit. Ille praetoris arcessitus nuntio rem €demonstrat, negat ullo modo fieri posse. @@Atque haec_nihil enim praetermittendum de istius im-€pudentia videtur_agebantur in conventu palam de sella ac @1 €de loco superiore. Erat hiems summa, tempestas, ut ipsum €Sopatrum dicere audistis, perfrigida, imber maximus, cum €iste imperat lictoribus ut Sopatrum de porticu, in qua €ipse sedebat, praecipitem in forum deiciant nudumque €constituant. Vix erat hoc plane imperatum cum illum €spoliatum stipatumque lictoribus videres. Omnes id fore €putabant ut miser atque innocens virgis caederetur; fefellit €hic homines opinio. Virgis iste caederet sine causa socium €populi Romani atque amicum? Non usque eo est impro-€bus; non omnia sunt in uno vitia; numquam fuit crudelis. €Leniter hominem clementerque accepit. Equestres sunt €medio in foro Marcellorum statuae, sicut fere ceteris in €oppidis Siciliae; ex quibus iste C. Marcelli statuam delegit, €cuius officia in illam civitatem totamque provinciam recen-€tissima erant et maxima; in ea Sopatrum, hominem cum €domi nobilem tum summo magistratu praeditum, divaricari ac deligari iubet. Quo cruciatu sit adfectus venire in men-€tem necesse est omnibus, cum esset vinctus nudus in aere, €in imbri, in frigore. Neque tamen finis huic iniuriae cru-€delitatique fiebat donec populus atque universa multitudo, €atrocitate rei misericordiaque commota, senatum clamore €coegit ut isti simulacrum illud Mercuri polliceretur. Cla-€mabant fore ut ipsi se di immortales ulciscerentur; hominem €interea perire innocentem non oportere. Tum frequens €senatus ad istum venit, pollicetur signum. Ita Sopater de €statua C. Marcelli, cum iam paene obriguisset, vix vivus €aufertur. €@@Non possum disposite istum accusare, si cupiam: opus €est non solum ingenio verum etiam artificio quodam singu-lari. Vnum hoc crimen videtur esse et a me pro uno €ponitur, de Mercurio Tyndaritano; plura sunt, sed ea quo @1 €pacto distinguere ac separare possim nescio. Est pecuni-€arum captarum, quod signum ab sociis pecuniae magnae €sustulit; est peculatus, quod publicum populi Romani €signum de praeda hostium captum, positum imperatoris €nostri nomine, non dubitavit auferre; est maiestatis, quod €imperi nostri, gloriae, rerum gestarum monumenta evertere €atque asportare ausus est; est sceleris, quod religiones €maximas violavit; est crudelitatis, quod in hominem in-€nocentem, in socium vestrum atque amicum, novum et singulare supplici genus excogitavit: illud vero quid sit iam €non queo dicere, quo nomine appellem nescio, quod in €C. Marcelli statua. Quid est hoc? patronusne quod erat? €Quid tum? quo id spectat? utrum ea res ad opem an ad €calamitatem clientium atque hospitum valere debebat? an €ut hoc ostenderes, contra vim tuam in patronis praesidi nihil €esse? Quis non hoc intellegeret, in improbi praesentis €imperio maiorem esse vim quam in bonorum absentium €patrocinio? An vero ex hoc illa tua singularis significatur €insolentia, superbia, contumacia? Detrahere videlicet ali-€quid te de amplitudine Marcellorum putasti. Itaque nunc €Siculorum Marcelli non sunt patroni, Verres in eorum locum substitutus est. Quam in te tantam virtutem esse aut digni-€tatem arbitratus es ut conarere clientelam tam splendidae, €tam inlustris provinciae traducere ad te, auferre a certissimis €antiquissimisque patronis? Tu ista nequitia, stultitia, in-€ertia non modo totius Siciliae, sed unius tenuissimi Siculi €clientelam tueri potes? tibi Marcelli statua pro patibulo in €clientis Marcellorum fuit? tu ex illius honore in eos ipsos €qui honorem illi habuerant supplicia quaerebas? Quid €postea? quid tandem tuis statuis fore arbitrabare? an vero €id quod accidit? Nam Tyndaritani statuam istius, quam @1 €sibi propter Marcellos altiore etiam basi poni iusserat, de-€turbarunt simul ac successum isti audierunt. Dedit igitur €tibi nunc fortuna Siculorum C. Marcellum iudicem, ut, €cuius ad statuam Siculi te praetore alligabantur, eius reli-€gione te [2his iudicibus]2 vinctum adstrictumque dedamus. @@Ac primo, iudices, hoc signum Mercuri dicebat iste Tyn-€daritanos M. Marcello huic Aesernino vendidisse, atque €hoc sua causa etiam M. Marcellum ipsum sperabat esse €dicturum; quod mihi numquam veri simile visum est, €adulescentem illo loco natum, patronum Siciliae, nomen €suum isti ad translationem criminis commodaturum. €Verum tamen ita mihi res tota provisa atque praecauta est €ut, si maxime esset inventus qui in se suscipere istius culpam €crimenque cuperet, tamen is proficere nihil posset. Eos €enim deduxi testis et eas litteras deportavi ut de istius facto dubium esse nemini possit. Publicae litterae sunt depor-€tatum Mercurium esse Messanam sumptu publico; dicunt €quanti; praefuisse huic negotio publice legatum Poleam. €Quid? is ubi est? Praesto est, testis est. Proagori So-€patri iussu. Quis est hic? Qui ad statuam adstrictus est. €Quid? is ubi est? Vidistis hominem et verba eius audistis. €Demoliendum curavit Demetrius gymnasiarchus, quod is ei €loco praeerat. Quid? hoc nos dicimus? Immo vero ipse €praesens. Romae nuper ipsum istum esse pollicitum sese €id signum legatis redditurum si eius rei testificatio tolleretur €cautumque esset eos testimonium non esse dicturos,_dixit @1 €hoc apud vos Zosippus, et Ismenias, homines nobilissimi et €principes Tyndaritanae civitatis. @@Quid? Agrigento nonne eiusdem P. Scipionis monu-€mentum, signum Apollinis pulcherrimum, cuius in femore €litteris minutis argenteis nomen Myronis erat inscriptum, ex €Aesculapi religiosissimo fano sustulisti? Quod quidem, €iudices, cum iste clam fecisset, cum ad suum scelus illud €furtumque nefarium quosdam homines improbos duces €atque adiutores adhibuisset, vehementer commota civitas €est. Vno enim tempore Agrigentini beneficium Africani, €religionem domesticam, ornamentum urbis, indicium vi-€ctoriae, testimonium societatis requirebant. Itaque ab iis qui €principes in ea civitate erant praecipitur et negotium datur €quaestoribus et aedilibus ut noctu vigilias agerent ad aedis €sacras. Etenim iste Agrigenti_credo propter multitudinem €illorum hominum atque virtutem, et quod cives Romani, €viri fortes atque honesti, permulti in illo oppido con-€iunctissimo animo cum ipsis Agrigentinis vivunt ac negoti-€antur_non audebat palam poscere aut tollere quae place-bant. Herculis templum est apud Agrigentinos non longe €a foro, sane sanctum apud illos et religiosum. Ibi est ex €aere simulacrum ipsius Herculis, quo non facile dixerim €quicquam me vidisse pulchrius_tametsi non tam multum €in istis rebus intellego quam multa vidi_usque eo, iudices, €ut rictum eius ac mentum paulo sit attritius, quod in preci-€bus et gratulationibus non solum id venerari verum etiam €osculari solent. Ad hoc templum, cum esset iste Agrigenti, €duce Timarchide repente nocte intempesta servorum arma-€torum fit concursus atque impetus. Clamor a vigilibus €fanique custodibus tollitur; qui primo cum obsistere ac €defendere conarentur, male mulcati clavis ac fustibus @1 €repelluntur. Postea convulsis repagulis ecfractisque valvis €demoliri signum ac vectibus labefactare conantur. Interea €ex clamore fama tota urbe percrebruit expugnari deos patrios, €non hostium adventu necopinato neque repentino prae-€donum impetu, sed ex domo atque ex cohorte praetoria manum fugitivorum instructam armatamque venisse. Nemo €Agrigenti neque aetate tam adfecta neque viribus tam in-€firmis fuit qui non illa nocte eo nuntio excitatus surrexerit, €telumque quod cuique fors offerebat arripuerit. Itaque €brevi tempore ad fanum ex urbe tota concurritur. Horam €amplius iam in demoliendo signo permulti homines molie-€bantur; illud interea nulla lababat ex parte, cum alii vecti-€bus subiectis conarentur commovere, alii deligatum omnibus €membris rapere ad se funibus. Ac repente Agrigentini €concurrunt; fit magna lapidatio; dant sese in fugam istius þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜ßˆ‹praeclari imperatoris nocturni milites. Duo tamen sigilla €perparvula tollunt, ne omnino inanes ad istum praedonem €religionum revertantur. Numquam tam male est Siculis €quin aliquid facete et commode dicant, velut in hac re €aiebant in labores Herculis non minus hunc immanissi-€mum verrem quam illum aprum Erymanthium referri €oportere. @@Hanc virtutem Agrigentinorum imitati sunt Assorini €postea, viri fortes et fideles, sed nequaquam ex tam ampla €neque tam ex nobili civitate. Chrysas est amnis qui per €Assorinorum agros fluit; is apud illos habetur deus et reli-€gione maxima colitur. Fanum eius est in agro, propter ipsam €viam qua Assoro itur Hennam; in eo Chrysae simulacrum €est praeclare factum e marmore. Id iste poscere Assorinos €propter singularem eius fani religionem non ausus est; €Tlepolemo dat et Hieroni negotium. Illi noctu facta manu @1 €armataque veniunt, foris aedis effringunt; aeditumi custo-€desque mature sentiunt; signum quod erat notum vicinitati €bucina datur; homines ex agris concurrunt; eicitur fuga-€turque Tlepolemus, neque quicquam ex fano Chrysae €praeter unum perparvulum signum ex aere desideratum est. @@Matris Magnae fanum apud Enguinos est,_iam enim €mihi non modo breviter de uno quoque dicendum, sed €etiam praetereunda videntur esse permulta, ut ad maiora €istius et inlustriora in hoc genere furta et scelera veniamus: €in hoc fano loricas galeasque aeneas, caelatas opere Corin-€thio, hydriasque grandis simili in genere atque eadem arte €perfectas idem ille Scipio, vir omnibus rebus praecellentis-€simus, posuerat et suum nomen inscripserat. Quid iam €de isto plura dicam aut querar? Omnia illa, iudices, €abstulit, nihil in religiosissimo fano praeter vestigia violatae €religionis nomenque P. Scipionis reliquit; hostium spolia, €monumenta imperatorum, decora atque ornamenta fanorum €posthac his praeclaris nominibus amissis in instrumento atque in supellectile Verris nominabuntur. Tu videlicet €solus vasis Corinthiis delectaris, tu illius aeris temperationem, €tu operum liniamenta sollertissime perspicis! Haec Scipio €ille non intellegebat, homo doctissimus atque humanissi-€mus: tu sine ulla bona arte, sine humanitate, sine ingenio, €sine litteris, intellegis et iudicas! Vide ne ille non solum €temperantia sed etiam intellegentia te atque istos qui se €elegantis dici volunt vicerit. Nam quia quam pulchra essent €intellegebat, idcirco existimabat ea non ad hominum luxu- @1 €riem, sed ad ornatum fanorum atque oppidorum esse facta, €%ut posteris nostris monumenta religiosa esse videantur%. @@Audite etiam singularem eius, iudices, cupiditatem, auda-€ciam, amentiam, in iis praesertim sacris polluendis quae non €modo manibus attingi, sed ne cogitatione quidem violari fas €fuit. Sacrarium Cereris est apud Catinensis eadem reli-€gione qua Romae, qua in ceteris locis, qua prope in toto €orbe terrarum. In eo sacrario intimo signum fuit Cereris €perantiquum, quod viri non modo cuius modi esset sed ne €esse quidem sciebant; aditus enim in id sacrarium non est €viris; sacra per mulieres ac virgines confici solent. Hoc €signum noctu clam istius servi ex illo religiosissimo atque €antiquissimo loco sustulerunt. Postridie sacerdotes Cereris €atque illius fani antistitae, maiores natu, probatae ac nobiles €mulieres, rem ad magistratus suos deferunt. Omnibus acerbum, indignum, luctuosum denique videbatur. Tum €iste permotus illa atrocitate negoti, ut ab se sceleris illius €suspicio demoveretur, dat hospiti suo cuidam negotium ut €aliquem reperiret quem illud fecisse insimularet, daretque €operam ut is eo crimine damnaretur, ne ipse esset in €crimine. Res non procrastinatur. Nam cum iste Catina €profectus esset, servi cuiusdam nomen defertur; is accu-€satur, ficti testes in eum dantur. Rem cunctus senatus €Catinensium legibus iudicabat. Sacerdotes vocantur; ex €iis quaeritur secreto in curia quid esse factum arbitrarentur, €quem ad modum signum esset ablatum. Respondent illae €praetoris in eo loco servos esse visos. Res, quae esset iam €antea non obscura, sacerdotum testimonio perspicua esse €coepit. Itur in consilium; servus ille innocens omnibus €sententiis absolvitur,_quo facilius vos hunc omnibus @1 sententiis condemnare possitis. Quid enim postulas, €Verres? quid speras, quid exspectas, quem tibi aut deum €aut hominem auxilio futurum putas? Eone tu servos ad €spoliandum fanum immittere ausus es quo liberos adire ne €ornandi quidem causa fas erat? iisne rebus manus adferre €non dubitasti a quibus etiam oculos cohibere te religionum €iura cogebant? Tametsi ne oculis quidem captus in hanc €fraudem tam sceleratam ac tam nefariam decidisti; nam id €concupisti quod numquam videras, id, inquam, adamasti €quod antea non aspexeras; auribus tu tantam cupiditatem concepisti ut eam non metus, non religio, non deorum vis, €non hominum existimatio contineret. At ex bono viro, €credo, audieras et bono auctore. Qui id potes, qui ne ex €viro quidem audire potueris? Audisti igitur ex muliere, €quoniam id viri nec vidisse neque nosse poterant. Qualem €porro illam feminam fuisse putatis, iudices, quam pudicam, €quae cum Verre loqueretur, quam religiosam, quae sacrari €spoliandi rationem ostenderet? Ac minime mirum, quae €sacra per summam castimoniam virorum ac mulierum fiant, €eadem per istius stuprum ac flagitium esse violata. €@@Quid ergo? hoc solum auditione expetere coepit, cum id €ipse non vidisset? Immo vero alia complura; ex quibus €eligam spoliationem nobilissimi atque antiquissimi fani, de €qua priore actione testis dicere audistis. Nunc eadem illa, quaeso, audite et diligenter, sicut adhuc fecistis, attendite. €@@Insula est Melita, iudices, satis lato a Sicilia mari periculo-€soque diiuncta; in qua est eodem nomine oppidum, quo iste €numquam accessit, quod tamen isti textrinum per triennium €ad muliebrem vestem conficiendam fuit. Ab eo oppido @1 €non longe in promunturio fanum est Iunonis antiquum, quod €tanta religione semper fuit ut non modo illis Punicis bellis €quae in his fere locis navali copia gesta atque versata sunt, €sed etiam hac praedonum multitudine semper inviolatum €sanctumque fuerit. Quin etiam hoc memoriae proditum est, €classe quondam Masinissae regis ad eum locum adpulsa €praefectum regium dentis eburneos incredibili magnitudine €e fano sustulisse et eos in Africam portasse Masinissaeque €donasse. Regem primo delectatum esse munere; post, ubi €audisset unde essent, statim certos homines in quinqueremi €misisse qui eos dentis reponerent. Itaque in iis scriptum €litteris Punicis fuit regem Masinissam imprudentem acce-€pisse, re cognita reportandos reponendosque curasse. Erat €praeterea magna vis eboris, multa ornamenta, in quibus €eburneae Victoriae antiquo opere ac summa arte perfectae. Haec iste omnia, ne multis morer, uno impetu atque uno €nuntio per servos Venerios, quos eius rei causa miserat, €tollenda atque asportanda curavit. €@@Pro di immortales! quem ego hominem accuso? quem €legibus aut iudiciali iure persequor? de quo vos sententiam €per tabellam feretis? Dicunt legati Melitenses publice €spoliatum templum esse Iunonis, nihil istum in religiosis-€simo fano reliquisse; quem in locum classes hostium saepe €accesserint, ubi piratae fere quotannis hiemare soleant, quod €neque praedo violarit ante neque umquam hostis attigerit, €id ab uno isto sic spoliatum esse ut nihil omnino sit re-€lictum. Hic nunc iste reus aut ego accusator aut hoc €iudicium appellabitur? Criminibus enim coarguitur aut @1 €suspicionibus in iudicium vocatur! Di ablati, fana vexata, €nudatae urbes reperiuntur; earum autem rerum nullam sibi €iste neque infitiandi rationem neque defendendi facultatem €reliquit; omnibus in rebus coarguitur a me, convincitur €a testibus, urgetur confessione sua, manifestis in maleficiis €tenetur,_et manet etiam ac tacitus facta mecum sua €recognoscit! @@Nimium mihi diu videor in uno genere versari criminum; €sentio, iudices, occurrendum esse satietati aurium animo-€rumque vestrorum. Quam ob rem multa praetermittam; €ad ea autem quae dicturus sum reficite vos, quaeso, iudices, €per deos immortalis,_eos ipsos de quorum religione iam þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜é†diu dicimus,_dum id eius facinus commemoro et profero €quo provincia tota commota est. De quo si paulo altius €ordiri ac repetere memoriam religionis videbor, ignoscite: €rei magnitudo me breviter perstringere atrocitatem criminis €non sinit. @@Vetus est haec opinio, iudices, quae constat ex antiquis-€simis Graecorum litteris ac monumentis, insulam Siciliam €totam esse Cereri et Liberae consecratam. Hoc cum ceterae €gentes sic arbitrantur, tum ipsis Siculis ita persuasum est €ut in animis eorum insitum atque innatum esse videatur. €Nam et natas esse has in his locis deas et fruges in ea terra €primum repertas esse arbitrantur, et raptam esse Liberam, €quam eandem Proserpinam vocant, ex Hennensium nemore, €qui locus, quod in media est insula situs, umbilicus Siciliae €nominatur. Quam cum investigare et conquirere Ceres €vellet, dicitur inflammasse taedas iis ignibus qui ex Aetnae €vertice erumpunt; quas sibi cum ipsa praeferret, orbem omnem peragrasse terrarum. Henna autem, ubi ea quae @1 €dico gesta esse memorantur, est loco perexcelso atque edito, €quo in summo est aequata agri planities et aquae perennes, €tota vero ab omni aditu circumcisa atque directa est; quam €circa lacus lucique sunt plurimi atque laetissimi flores omni €tempore anni, locus ut ipse raptum illum virginis, quem iam €a pueris accepimus, declarare videatur. Etenim prope est €spelunca quaedam conversa ad aquilonem infinita altitudine, €qua Ditem patrem ferunt repente cum curru exstitisse €abreptamque ex eo loco virginem secum asportasse et subito €non longe a Syracusis penetrasse sub terras, lacumque in eo €loco repente exstitisse, ubi usque ad hoc tempus Syracusani €festos dies anniversarios agunt celeberrimo virorum mulie-€rumque conventu. Propter huius opinionis vetustatem, €quod horum in his locis vestigia ac prope incunabula re-€periuntur deorum, mira quaedam tota Sicilia privatim ac €publice religio est Cereris Hennensis. Etenim multa saepe €prodigia vim eius numenque declarant; multis saepe in €difficillimis rebus praesens auxilium eius oblatum est, ut €haec insula ab ea non solum diligi sed etiam incoli custo-dirique videatur. Nec solum Siculi, verum etiam ceterae €gentes nationesque Hennensem Cererem maxime colunt. €Etenim si Atheniensium sacra summa cupiditate expetuntur, €ad quos Ceres in illo errore venisse dicitur frugesque attu-€lisse, quantam esse religionem convenit eorum apud quos €eam natam esse et fruges invenisse constat? Itaque apud €patres nostros atroci ac difficili rei publicae tempore, cum €Tiberio Graccho occiso magnorum periculorum metus ex €ostentis portenderetur, P. Mucio L. Calpurnio consulibus €aditum est ad libros Sibyllinos; ex quibus inventum est €Cererem antiquissimam placari oportere. Tum ex amplis-€simo collegio decemvirali sacerdotes populi Romani, cum @1 €esset in urbe nostra Cereris pulcherrimum et magnificen-€tissimum templum, tamen usque Hennam profecti sunt. €Tanta enim erat auctoritas et vetustas illius religionis ut, €cum illuc irent, non ad aedem Cereris sed ad ipsam Cererem proficisci viderentur. Non obtundam diutius; €etenim iam dudum vereor ne oratio mea aliena ab iudici-€orum ratione et a cotidiana dicendi consuetudine esse €videatur. Hoc dico, hanc ipsam Cererem antiquissimam, €religiosissimam, principem omnium sacrorum quae apud €omnis gentis nationesque fiunt, a C. Verre ex suis templis €ac sedibus esse sublatam. Qui accessistis Hennam, vidistis €simulacrum Cereris e marmore et in altero templo Liberae. €Sunt ea perampla atque praeclara, sed non ita antiqua. Ex €aere fuit quoddam modica amplitudine ac singulari opere €cum facibus perantiquum, omnium illorum quae sunt in eo €fano multo antiquissimum; id sustulit. Ac tamen eo con-tentus non fuit. Ante aedem Cereris in aperto ac propa-€tulo loco signa duo sunt, Cereris unum, alterum Triptolemi, €pulcherrima ac perampla. Pulchritudo periculo, amplitudo €saluti fuit, quod eorum demolitio atque asportatio perdiffi-€cilis videbatur. Insistebat in manu Cereris dextra grande €simulacrum pulcherrime factum Victoriae; hoc iste e signo €Cereris avellendum asportandumque curavit. €@@Qui tandem istius animus est nunc in recordatione €scelerum suorum, cum ego ipse in commemoratione eorum €non solum animo commovear verum etiam corpore per-€horrescam? Venit enim mihi fani, loci, religionis illius in €mentem; versantur ante oculos omnia, dies ille quo, cum €ego Hennam venissem, praesto mihi sacerdotes Cereris €cum infulis ac verbenis fuerunt, contio conventusque @1 €civium, in quo ego cum loquerer tanti gemitus fletusque €fiebant ut acerbissimus tota urbe luctus versari videretur. Non illi decumarum imperia, non bonorum direptiones, €non iniqua iudicia, non importunas istius libidines, non €vim, non contumelias quibus vexati oppressique erant con-€querebantur; Cereris numen, sacrorum vetustatem, fani €religionem istius sceleratissimi atque audacissimi supplicio €expiari volebant; omnia se cetera pati ac neglegere dicebant. €Hic dolor erat tantus ut Verres alter Orcus venisse Hennam €et non Proserpinam asportasse sed ipsam abripuisse Ce-€rerem videretur. Etenim urbs illa non urbs videtur, sed €fanum Cereris esse; habitare apud sese Cererem Hennenses €arbitrantur, ut mihi non cives illius civitatis, sed omnes €sacerdotes, omnes accolae atque antistites Cereris esse videantur. Henna tu simulacrum Cereris tollere audebas, €Henna tu de manu Cereris Victoriam eripere et deam deae €detrahere conatus es? quorum nihil violare, nihil attingere €ausi sunt in quibus erant omnia quae sceleri propiora sunt €quam religioni. Tenuerunt enim P. Popilio P. Rupilio €consulibus illum locum servi, fugitivi, barbari, hostes; sed €neque tam servi illi dominorum quam tu libidinum, neque €tam fugitivi illi ab dominis quam tu ab iure et ab legibus, €neque tam barbari lingua et natione illi quam tu natura et €moribus, neque tam illi hostes hominibus quam tu dis €immortalibus. Quae deprecatio est igitur ei reliqua qui €indignitate servos, temeritate fugitivos, scelere barbaros, €crudelitate hostes vicerit? @@Audistis Theodorum et Numenium et Nicasionem, legatos €Hennensis, publice dicere sese a suis civibus haec habere €mandata, ut ad Verrem adirent et eum simulacrum Cereris @1 €et Victoriae reposcerent; id si impetrassent, tum ut morem €veterem Hennensium conservarent, publice in eum, tametsi €vexasset Siciliam, tamen, quoniam haec a maioribus instituta €accepissent, testimonium ne quod dicerent; sin autem ea €non reddidisset, tum ut in iudicio adessent, tum ut de eius €iniuriis iudices docerent, sed maxime de religione quere-€rentur. Quas illorum querimonias nolite, per deos immor-€talis, aspernari, nolite contemnere ac neglegere, iudices! €Aguntur iniuriae sociorum, agitur vis legum, agitur existi-€matio veritasque iudiciorum. Quae sunt omnia permagna, €verum illud maximum: tanta religione obstricta tota pro-€vincia est, tanta superstitio ex istius facto mentis omnium €Siculorum occupavit ut quaecumque accidant publice pri-€vatimque incommoda propter eam causam sceleris istius evenire videantur. Audistis Centuripinos, Agyrinensis, €Catinensis, Aetnensis, Herbitensis complurisque alios pu-€blice dicere quae solitudo esset in agris, quae vastitas, quae €fuga aratorum, quam deserta, quam inculta, quam relicta €omnia. Ea tametsi multis istius et variis iniuriis acciderunt, €tamen haec una causa in opinione Siculorum plurimum €valet, quod Cerere violata omnis cultus fructusque Cereris €in iis locis interisse arbitrantur. Medemini religioni soci-€orum, iudices, conservate vestram; neque enim haec externa €vobis est religio neque aliena; quodsi esset, si suscipere €eam nolletis, tamen in eo qui violasset sancire vos velle oporteret. Nunc vero in communi omnium gentium reli-€gione, inque iis sacris quae maiores nostri ab exteris natio-€nibus adscita atque arcessita coluerunt,_quae sacra, ut €erant re vera, sic appellari Graeca voluerunt,_neglegentes €ac dissoluti si cupiamus esse, qui possumus? @1 €@@Vnius etiam urbis omnium pulcherrimae atque ornatis-€simae, Syracusarum, direptionem commemorabo et in €medium proferam, iudices, ut aliquando totam huius þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜óˆ‰generis orationem concludam atque definiam. Nemo fere €vestrum est quin quem ad modum captae sint a M. Mar-€cello Syracusae saepe audierit, non numquam etiam in €annalibus legerit. Conferte hanc pacem cum illo bello, €huius praetoris adventum cum illius imperatoris victoria, €huius cohortem impuram cum illius exercitu invicto, huius €libidines cum illius continentia: ab illo qui cepit conditas, ab hoc qui constitutas accepit captas dicetis Syracusas. Ac €iam illa omitto quae disperse a me multis in locis dicentur €ac dicta sunt, forum Syracusanorum, quod introitu Marcelli €purum a caede servatum est, id adventu Verris Siculorum €innocentium sanguine redundasse, portum Syracusanorum, €qui tum et nostris classibus et Carthaginiensium clausus €fuisset, eum isto praetore Cilicum myoparoni praedonibusque €patuisse; mitto adhibitam vim ingenuis, matres familias €violatas, quae tum in urbe capta commissa non sunt neque €odio hostili neque licentia militari neque more belli neque €iure victoriae; mitto, inquam, haec omnia, quae ab isto per €triennium perfecta sunt; ea quae coniuncta cum illis rebus €sunt de quibus antea dixi cognoscite. @@Vrbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcher-€rimam omnium saepe audistis. Est, iudices, ita ut dicitur. €Nam et situ est cum munito tum ex omni aditu vel terra €vel mari praeclaro ad aspectum, et portus habet prope in €aedificatione amplexuque urbis inclusos; qui cum diversos €inter se aditus habeant, in exitu coniunguntur et confluunt. €Eorum coniunctione pars oppidi quae appellatur Insula, @1 €mari disiuncta angusto, ponte rursus adiungitur et conti-netur. Ea tanta est urbs ut ex quattuor urbibus maximis €constare dicatur; quarum una est ea quam dixi Insula, €quae duobus portibus cincta in utriusque portus ostium €aditumque proiecta est; in qua domus est quae Hieronis €regis fuit, qua praetores uti solent. In ea sunt aedes sacrae €complures, sed duae quae longe ceteris antecellant, Dianae, €et altera, quae fuit ante istius adventum ornatissima, Mi-€nervae. In hac insula extrema est fons aquae dulcis, cui €nomen Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus €piscium, qui fluctu totus operiretur nisi munitione ac mole lapidum diiunctus esset a mari. Altera autem est urbs Syra-€cusis, cui nomen Achradina est; in qua forum maximum, €pulcherrimae porticus, ornatissimum prytanium, amplissima €est curia templumque egregium Iovis Olympii ceteraeque €urbis partes, quae una via lata perpetua multisque trans-€versis divisae privatis aedificiis continentur. Tertia est €urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum €fuit, Tycha nominata est; in qua gymnasium amplissimum €est et complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habi-€tatur frequentissime. Quarta autem est quae, quia postrema €coaedificata est, Neapolis nominatur; quam ad summam €theatrum maximum, praeterea duo templa sunt egregia, €Cereris unum, alterum Liberae, signumque Apollinis, qui €Temenites vocatur, pulcherrimum et maximum; quod iste €si portare potuisset, non dubitasset auferre. @@Nunc ad Marcellum revertar, ne haec a me sine causa €commemorata esse videantur. Qui cum tam praeclaram €urbem vi copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi €Romani hoc pertinere, hanc pulchritudinem, ex qua prae- @1 €sertim periculi nihil ostenderetur, delere et exstinguere. €Itaque aedificiis omnibus, publicis privatis, sacris profanis, €sic pepercit quasi ad ea defendenda cum exercitu, non €oppugnanda venisset. In ornatu urbis habuit victoriae €rationem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa €Romam deportare quae ornamento urbi esse possent, €humanitatis non plane exspoliare urbem, praesertim quam conservare voluisset. In hac partitione ornatus non plus €victoria Marcelli populo Romano adpetivit quam humanitas €Syracusanis reservavit. Romam quae adportata sunt, ad €aedem Honoris et Virtutis itemque aliis in locis videmus. €Nihil in aedibus, nihil in hortis posuit, nihil in suburbano; €putavit, si urbis ornamenta domum suam non contulisset, €domum suam ornamento urbi futuram. Syracusis autem €permulta atque egregia reliquit; deum vero nullum violavit, €nullum attigit. Conferte Verrem, non ut hominem cum €homine comparetis, ne qua tali viro mortuo fiat iniuria, sed €ut pacem cum bello, leges cum vi, forum et iuris dictionem €cum ferro et armis, adventum et comitatum cum exercitu €et victoria conferatis. @@Aedis Minervae est in Insula, de qua ante dixi; quam €Marcellus non attigit, quam plenam atque ornatam reliquit; €quae ab isto sic spoliata atque direpta est non ut ab hoste €aliquo, qui tamen in bello religionem et consuetudinis iura €retineret, sed ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur. €Pugna erat equestris Agathocli regis in tabulis picta prae-€clare; iis autem tabulis interiores templi parietes vestie-€bantur. Nihil erat ea pictura nobilius, nihil Syracusis quod €magis visendum putaretur. Has tabulas M. Marcellus, cum @1 €omnia victoria illa sua profana fecisset, tamen religione €impeditus non attigit; iste, cum illa propter diuturnam €pacem fidelitatemque populi Syracusani sacra religiosaque €accepisset, omnis eas tabulas abstulit, parietes quorum €ornatus tot saecula manserant, tot bella effugerant, nudos ac deformatos reliquit. Et Marcellus qui, si Syracusas €cepisset, duo templa se Romae dedicaturum voverat, is id €quod erat aedificaturus iis rebus ornare quas ceperat noluit: €Verres qui non Honori neque Virtuti, quem ad modum €ille, sed Veneri et Cupidini vota deberet, is Minervae €templum spoliare conatus est. Ille deos deorum spoliis €ornari noluit, hic ornamenta Minervae virginis in meretri-€ciam domum transtulit. Viginti et septem praeterea tabulas €pulcherrime pictas ex eadem aede sustulit, in quibus erant €imagines Siciliae regum ac tyrannorum, quae non solum €pictorum artificio delectabant, sed etiam commemoratione €hominum et cognitione formarum. Ac videte quanto €taetrior hic tyrannus Syracusanis fuerit quam quisquam €superiorum, quia, cum illi tamen ornarint templa deorum €immortalium, hic etiam illorum monumenta atque ornamenta €sustulit. @@Iam vero quid ego de valvis illius templi commemorem? €Vereor ne haec qui non viderunt omnia me nimis augere €atque ornare arbitrentur; quod tamen nemo suspicari debet, €tam esse me cupidum ut tot viros primarios velim, praesertim €ex iudicum numero, qui Syracusis fuerint, qui haec viderint, €esse temeritati et mendacio meo conscios. Confirmare €hoc liquido, iudices, possum, valvas magnificentiores, ex @1 €auro atque ebore perfectiores, nullas umquam ullo in templo €fuisse. Incredibile dictu est quam multi Graeci de harum €valvarum pulchritudine scriptum reliquerint. Nimium €forsitan haec illi mirentur atque efferant; esto; verum €tamen honestius est rei publicae nostrae, iudices, ea quae €illis pulchra esse videantur imperatorem nostrum in bello €reliquisse quam praetorem in pace abstulisse. Ex ebore €diligentissime perfecta argumenta erant in valvis; ea detra-€henda curavit omnia. Gorgonis os pulcherrimum cinctum €anguibus revellit atque abstulit, et tamen indicavit se non €solum artificio sed etiam pretio quaestuque duci; nam €bullas aureas omnis ex iis valvis, quae erant multae et €graves, non dubitavit auferre; quarum iste non opere €delectabatur sed pondere. Itaque eius modi valvas reliquit €ut quae olim ad ornandum templum erant maxime nunc €tantum ad claudendum factae esse videantur. @@Etiamne gramineas hastas_vidi enim vos in hoc nomine, €cum testis diceret, commoveri: quod erat eius modi €ut semel vidisse satis esset, (in quibus neque manu €factum quicquam neque pulchritudo erat ulla, sed tantum €magnitudo incredibilis de qua vel audire satis esset, nimium €videre plus quam semel,) etiam id concupisti? @@Nam Sappho quae sublata de prytanio est dat tibi €iustam excusationem, prope ut concedendum atque igno-€scendum esse videatur. Silanionis opus tam perfectum, tam €elegans, tam elaboratum quisquam non modo privatus sed €populus potius haberet quam homo elegantissimus atque €eruditissimus, Verres? Nimirum contra dici nihil potest. €Nostrum enim unus quisque, qui tam beati quam iste est þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤˜þˆˆnon sumus, tam delicati esse non possumus, si quando €aliquid istius modi videre volet, eat ad aedem Felicitatis, ad @1 €monumentum Catuli, in porticum Metelli, det operam ut €admittatur in alicuius istorum Tusculanum, spectet forum €ornatum, si quid iste suorum aedilibus commodarit: Verres €haec habeat domi, Verres ornamentis fanorum atque oppi-€dorum habeat plenam domum, villas refertas. Etiamne €huius operari studia ac delicias, iudices, perferetis? qui ita €natus, ita educatus est, ita factus et animo et corpore ut €multo appositior ad ferenda quam ad auferenda signa esse videatur. Atque haec Sappho sublata quantum desiderium €sui reliquerit, dici vix potest. Nam cum ipsa fuit egregie €facta, tum epigramma Graecum pernobile incisum est in €basi, quod iste eruditus homo et Graeculus, qui haec sub-€tiliter iudicat, qui solus intellegit, si unam litteram Graecam €scisset, certe non sustulisset. Nunc enim quod scriptum €est inani in basi declarat quid fuerit, et id ablatum indicat. €@@Quid? signum Paeanis ex aede Aesculapi praeclare factum, €sacrum ac religiosum, non sustulisti? quod omnes propter €pulchritudinem visere, propter religionem colere solebant. Quid? ex aede Liberi simulacrum Aristaei non tuo imperio €palam ablatum est? Quid? ex aede Iovis religiosissimum €simulacrum Iovis Imperatoris, quem Graeci Vrion nominant, €pulcherrime factum nonne abstulisti? Quid? ex aede Liberae €[2agninum]2 caput illud pulcherrimum, quod visere solebamus, €num dubitasti tollere? Atque ille Paean sacrificiis anniver-€sariis simul cum Aesculapio apud illos colebatur; Aristaeus, €qui [ut Graeci ferunt, Liberi filius] inventor olei esse dicitur, €una cum Libero patre apud illos eodem erat in templo @1 consecratus. Iovem autem Imperatorem quanto honore in €suo templo fuisse arbitramini? Conicere potestis, si re-€cordari volueritis quanta religione fuerit eadem specie ac €forma signum illud quod ex Macedonia captum in Capitolio €posuerat [2T.]2 Flamininus. Etenim tria ferebantur in orbe €terrarum signa Iovis Imperatoris uno in genere pulcherrime €facta, unum illud Macedonicum quod in Capitolio vidimus, €alterum in Ponti ore et angustiis, tertium quod Syracusis €ante Verrem praetorem fuit. Illud Flamininus ita ex aede €sua sustulit ut in Capitolio, hoc est in terrestri domicilio Iovis poneret. Quod autem est ad introitum Ponti, id, €cum tam multa ex illo mari bella emerserint, tam multa €porro in Pontum invecta sint, usque ad hanc diem integrum €inviolatumque servatum est. Hoc tertium, quod erat Syra-€cusis, quod M. Marcellus armatus et victor viderat, quod €religioni concesserat, quod cives atque incolae colere, €advenae non solum visere verum etiam venerari solebant, id C. Verres ex templo Iovis sustulit. Vt saepius ad Mar-€cellum revertar, iudices, sic habetote, pluris esse a Syra-€cusanis istius adventu deos quam victoria Marcelli homines €desideratos. Etenim ille requisisse etiam dicitur Archimedem €illum, summo ingenio hominem ac disciplina, quem cum €audisset interfectum permoleste tulisse: iste omnia quae €requisivit, non ut conservaret verum ut asportaret requisivit. €@@Iam illa quae leviora videbuntur ideo praeteribo, quod €mensas Delphicas e marmore, crateras ex aere pulcherrimas, €vim maximam vasorum Corinthiorum ex omnibus aedibus sacris abstulit Syracusis. Itaque, iudices, ii qui hospites ad €ea quae visenda sunt solent ducere et unum quidque @1 €ostendere,_quos illi mystagogos vocant,_conversam iam €habent demonstrationem suam. Nam ut ante demonstra-€bant quid ubique esset, item nunc quid undique ablatum €sit ostendunt. €@@Quid tum? mediocrine tandem dolore eos adfectos esse €arbitramini? Non ita est, iudices, primum quod omnes €religione moventur et deos patrios quos a maioribus acce-€perunt colendos sibi diligenter et retinendos esse arbitrantur; €deinde hic ornatus, haec opera atque artificia, signa, tabulae €pictae Graecos homines nimio opere delectant. Itaque ex €illorum querimoniis intellegere possumus haec illis acer-€bissima videri quae forsitan nobis levia et contemnenda €esse videantur. Mihi credite, iudices,_tametsi vosmet €ipsos haec eadem audire certo scio,_cum multas acceperint €per hosce annos socii atque exterae nationes calamitates et €iniurias, nullas Graeci homines gravius ferunt ac tulerunt €quam huiusce modi spoliationes fanorum atque oppidorum. Licet iste dicat emisse se, sicuti solet dicere, credite hoc €mihi, iudices: nulla umquam civitas tota Asia et Graecia €signum ullum, tabulam pictam [2ullam]2, ullum denique orna-€mentum urbis sua voluntate cuiquam vendidit; nisi forte €existimatis, posteaquam iudicia severa Romae fieri desierunt, €Graecos homines haec venditare coepisse, quae tum non €modo non venditabant, cum iudicia fiebant, verum etiam €coemebant; aut nisi arbitramini L. Crasso, Q. Scaevolae, €C. Claudio, potentissimis hominibus, quorum aedilitates €ornatissimas vidimus, commercium istarum rerum cum €Graecis hominibus non fuisse, iis qui post iudiciorum €dissolutionem aediles facti sunt fuisse. @@Acerbiorem etiam scitote esse civitatibus falsam istam €et simulatam emptionem quam si qui clam surripiat aut @1 €eripiat palam atque auferat; nam turpitudinem summam €esse arbitrantur referri in tabulas publicas pretio adductam €civitatem, et pretio parvo, ea quae accepisset a maioribus €vendidisse atque abalienasse. Etenim mirandum in modum €Graeci rebus istis, quas nos contemnimus, delectantur. €Itaque maiores nostri facile patiebantur haec esse apud illos €quam plurima: apud socios, ut imperio nostro quam orna-€tissimi florentissimique essent; apud eos autem quos €vectigalis aut stipendiarios fecerant tamen haec relinque-€bant, ut illi, quibus haec iucunda sunt quae nobis levia €videntur, haberent haec oblectamenta et solacia servitutis. Quid arbitramini Reginos, qui iam cives Romani sunt, €merere velle ut ab iis marmorea Venus illa auferatur? quid €Tarentinos, ut Europam in tauro amittant, ut Satyrum qui €apud illos in aede Vestae est, ut cetera? quid Thespiensis €ut Cupidinis signum, propter quod unum visuntur Thespiae, €quid Cnidios ut Venerem marmoream, quid ut pictam €Coos, quid Ephesios ut Alexandrum, quid Cyzicenos ut €Aiacem aut Medeam, quid Rhodios ut Ialysum, quid Athe-€niensis ut ex marmore Iacchum aut Paralum pictum aut €ex aere Myronis buculam? Longum est et non necessarium €commemorare quae apud quosque visenda sunt tota Asia et €Graecia; verum illud est quam ob rem haec commemorem, €quod existimare vos hoc volo, mirum quendam dolorem €accipere eos ex quorum urbibus haec auferantur. @@Atque ut ceteros omittamus, de ipsis Syracusanis co-€gnoscite. Ad quos ego cum venissem, sic primum existi-€mabam, ut Romae ex istius amicis acceperam, civitatem @1 €Syracusanam propter Heracli hereditatem non minus esse €isti amicam quam Mamertinam propter praedarum ac €furtorum omnium societatem; simul et verebar ne mulierum €nobilium et formosarum gratia, quarum iste arbitrio prae-€turam per triennium gesserat, virorumque quibuscum illae €nuptae erant, nimia in istum non modo lenitudine sed etiam €liberalitate oppugnarer, si quid ex litteris Syracusanorum conquirerem. Itaque Syracusis cum civibus Romanis eram, €eorum tabulas exquirebam, iniurias cognoscebam. Cum €diutius in negotio curaque fueram, ut requiescerem curam-€que animi remitterem, ad Carpinati praeclaras tabulas €revertebar, ubi cum equitibus Romanis, hominibus ex illo €conventu honestissimis, illius Verrucios, de quibus ante dixi, €explicabam; a Syracusanis prorsus nihil adiumenti neque €publice neque privatim exspectabam, neque erat in animo €postulare. €@@Cum haec agerem, repente ad me venit Heraclius, is qui €tum magistratum Syracusis habebat, homo nobilis, qui €sacerdos Iovis fuisset, qui honos est apud Syracusanos €amplissimus. Agit mecum et cum fratre meo ut, si nobis €videretur, adiremus ad eorum senatum; frequentis esse in curia; se iussu senatus a nobis petere ut veniremus. Primo €nobis fuit dubium quid ageremus; deinde cito venit in €mentem non esse vitandum illum nobis conventum et €locum; itaque in curiam venimus. Honorifice sane con-€surgitur; nos rogatu magistratus adsedimus. Incipit is þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤›Š†loqui qui et auctoritate et aetate et, ut mihi visum est, usu €rerum antecedebat, Diodorus Timarchidi, cuius omnis oratio €hanc habuit primo sententiam: senatum et populum Syra- @1 €cusanum moleste graviterque ferre quod ego, cum in ceteris €Siciliae civitatibus senatum populumque docuissem quid iis €utilitatis, quid salutis adferrem, et cum ab omnibus mandata, €legatos, litteras testimoniaque sumpsissem, in illa civitate €nihil eius modi facerem. Respondi neque Romae in con-€ventu Siculorum, cum a me auxilium communi omnium €legationum consilio petebatur causaque totius provinciae €ad me deferebatur, legatos Syracusanorum adfuisse, neque €me postulare ut quicquam contra C. Verrem decerneretur €in ea curia in qua inauratam C. Verris statuam viderem. Quod posteaquam dixi, tantus est gemitus factus aspectu €statuae et commemoratione ut illud in curia positum monu-€mentum scelerum non beneficiorum videretur. Tum pro €se quisque, quantum dicendo adsequi poterat, docere me €coepit ea quae paulo ante commemoravi, spoliatam urbem, €fana direpta, de Heracli hereditate, quam palaestritis con-€cessisset, multo maximam partem ipsum abstulisse; neque €postulandum fuisse ut ille palaestritas diligeret, qui etiam €inventorem olei deum sustulisset; neque illam statuam esse €ex pecunia publica neque publice datam, sed eos qui here-€ditatis diripiendae participes fuissent faciendam statuen-€damque curasse; eosdem Romae fuisse legatos, illius €adiutores improbitatis, socios furtorum, conscios flagitiorum; €eo minus mirari me oportere si illi communi legatorum €voluntati et saluti Siciliae defuissent. @@Vbi eorum dolorem ex illius iniuriis non modo non €minorem sed prope maiorem quam Siculorum ceterorum €esse cognovi, tum meum animum in illos, tum mei consili €negotique totius suscepti causam rationemque proposui, €tum eos hortatus sum ut causae communi salutique ne €deessent, ut illam laudationem, quam se vi ac metu coactos @1 €paucis illis diebus decresse dicebant, tollerent. Itaque, €iudices, Syracusani haec faciunt, istius clientes atque amici. €Primum mihi litteras publicas, quas in aerario sanctiore con-€ditas habebant, proferunt; in quibus ostendunt omnia quae €dixi ablata esse perscripta, et plura etiam quam ego potui €dicere; perscripta autem hoc modo: Quod ex aede Mi-€nervae hoc et illud abesset, quod ex aede Iovis, quod ex €aede Liberi_ut quisque iis rebus tuendis conservandisque €praefuerat, ita perscriptum erat_cum rationem e lege red-€derent et quae acceperant tradere deberent, petisse ut sibi, €quod eae res abessent, ignosceretur; itaque omnis liberatos €discessisse, et esse ignotum omnibus. Quas ego litteras €obsignandas publico signo deportandasque curavi. @@De laudatione autem ratio sic mihi reddita est. Primum, €cum a C. Verre litterae aliquanto ante adventum meum de €laudatione venissent, nihil esse decretum; deinde, cum €quidam ex illius amicis commonerent oportere decerni, €maximo clamore esse et convicio repudiatos; postea, cum €meus adventus adpropinquaret, imperasse eum qui summam €potestatem haberet ut decernerent; decretum ita esse ut €multo plus illi laudatio mali quam boni posset adferre. Id €adeo, iudices, ut mihi ab illis demonstratum est, sic vos ex €me cognoscite. @@Mos est Syracusis ut, si qua de re ad senatum referant, €dicat sententiam qui velit; nominatim nemo rogatur, et €tamen, ut quisque aetate et honore antecedit ita primus €solet sua sponte dicere, itaque a ceteris ei conceditur; sin €aliquando tacent omnes, tunc sortito coguntur dicere. Cum €hic mos esset, refertur ad senatum de laudatione Verris. €In quo primum, ut aliquid esset morae, multi interpellant; @1 €de Sex. Peducaeo, qui de illa civitate totaque provincia €optime meritus esset, sese antea, cum audissent ei negotium €facessitum, cumque eum publice pro plurimis eius et €maximis meritis laudare cuperent, a C. Verre prohibitos €esse; iniquum esse, tametsi Peducaeus eorum laudatione €iam non uteretur, tamen non id prius decernere quod ali-quando voluissent quam quod tum cogerentur. Conclamant €omnes et adprobant ita fieri oportere. Refertur de Peducaeo. €Vt quisque aetate et honore antecedebat, ita sententiam €dixit ex ordine. Id adeo ex ipso senatus consulto cogno-€scite; nam principum sententiae perscribi solent. Recita. €'&7Qvod verba facta svnt de Sex. Pedvcaeo.&' Dicit qui €primi suaserint. Decernitur. Refertur deinde de Verre. €Dic, quaeso, quo modo? '&7Qvod verba facta svnt de €&7C. Verre&'_quid postea scriptum est?_'&7Cvm svrgeret €&7nemo neqve sententiam diceret&'_quid est hoc?_'&7Sors €&7dvcitvr.&' Quam ob rem? nemo erat voluntarius laudator €praeturae tuae, defensor periculorum, praesertim cum inire €a praetore gratiam posset? Nemo. Illi ipsi tui convivae, €consiliarii, conscii, socii verbum facere non audent. In €qua curia statua tua stabat et nuda fili, in ea nemo fuit, ne €quem nudus quidem filius nudata provincia commoveret. Atque etiam hoc me docent, eius modi senatus consultum €fecisse laudatores ut omnes intellegere possent non lauda-€tionem sed potius inrisionem esse illam quae commone-€faceret istius turpem calamitosamque praeturam. Etenim @1 €scriptum esse ita: &7qvod is virgis neminem cecidisset&_ €a quo cognostis nobilissimos homines atque innocentissimos €securi esse percussos; &7qvod vigilanter provinciam ad-€&7ministrasset&_cuius omnis vigilias in stupris constat €adulteriisque esse consumptas; [cuius modi constat, hoc €vero scriptum esse, quod proferre non auderet reus, accu-€sator recitare non desineret] &7qvod praedones procvl ab €&7insvla Sicilia prohibvisset [Verres]&_quos etiam intra €Syracusanam insulam recepisset. @@Haec posteaquam ex illis cognovi, discessi cum fratre €e curia, ut nobis absentibus, si quid vellent, decernerent. €Decernunt statim primum ut cum Lucio fratre hospitium €publice fieret, quod is eandem voluntatem erga Syracusanos €suscepisset quam ego semper habuissem. Id non modo €tum scripserunt, verum etiam in aere incisum nobis tradi-€derunt. Valde hercule te Syracusani tui, quos crebro €commemorare soles, diligunt, qui cum accusatore tuo satis €iustam causam coniungendae necessitudinis putant quod te €accusaturus sit et quod inquisitum in te venerit. Postea €decernitur, ac non varie sed prope cunctis sententiis, ut laudatio quae C. Verri decreta esset tolleretur. In eo cum €iam non solum discessio facta esset, sed etiam perscriptum €atque in tabulas relatum, praetor appellatur. At quis €appellat? magistratus aliqui? Nemo. Senator? Ne id €quidem. Syracusanorum aliqui? Minime. Quis igitur €praetorem appellat? Qui quaestor istius fuerat, P. Caese-€tius. O rem ridiculam! o desertum hominem, desperatum, €relictum! A magistratu Siculo, ne senatus consultum Siculi €homines facere possent, ne suum ius suis moribus, suis @1 €legibus obtinere possent, non amicus istius, non hospes, €non denique aliquis Siculus, sed quaestor populi Romani €praetorem appellat! Quis hoc vidit, quis audivit? Praetor €aequus et sapiens dimitti iubet senatum. Concurrit ad me €maxima multitudo. Primum senatores clamare sibi eripi €ius, eripi libertatem, populus senatum laudare, gratias agere, €cives Romani a me nusquam discedere. Quo quidem die €nihil aegrius factum est multo labore meo quam ut manus €ab illo appellatore abstinerentur. @@Cum ad praetorem in ius adissemus, excogitat sane acute €quid decernat; nam ante quam verbum facerem, de sella €surrexit atque abiit. Itaque tum de foro, cum iam ad-€vesperasceret, discessimus. Postridie mane ab eo postulo €ut Syracusanis liceret senatus consultum, quod pridie €fecissent, mihi reddere. Ille enim vero negat et ait in-€dignum facinus esse quod ego in senatu Graeco verba €fecissem; quod quidem apud Graecos Graece locutus essem, €id ferri nullo modo posse. Respondi homini ut potui, ut €debui, ut volui. Cum multa tum etiam hoc [2me]2 memini €dicere, facile esse perspicuum quantum inter hunc et illum €Numidicum, verum ac germanum Metellum, interesset; €illum noluisse sua laudatione iuvare L. Lucullum, sororis €virum, quicum optime convenisset, hunc homini alienissimo €a civitatibus laudationes per vim et metum comparare. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¤›”Quod ubi intellexi, multum apud illum recentis nuntios, €multum tabellas non commendaticias sed tributarias valuisse, €admonitu ipsorum Syracusanorum impetum in eas tabulas €facio in quibus senatus consultum perscripserant. Ecce €autem nova turba atque rixa, ne tamen istum omnino Syra-€cusis sine amicis, sine hospitibus, plane nudum esse ac @1 €desertum putetis! Retinere incipit tabulas Theomnastus €quidam, homo ridicule insanus, quem Syracusani Theo-€ractum vocant; qui illic eius modi est ut eum pueri €sectentur, ut omnes cum loqui coepit inrideant. Huius €tamen insania, quae ridicula est aliis, mihi tum molesta €sane fuit; nam cum spumas ageret in ore, oculis arderet, €voce maxima vim me sibi adferre clamaret, copulati in ius pervenimus. Hic ego postulare coepi ut mihi tabulas €obsignare ac deportare liceret; ille contra dicere, negare €esse illud senatus consultum in quo praetor appellatus esset, €negare id mihi tradi oportere. Ego legem recitare, omnium €mihi tabularum et litterarum fieri potestatem; ille furiosus €urgere nihil ad se nostras leges pertinere. Praetor intelle-€gens negare sibi placere, quod senatus consultum ratum €esse non deberet, id me Romam deportare. Quid multa? €nisi vehementius homini minatus essem, nisi legis sanctionem €poenamque recitassem, tabularum mihi potestas facta non €esset. Ille autem insanus, qui pro isto vehementissime €contra me declamasset, postquam non impetravit, credo, ut €in gratiam mecum rediret, libellum mihi dat in quo istius €furta Syracusana perscripta erant, quae ego antea iam ab €aliis cognoram et acceperam. @@Laudent te iam sane Mamertini, quoniam ex tota pro-€vincia soli sunt qui te salvum velint, ita tamen laudent ut €Heius, qui princeps legationis est, adsit, ita laudent ut ad €ea quae rogati erunt mihi parati sint respondere. Ac ne €subito a me opprimantur, haec sum rogaturus: navem €populo Romano debeantne? fatebuntur. Praebuerintne €praetore C. Verre? negabunt. Aedificarintne navem one-€rariam maximam publice, quam Verri dederunt? negare €non poterunt. Frumentum ab iis sumpseritne C. Verres, @1 €quod populo Romano mitteret, sicuti superiores? negabunt. €Quid militum aut nautarum per triennium dederint? nullum €datum dicent. Fuisse Messanam omnium istius furtorum €ac praedarum receptricem negare non poterunt; permulta €multis navibus illinc exportata, hanc navem denique maxi-€mam, a Mamertinis datam, onustam cum isto profectam €fatebuntur. @@Quam ob rem tibi habe sane istam laudationem Mamer-€tinorum; Syracusanam quidem civitatem ut abs te adfecta €est ita in te esse animatam videmus, apud quos etiam €Verria illa flagitiosa sublata sunt. Etenim minime con-€veniebat ei deorum honores haberi qui simulacra deorum €abstulisset. Etiam hercule illud in Syracusanis merito €reprehenderetur, si, cum diem festum ludorum de fastis €suis sustulissent celeberrimum et sanctissimum, quod eo €ipso die Syracusae a Marcello captae esse dicuntur, idem €diem festum Verris nomine agerent, cum iste a Syracusanis €quae ille calamitosus dies reliquerat ademisset. At videte €hominis impudentiam atque adrogantiam, iudices, qui non €solum Verria haec turpia ac ridicula ex Heracli pecunia €constituerit, verum etiam Marcellia tolli imperarit, ut ei €sacra facerent quotannis cuius opera omnium annorum €sacra deosque patrios amiserant, eius autem familiae dies €festos tollerent per quam ceteros quoque festos dies €recuperarant. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QVINTVS €@@@@QVI INSCRIBITVR DE SVPPLICIIS}1 ‘@@Nemini video dubium esse, iudices, quin apertissime €C. Verres in Sicilia sacra profanaque omnia et privatim et €publice spoliarit, versatusque sit sine ulla non modo religione €verum etiam dissimulatione in omni genere furandi atque €praedandi. Sed quaedam mihi magnifica et praeclara eius €defensio ostenditur; cui quem ad modum resistam multo €mihi ante est, iudices, providendum. Ita enim causa con-€stituitur, provinciam Siciliam virtute istius et vigilantia €singulari dubiis formidolosisque temporibus a fugitivis atque a belli periculis tutam esse servatam. Quid agam, iudices? €quo accusationis meae rationem conferam? quo me vertam? €ad omnis enim meos impetus quasi murus quidam boni €nomen imperatoris opponitur. Novi locum; video ubi se €iactaturus sit Hortensius. Belli pericula, tempora rei €publicae, imperatorum penuriam commemorabit; tum de-€precabitur a vobis, tum etiam pro suo iure contendet ne €patiamini talem imperatorem populo Romano Siculorum €testimoniis eripi, ne obteri laudem imperatoriam criminibus €avaritiae velitis. @@Non possum dissimulare, iudices; timeo ne C. Verres @1 €propter hanc eximiam virtutem in re militari omnia quae €fecit impune fecerit. Venit enim mihi in mentem in iudicio €M'. Aquili quantum auctoritatis, quantum momenti oratio €M. Antoni habuisse existimata sit; qui, ut erat in dicendo €non solum sapiens sed etiam fortis, causa prope perorata €ipse arripuit M'. Aquilium constituitque in conspectu €omnium tunicamque eius a pectore abscidit, ut cicatrices €populus Romanus iudicesque aspicerent adverso corpore €exceptas; simul et de illo vulnere quod ille in capite ab €hostium duce acceperat multa dixit, eoque adduxit eos qui €erant iudicaturi vehementer ut vererentur ne, quem virum €fortuna ex hostium telis eripuisset, cum sibi ipse non peper-€cisset, hic non ad populi Romani laudem sed ad iudicum crudelitatem videretur esse servatus. Eadem nunc ab illis €defensionis ratio viaque temptatur, idem quaeritur. Sit fur, €sit sacrilegus, sit flagitiorum omnium vitiorumque princeps; €at est bonus imperator, at felix et ad dubia rei publicae €tempora reservandus. Non agam summo iure tecum, non €dicam id quod debeam forsitan obtinere, cum iudicium €certa lege sit,_non quid in re militari fortiter feceris, sed €quem ad modum manus ab alienis pecuniis abstinueris abs €te doceri oportere; non, inquam, sic agam, sed ita quaeram, €quem ad modum te velle intellego, quae tua opera et quanta €fuerit in bello. @@Quid dicis? an bello fugitivorum Siciliam virtute tua €liberatam? Magna laus et honesta oratio; sed tamen quo €bello? Nos enim, post illud bellum quod M'. Aquilius €confecit, sic accepimus, nullum in Sicilia fugitivorum bellum €fuisse. 'At in Italia fuit.' Fateor, et magnum quidem ac €vehemens. Num igitur ex eo bello partem aliquam laudis €appetere conaris? num tibi illius victoriae gloriam cum @1 €M. Crasso aut Cn. Pompeio communicatam putas? Non €arbitror hoc etiam tuae deesse impudentiae, ut quicquam €eius modi dicere audeas. Obstitisti videlicet ne ex Italia €transire in Siciliam fugitivorum copiae possent. Vbi, quando, €qua ex parte? cum aut ratibus aut navibus conarentur €accedere? Nos enim nihil umquam prorsus audivimus, sed €illud audivimus, M. Crassi, fortissimi viri, virtute consilioque €factum ne ratibus coniunctis freto fugitivi ad Messanam €transire possent, a quo illi conatu non tanto opere €prohibendi fuissent, si ulla in Sicilia praesidia ad illorum €adventum opposita putarentur. @@At cum esset in Italia bellum tam prope a Sicilia, tamen €in Sicilia non fuit. Quid mirum? ne cum in Sicilia quidem €fuit eodem intervallo, pars eius belli in Italiam ulla pervasit. €Etenim propinquitas locorum ad utram partem hoc loco €profertur? utrum aditum facilem hostibus an contagionem €imitandi belli periculosam fuisse? Aditus omnis hominibus €sine ulla facultate navium non modo disiunctus sed etiam €clausus est, ut illis quibus Siciliam propinquam fuisse dicis €facilius fuerit ad Oceanum pervenire quam ad Peloridem accedere. Contagio autem ista servilis belli cur abs te €potius quam ab iis omnibus qui ceteras provincias obtinue-€runt praedicatur? An quod in Sicilia iam antea bella fugi-€tivorum fuerunt? at ea ipsa causa est cur ista provincia €minimo in periculo sit et fuerit. Nam posteaquam illinc €M'. Aquilius decessit, omnium instituta atque edicta prae-€torum fuerunt eius modi ut ne quis cum telo servus esset. €Vetus est quod dicam, et propter severitatem exempli €nemini fortasse vestrum inauditum, L. Domitium praetorem €in Sicilia, cum aper ingens ad eum adlatus esset, admiratum €requisisse quis eum percussisset; cum audisset pastorem @1 þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥—ˆŒcuiusdam fuisse, eum vocari ad se iussisse; illum cupide €ad praetorem quasi ad laudem atque ad praemium accucur-€risse; quaesisse Domitium qui tantam bestiam percussisset; €illum respondisse, venabulo; statim deinde iussu praetoris €in crucem esse sublatum. Durum hoc fortasse videatur, €neque ego ullam in partem disputo: tantum intellego, €maluisse Domitium crudelem in animadvertendo quam in praetermittendo dissolutum videri. Ergo his institutis pro-€vinciae iam tum, cum bello sociorum tota Italia arderet, €homo non acerrimus nec fortissimus, C. Norbanus, in summo €otio fuit: perfacile enim sese Sicilia iam tuebatur, ut ne €quod ex ipsa bellum posset exsistere. Etenim cum nihil €tam coniunctum sit quam negotiatores nostri cum Siculis €usu, re, ratione, concordia, et cum ipsi Siculi res suas ita €constitutas habeant ut iis pacem expediat esse, imperium €autem populi Romani sic diligant ut id imminui aut com-€mutari minime velint, cumque haec a servorum bello pericula €et praetorum institutis et dominorum disciplina provisa sint, €nullum est malum domesticum quod ex ipsa provincia nasci €possit. @@Quid igitur? nulline motus in Sicilia servorum Verre €praetore, nullaene consensiones factae esse dicuntur? Nihil €sane quod ad senatum populumque Romanum pervenerit, €nihil quod iste publice Romam scripserit; et tamen coeptum €esse in Sicilia moveri aliquot locis servitium suspicor. Id €adeo non tam ex re quam ex istius factis decretisque co-€gnosco. Ac videte quam non inimico animo sim acturus: €ego ipse haec quae ille quaerit, quae adhuc numquam €audistis, commemorabo et proferam. @@In Triocalino, quem locum fugitivi iam ante tenuerunt, @1 €Leonidae cuiusdam Siculi familia in suspicionem est vocata €coniurationis. Res delata ad istum. Statim, ut par fuit, €iussu eius homines qui fuerant nominati comprehensi sunt €adductique Lilybaeum; domino denuntiatum est, causa €dicta, damnati. Quid deinde? quid censetis? furtum €fortasse aut praedam exspectatis aliquam. Nolite usque €quaque idem quaerere. In metu belli furandi locus qui €potest esse? etiam si qua fuit in hac re occasio praetermissa €est. Tum potuit a Leonida nummorum aliquid auferre, €cum denuntiavit ut adesset; fuit nundinatio aliqua, et isti €non nova, ne causam dicerent; etiam alter locus, ut ab-€solverentur: damnatis quidem servis quae praedandi potest €esse ratio? produci ad supplicium necesse est. Testes €enim sunt qui in consilio fuerunt, testes publicae tabulae, €testis splendidissima civitas Lilybitana, testis honestissimus €maximusque conventus civium Romanorum: fieri nihil €potest, producendi sunt. Itaque producuntur et ad palum alligantur. Etiam nunc mihi exspectare videmini, iudices, €quid deinde factum sit, quod iste nihil umquam fecit sine €aliquo quaestu atque praeda. Quid in eius modi re fieri €potuit? Quod commodum est, exspectate facinus quam €vultis improbum; vincam tamen exspectationem omnium. €Homines sceleris coniurationisque damnati, ad supplicium €traditi, ad palum alligati, repente multis milibus hominum €inspectantibus soluti sunt et Triocalino illi domino redditi. €@@Quid hoc loco potes dicere, homo amentissime, nisi id €quod ego non quaero, quod denique in re tam nefaria, €tametsi dubitari non potest, tamen ne si dubitetur quidem €quaeri oporteat, quid aut quantum aut quo modo acceperis? €Remitto tibi hoc totum atque ista te cura libero; neque €enim metuo ne hoc cuiquam persuadeatur, ut, ad quod @1 €facinus nemo praeter te ulla pecunia adduci potuerit, id tu €gratis suscipere conatus sis. Verum de ista furandi prae-€dandique ratione nihil dico, de hac imperatoria iam tua laude disputo. Quid ais, bone custos defensorque pro-€vinciae? Tu quos servos arma capere et bellum facere in €Sicilia voluisse cognoras et de consili sententia iudicaras, €hos ad supplicium iam more maiorum traditos ex media €morte eripere ac liberare ausus es, ut, quam damnatis €crucem servis fixeras, hanc indemnatis videlicet civibus €Romanis reservares? Perditae civitates desperatis iam €omnibus rebus hos solent exitus exitialis habere, ut da-€mnati in integrum restituantur, vincti solvantur, exsules €reducantur, res iudicatae rescindantur. Quae cum accidunt, €nemo est quin intellegat ruere illam rem publicam haec ubi €eveniant; nemo est qui ullam spem salutis reliquam esse arbitretur. Atque haec sicubi [2facta sunt]2, ita facta sunt ut €homines populares aut nobiles supplicio aut exsilio leva-€rentur, at non ab iis ipsis qui iudicassent, at non statim, at €non eorum facinorum damnati quae ad vitam et ad fortunas €omnium pertinerent. Hoc vero novum et eius modi est ut €magis propter reum quam propter rem ipsam credibile €videatur, ut homines servos, ut ipse qui iudicarat, ut statim €e medio supplicio dimiserit, ut eius facinoris damnatos €servos quod ad omnium liberorum caput et sanguinem pertineret. O praeclarum imperatorem nec iam cum €M'. Aquilio, fortissimo viro, sed vero cum Paulis, Scipio-€nibus, Mariis conferendum! tantumne vidisse in metu €periculoque provinciae! Cum servitiorum animos in Sicilia €suspensos propter bellum Italiae fugitivorum videret, ne @1 €quis se commovere auderet, quantum terroris iniecit! Com-€prendi iussit; quis non pertimescat? causam dicere do-€minos; quid servo tam formidolosum? &7Fecisse videri& €pronuntiat; exortam videtur flammam paucorum dolore €ac morte restinxisse. Quid deinde sequitur? Verbera €atque ignes et illa extrema ad supplicium damnatorum, €metum ceterorum, cruciatus et crux. Hisce omnibus sup-€pliciis sunt liberati. Quis dubitet quin servorum animos €summa formidine oppresserit, cum viderent ea facilitate €praetorem ut ab eo servorum sceleris coniurationisque €damnatorum vita vel ipso carnifice internuntio redimeretur? @@Quid? hoc in Apolloniensi Aristodamo, quid? in Leonte €Imacharensi non idem fecisti? Quid? iste motus servi-€tiorum bellique subita suspicio utrum tibi tandem diligentiam €custodiendae provinciae an novam rationem improbissimi €quaestus attulit? Halicyensis Eumenidae, nobilis hominis €et honesti, magnae pecuniae vilicus cum impulsu tuo in-€simulatus esset, HS &7 a domino accepisti, quod nuper €ipse iuratus docuit quem ad modum gestum esset. Ab €equite Romano C. Matrinio absente, cum is esset Romae, €quod eius vilicos pastoresque tibi in suspicionem venisse €dixeras, HS &7 abstulisti. Dixit hoc L. Flavius, qui tibi €eam pecuniam numeravit, procurator C. Matrini, dixit ipse €Matrinius, dicit vir clarissimus, Cn. Lentulus censor, qui €Matrini honoris causa recenti negotio ad te litteras misit €mittendasque curavit. @@Quid? de Apollonio, Diocli filio, Panhormitano, cui €Gemino cognomen est, praeteriri potest? Ecquid hoc tota €Sicilia clarius, ecquid indignius, ecquid manifestius proferri €potest? Quem, ut Panhormum venit, ad se vocari et de €tribunali citari iussit concursu magno frequentiaque con-€ventus. Homines statim loqui: 'Mirabar quod Apollonius, @1 €homo pecuniosus, tam diu ab isto maneret integer; excogi-€tavit nescio quid, [2nescio quid]2 attulit; profecto homo dives €repente a Verre non sine causa citatur.' Exspectatio summa €omnium quidnam id esset, cum exanimatus subito ipse ac-€currit cum adulescente filio; nam pater grandis natu iam diu lecto tenebatur. Nominat iste servum, quem magistrum €pecoris esse diceret; eum dicit coniurasse et familias con-€citasse,_is omnino servus in familia non erat,_eum statim €exhiberi iubet. Apollonius adfirmare se omnino nomine €illo servum habere neminem: iste hominem abripi a tribu-€nali et in carcerem conici iubet. Clamare ille, cum rape-€retur, nihil se miserum fecisse, nihil commisisse, pecuniam €sibi esse in nominibus, numeratam in praesentia non habere. €Haec cum maxime summa hominum frequentia testifica-€retur, ut quivis intellegere posset eum, quod pecuniam non €dedisset, idcirco illa tam acerba iniuria adfici_cum maxime, €ut dico, hoc de pecunia clamaret, in vincla coniectus est. @@Videte constantiam praetoris, et eius praetoris qui in his €rebus non ita defendatur ut mediocris praetor, sed ita €laudetur ut optimus imperator. Cum servorum bellum €metueretur, quo supplicio dominos indemnatos adficiebat, þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜’…hoc servos damnatos liberabat: Apollonium, hominem €locupletissimum, qui, si fugitivi bellum in Sicilia facerent, €amplissimas fortunas amitteret, belli fugitivorum nomine €indicta causa in vincla coniecit: servos, quos ipse de con-€sili sententia belli faciendi causa consensisse iudicavit, eos €sine consili sententia sua sponte omni supplicio liberavit. Quid? si aliquid ab Apollonio commissum est quam ob €rem in eum iure animadverteretur, tamenne hanc rem sic @1 €agemus ut crimini aut invidiae reo putemus esse oportere €si quo de homine severius iudicaverit? Non agam tam €acerbe, non utar ista accusatoria consuetudine, si quid est €factum clementer, ut dissolute factum criminer, si quid €vindicatum est severe, ut ex eo crudelitatis invidiam col-€ligam. Non agam ista ratione; tua sequar iudicia, tuam €defendam auctoritatem, quoad tu voles; simul ac tute €coeperis tua iudicia rescindere, mihi suscensere desinito; €meo iure enim contendam eum qui suo iudicio damnatus sit iuratorum iudicum sententiis damnari oportere. Non €defendam Apolloni causam, amici atque hospitis mei, ne €tuum iudicium videar rescindere; nihil de hominis fruga-€litate, virtute, diligentia dicam; praetermittam illud etiam €de quo ante dixi, fortunas eius ita constitutas fuisse familia, €pecore, villis, pecuniis creditis ut nemini minus expediret €ullum in Sicilia tumultum aut bellum commoveri; non €dicam ne illud quidem, si maxime in culpa fuerit Apollo-€nius, tamen in hominem honestissimae civitatis honestis-€simum tam graviter animadverti causa indicta non oportuisse. Nullam in te invidiam ne ex illis quidem rebus concitabo, €cum esset talis vir in carcere, in tenebris, in squalore, in €sordibus, tyrannicis interdictis tuis patri exacta aetate et €adulescenti filio adeundi ad illum miserum potestatem €numquam esse factam. Etiam illud praeteribo, quotiens-€cumque Panhormum veneris illo anno et sex mensibus_ €nam tam diu fuit Apollonius in carcere_totiens te senatum €Panhormitanum adisse supplicem, cum magistratibus sacer-€dotibusque publicis, orantem atque obsecrantem ut aliquando €ille miser atque innocens calamitate illa liberaretur. Re-€linquo haec omnia; quae si velim persequi, facile ostendam @1 €tua crudelitate in alios omnis tibi aditus misericordiae iudicum iam pridem esse praeclusos. Omnia tibi ista €concedam et remittam; provideo enim quid sit defensurus €Hortensius; fatebitur apud istum neque senectutem patris €neque adulescentiam fili neque lacrimas utriusque plus €valuisse quam utilitatem salutemque provinciae; dicet rem €publicam administrari sine metu ac severitate non posse; €quaeret quam ob rem fasces praetoribus praeferantur, cur €secures datae, cur carcer aedificatus, cur tot supplicia sint €in improbos more maiorum constituta. Quae cum omnia €graviter severeque dixerit, quaeram cur hunc eundem Apol-€lonium Verres idem repente nulla re nova adlata, nulla €defensione, sine causa de carcere emitti iusserit; tantumque €in hoc crimine suspicionis esse adfirmabo ut iam ipsis €iudicibus sine mea argumentatione coniecturam facere per-€mittam quod hoc genus praedandi, quam improbum, quam €indignum, quamque ad magnitudinem quaestus immensum infinitumque esse videatur. Nam quae iste in Apollonio €fecit, ea primum breviter cognoscite quot et quanta sint, €deinde haec expendite atque aestimate pecunia: reperietis €idcirco haec in uno homine pecunioso tot constituta ut €ceteris formidines similium incommodorum atque exempla €periculorum proponeret. Primum insimulatio est repentina €capitalis atque invidiosi criminis,_statuite quanti hoc €putetis et quam multos redemisse; deinde crimen sine €accusatore, sententia sine consilio, damnatio sine defen-€sione,_aestimate harum omnium rerum pretia et cogitate €in his iniquitatibus unum haesisse Apollonium, ceteros €profecto multos ex his incommodis pecunia se liberasse; €postremo tenebrae, vincla, carcer, inclusum supplicium €atque a conspectu parentium ac liberum, denique a libero €spiritu atque a communi luce seclusum,_haec vero, quae @1 €vel vita redimi recte possunt, aestimare pecunia non queo. Haec omnia sero redemit Apollonius iam maerore ac miseriis €perditus, sed tamen ceteros docuit ante istius avaritiae €scelerique occurrere; nisi vero existimatis hominem pecu-€niosissimum sine causa quaestus electum ad tam incredibile €crimen aut sine eadem causa repente e carcere emissum, €aut hoc praedandi genus ab isto in illo uno adhibitum ac €temptatum, et non per illum omnibus pecuniosissimis €Siculis metum propositum et iniectum. @@Cupio mihi ab illo, iudices, subici, quoniam de militari €eius gloria dico, si quid forte praetereo. Nam mihi videor €iam de omnibus rebus eius gestis dixisse, quae quidem ad €belli fugitivorum suspicionem pertinerent; certe nihil sciens €praetermisi. Habetis hominis consilia, diligentiam, vigi-€lantiam, custodiam defensionemque provinciae. Summa €illuc pertinet, ut sciatis, quoniam plura genera sunt impera-€torum, ex quo genere iste sit, ne qui diutius in tanta penuria €virorum fortium talem imperatorem ignorare possit. Non €ad Q. Maximi sapientiam neque ad illius superioris Africani €in re gerunda celeritatem, neque ad huius qui postea fuit €singulare consilium, neque ad Pauli rationem ac disciplinam, €neque ad C. Mari vim atque virtutem; sed aliud genus im-€peratoris sane diligenter retinendum et conservandum, €quaeso, cognoscite. @@Itinerum primum laborem, qui vel maximus est in re €militari, iudices, et in Sicilia maxime necessarius, accipite €quam facilem sibi iste et iucundum ratione consilioque €reddiderit. Primum temporibus hibernis ad magnitudinem €frigorum et tempestatum vim ac fluminum praeclarum hoc €sibi remedium compararat. Vrbem Syracusas elegerat, @1 €cuius hic situs atque haec natura esse loci caelique dicitur €ut nullus umquam dies tam magna ac turbulenta tempestate €fuerit quin aliquo tempore eius diei solem homines viderint. €Hic ita vivebat iste bonus imperator hibernis mensibus ut €eum non facile non modo extra tectum, sed ne extra lectum €quidem quisquam viderit; ita diei brevitas conviviis, noctis €longitudo stupris et flagitiis continebatur. @@Cum autem ver esse coeperat_cuius initium iste non €a Favonio neque ab aliquo astro notabat, sed cum rosam €viderat tum incipere ver arbitrabatur_dabat se labori €atque itineribus; in quibus eo usque se praebebat patientem €atque impigrum ut eum nemo umquam in equo sedentem €viderit. Nam, ut mos fuit Bithyniae regibus, lectica octa-€phoro ferebatur, in qua pulvinus erat perlucidus Melitensis €rosa fartus; ipse autem coronam habebat unam in capite, €alteram in collo, reticulumque ad naris sibi admovebat €tenuissimo lino, minutis maculis, plenum rosae. Sic con-€fecto itinere cum ad aliquod oppidum venerat, eadem lectica €usque in cubiculum deferebatur. Eo veniebant Siculorum €magistratus, veniebant equites Romani, id quod ex multis €iuratis audistis; controversiae secreto deferebantur, paulo €post palam decreta auferebantur. Deinde ubi paulisper in €cubiculo pretio non aequitate iura discripserat, Veneri iam et Libero reliquum tempus deberi arbitrabatur. Quo €loco non mihi praetermittenda videtur praeclari imperatoris €egregia ac singularis diligentia. Nam scitote oppidum esse €in Sicilia nullum ex iis oppidis in quibus consistere prae-€tores et conventum agere soleant, quo in oppido non isti ex €aliqua familia non ignobili delecta ad libidinem mulier esset. €Itaque non nullae ex eo numero in convivium adhibebantur @1 €palam; si quae castiores erant, ad tempus veniebant, lucem €conventumque vitabant. Erant autem convivia non illo €silentio populi Romani praetorum atque imperatorum, neque €eo pudore qui in magistratuum conviviis versari soleat, sed €cum maximo clamore atque convicio; non numquam etiam €res ad pugnam atque ad manus vocabatur. Iste enim €praetor severus ac diligens, qui populi Romani legibus €numquam paruisset, illis legibus quae in poculis ponebantur €diligenter obtemperabat. Itaque erant exitus eius modi ut €alius inter manus e convivio tamquam e proelio auferre-€tur, alius tamquam occisus relinqueretur, plerique ut fusi þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜œˆ“sine mente ac sine ullo sensu iacerent,_ut quivis, cum €aspexisset, non se praetoris convivium, sed Cannensem €pugnam nequitiae videre arbitraretur. @@Cum vero aestas summa esse coeperat, quod tempus €omnes Siciliae semper praetores in itineribus consumere €consuerunt, propterea quod tum putant obeundam esse €maxime provinciam, cum in areis frumenta sunt, quod et €familiae congregantur et magnitudo serviti perspicitur et €labor operis maxime offendit, frumenti copia commonet, €tempus anni non impedit: tum, inquam, cum concursant €ceteri praetores, iste novo quodam genere imperator pul-€cherrimo Syracusarum loco stativa sibi castra faciebat. Nam in ipso aditu atque ore portus, ubi primum ex alto €sinus ab litore ad urbem inflectitur, tabernacula carbaseis €intenta velis conlocabat. Huc ex illa domo praetoria, quae €regis Hieronis fuit, sic emigrabat ut eum per illos dies nemo €extra illum locum videre posset. In eum autem ipsum €locum aditus erat nemini, nisi qui aut socius aut minister @1 €libidinis esse posset. Huc omnes mulieres, quibuscum iste €consuerat, conveniebant, quarum incredibile est quanta €multitudo fuerit Syracusis; huc homines digni istius ami-€citia, digni vita illa conviviisque veniebant. Inter eius €modi viros et mulieres adulta aetate filius versabatur, ut €eum, etiamsi natura a parentis similitudine abriperet, con-€suetudo tamen ac disciplina patris similem esse cogeret. Huc Tertia illa perducta per dolum atque insidias ab Rhodio €tibicine maximas in istius castris effecisse dicitur turbas, cum €indigne pateretur uxor Cleomenis Syracusani, nobilis mulier, €itemque uxor Aeschrionis, honesto loco nata, in conventum €suum mimi Isidori filiam venisse. Iste autem Hannibal, €qui in suis castris virtute putaret oportere non genere cer-€tari, sic hanc Tertiam dilexit ut eam secum ex provincia €deportaret. Ac per eos dies, cum iste cum pallio purpureo €talarique tunica versaretur in conviviis muliebribus, non €offendebantur homines neque moleste ferebant abesse a €foro magistratum, non ius dici, non iudicia fieri; locum €illum litoris percrepare totum mulierum vocibus cantuque €symphoniae, in foro silentium esse summum causarum €atque iuris, non ferebant homines moleste; non enim ius €abesse videbatur a foro neque iudicia, sed vis et crudelitas €et bonorum acerba et indigna direptio. @@Hunc tu igitur imperatorem esse defendis, Hortensi? €huius furta, rapinas, cupiditatem, crudelitatem, superbiam, €scelus, audaciam rerum gestarum magnitudine atque im-€peratoriis laudibus tegere conaris? Hic scilicet est metuen-€dum ne ad exitum defensionis tuae vetus illa Antoniana €dicendi ratio atque auctoritas proferatur, ne excitetur Verres, €ne denudetur a pectore, ne cicatrices populus Romanus @1 €aspiciat, ex mulierum morsu vestigia libidinis atque ne-quitiae. Di faciant ut rei militaris, ut belli mentionem €facere audeas! Cognoscentur enim omnia istius aera illa €vetera, ut non solum in imperio verum etiam in stipendiis €qualis fuerit intellegatis. Renovabitur prima illa militia, €cum iste e foro abduci, non, ut ipse praedicat, perduci €solebat; aleatoris Placentini castra commemorabuntur, in €quibus cum frequens fuisset tamen aere dirutus est; multa €eius in stipendiis damna proferentur, quae ab isto aetatis fructu dissoluta et compensata sunt. Iam vero, cum in €eius modi patientia turpitudinis aliena non sua satietate €obduruisset, qui vir fuerit, quot praesidia, quam munita €pudoris et pudicitiae vi et audacia ceperit, quid me attinet €dicere aut coniungere cum istius flagitio cuiusquam prae-€terea dedecus? Non faciam, iudices; omnia vetera praeter-€mittam, duo sola recentia sine cuiusquam infamia ponam, €ex quibus coniecturam facere de omnibus possitis,_unum €illud, quod ita fuit inlustre notumque omnibus ut nemo €tam rusticanus homo L. Lucullo [et] M. Cotta consulibus €Romam ex ullo municipio vadimoni causa venerit, quin €sciret iura omnia praetoris urbani nutu atque arbitrio Cheli-€donis meretriculae gubernari, alterum quod, cum paludatus €exisset votaque pro imperio suo communique re publica €nuncupasset, noctu stupri causa lectica in urbem introferri €solitus est ad mulierem nuptam uni, propositam omnibus, €contra fas, contra auspicia, contra omnis divinas atque €humanas religiones! @@O di immortales! quid interest inter mentes hominum et €cogitationes! Ita mihi meam voluntatem spemque reliquae €vitae vestra populique Romani existimatio comprobet, ut €ego, quos adhuc mihi magistratus populus Romanus man- @1 €davit, sic eos accepi ut me omnium officiorum obstringi €religione arbitrarer! Ita quaestor sum factus ut mihi illum €honorem tum non solum datum, sed etiam creditum et com-€missum putarem; sic obtinui quaesturam in Sicilia provincia €ut omnium oculos in me unum coniectos esse arbitrarer, ut €me quaesturamque meam quasi in aliquo terrarum orbis €theatro versari existimarem, ut semper omnia quae iucunda €videntur esse, ea non modo his extraordinariis cupiditatibus, sed etiam ipsi naturae ac necessitati denegarem. Nunc sum €designatus aedilis; habeo rationem quid a populo Romano €acceperim; mihi ludos sanctissimos maxima cum cura et €caerimonia Cereri, Libero, Liberaeque faciundos, mihi €Floram matrem populo plebique Romanae ludorum cele-€britate placandam, mihi ludos antiquissimos, qui primi €Romani appellati sunt, cum dignitate maxima et religione €Iovi, Iunoni, Minervaeque esse faciundos, mihi sacrarum €aedium procurationem, mihi totam urbem tuendam esse €commissam; ob earum rerum laborem et sollicitudinem €fructus illos datos, antiquiorem in senatu sententiae dicendae €locum, togam praetextam, sellam curulem, ius imaginis ad memoriam posteritatemque prodendae. Ex his ego omnibus €rebus, iudices,_ita mihi omnis deos propitios velim,_ €etiamsi mihi iucundissimus est honos populi, tamen nequa-€quam capio tantum voluptatis quantum et sollicitudinis et €laboris, ut haec ipsa aedilitas, non quia necesse fuerit, alicui €candidato data, sed, quia sic oportuerit, recte conlocata et €iudicio populi in loco esse posita videatur. @@Tu cum esses praetor renuntiatus quoquo modo,_mitto €enim et praetereo quid tum sit actum,_sed cum esses €renuntiatus, ut dixi, non ipsa praeconis voce excitatus es, €qui te totiens seniorum iuniorumque centuriis illo honore @1 €adfici pronuntiavit, ut hoc putares, aliquam rei publicae €partem tibi creditam, annum tibi illum unum domo caren-€dum esse meretricis? Cum tibi sorte obtigisset uti ius €diceres, quantum negoti, quid oneris haberes, numquam €cogitasti? neque illud rationis habuisti, si forte te experge-€facere posses, eam provinciam, quam tueri singulari sapientia €atque integritate difficile esset, ad summam stultitiam €nequitiamque venisse? Itaque non modo a domo tua €Chelidonem in praetura excludere noluisti, sed in Cheli-donis domum praeturam totam detulisti. Secuta provincia €est; in qua numquam tibi venit in mentem non tibi idcirco €fascis ac securis et tantam imperi vim tantamque ornamen-€torum omnium dignitatem datam ut earum rerum vi et €auctoritate omnia repagula pudoris officique perfringeres, ut €omnium bona praedam tuam duceres, ut nullius res tuta, €nullius domus clausa, nullius vita saepta, nullius pudicitia €munita contra tuam cupiditatem et audaciam posset esse; €in qua tu te ita gessisti ut, omnibus cum teneare rebus, ad €bellum fugitivorum confugias; ex quo iam intellegis non €modo nullam tibi defensionem, sed maximam vim criminum €exortam. Nisi forte Italici fugitivorum belli reliquias atque €illud Tempsanum incommodum proferes, ad quod recens €cum te peropportune fortuna attulisset, si quid in te vir-€tutis aut industriae habuisses, idem qui semper fueras €inventus es. @@Cum ad te Valentini venissent et pro iis homo disertus ac €nobilis, M. Marius, loqueretur, ut negotium susciperes, ut, €cum penes te praetorium imperium ac nomen esset, ad illam @1 €parvam manum exstinguendam ducem te principemque €praeberes, non modo id refugisti, sed eo ipso tempore, cum €esses in litore, Tertia illa tua, quam tu tecum deportaras, €erat in omnium conspectu; ipsis autem Valentinis ex tam €inlustri nobilique municipio tantis de rebus responsum þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜¨ˆ‰dedisti, cum esses cum tunica pulla et pallio. Quid hunc €proficiscentem, quid in ipsa provincia fecisse existimatis qui, €cum iam ex provincia non ad triumphum sed ad iudicium €decederet, ne illam quidem infamiam fugerit quam sine ulla voluptate capiebat? O divina senatus frequentis in aede €Bellonae admurmuratio! Memoria tenetis, iudices, cum €advesperasceret et paulo ante esset de hoc Tempsano in-€commodo nuntiatum, cum inveniretur nemo qui in illa loca €cum imperio mitteretur, dixisset[2que]2 quidam Verrem esse non €longe a Tempsa, quam valde universi admurmuraverint, €quam palam principes dixerint contra. Et his tot crimini-€bus testimoniisque convictus in eorum tabella spem sibi €aliquam proponit, quorum omnium palam causa incognita €voce damnatus est? @@Esto; nihil ex fugitivorum bello aut suspicione belli €laudis adeptus est, quod neque bellum eius modi neque €belli periculum fuit in Sicilia, neque ab isto provisum est ne €quod esset; at vero contra bellum praedonum classem €habuit ornatam diligentiamque in eo singularem, itaque €ab isto praeclare defensa provincia est. Sic de bello prae-€donum, sic de classe Siciliensi, iudices, dicam ut hoc iam €ante confirmem, in hoc uno genere omnis inesse culpas €istius maximas avaritiae, maiestatis, dementiae, libidinis, €crudelitatis. Haec dum breviter expono, quaeso, ut fecistis €adhuc, diligenter attendite. @1 @@Rem navalem primum ita dico esse administratam, non €uti provincia defenderetur, sed uti classis nomine pecunia €quaereretur. Superiorum praetorum consuetudo cum haec €fuisset, ut naves civitatibus certusque numerus nautarum €militumque imperaretur, maximae et locupletissimae civitati €Mamertinae nihil horum imperavisti. Ob hanc rem quid €tibi Mamertini clam pecuniae dederint, post, si videbitur, ex ipsorum litteris testibusque quaeremus. Navem vero €cybaeam maximam triremis instar, [pulcherrimam atque €ornatissimam cybaeam,] palam aedificatam sumptu publico €tuo nomine, publice, sciente tota Sicilia, per magistratum €senatumque Mamertinum tibi datam donatamque esse dico. €Haec navis onusta praeda Siciliensi, cum ipsa quoque €esset ex praeda, simul cum ipse decederet, adpulsa Veliam €est cum plurimis rebus, et iis quas iste Romam mittere cum €ceteris furtis noluit, quod erant clarissimae maximeque eum €delectabant. Eam navem nuper egomet vidi Veliae multique €alii viderunt, pulcherrimam atque ornatissimam, iudices: €quae quidem omnibus qui eam aspexerant prospectare iam €exsilium atque explorare fugam domini videbatur. @@Quid mihi hoc loco respondebis? nisi forte id quod, €tametsi probari nullo modo potest, tamen dici quidem in €iudicio de pecuniis repetundis necesse est, de tua pecunia €aedificatam esse navem. Aude hoc saltem dicere quod €necesse est; noli metuere, Hortensi, ne quaeram qui licuerit €aedificare navem senatori; antiquae sunt istae leges et mor-€tuae, quem ad modum tu soles dicere, quae vetant. Fuit €ista res publica quondam, fuit ista severitas in iudiciis, €ut istam rem accusator in magnis criminibus obiciendam @1 €putaret. Quid enim tibi navi? qui si quo publice proficisceris, €praesidi et vecturae causa sumptu publico navigia prae-€bentur; privatim autem nec proficisci quoquam potes nec €arcessere res transmarinas ex iis locis in quibus te habere nihil licet. Deinde cur quicquam contra leges parasti? €Valeret hoc crimen in illa vetere severitate ac dignitate rei €publicae; nunc non modo te hoc crimine non arguo, sed €ne illa quidem communi vituperatione reprehendo: Tu tibi €hoc numquam turpe, numquam criminosum, numquam €invidiosum fore putasti, celeberrimo loco palam tibi aedi-€ficari onerariam navem in provincia quam tu cum imperio €obtinebas? Quid eos loqui qui videbant, quid existimare €eos qui audiebant arbitrabare? inanem te navem esse illam €in Italiam adducturum? naviculariam, cum Romam venisses, €esse facturum? Ne illud quidem quisquam poterat suspi-€cari, te in Italia maritimum habere fundum et ad fructus €deportandos onerariam navem comparare. Eius modi €voluisti de te sermonem esse omnium palam ut loquerentur €te illam navem parare quae praedam ex Sicilia deportaret, et ad ea furta quae reliquisses commearet. Verum haec €omnia, si doces navem de tua pecunia aedificatam, remitto €atque concedo. Sed hoc, homo amentissime, non intel-€legis priore actione ab ipsis istis Mamertinis, tuis laudato-€ribus, esse sublatum? Nam dixit Heius, princeps civitatis, €princeps istius legationis quae ad tuam laudationem missa €est, navem tibi operis publicis Mamertinorum esse factam, €eique faciendae senatorem Mamertinum publice praefuisse. €Reliqua est materies. Hanc Reginis, ut ipsi dicunt_ €tametsi tu negare non potes_publice, quod Mamertini @1 €materiem non habent, imperavisti. Si et ex quo fit navis, €et qui faciunt, imperio tibi tuo non pretio praesto fuerunt, €ubi tandem istud latet quod tu de tua pecunia dicis im-pensum? At Mamertini in tabulis nihil habent. Primum €video potuisse fieri ut ex aerario nihil darent; etenim vel €Capitolium, sicut apud maiores nostros factum est, publice €coactis fabris operisque imperatis gratiis exaedificari atque €effici potuit; deinde_id quod perspicio et quod ostendam, €cum ipsos produxero, ipsorum ex litteris_multas pecunias €isti erogatas in operum locationes falsas atque inanis esse per-€scriptas. Iam illud minime mirum est, Mamertinos a quo €summum beneficium acceperant, quem sibi amiciorem quam €populo Romano esse cognoverant, eius capiti litteris suis €pepercisse. Sed si argumento est Mamertinos tibi pecuniam €non dedisse, quia scriptum non habent, sit argumento tibi €gratiis stare navem, quia, quid emeris aut quid locaris, €scriptum proferre non potes. @@At enim idcirco navem Mamertinis non imperasti, quod €sunt foederati. Di adprobent! Habemus hominem in €fetialium manibus educatum, unum praeter ceteros in pu-€blicis religionibus foederum sanctum ac diligentem; omnes €qui ante te fuerunt praetores dedantur Mamertinis, quod iis €navem contra pactionem foederis imperarint. Sed tamen €tu, sancte homo ac religiose, cur Tauromenitanis item foe-€deratis navem imperasti? An hoc probabis, in aequa causa €populorum sine pretio varium ius et disparem condicionem fuisse? Quid? si eius modi esse haec duo foedera duorum €populorum, iudices, doceo, ut Tauromenitanis nominatim €cautum et exceptum sit foedere ne navem dare debeant, €Mamertinis in ipso foedere sanctum atque praescriptum sit €ut navem dare necesse sit, istum autem contra foedus et @1 €Tauromenitanis imperasse et Mamertinis remisisse, num cui €dubium poterit esse quin Verre praetore plus Mamertinis €cybaea quam Tauromenitanis foedus opitulatum sit? Re-€citentur foedera. €@@Isto igitur tuo, quem ad modum ipse praedicas, beneficio, €ut res indicat, pretio atque mercede minuisti maiestatem €rei publicae, minuisti auxilia populi Romani, minuisti copias €maiorum virtute ac sapientia comparatas, sustulisti ius im-€peri, condicionem sociorum, memoriam foederis: qui ex €foedere ipso navem vel usque ad Oceanum, si imperassemus, €sumptu periculoque suo armatam atque ornatam mittere €debuerunt, hi ne in freto ante sua tecta et domos navigarent, €ne sua moenia portusque defenderent, pretio abs te ius foederis et imperi condicionem redemerunt. Quid censetis €in hoc foedere faciendo voluisse Mamertinos impendere €laboris, operae, pecuniae ne haec biremis adscriberetur, si €id ullo modo possent a nostris maioribus impetrare? Nam €cum hoc munus imponebatur tam grave civitati, inerat €nescio quo modo in illo foedere societatis quasi quaedam €nota servitutis. Quod tum, recentibus suis officiis, integra €re, nullis populi Romani difficultatibus, a maioribus nostris €foedere adsequi non potuerunt, id nunc, nullo novo officio €suo, tot annis post,_iure imperi nostri quotannis usurpatum €ac semper retentum,_summa in difficultate navium, a €C. Verre pretio adsecuti sunt, ac non hoc solum adsecuti, €ne navem darent: ecquem nautam, ecquem militem, qui aut €in classe aut in praesidio esset, te praetore per triennium €Mamertini dederunt? @@Denique cum ex senatus consulto itemque ex lege Te- @1 €rentia et Cassia frumentum aequabiliter emi ab omnibus þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜´ƒSiciliae civitatibus oporteret, id quoque munus leve atque €commune Mamertinis remisisti. Dices frumentum Mamer-€tinos non debere. Quo modo non debere? an ut ne €venderent? non enim erat hoc genus frumenti ex eo genere €quod exigeretur, sed ex eo quod emeretur. Te igitur €auctore et interprete ne foro quidem et commeatu Mamer-tini iuvare populum Romanum debuerunt. Quae tandem €civitas fuit quae deberet? Qui publicos agros arant, certum €est quid e lege censoria debeant: cur his quicquam prae-€terea ex alio genere imperavisti? Quid? decumani num €quid praeter singulas decumas ex lege Hieronica debent? €cur his quoque statuisti quantum ex hoc genere frumenti €empti darent? Quid immunes? hi certe nihil debent. At €eis non modo imperasti, verum etiam, quo plus darent €quam poterant, haec sexagena milia modium, quae Mamer-€tinis remiseras, addidisti. Neque hoc dico, ceteris non €recte imperatum, sed Mamertinis, qui erant in eadem causa, €et quibus superiores omnes item ut ceteris imperarant pecu-€niamque ex senatus consulto et ex lege dissolverant, his €dico non recte remissum. €@@Et ut hoc beneficium, quem ad modum dicitur, trabali €clavo figeret, cum consilio causam Mamertinorum cognoscit €et de consili sententia Mamertinis se frumentum non im-perare pronuntiat. Audite decretum mercennarii praetoris €ex ipsius commentario, et cognoscite quanta in scribendo €gravitas, quanta in constituendo iure sit auctoritas. Recita. €&7Commentarivs.& De consili sententia libenter ait se facere €itaque perscribit. Quid, si hoc verbo non esses usus €'libenter'? nos videlicet invitum te quaestum facere puta- @1 €remus. Ac 'de consili sententia'! Praeclarum recitari €consilium, iudices, audistis; utrum vobis consilium tandem €praetoris recitari videbatur, cum audiebatis nomina, an praedonis improbissimi societas atque comitatus? En €foederum interpretes, societatis, pactionis, religionis au-€ctores! Numquam in Sicilia frumentum publice est emptum €quin Mamertinis pro portione imperaretur, antequam hoc €delectum praeclarumque consilium iste dedit, ut ab his €nummos acciperet ac sui similis esset. Itaque tantum €valuit istius decreti auctoritas quantum debuit eius hominis €qui, a quibus frumentum emere debuisset, iis decretum €vendidisset. Nam statim L. Metellus ut isti successit, ex €C. Sacerdotis et ex Sex. Peducaei instituto ac litteris fru-mentum Mamertinis imperavit. Tum illi intellexerunt se €id quod a malo auctore emissent diutius obtinere non €posse. €@@Age porro, tu, qui tam religiosum existimari te voluisti €interpretem foederum, cur Tauromenitanis frumentum, cur €Netinis imperasti? quarum civitatum utraque foederata €est. Ac Netini quidem sibi non defuerunt ac, simul pro-€nuntiasti libenter te Mamertinis remittere, te adierunt et €eandem suam causam foederis esse docuerunt. Tu aliter €decernere eadem in causa non potuisti; pronuntias Netinos €frumentum dare non debere et ab his tamen exigis. Cedo €mihi eiusdem praetoris litteras et rerum decretarum et fru-€menti imperati. &7Litterae rervm decretarvm.& Quid €potius in hac tanta et tam turpi inconstantia suspicari €possumus, iudices, quam id quod necesse est, aut isti a €Netinis pecuniam cum posceret non datam, aut id esse €actum ut intellegerent Mamertini bene se apud istum tam @1 €multa pretia ac munera conlocasse, cum idem alii iuris ex €eadem causa non obtinerent? @@Hic mihi etiam audebit mentionem facere Mamertinae €laudationis! in qua quam multa sint vulnera quis est €vestrum, iudices, quin intellegat? Primum [2enim]2 in iudiciis qui €decem laudatores dare non potest, honestius est ei nullum €dare quam illum quasi legitimum numerum consuetudinis €non explere. Tot in Sicilia civitates sunt quibus tu per €triennium praefuisti: arguunt ceterae, paucae et parvae [2vi]2 et €metu repressae silent, una laudat. Hoc quid est nisi in-€tellegere quid habeat utilitatis vera laudatio, sed tamen ita €provinciae praefuisse ut hac utilitate necessario sit carendum? Deinde, quod alio loco antea dixi, quae est ista tandem €laudatio, cuius laudationis legati et principes et publice tibi €navem aedificatam et privatim se ipsos abs te spoliatos €expilatosque esse dixerunt? Postremo quid aliud isti €faciunt, cum te soli ex Sicilia laudant, nisi testimonio nobis €sunt omnia te sibi esse largitum quae tu de re publica €nostra detraxeris? Quae colonia est in Italia tam bono €iure, quod tam immune municipium, quod per hosce annos €tam commoda vacatione omnium rerum sit usum quam €Mamertina civitas? Per triennium soli ex foedere quod €debuerunt non dederunt, soli isto praetore omnium rerum €immunes fuerunt, soli in istius imperio ea condicione vix-€erunt ut populo Romano nihil darent, Verri nihil negarent. @@Verum ut ad classem, quo ex loco sum digressus, revertar, €accepisti a Mamertinis navem contra leges, remisisti contra €foedera. Ita in una civitate bis improbus fuisti, cum et €remisisti quod non oportebat, et accepisti quod non licebat. €Exigere te oportuit navem quae contra praedones, non quae @1 €cum praeda navigaret, quae defenderet ne provincia spolia-€retur, non quae provinciae spolia portaret. Mamertini tibi €et urbem quo furta undique deportares, et navem in qua €exportares praebuerunt; illud tibi oppidum receptaculum €praedae fuit, illi homines testes custodesque furtorum, illi €tibi et locum furtis et furtorum vehiculum comparaverunt. €Itaque ne tum quidem cum classem avaritia ac nequitia €tua perdidisti Mamertinis navem imperare ausus es; quo €tempore in tanta inopia navium tantaque calamitate pro-€vinciae, etiamsi precario essent rogandi, tamen ab iis impe-€traretur. Reprimebat enim tibi et imperandi vim et rogandi €conatum praeclara illa non populo Romano reddita biremis, €sed praetori donata cybaea. Ea fuit merces imperi, auxili, €iuris, consuetudinis, foederis. @@Habetis unius civitatis firmum auxilium amissum ac ven-€ditum pretio: cognoscite nunc novam praedandi rationem €ab hoc primum excogitatam. Sumptum omnem in classem €frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque nauarcho €civitas semper dare solebat. Is neque ut accusaretur a €nautis committere audebat, et civibus suis rationes referre €debebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam €periculo suo versabatur. Erat hoc, ut dico, factitatum sem-€per, nec solum in Sicilia sed in omnibus provinciis, etiam €in sociorum et Latinorum stipendio ac sumptu, tum cum €illorum auxiliis uti solebamus: Verres post imperium con-€stitutum primus imperavit ut ea pecunia omnis a civitati-€bus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipse praefecisset. Cui potest esse dubium quam ob rem €et omnium consuetudinem veterem primus immutaris, et €tantam utilitatem per alios tractandae pecuniae neglexeris, €et tantam difficultatem cum crimine, molestiam cum su- @1 €spicione susceperis? Deinde alii quaestus instituuntur, ex €uno genere navali videte quam multi! accipere a civitatibus €pecuniam ne nautas darent, pretio certo missos facere nautas, €missorum omne stipendium lucrari, reliquis quod deberet €non dare,_haec omnia ex civitatum testimoniis cognoscite. Recita. &7Testimonia civitatvm.& Huncine hominem, €hancine impudentiam, iudices, hanc audaciam! civitatibus €pro numero militum pecuniarum summas discribere, certum €pretium, sescenos nummos, nautarum missionis constituere! €quos qui dederat commeatum totius aestatis abstulerat, €iste, quod eius nautae nomine pro stipendio frumentoque €acceperat, lucrabatur. Ita quaestus duplex unius missionis €fiebat. Atque haec homo amentissimus in tanto praedonum €impetu tantoque periculo provinciae sic palam faciebat ut et €ipsi praedones scirent et tota provincia testis esset. @@Cum propter istius hanc avaritiam nomine classis esset in €Sicilia, re quidem vera naves inanes, quae praedam praetori €non quae praedonibus metum adferrent, tamen, cum P. €Caesetius et P. Tadius decem navibus suis semiplenis €navigarent, navem quandam piratarum praeda refertam non €ceperunt, sed abduxerunt onere suo plane captam atque €depressam. Erat ea navis plena iuventutis formosissimae, €plena argenti facti atque signati, multa cum stragula veste. þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜¿ˆ‰Haec una navis a classe nostra non capta est, sed inventa €ad Megaridem, qui locus est non longe a Syracusis. Quod €ubi isti nuntiatum est, tametsi in acta cum mulierculis €iacebat ebrius, erexit se tamen et statim quaestori legatoque €suo custodes misit compluris, ut omnia sibi integra quam primum exhiberentur. Adpellitur navis Syracusas; exspecta-€tur ab omnibus supplicium. Iste quasi praeda sibi advecta, @1 €non praedonibus captis, si qui senes ac deformes erant, eos €in hostium numero ducit; qui aliquid formae aetatis arti-€ficique habebant, abducit omnis, non nullos scribis filio €cohortique distribuit, symphoniacos homines sex cuidam €amico suo Romam muneri misit. Nox illa tota in exina-€niunda nave consumitur. Archipiratam ipsum videt nemo, €de quo supplicium sumi oportuit. Hodie omnes sic habent €_quid eius sit vos coniectura adsequi debetis_istum clam €a piratis ob hunc archipiratam pecuniam accepisse. @@'Coniectura est.' Iudex esse bonus nemo potest qui €suspicione certa non movetur. Hominem nostis, consue-€tudinem omnium tenetis,_qui ducem praedonum aut ho-€stium ceperit, quam libenter eum palam ante oculos omnium €esse patiatur. Hominem in tanto conventu Syracusis vidi €neminem, iudices, qui archipiratam captum sese vidisse €diceret, cum omnes, ut mos est, ut solet fieri, concurrerent, €quaererent, videre cuperent. Quid accidit cur tanto opere €iste homo occultaretur ut eum ne casu quidem quisquam €aspicere posset? Homines maritimi Syracusis, qui saepe €istius ducis nomen audissent, saepe timuissent, cum eius €cruciatu atque supplicio pascere oculos animumque ex-€saturare vellent, potestas aspiciendi nemini facta est. Vnus pluris praedonum duces vivos cepit P. Servilius quam €omnes antea. Ecquando igitur isto fructu quisquam caruit, €ut videre piratam captum non liceret? At contra, quacum-€que iter fecit, hoc iucundissimum spectaculum omnibus €vinctorum captorumque hostium praebebat; itaque ei con-€cursus fiebat undique ut non modo ex iis oppidis qua €ducebantur sed etiam ex finitimis visendi causa convenirent. €Ipse autem triumphus quam ob rem omnium triumphorum @1 €gratissimus populo Romano fuit et iucundissimus? Quia €nihil est victoria dulcius, nullum est autem testimonium €victoriae certius quam, quos saepe metueris, eos te vinctos ad supplicium duci videre. Hoc tu quam ob rem non €fecisti? quam ob rem ita pirata iste occultatus est quasi €eum aspici nefas esset? quam ob rem supplicium non €sumpsisti? quam ob causam hominem reservasti? ecquem €scis in Sicilia antea captum archipiratam qui non securi €percussus sit? Vnum cedo auctorem tui facti, unius profer €exemplum. Vivum tu archipiratam servabas: quo? Per €triumphum, credo, quem ante currum tuum duceres; neque €enim quicquam erat reliquum nisi uti classe populi Romani €pulcherrima amissa provinciaque lacerata triumphus tibi €navalis decerneretur. @@Age porro, custodiri ducem praedonum novo more quam €securi feriri omnium exemplo magis placuit. Quae sunt istae €custodiae? apud quos homines, quem ad modum est ad-€servatus? Lautumias Syracusanas omnes audistis, plerique €nostis. Opus est ingens, magnificum, regum ac tyrannorum; €totum est e saxo in mirandam altitudinem depresso et mul-€torum operis penitus exciso; nihil tam clausum ad exitum, €nihil tam saeptum undique, nihil tam tutum ad custodiam €nec fieri nec cogitari potest. In has lautumias, si qui €publice custodiendi sunt, etiam ex ceteris oppidis Siciliae deduci imperantur. Eo quod multos captivos civis €Romanos coniecerat, quod eodem ceteros piratas condi €imperarat, intellexit, si hunc subditivum archipiratam in €eandem custodiam dedisset, fore ut a multis in lautumiis €verus ille dux quaereretur. Itaque hominem huic optimae €tutissimaeque custodiae non audet committere, denique @1 €Syracusas totas timet, amandat hominem_quo? Lily-€baeum fortasse? Video; tamen homines maritimos non €plane reformidat. Minime, iudices. Panhormum igitur? €Audio; quamquam Syracusis, quoniam in Syracusano ca-ptus erat, maxime, si minus supplicio adfici, at custodiri €oportebat. Ne Panhormum quidem. Quo igitur? quo €putatis? Ad homines a piratarum metu et suspicione €alienissimos, a navigando rebusque maritimis remotissimos, €ad Centuripinos, homines maxime mediterraneos, summos €aratores, qui nomen numquam timuissent maritimi praedonis, €unum te praetore horruissent Apronium, terrestrem archi-€piratam. Et ut quivis facile perspiceret id ab isto actum €esse ut ille suppositus facile et libenter se illum qui non €erat esse simularet, imperat Centuripinis ut is victu €ceterisque rebus quam liberalissime commodissimeque €adhiberetur. @@Interea Syracusani, homines periti et humani, qui non €modo ea quae perspicua essent videre verum etiam occulta €suspicari possent, habebant rationem omnes cotidie pira-€tarum qui securi ferirentur; quam multos esse oporteret, ex €ipso navigio quod erat captum et ex remorum numero €coniciebant. Iste, quod omnis qui artifici aliquid habue-€rant aut formae removerat atque abduxerat, reliquos si, ut €consuetudo est, universos ad palum alligasset, clamorem €populi fore suspicabatur, cum tanto plures abducti essent €quam relicti; propter hanc causam cum instituisset alios €alio tempore producere, tamen in tanto conventu nemo €erat quin rationem numerumque haberet, et reliquos non desideraret solum sed etiam posceret et flagitaret. Cum @1 €magnus numerus deesset, tum iste homo nefarius in eorum €locum quos domum suam de piratis abduxerat substituere €et supponere coepit civis Romanos, quos in carcerem antea €coniecerat; quorum alios Sertorianos milites fuisse insimu-€labat, et ex Hispania fugientis ad Siciliam adpulsos esse €dicebat, alios, qui a praedonibus erant capti, cum merca-€turas facerent aut aliquam ob causam navigarent, sua €voluntate cum piratis fuisse arguebat. Itaque alii cives €Romani, ne cognoscerentur, capitibus obvolutis e carcere €ad palum atque ad necem rapiebantur, alii, cum a multis €civibus Romanis cognoscerentur, ab omnibus defenderentur, €securi feriebantur. Quorum ego de acerbissima morte €crudelissimoque cruciatu dicam cum eum locum tractare €coepero, et ita dicam ut, si me in ea querimonia quam sum €habiturus de istius crudelitate et de civium Romanorum €indignissima morte non modo vires verum etiam vita de-ficiat, id mihi praeclarum et iucundum putem. Haec €igitur est gesta res, haec victoria praeclara: myoparone €piratico capto dux liberatus, symphoniaci Romam missi, €formosi homines et adulescentes et artifices domum abducti, €in eorum locum et ad eorum numerum cives Romani ho-€stilem in modum cruciati et necati, omnis vestis ablata, omne €aurum et argentum ablatum et aversum. €@@At quem ad modum ipse se induit priore actione! Qui €tot dies tacuisset, repente in M. Anni, hominis splendi-€dissimi, testimonio,_cum is civem Romanum dixisset, €archipiratam negasset securi esse percussum,_exsiluit con-€scientia sceleris et furore ex maleficiis concepto excitatus; @1 €dixit se, quod sciret sibi crimini datum iri pecuniam accepisse €neque de vero archipirata sumpsisse supplicium, ideo se €securi non percussisse; domi esse apud sese archipiratas dixit duos. O clementiam populi Romani seu potius pati-€entiam miram ac singularem! Civem Romanum securi €esse percussum M. Annius, eques Romanus, dicit, taces: €archipiratam negat, fateris. Fit gemitus omnium et clamor, €cum tamen a praesenti supplicio tuo continuit populus €Romanus se et repressit et salutis suae rationem iudicum €severitati reservavit. Quid? sciebas tibi crimini datum iri? €quam ob rem sciebas, quam ob rem etiam suspicabare? €Inimicum habebas neminem; si haberes, tamen non ita €vixeras ut metum iudici propositum habere deberes. An €te, id quod fieri solet, conscientia timidum suspiciosumque €faciebat? Qui igitur, cum esses cum imperio, iam tum €crimen et iudicium horrueris, cum tot testibus coarguare potes de damnatione dubitare? Verum si crimen hoc €metuebas, ne quis suppositum abs te esse diceret qui pro €archipirata securi feriretur, utrum tandem tibi ad defen-€sionem firmius fore putasti, in iudicio coactu atque efflagitatu €meo producere ad ignotos tanto post eum quem archi-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜Ë†piratam esse diceres, an recenti re, Syracusis, apud notos, €inspectante Sicilia paene tota, securi ferire? Vide quid €intersit utrum faciendum fuerit: in illo reprehensio nulla €esset, hic defensio nulla est. Itaque illud semper omnes €fecerunt, hoc quis ante te, quis praeter te, fecerit quaero. €@@Piratam vivum tenuisti. Quem ad finem? Dum cum €imperio fuisti. Quam ob causam, quo exemplo, cur tam €diu? cur, inquam, civibus Romanis quos piratae ceperant @1 €securi statim percussis, ipsis piratis lucis usuram tam diu-turnam dedisti? Verum esto, sit tibi illud liberum omne €tempus quoad cum imperio fuisti: etiamne privatus, etiamne €reus, etiamne paene damnatus hostium duces privata in €domo retinuisti? Vnum, alterum mensem, prope annum €denique domi tuae piratae a quo tempore capti sunt, quoad €per me licitum est, fuerunt, hoc est quoad per M'. Glabrio-€nem licitum est, qui postulante me produci atque in carcerem €condi imperavit. Quod est huiusce rei ius, quae consue-€tudo, quod exemplum? Hostem acerrimum atque infestis-€simum populi Romani seu potius communem hostem €gentium nationumque omnium quisquam omnium mortalium privatus intra moenia domi suae retinere poterit? Quid? €si pridie quam a me tu coactus es confiteri civibus Romanis €securi percussis praedonum ducem vivere, habitare apud €te,_si, inquam, pridie domo tua profugisset, si aliquam €manum contra rem publicam facere potuisset, quid diceres? €'Apud me habitavit, mecum fuit; ego illum ad iudicium €meum, quo facilius crimen inimicorum diluere possem, €vivum atque incolumem reservavi.' Itane vero? tu tua €pericula communi periculo defendes? tu supplicia quae €debentur hostibus victis ad tuum, non ad rei publicae €tempus conferes? populi Romani hostis privati hominis €custodiis adservabitur? At etiam qui triumphant eoque €diutius vivos hostium duces reservant, ut his per triumphum €ductis pulcherrimum spectaculum fructumque victoriae €populus Romanus percipere possit, tamen cum de foro in €Capitolium currus flectere incipiunt illos duci in carcerem €iubent, idemque dies et victoribus imperi et victis vitae €finem facit. @1 @@Et nunc cuiquam credo esse dubium quin tu id com-€missurus non fueris,_praesertim cum statuisses, ut ais, tibi €causam esse dicendam,_ut ille archipirata non potius securi €feriretur quam, quod erat ante oculos positum, tuo periculo €viveret! Si enim esset mortuus, tu, qui crimen ais te metu-€isse, quaero, cui probares? Cum constaret istum Syracusis a €nullo visum esse archipiratam, ab omnibus desideratum, €cum dubitaret nemo quin abs te pecunia liberatus esset, €cum vulgo loquerentur suppositum in eius locum quem pro €illo probare velles, cum tu te fassus esses id crimen tanto €ante metuisse: si eum diceres esse mortuum, quis te audiret? Nunc cum vivum nescio quem istum producis, tamen te €derideri vides. Quid? si aufugisset, si vincla rupisset ita €ut Nico, ille nobilissimus pirata, fecit, quem P. Servilius €qua felicitate ceperat eadem recuperavit, quid diceres? €Verum hoc erat: si ille semel verus pirata securi percussus €esset, pecuniam illam non haberes; si hic falsus esset mor-€tuus aut profugisset, non esset difficile alium in suppositi €locum supponere. Plura dixi quam volui de illo archi-€pirata, et tamen ea quae certissima sunt huius criminis €argumenta praetermisi. Volo enim esse totum mihi crimen €hoc integrum: est certus locus, certa lex, certum tribunal €quo hoc reservetur. @@Hac tanta praeda auctus, mancipiis argento veste locu-€pletatus, nihilo diligentior ad classem ornandam milites €revocandos alendosque esse coepit, cum ea res non solum €provinciae saluti verum etiam ipsi praedae posset esse. €Nam aestate summa, quo tempore ceteri praetores obire €provinciam et concursare consuerunt aut etiam in tanto €praedonum metu et periculo ipsi navigare, eo tempore ad @1 €luxuriem libidinesque suas domo sua regia_quae regis €Hieronis fuit, qua praetores uti solent_contentus non fuit; €tabernacula, quem ad modum consuerat temporibus aestivis, €quod antea demonstravi, carbaseis intenta velis conlocari €iussit in litore, quod est litus in Insula Syracusis post Are-€thusae fontem propter ipsum introitum atque ostium portus amoeno sane et ab arbitris remoto loco. Hic dies aestivos €praetor populi Romani, custos defensorque provinciae, sic €vixit ut muliebria cotidie convivia essent, vir accumberet €nemo praeter ipsum et praetextatum filium_etsi recte sine €exceptione dixeram virum, cum isti essent, neminem fuisse. €Non numquam etiam libertus Timarchides adhibebatur, €mulieres autem nuptae nobiles praeter unam mimi Isidori €filiam, quam iste propter amorem ab Rhodio tibicine ab-€duxerat. [2Erat]2 Pipa quaedam, uxor Aeschrionis Syracusani, €de qua muliere plurimi versus qui in istius cupiditatem facti sunt tota Sicilia percelebrantur; erat Nice, facie €eximia, ut praedicatur, uxor Cleomeni Syracusani. Hanc €vir amabat, verum tamen huius libidini adversari nec poterat €nec audebat, et simul ab isto donis beneficiisque multis €devinciebatur. Illo autem tempore iste, tametsi ea est €hominis impudentia quam nostis, ipse tamen cum vir esset €Syracusis, uxorem eius parum poterat animo soluto ac libero €tot in acta dies secum habere. Itaque excogitat rem singu-€larem; navis quibus legatus praefuerat Cleomeni tradit, €classi populi Romani Cleomenem Syracusanum praeesse @1 €iubet atque imperare. Hoc eo facit ut ille non solum €abesset a domo dum navigaret, sed etiam libenter cum €magno honore beneficioque abesset, ipse autem remoto €atque ablegato viro non liberius quam antea_quis enim €umquam istius libidini obstitit?_sed paulo solutiore animo €tamen secum illam haberet, si non tamquam virum sed €tamquam aemulum removisset. @@Accipit navis sociorum atque amicorum Cleomenes Syra-€cusanus. Quid primum aut accusem aut querar? Siculone €homini legati, quaestoris, praetoris denique potestatem, €honorem, auctoritatem dari? Si te impediebat ista con-€viviorum mulierumque occupatio, ubi quaestores, ubi legati, €ubi ternis denariis aestimatum frumentum, ubi muli, ubi €tabernacula, ubi tot tantaque ornamenta magistratibus et €legatis a senatu populoque Romano permissa et data, €denique ubi praefecti, ubi tribuni tui? Si civis Romanus €dignus isto negotio nemo fuit, quid civitates quae in amicitia €fideque populi Romani perpetuo manserant? ubi Segestana, €ubi Centuripina civitas? quae cum officiis fide vetustate, tum etiam cognatione populi Romani nomen attingunt. O €di immortales! quid? si harum ipsarum civitatum militibus, €navibus, nauarchis Syracusanus Cleomenes iussus est im-€perare, non omnis honos ab isto dignitatis, aequitatis, offici-€que sublatus est? Ecquod in Sicilia bellum gessimus quin €Centuripinis sociis, Syracusanis hostibus uteremur? Atque €haec ego ad memoriam vetustatis, non ad contumeliam €civitatis referri volo. Itaque ille vir clarissimus summusque €imperator, M. Marcellus, cuius virtute captae, misericordia €conservatae sunt Syracusae, habitare in ea parte urbis quae @1 €in Insula est Syracusanum neminem voluit; hodie, inquam, €Syracusanum in ea parte habitare non licet; est enim locus €quem vel pauci possent defendere. Committere igitur eum €non fidelissimis hominibus noluit, simul quod ab illa parte €urbis navibus aditus ex alto est; quam ob rem qui nostros €exercitus saepe excluserant, iis claustra loci committenda non existimavit. Vide quid intersit inter tuam libidinem €maiorumque auctoritatem, inter amorem furoremque tuum €et illorum consilium atque prudentiam. Illi aditum litoris €Syracusanis ademerunt, tu imperium maritimum concessisti; €illi habitare in eo loco Syracusanum, qua naves accedere €possent, noluerunt, tu classi et navibus Syracusanum prae-€esse voluisti; quibus illi urbis suae partem ademerunt, iis €tu nostri imperi partem dedisti, et quorum sociorum opera €Syracusani nobis dicto audientes sunt, eos Syracusano dicto €audientis esse iussisti. @@Egreditur in Centuripina quadriremi Cleomenes e portu; €sequitur Segestana navis, Tyndaritana, Herbitensis, Hera-€cliensis, Apolloniensis, Haluntina, praeclara classis in €speciem, sed inops et infirma propter dimissionem pro-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜Ö…pugnatorum atque remigum. Tam diu in imperio suo €classem iste praetor diligens vidit quam diu convivium eius €flagitiosissimum praetervecta est; ipse autem, qui visus €multis diebus non esset, tum se tamen in conspectum €nautis paulisper dedit. Stetit soleatus praetor populi Ro-€mani cum pallio purpureo tunicaque talari muliercula nixus €in litore. Iam hoc istum vestitu Siculi civesque Romani permulti saepe viderant. Posteaquam paulum provecta €classis est et Pachynum quinto die denique adpulsa, nautae €coacti fame radices palmarum agrestium, quarum erat in @1 €illis locis, sicuti in magna parte Siciliae, multitudo, collige-€bant et iis miseri perditique alebantur; Cleomenes autem, €qui alterum se Verrem cum luxurie ac nequitia tum etiam €imperio putaret, similiter totos dies in litore tabernaculo €posito perpotabat. Ecce autem repente ebrio Cleomene €esurientibus ceteris nuntiatur piratarum esse navis in portu €Odysseae; nam ita is locus nominatur; nostra autem classis €erat in portu Pachyni. Cleomenes autem, quod erat terrestre €praesidium non re sed nomine, speravit iis militibus quos €ex eo loco deduxisset explere se numerum nautarum et €remigum posse. Reperta est eadem istius hominis ava-€rissimi ratio in praesidiis quae in classibus; nam erant perpauci reliqui, ceteri dimissi. Princeps Cleomenes in €quadriremi Centuripina malum erigi, vela fieri, praecidi €ancoras imperavit, et simul ut se ceteri sequerentur signum €dari iussit. Haec Centuripina navis erat incredibili celeri-€tate velis; nam scire isto praetore nemo poterat quid quae-€que navis remis facere posset; etsi in hac quadriremi €propter honorem et gratiam Cleomenis minime multi remiges €et milites deerant. Evolarat iam e conspectu fere fugiens €quadriremis, cum etiam tum ceterae naves uno in loco moliebantur. Erat animus in reliquis; quamquam erant €pauci, quoquo modo res se habebat, pugnare tamen se velle €clamabant, et quod reliquum vitae viriumque fames fecerat €id ferro potissimum reddere volebant. Quodsi Cleomenes €non tanto ante fugisset, aliqua tamen ad resistendum ratio €fuisset. Erat enim sola illa navis constrata et ita magna ut €propugnaculo ceteris posset esse, quae si in praedonum €pugna versaretur, urbis instar habere inter illos piraticos €myoparones videretur; sed tum inopes, relicti ab duce @1 €praefectoque classis, eundem necessario cursum tenere coe-perunt. Helorum versus, ut ipse Cleomenes, ita ceteri €navigabant, neque ii tam praedonum impetum fugiebant €quam imperatorem sequebantur. Tum ut quisque in fuga €postremus, ita in periculo princeps erat; postremam enim €quamque navem piratae primam adoriebantur. Ita prima €Haluntinorum navis capitur, cui praeerat Haluntinus homo €nobilis, Phylarchus, quem ab illis praedonibus Locrenses €postea publice redemerunt; ex quo vos priore actione iurato €rem omnem causamque cognostis. Deinde Apolloniensis €navis capitur, et eius praefectus Anthropinus occiditur. Haec dum aguntur, interea Cleomenes iam ad Helori litus €pervenerat; iam sese in terram e navi eiecerat quadrire-€memque fluctuantem in salo reliquerat. Reliqui praefecti €navium, cum in terram imperator exisset, cum ipsi neque €repugnare neque mari effugere ullo modo possent, adpulsis €ad Helorum navibus Cleomenem persecuti sunt. Tum €praedonum dux Heracleo, repente praeter spem non sua €virtute sed istius avaritia nequitiaque victor, classem pul-€cherrimam populi Romani in litus expulsam et eiectam, €cum primum invesperasceret, inflammari incendique iussit. @@O tempus miserum atque acerbum provinciae Siciliae! €o casum illum multis innocentibus calamitosum atque €funestum! o istius nequitiam ac turpitudinem singularem! €Vna atque eadem nox erat qua praetor amoris turpissimi €flamma, classis populi Romani praedonum incendio con-€flagrabat. Adfertur nocte intempesta gravis huiusce mali €nuntius Syracusas; curritur ad praetorium, quo istum ex €illo praeclaro convivio reduxerant paulo ante mulieres cum €cantu atque symphonia. Cleomenes, quamquam nox erat, €tamen in publico esse non audet; includit se domi; neque @1 €aderat uxor, quae consolari hominem in malis posset. Huius autem praeclari imperatoris ita erat severa domi €disciplina ut in re tanta et tam gravi nuntio nemo admitte-€retur, nemo esset qui auderet aut dormientem excitare aut €interpellare vigilantem. Iam vero re ab omnibus cognita €concursabat urbe tota maxima multitudo. Non enim, sicut €erat antea semper consuetudo, praedonum adventum signi-€ficabat ignis e specula sublatus aut tumulo, sed flamma ex €ipso incendio navium et calamitatem acceptam et periculum €reliquum nuntiabat. Cum praetor quaereretur et constaret €neminem ei nuntiasse, fit ad domum eius cum clamore concursus atque impetus. Tum iste excitatus audit rem €omnem ex Timarchide, sagum sumit,_lucebat iam fere,_ €procedit in medium vini somni stupri plenus. Excipitur €ab omnibus eius modi clamore ut ei Lampsaceni periculi €similitudo versaretur ante oculos; hoc etiam maius hoc €videbatur, quod in odio simili multitudo hominum haec €erat maxima. Tum istius acta commemorabatur, tum €flagitiosa illa convivia, tum appellabantur a multitudine €mulieres nominatim, tum quaerebant ex isto palam tot dies €continuos per quos numquam visus esset ubi fuisset, quid €egisset, tum imperator ab isto praepositus Cleomenes flagi-€tabatur, neque quicquam propius est factum quam ut illud €Vticense exemplum de Hadriano transferretur Syracusas, €ut duo sepulchra duorum praetorum improborum duabus €in provinciis constituerentur. Verum habita est a multi-€tudine ratio temporis, habita tumultus, habita etiam digni-€tatis existimationisque communis, quod is est conventus €Syracusis civium Romanorum ut non modo illa provincia, @1 verum etiam hac re publica dignissimus existimetur. Con-€firmant ipsi se, cum hic etiam tum semisomnus stuperet, €arma capiunt, totum forum atque Insulam, quae est urbis €magna pars, complent. €@@Vnam illam noctem solam praedones ad Helorum com-€morati, cum fumantis etiam nostras navis reliquissent, €accedere incipiunt Syracusas; qui videlicet saepe audissent €nihil esse pulchrius quam Syracusarum moenia ac portus, €statuerant se, si ea Verre praetore non vidissent, numquam esse visuros. Ac primo ad illa aestiva praetoris accedunt, €ipsam illam ad partem litoris ubi iste per eos dies taber-€naculis positis castra luxuriae conlocarat. Quem postea-€quam inanem locum offenderunt et praetorem commosse €ex eo loco castra senserunt, statim sine ullo metu in ipsum €portum penetrare coeperunt. Cum in portum dico, iudices,_ €explanandum est enim diligentius eorum causa qui locum €ignorant,_in urbem dico atque in urbis intimam partem €venisse piratas; non enim portu illud oppidum clauditur, €sed urbe portus ipse cingitur et continetur, ut non ad-€luantur mari moenia extrema, sed ipse influat in urbis sinum portus. Hic te praetore Heracleo pirata cum quattuor €myoparonibus parvis ad arbitrium suum navigavit. Pro €di immortales! piraticus myoparo, cum imperi populi €Romani nomen ac fasces essent Syracusis, usque ad forum €Syracusanorum et ad omnis crepidines urbis accessit, quo €neque Carthaginiensium gloriosissimae classes, cum mari €plurimum poterant, multis bellis saepe conatae umquam €aspirare potuerunt, neque populi Romani invicta ante te @1 €praetorem gloria illa navalis umquam tot Punicis Siciliensi-€busque bellis penetrare potuit; qui locus eius modi est ut €ante Syracusani in moenibus suis, in urbe, in foro hostem €armatum ac victorem quam in portu ullam hostium navem viderint. Hic, te praetore, praedonum naviculae perva-€gatae sunt quo Atheniensium classis sola post hominum €memoriam trecentis navibus vi ac multitudine invasit; €quae in eo ipso portu loci ipsius portusque natura victa €atque superata est. Hic primum opes illius civitatis com-€minutae depressaeque sunt: in hoc portu Atheniensium €nobilitatis, imperi, gloriae naufragium factum existimatur. €Eone pirata penetravit quo simul atque adisset non modo €a latere sed etiam a tergo magnam partem urbis relin-€queret? Insulam totam praetervectus est, quae est urbs €Syracusis suo nomine ac moenibus, quo in loco maiores, þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜âˆŒut ante dixi, Syracusanum habitare vetuerunt, quod, qui €illam partem urbis tenerent, in eorum potestatem portum futurum intellegebant. At quem ad modum est perva-€gatus! Radices palmarum agrestium, quas in nostris €navibus invenerant, iactabant, ut omnes istius improbitatem €et calamitatem Siciliae possent cognoscere. Siculosne €milites, aratorumne liberos, quorum patres tantum labore €suo frumenti exarabant ut populo Romano totique Italiae €suppeditare possent, eosne in insula Cereris natos, ubi €primum fruges inventae esse dicuntur, eo cibo esse usos €a quo maiores eorum ceteros quoque frugibus inventis €removerunt! Te praetore Siculi milites palmarum stirpi-bus, piratae Siculo frumento alebantur! O spectaculum €miserum atque acerbum! ludibrio esse urbis gloriam, €populi Romani nomen, [2omnium]2 hominum conventum atque @1 €multitudinem piratico myoparoni! in portu Syracusano de €classe populi Romani triumphum agere piratam, cum €praetoris inertissimi nequissimique oculos praedonum remi €respergerent! €@@Posteaquam e portu piratae non metu aliquo adfecti sed €satietate exierunt, tum coeperunt quaerere homines causam €illius tantae calamitatis. Dicere omnes et palam disputare €minime esse mirandum si remigibus militibusque dimissis, €reliquis egestate et fame perditis, praetore tot dies cum €mulierculis perpotante, tanta ignominia et calamitas esset accepta. Haec autem istius vituperatio atque infamia con-€firmabatur eorum sermone qui a suis civitatibus illis navibus €praepositi fuerant. Qui ex illo numero reliqui Syracusas €classe amissa refugerant dicebant quot ex sua quisque nave €missos sciret esse. Res erat clara, neque solum argumentis €sed etiam certis testibus istius audacia tenebatur. Homo €certior fit agi nihil in foro et conventu toto die nisi hoc, €quaeri ex nauarchis quem ad modum classis sit amissa; €illos respondere et docere unum quemque, missione re-€migum, fame reliquorum, Cleomenis timore et fuga. Quod €posteaquam iste cognovit, hanc rationem habere coepit. €Causam sibi dicendam esse statuerat iam antequam hoc €usu venit, ita ut ipsum priore actione dicere audistis. €Videbat illis nauarchis testibus tantum hoc crimen sustinere €se nullo modo posse. Consilium capit primo stultum, verum tamen clemens. Nauarchos ad se vocari iubet; €veniunt. Accusat eos quod eius modi de se sermones €habuerint; rogat ut in sua quisque dicat navi se tantum €habuisse nautarum quantum oportuerit, neque quemquam €esse dimissum. Illi enim vero se ostendunt quod vellet @1 €esse facturos. Iste non procrastinat, advocat amicos statim; €quaerit ex iis singillatim quot quisque nautas habuerit. Re-€spondet unus quisque ut erat praeceptum. Iste in tabulas €refert; obsignat signis amicorum providens homo, ut contra €hoc crimen, si quando opus esset, hac videlicet testificatione uteretur. Derisum esse credo hominem amentem a suis €consiliariis et admonitum hasce ei tabulas nihil profuturas, €etiam plus ex nimia praetoris diligentia suspicionis in eo €crimine futurum. Iam iste erat hac stultitia multis in €rebus usus ut publice quoque quae vellet in litteris civitatum €tolli et referri iuberet; quae omnia nunc intellegit sibi €nihil prodesse, posteaquam certis litteris testibus auctori-€tatibusque convincitur. Vbi hoc videt, illorum confessionem, €testificationem suam, tabellas sibi nullo adiumento futuras, €init consilium non improbi praetoris,_nam id quidem esset €ferendum,_sed importuni atque amentis tyranni: statuit, €si hoc crimen extenuari vellet,_nam omnino tolli posse non €arbitrabatur,_nauarchos omnis, testis sui sceleris, vita esse privandos. Occurrebat illa ratio: 'Quid Cleomene fiet? €poterone animum advertere in eos quos dicto audientis esse €iussi, missum facere eum cui potestatem imperiumque per-€misi? poterone eos adficere supplicio qui Cleomenen secuti €sunt, ignoscere Cleomeni qui secum fugere et se consequi €iussit? poterone esse in eos vehemens qui navis non modo €inanis habuerunt sed etiam apertas, in eum dissolutus qui €solus habuerit constratam navem et minus exinanitam? €Pereat Cleomenes una!' Vbi fides, ubi exsecrationes, ubi €dexterae complexusque, ubi illud contubernium muliebris €militiae in illo delicatissimo litore? Fieri nullo modo @1 poterat quin Cleomeni parceretur. Vocat Cleomenen, €dicit ei se statuisse animadvertere in omnis nauarchos; ita €sui periculi rationes ferre ac postulare. 'Tibi uni parcam €et potius istius culpae crimen vituperationemque incon-€stantiae suscipiam quam aut in te sim crudelis aut tot tam €gravis testis vivos incolumisque esse patiar.' Agit gratias €Cleomenes, adprobat consilium, dicit ita fieri oportere, €admonet tamen illud, quod istum fugerat, in Phalacrum, €Centuripinum nauarchum, non posse animadverti, propterea €quod secum una fuisset in Centuripina quadriremi. Quid €ergo? iste homo ex eius modi civitate, adulescens nobilis-€simus, testis relinquetur? 'In praesentia,' inquit Cleo-€menes, 'quoniam ita necesse est; sed post aliquid videbimus €ne iste nobis obstare possit.' @@Haec posteaquam acta et constituta sunt, procedit iste €repente e praetorio inflammatus scelere furore crudelitate; €in forum venit, nauarchos vocari iubet. Qui nihil metue-€rent, nihil suspicarentur, statim accurrunt. Iste hominibus €miseris innocentibus inici catenas imperat. Implorare illi €fidem praetoris, et quare id faceret rogare. Tum iste hoc €causae dicit, quod classem praedonibus prodidissent. Fit €clamor et admiratio populi tantam esse in homine impu-€dentiam atque audaciam ut aut aliis causam calamitatis €attribueret quae omnis propter avaritiam ipsius accidisset, €aut, cum ipse praedonum socius arbitraretur, aliis prodi-€tionis crimen inferret; deinde hoc quinto decimo die crimen esse natum postquam classis esset amissa. Cum haec ita €fierent, quaerebatur ubi esset Cleomenes, non quo illum @1 €ipsum, cuicuimodi est, quisquam supplicio propter illud €incommodum dignum putaret; nam quid Cleomenes facere €potuit?_non enim possum quemquam insimulare falso_ €quid, inquam, magno opere potuit Cleomenes facere istius €avaritia navibus exinanitis? Atque eum vident sedere ad €latus praetoris et ad aurem familiariter, ut solitus erat, in-€susurrare. Tum vero omnibus indignissimum visum est €homines honestissimos, electos e suis civitatibus, in ferrum €atque in vincla coniectos, Cleomenem propter flagitiorum €ac turpitudinum societatem familiarissimum esse praetori. Adponitur iis tamen accusator Naevius Turpio quidam, qui €C. Sacerdote praetore iniuriarum damnatus est, homo bene €adpositus ad istius audaciam, quem iste in decumis, in €rebus capitalibus, in omni calumnia praecursorem habere €solebat et emissarium. €@@Veniunt Syracusas parentes propinquique miserorum €adulescentium hoc repentino calamitatis suae commoti €nuntio; vinctos aspiciunt catenis liberos suos, cum istius €avaritiae poenam collo et cervicibus suis sustinerent; €adsunt, defendunt, proclamant, fidem tuam, quae nusquam €erat neque umquam fuerat, implorant. Pater aderat Dexo €Tyndaritanus, homo nobilissimus, hospes tuus. Cuius tu €domi fueras, quem hospitem appellaras, eum cum illa aucto-€ritate miseria videres perditum, non te eius lacrimae, non €senectus, non hospiti ius atque nomen a scelere aliquam ad partem humanitatis revocare potuit? Sed quid ego @1 €hospiti iura in hac immani belua commemoro? Qui €Sthenium Thermitanum, hospitem suum, cuius domum per €hospitium exhausit et exinanivit, absentem in reos rettu-€lerit, causa indicta capite damnarit, ab eo nunc hospitiorum €iura atque officia quaeramus? Cum homine [enim] crudeli €nobis res est an cum fera atque immani belua? Te patris €lacrimae de innocentis fili periculo non movebant; cum €patrem domi reliquisses, filium tecum haberes, te neque €praesens filius de liberum caritate neque absens pater de indulgentia patria commonebat? Catenas habebat hospes €tuus Aristeus, Dexonis filius. Quid ita? 'Prodiderat €classem.' Quod ob praemium? 'Deseruerat.' Quid €Cleomenes? 'Ignavus fuerat.' At eum tu ob virtutem €corona ante donaras. 'Dimiserat nautas.' At ab omnibus €tu mercedem missionis acceperas. Alter parens ex altera þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜î‡parte erat Herbitensis Eubulida, homo domi suae clarus et €nobilis; qui quia Cleomenem in defendendo filio laeserat, €nudus paene est destitutus. Quid erat autem quod quis-€quam diceret aut defenderet? 'Cleomenem nominare non €licet.' At causa cogit. 'Moriere, si appellaris'; numquam €enim iste cuiquam est mediocriter minatus. At remiges €non erant. 'Praetorem tu accuses? frange cervices.' Si €neque praetorem neque praetoris aemulum appellari licebit, €cum in his duobus tota causa sit, quid futurum est? @@Dicit etiam causam Heracleus Segestanus, homo domi suae €nobilissimo loco natus. Audite, ut vestra humanitas postulat, €iudices; audietis enim de magnis incommodis iniuriisque €sociorum. Hunc scitote fuisse Heracleum in ea causa, qui €propter gravem morbum oculorum tum non navigarit, et €iussu eius qui potestatem habuit in commeatu Syracusis @1 €remanserit! Is certe neque classem prodidit neque metu €perterritus fugit neque exercitum deseruit; etenim tum esset €hoc animadvertendum cum classis Syracusis proficiscebatur. €Is tamen in eadem causa fuit, quasi esset in aliquo mani-€festo scelere deprehensus, in quem ne falsi quidem causa conferri criminis potuit. Fuit in illis nauarchis Heraclien-€sis quidam Furius,_nam habent illi non nulla huiusce €modi Latina nomina,_homo, quam diu vixit, non domi €suae solum, post mortem tota Sicilia clarus et nobilis. In €quo homine tantum animi fuit non solum ut istum libere €laederet,_nam id quidem, quoniam moriundum videbat, €sine periculo se facere intellegebat,_verum morte proposita, €cum lacrimans in carcere mater noctes diesque adsideret, €defensionem causae suae scripsit; quam nunc nemo est in €Sicilia quin habeat, quin legat, quin tui sceleris et crudeli-€tatis ex illa oratione commonefiat. In qua docet quot €a civitate sua nautas acceperit, quot et quanti quemque €dimiserit, quot secum habuerit; item de ceteris navibus €dicit; quae cum apud te diceret, virgis oculi verberabantur. €Ille morte proposita facile dolorem corporis patiebatur; €clamabat, id quod scriptum reliquit, facinus esse indignum €plus impudicissimae mulieris apud te de Cleomenis salute quam de sua vita lacrimas matris valere. Deinde etiam €illud video esse dictum quod, si recte vos populus Romanus €cognovit, non falso ille de vobis iam in morte ipsa praedi-€cavit, non posse Verrem testis interficiendo [2testimonium]2 @1 €exstinguere; graviorem apud sapientis iudices se fore ab €inferis testem quam si vivus in iudicium produceretur; tum €avaritiae solum, si viveret, nunc, cum ita esset necatus, sce-€leris audaciae crudelitatis testem fore. Iam illa praeclara: €non testium modo catervas, cum tua res ageretur, sed ab €dis manibus innocentium Poenas sceleratorumque Furias €in tuum iudicium esse venturas; sese ideo leviorem suum €casum fingere, quod iam ante aciem securium tuarum €Sextique, tui carnificis, vultum et manum vidisset, cum in €conventu civium Romanorum iussu tuo securi cives Ro-mani ferirentur. Ne multa, iudices, libertate quam vos €sociis dedistis, hac ille in acerbissimo supplicio miserrimae €servitutis abusus est. €@@Condemnat omnis de consili sententia; tamen neque €iste in tanta re tot hominum T. Vettium ad se arcessit, €quaestorem suum, cuius consilio uteretur, neque P. Cervium, €talem virum, legatum, qui quia legatus isto praetore in €Sicilia fuit primus ab isto iudex reiectus est, sed de latro-€num, hoc est de comitum suorum sententia condemnat omnis. Hic cuncti Siculi, fidelissimi atque antiquissimi €socii, plurimis adfecti beneficiis a maioribus nostris, graviter €commoventur et de suis periculis fortunisque omnibus per-€timescunt: indigne ferunt illam clementiam mansuetudi-€nemque nostri imperi in tantam crudelitatem inhumani-€tatemque esse conversam, condemnari tot homines uno €tempore nullo crimine, defensionem suorum furtorum prae-€torem improbum ex indignissima morte innocentium quae-€rere. Nihil addi iam videtur, iudices, ad hanc improbi-€tatem amentiam crudelitatemque posse, et recte nihil €videtur. Nam si cum aliorum improbitate certet, longe @1 omnis multumque superabit; sed secum [2cum]2 ipse certat, €id agit ut semper superius suum facinus novo scelere vincat. €Phalacrum Centuripinum dixeram exceptum esse a Cleo-€mene, quod in eius quadriremi Cleomenes vectus esset; €tamen, quia pertimuerat adulescens, quod eandem suam €causam videbat esse quam illorum qui innocentes peribant, €accedit ad hominem Timarchides; a securi negat esse ei €periculum, virgis ne caederetur monet ut caveat. Ne €multa, ipsum dicere adulescentem audistis se ob hunc metum pecuniam Timarchidi numerasse. Levia sunt haec €in hoc reo. Metum virgarum nauarchus, homo nobilis-€simus nobilissimae civitatis, pretio redemit: humanum est. €Alius ne condemnaretur pecuniam dedit: usitatum est. €Non vult populus Romanus obsoletis criminibus accusari €Verrem, nova postulat, inaudita desiderat; non de praetore €Siciliae, sed de nefario tyranno fieri iudicium arbitratur. €Includuntur in carcerem condemnati; supplicium con-€stituitur in illos, sumitur de miseris parentibus nauarchorum; €prohibentur adire ad filios, prohibentur liberis suis cibum vestitumque ferre. Patres hi quos videtis iacebant in €limine, matresque miserae pernoctabant ad ostium carceris €ab extremo conspectu liberum exclusae; quae nihil aliud €orabant nisi ut filiorum suorum postremum spiritum ore @1 €excipere liceret. Aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, €mors terrorque sociorum et civium Romanorum, lictor €Sextius, cui ex omni gemitu doloreque certa merces com-€parabatur. 'Vt adeas, tantum dabis, ut cibum tibi intro €ferre liceat, tantum.' Nemo recusabat. 'Quid? ut €uno ictu securis adferam mortem filio tuo, quid dabis? €ne diu crucietur, ne saepius feriatur, ne cum sensu dolo-€ris aliquo spiritus auferatur?' Etiam ob hanc causam pecunia lictori dabatur. O magnum atque intolerandum €dolorem! o gravem acerbamque fortunam! Non vitam €liberum, sed mortis celeritatem pretio redimere cogebantur €parentes. Atque ipsi etiam adulescentes cum Sextio suo €de plaga et de uno illo ictu loquebantur, idque postremum €parentis suos liberi orabant, ut levandi cruciatus sui causa €lictori pecunia daretur. Multi et graves dolores inventi €parentibus et propinquis, multi; verum tamen mors sit €extremum. Non erit. Estne aliquid ultra quo crudelitas €progredi possit? Reperietur; nam illorum, cum erunt €securi percussi ac necati, corpora feris obicientur. Hoc si €luctuosum est parentibus, redimant pretio sepeliendi pote-statem. Onasum Segestanum, hominem nobilem, dicere €audistis se ob sepulturam Heraclei nauarchi pecuniam €Timarchidi numerasse; ne hoc possis dicere, 'Patres enim €veniunt amissis filiis irati,' vir primarius, homo nobilissimus, €dicit, neque de filio dicit. Iam hoc quis tum fuit Syracusis @1 €quin audierit, quin sciat, has Timarchidi pactiones sepul-€turae cum vivis etiam illis esse factas? Non palam cum €Timarchide loquebantur, non omnes omnium propinqui €adhibebantur, non palam vivorum funera locabantur? €@@Quibus omnibus rebus actis atque decisis producuntur e carcere, deligantur. Quis tam fuit illo tempore ferreus, €quis tam inhumanus praeter unum te, qui non illorum €aetate nobilitate miseria commoveretur? Ecquis fuit quin €lacrimaret, quin ita calamitatem illam putaret illorum ut €fortunam tamen non alienam, periculum autem commune €arbitraretur? Feriuntur securi. Laetaris tu in omnium €gemitu et triumphas; testis avaritiae tuae gaudes esse sub-€latos. Errabas, Verres, et vehementer errabas, cum te €maculas furtorum et flagitiorum tuorum sociorum inno-€centium sanguine eluere arbitrabare; praeceps amentia €ferebare, qui te existimares avaritiae vulnera crudelitatis €remediis posse sanare. Etenim quamquam illi sunt mortui €sceleris tui testes, tamen eorum propinqui neque tibi neque €illis desunt, tamen ex ipso illo numero nauarchorum aliqui €vivunt et adsunt, quos, ut mihi videtur, ad illorum inno-€centium poenas fortuna et ad hanc causam reservavit. Adest Phylarchus Haluntinus, qui quia cum Cleomene non €fugit, oppressus a praedonibus et captus est; cui calamitas þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥˜úƒsaluti fuit, qui nisi captus a piratis esset in hunc prae-€donem sociorum incidisset. Dicit is pro testimonio de €missione nautarum, de fame, de Cleomenis fuga. Adest €Centuripinus Phalacrus in amplissima civitate amplissimo €loco natus; eadem dicit, nulla in re discrepat. @@Per deos immortalis! quo tandem animo sedetis, iudices, @1 €aut haec quem ad modum auditis? Vtrum ego desipio €et plus quam satis est doleo tanta calamitate miseriaque €sociorum, an vos quoque hic acerbissimus innocentium €cruciatus et maeror pari sensu doloris adficit? Ego enim €cum Herbitensem, cum Heracliensem securi percussum €esse dico, versatur mihi ante oculos indignitas calamitatis. €Eorumne populorum civis, eorum agrorum alumnos, ex €quibus maxima vis frumenti quotannis plebi Romanae €illorum operis ac laboribus quaeritur, qui a parentibus spe €nostri imperi nostraeque aequitatis suscepti educatique €sunt, ad C. Verris nefariam immanitatem et ad eius fune-stam securem esse servatos? Cum mihi Tyndaritani illius €venit in mentem, cum Segestani, tum iura simul civitatum €atque officia considero. Quas urbis P. Africanus etiam €ornandas esse spoliis hostium arbitratus est, eas C. Verres €non solum illis ornamentis sed etiam viris nobilissimis €nefario scelere privavit. En quod Tyndaritani libenter €praedicent: 'Nos in septemdecim populis Siciliae nume-€ramur, nos semper omnibus Punicis Siciliensibusque bellis €amicitiam fidemque populi Romani secuti sumus, a nobis €omnia populo Romano semper et belli adiumenta et pacis €ornamenta ministrata sunt.' Multum vero haec iis iura profuerunt in istius imperio ac potestate! Vestros quondam €nautas contra Carthaginem Scipio duxit, at nunc navem €contra praedones paene inanem Cleomenes ducit; vobis-€cum Africanus hostium spolia et praemia laudis communi-€cavit, at nunc, per [2Verrem]2 spoliati, nave a praedonibus €abducta, ipsi in hostium loco numeroque ducimini. Quid @1 €vero? illa Segestanorum non solum litteris tradita neque €commemorata verbis, sed multis officiis illorum usurpata et €comprobata cognatio quos tandem fructus huiusce necessi-€tudinis in istius imperio tulit? Nempe hoc iure fuit, €iudices, ut ex sinu patriae nobilissimus adulescens istius €carnifici Sextio dederetur. Cui civitati maiores nostri €maximos agros atque optimos concesserunt, quam im-€munem esse voluerunt, haec apud te cognationis fidelitatis €vetustatis auctoritatis ne hoc quidem iuris obtinuit, ut unius €honestissimi atque innocentissimi civis mortem ac sanguinem €deprecaretur. @@Quo confugient socii? quem implorabunt? qua spe €denique, ut vivere velint, tenebuntur, si vos eos deseretis? €Ad senatumne venient? Quid? ut de Verre supplicium €sumat? Non est usitatum, non senatorium. Ad populum €Romanum confugient? Facilis est populi causa; legem €enim se sociorum causa iussisse et eius legis custodes ac €vindices praeposuisse dicet. Hic locus igitur est unus quo €perfugiant, hic portus, haec arx, haec ara sociorum; quo €quidem nunc non ita confugiunt ut antea in suis repetundis €rebus solebant. Non argentum, non aurum, non vestem, €non mancipia repetunt, non ornamenta quae ex urbibus €fanisque erepta sunt; metuunt homines imperiti ne iam haec €populus Romanus concedat et ita velit fieri. Patimur enim €multos iam annos et silemus, cum videamus ad paucos €homines omnis omnium nationum pecunias pervenisse. @1 €Quod eo magis ferre animo aequo et concedere videmur, €quia nemo istorum dissimulat, nemo laborat ut obscura sua cupiditas esse videatur. In urbe nostra pulcherrima atque €ornatissima quod signum, quae tabula picta est quae non €ab hostibus victis capta atque deportata sit? at istorum €villae sociorum fidelissimorum plurimis et pulcherrimis €spoliis ornatae refertaeque sunt. Vbi pecunias exterarum €nationum esse arbitramini, quae nunc omnes egent, cum €Athenas, Pergamum, Cyzicum, Miletum, Chium, Samum, €totam denique Asiam, Achaiam, Graeciam, Siciliam tam in €paucis villis inclusas esse videatis? Sed haec, ut dico, €omnia iam socii vestri relinquunt et neglegunt, iudices. €Ne publice a populo Romano spoliarentur officiis ac fide €providerunt; paucorum cupiditati tum, cum obsistere non €poterant, tamen sufficere aliquo modo poterant; nunc vero €iam adempta est non modo resistendi verum etiam suppe-€ditandi facultas. Itaque res suas neglegunt; pecunias, quo €nomine iudicium hoc appellatur, non repetunt, relinquunt; hoc iam ornatu ad vos confugiunt. Aspicite, aspicite, €iudices, squalorem sordisque sociorum! €@@Sthenius hic Thermitanus cum hoc capillo atque veste, €domo sua tota expilata, mentionem tuorum furtorum non €facit; sese ipsum abs te repetit, nihil amplius; totum enim €tua libidine et scelere ex sua patria, in qua multis virtutibus €ac beneficiis princeps fuit, sustulisti. Dexo hic, quem €videtis, non quae publice Tyndaride, non quae privatim €sibi eripuisti, sed unicum miser abs te filium optimum atque €innocentissimum flagitat; non ex litibus aestimatis tuis €pecuniam domum, sed ex tua calamitate cineri atque ossi-€bus fili sui solacium vult aliquod reportare. Hic tam @1 €grandis natu Eubulida hoc tantum exacta aetate laboris €itinerisque suscepit, non ut aliquid de suis bonis recupera-€ret, sed ut, quibus oculis cruentas cervices fili sui viderat, isdem te condemnatum videret. Si per L. Metellum licitum €esset, iudices, matres illorum miserorum sororesque venie-€bant; quarum una, cum ego ad Heracleam noctu acce-€derem, cum omnibus matronis eius civitatis et cum multis €facibus mihi obviam venit, et ita,_me suam salutem €appellans, te suum carnificem nominans, fili nomen implo-€rans,_mihi ad pedes misera iacuit quasi ego eius excitare €ab inferis filium possem. Faciebant hoc itidem ceteris €in civitatibus grandes natu matres et item parvi liberi €miserorum; quorum utrumque aetas laborem et industriam meam, fidem et misericordiam vestram requirebat. Itaque €ad me, iudices, hanc querimoniam praeter ceteras Sicilia €detulit; lacrimis ego huc, non gloria inductus accessi, ne €falsa damnatio, ne carcer, ne catenae, ne verbera, ne secures, €ne cruciatus sociorum, ne sanguis innocentium, ne denique €etiam exsanguia corpora mortuorum, ne maeror parentum €ac propinquorum magistratibus nostris quaestui posset esse. €Hunc ego si metum Siciliae damnatione istius per vestram €fidem et veritatem deiecero, iudices, satis officio meo, satis €illorum voluntati qui a me hoc petiverunt factum esse €arbitrabor. @@Quapropter si quem forte inveneris qui hoc navale crimen €conetur defendere, is ita defendat [2ut]2 illa communia quae ad €causam nihil pertinent praetermittat, me culpae fortunam €adsignare, calamitatem crimini dare, me amissionem classis @1 €obicere, cum multi viri fortes in communi incertoque peri-€culo belli et terra et mari saepe offenderint. Nullam tibi €obicio fortunam, nihil est quod ceterorum res minus com-€mode gestas proferas, nihil est quod multorum naufragia €fortunae colligas. Ego navis inanis fuisse dico, remiges €nautasque dimissos, reliquos stirpibus vixisse palmarum; €praefuisse classi populi Romani Siculum, perpetuo sociis €atque amicis Syracusanum; te illo tempore ipso superiori-€busque diebus omnibus in litore cum mulierculis perpotasse €dico; harum rerum omnium auctores testisque produco. Num tibi insultare in calamitate, num intercludere perfugia €fortunae, num casus bellicos exprobrare aut obicere videor? €Tametsi solent ii fortunam sibi obici nolle qui se fortunae €commiserunt, qui in eius periculis sunt ac varietate versati. €Istius quidem calamitatis tuae fortuna particeps non fuit. €Homines enim in proeliis, non in conviviis belli fortunam €periclitari solent; in illa autem calamitate non Martem €fuisse communem, sed Venerem possumus dicere. Quodsi €fortunam tibi obici non oportet, cur tu fortunae illorum €innocentium veniam ac locum non dedisti? @@Etiam illud praecidas licet, te, quod supplicium more €maiorum sumpseris securique percusseris, idcirco a me in cri-€men et in invidiam vocari. Non in supplicio crimen meum €vertitur; non ego nego securi quemquam feriri debere, non €ego metum ex re militari, non severitatem imperi, non poenam þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥›…†flagiti tolli dico oportere; fateor non modo in socios sed €etiam in civis militesque nostros persaepe esse severe ac €vehementer vindicatum. Quare haec quoque praetermittas €licet. Ego culpam non in nauarchis sed in te fuisse @1 €demonstro, te pretio remiges militesque dimisisse arguo. €Hoc nauarchi reliqui dicunt, hoc Netinorum foederata €civitas publice dicit, hoc Amestratini, hoc Herbitenses, hoc €Hennenses, Agyrinenses, Tyndaritani publice dicunt, tuus €denique testis, tuus imperator, tuus aemulus, tuus hospes €Cleomenes hoc dicit, sese in terram esse egressum ut €Pachyno e terrestri praesidio milites colligeret, quos in €navibus conlocaret; quod certe non fecisset si suum nume-€rum naves haberent; ea est enim ratio instructarum ornata-€rumque navium ut non modo plures sed ne singuli quidem possint accedere. Dico praeterea illos ipsos reliquos nautas €fame atque inopia rerum omnium confectos fuisse ac per-€ditos; dico aut omnis extra culpam fuisse, aut, si uni €attribuenda culpa sit, in eo maximam fuisse qui optimam €navem, plurimos nautas haberet, summum imperium obti-€neret, aut, si omnes in culpa fuerint, non oportuisse Cleo-€menen constitui spectatorem illorum mortis atque cruciatus; €dico etiam in ipso supplicio mercedem lacrimarum, merce-€dem vulneris atque plagae, mercedem funeris ac sepulturae constitui nefas fuisse. Quapropter si mihi respondere voles €haec dicito, classem instructam atque ornatam fuisse, nullum €propugnatorem afuisse, nullum vacuum tractum esse remum, €rem frumentariam esse suppeditatam; mentiri nauarchos, €mentiri tot tam gravis civitates, mentiri etiam Siciliam €totam; proditum esse te a Cleomene, qui se dixerit exisse €in terram ut Pachyno deduceret milites; animum illis, non €copias defuisse; Cleomenem acerrime pugnantem ab iis €relictum esse atque desertum; nummum ob sepulturam €datum nemini. Quae si dices, tenebere; sin alia dices, ea €quae a me dicta sunt non refutabis. @1 @@Hic tu etiam dicere audebis, 'Est in iudicibus ille fami-€liaris meus, est paternus amicus ille.' Non ut quisque €maxime est quicum tibi aliquid sit, ita te in huiusce modi €crimine maxime eius pudet? 'Paternus amicus est.' Ipse €pater si iudicaret, per deos immortalis, quid facere posset? €Cum tibi haec diceret, 'Tu in provincia populi Romani €praetor, cum tibi maritimum bellum esset administrandum, €Mamertinis ex foedere quam deberent navem per triennium €remisisti, tibi apud eosdem privata navis oneraria maxima €publice est aedificata, tu a civitatibus pecunias classis €nomine coegisti, tu pretio remiges dimisisti, tu, navis cum €esset ab quaestore et ab legato capta praedonum, archipira-€tam ab oculis omnium removisti, tu, qui cives Romani €esse dicerentur, qui a multis cognoscerentur, securi ferire €potuisti, tu tuam domum piratas abducere, tu in iudicium €archipiratam domo producere ausus es, tu in provincia tam splendida, tu apud socios fidelissimos, civis Romanos €honestissimos, in metu periculoque provinciae dies continuos €compluris in litore conviviisque iacuisti, te per eos dies €nemo tuae domi convenire, nemo in foro videre potuit, tu €sociorum atque amicorum ad ea convivia matres familias €adhibuisti, tu inter eius modi mulieres praetextatum tuum €filium, nepotem meum, conlocavisti, ut aetati maxime lubri-€cae atque incertae exempla nequitiae parentis vita praeberet, €tu praetor in provincia cum tunica pallioque purpureo visus €es, tu propter amorem libidinemque tuam imperium navium €legato populi Romani ademisti, Syracusano tradidisti, tui €milites in provincia Sicilia frugibus frumentoque caruerunt, €tua luxurie atque avaritia classis populi Romani a praedoni- @1 bus capta et incensa est; post Syracusas conditas quem €in portum numquam hostis accesserat, in eo te praetore €primum piratae navigaverunt; neque haec tot et tanta €dedecora dissimulatione tua neque oblivione hominum ac €taciturnitate tegere voluisti, sed etiam navium praefectos €sine ulla causa de complexu parentum suorum, hospitum €tuorum, ad mortem cruciatumque rapuisti, neque te in €parentum luctu atque lacrimis mei nominis commemoratio €mitigavit; tibi hominum innocentium sanguis non modo €voluptati sed etiam quaestui fuit!'_haec si tibi tuus €parens diceret, posses ab eo veniam petere, posses ut tibi €ignosceret postulare? @@Satis est factum Siculis, satis officio ac necessitudini, satis €promisso nostro ac recepto. Reliqua est ea causa, iudices, €quae iam non recepta sed innata, neque delata ad me sed €in animo sensuque meo penitus adfixa atque insita est; €quae non ad sociorum salutem, sed ad civium Romanorum, €hoc est ad unius cuiusque nostrum, vitam et sanguinem €pertinet. In qua nolite a me, quasi dubium sit aliquid, €argumenta, iudices, exspectare: omnia quae dicam sic €erunt inlustria ut ad ea probanda totam Siciliam testem €adhibere possem. Furor enim quidam, sceleris et audaciae €comes, istius effrenatum animum importunamque naturam €tanta oppressit amentia ut numquam dubitaret in conventu €palam supplicia, quae in convictos malefici servos constituta sunt, ea in civis Romanos expromere. Virgis quam multos €ceciderit quid ego commemorem? Tantum brevissime, €iudices, dico: nullum fuit omnino civitatis isto praetore in €hoc genere discrimen. Itaque iam consuetudine ad corpora €civium Romanorum etiam sine istius nutu ferebatur manus €ipsa lictoris. @1 €@@Num potes hoc negare, Verres, in foro Lilybaei maximo €conventu C. Servilium, civem Romanum e conventu Pan-€hormitano, veterem negotiatorem, ad tribunal ante pedes €tuos ad terram virgis et verberibus abiectum? Aude hoc €primum negare, si potes; nemo Lilybaei fuit quin viderit, €nemo in Sicilia quin audiverit. Plagis confectum dico a €lictoribus tuis civem Romanum ante oculos tuos concidisse. At quam ob causam, di immortales! tametsi iniuriam facio €communi causae et iuri civitatis; quasi enim ulla possit €esse causa cur hoc cuiquam civi Romano iure accidat, ita €quaero quae in Servilio causa fuerit. Ignoscite in hoc uno, €iudices; in ceteris enim non magnopere causas requiram. €Locutus erat liberius de istius improbitate atque nequitia. €Quod isti simul ac renuntiatum est, hominem iubet Lily-€baeum vadimonium Venerio servo promittere. Promittit; €Lilybaeum venitur. Cogere eum coepit, cum ageret nemo, €nemo postularet, sponsionem mille nummum facere cum €lictore suo, 'Ni furtis quaestum faceret.' Recuperatores se €de cohorte sua dicebat daturum. Servilius et recusare et €deprecari ne iniquis iudicibus nullo adversario iudicium capitis in se constitueretur. Haec cum maxime loqueretur, €sex lictores circumsistunt valentissimi et ad pulsandos ver-€berandosque homines exercitatissimi, caedunt acerrime €virgis; denique proximus lictor, de quo iam saepe dixi, €Sextius, converso baculo oculos misero tundere vehemen-€tissime coepit. Itaque ille, cum sanguis os oculosque com- @1 €plesset, concidit, cum illi nihilo minus iacenti latera tun-€derent, ut aliquando spondere se diceret. Sic ille adfectus €illim tum pro mortuo sublatus perbrevi postea est mortuus. €Iste autem homo Venerius, adfluens omni lepore ac venu-€state, de bonis illius in aede Veneris argenteum Cupidinem €posuit. Sic etiam fortunis hominum abutebatur ad nocturna €vota cupiditatum suarum. @@Nam quid ego de ceteris civium Romanorum suppliciis €singillatim potius quam generatim atque universe loquar? €Carcer ille qui est a crudelissimo tyranno Dionysio factus €Syracusis, quae lautumiae vocantur, in istius imperio domi-€cilium civium Romanorum fuit. Vt quisque istius animum €aut oculos offenderat, in lautumias statim coniciebatur. €Indignum hoc video videri omnibus, iudices, et id iam €priore actione, cum haec testes dicerent, intellexi. Retineri €enim putatis oportere iura libertatis non modo hic ubi €tribuni plebis sunt, ubi ceteri magistratus, ubi forum plenum €iudiciorum, ubi senatus auctoritas, ubi existimatio populi €Romani et frequentia, sed ubicumque terrarum et gentium €violatum ius civium Romanorum sit, statuitis id pertinere ad communem causam libertatis et dignitatis. In externorum €hominum maleficorum sceleratorumque, in praedonum þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥›ƒhostiumque custodias tu tantum numerum civium Romano-€rum includere ausus es? Numquamne tibi iudici, num-€quam contionis, numquam huius tantae frequentiae, quae €nunc te animo iniquissimo infestissimoque intuetur, venit €in mentem? numquam tibi populi Romani absentis digni-€tas, numquam species ipsa huiusce multitudinis in oculis €animoque versata est? numquam te in horum conspectum €rediturum, numquam in forum populi Romani venturum, @1 €numquam sub legum et iudiciorum potestatem casurum €esse duxisti? @@At quae erat ista libido crudelitatis exercendae, quae tot €scelerum suscipiendorum causa? Nulla, iudices, praeter €praedandi novam singularemque rationem. Nam ut illi €quos a poetis accepimus, qui sinus quosdam obsedisse mari-€timos aut aliqua promunturia aut praerupta saxa tenuisse €dicuntur, ut eos qui essent adpulsi navigiis interficere pos-€sent, sic iste in omnia maria infestus ex omnibus Siciliae €partibus imminebat. Quaecumque navis ex Asia, quae ex €Syria, quae Tyro, quae Alexandria venerat, statim certis €indicibus et custodibus tenebatur; vectores omnes in lau-€tumias coniciebantur, onera atque merces in praetoriam €domum deferebantur. Versabatur in Sicilia longo inter-€vallo alter non Dionysius ille nec Phalaris,_tulit enim illa €quondam insula multos et crudelis tyrannos,_sed quoddam €novum monstrum ex vetere illa immanitate quae in isdem locis versata esse dicitur. Non enim Charybdim tam in-€festam neque Scyllam nautis quam istum in eodem freto €fuisse arbitror; hoc etiam iste infestior, quod multo se €pluribus et immanioribus canibus succinxerat, Cyclops alter €multo importunior; hic enim totam insulam obsidebat, ille €Aetnam solam et eam Siciliae partem tenuisse dicitur. €@@At quae causa tum subiciebatur ab ipso, iudices, huius €tam nefariae crudelitatis? Eadem quae nunc in defensione €commemorabitur. Quicumque accesserant ad Siciliam €paulo pleniores, eos Sertorianos milites esse atque a Dianio €fugere dicebat. Illi ad deprecandum periculum profere-€bant alii purpuram Tyriam, tus alii atque odores vestemque @1 €linteam, gemmas alii et margaritas, vina non nulli Graeca €venalisque Asiaticos, ut intellegeretur ex mercibus quibus €ex locis navigarent. Non providerant eas ipsas sibi causas €esse periculi, quibus argumentis se ad salutem uti arbitra-€bantur. Iste enim haec eos ex piratarum societate adeptos €esse dicebat; ipsos in lautumias abduci imperabat, navis eorum atque onera diligenter adservanda curabat. His €institutis cum completus iam mercatorum carcer esset, tum €illa fiebant quae L. Suettium, equitem Romanum, lectissi-€mum virum, dicere audistis, et quae ceteros audietis. €Cervices in carcere frangebantur indignissime civium Ro-€manorum, ut iam illa vox et imploratio, 'Civis Romanus €sum,' quae saepe multis in ultimis terris opem inter bar-€baros et salutem tulit, ea mortem illis acerbiorem et €supplicium maturius ferret. €@@Quid est, Verres? quid ad haec cogitas respondere? €num mentiri me, num fingere aliquid, num augere crimen? €num quid horum dicere istis defensoribus tuis audes? €Cedo mihi, quaeso, ex ipsius sinu litteras Syracusanorum, €quas ipse ad arbitrium suum confectas esse arbitratur, cedo €rationem carceris, quae diligentissime conficitur, quo quisque €die datus in custodiam, quo mortuus, quo necatus sit. &7Litterae Syracvsanorvm.& Videtis civis Romanos gre-€gatim coniectos in lautumias, videtis indignissimo in loco €coacervatam multitudinem vestrorum civium. Quaerite €nunc vestigia quibus exitus eorum ex illo loco compareant. €Nulla sunt. Omnesne mortui? Si ita posset defendere, €tamen fides huic defensioni non haberetur. Sed scriptum €exstat in isdem litteris quod iste homo barbarus ac €dissolutus neque attendere umquam neque intellegere @1 €potuit: $E)DIKAIW/QHSAN&, inquit, hoc est, ut Siculi loquuntur, €supplicio adfecti ac necati sunt. @@Si qui rex, si qua civitas exterarum gentium, si qua natio €fecisset aliquid in civis Romanos eius modi, nonne publice €vindicaremus, nonne bello persequeremur? possemus hanc €iniuriam ignominiamque nominis Romani inultam impuni-€tamque dimittere? Quot bella maiores nostros et quanta €suscepisse arbitramini, quod cives Romani iniuria adfecti, €quod navicularii retenti, quod mercatores spoliati dice-€rentur? At ego iam retentos non queror, spoliatos feren-€dum puto; navibus, mancipiis, mercibus ademptis in vincla €mercatores esse coniectos et in vinclis civis Romanos necatos esse arguo. Si haec apud Scythas dicerem, non €hic in tanta multitudine civium Romanorum, non apud €senatores, lectissimos civitatis, non in foro populi Romani €de tot et tam acerbis suppliciis civium Romanorum, tamen €animos etiam barbarorum hominum permoverem; tanta €enim huius imperi amplitudo, tanta nominis Romani digni-€tas est apud omnis nationes ut ista in nostros homines €crudelitas nemini concessa esse videatur. Nunc tibi ego €ullam salutem, ullum perfugium putem, cum te implicatum €severitate iudicum, circumretitum frequentia populi Romani esse videam? Si mehercule, id quod fieri non posse in-€tellego, ex his te laqueis exueris ac te aliqua via ac ratione €explicaris, in illas tibi maiores plagas incidendum est in €quibus te ab eodem me superiore ex loco confici et concidi €necesse est. €@@Cui si etiam id quod defendit velim concedere, tamen €ipsa illa falsa defensio non minus esse ei perniciosa quam €mea vera accusatio debeat. Quid enim defendit? Ex €Hispania fugientis se excepisse et supplicio adfecisse €dicit. Quis tibi id permisit? quo iure fecisti? quis idem @1 fecit? qui tibi id facere licuit? Forum plenum et basilicas €istorum hominum videmus, et animo aequo videmus; €civilis enim dissensionis et seu amentiae seu fati seu €calamitatis non est iste molestus exitus, in quo reliquos €saltem civis incolumis licet conservare. Verres, ille vetus €proditor consulis, translator quaesturae, aversor pecuniae €publicae, tantum sibi auctoritatis in re publica suscepit ut, €quibus hominibus per senatum, per populum Romanum, €per omnis magistratus, in foro, in suffragiis, in hac urbe, in €re publica versari liceret, iis omnibus mortem acerbam €crudelemque proponeret si fortuna eos ad aliquam partem Siciliae detulisset. Ad Cn. Pompeium, clarissimum virum €et fortissimum, permulti occiso Perperna ex illo Sertoriano €numero militum confugerunt. Quem non ille summo cum €studio salvum incolumemque servavit? cui civi supplicanti €non illa dextera invicta fidem porrexit et spem salutis €ostendit? Itane vero? quibus fuit portus apud eum €quem contra arma tulerant, iis apud te, cuius nullum in €re publica momentum umquam fuit, mors et cruciatus erat €constitutus? Vide quam commodam defensionem excogi-€taris! Malo mehercule id quod tu defendis his iudicibus €populoque Romano quam id quod ego insimulo probari, €malo, inquam, te isti generi hominum quam mercatoribus €et naviculariis inimicum atque infestum putari; meum €enim crimen avaritiae te nimiae coarguit, tua defensio €furoris cuiusdam et immanitatis et inauditae crudelitatis et €paene novae proscriptionis. @@Sed non licet me isto tanto bono, iudices, uti, non licet. €Adsunt enim Puteoli toti; frequentissimi venerunt ad hoc €iudicium mercatores, homines locupletes atque honesti, qui @1 €partim socios suos, partim libertos, partim conlibertos spo-€liatos in vincla coniectos, partim in vinclis necatos, partim €securi percussos esse dicunt. Hic vide quam me sis usurus €aequo. Cum ego P. Granium testem produxero qui suos €libertos abs te securi percussos esse dicat, qui abs te navem €suam mercesque repetat, refellito, si poteris; meum testem €deseram, tibi favebo, te, inquam, adiuvabo; ostendito illos €cum Sertorio fuisse, ab Dianio fugientis ad Siciliam esse €delatos. Nihil est quod te mallem probare; nullum enim €facinus quod maiore supplicio dignum sit reperiri neque proferri potest. Reducam iterum equitem Romanum, €L. Flavium, si voles, quoniam priore actione,_ut patroni €tui dictitant, nova quadam sapientia, ut omnes intellegunt, €conscientia tua atque auctoritate meorum testium,_testem €nullum interrogasti. Interrogetur Flavius, si voles, quinam þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥››†fuerit T. Herennius, is quem ille argentariam Lepti fecisse €dicit; qui cum amplius centum civis Romanos haberet ex €conventu Syracusano qui eum non solum cognoscerent sed €etiam lacrimantes ac te implorantes defenderent, tamen €inspectantibus omnibus Syracusis securi percussus est. €Hunc quoque testem meum refelli et illum Herennium €Sertorianum fuisse abs te demonstrari et probari volo. @@Quid de illa multitudine dicemus eorum qui capitibus €involutis in piratarum captivorum numero producebantur, €ut securi ferirentur? Quae ista nova diligentia, quam ob €causam abs te excogitata? an te L. Flavi ceterorumque de €T. Herennio vociferatio commovebat? an M. Anni, gra-€vissimi atque honestissimi viri, summa auctoritas paulo €diligentiorem timidioremque fecerat? qui nuper pro testi-€monio non advenam nescio quem nec alienum, sed eum @1 €civem Romanum qui omnibus in illo conventu notus, qui €Syracusis natus esset, abs te securi percussum esse dixit. Post hanc illorum vociferationem, post hanc communem €famam atque querimoniam non mitior in supplicio, sed €diligentior esse coepit; capitibus involutis civis Romanos €ad necem producere instituit; quos tamen idcirco necabat €palam quod homines in conventu, id quod antea dixi, €nimium diligenter praedonum numerum requirebant. Haec-€ine plebi Romanae te praetore est constituta condicio, €haec negoti gerendi spes, hoc capitis vitaeque discrimen? €Parumne multa mercatoribus sunt necessario pericula €subeunda fortunae, nisi etiam hae formidines ab nostris €magistratibus atque in nostris provinciis impendebunt? €Ad eamne rem fuit haec suburbana ac fidelis provincia, €plena optimorum sociorum honestissimorumque civium, €quae civis Romanos omnis suis ipsa sedibus libentissime €semper accepit, ut, qui usque ex ultima Syria atque Aegypto €navigarent, qui apud barbaros propter togae nomen in €honore aliquo fuissent, qui ex praedonum insidiis, qui €ex tempestatum periculis profugissent, in Sicilia securi €ferirentur, cum se iam domum venisse arbitrarentur? @@Nam quid ego de P. Gavio, Consano municipe, dicam, €iudices, aut qua vi vocis, qua gravitate verborum, quo €dolore animi dicam? tametsi dolor me non deficit; ut €cetera mihi in dicendo digna re, digna dolore meo, suppe-€tant magis laborandum est. Quod crimen eius modi est €ut, cum primum ad me delatum est, usurum me illo non €putarem; tametsi enim verissimum esse intellegebam, €tamen credibile fore non arbitrabar. Coactus lacrimis €omnium civium Romanorum qui in Sicilia negotiantur, €adductus Valentinorum, hominum honestissimorum, omni- @1 €umque Reginorum testimoniis multorumque equitum €Romanorum qui casu tum Messanae fuerunt, dedi tantum €priore actione testium res ut nemini dubia esse possit. Quid nunc agam? Cum iam tot horas de uno genere ac €de istius nefaria crudelitate dicam, cum prope omnem €vim verborum eius modi, quae scelere istius digna sint, €aliis in rebus consumpserim, neque hoc providerim, ut €varietate criminum vos attentos tenerem, quem ad modum €de tanta re dicam? Opinor, unus modus atque una ratio €est; rem in medio ponam; quae tantum habet ipsa gravi-€tatis ut neque mea, quae nulla est, neque cuiusquam ad €inflammandos vestros animos eloquentia requiratur. @@Gavius hic quem dico, Consanus, cum in illo numero €civium Romanorum ab isto in vincla coniectus esset et €nescio qua ratione clam e lautumiis profugisset Messa-€namque venisset, qui tam prope iam Italiam et moenia €Reginorum, civium Romanorum, videret et ex illo metu €mortis ac tenebris quasi luce libertatis et odore aliquo €legum recreatus revixisset, loqui Messanae et queri coepit €se civem Romanum in vincla coniectum, sibi recta iter esse €Romam, Verri se praesto advenienti futurum. Non intelle-€gebat miser nihil interesse utrum haec Messanae an apud €istum in praetorio loqueretur; nam, ut antea vos docui, €hanc sibi iste urbem delegerat quam haberet adiutricem €scelerum, furtorum receptricem, flagitiorum omnium con-€sciam. Itaque ad magistratum Mamertinum statim de-€ducitur Gavius, eoque ipso die casu Messanam Verres venit. €Res ad eum defertur, esse civem Romanum qui se Syra-€cusis in lautumiis fuisse quereretur; quem iam ingredientem €in navem et Verri nimis atrociter minitantem ab se retra- @1 €ctum esse et adservatum, ut ipse in eum statueret quod videretur. Agit hominibus gratias et eorum benivolentiam €erga se diligentiamque conlaudat. Ipse inflammatus scelere €et furore in forum venit; ardebant oculi, toto ex ore cru-€delitas eminebat. Exspectabant omnes quo tandem pro-€gressurus aut quidnam acturus esset, cum repente hominem €proripi atque in foro medio nudari ac deligari et virgas €expediri iubet. Clamabat ille miser se civem esse Ro-€manum, municipem Consanum; meruisse cum L. Raecio, €splendidissimo equite Romano, qui Panhormi negotiaretur, €ex quo haec Verres scire posset. Tum iste, se comperisse €eum speculandi causa in Siciliam a ducibus fugitivorum €esse missum; cuius rei neque index neque vestigium ali-€quod neque suspicio cuiquam esset ulla; deinde iubet undique hominem vehementissime verberari. Caedebatur €virgis in medio foro Messanae civis Romanus, iudices, cum €interea nullus gemitus, nulla vox alia illius miseri inter €dolorem crepitumque plagarum audiebatur nisi haec, 'Civis €Romanus sum.' Hac se commemoratione civitatis omnia €verbera depulsurum cruciatumque a corpore deiecturum €arbitrabatur; is non modo hoc non perfecit, ut virgarum €vim deprecaretur, sed cum imploraret saepius usurparetque €nomen civitatis, crux,_crux, inquam,_infelici et aerum-€noso, qui numquam istam pestem viderat, comparabatur. @@O nomen dulce libertatis! o ius eximium nostrae civi-€tatis! o lex Porcia legesque Semproniae! o graviter desi-€derata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia €potestas! Hucine tandem haec omnia reciderunt ut civis €Romanus in provincia populi Romani, in oppido foedera-€torum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis @1 €haberet deligatus in foro virgis caederetur? Quid? cum €ignes ardentesque laminae ceterique cruciatus admove-€bantur, si te illius acerba imploratio et vox miserabilis non €inhibebat, ne civium quidem Romanorum qui tum aderant €fletu et gemitu maximo commovebare? In crucem tu €agere ausus es quemquam qui se civem Romanum esse €diceret? Nolui tam vehementer agere hoc prima actione, €iudices, nolui; vidistis enim ut animi multitudinis in istum €dolore et odio et communis periculi metu concitarentur. €Statui egomet mihi tum modum et orationi meae et €C. Numitorio, equiti Romano, primo homini, testi meo; €et Glabrionem id quod sapientissime fecit facere laetatus €sum, ut repente consilium in medio testimonio dimitteret. €Etenim verebatur ne populus Romanus ab isto eas poenas €vi repetisse videretur, quas veritus esset ne iste legibus ac vestro iudicio non esset persoluturus. Nunc quoniam iam €exploratum est omnibus quo loco causa tua sit et quid de €te futurum sit, sic tecum agam. Gavium istum, quem €repentinum speculatorem fuisse dicis, ostendam in lautu-€mias Syracusis a te esse coniectum, neque id solum ex €litteris ostendam Syracusanorum, ne possis dicere me, quia €sit aliqui in litteris Gavius, hoc fingere et eligere nomen, €ut hunc illum esse possim dicere, sed ad arbitrium tuum €testis dabo qui istum ipsum Syracusis abs te in lautumias €coniectum esse dicant. Producam etiam Consanos muni-€cipes illius ac necessarios, qui te nunc sero doceant, iudices €non sero, illum P. Gavium quem tu in crucem egisti civem €Romanum et municipem Consanum, non speculatorem €fugitivorum fuisse. @1 @@Cum haec omnia quae polliceor cumulate tuis proximis €plana fecero, tum istuc ipsum tenebo quod abs te mihi €datur; eo contentum esse me dicam. Quid enim nuper €tu ipse, cum populi Romani clamore atque impetu pertur-€batus exsiluisti, quid, inquam, elocutus es? Illum, quod €moram supplicio quaereret, ideo clamitasse se esse civem €Romanum, sed speculatorem fuisse. Iam mei testes veri €sunt. Quid enim dicit aliud C. Numitorius, quid M. et P. €Cottii, nobilissimi homines ex agro Tauromenitano, quid €Q. Lucceius, qui argentariam Regi maximam fecit, quid þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥›¥ˆ‹ceteri? Adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, €non qui novisse Gavium, sed se vidisse dicerent, cum is, €qui se civem Romanum esse clamaret, in crucem ageretur. €Hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu confiteris, illum clami-€tasse se civem esse Romanum; apud te nomen civitatis ne €tantum quidem valuisse ut dubitationem aliquam [crucis], €ut crudelissimi taeterrimique supplici aliquam parvam moram saltem posset adferre. Hoc teneo, hic haereo, €iudices, hoc sum contentus uno, omitto ac neglego cetera; €sua confessione induatur ac iuguletur necesse est. Qui €esset ignorabas, speculatorem esse suspicabare; non quaero €qua suspicione, tua te accuso oratione: civem Romanum €se esse dicebat. Si tu apud Persas aut in extrema India €deprensus, Verres, ad supplicium ducerere, quid aliud €clamitares nisi te civem esse Romanum? et si tibi ignoto €apud ignotos, apud barbaros, apud homines in extremis €atque ultimis gentibus positos, nobile et inlustre apud omnis €nomen civitatis tuae profuisset, ille, quisquis erat, quem tu €in crucem rapiebas, qui tibi esset ignotus, cum civem se @1 €Romanum esse diceret, apud te praetorem si non effugium €ne moram quidem mortis mentione atque usurpatione civi-tatis adsequi potuit? Homines tenues, obscuro loco nati, €navigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea viderunt, €ubi neque noti esse iis quo venerunt, neque semper cum €cognitoribus esse possunt. Hac una tamen fiducia civitatis €non modo apud nostros magistratus, qui et legum et existi-€mationis periculo continentur, neque apud civis solum €Romanos, qui et sermonis et iuris et multarum rerum €societate iuncti sunt, fore se tutos arbitrantur, sed, quo-€cumque venerint, hanc sibi rem praesidio sperant futuram. Tolle hanc spem, tolle hoc praesidium civibus Romanis, €constitue nihil esse opis in hac voce, 'Civis Romanus sum,' €posse impune praetorem aut alium quempiam supplicium €quod velit in eum constituere qui se civem Romanum esse €dicat, quod qui sit ignoret: iam omnis provincias, iam €omnia regna, iam omnis liberas civitates, iam omnem €orbem terrarum, qui semper nostris hominibus maxime €patuit, civibus Romanis ista defensione praecluseris. Quid? €si L. Raecium, equitem Romanum, qui tum erat in Sicilia, €nominabat, etiamne id magnum fuit, Panhormum litteras €mittere? Adservasses hominem custodiis Mamertinorum €tuorum, vinctum clausum habuisses, dum Panhormo Rae-€cius veniret; cognosceret hominem, aliquid de summo €supplicio remitteres; si ignoraret, tum, si ita tibi videretur, €hoc iuris in omnis constitueres, ut, qui neque tibi notus €esset neque cognitorem locupletem daret, quamvis civis €Romanus esset, in crucem tolleretur. @1 @@Sed quid ego plura de Gavio? quasi tu Gavio tum fueris €infestus ac non nomini generi iuri civium hostis. Non €illi, inquam, homini sed causae communi libertatis inimi-€cus fuisti. Quid enim attinuit, cum Mamertini more €atque instituto suo crucem fixissent post urbem in via €Pompeia, te iubere in ea parte figere quae ad fretum spe-€ctaret, et hoc addere,_quod negare nullo modo potes, quod €omnibus audientibus dixisti palam,_te idcirco illum locum €deligere, ut ille, quoniam se civem Romanum esse diceret, €ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospicere posset? €Itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messanam illo €in loco fixa est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto €delectus est, ut ille in dolore cruciatuque moriens per-€angusto fretu divisa servitutis ac libertatis iura cognosceret, €Italia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio adfixum videret. Facinus est vincire civem Ro-€manum, scelus verberare, prope parricidium necare: quid €dicam in crucem tollere? Verbo satis digno tam nefaria €res appellari nullo modo potest. Non fuit his omnibus iste €contentus; 'spectet,' inquit, 'patriam; in conspectu legum €libertatisque moriatur.' Non tu hoc loco Gavium, non €unum hominem nescio quem, sed communem libertatis et €civitatis causam in illum cruciatum et crucem egisti. Iam €vero videte hominis audaciam! Nonne eum graviter tulisse €arbitramini quod illam civibus Romanis crucem non posset €in foro, non in comitio, non in rostris defigere? Quod €enim his locis in provincia sua celebritate simillimum, €regione proximum potuit, elegit; monumentum sceleris €audaciaeque suae voluit esse in conspectu Italiae, vesti-€bulo Siciliae, praetervectione omnium qui ultro citroque €navigarent. @1 @@Si haec non ad civis Romanos, non ad aliquos amicos €nostrae civitatis, non ad eos qui populi Romani nomen €audissent, denique si non ad homines verum ad bestias, €aut etiam, ut longius progrediar, si in aliqua desertissima €solitudine ad saxa et ad scopulos haec conqueri ac deplo-€rare vellem, tamen omnia muta atque inanima tanta et €tam indigna rerum acerbitate commoverentur. Nunc vero €cum loquar apud senatores populi Romani, legum et iudi-€ciorum et iuris auctores, timere non debeo ne non unus €iste civis Romanus illa cruce dignus, ceteri omnes simili periculo indignissimi iudicentur. Paulo ante, iudices, €lacrimas in morte misera atque indigna nauarchorum non €tenebamus, et recte ac merito sociorum innocentium €miseria commovebamur: quid nunc in nostro sanguine €tandem facere debemus? Nam civium Romanorum €omnium sanguis coniunctus existimandus est, quoniam et €salutis omnium ratio et veritas postulat. Omnes hoc loco €cives Romani, et qui adsunt et qui ubique sunt, vestram €severitatem desiderant, vestram fidem implorant, vestrum €auxilium requirunt; omnia sua iura commoda auxilia, €totam denique libertatem in vestris sententiis versari arbi-trantur. A me tametsi satis habent, tamen, si res aliter €acciderit, plus habebunt fortasse quam postulant. Nam si €qua vis istum de vestra severitate eripuerit, id quod neque €metuo, iudices, neque ullo modo fieri posse video,_sed si €in hoc me ratio fefellerit, Siculi causam suam perisse que-€rentur et mecum pariter moleste ferent, populus quidem €Romanus brevi, quoniam mihi potestatem apud se agendi €dedit, ius suum me agente suis suffragiis ante Kalendas €Februarias recuperabit. Ac si de mea gloria atque ampli-€tudine quaeritis, iudices, non est alienum meis rationibus @1 €istum mihi ex hoc iudicio ereptum ad illud populi Romani €iudicium reservari. Splendida est illa causa, probabilis €mihi et facilis, populo grata atque iucunda; denique si €videor hic, id quod ego non quaesivi, de uno isto voluisse €crescere, isto absoluto, quod sine multorum scelere fieri €non potest, de multis mihi crescere licebit. €@@Sed mehercule vestra reique publicae causa, iudices, nolo €in hoc delecto consilio tantum flagiti esse commissum, €nolo eos iudices quos ego probarim atque delegerim sic €in hac urbe notatos isto absoluto ambulare ut non cera sed caeno obliti esse videantur. Quam ob rem te quoque, €Hortensi, si qui monendi locus ex hoc loco est, moneo €videas etiam atque etiam et consideres quid agas, quo €progrediare, quem hominem et qua ratione defendas. €Neque de illo tibi quicquam praefinio quo minus ingenio €mecum atque omni dicendi facultate contendas; cetera si €qua putas te occultius extra iudicium quae ad iudicium €pertineant facere posse, si quid artificio consilio potentia €gratia, copiis istius moliri cogitas, magno opere censeo €desistas, et illa quae temptata iam et coepta sunt ab isto, €a me autem pervestigata et cognita, moneo ut exstinguas €et longius progredi ne sinas. Magno tuo periculo pecca-bitur in hoc iudicio, maiore quam putas. Quod enim te €liberatum iam existimationis metu, defunctum honoribus €designatum consulem cogites, mihi crede, ornamenta ista €et beneficia populi Romani non minore negotio retinentur €quam comparantur. Tulit haec civitas quoad potuit, quoad €necesse fuit, regiam istam vestram dominationem in iudiciis €et in omni re publica, tulit; sed quo die populo Romano €tribuni plebi restituti sunt, omnia ista vobis, si forte non-€dum intellegitis, adempta atque erepta sunt. Omnium @1 €nunc oculi coniecti sunt hoc ipso tempore in unum quem-€que nostrum, qua fide ego accusem, qua religione hi iudi-cent, qua tu ratione defendas. De omnibus nobis, si qui þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥›°‚tantulum de recta regione deflexerit, non illa tacita existi-€matio quam antea contemnere solebatis, sed vehemens ac €liberum populi Romani iudicium consequetur. Nulla tibi, €Quinte, cum isto cognatio, nulla necessitudo; quibus excu-€sationibus antea nimium in aliquo iudicio studium tuum €defendere solebas, earum habere in hoc homine nullam €potes. Quae iste in provincia palam dictitabat, cum ea €quae faciebat tua se fiducia facere dicebat, ea ne vera putentur tibi maxime est providendum. Ego mei rationem €iam offici confido esse omnibus iniquissimis meis persolu-€tam; nam istum paucis horis primae actionis omnium €mortalium sententiis condemnavi. Reliquum iudicium €iam non de mea fide, quae perspecta est, nec de istius €vita, quae damnata est, sed de iudicibus et, vere ut dicam, €de te futurum est. €@@At quo tempore futurum est?_nam id maxime provi-€dendum est; etenim cum omnibus in rebus, tum in re €publica permagni momenti est ratio atque inclinatio tem-€porum. Nempe eo, cum populus Romanus aliud genus €hominum atque alium ordinem ad res iudicandas requirit, €nempe lege de iudiciis iudicibusque novis promulgata; €quam non is promulgavit quo nomine proscriptam videtis, €sed hic reus,_hic, inquam, sua spe atque opinione quam €de vobis habet legem illam scribendam promulgandamque curavit. Itaque cum primo agere coepimus, lex non erat €promulgata; cum iste vestra severitate permotus multa €signa dederat quam ob rem responsurus non videretur, €mentio de lege nulla fiebat; posteaquam iste recreari et €confirmari visus est, lex statim promulgata est. Cui legi @1 €cum vestra dignitas vehementer adversetur, istius spes falsa €et insignis impudentia maxime suffragatur. Hic si quid €erit commissum a quoquam vestrum quod reprendatur, aut €populus Romanus iudicabit de eo homine quem iam ante €iudiciis indignum putarit, aut ei qui propter offensionem €iudiciorum de veteribus iudicibus lege nova novi iudices erunt constituti. Mihi porro, ut ego non dicam, quis €omnium mortalium non intellegit quam longe progredi sit €necesse? Potero silere, Hortensi, potero dissimulare, cum €tantum res publica vulnus acceperit ut expilatae provinciae, €vexati socii, di immortales spoliati, cives Romani cruciati €et necati impune me actore esse videantur? potero ego €hoc onus tantum aut in hoc iudicio deponere aut tacitus €sustinere? Non agitanda res erit, non in medium pro-€ferenda, non populi Romani fides imploranda, non omnes €qui tanto se scelere obstrinxerunt ut aut fidem suam cor-€rumpi paterentur aut iudicium corrumperent in discrimen €aut iudicium vocandi? @@Quaeret aliquis fortasse, 'Tantumne igitur laborem, tantas €inimicitias tot hominum suscepturus es?' Non studio qui-€dem hercule ullo neque voluntate; sed non idem licet mihi €quod iis qui nobili genere nati sunt, quibus omnia populi €Romani beneficia dormientibus deferuntur; longe alia mihi €lege in hac civitate et condicione vivendum est. Venit mihi €in mentem M. Catonis, hominis sapientissimi et vigilan-€tissimi; qui cum se virtute non genere populo Romano €commendari putaret, cum ipse sui generis initium ac no-€minis ab se gigni et propagari vellet, hominum potentissi-€morum suscepit inimicitias, et maximis laboribus suis usque @1 ad summam senectutem summa cum gloria vixit. Postea €Q. Pompeius, humili atque obscuro loco natus, nonne €plurimis inimicitiis maximisque suis periculis ac laboribus €amplissimos honores est adeptus? Modo C. Fimbriam, €C. Marium, C. Caelium vidimus non mediocribus inimi-€citiis ac laboribus contendere ut ad istos honores perveni-€rent ad quos vos per ludum et per neglegentiam pervenistis. €Haec eadem est nostrae rationis regio et via, horum nos €hominum sectam atque instituta persequimur. Videmus €quanta sit in invidia quantoque in odio apud quosdam €nobilis homines novorum hominum virtus et industria; si €tantulum oculos deiecerimus, praesto esse insidias; si ullum €locum aperuerimus suspicioni aut crimini, accipiendum €statim vulnus esse; semper nobis vigilandum, semper laborandum videmus. Inimicitiae sunt, subeantur; labor, €suscipiatur; etenim tacitae magis et occultae inimicitiae €timendae sunt quam indictae atque apertae. Hominum €nobilium non fere quisquam nostrae industriae favet; nullis €nostris officiis benivolentiam illorum adlicere possumus; €quasi natura et genere diiuncti sint, ita dissident a nobis €animo ac voluntate. Quare quid habent eorum inimicitiae €periculi, quorum animos iam ante habueris inimicos et €invidos quam ullas inimicitias susceperis? @@Quam ob rem mihi, iudices, optatum illud est, in hoc €reo finem accusandi facere, cum et populo Romano satis €factum et receptum officium Siculis, necessariis meis, erit €persolutum; deliberatum autem est, si res opinionem meam €quam de vobis habeo fefellerit, non modo eos persequi ad €quos maxime culpa corrupti iudici, sed etiam illos ad quos @1 €conscientiae contagio pertinebit. Proinde si qui sunt qui €in hoc reo aut potentes aut audaces aut artifices ad corrum-€pendum iudicium velint esse, ita sint parati ut disceptante €populo Romano mecum sibi rem videant futuram; et si €me in hoc reo, quem mihi inimicum Siculi dederunt, satis €vehementem, satis perseverantem, satis vigilantem esse €cognorunt, existiment in iis hominibus quorum ego ini-€micitias populi Romani salutis causa suscepero multo €graviorem atque acriorem futurum. @@Nunc te, Iuppiter Optime Maxime, cuius iste donum €regale, dignum tuo pulcherrimo templo, dignum Capitolio €atque ista arce omnium nationum, dignum regio munere, €tibi factum ab regibus, tibi dicatum atque promissum, per ne-€farium scelus de manibus regiis extorsit, cuiusque sanctissi-€mum et pulcherrimum simulacrum Syracusis sustulit; teque, €Iuno Regina, cuius duo fana duabus in insulis posita €sociorum, Melitae et Sami, sanctissima et antiquissima, €simili scelere idem iste omnibus donis ornamentisque €nudavit; teque, Minerva, quam item duobus in clarissimis €et religiosissimis templis expilavit, Athenis, cum auri grande €pondus, Syracusis, cum omnia praeter tectum et parietes abstulit; teque, Latona et Apollo et Diana, quorum iste €Deli non fanum, sed, ut hominum opinio et religio fert, €sedem antiquam divinumque domicilium nocturno latro-€cinio atque impetu compilavit; etiam te, Apollo, quem €iste Chio sustulit; teque etiam atque etiam, Diana, quam €Pergae spoliavit, cuius simulacrum sanctissimum Segestae, €bis apud Segestanos consecratum, semel ipsorum religione, €iterum P. Africani victoria, tollendum asportandumque €curavit; teque, Mercuri, quem Verres in domo et in pri-€vata aliqua palaestra posuit, P. Africanus in urbe sociorum @1 €et in gymnasio Tyndaritanorum iuventutis illorum custodem ac praesidem voluit esse; teque, Hercules, quem iste €Agrigenti nocte intempesta servorum instructa et compa-€rata manu convellere suis sedibus atque auferre conatus €est; teque, sanctissima mater Idaea, quam apud Enguinos €augustissimo et religiosissimo in templo sic spoliatam reli-€quit ut nunc nomen modo Africani et vestigia violatae €religionis maneant, monumenta victoriae fanique ornamenta €non exstent; vosque, omnium rerum forensium, consiliorum €maximorum, legum iudiciorumque arbitri et testes celeber-€rimo in loco populi Romani locati, Castor et Pollux, quo-€rum e templo quaestum iste sibi et praedam improbissimam €comparavit; omnesque di qui vehiculis tensarum sollemnis €coetus ludorum invisitis, quorum iter iste ad suum quaestum, €non ad religionum dignitatem faciundum exigendumque curavit; teque, Ceres et Libera, quarum sacra, sicut opi-€niones hominum ac religiones ferunt, longe maximis atque €occultissimis caerimoniis continentur, a quibus initia vitae €atque victus, morum, legum, mansuetudinis, humanitatis €hominibus et civitatibus data ac dispertita esse dicuntur, €quarum sacra populus Romanus a Graecis adscita et ac-€cepta tanta religione et publice et privatim tuetur, non ut €ab illis huc adlata, sed ut ceteris hinc tradita esse videantur, €quae ab isto uno sic polluta ac violata sunt ut simulacrum €Cereris unum, quod a viro non modo tangi sed ne aspici €quidem fas fuit, e sacrario Catina convellendum auferen-þ´·´ÿï°°µÿï‚ÖåòÿïƒÃéãÿ²¥›»ˆŒdumque curarit, alterum autem Henna ex sua sede ac €domo sustulerit, quod erat tale ut homines, cum viderent, €aut ipsam videre se Cererem aut effigiem Cereris non @1 €humana manu factam, sed de caelo lapsam arbitrarentur, _vos etiam atque etiam imploro et appello, sanctissimae €deae, quae illos Hennensis lacus lucosque incolitis, cun-€ctaeque Siciliae, quae mihi defendenda tradita est, praesi-€detis, a quibus inventis frugibus et in orbem terrarum €distributis omnes gentes ac nationes vestri religione nu-€minis continentur; ceteros item deos deasque omnis €imploro et obtestor, quorum templis et religionibus iste €nefario quodam furore et audacia instinctus bellum sacri-€legum semper impiumque habuit indictum, ut, si in hoc €reo atque in hac causa omnia mea consilia ad salutem €sociorum, dignitatem rei publicae, fidem meam specta-€verunt, si nullam ad rem nisi ad officium et virtutem omnes €meae curae vigiliae cogitationesque elaborarunt, quae mea €mens in suscipienda causa fuit, fides in agenda, eadem vestra sit in iudicanda; deinde uti C. Verrem, si eius €omnia sunt inaudita et singularia facinora sceleris, au-€daciae, perfidiae, libidinis, avaritiae, crudelitatis, dignus €exitus eius modi vita atque factis vestro iudicio conse-€quatur, utique res publica meaque fides una hac accusa-€tione mea contenta sit, mihique posthac bonos potius €defendere liceat quam improbos accusare necesse sit. @1 ï°°¶ÿï‚ÔõìÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO M. TVLLIO ORATIO}1 ‘@@A[2ntea sic hanc causam]2 a[2gere]2 s[2tatue]2ra[2m]2, [2recupe]2ratores, [2ut €infitia]2turos adversarios arbitrarer tantam caedem et tam €atrocem ad familiam suam pertinere. Itaque animo soluto €a cura et a cogitatione veneram, quod intellegebam facile id €me testibus planum facere posse. Nunc vero postea quam €non modo confessus est vir primarius, L. Quin[2ctius]2 . . . €[2la]2borabam ut, quod arguebam, id factum esse ostenderem; €nunc in eo consumenda est oratio ut ne adversarii, quod €infitiari nullo modo potuerunt, cum maxime cuperent, id cum confessi sunt, meliore loco esse videantur. Itaque tum €vestrum difficilius iudicium, mea facilis defensio fore vide-€batur. Ego enim omnia in tes[2tibus]2 . . . €quid est facilius quam de eo qui confitetur iudicare? Mihi €autem difficile est satis copiose de eo dicere quod nec €atrocius verbis demonstrari potest quam re ipsa est, neque €apertius oratione mea fieri quam ipsorum confessione factum €est. @1 @@Cum in hac re quam commemoravi mihi mutanda ratio €defensionis . . . €minus diligenter illius existimationem quam rem M. Tulli €viderer defendere. Nunc quoniam Quinctius ad causam €pertinere putavit res ita multas, falsas praesertim et inique €confictas, proferre de vita et moribus et existimatione M. €Tulli, multis de causis mihi Fabius debebit ignoscere, si €minus eius famae parcere videbor quam antea consului. Pri . . €. . ore putavit ad officium suum pertinere adversario nulla €in re parcere, quid me oportet Tullium pro Tullio facere, €homine coniuncto mecum non minus animo quam nomine? €Ac mihi magis illud laborandum videtur, recuperatores, ut €quod antea nihil in istum dixi probar[2e possi]2m, quam [2ne]2 in eo reprehendar quod hoc tempore respondeo. Verum et tum €id feci quod oportuit, et nunc faciam quod necesse est. €Nam cum esset de re pecuniaria controversia, quod damnum €datum M. Tullio diceremus, alienum mea natura videbatur €quicquam de existimatione P. Fabi dicere, non quia res €postulare non videretur. Quid ergo est? Tametsi postulat €causa, tamen, nisi plane cogit ingratiis, ad male dicendum €non soleo descendere. Nunc cum coactus dicam, si quid €forte dicam, tamen id ipsum verecunde modiceque faciam, €tantum ut, quoniam sibi me non esse inimicum potuit priore €actione Fabius iudicare, nunc M. Tullio fidelem certumque €amicum esse cognoscat. @@Vnum hoc abs te, L. Quincti, pervelim impetrare_quod €tametsi eo volo quia mihi utile est, tamen abs te idcirco @1 €quia aequum est, postulo_ut ita tibi multum temporis ad €dicendum sumas ut his aliquid ad iudicandum relinquas. €Namque antea non defensionis tuae modus, sed nox tibi €finem dicendi fecit; nunc, si tibi placere potest, ne idem €facias, id abs te postulo. Neque hoc idcirco postulo quod €te aliquid censeam praeterire oportere aut non quam orna-€tissime et copiosissime dicere, verum ut semel una quaque €de re dicas; quod si facies, non vereor ne dicendo dies €eximatur. @@Iudicium vestrum est, recuperatores, &7Qvantae pecvniae& €&7paret dolo malo familiae P. Fabi vi hominibvs arma-€&7tis coactisve damnvm datvm esse M. Tvllio&. Eius €rei taxationem nos fecimus; aestimatio vestra est; iudicium €datum est in quadruplum. @@Cum omnes leges omniaque iudicia quae paulo graviora €atque asperiora videntur esse ex improborum iniquitate et €iniuria nata sunt, tum hoc iudicium paucis hisce annis €propter hominum malam consuetudinem nimiamque licen-€tiam constitutum est. Nam cum multae familiae dice-€rentur in agris longinquis et pascuis armatae esse caedisque €facere, cumque ea consuetudo non solum ad res privatorum €sed ad summam rem publicam pertinere videretur, M. Lu-€cullus, qui summa aequitate et sapientia ius dixit, primus €hoc iudicium composuit et id spectavit ut omnes ita familias €suas continerent ut non modo armati damnum nemini €darent verum etiam lacessiti iure se potius quam armis defenderent; et cum sciret de damno legem esse Aquiliam, €tamen hoc ita existimavit, apud maiores nostros cum et res €et cupiditates minores essent et familiae non magnae magno @1 €metu continerentur ut perraro fieret ut homo occideretur, €idque nefarium ac singulare facinus putaretur, nihil opus €fuisse iudicio de vi coactis armatisque hominibus; quod €enim usu non veniebat, de eo si quis legem aut iudicium €constitueret, non tam prohibere videretur quam admonere. His temporibus cum ex bello diuturno atque domestico res €in eam consuetudinem venisset ut homines minore religione €armis uterentur, necesse putavit esse et in universam fami-€liam iudicium dare, quod a familia factum diceretur, et recu-peratores dare, ut quam primum res iudicaretur, et poenam €graviorem constituere, ut metu comprimeretur audacia, et €illam latebram tollere: '&7damnvm inivria&.' Quod in aliis €causis debet valere et valet lege Aquilia, id ex huius modi €damno quod vi per servos armatos datum esset . . . ipsi statuerent quo tempore possent suo iure arma capere, €manum cogere, homines occidere. Cum iudicium ita daret €ut hoc solum in iudicium veniret, videreturne vi hominibus €coactis armatisve damnum dolo malo familiae datum, neque €illud adderet '&7inivria&,' putavit se audaciam improborum €sustulisse, cum spem defensionis nullam reliquisset. @@Quoniam quod iudicium et quo consilio constitutum sit €cognostis, nunc rem ipsam, ut gesta sit, dum breviter vobis demonstro, attendite. Fundum habet in agro Thurino €M. Tullius paternum, recuperatores, quem se habere usque €eo non moleste tulit, donec vicinum eius modi nactus est €qui agri finis armis proferre mallet quam iure defendere. €Nam P. Fabius nuper emit agrum de C. Claudio senatore, €cui fundo erat adfinis M. Tullius, sane magno, dimidio fere @1 €pluris incultum exustis villis omnibus quam quanti integrum €atque ornatissimum carissimis pretiis ipse Claudius [2emerat]2 . . . clam circumscripsisse isti a consulari Macedonia et Asia. €Etiam illud addam quod ad rem pertinet: imperatore €mortuo pecuniam nescio quo modo quaesitam dum volt in €praedio ponere, non posuit, sed abiecit. Nihil adhuc m . . . €@@. . am calamitate vicinorum corrigit, et quod stomachum suum damno Tulli [2exp]2lere conatus est. Est in eo agro €centuria quae Populiana nominatur, recuperatores, quae sem-€per M. Tulli fuit, quam etiam pater pos[2sederat]2 . . . €posita esse et ad fundum eius convenire. Ac primum, quod €eum negoti totius et emptionis suae paenitebat, fundum pro-€scripsit; eum autem emptum habebat cum socio Cn. Acer-€ronio, viro op[2timo]2. . . . modum proscripsisse. Hominem appellat. Iste sane adro-€ganter quod commodum fuit respondit. Nequedum finis €auctor demonstraverat. Mittit ad procuratorem litteras et €ad vilicum Tullius . . . þ´·´ÿï°°¶ÿï‚ÔõìÿïƒÃéãÿ˜‘…facturum negavit; illis absentibus finis Acerronio demon-€stravit neque tamen hanc centuriam Populianam vacuam €tradidit. Acerronius, quo modo potuit, se de tota re ex . . . . mine eius modi semustilatus effugit. Adducit iste interea €in saltum homines electos maximis animis et viribus et eis @1 €arma quae cuique habilia atque apta essent comparat, pror-€sus ut quivis intellegeret non eos ad rem rusticam, verum ad caedem ac pugnam comparari. Brevi illo tempore Q. Cati €Aemiliani, hominis honesti, quem vos nostis, duo homines €occiderunt; multa alia fecerunt; passim vagabantur armati, €non obscure, sed ut plane intellegere viderentur ad quam €rem parati essent; agros, vias denique infestas habebant. €Venit in Thurinum interea Tullius. Deinde iste pater €familias Asiaticus beatus, novus arator et idem pecuarius, €cum ambularet in agro, animadvertit in hac ipsa centuria €Populiana aedificium non ita magnum servumque M. Tulli Philinum. 'Quid vobis,' inquit, 'istic negoti in meo est?' €Servus respondit pudenter, at non stulte, dominum esse ad €villam; posse eum cum eo disceptare si quid vellet. Rogat €Fabius Acerronium_nam ibi tum erat_ut secum simul €veniat ad Tullium. Venitur. Ad villam erat Tullius. €Appellat Fabius ut aut ipse Tullium deduceret aut ab eo €deduceretur. Dicit deducturum se Tullius, vadimonium €Fabio Romam promissurum. Manet in ea condicione Fabius. Mature disceditur. Proxima nocte, iam fere cum €lux adpropinquaret, ad illud aedificium de quo antea dixi, €quod erat in centuria Populiana, servi P. Fabi frequentes €armatique veniunt; introitum ipsi sibi [2vi]2 manuque pate-€faciunt; homines magni preti servos M. Tulli nec opinantis €adoriuntur; quod facile factu fuit, neque tam multos neque €repugnantis multi armati paratique occidunt tantumque odi €crudelitatisque [2hab]2uerunt ut eos omnis gurgulionibus insectis €relinquerent, ne, si quem semivivum ac spirantem etiam re-€liquissent, minor eis honor haberetur; praeterea tectum @1 villamque disturbant. Hanc rem tam atrocem, tam indi-€gnam, tam repentinam nuntiat M. Tullio Philinus, quem €antea nominavi, qui graviter saucius e caede effugerat. €Tullius statim dimittit ad amicos, quorum ex vicinitate Thu-rina bona atque honesta copia praesto fuit. Omnibus €acerba res et misera videbatur. Cum amici in comm . . . €turbarunt. @@Audite, quaeso, in eas res quas commemoro hominum €honestorum testimonium. Haec quae mei testes dicunt, €fatetur adversarius eos vere dicere; quae mei testes non di-€cunt, quia non viderunt nec sciunt, ea dicit ipse adversarius. €Nostri testes dicunt occisos homines; cruorem in locis plu-€ribus, deiectum aedificium se vidisse dicunt; nihil amplius. €Quid Fabius? Horum nihil negat. Quid ergo addit am-plius? Suam familiam fecisse dicit. Quo modo? Vi €hominibus armatis. Quo animo? Vt id fieret quod factum €est. Quid est id? Vt homines M. Tulli occiderentur. €Quod ergo eo animo factum est ut homines unum in locum €convenirent, ut arma caperent, ut certo consilio certum in €locum proficiscerentur, ut idoneum tempus eligerent, ut €caedem facerent, id si voluerunt et cogitarunt et perfecerunt, €potestis eam voluntatem, id consilium, id factum a dolo malo seiungere? At istuc totum '&7dolo malo&' additur in €hoc iudicio eius causa qui agit, non illius quicum agitur. Id €ut intellegatis, recuperatores, quaeso ut diligenter attendatis; €profecto quin ita sit non dubitabitis. @@Si ita iudicium daretur ut id concluderetur quod a familia €factum esset, si quae familia ipsa in caede interesse noluisset €et homines aut servos aut liberos coegisset aut conduxisset, @1 €totum hoc iudicium et praetoris severitas dissolveretur. €Nemo enim potest hoc iudicare, qua in re familia non inter-€fuisset, in ea re eam ipsam familiam vi armatis hominibus €damnum dedisse. Ergo, id quia poterat fieri et facile pote-€rat, idcirco non satis habitum est quaeri quid familia ipsa €fecisset, verum etiam illud, quid familiae dolo malo factum esset. Nam cum facit ipsa familia vim armatis coactisve €hominibus et damnum cuipiam dat, id dolo malo fieri necesse €est; cum autem rationem init ut ea fiat, familia ipsa non €facit, fit autem dolo malo eius. Ergo addito '&7dolo malo&' €actoris et petitoris fit causa copiosior. Vtrum enim osten-€dere potest, sive eam ipsam familiam sibi damnum dedisse, €sive consilio et opera eius familiae factum esse, vincat €necesse est. @@Videtis praetores per hos annos interdicere hoc modo, €[2velut inter]2 me et M. Claudium: &7Vnde dolo malo tvo, €&7M. Tvlli, M. Clavdivs avt familia avt procvrator €&7eivs vi detrvsvs est&, cetera ex formula. Si, ubi ita inter-€dictum est et sponsio facta, ego me ad iudicem sic defendam €[2ut]2 vi me deiecisse confitear, dolo malo negem, ecquis me €audiat? Non opinor equidem, quia, si vi deieci M. Claudium, €dolo malo deieci; in vi enim dolus malus inest, et Claudio €utrumvis satis est planum facere, vel se a me ipso vi deiectum esse vel me consilium inisse ut vi deiceretur. Plus igitur €[2datur]2 Claudio, cum [2ita]2 interdicitur, unde dolo malo meo vi €deiectus sit, quam si daretur, unde a me vi deiectus esset. €Nam in hoc posteriore, nisi ipse egomet deiecissem, vince-€rem sponsionem; in illo priore, ubi dolus malus additur, @1 €sive consilium inissem, sive ipse deiecissem, necesse erat te dolo malo meo vi deiectum iudicari. Hoc persimile atque €adeo plane idem est in hoc iudicio, recuperatores. Quaero €enim abs te, si ita iudicium datum esset: &7Qvantae pecv-€&7niae paret a familia P. Fabii& [2&7vi&]2 &7hominibvs armatis €&7damnvm M. Tvllio datvm&, quid haberes quod diceres? €Nihil, opinor. Fateris enim omnia et familiam P. Fabi fe-€cisse et vi hominibus armatis fecisse. Quod additum est €'&7dolo malo&,' id te adiuvare putas in quo opprimitur et ex-cluditur omnis tua defensio? Nam si additum id non esset €ac tibi libitum esset ita defendere, tuam familiam non fecisse, €vinceres, si id probare potuisses. Nunc, sive illa defensione €uti voluisses sive hac qua uteris, condemneris necesse est; €nisi putamus eum [2in iudi]2cium venire qui consilium inierit, €illum qui fecerit non venire, cum consilium sine facto intel-€legi possit, factum sine consilio non possit. An, quod factum €eius modi est ut sine occulto consilio, sine nocte, sine vi, €sine damno alterius, sine armis, sine caede, sine maleficio €fieri non potuerit, id sine dolo malo factum iudicabitur? An, qua in re praetor illi improbam defensionem tolli voluit, €in ea re mihi difficiliorem actionem factam putabitis? Hic €mihi isti singulari ingenio videntur esse qui et id quod mihi €contra illos datum est ipsi adripiunt et scopulo atque saxis €pro portu stationeque utuntur. Nam in dolo malo volunt €delitiscere, in quo, non modo cum omnia ipsi fecerunt quae €fatentur, verum etiam si per alios id fecissent, haererent ac tenerentur. Ego non in una re sola, quod mihi satis est, €neque in universa re solum, sed singillatim in omnibus do-€lum malum exstare dico. Consilium capiunt ut ad servos @1 €M. Tulli veniant; dolo malo faciunt. Arma capiunt; dolo €malo faciunt. Tempus ad insidiandum atque celandum €idoneum eligunt; dolo malo faciunt. Vi in tectum inruunt; €in ipsa vi dolus est. Occidunt homines, tectum diruunt; nec €homo occidi nec consulto alteri damnum dari sine dolo €malo potest. Ergo si omnes partes sunt eius modi ut in €singulis dolus malus haereat, universam rem et totum facinus €sine dolo malo factum iudicabitis? @@Quid ad haec Quinctius? Sane nihil certum neque €unum, in quo non modo possit verum putet se posse con-€sistere. Primum enim illud ini[2e]2c[2i]2t, nihil posse dolo malo €familiae fieri. Hoc loco non solum fecit ut defenderet €Fabium, sed ut omnino huiusce modi iudicia dissolveret. €Nam si venit id in iudicium de familia quod omnino familia €nulla potest committere, nullum est iudicium, absolvantur omnes de [2si]2mili causa necesse est, bona me hercule! Si hoc €solum esset, tamen vos, tales viri, nolle deberetis maximam €rem coniunctam cum summa re publica fortunisque priva-€torum, severissimum iudicium maximaque ratione composi-€tum per vos videri esse dissolutum. Sed non id solum €agitur . . . þ´·´ÿï°°¶ÿï‚ÔõìÿïƒÃéãÿš¤¨æò©ÿ‡ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®±¹·Ëÿáúhoc iudicium sic exspectatur ut non unae rei statui, sed €omnibus constitui putetur. ˜¥ïãÿâú. . . ego intellego, et tamen dicendum est ad ea quae dixit Quin-€ctius, non quo ad rem pertineat, sed ne quid, quia a me €praetermissum sit, pro concesso putetur. @@Dicis oportere quaeri, homines M. Tulli iniuria occisi sint €necne. De quo hoc primum quaero, venerit ea res in hoc @1 €iudicium necne. Si non venit, quid attinet aut nos dicere €aut hos quaerere? Si autem venit, quid attinuit te tam €multis verbis a praetore postulare ut adderet in iudicium €'&7inivria&,' et, quia non impetrasses, tribunos pl. appellare €et hic in iudicio queri praetoris iniquitatem, quod de iniuria non addidisset? Haec cum praetorem postulabas, cum tri-€bunos appellabas, nempe [2ita]2 dicebas, potestatem tibi fieri €oportere ut, si posses, recuperatoribus persuaderes non esse €iniuria M. Tullio damnum datum. Quod ergo ideo in iudi-€cium addi voluisti, ut de eo tibi apud recuperatores dicere €liceret, eo non addito nihilo minus tamen ita dicis, quasi id €ipsum a quo [2d]2e[2pul]2s[2u]2s es impetraris? At quibus verbis in €decernendo Metellus usus est ceteri[2que]2 quos appellasti? €Nonne haec omnium fuit oratio, quod vi hominibus armatis €coactisve familia fecisse diceretur, id tametsi nullo iure fieri €potuerit, tamen se nihil addituros? Et recte, recuperatores. Nam cum perfugio nullo constituto tamen haec scelera servi €audacissime faciant, domini impudentissime confiteantur, €quid censetis fore, si praetor iudicet eius modi caedis fieri €iure posse? An quicquam interest utrum magistratus pec-€cato defensionem constituant an peccandi potestatem licen-tiamque permittant? Etenim, recuperatores, non damno €commoventur magistratus ut in haec verba iudicium dent. €Nam [2si]2 id esset, nec recuperatores potius darent quam iudi-€cem nec in universam familiam, sed in eum [2qui]2cum nomi-€natim ageretur, nec in quadruplum, sed in duplum, et [2ad]2 €'&7damnvm&' adderetur '&7inivria&.' Neque enim is qui hoc €iudicium dedit, de ceteris damnis ab lege Aquilia recedit, in €quibus nihil agitur nisi damnum, qua de re praetor animum debet advertere. In hoc iudicio videtis agi de vi, videtis @1 €agi de hominibus armatis, videtis aedificiorum expugnationes, €agri vastationes, hominum trucidationes, incendia, rapinas, €sanguinem in iudicium venire, et miramini satis habuisse eos €qui hoc iudicium dederunt id quaeri, utrum haec tam acerba, €tam indigna, tam atrocia facta essent necne, non utrum iure €facta an iniuria? Non ergo praetores a lege Aquilia reces-€serunt, quae de damno est, sed de vi et armis severum iudi-€cium constituerunt, nec ius et iniuriam quaeri nusquam €putarunt oportere, sed eos qui armis quam iure agere ma-luissent de iure et iniuria disputare noluerunt. Neque ideo €de iniuria non addiderunt quod in aliis rebus non adderent, €sed ne ipsi iudicarent posse homines servos iure arma capere €et manum cogere, neque quod putarent, si additum esset, €posse hoc talibus viris persuaderi non iniuria factum, sed ne €quod tamen scutum dare in iudicio viderentur eis quos propter haec arma in iudicium vocavissent. Fuit illud in-€terdictum apud maiores nostros de vi quod hodie quoque €est: &7Vnde tv avt familia avt procvrator tvvs illvm €&7avt familiam avt procvratorem illivs in hoc anno €&7vi deiecisti&. Deinde additur illius iam hoc causa quicum €agitur: &7cvm ille possideret&, et hoc amplius: &7qvod nec vi nec &7clam nec precario possideret&. Multa dantur ei qui vi €alterum detrusisse dicitur; quorum si unum quodlibet pro-€bare iudici potuerit, etiam si confessus erit se vi deiecisse, €vincat necesse est vel non possedisse eum qui deiectus sit, €vel vi ab se possedisse, vel clam, vel precario. Ei qui de vi €confessus esset tot defensiones tamen ad causam obtinendam maiores reliquerunt. Age illud alterum interdictum con-€sideremus, quod item nunc est constitutum propter eandem €iniquitatem temporum nimiamque hominum [2licentiam]2 . . . @1 boni debent dicere. Atque ille legem mihi de &7xii& tabulis €recitavit, quae permittit ut furem noctu liceat occidere et €luce, si se telo defendat, et legem antiquam de legibus sacra-€tis, quae iubeat inpune occidi eum qui tribunum pl. pulsa-verit. Nihil, ut opinor, praeterea de legibus. Qua in re hoc €primum quaero, quid ad hoc iudicium recitari istas leges €pertinuerit. Num quem tribunum pl. servi M. Tulli pulsa-€verunt? Non opinor. Num furatum domum P. Fabi noctu €venerunt? Ne id quidem. Num luce furatum venerunt et €se telo defenderunt? Dici non potest. Ergo istis legibus €quas recitasti certe non potuit istius familia servos M. Tulli occidere. 'Non,' inquit, 'ad eam rem recitavi, sed ut hoc €intellegeres, non visum esse maioribus nostris tam indignum €istuc nescio quid quam tu putas, hominem occidi.' At pri-€mum istae ipsae leges quas recitas, ut mittam cetera, signi-€ficant quam noluerint maiores nostri, nisi cum pernecesse €esset, hominem occidi. Ista lex sacrata est, quam rogarunt €armati, ut inermes sine periculo possent esse. Qua re non €iniuria, quo magistratu munitae leges sunt, eius magistratus corpus legibus vallatum esse voluerunt. Furem, hoc est €praedonem et latronem, luce occidi vetant &7xii& tabulae; cum €intra parietes tuos hostem certissimum teneas, nisi se telo €defendit, inquit, etiam si cum telo venerit, nisi utetur telo eo €ac repugnabit, non occides; quod si repugnat, '&7endoplo-€&7rato&,' hoc est conclamato, ut aliqui audiant et conveniant. €Quid ad hanc clementiam addi potest, qui ne hoc quidem €permiserint, ut domi suae caput suum sine testibus et arbitris €ferro defendere liceret? @@Quis est cui magis ignosci conveniat, quoniam me ad &7xii& @1 €tabulas revocas, quam si quis quem imprudens occiderit? €Nemo, opinor. Haec enim tacita lex est humanitatis ut ab €homine consili, non fortunae poena repetatur. Tamen €huiusce rei veniam maiores non dederunt. Nam lex est in €&7xii& tabulis: &7Si telvm manv fvgit ma&[2&7gis qvam iecit&]2 . . . š´¨æò©ÿïãÉõìéõó Òõæéî® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ´°Èáìíÿãú@@Si qui furem occiderit, iniuria occiderit. Quam ob rem? €Quia ius constitutum nullum est. Quid, si se telo defen-€derit? Non iniuria. Quid ita? Quia constitutum est. ˜µïãÿäú. . . tamen per vim factum esset, tamen in eo ipso loco qui tuus €esset, non modo servos M. Tulli occidere iure non potuisti €verum etiam, si tectum hoc insciente aut per vim demolitus €esses quod hic in tuo aedificasset et suum esse defenderet, €id vi aut clam factum iudicaretur. Tu ipse iam statue quam €verum sit, cum paucas tegulas deicere impune familia tua €non potuerit, maximam caedem sine fraude facere potuisse. €Ego ipse tecto illo disturbato si hodie postulem, quod vi aut €clam factum sit, tu aut per arbitrum restituas aut sponsione €condemneris necesse est; nunc hoc probabis viris talibus, €cum aedificium tuo iure disturbare non potueris quod esset, €quem ad modum tu vis, in tuo, homines qui in eo aedificio fuerint te tuo iure potuisse occidere? 'At servus meus non €comparet, qui visus est cum tuis; at casa mea est incensa €a tuis.' Quid ad haec respondeam? Ostendi falsa esse; €verum tamen confitebor. Quid postea? Hoc sequitur, ut €familiam M. Tulli concidi oportuerit? Vix me hercule ut €corium peti, vix ut gravius expostulari; verum ut esses duris-€simus, agi quidem usitato iure et cotidiana actione potuit. €Quid opus fuit vi, quid armatis hominibus, quid caede, quid sanguine? 'At enim oppugnatum me fortasse venissent.' @1 €Haec est illorum in causa perdita extrema non oratio neque €defensio, sed coniectura et quasi divinatio. Illi oppugnatum €venturi erant? quem? Fabium. Quo consilio? Vt occi-€derent. Quam ob causam? quid ut proficerent? qui com-€peristi? et ut rem perspicuam quam paucissimis verbis agam, €dubitari hoc potest, recuperatores, utri oppugnasse videantur, qui ad villam venerunt, an qui in villa manserunt? qui occisi €sunt, an ei ex quorum numero saucius factus est nemo? qui €cur facerent, causa non fuit, an ei qui fecisse se confitentur? €Verum ut hoc tibi credam, metuisse te ne oppugnarere, quis €hoc statuit umquam, aut cui concedi sine summo omnium þ´·´ÿï°°¶ÿï‚ÔõìÿïƒÃéãÿ˜¸†ïãÿäúpericulo potest, ut eum iure potuerit occidere a quo metuisse €se dicat ne ipse posterius occideretur? Ÿæòÿôÿ@@@@{1FRAGMENTA}1 Ÿæò±áÿïãÖéãôïòéîõó ²°¹®²²ÈÿåúDicam vim factam a P. Fabi €familia, adversarii non negant. . . . €Damnum €datum esse M. Tullio concedis; vici unam rem. . . . €Vi hominibus armatis non negas; vici alteram. . . . €Dolo malo factum €negas; de hoc iudicium est. @1 ïãÍáòô® Ãáð® µµ¶®²³×éììéóÿæú@@Damnum passum esse M. Tullium convenit mihi cum €adversario, vi hominibus armatis rem gestam esse non in-€fitiantur, a familia P. Fabi commissam negare non audent; €an dolo malo factum sit ambigitur. ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ ¶°´ÈáìíÿçúDe hac re iudica-€bitis. Ÿæò²áÿïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³·²Ëÿèúˆexplicavi ïãÍáãò® ¦³äéææ® öåòâ® Ç̦ µ®¶°·Ëÿèú‰explicavit Ÿæò´ÿïãÉõì® Öéãôïò ¦³Ò®Ì®Í®¦ ´°²ÈáìíÿèúŠSi iudicaveritis sine dolo malo posse familiam con-€gregari, hominem occidi, omnibus facinorosis eandem licen-€tiam permiseritis. @1 ï°°·ÿï‚ÆïîôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO M. FONTEIO ORATIO}1 Ÿæò±ÿï㦳Åøãåòðôá Ãõóáîá¦ÿáú@@Illud vero quid est? quam habet in se rationem, quam €consuetudinem, quam similitudinem veritatis? quod ratio, €quod consuetudo, quod rei natura respuit, id credendumne €est? @@Numquid cuiquam iniquissimo disceptatori haec su-€spicio relinquenda est? @@Quid potest auctoritatis habere testis in dicendo suo €testimonio falsa veris miscens? @@Hoc ipso argumento cetera testimonia repudiare de-€betis. @@Latebra mendaci. @@Cn. Pompeius eximia virtute et felicitate in Hispania €bellum gessit. @@Industria et studio. @@Cn. Pompei, summi imperatoris et fortissimi viri, €gestum est subsidiis. @@Quid pugnant, quid struunt, quid nituntur? ‘ï㦳Æòáçíåîôá Îéåâõèò®¦ÿâú@@. . . [2o]2portuisse an ita dissolvit ut omnes alii dissolverunt? €Nam ita ego defendo M. Fonteium, iudices, itaque contendo @1 €post legem Valeriam latam . . . te . . . quaestore usque ad €T. Crispinum quaestorem aliter neminem solvisse; hunc €omnium superiorum, huius autem omnis qui postea fuerint auctoritatem dico secutos. Quid accusas, quid reprendis? €Nam quod in tabulis dodrantariis et quadrantariis, quas ait €ab Hirtuleio institutas, Fontei officium desiderat, non possum €existimare utrum ipse erret an vos in errorem inducere velit. €Quaero enim abs te, M. Plaetori, possitne tibi ipsi probata €esse nostra causa, si, qua in re abs te M. Fonteius accusatur, €auctorem habet eum quem tu maxime laudas Hirtuleium; €qua in re autem laudas Hirtuleium, Fonteius idem fecisse €reperitur. Reprehendis solutionis genus; eodem modo €Hirtuleium dissolvisse publicae tabulae coarguunt. Laudas €illum quod dodrantarias tabulas instituerit; easdem Fonteius €instituit et eodem genere pecuniae. Nam ne forte sis €nescius et istas tabulas existimes [2a]2d [2diversam v]2e[2te]2ris aeris €alieni rationem pertinere, ob unam causam et in uno genere €sunt institutae. Nam cum publicanis qui Africam, qui €Aquileiense por[2torium]2 . . . @@. . . cite . . . Nemo, nemo, inquam, iudices, reperietur €qui unum se in quaestura M. Fonteio nummum dedisse, aut €illum ex ea pecunia quae pro aerario solveretur detraxisse €dicat; nullius in tabulis ulla huius furti significatio, nullum €in eis nominibus intertrimenti aut deminutionis vestigium €reperietur. Atqui homines, si qui in hoc genere quaestionis €accusati sunt, reprehensos videmus primum testibus; difficile €est enim eum qui magistratui pecuniam dederit non aut €induci odio ut dicat aut cogi religione; deinde si qua gratia €testes deterrentur, tabulae quidem certe incorruptae atque €integrae manent. Fac omnis amicissimos Fonteio fuisse, @1 €tantum hominum numerum ignotissimorum atque alienissi-€morum pepercisse huius capiti, consuluisse famae; res ipsa €tamen ac ratio litterarum confectioque tabularum habet €hanc vim ut ex acceptis et datis quidquid fingatur, aut sur-€ripiatur, aut non constet, appareat. Acceptas populo Romano €pecunias omnis isti rettulerunt; si protinus aliis aeque €magnas aut solverunt aut dederunt, ut, quod acceptum €populo Romano est, id expensum cuipiam sit, certe nihil €potest esse detractum. Sin aliquid domum tulerunt, ex €eorum arca, e ra . . . @@Deorum hominumque fidem! testis non invenitur in €ducentiens et triciens sestertio! Quam multorum homi-€num? Sescentorum amplius. Quibus in terris gestum €negotium est? Illo, illo, inquam, loco quem videtis. Extra €ordinemne pecunia est data? Immo vero nummus nu[2l]2lus €sine litteris multis commotus est. Quae est igitur i[2st]2a €accusatio, quae [2f]2acilius possit A[2l]2pis quam paucos aerari €gradus ascendere, diligentius Rutenorum quam populi Ro-€mani defendat aerarium, libentius ignotis quam notis utatur, €alienigenis quam domesticis testibus, planius se confirmare €crimen libidine barbarorum quam nostrorum hominum litteris arbitretur? Duorum magistratuum, quorum uterque €in pecunia maxima tractanda procurandaque versatus est, €triumviratus et quaesturae, ratio sic redditur, iudices, ut in €eis rebus quae ante oculos gestae sunt, ad mu[2l]2tos pertinue-€runt, confectae publicis privatisque tabulis sunt, nulla signi-ficatio furti, nulla alicuius delicti suspicio reperiatur. Hi-€spaniensis legatio consecuta est turbulentissimo rei publicae €tempore, cum adventu L. Sullae maximi exercitus in Italiam €cives vi dissiderent, [2non]2 iudiciis ac legibus; atque hoc rei €publicae statu desperato qualis . . . @1 š‡¨æò©ÿïãÉõì® Öéãôïò ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¹·Èáìíÿãú@@Si nulla pecunia numerata est, cuius pecuniae quinqua-€gesima est? šˆ¨æò©ÿïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³³Èáìíÿäú@@Frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus am-€plissimae copiae e Gallia, equites numero plurimi e Gallia. š‰¨æò©ÿïãÁíí® Íáòã® ±µ®±²®´ÿåú@@Gallos post haec dilutius esse poturos, quod illi venenum €esse arbitrabuntur. šŠ¨æò©ÿïãÑõéîô® ¶®³®µ±ÿæú@@Plaetori matrem dum vixisset ludum, postquam mor-€tua esset magistros habuisse. ˜‹ï㦳Ãïä® Öáô®¦ åô áðïçòáðè®ÿçú@@. . . hoc praetore oppressam esse aere alieno Galliam. €A quibus versuras tantarum pecuniarum factas esse dicunt? €a Gallis? Nihil minus. A quibus igitur? A civibus Ro-€manis qui negotiantur in Gallia. Cur eorum verba [2non]2 €audimus? cur eorum tabulae nullae proferuntur? Insector €ultro atque insto accusatori, iudices; insector, inquam, et €flagito testis. Plus ego in hac causa laboris et operae con-€sumo in poscendis testibus quam ceteri defensores in re-€futandis. Audaciter hoc dico, iudices, non temere confirmo. €Referta Gallia negotiatorum est, plena civium Romanorum. €Nemo Gallorum sine cive Romano quicquam negoti gerit, €nummus in Gallia nullus sine civium Romanorum tabulis commovetur. Videte quo descendam, iudices, quam longe €videar ab consuetudine mea et cautione ac diligentia dis-€cedere. Vnae tabulae proferantur, in quibus vestigium sit €aliquod quod significet pecuniam [2M.]2 Fonteio datam, unum @1 €ex tot negotiatorum, colonorum, publicanorum, aratorum, €pecuariorum numero testem producant; vere accusatum €esse concedam. Pro di immortales! quae haec est causa, €quae defensio? Provinciae Galliae M. Fonteius praefuit, €quae constat ex eis generibus hominum et civitatum qui, ut €vetera mittam, partim nostra memoria bella cum populo €Romano acerba ac diuturna gesserunt, partim modo ab €nostris imperatoribus subacti, modo bello domiti, modo €triumphis ac monumentis notati, modo ab senatu agris €urbibusque multati sunt, partim qui cum ipso M. Fonteio €ferrum ac manus contulerunt multoque eius sudore ac €labore sub populi Romani imperium dicionemque ceci-derunt. Est in eadem provincia Narbo Martius, colonia no-€strorum civium, specula populi Romani ac propugnaculum €istis ipsis nationibus oppositum et obiectum; est item urbs €Massilia, de qua ante dixi, fortissimorum fidelissimorum-€que sociorum, qui Gallicorum bellorum pericula praecipuis €[2populi Romani]2 praemiis compensarunt; est praeterea [2maxi-€mus]2 numerus civium Romanorum atque [2equitum,]2 hominum €honestissimorum. Huic provinciae quae ex hac generum €varietate constaret M. Fonteius, ut dixi, praefuit; qui erant €hostes, subegit, qui proxime fuerant, eos ex eis agris quibus €erant multati decedere coegit, ceteris qui idcirco magnis þ´·´ÿï°°·ÿï‚ÆïîôÿïƒÃéãÿ˜ˆŒï㦳Ãïä® Öáô®¦ åô áðïçòáðè®ÿçúsaepe erant bellis superati ut semper populo Romano pare-€rent, magnos equitatus ad ea bella quae tum in toto orbe €terrarum a populo Romano gerebantur, magnas pecunias ad €eorum stipendium, maximum frumenti numerum ad Hi-spaniense bellum tolerandum imperavit. Is qui gessit in @1 €iudicium vocatur, vos qui in re non interfuistis causam una €cum populo Romano cognoscitis, dicunt contra quibus in-€vitissimis imperatum est, dicunt qui ex agris ex Cn. Pompei €decreto decedere sunt coacti, dicunt qui ex belli caede et €fuga nunc primum audent contra M. Fonteium inermem €consistere. Quid? coloni Narbonenses quid volunt, quid €existimant? Hunc per vos [2salvum]2 volunt, se per hunc in-€columis existimant esse. Quid Massiliensium civitas? €Hunc praesentem eis adfecit honoribus quos habuit am-€plissimos; vos autem absens orat atque obsecrat ut sua €religio, laudatio, auctoritas aliquid apud vestros animos mo-menti habuisse videatur. Quid? civium Romanorum quae €voluntas est? Nemo est ex tanto numero quin hunc optime €de provincia, de imperio, de sociis et civibus meritum esse €arbitretur. Quoniam igitur, iudices, qui oppugnatum M. Fon-€teium cognostis, qui defensum velint, statuite nunc quid €vestra aequitas, quid populi Romani dignitas postulet, utrum €colonis vestris, negotiatoribus vestris, amicissimis atque anti-€quissimis sociis et credere et consulere malitis, an eis quibus €neque propter iracundiam fidem neque propter infidelitatem honorem habere debetis. Quid? si maiorem etiam hominum €honestissimorum copiam adferam quae huius virtuti atque €innocentiae testimonio possit esse, tamenne plus Gallorum €consensio valebit quam summa auctoritas omnium? Cum €Galliae Fonteius praeesset, scitis, iudices, maximos populi €Romani exercitus in duabus Hispaniis clarissimosque im-€peratores fuisse. Quam multi equites Romani, quam multi €tribuni militum, quales et quot et quotiens legati ad eos @1 €[2exierunt]2! Exercitus praeterea Cn. Pompei maximus atque €ornatissimus hiemavit in Gallia M. Fonteio imperante. €Satisne vobis multos, satis idoneos testis et conscios videtur €ipsa fortuna esse voluisse earum rerum quae M. Fonteio €praetore gererentur in Gallia? Quem ex tanto hominum €numero testem in hac causa producere potestis? quis est €ex eo numero qui vobis auctor placeat? eo nos iam laudatore et teste utemur. Dubitabitis etiam diutius, iudices, quin €illud quod initio vobis proposui verissimum sit, aliud per €hoc iudicium nihil agi nisi ut M. Fonteio oppresso testi-€moniis eorum quibus multa rei publicae causa invitissimis €imperata sunt, segniores posthac ad imperandum ceteri sint, €cum videatis eos oppugnare quibus [2victoribus]2 populi Romani €imperium incolume esse non possit? €@@Obiectum est etiam quaestum M. Fonteium ex viarum €munitione fecisse, ut aut ne cogeret munire, aut id quod €munitum esset ne improbaret. Si et coacti sunt munire €omnes et multorum opera improbata sunt, certe utrumque €falsum est, et ob vacationem pretium datum, cum immunis €nemo fuerit, et ob probationem, cum multa improbata sint. Quid? si hoc crimen optimis nominibus delegare possimus, €et ita non ut culpam in alios transferamus, sed uti doceamus €eos isti munitioni praefuisse qui facile officium suum et €praestare et probare possunt, tamenne vos omnia in M. €Fonteium iratis testibus freti conferetis? Cum maioribus €rei publicae negotiis M. Fonteius impediretur, et cum ad €rem publicam pertineret viam Domitiam muniri, legatis suis, €primariis viris, C. Annio Bellieno et C. Fonteio, negotium €dedit; itaque praefuerunt; imperaverunt pro dignitate sua @1 €quod visum est et probaverunt; quod vos, si nulla alia ex €re, ex litteris quidem nostris quas exscripsistis et missis et €adlatis certe scire potuistis. Quas si antea non legistis, nunc €ex nobis quid de eis rebus Fonteius ad legatos suos scripserit, €quid ad eum illi rescripserint, cognoscite. L. M. &7ad& C. €&7Annivm leg&., &7ad& C. &7Fonteivm leg&., L. [2A.]2 &7ab& C. &7Annio &7leg&., &7ab& C. &7Fonteio leg&. Satis opinor esse perspicuum, €iudices, hanc rationem munitionis neque ad M. Fonteium €pertinere et ab eis esse tractatam quos nemo possit repre-€hendere. €@@Cognoscite nunc de crimine vinario, quod illi invidiosis-€simum et maximum esse voluerunt. Crimen a Plaetorio, €iudices, ita constitutum est, M. Fonteio non in Gallia primum €venisse in mentem ut portorium vini institueret, sed hac €inita iam ac proposita ratione Roma profectum. Itaque €Titurium Tolosae quaternos denarios in singulas vini €amphoras portori nomine exegisse; Croduni Porcium et €Munium ternos [2et]2 victoriatum, Vulchalone Servaeum binos €et victoriatum; atque in his locis ab eis portorium esse €exactum si qui Cobiomago_qui vicus inter Tolosam et €Narbonem est_deverterentur neque Tolosam ire vellent; €Elesiodulis C. Annium senos denarios ab eis qui ad hostem portarent exegisse. Video, iudices, esse crimen et genere €ipso magnum_vectigal enim esse impositum fructibus nostris €dicitur, et pecuniam permagnam ratione ista cogi potuisse @1 €confiteor_et invidia vel [2maximum]2; maxime enim inimici €hanc rem sermonibus divolgare voluerunt. Sed ego ita €existimo, quo maius crimen sit id quod ostendatur esse €falsum, hoc maiorem ab eo iniuriam fieri qui id confingat. €Volt enim magnitudine rei sic occupare animos eorum qui €audiunt ut difficilis aditus veritati relinquatur. €@@&7De crimine vinario&. &7De bello Vocontiorvm&. &7De €&7dispositione hibernorvm&. @@'At hoc Galli negant.' At ratio rerum et vis argumen-€torum coarguit. Potest igitur testibus iudex non credere? €Cupidis et iratis et coniuratis et ab religione remotis non €solum potest sed etiam debet. Etenim si, quia Galli dicunt, €idcirco M. Fonteius nocens existimandus est, quid mihi €opus est sapiente iudice, quid aequo quaesitore, quid oratore €non stulto? dicunt enim Galli; negare non possumus. Hic €si ingeniosi et periti et aequi iudicis has partis esse existi-€matis ut, quoniam quidem testes dicunt, sine ulla dubitatione €credendum sit, Salus ipsa virorum fortium innocentiam tueri €non potest; sin autem in rebus iudicandis non minimam €partem [2tenere]2 ad unam quamque rem aestimandam momen-€toque suo ponderandam sapientiam iudicis, [2videte]2 ne multo €vestrae maiores gravioresque partes sint ad cogitandum quam ad dicendum meae. Mihi enim semper una quaque de re €testis non solum semel verum etiam breviter interrogandus €est, saepe etiam non interrogandus, ne aut irato facultas ad €dicendum data aut cupido auctoritas attributa esse videatur; €vos et saepius eandem rem animis agitare et diutius uno €[2quoque]2 de teste cogitare potestis et, si quem nos interrogare €noluimus, quae causa nobis tacendi fuerit existimare debetis. @1 €Quam ob rem, si hoc iudici praescriptum lege aut officio €putatis, testibus credere, nihil est cur alius alio iudice €melior aut sapientior existimetur. Vnum est enim et simplex €aurium iudicium et promisce et communiter stultis ac sapientibus ab natura datum. Quid est igitur ubi elucere €possit prudentia, ubi discerni stultus auditor et credulus ab €religioso et sapienti iudice? Nimirum illud in quo ea quae €dicuntur a testibus coniecturae et cogitationi traduntur, €quanta auctoritate, quanta animi aequitate, quanto pudore, €quanta fide, quanta religione, quanto studio existimationis €bonae, quanta cura, quanto timore dicantur. An vero vos €id in testimoniis hominum barbarorum dubitabitis quod €persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi iudices €de clarissimis nostrae civitatis viris dubitandum non puta-€verunt? qui Cn. et Q. Caepionibus, L. et Q. Metellis testi-€bus in Q. Pompeium, hominem novum, non crediderunt, €quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et auctoritatem in €testimonio cupiditatis atque inimicitiarum suspicio derogavit. Ecquem hominem vidimus, ecquem vere commemorare €possumus parem consilio, gravitate, constantia, ceteris €virtutibus, honoris, ingeni, rerum gestarum ornamentis M. €Aemilio Scauro fuisse? Tamen huius cuius iniurati nutu €prope terrarum orbis regebatur iurati testimonio neque in €C. Fimbriam neque in C. Memmium creditum est; nolue-þ´·´ÿï°°·ÿï‚ÆïîôÿïƒÃéãÿ˜˜‡ï㦳Ãïä® Öáô®¦ åô áðïçòáðè®ÿçúrunt ei qui iudicabant hanc patere inimicitiis viam, quem €quisque odisset, ut eum testimonio posset tollere. Quantus €in L. Crasso pudor fuerit, quod ingenium, quanta auctoritas, €quis ignorat? Tamen is cuius etiam sermo testimoni €auctoritatem habebat, testimonio ipso, quae in M. Marcellum inimico animo dixit, probare non potuit. Fuit, fuit illis @1 €iudicibus divinum ac singulare, iudices, consilium, qui se €non solum de reo sed etiam de accusatore, de teste iudicare €arbitrabantur, quid fictum, quid fortuna ac tempore adlatum, €quid pretio corruptum, quid spe aut metu depravatum, quid €a cupiditate aliqua aut inimicitiis profectum videretur. Quae €si iudex non amplectetur omnia consilio, non animo ac €mente circumspiciet, si, ut quidque ex illo loco dicetur, ex €oraculo aliquo dici arbitrabitur, profecto satis erit, id quod €dixi antea, non surdum iudicem huic muneri atque officio €praeesse; nihil erit quam ob rem ille nescio quis sapiens €homo ac multarum rerum peritus ad res iudicandas requira-tur. An vero illi equites Romani quos nos vidimus, qui €nuper in re publica iudiciisque maxime floruerunt, habuerunt €tantum animi, tantum roboris ut L. [2Crasso, M.]2 Scauro testi €non crederent; vos Volcarum atque Allobrogum testimoniis €non credere timetis? Si inimico testi credi non oportuit, €inimicior Marcello Crassus aut Fimbriae Scaurus ex civilibus €studiis atque obtrectatione domestica quam huic Galli? €quorum qui optima in causa sunt, equites, frumentum €pecuniam semel atque iterum ac saepius invitissimi dare €coacti sunt, ceteri partim ex veteribus bellis agro multati, partim ab hoc ipso bello superati et oppressi. Si, qui ob €aliquod emolumentum suum cupidius aliquid dicere videntur, €eis credi non convenit, credo maius emolumentum Caepioni-€bus et Metellis propositum fuisse ex Q. Pompei damnatione, €cum studiorum suorum obtrectatorem sustulissent, quam €cunctae Galliae ex M. Fontei calamitate, in qua illa pro-€vincia prope suam immunitatem ac libertatem positam esse €arbitratur. An, si homines ipsos spectare convenit, id quod @1 €in teste profecto valere plurimum debet, non modo cum €summis civitatis nostrae viris sed cum infimo cive Romano €quisquam amplissimus Galliae comparandus est? Scit €Indutiomarus quid sit testimonium dicere? movetur eo €timore quo nostrum unus quisque, cum in eum locum pro-ductus est? Recordamini, iudices, quanto opere laborare €soleatis non modo quid dicatis pro testimonio sed etiam €quibus verbis utamini, ne quod minus moderate positum, ne €quod ab aliqua cupiditate prolapsum verbum esse videatur; €voltu denique laboratis ne qua significari possit suspicio €cupiditatis, ut et, cum proditis, existimatio sit quaedam €tacita de vobis pudoris ac religionis et, cum disceditis, ea diligenter conservata ac retenta videatur. Credo haec eadem €Indutiomarum in testimonio timuisse aut cogitavisse, qui €primum illud verbum consideratissimum nostrae consue-€tudinis 'arbitror', quo nos etiam tunc utimur cum ea €dicimus iurati quae comperta habemus, quae ipsi vidimus, €ex toto testimonio suo sustulit atque omnia se 'scire' dixit. €Verebatur enim videlicet ne quid apud vos populumque €Romanum de existimatione sua deperderet, ne qua fama €consequeretur eius modi, Indutiomarum, talem virum, tam €cupide, tam temere dixisse; non intellegebat se in testi-€monio nihil praeter vocem et os et audaciam neque civibus suis neque accusatoribus nostris praestare debere. An vero €istas nationes religione iuris iurandi ac metu deorum immor-€talium in testimoniis dicendis commoveri arbitramini? quae €tantum a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt, €quod ceterae pro religionibus suis bella suscipiunt, istae €contra omnium religiones; illae in bellis gerendis ab dis €immortalibus pacem ac veniam petunt, istae cum ipsis dis €immortalibus bella gesserunt. Hae sunt nationes quae €quondam tam longe ab suis sedibus Delphos usque ad @1 €Apollinem Pythium atque ad oraculum orbis terrae vexan-€dum ac spoliandum profectae sunt. Ab isdem gentibus €sanctis et in testimonio religiosis obsessum Capitolium est €atque ille Iuppiter cuius nomine maiores nostri vinctam testimoniorum fidem esse voluerunt. Postremo his quic-€quam sanctum ac religiosum videri potest qui, etiam si €quando aliquo metu adducti deos placandos esse arbitrantur, €humanis hostiis eorum aras ac templa funestant, ut ne €religionem quidem colere possint, nisi eam ipsam prius €scelere violarint? Quis enim ignorat eos usque ad hanc €diem retinere illam immanem ac barbaram consuetudinem €hominum immolandorum? Quam ob rem quali fide, quali €pietate existimatis esse eos qui etiam deos immortalis €arbitrentur hominum scelere et sanguine facillime posse €placari? Cum his vos testibus vestram religionem coniunge-€tis, ab [2his]2 quicquam sancte aut moderate dictum putabitis? Hoc vestrae mentes tam castae, tam integrae sibi suscipient €ut, cum omnes legati nostri qui illo triennio in Galliam €venerunt, omnes equites Romani qui in illa provincia €fuerunt, omnes negotiatores eius provinciae, denique omnes €in Gallia qui sunt socii populi Romani atque amici, M. €Fonteium incolumem esse cupiant, iurati privatim et publice €laudent, vos tamen cum Gallis iugulare malitis? Quid ut €secuti esse videamini? voluntatemne hominum? gravior €igitur vobis erit hostium voluntas quam civium? An digni-€tatem testium? potestis igitur ignotos notis, iniquos aequis, €alienigenas domesticis, cupidos moderatis, mercennarios €gratuitis, impios religiosis, inimicissimos huic imperio ac €nomini bonis ac fidelibus et sociis et civibus anteferre? @1 @@An vero dubitatis, iudices, quin insitas inimicitias istae €gentes omnes et habeant et gerant cum populi Romani €nomine? Sic existimatis eos hic sagatos bracatosque ver-€sari, animo demisso atque humili, ut solent ei qui adfecti €iniuriis ad opem iudicum supplices inferioresque confugiunt? €Nihil vero minus. Hi contra vagantur laeti atque erecti €passim toto foro cum quibusdam minis et barbaro atque €immani terrore verborum; quod ego profecto non crederem, €nisi aliquotiens ex ipsis accusatoribus vobiscum simul, iudices, €audissem, cum praeciperent ut caveretis ne hoc absoluto novum aliquod bellum Gallicum concitaretur. Si M. Fon-€teium, iudices, in causa deficerent omnia, si turpi adulescentia, €vita infami, magistratibus quos ante oculos vestros gessit €[2male gestis]2, convictus virorum bonorum testimoniis, lega-€tionibus flagitiose obitis, invisus suis omnibus in iudicium €vocaretur, si in eo iudicio colonorum populi Romani Narbo-€nensium, fidelissimorum sociorum Massiliensium, civium €Romanorum omnium testimoniis tabulisque premeretur, €tamen esset vobis magno opere providendum ne, quos ita €adflictos a vestris patribus maioribusque accepissetis ut €contemnendi essent, eos pertimuisse et eorum minis et terrore commoti esse videremini. Nunc vero cum laedat €nemo bonus, laudent omnes vestri cives atque socii, oppu-€gnent idem qui saepissime hanc urbem et hoc imperium €oppugnarunt, cumque inimici M. Fontei vobis ac populo €Romano minentur, amici ac propinqui supplicent vobis, €dubitabitis non modo vestris civibus, qui maxime gloria ac €laude ducuntur, verum etiam exteris nationibus [2et]2 gentibus €ostendere vos in sententiis ferendis civi parcere quam hosti cedere maluisse? Magna me hercules causa, iudices, absolu- @1 €tionis cum ceteris causis haec est, ne quae insignis huic €imperio macula atque ignominia suscipiatur, si hoc ita per-€latum erit in Galliam, senatores equitesque populi Romani €non testimoniis Gallorum, sed minis commotos rem ad illo-€rum libidinem iudicasse. Ita vero, si illi bellum facere €conabuntur, excitandus nobis erit ab inferis C. Marius qui €Indutiomaro isti minaci atque adroganti par in bello gerendo €esse possit, excitandus Cn. Domitius et Q. Maximus qui €nationem Allobrogum et [2belli]2 reliquias suis iterum armis €conficiat atque opprimat, aut, quoniam id quidem non €potest, orandus erit nobis amicus meus, M. Plaetorius, ut €suos novos clientis a bello faciendo deterreat, ut eorum €iratos animos atque horribilis impetus deprecetur, aut, si non þ´·´ÿï°°·ÿï‚ÆïîôÿïƒÃéãÿ˜¤ˆï㦳Ãïä® Öáô®¦ åô áðïçòáðè®ÿçúpoterit, M. Fabium, subscriptorem eius, rogabimus ut Allo-€brogum animos mitiget, quoniam apud illos Fabiorum nomen €amplissimum [2est]2. Volunt isti aut quiescere, id quod victi €ac subacti solent, aut, cum minantur, intellegere se populo €Romano non metum belli sed spem triumphi ostendere? @@Quod si in turpi reo patiendum non esset ut quicquam €isti se minis profecisse arbitrarentur, quid faciendum vobis €[2in]2 M. Fonteio arbitramini? de quo homine, iudices_iam €enim mihi videor hoc prope causa duabus actionibus pero-€rata debere dicere_de quo vos homine ne ab inimicis €quidem ullum fictum probrorum non modo crimen sed ne €maledictum quidem audistis. Ecquis umquam reus, prae-€sertim in hac vitae ratione versatus, in honoribus petendis, €in potestatibus, in imperiis gerendis, sic accusatus est ut @1 €nullum probrum, nullum facinus, nulla turpitudo quae €a libidine aut a petulantia aut ab audacia nata esset, ab €accusatore obiceretur, si non vera, at ficta cum aliqua ratione ac suspicione? M. Aemilium Scaurum, summum €nostrae civitatis virum, scimus accusatum a M. Bruto. Ex-€stant orationes, ex quibus intellegi potest multa in illum €ipsum Scaurum esse dicta, falso; quis negat? verum tamen €ab inimico dicta et obiecta. Quam multa M'. Aquilius €audivit in suo iudicio, quam multa L. Cotta, denique €P. Rutilius! qui, etsi damnatus est, mihi videtur tamen €inter viros optimos atque innocentissimos esse numerandus. €Ille igitur ipse homo sanctissimus ac temperantissimus multa €audivit in sua causa quae ad suspicionem stuprorum ac libidinum pertinerent. Exstat oratio hominis, ut opinio €mea fert, nostrorum hominum longe ingeniosissimi atque €eloquentissimi, C. Gracchi; qua in oratione permulta in €L. Pisonem turpia ac flagitiosa dicuntur. At in quem €virum! qui tanta virtute atque integritate fuit ut etiam illis €optimis temporibus, cum hominem invenire nequam nemi-€nem posses, solus tamen Frugi nominaretur. Quem cum €in contionem Gracchus vocari iuberet et viator quaereret, €quem Pisonem, quod erant plures: 'cogis me,' inquit, €'dicere inimicum meum Frugi.' Is igitur vir quem ne €inimicus quidem satis in appellando significare poterat, nisi €ante laudasset, qui uno cognomine declarabatur non modo €quis esset sed etiam qualis esset, tamen in falsam atque iniquam probrorum insimulationem vocabatur; M. Fonteius €ita duabus actionibus accusatus est ut obiectum nihil sit quo €significari vestigium libidinis, petulantiae, crudelitatis, au- @1 €daciae possit; non modo nullum facinus huius protulerunt €sed ne dictum quidem aliquod reprehenderunt. Quod si €aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum aut €quantam ad male dicendum licentiam, tantum haberent aut €[2ad]2 ementiendum animi aut ad fingendum ingeni, non meliore €fortuna ad probra non audienda M. Fonteius quam illi de €quibus antea commemoravi fuisset. Frugi igitur hominem, €iudices, frugi, inquam, et in omnibus vitae partibus modera-€tum ac temperantem, plenum pudoris, plenum offici, plenum €religionis videtis positum in vestra fide ac potestate, atque €ita ut commissus sit fidei, permissus potestati. @@Videte igitur utrum sit aequius hominem honestissimum, €virum fortissimum, civem optimum dedi inimicissimis atque €immanissimis nationibus an reddi amicis, praesertim cum €tot res sint quae vestris animis pro huius innocentis salute €supplicent, primum generis antiquitas, quam Tusculo, ex €clarissimo municipio, profectam in monumentis rerum gesta-€rum incisam ac notatam videmus, tum autem continuae prae-€turae, quae et ceteris ornamentis et existimatione innocentiae €maxime floruerunt, deinde recens memoria parentis, cuius €sanguine non solum Asculanorum manus, a qua interfectus €est, sed totum illud sociale bellum macula sceleris imbutum €est, postremo ipse cum in omnibus vitae partibus honestus €atque integer, tum in re militari cum summi consili et maximi €animi, tum vero usu quoque bellorum gerendorum in primis eorum hominum qui nunc sunt exercitatus. Qua re si etiam €monendi estis a me, iudices, quod non estis, videor hoc leviter €pro mea auctoritate vobis praecipere posse, ut ex eo genere €homines quorum cognita virtus, industria, felicitas in re mili- @1 €tari sit diligenter vobis retinendos existimetis. Fuit enim €maior talium [2tum]2 virorum in hac re publica copia; quae €cum esset, tamen eorum non modo saluti sed etiam honori €consulebatur. Quid nunc vobis faciendum est studiis mili-€taribus apud iuventutem obsoletis, [2fortissimis]2 autem homi-€nibus ac summis ducibus partim aetate, partim civitatis €discordiis ac rei publicae calamitate consumptis, cum tot €bella aut a nobis necessario suscipiantur aut subito atque €improvisa nascantur? nonne et hominem ipsum ad dubia €rei publicae tempora reservandum et ceteros studio laudis ac virtutis inflammandos putatis? Recordamini quos legatos €nuper in bello [2Italico]2 L. Iulius, quos P. Rutilius, quos L. Cato, €quos Cn. Pompeius habuerit; scietis fuisse tum M. Cornutum, €L. Cinnam, L. Sullam, praetorios homines, belli gerendi peri-€tissimos; praeterea C. Marium, P. Didium, Q. Catulum, €P. Crassum, non litteris homines ad rei militaris scientiam, €sed rebus gestis ac victoriis eruditos. Age vero, nunc inferte €oculos in curiam, introspicite penitus in omnis rei publicae €partis; utrum videtis nihil posse accidere ut tales viri desi-€derandi sint, an, si acciderit, eorum hominum copia populum €Romanum abundare? Quae si diligenter attendetis, pro-€fecto, iudices, virum ad labores belli impigrum, ad pericula €fortem, ad usum ac disciplinam peritum, ad consilia pru-€dentem, ad casum fortunamque felicem domi vobis ac liberis €vestris retinere quam inimicissimis populo Romano nationi-€bus et crudelissimis tradere et condonare maletis. @@At infestis prope signis inferuntur Galli in M. Fonteium €et instant atque urgent summo cum studio, summa cum €audacia. Video, iudices; sed multis et firmis praesidiis @1 €vobis adiutoribus isti immani atque intolerandae barbariae €resistemus. Primum obicitur contra istorum impetus Mace-€donia, fidelis et amica populo Romano provincia; quae cum €se ac suas urbis non solum consilio sed etiam manu M. Fontei €conservatam esse dicat, ut ipsa per hunc a Thraecum adventu €ac depopulatione defensa [2est]2, sic ab huius nunc capite Gallo-rum impetus terroresque depellit. Constituitur ex altera €parte ulterior Hispania, quae profecto [2non]2 modo religione €sua resistere istorum cupiditati potest sed etiam sceleratorum €hominum periuria testimoniis ac laudationibus suis refutare. €Atque ex ipsa etiam Gallia fidelissima et gravissima auxilia €sumuntur. Venit huic subsidio misero atque innocenti €Massiliensium cuncta civitas, quae non solum ob eam causam €laborat ut huic, a quo ipsa servata est, parem gratiam referre €videatur sed etiam quod ea condicione atque eo fato se in €eis terris conlocatam esse arbitratur ne quid nostris homini-bus istae gentes nocere possint. Propugnat pariter pro salute €M. Fontei Narbonensis colonia, quae per hunc ipsa nuper €obsidione hostium liberata nunc eiusdem miseriis ac periculis €commovetur. Denique ut oportet bello Gallico, ut maiorum €iura moresque praescribunt, nemo est civis Romanus qui sibi €ulla excusatione utendum putet; omnes illius provinciae €publicani, agricolae, pecuarii, ceteri negotiatores uno animo €M. Fonteium atque una voce defendunt. Quod si tantas €auxiliorum nostrorum copias Indutiomarus ipse despexerit, €dux Allobrogum ceterorumque Gallorum, num etiam de €matris hunc complexu, lectissimae miserrimaeque feminae, €vobis inspectantibus avellet atque abstrahet? praesertim cum €virgo Vestalis ex altera parte germanum fratrem complexa €teneat vestramque, iudices, ac populi Romani fidem im-€ploret; quae pro vobis liberisque vestris tot annos in dis @1 €immortalibus placandis occupata est ut ea nunc pro salute sua fratrisque sui animos vestros placare possit. Cui miserae €quod praesidium, quod solacium reliquum est hoc amisso? €Nam ceterae feminae gignere ipsae sibi praesidia et habere €domi fortunarum omnium socium participemque possunt; þ´·´ÿï°°·ÿï‚ÆïîôÿïƒÃéãÿ˜¯…ï㦳Ãïä® Öáô®¦ åô áðïçòáðè®ÿçúhuic vero virgini quid est praeter fratrem quod aut iucundum €aut carum esse possit? Nolite pati, iudices, aras deorum €immortalium Vestaeque matris cotidianis virginis lamenta-€tionibus de vestro iudicio commoneri; prospicite ne ille €ignis aeternus nocturnis Fonteiae laboribus vigiliisque ser-€vatus sacerdotis vestrae lacrimis exstinctus esse dicatur. Tendit ad vos virgo Vestalis manus supplices easdem quas €pro vobis dis immortalibus tendere consuevit. Cavete ne €periculosum superbumque sit eius vos obsecrationem re-€pudiare cuius preces si di aspernarentur, haec salva esse €non possent. Videtisne subito, iudices, virum fortissimum, €M. Fonteium, parentis et sororis commemoratione lacrimas €profudisse? Qui numquam in acie pertimuerit, qui se arma-€tus saepe in hostium manum multitudinemque immiserit, €cum in eius modi periculis eadem se solacia suis relinquere €arbitraretur quae suus pater sibi reliquisset, idem nunc con-€turbato animo pertimescit ne non modo ornamento et ad-€iumento non sit suis sed etiam cum acerbissimo luctu dedecus aeternum miseris atque ignominiam relinquat. O fortunam €longe disparem, M. Fontei, si deligere potuisses ut potius €telis tibi Gallorum quam periuriis intereundum esset! Tum €enim vitae socia virtus, mortis comes gloria fuisset; nunc €vero qui est dolor victoriae te atque imperi poenas ad eorum €arbitrium sufferre qui aut victi armis sunt aut invitissimi €paruerunt! A quo periculo defendite, iudices, civem fortem @1 €atque innocentem; curate ut nostris testibus plus quam €alienigenis credidisse videamini, plus saluti civium quam €hostium libidini consuluisse, graviorem duxisse eius obsecra-€tionem quae vestris sacris praesit quam eorum audaciam qui €cum omnium sacris delubrisque bella gesserunt. Postremo €prospicite, iudices, id quod ad dignitatem populi Romani €maxime pertinet, ut plus apud vos preces virginis Vestalis €quam minae Gallorum valuisse videantur. @1 ï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO A. CAECINA ORATIO}1 ‘@@Si, quantum in agro locisque desertis audacia potest, €tantum in foro atque in iudiciis impudentia valeret, non €minus nunc in causa cederet A. Caecina Sex. Aebuti impu-€dentiae, quam tum in vi facienda cessit audaciae. Verum €et illud considerati hominis esse putavit, qua de re iure €disceptari oporteret, armis non contendere, et hoc con-€stantis, quicum vi et armis certare noluisset, eum iure iudicioque superare. Ac mihi quidem cum audax prae-€cipue fuisse videtur Aebutius in convocandis hominibus €et armandis, tum impudens in iudicio, non solum quod in €iudicium venire ausus est_nam id quidem tametsi improbe €fit in aperta re, tamen malitia est iam usitatum_sed quod €non dubitavit id ipsum quod arguitur confiteri; nisi forte €hoc rationis habuit, quoniam, si facta vis esset moribus, €superior in possessione retinenda non fuisset, quia contra €ius moremque facta sit, A. Caecinam cum amicis metu €perterritum profugisse; nunc quoque in iudicio si causa €more institutoque omnium defendatur, nos inferiores in €agendo non futuros; sin a consuetudine recedatur, se, quo €impudentius egerit, hoc superiorem discessurum. Quasi €vero aut idem possit in iudicio improbitas quod in vi confi- @1 €dentia, aut nos non eo libentius tum audaciae cesserimus quo nunc impudentiae facilius obsisteremus. Itaque longe €alia ratione, recuperatores, ad agendam causam hac actione €venio atque initio veneram. Tum enim nostrae causae €spes erat posita in defensione mea, nunc in confessione €adversarii, tum in nostris, nunc vero in illorum testibus; €de quibus ego antea laborabam ne, si improbi essent, falsi €aliquid dicerent, si probi existimarentur, quod dixissent €probarent; nunc sum animo aequissimo. Si enim sunt €viri boni, me adiuvant, cum id iurati dicunt quod ego €iniuratus insimulo; sin autem minus idonei, me non lae-€dunt, cum eis sive creditur, [2creditur]2 hoc ipsum quod nos €arguimus, sive fides non habetur, de adversarii testium fide €derogatur. @@Verum tamen cum illorum actionem causae considero, €non video quid impudentius dici possit, cum autem vestram €in iudicando dubitationem, vereor ne id quod videntur impu-€denter fecisse astute et callide fecerint. Nam, si negassent €vim hominibus armatis esse factam, facile honestissimis €testibus in re perspicua tenerentur; sin confessi essent et €id quod nullo tempore iure fieri potest tum ab se iure €factum esse defenderent, sperarunt, id quod adsecuti sunt, €se iniecturos vobis causam deliberandi et iudicandi iustam €moram ac religionem. Simul illud quod indignissimum €est futurum arbitrati sunt, ut in hac causa non de improbi-€tate Sex. Aebuti, sed de iure civili iudicium fieri videretur. Qua in re, si mihi esset unius A. Caecinae causa agenda, €profiterer satis idoneum esse me defensorem, propterea €quod fidem meam diligentiamque praestarem; quae cum €sunt in actore causae, nihil est in re praesertim aperta ac @1 €simplici quod excellens ingenium requiratur. Sed cum €de eo mihi iure dicendum sit, quod pertineat ad omnis, €quodque constitutum sit a maioribus, conservatum usque €ad hoc tempus, quo sublato non solum pars aliqua iuris €deminuta, sed etiam vis ea quae iuri maxime est adversaria €iudicio confirmata esse videatur, video summi ingeni causam €esse, non ut id demonstretur quod ante oculos est sed ne, €si quis vobis error in tanta re sit obiectus, omnes potius €me arbitrentur causae quam vos religioni vestrae defuisse. Quamquam ego mihi sic persuadeo, recuperatores, non vos €tam propter iuris obscuram dubiamque rationem bis iam €de eadem causa dubitasse quam, quod videtur ad summam €illius existimationem hoc iudicium pertinere, moram ad €condemnandum quaesisse simul et illi spatium ad sese €conligendum dedisse. Quod quoniam iam in consuetu-€dinem venit et id viri boni vestri similes in iudicando €faciunt, reprehendendum fortasse minus, querendum vero €magis etiam videtur, ideo quod omnia iudicia aut distra-€hendarum controversiarum aut puniendorum maleficiorum €causa reperta sunt, quorum alterum levius est, propterea €quod et minus laedit et persaepe disceptatore domestico €diiudicatur, alterum est vehementissimum, quod et ad gra-€viores res pertinet et non honorariam operam amici, sed severitatem iudicis ac vim requirit. Quod est gravius, et €cuius rei causa maxime iudicia constituta sunt, id iam mala €consuetudine dissolutum est. Nam ut quaeque res est €turpissima, sic maxime et maturissime vindicanda est, at €eadem, quia existimationis periculum est, tardissime iudi- @1 €catur. Qui igitur convenit, quae causa fuerit ad consti-€tuendum iudicium, eandem moram esse ad iudicandum? €Si quis quod spopondit, qua in re verbo se uno obligavit, €id non facit, maturo iudicio sine ulla religione iudicis €condemnatur; qui per tutelam aut societatem aut rem €mandatam aut fiduciae rationem fraudavit quempiam, in eo quo delictum maius est, eo poena est tardior? 'Est €enim turpe iudicium.' Ex facto quidem turpi. Videte €igitur quam inique accidat, quia res indigna sit, ideo €turpem existimationem sequi; quia turpis existimatio sequa-€tur, ideo rem indignam non vindicari. Ac si qui mihi hoc €iudex recuperatorve dicat: 'potuisti enim leviore actione €confligere, potuisti ad tuum ius faciliore et commodiore €iudicio pervenire; qua re aut muta actionem aut noli mihi €instare ut iudicem tamen,' is aut timidior videatur quam €fortem, aut cupidior quam sapientem iudicem esse aequum €est, si aut mihi praescribat quem ad modum meum ius €persequar, aut ipse id quod ad se delatum sit non audeat €iudicare. Etenim si praetor is qui iudicia dat numquam €petitori praestituit qua actione illum uti velit, videte quam €iniquum sit constituta iam re iudicem quid agi potuerit aut quid possit, non quid actum sit quaerere. Verum tamen €nimiae vestrae benignitati pareremus, si alia ratione ius €nostrum recuperare possemus. Nunc vero quis est qui aut €vim hominibus armatis factam relinqui putet oportere aut €eius rei leviorem actionem nobis aliquam demonstrare €possit? Ex quo genere peccati, ut illi clamitant, vel iniu- @1 €riarum vel capitis iudicia constituta sunt, in eo potestis þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜‰ˆˆatrocitatem nostram reprehendere, cum videatis nihil aliud €actum nisi possessionem per interdictum esse repetitam? €Verum, sive vos existimationis illius periculum sive iuris €dubitatio tardiores fecit adhuc ad iudicandum, alterius rei €causam vosmet ipsi iam vobis saepius prolato iudicio sustu-€listis, alterius ego vobis hodierno die causam profecto €auferam, ne diutius de controversia nostra ac de communi iure dubitetis. Et si forte videbor altius initium rei €demonstrandae petisse quam me ratio iuris eius de quo €iudicium est et natura causae coegerit, quaeso ut ignoscatis. €Non enim minus laborat A. Caecina ne summo iure egisse €quam ne certum ius non obtinuisse videatur. €@@M. Fulcinius fuit, recuperatores, e municipio Tarquini-€ensi; qui et domi suae cum primis honestus existimatus est €et Romae argentariam non ignobilem fecit. Is habuit in €matrimonio Caesenniam, eodem e municipio summo loco €natam et probatissimam feminam, sicut et vivus ipse multis rebus ostendit et in morte sua testamento declaravit. Huic €Caesenniae fundum in agro Tarquiniensi vendidit tempori-€bus illis difficillimis solutionis; cum uteretur uxoris dote €numerata, quo mulieri res esset cautior, curavit ut in eo fundo €dos conlocaretur. Aliquanto post iam argentaria dissoluta €Fulcinius huic fundo uxoris continentia quaedam praedia at-€que adiuncta mercatur. Moritur Fulcinius_multa enim, quae €sunt in re, quia remota sunt a causa, praetermittam_testa-€mento facit heredem quem habebat e Caesennia filium; €usum et fructum omnium bonorum suorum Caesenniae @1 legat ut frueretur una cum filio. Magnus honos viri iucun-€dus mulieri fuisset, si diuturnum esse licuisset; frueretur €enim bonis cum eo quem suis bonis heredem esse cupiebat €et ex quo maximum fructum ipsa capiebat. Sed hunc €fructum mature fortuna ademit. Nam brevi tempore €M. Fulcinius adulescens mortuus est; heredem P. Caesen-€nium fecit; uxori grande pondus argenti matrique partem €maiorem bonorum legavit. Itaque in partem mulieres €vocatae sunt. @@Cum esset haec auctio hereditaria constituta, Aebutius €iste, qui iam diu Caesenniae viduitate ac solitudine aleretur €ac se in eius familiaritatem insinuasset, hac ratione ut cum €aliquo suo compendio negotia mulieris, si qua acciderent, €controversiasque susciperet, versabatur eo quoque tempore €in his rationibus auctionis et partitionis atque etiam se ipse €inferebat et intro dabat et in eam opinionem Caesenniam €adducebat ut mulier imperita nihil putaret agi callide posse, ubi non adesset Aebutius. Quam personam iam ex coti-€diana vita cognostis, recuperatores, mulierum adsentatoris, €cognitoris viduarum, defensoris nimium litigiosi, contriti ad €Regiam, inepti ac stulti inter viros, inter mulieres periti €iuris et callidi, hanc personam imponite Aebutio. Is enim €Caesenniae fuit Aebutius_ne forte quaeratis, num propin-€quus?_nihil alienius_amicus a patre aut a viro traditus? €_nihil minus_quis igitur? ille, ille quem supra deformavi, €voluntarius amicus mulieris non necessitudine aliqua, sed €ficto officio simulataque sedulitate coniunctus magis oppor-tuna opera non numquam quam aliquando fideli. Cum @1 €esset, ut dicere institueram, constituta auctio Romae, suade-€bant amici cognatique Caesenniae, id quod ipsi quoque €mulieri veniebat in mentem, quoniam potestas esset emendi €fundum illum Fulcinianum, qui fundo eius antiquo con-€tinens esset, nullam esse rationem amittere eius modi occa-€sionem, cum ei praesertim pecunia ex partitione deberetur; €nusquam posse eam melius conlocari. Itaque hoc mulier €facere constituit; mandat ut fundum sibi emat,_cui tandem? €_cui putatis? an non in mentem vobis venit omnibus illius €hoc munus esse ad omnia mulieris negotia parati, sine quo nihil satis caute, nihil satis callide posset agi? Recte atten-€ditis. Aebutio negotium datur. Adest ad tabulam, licetur €Aebutius; deterrentur emptores multi partim gratia Caesen-€niae, partim etiam pretio. Fundus addicitur Aebutio; €pecuniam argentario promittit Aebutius; quo testimonio €nunc vir optimus utitur sibi emptum esse. Quasi vero aut €nos ei negemus addictum aut tum quisquam fuerit qui €dubitaret quin emeretur Caesenniae, cum id plerique scirent, €omnes fere audissent, [2qui non audisset,]2 is coniectura ad-€sequi posset, cum pecunia Caesenniae ex illa hereditate €deberetur, eam porro in praediis conlocari maxime expe-€diret, essent autem praedia quae mulieri maxime conve-€nirent, ea venirent, liceretur is quem Caesenniae dare €operam nemo miraretur, sibi emere nemo posset suspicari. Hac emptione facta pecunia solvitur a Caesennia; cuius rei €putat iste rationem reddi non posse quod ipse tabulas aver-€terit; se autem habere argentarii tabulas in quibus sibi €expensa pecunia lata sit acceptaque relata. Quasi id aliter €fieri oportuerit. Cum omnia ita facta essent, quem ad @1 €modum nos defendimus, Caesennia fundum possedit loca-€vitque; neque ita multo post A. Caecinae nupsit. Vt in €pauca conferam, testamento facto mulier moritur; facit €heredem ex deunce et semuncia Caecinam, ex duabus sex-€tulis M. Fulcinium, libertum superioris viri, Aebutio sextu-€lam aspergit. Hanc sextulam illa mercedem isti esse €voluit adsiduitatis et molestiae si quam ceperat. Iste €autem hac sextula se ansam retinere omnium controver-€siarum putat. @@Iam principio ausus est dicere non posse heredem esse €Caesenniae Caecinam, quod is deteriore iure esset quam €ceteri cives propter incommodum Volaterranorum calamita-€temque civilem. Itaque homo timidus imperitusque, qui €neque animi neque consili satis haberet, non putavit esse €tanti hereditatem ut de civitate in dubium veniret; concessit, €credo, Aebutio, quantum vellet de Caesenniae bonis ut €haberet. Immo, ut viro forti ac sapienti dignum fuit, ita calumniam stultitiamque eius obtrivit ac contudit. In pos-€sessione bonorum cum esset, et cum iste sextulam suam €nimium exaggeraret, nomine heredis arbitrum familiae her-€ciscundae postulavit. Atque illis paucis diebus, postea quam €videt nihil se ab A. Caecina posse litium terrore abradere, €homini Romae in foro denuntiat fundum illum de quo ante €dixi, cuius istum emptorem demonstravi fuisse mandatu €Caesenniae, suum esse seseque sibi emisse. Quid ais? €istius ille fundus est quem sine ulla controversia quadrien-€nium, hoc est ex quo tempore fundus veniit, quoad vixit, @1 €possedit Caesennia? 'Vsus enim,' inquit, 'eius fundi et fructus testamento viri fuerat Caesenniae.' Cum hoc novae €litis genus tam malitiose intenderet, placuit Caecinae de €amicorum sententia constituere, quo die in rem praesentem €veniretur et de fundo Caecina moribus deduceretur. Con-€loquuntur; dies ex utriusque commodo sumitur. Caecina €cum amicis ad diem venit in castellum Axiam, a quo loco €fundus is de quo agitur non longe abest. Ibi certior fit €a pluribus homines permultos liberos atque servos coegisse €et armasse Aebutium. Cum id partim mirarentur, partim €non crederent, ecce ipse Aebutius in castellum venit; de-€nuntiat Caecinae se armatos habere; abiturum eum non €esse, si accessisset. Caecinae placuit et amicis, quoad vide-retur salvo capite fieri posse, experiri tamen. De castello €descendunt, in fundum proficiscuntur. Videtur temere €commissum, verum, ut opinor, hoc fuit causae: tam temere €istum re commissurum quam verbis minitabatur nemo €putavit. Atque iste ad omnis introitus qua adiri poterat €non modo in eum fundum de quo erat controversia, sed €etiam in illum proximum de quo nihil ambigebatur armatos €homines opponit. Itaque primo cum in antiquum fundum €ingredi vellet, quod ea proxime accedi poterat, frequentes armati obstiterunt. Quo loco depulsus Caecina tamen qua €potuit ad eum fundum profectus [2est]2 in quo ex conventu €vim fieri oportebat; eius autem fundi extremam partem €oleae derecto ordine definiunt. Ad eas cum accederetur, €iste cum omnibus copiis praesto fuit servumque suum no-€mine Antiochum ad se vocavit et voce clara imperavit ut @1 €eum qui illum olearum ordinem intrasset occideret. Homo €mea sententia prudentissimus Caecina tamen in hac re plus €mihi animi quam consili videtur habuisse. Nam cum et þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜–ˆŠarmatorum multitudinem videret et eam vocem Aebuti €quam commemoravi audisset, tamen accessit propius et iam €ingrediens intra finem eius loci quem oleae terminabant €impetum armati Antiochi ceterorumque tela atque incursum €refugit. Eodem tempore se in fugam conferunt amici €advocatique eius metu perterriti, quem ad modum illorum testem dicere audistis. His rebus ita gestis P. Dolabella €praetor interdixit, ut est consuetudo, &7de vi hominibvs ar&-€&7matis& sine ulla exceptione, tantum ut unde deiecisset €restitueret. Restituisse se dixit. [2Sponsio facta est. Hac de]2 €sponsione vobis iudicandum est. €@@Maxime fuit optandum Caecinae, recuperatores, ut con-€troversiae nihil haberet, secundo loco ut ne cum tam im-€probo homine, tertio ut cum tam stulto haberet. Etenim €non minus nos stultitia illius sublevat quam laedit impro-€bitas. Improbus fuit, quod homines coegit, armavit, coactis €armatisque vim fecit. Laesit in eo Caecinam, sublevat €ibidem; nam in eas ipsas res quas improbissime fecit testi-monia sumpsit et eis in causa testimoniis utitur. Itaque €mihi certum est, recuperatores, ante quam ad meam defen-€sionem meosque testis venio, illius uti confessione et testi-€moniis; qui confitetur atque ita libenter confitetur ut non €solum fateri sed etiam profiteri videatur, recuperatores: €'convocavi homines, coegi, armavi, terrore mortis ac peri-€culo capitis ne accederes obstiti; ferro,' inquit, 'ferro'_et €hoc dicit in iudicio_'te reieci atque proterrui.' Quid? @1 €testes quid aiunt? P. Vetilius, propinquus Aebuti, se Ae-€butio cum armatis servis venisse advocatum. Quid prae-€terea? Fuisse compluris armatos. Quid aliud? Minatum €esse Aebutium Caecinae. Quid ego de hoc teste dicam €nisi hoc, recuperatores, ut ne idcirco minus ei credatis quod €homo minus idoneus habetur, sed ideo credatis quod ex €illa parte id dicit quod illi causae maxime sit alienum? A. Terentius, alter testis, non modo Aebutium sed etiam se €pessimi facinoris arguit. In Aebutium hoc dicit, armatos €homines fuisse, de se autem hoc praedicat, Antiocho, Aebuti €servo, se imperasse ut in Caecinam advenientem cum ferro €invaderet. Quid loquar amplius de hoc homine? In €quem ego hoc dicere, cum rogarer a Caecina, numquam €volui, ne arguere illum rei capitalis viderer, de eo dubito €nunc quo modo aut loquar aut taceam, cum ipse hoc de se iuratus praedicet. Deinde L. Caelius non solum Aebutium €cum armatis dixit fuisse compluribus verum etiam cum €advocatis perpaucis eo venisse Caecinam. De hoc ego €teste detraham? cui aeque ac meo testi ut credatis postulo. €P. Memmius secutus est qui suum non parvum beneficium €commemoravit in amicos Caecinae, quibus sese viam per €fratris sui fundum dedisse dixit qua effugere possent, cum €essent omnes metu perterriti. Huic ego testi gratias agam, €quod et in re misericordem se praebuerit et in testimonio religiosum. A. Atilius et eius filius L. Atilius et armatos €ibi fuisse et se suos servos adduxisse dixerunt; etiam hoc €amplius: cum Aebutius Caecinae malum minaretur, ibi tum €Caecinam postulasse ut moribus deductio fieret. Hoc idem @1 €P. Rutilius dixit, et eo libentius dixit ut aliquando in iudicio €eius testimonio creditum putaretur. Duo praeterea testes €nihil de vi, sed de re ipsa atque emptione fundi dixerunt; €P. Caesennius, auctor fundi, non tam auctoritate gravi quam €corpore, et argentarius Sex. Clodius cui cognomen est €Phormio, nec minus niger nec minus confidens quam ille €Terentianus est Phormio, nihil de vi dixerunt, nihil prae-terea quod ad vestrum iudicium pertineret. Decimo vero €loco testis exspectatus et ad extremum reservatus dixit, €senator populi Romani, splendor ordinis, decus atque orna-€mentum iudiciorum, exemplar antiquae religionis, Fidicu-€lanius Falcula; qui cum ita vehemens acerque venisset ut €non modo Caecinam periurio suo laederet sed etiam mihi €videretur irasci, ita eum placidum mollemque reddidi, ut €non auderet, sicut meministis, iterum dicere quot milia €fundus suus abesset ab urbe. Nam cum dixisset minus €&7iь#1100#1100, populus cum risu adclamavit ipsa esse. Meminerant enim omnes quantum in Albiano iudicio accepisset. In €eum quid dicam nisi id quod negare non possit, venisse in €consilium publicae quaestionis, cum eius consili iudex non €esset, et in eo consilio, cum causam non audisset et potestas €esset ampliandi, dixisse sibi liquere; cum de incognita re €iudicare voluisset, maluisse condemnare quam absolvere; €cum, si uno minus damnarent, condemnari reus non posset, €non ad cognoscendam causam sed ad explendam damna-€tionem praesto fuisse? Vtrum gravius aliquid in quempiam €dici potest quam ad hominem condemnandum quem num- @1 €quam vidisset neque audisset adductum esse pretio? an €certius quicquam obici potest quam quod is cui obicitur ne nutu quidem infirmare conatur? Verum tamen is testis, €_ut facile intellegeretis eum non adfuisse animo, cum causa €ab illis ageretur testesque dicerent, sed tantisper de aliquo €reo cogitasse_cum omnes ante eum dixissent testes arma-€tos cum Aebutio fuisse compluris, solus dixit non fuisse. €Visus est mihi primo veterator intellegere praeclare quid €causae obstaret, et tantum modo errare, quod omnis €testis infirmaret qui ante eum dixissent: cum subito, ecce €idem qui solet, duos solos servos armatos fuisse dixit. Quid €huic tu homini facias? nonne concedas interdum ut excusa-€tione summae stultitiae summae improbitatis odium depre-cetur? Vtrum, recuperatores, his testibus non credidistis, €cum quid liqueret non habuistis? at controversia non erat €quin verum dicerent. An in coacta multitudine, in armis, in €telis, in praesenti metu mortis perspicuoque periculo caedis €dubium vobis fuit inesse vis aliqua videretur necne? Qui-€bus igitur in rebus vis intellegi potest, si in his non intelle-€getur? An vero illa defensio vobis praeclara visa est: €'Non deieci, sed obstiti; non enim sum passus in fundum €ingredi, sed armatos homines opposui, ut intellegeres, si in €fundo pedem posuisses, statim tibi esse pereundum?' €Quid ais? is qui armis proterritus, fugatus, pulsus est, non videtur esse deiectus? Posterius de verbo videbimus; €nunc rem ipsam ponamus quam illi non negant et eius rei €ius actionemque quaeramus. €@@Est haec res posita quae ab adversario non negatur, @1 €Caecinam, cum ad constitutam diem tempusque venisset ut €vis ac deductio moribus fieret, pulsum prohibitumque esse €vi coactis hominibus et armatis. Cum hoc constet, ego, €homo imperitus iuris, ignarus negotiorum ac litium, hanc €puto me habere actionem, ut per interdictum meum ius €teneam atque iniuriam tuam persequar. Fac in hoc errare €me nec ullo modo posse per hoc interdictum id adsequi quod velim; te uti in hac re magistro volo. Quaero sitne €aliqua huius rei actio an nulla. Convocari homines pro-€pter possessionis controversiam non oportet, armari multitu-€dinem iuris retinendi causa non convenit; nec iuri quic-€quam tam inimicum quam vis nec aequitati quicquam €tam infestum est quam convocati homines et armati. €Quod cum ita sit resque eius modi sit ut in primis a magi-€stratibus animadvertenda videatur, iterum quaero sitne eius €rei aliqua actio an nulla. Nullam esse dices? Audire €cupio, qui in pace et otio, cum manum fecerit, copias para-€rit, multitudinem hominum coegerit, armarit, instruxerit, €homines inermos qui ad constitutum experiendi iuris gratia €venissent armis, viris, terrore periculoque mortis reppulerit, fugarit, averterit, hoc dicat: 'Feci equidem quae dicis €omnia, et ea sunt et turbulenta et temeraria et periculosa. €Quid ergo est? impune feci; nam quid agas mecum ex €iure civili ac praetorio non habes.' Itane vero? recupera-€tores, hoc vos audietis et apud vos dici patiemini saepius? €Cum maiores nostri tanta diligentia prudentiaque fuerint ut €omnia omnium non modo tantarum rerum sed etiam tenuis-€simarum iura statuerint persecutique sint, hoc genus unum €vel maximum praetermitterent, ut, si qui me exire domo @1 €mea coegisset armis, haberem actionem, si qui introire prohi-€buisset, non haberem? Nondum de Caecinae causa dis-€puto, nondum de iure possessionis nostrae loquor; tantum þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜£de tua defensione, C. Piso, quaero. Quoniam ita dicis et €ita constituis, si Caecina, cum in fundo esset, inde deiectus €esset, tum per hoc interdictum eum restitui oportuisse; €nunc vero deiectum nullo modo esse inde ubi non fuerit; €hoc interdicto nihil nos adsecutos esse: quaero, si te hodie €domum tuam redeuntem coacti homines et armati non €modo limine tectoque aedium tuarum sed primo aditu vesti-€buloque prohibuerint, quid acturus sis. Monet amicus €meus te, L. Calpurnius, ut idem dicas quod ipse antea dixit, €iniuriarum. Quid ad causam possessionis, quid ad resti-€tuendum eum quem oportet restitui, quid denique ad ius €civile, aut ad praetoris notionem atque animadversionem? €Ages iniuriarum. Plus tibi ego largiar; non solum egeris €verum etiam condemnaris licet; num quid magis possidebis? €actio enim iniuriarum non ius possessionis adsequitur sed €dolorem imminutae libertatis iudicio poenaque mitigat. Praetor interea, Piso, tanta de re tacebit? quem ad modum €te restituat in aedis tuas non habebit? Qui dies totos aut €vim fieri vetat aut restitui factam iubet, qui de fossis, de €cloacis, de minimis aquarum itinerumque controversiis inter-€dicit, is repente obmutescet, in atrocissima re quid faciat €non habebit? et C. Pisoni domo tectisque suis prohibito, €[2prohibito]2 inquam, per homines coactos et armatos, praetor €quem ad modum more et exemplo opitulari possit non @1 €habebit? Quid enim dicet, aut quid tu tam insigni accepta €iniuria postulabis? 'Vnde vi prohibitus?' Sic nemo um-€quam interdixit; novum est, non dico inusitatum, verum €omnino inauditum. 'Vnde deiectus?' Quid proficies, €cum illi hoc respondebunt tibi quod tu nunc mihi, armatis €se tibi obstitisse ne in aedis accederes; deici porro nullo modo potuisse qui non accesserit? 'Deicior ego,' inquis, €'si quis meorum deicitur omnino.' Iam bene agis; a verbis €enim recedis et aequitate uteris. Nam verba quidem ipsa €si sequi volumus, quo modo tu deiceris, cum servus tuus €deicitur? Verum ita est uti dicis; te deiectum debeo €intellegere, etiam si tactus non fueris. Nonne? Age nunc, €si ne tuorum quidem quisquam loco motus erit atque €omnes in aedibus adservati ac retenti, tu solus prohibitus €et a tuis aedibus vi atque armis proterritus, utrum hanc €actionem habebis qua nos usi sumus, an aliam quampiam, €an omnino nullam? Nullam esse actionem dicere in re €tam insigni tamque atroci neque prudentiae neque auctori-€tatis tuae est; alia si quae forte est quae nos fugerit, dic quae sit; cupio discere. Haec si est qua nos usi sumus €te iudice vincamus necesse est. Non enim vereor ne hoc €dicas, in eadem causa eodem interdicto te oportere restitui, €Caecinam non oportere. Etenim cui non perspicuum est €ad incertum revocari bona, fortunas, possessiones omnium, €si ulla ex parte sententia huius interdicti deminuta aut infir-€mata sit, si auctoritate virorum talium vis armatorum homi- @1 €num iudicio approbata videatur, in quo iudicio non de €armis dubitatum sed de verbis quaesitum esse dicatur? €Isne apud vos obtinebit causam suam qui se ita defenderit: €'reieci ego te armatis hominibus, non deieci,' ut tantum €facinus non in aequitate defensionis, sed in una littera la-tuisse videatur? Huiusce rei vos statuetis nullam esse €actionem, nullum experiendi ius constitutum, qui obstiterit €armatis hominibus, qui multitudine coacta non introitu, €sed omnino aditu quempiam prohibuerit? Quid ergo? €hoc quam habet vim, ut distare aliquid aut ex aliqua parte €differre videatur, utrum, pedem cum intulero atque in pos-€sessione vestigium fecero, tum expellar ac deiciar, an eadem €vi et isdem armis mihi ante occurratur, ne non modo in-€trare verum aspicere aut aspirare possim? Quid hoc ab €illo differt, ut ille cogatur restituere qui ingressum expulerit, ille qui ingredientem reppulerit non cogatur? Videte, per €deos immortalis! quod ius nobis, quam condicionem vobis-€met ipsis, quam denique civitati legem constituere velitis. €Huiusce generis una est actio per hoc interdictum quo nos €usi sumus constituta; ea si nihil valet aut si ad hanc rem €non pertinet, quid neglegentius aut quid stultius maioribus €nostris dici potest, qui aut tantae rei praetermiserint actio-€nem aut eam constituerint quae nequaquam satis verbis €causam et rationem iuris amplecteretur? Hoc est pericu-€losum, dissolvi hoc interdictum, est captiosum omnibus €rem ullam constitui eius modi quae, cum armis gesta sit, €rescindi iure non possit; verum tamen illud est turpissi-€mum, tantae stultitiae prudentissimos homines condemnari, @1 €ut vos iudicetis huius rei ius atque actionem in mentem €maioribus nostris non venisse. @@'Queramur,' inquit, 'licet; tamen hoc interdicto Aebutius €non tenetur.' Quid ita? 'Quod vis Caecinae facta non €est.' Dici in hac causa potest, ubi arma fuerint, ubi coacta €hominum multitudo, ubi instructi et certis locis cum ferro €homines conlocati, ubi minae, pericula terroresque mortis, €ibi vim non fuisse? 'Nemo,' inquit, 'occisus est neque €saucius [2factus]2.' Quid ais? cum de possessionis controversia €et de privatorum hominum contentione iuris loquamur, tu €vim negabis factam, si caedes et occisio facta non erit? €At exercitus maximos saepe pulsos et fugatos esse dico €terrore ipso impetuque hostium sine cuiusquam non modo morte verum etiam volnere. Etenim, recuperatores, non ea €sola vis est quae ad corpus nostrum vitamque pervenit, sed €etiam multo maior ea quae periculo mortis iniecto formidine €animum perterritum loco saepe et certo de statu demovet. €Itaque saucii saepe homines cum corpore debilitantur, animo €tamen non cedunt neque eum relinquunt locum quem €statuerunt defendere; at alii pelluntur integri; ut non €dubium sit quin maior adhibita vis ei sit cuius animus sit perterritus quam illi cuius corpus volneratum sit. Quod si €vi pulsos dicimus exercitus esse eos qui metu ac tenui saepe €suspicione periculi fugerunt, et si non solum impulsu scuto-€rum neque conflictu corporum neque ictu comminus neque €coniectione telorum, sed saepe clamore ipso militum aut €instructione aspectuque signorum magnas copias pulsas esse @1 €et vidimus et audivimus, quae vis in bello appellatur, ea in €otio non appellabitur? et, quod vehemens in re militari €putatur, id leve in iure civili iudicabitur? et, quod exercitus €armatos movet, id advocationem togatorum non videbitur €movisse? et volnus corporis magis istam vim quam terror €animi declarabit? et sauciatio quaeretur, cum fugam factam esse constabit? Tuus enim testis hoc dixit, metu perterritis €nostris advocatis locum se qua effugerent demonstrasse. €Qui non modo ut fugerent sed etiam ipsius fugae tutam viam €quaesiverunt, his vis adhibita non videbitur? Quid igitur €fugiebant? Propter metum. Quid metuebant? Vim vide-€licet. Potestis igitur principia negare, cum extrema conce-€ditis? Fugisse perterritos confitemini; causam fugae dicitis €eandem quam omnes intellegimus, arma, multitudinem €hominum, incursionem atque impetum armatorum; haec €ubi conceduntur esse facta, ibi vis facta negabitur? @@At vero hoc quidem iam vetus est et maiorum exemplo €multis in rebus usitatum, cum ad vim faciendam veniretur, €si quos armatos quamvis procul conspexissent, ut statim €testificati discederent, [2cum]2 optime sponsionem facere possent, €&7ni adversvs edictvm praetoris vis facta esset&. Itane €vero? scire esse armatos satis est ut vim factam probes; in €manus eorum incidere non est satis? aspectus armatorum €ad vim probandam valebit; incursus et impetus non vale-€bit? qui abierit, facilius sibi vim factam probabit quam qui effugerit? At ego hoc dico, si, ut primum in castello Cae-€cinae dixit Aebutius se homines coegisse et armasse neque @1 €eum, si illo accessisset, abiturum, statim Caecina discessisset, €dubitare vos non debuisse quin Caecinae facta vis esset; €si vero simul ac procul conspexit armatos recessisset eo €minus dubitaretis. Omnis enim vis est quae periculo aut €decedere nos alicunde cogit aut prohibet accedere. Quod €si aliter statuetis, videte ne hoc vos statuatis, qui vivus dis-€cesserit, ei vim non esse factam, ne hoc omnibus in posses-€sionum controversiis praescribatis, ut confligendum sibi et þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜®ˆ‹armis decertandum putent, ne, quem ad modum in bello €poena ignavis ab imperatoribus constituitur, sic in iudiciis €deterior causa sit eorum qui fugerint quam qui ad extremum usque contenderint. Cum de iure et legitimis hominum €controversiis loquimur et in his rebus vim nominamus, per-€tenuis vis intellegi debet. Vidi armatos quamvis paucos; €magna vis est. Decessi unius hominis telo proterritus; de-€iectus detrususque sum. Hoc si ita statuetis, non modo €non erit cur depugnare quisquam posthac possessionis causa €velit, sed ne illud quidem cur repugnare. Sin autem vim €sine caede, sine volneratione, sine sanguine nullam intelle-€getis, statuetis homines possessionis cupidiores quam vitae €esse oportere. @@Age vero, de vi te ipsum habebo iudicem, Aebuti. Re-€sponde, si tibi videtur. In fundum Caecina utrum tandem €noluit, an non potuit accedere? Cum te obstitisse et €reppulisse dicis, certe hunc voluisse concedis. Potes igitur €dicere non ei vim fuisse impedimento cui, cum cuperet €eoque consilio venisset, per homines coactos licitum non sit @1 €accedere? Si enim id quod maxime voluit nullo modo €potuit, vis profecto quaedam obstiterit necesse est; aut tu dic quam ob rem, cum vellet accedere, non accesserit. Iam €vim factam negare non potes; deiectus quem ad modum €sit, qui non accesserit, id quaeritur. Demoveri enim et €depelli de loco necesse est eum qui deiciatur. Id autem €accidere ei qui potest qui omnino in eo loco unde se de-€iectum esse dicit numquam fuit? Quid? si fuisset et ex eo €loco metu permotus fugisset, cum armatos vidisset, diceresne €esse deiectum? Opinor. Ain tu? qui tam diligenter et €tam callide verbis controversias non aequitate diiudicas, et €iura non utilitate communi sed litteris exprimis, poterisne €dicere deiectum esse eum qui tactus non erit? Quid? detru-€sum dicesne? nam eo verbo antea praetores in hoc inter-€dicto uti solebant. Quid ais? potestne detrudi quisquam €qui non attingitur? nonne, si verbum sequi volumus, hoc €intellegamus necesse est, eum detrudi cui manus adferantur? €Necesse est, inquam, si ad verbum rem volumus adiungere, €neminem statui detrusum qui non adhibita vi manu demo-tus et actus praeceps intellegatur. Deiectus vero qui potest €esse quisquam nisi in inferiorem locum de superiore motus? €Potest pulsus, fugatus, eiectus denique; illud vero nullo €modo potest, non modo qui tactus non sit sed ne in aequo €quidem et plano loco. Quid ergo? hoc interdictum puta-€mus eorum esse causa compositum qui se praecipitatos ex €locis superioribus dicerent_eos enim vere possumus dicere €esse deiectos_an, cum voluntas et consilium et sententia @1 €interdicti intellegatur, impudentiam summam aut stultitiam €singularem putabimus in verborum errore versari, rem et €causam et utilitatem communem non relinquere solum sed €etiam prodere? @@An hoc dubium est quin neque verborum tanta copia sit €non modo in nostra lingua, quae dicitur esse inops, sed ne €in alia quidem ulla, res ut omnes suis certis ac propriis voca-€bulis nominentur, neque vero quicquam opus sit verbis, cum €ea res cuius causa verba quaesita sint intellegatur? Quae €lex, quod senatus consultum, quod magistratus edictum, €quod foedus aut pactio, quod, ut ad privatas res redeam, €testamentum, quae iudicia aut stipulationes aut pacti et con-€venti formula non infirmari ac convelli potest, si ad verba €rem deflectere velimus, consilium autem eorum qui scripse-runt et rationem et auctoritatem relinquamus? Sermo her-€cule familiaris et cotidianus non cohaerebit, si verba inter €nos aucupabimur; denique imperium domesticum nullum €erit, si servolis hoc nostris concesserimus ut ad verba nobis €oboediant, non ad id quod ex verbis intellegi possit obtem-€perent. Exemplis nunc uti videlicet mihi necesse est harum €rerum omnium; non occurrit uni cuique vestrum aliud alii €in omni genere exemplum quod testimonio sit non ex verbis €aptum pendere ius; sed verba servire hominum consiliis et auctoritatibus. Ornate et copiose L. Crassus, homo longe €eloquentissimus, paulo ante quam nos in forum venimus, €iudicio &7c&virali hanc sententiam defendit et facile, cum €contra eum prudentissimus homo, Q. Mucius, diceret, pro-€bavit omnibus, M'. Curium, qui heres institutus esset ita: €'&7mortvo postvmo filio&,' cum filius non modo non mor-€tuus sed ne natus quidem esset, heredem esse oportere. @1 €Quid? verbis hoc satis erat cautum? Minime. Quae res €igitur valuit? Voluntas, quae si tacitis nobis intellegi pos-€set, verbis omnino non uteremur; quia non potest, verba €reperta sunt, non quae impedirent sed quae indicarent vo-luntatem. Lex usum et auctoritatem fundi iubet esse bien-€nium; at utimur eodem iure in aedibus, quae in lege non €appellantur. Si via sit immunita, iubet qua velit agere iu-€mentum; potest hoc ex ipsis verbis intellegi, licere, si via sit €in Bruttiis immunita, agere si velit iumentum per M. Scauri €Tusculanum. Actio est in auctorem praesentem his verbis: €'&7qvandoqve te in ivre conspicio&.' Hac actione Appius €ille Caecus uti non posset, si ita in iure homines verba con-€sectarentur ut rem cuius causa verba sunt non considerarent. €Testamento si recitatus heres esset pupillus Cornelius isque €iam annos &7xx& haberet, vobis interpretibus amitteret heredi-tatem. Veniunt in mentem mihi permulta, vobis plura, €certo scio. Verum ne nimium multa complectamur atque €ab eo quod propositum est longius aberret oratio, hoc ipsum €interdictum quo de agitur consideremus; intellegetis enim €in eo ipso, si in verbis ius constituamus, omnem utilitatem €nos huius interdicti, dum versuti et callidi velimus esse, €amissuros. '&7Vnde tv avt familia avt procvrator €&7tvvs.&' Si me vilicus tuus solus deiecisset, non familia €deiecisset, ut opinor, sed aliquis de familia. Recte igitur €diceres te restituisse? Quippe; quid enim facilius est quam @1 €probare eis qui modo Latine sciant, in uno servolo familiae €nomen non valere? Si vero ne habeas quidem servum €praeter eum qui me deiecerit, clames videlicet: 'Si habeo €familiam, a familia mea fateor te esse deiectum.' Neque €enim dubium est quin, si ad rem iudicandam verbo ducimur, €non re, familiam intellegamus quae constet ex servis pluri-€bus; quin unus homo familia non sit; verbum certe hoc non modo postulat, sed etiam cogit, at vero ratio iuris inter-€dictique vis et praetorum voluntas et hominum prudentium €consilium et auctoritas respuit hanc defensionem et pro €nihilo putat. Quid ergo? isti homines Latine non loquun-€tur? Immo vero tantum loquuntur quantum est satis ad €intellegendam voluntatem, cum sibi hoc proposuerint ut, €sive me tu deieceris sive tuorum quispiam sive servorum €sive amicorum, servos non numero distinguant sed appel-lent uno familiae nomine; de liberis autem quisquis est, €procuratoris nomine appelletur; non quo omnes sint aut €appellentur procuratores qui negoti nostri aliquid gerant, €sed in hac re cognita sententia interdicti verba subtiliter ex-€quiri omnia noluerunt. Non enim alia causa est aequitatis €in uno servo et in pluribus, non alia ratio iuris in hoc genere €dumtaxat, utrum me tuus procurator deiecerit, is qui €legitime procurator dicitur, omnium rerum eius qui in Italia €non sit absitve rei publicae causa quasi quidam paene €dominus, hoc est alieni iuris vicarius, an tuus colonus aut €vicinus aut cliens aut libertus aut quivis qui illam vim deie-ctionemque tuo rogatu aut tuo nomine fecerit. Qua re, si €ad eum restituendum qui vi deiectus est eandem vim habet @1 €aequitatis ratio, ea intellecta certe nihil ad rem pertinet €quae verborum vis sit ac nominum. Tam restitues si tuus €me libertus deiecerit nulli tuo praepositus negotio, quam €si procurator deiecerit; non quo omnes sint procuratores €qui aliquid nostri negoti gerunt, sed quod [2hoc]2 in hac re €quaeri nihil attinet. Tam restitues si unus servolus, quam €si familia fecerit universa; non quo idem sit servolus unus €quod familia, verum quia non quibus verbis quidque dicatur €quaeritur, sed quae res agatur. Etiam, ut longius a verbo €recedamus, ab aequitate ne tantulum quidem, si tuus servus €nullus fuerit et omnes alieni ac mercennarii, tamen ei ipsi þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜»tuae familiae genere et nomine continebuntur. Perge porro €hoc idem interdictum sequi. '&7hominibvs coactis.&' €Neminem coegeris, ipsi convenerint sua sponte; certe cogit €is qui congregat homines et convocat; coacti sunt ei qui €ab aliquo sunt unum in locum congregati. Si non modo €convocati non sunt, sed ne convenerunt quidem, sed ei €modo fuerunt qui etiam antea non vis ut fieret, verum €colendi aut pascendi causa esse in agro consuerant, defendes €homines coactos non fuisse, et verbo quidem superabis me €ipso iudice, re autem ne consistes quidem ullo iudice. Vim €enim multitudinis restitui voluerunt, non solum convocatae €multitudinis; sed, quia plerumque ubi multitudine opus €est homines cogi solent, ideo de coactis compositum inter-€dictum est; quod etiam si verbo differre videbitur, re tamen €erit unum et omnibus in causis idem valebit, in quibus per-€spicitur una atque eadem causa aequitatis. '&7armatisve.&' Quid dicemus? armatos, si Latine loqui volumus, quos €appellare vere possumus? Opinor eos qui scutis telisque @1 €parati ornatique sunt. Quid igitur? si glebis aut saxis aut €fustibus aliquem de fundo praecipitem egeris iussusque sis, €quem hominibus armatis deieceris, restituere, restituisse te €dices? Verba si valent, si causae non ratione sed vocibus €ponderantur, me auctore dicito. Vinces profecto non fuisse €armatos eos qui saxa iacerent quae de terra ipsi tollerent, non €esse arma caespites neque glebas; non fuisse armatos eos €qui praetereuntes ramum defringerent arboris; arma esse €suis nominibus alia ad tegendum, alia ad nocendum; quae qui non habuerint, eos inermos fuisse vinces. Verum si €quod erit armorum iudicium, tum ista dicito; iuris iudicium €cum erit et aequitatis, cave in ista tam frigida, tam ieiuna €calumnia delitiscas. Non enim reperies quemquam iudicem €aut recuperatorem qui, tamquam si arma militis inspicienda €sint, ita probet armatum; sed perinde valebit quasi arma-€tissimi fuerint, si reperientur ita parati fuisse ut vim vitae €aut corpori potuerint adferre. @@Atque ut magis intellegas quam verba nihil valeant, si tu €solus aut quivis unus cum scuto et gladio impetum in me €fecisset atque ego ita deiectus essem, auderesne dicere €interdictum esse de hominibus armatis, hic autem hominem €armatum unum fuisse? Non, opinor, tam impudens esses. €Atqui vide ne multo nunc sis impudentior. Nam tum €quidem omnis mortalis implorare posses, quod homines in €tuo negotio Latine obliviscerentur, quod inermi armati €iudicarentur, quod, cum interdictum esset de pluribus, €commissa res esset ab uno, unus homo plures esse homines iudicaretur. Verum in his causis non verba veniunt in @1 €iudicium, sed ea res cuius causa verba haec in interdictum €coniecta sunt. Vim quae ad caput ac vitam pertineret €restitui sine ulla exceptione voluerunt. Ea fit plerumque €per homines coactos armatosque; si alio consilio, eodem €periculo facta sit, eodem iure esse voluerunt. Non enim €maior est iniuria si tua familia quam si tuus vilicus, non si €tui servi quam si alieni ac mercennarii, non si tuus procura-€tor quam si vicinus aut libertus tuus, non si coactis homini-€bus quam si voluntariis aut etiam adsiduis ac domesticis, €non si armatis quam si inermibus qui vim armatorum €haberent ad nocendum, non si pluribus quam si uno €armato. Quibus enim rebus plerumque vis fit eius modi, €eae res appellantur in interdicto. Si per alias res eadem €facta vis est, ea tametsi verbis interdicti non concluditur, €sententia tamen iuris atque auctoritate retinetur. @@Venio nunc ad illud tuum: 'non deieci; non enim sivi €accedere.' Puto te ipsum, Piso, perspicere quanto ista sit €angustior iniquiorque defensio quam si illa uterere: 'non €fuerunt armati, cum fustibus et cum saxis fuerunt.' Si €me hercule mihi, non copioso homini ad dicendum, optio €detur, utrum malim defendere non esse deiectum eum cui €vi et armis ingredienti sit occursum, an armatos non fuisse €eos qui sine scutis sineque ferro fuerint, omnino ad pro-€bandum utramque rem videam infirmam nugatoriamque esse, €ad dicendum autem in altera videar mihi aliquid reperire €posse, non fuisse armatos eos qui neque ferri quicquam €neque scutum ullum habuerint; hic vero haeream, si mihi @1 €defendendum sit eum qui pulsus fugatusque sit non esse €deiectum. @@Atque illud in tota defensione tua mihi maxime mirum €videbatur, te dicere iuris consultorum auctoritati obtempe-€rari non oportere. Quod ego tametsi non nunc primum €neque in hac causa solum audio, tamen admodum mirabar €abs te quam ob rem diceretur. Nam ceteri tum ad istam €orationem decurrunt cum se in causa putant habere aequum €et bonum quod defendant; si contra verbis et litteris et, €ut dici solet, summo iure contenditur, solent eius modi €iniquitati aequi et boni nomen dignitatemque opponere. €Tum illud quod dicitur, '&7sive nive&,' inrident, tum aucupia €verborum et litterarum tendiculas in invidiam vocant, tum €vociferantur ex aequo et bono, non ex callido versutoque €iure rem iudicari oportere; scriptum sequi calumniatoris €esse bonique iudicis voluntatem scriptoris auctoritatemque defendere. In ista vero causa cum tu sis is qui te verbo €litteraque defendas, cum tuae sint hae partes: 'unde €deiectus es? an inde quo prohibitus es accedere? reiectus €es, non deiectus,' cum tua sit haec oratio: 'fateor me €homines coegisse, fateor armasse, fateor tibi mortem esse €minitatum, fateor hoc interdicto praetoris vindicari, si €voluntas et aequitas valeat; sed ego invenio in interdicto €verbum unum ubi delitiscam: non deieci te ex eo loco €quem in locum prohibui ne venires'_in ista defensione €accusas eos qui consuluntur, quod aequitatis censeant €rationem, non verbi haberi oportere? @1 @@Et hoc loco Scaevolam dixisti causam apud &7c&viros €non tenuisse; quem ego antea commemoravi, cum idem €faceret quod tu nunc_tametsi ille in aliqua causa faciebat, €tu in nulla facis_tamen probasse nemini quod defende-€bat, quia verbis oppugnare aequitatem videbatur. Cum id €miror, te hoc in hac re alieno tempore et contra quam ista €causa postulasset defendisse, tum illud volgo in iudiciis et €non numquam ab ingeniosis hominibus defendi mihi mirum €videri solet, nec iuris consultis concedi nec ius civile in causis semper valere oportere. Nam hoc qui disputant, si €id dicunt non recte aliquid statuere eos qui consulantur, €non hoc debent dicere iuris consultis, sed hominibus €stultis obtemperari non oportere; sin illos recte respondere €concedunt et aliter iudicari dicunt oportere, male iudicari €oportere dicunt; neque enim fieri potest ut aliud iudicari €de iure, aliud responderi oporteat, nec ut quisquam iuris €numeretur peritus qui id statuat esse ius quod non oporteat iudicari. 'At est aliquando contra iudicatum.' Primum €utrum recte, an perperam? Si recte, id fuit ius quod €iudicatum est; sin aliter, non dubium est utrum iudices an €iuris consulti vituperandi sint. Deinde, si de iure vario €quippiam iudicatum est, [2non]2 potius contra iuris consultos €statuunt, si aliter pronuntiatum est ac Mucio placuit, quam €ex eorum auctoritate, si, ut Manilius statuebat, sic est €iudicatum. Etenim ipse Crassus non ita causam apud €&7c&viros egit ut contra iuris consultos diceret, sed ut €hoc doceret, illud quod Scaevola defendebat, non esse @1 €iuris, et in eam rem non solum rationes adferret, sed etiam €Q. Mucio, socero suo, multisque peritissimis hominibus auctoribus uteretur. Nam qui ius civile contemnendum €putat, is vincula revellit non modo iudiciorum sed etiam €utilitatis vitaeque communis; qui autem interpretes iuris €vituperat, si imperitos iuris esse dicit, de hominibus, non de €iure civili detrahit; sin peritis non putat esse obtempe-€randum, non homines laedit, sed leges ac iura labefactat; €quod vobis venire in mentem profecto necesse est, nihil €esse in civitate tam diligenter quam ius civile retinendum. €Etenim hoc sublato nihil est qua re exploratum cuiquam €possit esse quid suum aut quid alienum sit, nihil est quod €aequabile inter omnis atque unum omnibus esse possit. Itaque in ceteris controversiis atque iudiciis cum quaeritur €aliquid factum necne sit, verum an falsum proferatur, et þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜Çƒfictus testis subornari solet et interponi falsae tabulae, non €numquam honesto ac probabili nomine bono viro iudici €error obici, improbo facultas dari ut, cum sciens perperam €iudicarit, testem tamen aut tabulas secutus esse videatur; €in iure nihil est eius modi, recuperatores, non tabulae falsae, €non testis improbus, denique nimia ista quae dominatur in €civitate potentia in hoc solo genere quiescit; quid agat, quo €modo adgrediatur iudicem, qua denique digitum proferat, non habet. Illud enim potest dici iudici ab aliquo non €tam verecundo homine quam gratioso: 'iudica hoc factum €esse aut numquam esse factum; crede huic testi, has com-€proba tabulas'; hoc non potest: 'statue cui filius agnatus €sit, eius testamentum non esse ruptum; iudica quod mulier @1 €sine tutore auctore promiserit, deberi.' Non est aditus ad €huiusce modi res neque potentiae cuiusquam neque gratiae; €denique, quo maius hoc sanctiusque videatur, ne pretio qui-dem corrumpi iudex in eius modi causa potest. Iste vester €testis qui ausus est dicere &7fecisse videri& eum de quo ne €cuius rei argueretur quidem scire potuit, is ipse numquam €auderet iudicare deberi viro dotem quam mulier nullo €auctore dixisset. €@@O rem praeclaram vobisque ob hoc retinendam, recupera-€tores! Quod enim est ius civile? Quod neque inflecti €gratia neque perfringi potentia neque adulterari pecunia €possit; quod si non modo oppressum sed etiam desertum €aut neglegentius adservatum erit, nihil est quod quisquam €sese habere certum aut a patre accepturum aut relicturum liberis arbitretur. Quid enim refert aedis aut fundum €relictum a patre aut aliqua ratione habere bene partum, €si incertum est, quae nunc tua iure mancipi sint, ea €possisne retinere, si parum est communitum ius civile ac €publica lege contra alicuius gratiam teneri non potest? €quid, inquam, prodest fundum habere, si, quae diligen-€tissime descripta a maioribus iura finium, possessionum, €aquarum itinerumque sunt, haec perturbari aliqua ratione €commutarique possunt? Mihi credite, maior hereditas uni €cuique nostrum venit in isdem bonis a iure et a legibus €quam ab eis a quibus illa ipsa nobis relicta sunt. Nam ut €perveniat ad me fundus testamento alicuius fieri potest; €ut retineam quod meum factum sit sine iure civili fieri non @1 €potest. Fundus a patre relinqui potest, at usucapio fundi, €hoc est finis sollicitudinis ac periculi litium, non a patre €relinquitur, sed a legibus; aquae ductus, haustus, iter, actus €a patre, sed rata auctoritas harum rerum omnium ab iure civili sumitur. Quapropter non minus diligenter ea quae €a maioribus accepistis, publica patrimonia iuris quam €privatae rei vestrae retinere debetis, non solum quod haec €iure civili saepta sunt verum etiam quod patrimonium €unius incommodo dimittetur, ius amitti non potest sine €magno incommodo civitatis. €@@In hac ipsa causa, recuperatores, si hoc nos non obti-€nemus, vi armatis hominibus deiectum esse eum quem vi €armatis hominibus pulsum fugatumque esse constat, Caecina €rem non amittet, quam ipsam animo forti, si tempus ita €ferret, amitteret, in possessionem in praesentia non resti-tuetur, nihil amplius; populi Romani causa, civitatis ius, €bona, fortunae possessionesque omnium in dubium incer-€tumque revocantur. Vestra auctoritate hoc constituetur, €hoc praescribetur: quicum tu posthac de possessione €contendes, eum si ingressum modo in praedium deieceris, €restituas oportebit; sin autem ingredienti cum armata mul-€titudine obvius fueris et ita venientem reppuleris, fugaris, €averteris, non restitues. Iuris si haec vox est, esse vim non €in caede solum sed etiam in animo, libidinis, nisi cruor €appareat, vim non esse factam; iuris, deiectum esse qui €prohibitus sit, libidinis, nisi ex eo loco ubi vestigium @1 impresserit deici neminem posse; iuris, rem et sententiam €et aequitatem plurimum valere oportere, libidinis, verbo ac €littera ius omne intorqueri: vos statuite, recuperatores, €utrae voces vobis honestiores et utiliores esse videantur. €@@Hoc loco percommode accidit quod non adest is qui €paulo ante adfuit et adesse nobis frequenter in hac causa €solet, vir ornatissimus, C. Aquilius; nam ipso praesente de €virtute eius et prudentia timidius dicerem, quod et ipse €pudore quodam adficeretur ex sua laude et me similis ratio €pudoris a praesentis laude tardaret; cuius auctoritati dictum €est ab illa causa concedi nimium non oportere. [2Non]2 €vereor de tali viro ne plus dicam quam vos aut sentiatis aut apud vos commemorari velitis. Quapropter hoc dicam, €numquam eius auctoritatem nimium valere cuius pruden-€tiam populus Romanus in cavendo, non in decipiendo per-€spexerit, qui iuris civilis rationem numquam ab aequitate €seiunxerit, qui tot annos ingenium, laborem, fidem suam €populo Romano promptam expositamque praebuerit; qui €ita iustus est et bonus vir ut natura, non disciplina, con-€sultus esse videatur, ita peritus ac prudens ut ex iure €civili non scientia solum quaedam verum etiam bonitas nata €videatur, cuius tantum est ingenium, ita probata fides €ut quicquid inde haurias purum te liquidumque haurire sentias. Qua re permagnam initis a nobis gratiam, cum €eum auctorem defensionis nostrae esse dicitis. Illud autem €miror, quem vos aliquid contra me sentire dicatis, cur eum €auctorem vos pro me appelletis, nostrum nominetis. Verum @1 €tamen quid ait vester iste auctor? '&7Qvibvs qvidqve €&7verbis actvm pronvntiatvmqve sit.&' Conveni ego ex €isto genere consultorum non neminem, ut opinor, istum €ipsum quo vos auctore rem istam agere et defensionem €causae constituere vos dicitis. Qui cum istam disputatio-€nem mecum ingressus esset, non posse probari quemquam €esse deiectum nisi ex eo loco in quo fuisset, rem et senten-€tiam interdicti mecum facere fatebatur, verbo me excludi dicebat, a verbo autem posse recedi non arbitrabatur. Cum €exemplis uterer multis ex omni memoria antiquitatis a €verbo et ab scripto plurimis saepe in rebus ius et aequi €bonique rationem esse seiunctam, semperque id valuisse €plurimum quod in se auctoritatis habuisset aequitatisque €plurimum, consolatus est me et ostendit in hac ipsa causa €nihil esse quod laborarem; nam verba ipsa sponsionis facere €mecum, si vellem diligenter attendere. 'Quonam,' in-€quam, 'modo?' 'Quia certe,' inquit, 'deiectus est Cae-€cina vi hominibus armatis aliquo ex loco; si non ex eo loco €quem in locum venire voluit, at ex eo certe unde fugit.' €'Quid tum?' 'Praetor,' inquit, 'interdixit ut, unde de-€iectus esset, eo restitueretur, hoc est, quicumque is locus €esset unde deiectus esset. Aebutius autem qui fatetur €aliquo ex loco deiectum esse Caecinam, is quoniam se resti-tuisse dixit, necesse est male fecerit sponsionem.' Quid €est, Piso? placet tibi nos pugnare verbis? placet causam €iuris et aequitatis et non nostrae possessionis, sed omnino @1 €possessionum omnium constituere in verbo? Ego quid €mihi videretur, quid a maioribus factitatum, quid horum €auctoritate quibus iudicandum est dignum esset, ostendi; €id verum, id aequum, id utile omnibus esse spectari, quo €consilio et qua sententia, non quibus quidque verbis €esset actum. Tu me ad verbum vocas; non ante veniam €quam recusaro. Nego oportere, nego obtineri posse, nego €ullam rem esse quae aut comprehendi satis aut caveri aut €excipi possit, si aut praeterito aliquo verbo aut ambigue €posito re et sententia cognita non id quod intellegitur, sed €id quod dicitur valebit. @@Quoniam satis recusavi, venio iam quo vocas. Quaero €abs te simne deiectus, non de Fulciniano fundo; neque €enim praetor, 'si ex eo fundo essem deiectus,' ita me €restitui iussit, sed 'eo unde deiectus essem.' Sum ex €proximo vicini fundo deiectus, qua adibam ad istum fun-€dum, sum de via, sum certe alicunde, sive de privato sive €de publico; eo restitui sum iussus. Restituisse te dixti; €nego me ex decreto praetoris restitutum esse. Quid ad haec €dicimus? Aut tuo, quem ad modum dicitur, gladio aut nostro defensio tua conficiatur necesse est. Si ad interdicti €sententiam confugis et, de quo fundo actum sit tum cum €Aebutius restituere iubebatur, id quaerendum esse dicis þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜Ó„neque aequitatem rei verbi laqueo capi putas oportere, in €meis castris praesidiisque versaris; mea, mea est ista de-€fensio, ego hoc vociferor, ego omnis homines deosque €testor, cum maiores vim armatam nulla iuris defensione texe-€rint, non vestigium eius qui deiectus sit, sed factum illius €qui deiecerit, in iudicium venire; deiectum esse qui fugatus @1 €sit, vim esse factam cui periculum mortis sit iniectum. Sin hunc locum fugis et reformidas et me ex hoc, ut ita €dicam, campo aequitatis ad istas verborum angustias et ad €omnis litterarum angulos revocas, in eis ipsis intercludere €insidiis quas mihi conaris opponere. 'Non deieci, sed €reieci.' Peracutum hoc tibi videtur, hic est mucro defen-€sionis tuae; in eum ipsum causa tua incurrat necesse est. €Ego enim tibi refero: si non sum ex eo loco deiectus €quo prohibitus sum accedere, at ex eo sum deiectus quo €accessi, unde fugi. Si praetor non distinxit locum quo €me restitui iuberet, et restitui iussit, non sum ex decreto €restitutus. @@Velim, recuperatores, hoc totum si vobis versutius quam €mea consuetudo defendendi fert videbitur, sic existimetis; €primum alium, non me excogitasse, deinde huius rationis €non modo non inventorem, sed ne probatorem quidem esse €me, idque me non ad meam defensionem attulisse, sed illo-€rum defensioni rettulisse; me posse pro meo iure dicere €neque in hac re quam ego protuli quaeri oportere quibus €verbis praetor interdixerit, sed de quo loco sit actum cum €interdixit, neque in vi armatorum spectari oportere in quo €loco sit facta vis, verum sitne facta; te vero nullo modo €posse defendere in qua re tu velis verba spectari oportere, €in qua re nolis non oportere. @@Verum tamen ecquid mihi respondetur ad illud quod ego €iam antea dixi, non solum re et sententia sed verbis quoque €hoc interdictum ita esse compositum ut nihil commutandum €videretur? Attendite, quaeso, diligenter, recuperatores; €est enim vestri ingeni non meam, sed maiorum prudentiam @1 €cognoscere; non enim id sum dicturus quod ego inve-€nerim, sed quod illos non fugerit. Cum de vi interdicitur, €duo genera causarum esse intellegebant ad quae interdi-€ctum pertineret, unum, si qui ex eo loco ubi fuisset se deie-€ctum diceret, alterum, si qui ab eo loco quo veniret; et €horum utrumque neque praeterea quicquam potest accidere, recuperatores. Id adeo sic considerate. Si qui meam €familiam de meo fundo deiecerit, [2ex eo me loco deiecerit]2; si €qui mihi praesto fuerit cum armatis hominibus extra meum €fundum et me introire prohibuerit, non ex eo, sed ab eo €loco me deiecerit. Ad haec duo genera rerum unum €verbum quod satis declararet utrasque res invenerunt, ut, €sive ex fundo sive a fundo deiectus essem, uno atque €eodem interdicto restituerer '&7vnde tv&.' Hoc verbum €'&7vnde&' utrumque declarat, et ex quo loco et a quo loco. €Vnde deiectus est Cinna? Ex urbe. Vnde Telesinus? €Ab urbe. Vnde deiecti Galli? A Capitolio. Vnde qui cum Graccho fuerunt? Ex Capitolio. Videtis igitur hoc €uno verbo '&7vnde&' significari res duas, et ex quo et a quo. €Cum autem eo restitui iubet, ita iubet ut, si Galli a maiori-€bus nostris postularent ut eo restituerentur unde deiecti €essent, et aliqua vi hoc adsequi possent, non, opinor, eos €in cuniculum qua adgressi erant sed in Capitolium restitui €oporteret. Hoc enim intellegitur: &7vnde deiecisti&, €sive ex quo loco sive a quo loco, &7eo restitvas&. Hoc €iam simplex est, in eum locum restituas: sive ex hoc loco €deiecisti, restitue in hunc locum, sive ab hoc loco, restitue €in eum locum, non ex quo, sed a quo deiectus est. Vt @1 €si qui ex alto cum ad patriam accessisset, tempestate subito €reiectus optaret ut, cum a patria deiectus esset, eo restitue-€retur, hoc, opinor, optaret ut a quo loco depulsus esset, in €eum se fortuna restitueret, non in salum, sed in ipsam €urbem quam petebat, sic quoniam verborum vim necessario €similitudine rerum aucupamur, qui postulat ut a quo loco €deiectus est, hoc est unde deiectus est, eo restituatur, hoc postulat ut in eum ipsum locum restituatur. Cum verba €nos eo ducunt, tum res ipsa hoc sentire atque intellegere €cogit. Etenim, Piso,_redeo nunc ad illa principia defen-€sionis meae_si quis te ex aedibus tuis vi hominibus armatis €deiecerit, quid ages? Opinor, hoc interdicto quo nos usi €sumus persequere. Quid? si qui iam de foro redeuntem €armatis hominibus domum tuam te introire prohibuerit, €quid ages? Vtere eodem interdicto. Cum igitur praetor €interdixerit, unde deiectus es, ut eo restituaris, tu hoc idem €quod ego dico et quod perspicuum est interpretabere, cum €illud verbum '&7vnde&' in utramque rem valeat, eoque tu €restitui sis iussus, tam te in aedis tuas restitui oportere, si e €vestibulo, quam si ex interiore aedium parte deiectus sis. @@Vt vero iam, recuperatores, nulla dubitatio sit, sive rem €sive verba spectare voltis, quin secundum nos iudicetis, €exoritur hic iam obrutis rebus omnibus et perditis illa €defensio, eum deici posse qui tum possideat; qui non €possideat, nullo modo posse; itaque, si ego sim a tuis €aedibus deiectus, restitui non oportere, si ipse sis, oportere. €Numera quam multa in ista defensione falsa sint, Piso. €Ac primum illud attende, te iam ex illa ratione esse €depulsum, quod negabas quemquam deici posse nisi inde @1 €ubi tum esset; iam posse concedis; eum qui non possideat negas deici posse. Cur ergo aut in illud cotidianum inter-€dictum '&7vnde ille me vi deiecit&' additur '&7cvm ego €&7possiderem&,' si deici nemo potest qui non possidet, aut €in hoc interdictum &7de hominibvs armatis& non additur, €si oportet quaeri possederit necne? Negas deici, nisi qui €possideat. Ostendo, si sine armatis coactisve hominibus €deiectus quispiam sit, eum qui fateatur se deiecisse vincere €sponsionem, si ostendat eum non possedisse. Negas deici, €nisi qui possideat. Ostendo ex hoc interdicto &7de armatis €&7hominibvs&, qui possit ostendere non possedisse eum qui €deiectus sit, condemnari tamen sponsionis necesse esse, si fateatur esse deiectum. Dupliciter homines deiciuntur, €aut sine coactis armatisve hominibus aut per eius modi €rationem atque vim. Ad duas dissimilis res duo diiuncta €interdicta sunt. In illa vi cotidiana non satis est posse €docere se deiectum, nisi ostendere potest, cum possideret, €tum deiectum. Ne id quidem satis est, nisi docet ita se €possedisse [2ut]2 nec vi nec clam nec precario possederit. €Itaque is qui se restituisse dixit magna voce saepe confiteri €solet se vi deiecisse, verum illud addit: 'non possidebat' €vel etiam, cum hoc ipsum concessit, vincit tamen sponsio-€nem, si planum facit ab se illum aut vi aut clam aut precario possedisse. Videtisne quot defensionibus eum €qui sine armis ac multitudine vim fecerit uti posse maiores €voluerint? Hunc vero qui ab iure, officio, bonis moribus €ad ferrum, ad arma, ad caedem confugerit, nudum in causa €destitutum videtis, ut, qui armatus de possessione conten- @1 €disset, inermis plane de sponsione certaret. Ecquid igitur €interest, Piso, inter haec interdicta? ecquid interest utrum €in hoc sit additum '&7cvm A. Caecina possideret&' necne? €Ecquid te ratio iuris, ecquid interdictorum dissimilitudo, €ecquid auctoritas maiorum commovet? Si esset additum, €de eo quaeri oporteret; additum non est, tamen oportebit? Atque ego in hoc Caecinam non defendo; possedit enim €Caecina, recuperatores; et id, tametsi extra causam est, €percurram tamen brevi ut non minus hominem ipsum quam €ius commune defensum velitis. Caesenniam possedisse €propter usum fructum non negas. Qui colonus habuit €conductum de Caesennia fundum, cum idem ex eadem €conductione fuerit in fundo, dubium est quin, si Caesennia €tum possidebat, cum erat colonus in fundo, post eius €mortem heres eodem iure possederit? Deinde ipse Caecina €cum circuiret praedia, venit in istum fundum, rationes a colono accepit. Sunt in eam rem testimonia. Postea cur €tu, Aebuti, de isto potius fundo quam de alio, si quem €habes, Caecinae denuntiabas, si Caecina non possidebat? €Ipse porro Caecina cur se moribus deduci volebat idque €tibi de amicorum et de Aquili sententia responderat. þ´·´ÿï°°¸ÿï‚ÃáåãÿïƒÃéãÿ˜ß†@@At enim Sulla legem tulit. Vt nihil de illo tempore, €nihil de calamitate rei publicae querar, hoc tibi respondeo, €ascripsisse eundem Sullam in eadem lege: '&7si qvid ivs €&7non esset rogarier, eivs ea lege nihilvm rogatvm&.' €Quid est quod ius non sit, quod populus iubere aut vetare @1 €non possit? Vt ne longius abeam, declarat ista ascriptio €esse aliquid; nam, nisi esset, hoc in omnibus legibus non ascriberetur. Sed quaero [2de]2 te, putesne, si populus iusserit €me tuum aut te meum servum esse, id iussum ratum atque €firmum futurum. Perspicis hoc nihil esse et fateris; qua €in re primum illud concedis, non quicquid populus iusserit, €ratum esse oportere; deinde nihil rationis adfers quam ob €rem, si libertas adimi nullo modo possit, civitas possit. €Nam et eodem modo de utraque re traditum nobis est, €et, si semel civitas adimi potest, retineri libertas non potest. €Qui enim potest iure Quiritium liber esse is qui in numero Quiritium non est? Atque ego hanc adulescentulus causam €cum agerem contra hominem disertissimum nostrae civita-€tis, [2C.]2 Cottam, probavi. Cum Arretinae mulieris libertatem €defenderem et Cotta &7x&viris religionem iniecisset non €posse nostrum sacramentum iustum iudicari, quod Arretinis €adempta civitas esset, et ego vehementius contendissem €civitatem adimi non posse, &7x&viri prima actione non iudi-€caverunt; postea re quaesita et deliberata sacramentum €nostrum iustum iudicaverunt. Atque hoc et contra dicente €Cotta et Sulla vivo iudicatum est. Iam vero in ceteris €rebus ut omnes qui in eadem causa sunt et lege agant et €suum ius persequantur, et omni iure civili sine cuiusquam €aut magistratus aut iudicis aut periti hominis aut imperiti €dubitatione utantur, quid ego commemorem? Dubium esse €nemini vestrum certo [2scio]2. @1 @@Quaeri hoc solere me non praeterit_ut ex me ea quae €tibi in mentem non veniunt audias_quem ad modum, €si civitas adimi non possit, in colonias Latinas saepe nostri €cives profecti sint. Aut sua voluntate aut legis multa pro-€fecti sunt; quam multam si sufferre voluissent, manere in €civitate potuissent. Quid? quem pater patratus dedidit €aut suus pater populusve vendidit, quo is iure amittit €civitatem? Vt religione civitas solvatur civis Romanus €deditur; qui cum est acceptus, est eorum quibus est €deditus; si non accipiunt, [2ut]2 Mancinum Numantini, retinet €integram causam et ius civitatis. Si pater vendidit eum €quem in suam potestatem susceperat, ex potestate dimittit. Iam populus cum eum vendit qui miles factus non est, non €adimit ei libertatem, sed iudicat non esse eum liberum qui, €ut liber sit, adire periculum noluit; cum autem incensum €vendit, hoc iudicat, cum ei qui in servitute iusta fuerunt €censu liberentur, eum qui, cum liber esset, censeri noluerit, €ipsum sibi libertatem abiudicavisse. Quod si maxime hisce €rebus adimi libertas aut civitas potest, non intellegunt qui €haec commemorant, si per has rationes maiores adimi posse voluerunt, alio modo noluisse? Nam ut haec ex iure civili €proferunt, sic adferant velim quibus lege aut rogatione €civitas aut libertas erepta sit. Nam quod ad exsilium €attinet, perspicue intellegi potest quale sit. Exsilium enim €non supplicium est, sed perfugium portusque supplici. €Nam quia volunt poenam aliquam subterfugere aut calami- @1 €tatem, eo solum vertunt, hoc est sedem ac locum mutant. €Itaque nulla in lege nostra reperietur, [2ut]2 apud ceteras €civitates, maleficium ullum exsilio esse multatum; sed cum €homines vincula, neces ignominiasque vitant, quae sunt €legibus constitutae, confugiunt quasi ad aram in exsilium. €Qui si in civitate legis vim subire vellent, non prius €civitatem quam vitam amitterent; quia nolunt, non adi-€mitur eis civitas, sed ab eis relinquitur atque deponitur. €Nam, cum ex nostro iure duarum civitatum nemo esse €possit, tum amittitur haec civitas denique, cum is qui pro-€fugit receptus est in exsilium, hoc est in aliam civitatem. @@Non me praeterit, recuperatores, tametsi de hoc iure €permulta praetereo, tamen me longius esse prolapsum €quam ratio vestri iudici postularit. Verum id feci, non €quo vos hanc in hac causa defensionem desiderare arbi-€trarer, sed ut omnes intellegerent nec ademptam cuiquam €civitatem esse neque adimi posse. Hoc cum eos scire €volui quibus Sulla voluit iniuriam facere, tum omnis ceteros €novos veteresque civis. Neque enim ratio adferri potest €cur, si cuiquam novo civi potuerit adimi civitas, non €omnibus patriciis, omnibus antiquissimis civibus possit. Nam ad hanc quidem causam nihil hoc pertinuisse primum €ex eo intellegi potest quod vos [2ea]2 de re iudicare non €debetis; deinde quod Sulla ipse ita tulit de civitate ut €non sustulerit horum nexa atque hereditates. Iubet enim €eodem iure esse quo fuerint Ariminenses; quos quis ignorat €duodecim coloniarum fuisse et a civibus Romanis heredi-€tates capere potuisse? Quod si adimi civitas A. Caecinae @1 €lege potuisset, magis illam rationem tamen omnes boni €quaereremus, quem ad modum spectatissimum pudentis-€simumque hominem, summo consilio, summa virtute, €summa auctoritate domestica praeditum, levatum iniuria €civem retinere possemus, quam uti nunc, cum de iure €civitatis nihil potuerit deperdere, quisquam exsistat nisi tui, €Sexte, similis et stultitia et impudentia qui huic civitatem ademptam esse dicat. Qui quoniam, recuperatores, suum €ius non deseruit neque quicquam illius audaciae petu-€lantiaeque concessit, de reliquo iam communem causam €populique [2Romani]2 ius in vestra fide ac religione deponit. €Is homo est, ita se probatum vobis vestrique similibus €semper voluit ut id non minus in hac causa laborarit ne €inique contendere aliquid quam ne dissolute relinquere €videretur, nec minus vereretur ne contemnere Aebutium €quam ne ab eo contemptus esse existimaretur. @@Quapropter, si quid extra iudicium est quod homini €tribuendum sit, habetis hominem singulari pudore, virtute €cognita et spectata fide, amplissimo totius Etruriae nomine, €in utraque fortuna cognitum multis signis et virtutis et €humanitatis. Si quid in contraria parte in homine offen-€dendum est, habetis eum, ut nihil dicam amplius, qui €se homines coegisse fateatur. Sin hominibus remotis de €causa quaeritis, cum iudicium de vi sit, is qui arguitur @1 €vim se hominibus armatis fecisse fateatur, verbo se, non €aequitate, defendere conetur, id quoque ei verbum ipsum €ereptum esse videatis, auctoritatem sapientissimorum homi-€num facere nobiscum, in iudicium non venire utrum €A. Caecina possederit necne, tamen doceri possedisse; €multo etiam minus quaeri A. Caecinae fundus sit necne, €me tamen id ipsum docuisse, fundum esse Caecinae: cum €haec ita sint, statuite quid vos tempora rei publicae de €armatis hominibus, quid illius confessio de vi, quid nostra €decisio de aequitate, quid ratio interdicti de iure admoneat €ut iudicetis. @1 ï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE IMPERIO CN. POMPEI AD €@@@@QVIRITES €@@@@ORATIO}1 ‘@@Quamquam mihi semper frequens conspectus vester €multo iucundissimus, hic autem locus ad agendum amplis-€simus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites, tamen €hoc aditu laudis qui semper optimo cuique maxime patuit €non mea me voluntas adhuc sed vitae meae rationes ab €ineunte aetate susceptae prohibuerunt. Nam cum antea €nondum huius auctoritatem loci attingere auderem statue-€remque nihil huc nisi perfectum ingenio, elaboratum in-€dustria adferri oportere, omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi. Ita neque hic locus €vacuus fuit umquam ab eis qui vestram causam defenderent €et meus labor in privatorum periculis caste integreque €versatus ex vestro iudicio fructum est amplissimum con-€secutus. Nam cum propter dilationem comitiorum ter €praetor primus centuriis cunctis renuntiatus sum, facile €intellexi, Quirites, et quid de me iudicaretis et quid aliis €praescriberetis. Nunc cum et auctoritatis in me tantum €sit quantum vos honoribus mandandis esse voluistis, et ad €agendum facultatis tantum quantum homini vigilanti ex €forensi usu prope cotidiana dicendi exercitatio potuit adferre, @1 €certe et, si quid auctoritatis in me est, apud eos utar qui þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ’ˆeam mihi dederunt et, si quid in dicendo consequi possum, €eis ostendam potissimum qui ei quoque rei fructum suo iudicio tribuendum esse duxerunt. Atque illud in primis €mihi laetandum iure esse video quod in hac insolita mihi €ex hoc loco ratione dicendi causa talis oblata est in qua €oratio deesse nemini possit. Dicendum est enim de Cn. €Pompei singulari eximiaque virtute; huius autem orationis €difficilius est exitum quam principium invenire. Ita mihi €non tam copia quam modus in dicendo quaerendus est. @@Atque ut inde oratio mea proficiscatur unde haec omnis €causa ducitur, bellum grave et periculosum vestris vecti-€galibus atque sociis a duobus potentissimis adfertur regibus, €Mithridate et Tigrane, quorum alter relictus, alter lacessitus €occasionem sibi ad occupandam Asiam oblatam esse arbi-€tratur. Equitibus Romanis, honestissimis viris, adferuntur €ex Asia cotidie litterae, quorum magnae res aguntur in €vestris vectigalibus exercendis occupatae; qui ad me pro €necessitudine quae mihi est cum illo ordine causam rei publicae periculaque rerum suarum detulerunt, Bithyniae €quae nunc vestra provincia est vicos exustos esse compluris, €regnum Ariobarzanis quod finitimum est vestris vectigalibus €totum esse in hostium potestate; L. Lucullum magnis rebus €gestis ab eo bello discedere; huic qui successerit, non satis €esse paratum ad tantum bellum administrandum; unum ab €omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci €atque expeti, eundem hunc unum ab hostibus metui, prae-€terea neminem. @@Causa quae sit videtis; nunc quid agendum sit ipsi @1 €considerate. Primum mihi videtur de genere belli, deinde €de magnitudine, tum de imperatore deligendo esse dicen-€dum. Genus est eius belli quod maxime vestros animos €excitare atque inflammare ad persequendi studium debeat. €In quo agitur populi Romani gloria quae vobis a maioribus €cum magna in omnibus rebus tum summa in re militari €tradita est; agitur salus sociorum atque amicorum pro qua €multa maiores vestri magna et gravia bella gesserunt; agun-€tur certissima populi Romani vectigalia et maxima quibus €amissis et pacis ornamenta et subsidia belli requiretis; €aguntur bona multorum civium quibus est a vobis et ipsorum causa et rei publicae consulendum. Et quoniam semper €appetentes gloriae praeter ceteras gentis atque avidi laudis €fuistis, delenda vobis est illa macula Mithridatico bello €superiore concepta quae penitus iam insedit ac nimis inve-€teravit in populi Romani nomine, quod is qui uno die tota €in Asia tot in civitatibus uno nuntio atque una significatione €[2omnis]2 civis Romanos necandos trucidandosque curavit, non €modo adhuc poenam nullam suo dignam scelere suscepit €sed ab illo tempore annum iam tertium et vicesimum regnat, €et ita regnat ut se non Ponti neque Cappadociae latebris oc-€cultare velit sed emergere ex patrio regno atque in vestris vectigalibus, hoc est in Asiae luce, versari. Etenim adhuc €ita nostri cum illo rege contenderunt imperatores ut ab illo €insignia victoriae, non victoriam reportarent. Triumphavit €L. Sulla, triumphavit L. Murena de Mithridate, duo for- @1 €tissimi viri et summi imperatores, sed ita triumpharunt ut €ille pulsus superatusque regnaret. Verum tamen illis im-€peratoribus laus est tribuenda quod egerunt, venia danda €quod reliquerunt, propterea quod ab eo bello Sullam in €Italiam res publica, Murenam Sulla revocavit. @@Mithridates autem omne reliquum tempus non ad ob-€livionem veteris belli sed ad comparationem novi contulit. €Qui postea, cum maximas aedificasset ornassetque classis €exercitusque permagnos quibuscumque ex gentibus potuisset €comparasset et se Bosphoranis, finitimis suis, bellum inferre €simularet, usque in Hispaniam legatos ac litteras misit ad €eos duces quibuscum tum bellum gerebamus, ut, cum €duobus in locis disiunctissimis maximeque diversis uno €consilio a binis hostium copiis bellum terra marique gere-€retur, vos ancipiti contentione districti de imperio dimi-caretis. Sed tamen alterius partis periculum, Sertorianae €atque Hispaniensis, quae multo plus firmamenti ac roboris €habebat, Cn. Pompei divino consilio ac singulari virtute €depulsum est; in altera parte ita res ab L. Lucullo, summo €viro, est administrata ut initia illa rerum gestarum magna €atque praeclara non felicitati eius sed virtuti, haec autem €extrema quae nuper acciderunt non culpae sed fortunae €tribuenda esse videantur. Sed de Lucullo dicam alio loco, €et ita dicam, Quirites, ut neque vera laus ei detracta oratione mea neque falsa adficta esse videatur; de vestri €imperi dignitate atque gloria, quoniam is est exorsus ora-€tionis meae, videte quem vobis animum suscipiendum €putetis. @1 €@@Maiores nostri saepe pro mercatoribus aut naviculariis €nostris iniuriosius tractatis bella gesserunt; vos tot milibus €civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis €quo tandem animo esse debetis? Legati quod erant appel-€lati superbius, Corinthum patres vestri totius Graeciae €lumen exstinctum esse voluerunt; vos eum regem inultum €esse patiemini qui legatum populi Romani consularem €vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum €necavit? Illi libertatem imminutam civium Romanorum €non tulerunt; vos ereptam vitam neglegetis? Ius legationis €verbo violatum illi persecuti sunt; vos legatum omni sup-plicio interfectum relinquetis? Videte ne, ut illis pulcher-€rimum fuit tantam vobis imperi gloriam tradere, sic vobis €turpissimum sit id quod accepistis tueri et conservare non €posse. €@@Quid? quod salus sociorum summum in periculum ac €discrimen vocatur, quo id tandem animo ferre debetis? €Regno est expulsus Ariobarzanes rex, socius populi Romani €atque amicus; imminent duo reges toti Asiae non solum €vobis inimicissimi sed etiam vestris sociis atque amicis; €civitates autem omnes cuncta Asia atque Graecia vestrum €auxilium exspectare propter periculi magnitudinem co-€guntur; imperatorem a vobis certum deposcere, cum €praesertim vos alium miseritis, neque audent neque id se facere sine summo periculo posse arbitrantur. Vident enim €et sentiunt hoc idem quod vos, unum virum esse in quo €summa sint omnia, et eum propter esse, quo etiam carent @1 €aegrius; cuius adventu ipso atque nomine, tametsi ille ad €maritimum bellum venerit, tamen impetus hostium repressos €esse intellegunt ac retardatos. Hi vos, quoniam libere loqui €non licet, taciti rogant ut se quoque dignos existimetis €quorum salutem tali viro commendetis, atque hoc etiam €magis quod ceteras in provincias eius modi homines cum €imperio mittimus ut, etiam si ab hoste defendant, tamen €ipsorum adventus in urbis sociorum non multum ab hostili €expugnatione differant, hunc audiebant antea, nunc prae-€sentem vident tanta temperantia, tanta mansuetudine, tanta €humanitate ut ei beatissimi esse videantur apud quos ille €diutissime commoretur. @@Qua re si propter socios nulla ipsi iniuria lacessiti maiores €nostri cum Antiocho, cum Philippo, cum Aetolis, cum €Poenis bella gesserunt, quanto vos studiosius convenit €iniuriis provocatos sociorum salutem una cum imperi vestri €dignitate defendere, praesertim cum de maximis vestris €vectigalibus agatur? Nam ceterarum provinciarum vecti-€galia, Quirites, tanta sunt ut eis ad ipsas provincias tuendas €vix contenti esse possimus, Asia vero tam opima est ac €fertilis ut et ubertate agrorum et varietate fructuum et €magnitudine pastionis et multitudine earum rerum quae €exportentur facile omnibus terris antecellat. Itaque haec €vobis provincia, Quirites, si et belli utilitatem et pacis €dignitatem retinere voltis, non modo a calamitate sed etiam a metu calamitatis est defendenda. Nam in ceteris rebus €cum venit calamitas, tum detrimentum accipitur; at in @1 €vectigalibus non solum adventus mali sed etiam metus ipse €adfert calamitatem. Nam cum hostium copiae non longe €absunt, etiam si inruptio nulla facta est, tamen pecua relin-€quuntur, agri cultura deseritur, mercatorum navigatio con-€quiescit. Ita neque ex portu neque ex decumis neque ex €scriptura vectigal conservari potest; qua re saepe totius anni €fructus uno rumore periculi atque uno belli terrore amittitur. þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ˜Quo tandem igitur animo esse existimatis aut eos qui vecti-€galia nobis pensitant, aut eos qui exercent atque exigunt, €cum duo reges cum maximis copiis propter adsint, cum una €excursio equitatus perbrevi tempore totius anni vectigal €auferre possit, cum publicani familias maximas quas in €salinis habent, quas in agris, quas in portibus atque in cus-€todiis magno periculo se habere arbitrentur? Putatisne vos €illis rebus frui posse, nisi eos qui vobis fructui sunt con-€servaveritis non solum, ut ante dixi, calamitate sed etiam €calamitatis formidine liberatos? @@Ac ne illud quidem vobis neglegendum est quod mihi €ego extremum proposueram, cum essem de belli genere €dicturus, quod ad multorum bona civium Romanorum €pertinet; quorum vobis pro vestra sapientia, Quirites, ha-€benda est ratio diligenter. Nam et publicani, homines €honestissimi atque ornatissimi, suas rationes et copias in €illam provinciam contulerunt, quorum ipsorum per se res €et fortunae vobis curae esse debent. Etenim, si vectigalia €nervos esse rei publicae semper duximus, eum certe ordinem €qui exercet illa firmamentum ceterorum ordinum recte esse @1 dicemus. Deinde ex ceteris ordinibus homines gnavi atque €industrii partim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos absenti-€bus consulere debetis, partim eorum in ea provincia pecu-€nias magnas conlocatas habent. Est igitur humanitatis €vestrae magnum numerum civium calamitate prohibere, €sapientiae videre multorum civium calamitatem a re publica €seiunctam esse non posse. Etenim illud primum parvi €refert, vos publicanis amissa vectigalia postea victoria reci-€perare; neque enim isdem redimendi facultas erit propter calamitatem neque aliis voluntas propter timorem. Deinde €quod nos eadem Asia atque idem iste Mithridates initio €belli Asiatici docuit, id quidem certe calamitate docti me-€moria retinere debemus. Nam tum, cum in Asia magnas €permulti res amiserunt, scimus Romae solutione impedita €fidem concidisse. Non enim possunt una in civitate multi €rem ac fortunas amittere ut non pluris secum in eandem €trahant calamitatem: a quo periculo prohibete rem publi-€cam. Etenim_mihi credite id quod ipsi videtis_haec fides €atque haec ratio pecuniarum quae Romae, quae in foro €versatur, implicata est cum illis pecuniis Asiaticis et co-€haeret; ruere illa non possunt ut haec non eodem labefacta €motu concidant. Qua re videte num dubitandum vobis sit €omni studio ad id bellum incumbere in quo gloria nominis €vestri, salus sociorum, vectigalia maxima, fortunae pluri-€morum civium coniunctae cum re publica defendantur. @@Quoniam de genere belli dixi, nunc de magnitudine @1 €pauca dicam. Potest enim hoc dici, belli genus esse ita €necessarium ut sit gerendum, non esse ita magnum ut sit €pertimescendum. In quo maxime laborandum est ne forte €ea vobis quae diligentissime providenda sunt contemnenda €esse videantur. Atque ut omnes intellegant me L. Lucullo €tantum impertire laudis quantum forti viro et sapienti homini €et magno imperatori debeatur, dico eius adventu maximas €Mithridati copias omnibus rebus ornatas atque instructas €fuisse, urbemque Asiae clarissimam nobisque amicissimam €Cyzicenorum oppressam esse ab ipso rege maxima multitu-€dine et oppugnatam vehementissime; quam L. Lucullus €virtute, adsiduitate, consilio summis obsidionis periculis liberavit. Ab eodem imperatore classem magnam et orna-€tam quae ducibus Sertorianis ad Italiam studio atque odio €inflammata raperetur superatam esse atque depressam; €magnas hostium praeterea copias multis proeliis esse deletas €patefactumque nostris legionibus esse Pontum qui antea €populo Romano ex omni aditu clausus fuisset; Sinopen €atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis omni-€bus rebus ornata ac referta, ceterasque urbis Ponti et Cap-€padociae permultas uno aditu adventuque esse captas; €regem spoliatum regno patrio atque avito ad alios se reges €atque ad alias gentis supplicem contulisse; atque haec €omnia salvis populi Romani sociis atque integris vectigali-€bus esse gesta. Satis opinor hoc esse laudis atque ita, €Quirites, ut hoc vos intellegatis, a nullo istorum qui huic €obtrectant legi atque causae L. Lucullum similiter ex hoc €loco esse laudatum. @1 @@Requiretur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita €sint, reliquum possit magnum esse bellum. Cognoscite, €Quirites; non enim hoc sine causa quaeri videtur. Primum €ex suo regno sic Mithridates profugit ut ex eodem Ponto €Medea illa quondam fugisse dicitur, quam praedicant in €fuga fratris sui membra in eis locis qua se parens perseque-€retur dissipavisse, ut eorum conlectio dispersa maerorque €patrius celeritatem consequendi retardaret. Sic Mithridates €fugiens maximam vim auri atque argenti pulcherrimarumque €rerum omnium quas et a maioribus acceperat et ipse bello €superiore ex tota Asia direptas in suum regnum congesserat €in Ponto omnem reliquit. Haec dum nostri conligunt €omnia diligentius, rex ipse e manibus effugit. Ita illum in persequendi studio maeror, hos laetitia tardavit. Hunc in €illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit diffi-€dentemque rebus suis confirmavit et adflictum erexit perdi-€tumque recreavit. Cuius in regnum postea quam L. Lucul-€lus cum exercitu venit, plures etiam gentes contra impera-€torem nostrum concitatae sunt. Erat enim metus iniectus €eis nationibus quas numquam populus Romanus neque €lacessendas bello neque temptandas putavit; erat etiam €alia gravis atque vehemens opinio quae per animos gentium €barbararum pervaserat, fani locupletissimi et religiosissimi €diripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum ad-€ductum. Ita nationes multae atque magnae novo quodam €terrore ac metu concitabantur. Noster autem exercitus, €tametsi urbem ex Tigrani regno ceperat et proeliis usus erat €secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commovebatur. Hic iam plura non dicam; fuit @1 €enim illud extremum ut ex eis locis a militibus nostris €reditus magis maturus quam progressio longior quaereretur. €Mithridates autem se et suam manum iam confirmarat eo-€rum opera qui ad eum ex ipsius regno concesserant et magnis €adventiciis auxiliis multorum regum et nationum iuvabatur. €Iam hoc fere sic fieri solere accepimus ut regum adflictae €fortunae facile multorum opes adliciant ad misericordiam, €maximeque eorum qui aut reges sunt aut vivunt in regno, €ut eis nomen regale magnum et sanctum esse videatur. Itaque tantum victus efficere potuit quantum incolumis €numquam est ausus optare. Nam cum se in regnum €suum recepisset, non fuit eo contentus quod ei praeter €spem acciderat, ut illam postea quam pulsus erat terram €umquam attingeret, sed in exercitum nostrum clarum atque €victorem impetum fecit. Sinite hoc loco, Quirites, sicut €poetae solent qui res Romanas scribunt, praeterire me no-€stram calamitatem, quae tanta fuit ut eam ad auris impera-€toris non ex proelio nuntius sed ex sermone rumor adferret. Hic in illo ipso malo gravissimaque belli offensione L. €Lucullus, qui tamen aliqua ex parte eis incommodis mederi €fortasse potuisset, vestro iussu coactus qui imperi diuturni-€tati modum statuendum vetere exemplo putavistis, partim €militum qui iam stipendiis confectis erant dimisit, partim €[2M'.]2 Glabrioni tradidit. Multa praetereo consulto; sed ea €vos coniectura perspicite quantum illud bellum factum @1 €putetis quod coniungant reges potentissimi, renovent agitatae €nationes, suscipiant integrae gentes, novus imperator noster €accipiat vetere exercitu pulso. @@Satis multa mihi verba fecisse videor qua re esset hoc €bellum genere ipso necessarium, magnitudine periculosum. €Restat ut de imperatore ad id bellum deligendo ac tantis €rebus praeficiendo dicendum esse videatur. Vtinam, Qui-€rites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam €haberetis ut haec vobis deliberatio difficilis esset quemnam €potissimum tantis rebus ac tanto bello praeficiendum putare-€tis! Nunc vero cum sit unus Cn. Pompeius qui non modo €eorum hominum qui nunc sunt gloriam sed etiam antiqui-€tatis memoriam virtute superarit, quae res est quae cuius-quam animum in hac causa dubium facere possit? Ego þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ˜œ‚enim sic existimo, in summo imperatore quattuor has res €inesse oportere, scientiam rei militaris, virtutem, auctorita-€tem, felicitatem. Quis igitur hoc homine scientior umquam €aut fuit aut esse debuit? qui e ludo atque e pueritiae €disciplinis bello maximo atque acerrimis hostibus ad patris €exercitum atque in militiae disciplinam profectus est, qui €extrema pueritia miles in exercitu summi fuit imperatoris, €ineunte adulescentia maximi ipse exercitus imperator, qui €saepius cum hoste conflixit quam quisquam cum inimico €concertavit, plura bella gessit quam ceteri legerunt, pluris €provincias confecit quam alii concupiverunt, cuius adule-€scentia ad scientiam rei militaris non alienis praeceptis sed €suis imperiis, non offensionibus belli sed victoriis, non €stipendiis sed triumphis est erudita. Quod denique genus €esse belli potest in quo illum non exercuerit fortuna rei €publicae? Civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense @1 €mixtum ex civibus atque ex bellicosissimis nationibus, €servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum €et hostium non solum gesta ab hoc uno sed etiam confecta €nullam rem esse declarant in usu positam militari quae €huius viri scientiam fugere possit. @@Iam vero virtuti Cn. Pompei quae potest oratio par €inveniri? Quid est quod quisquam aut illo dignum aut €vobis novum aut cuiquam inauditum possit adferre? Neque €enim solae sunt virtutes imperatoriae quae volgo existi-€mantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in €agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo, €quae tanta sunt in hoc uno quanta in omnibus reliquis €imperatoribus quos aut vidimus aut audivimus non fuerunt. Testis est Italia quam ille ipse victor L. Sulla huius virtute €et subsidio confessus est liberatam; testis Sicilia quam €multis undique cinctam periculis non terrore belli sed €consili celeritate explicavit; testis Africa quae magnis op-€pressa hostium copiis eorum ipsorum sanguine redundavit; €testis Gallia per quam legionibus nostris iter in Hispaniam €Gallorum internicione patefactum est; testis Hispania quae €saepissime plurimos hostis ab hoc superatos prostratosque €conspexit; testis iterum et saepius Italia quae, cum servili €bello taetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium €absente expetivit, quod bellum exspectatione eius attenuatum atque imminutum est, adventu sublatum ac sepultum. Testes €nunc vero iam omnes orae atque omnes terrae gentes €nationes, maria denique omnia cum universa tum in singulis €oris omnes sinus atque portus. Quis enim toto mari locus @1 €per hos annos aut tam firmum habuit praesidium ut tutus €esset, aut tam fuit abditus ut lateret? Quis navigavit qui €non se aut mortis aut servitutis periculo committeret, cum €aut hieme aut referto praedonum mari navigaret? Hoc €tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum €atque dispersum quis umquam arbitraretur aut ab omnibus €imperatoribus uno anno aut omnibus annis ab uno impera-tore confici posse? Quam provinciam tenuistis a praedoni-€bus liberam per hosce annos? quod vectigal vobis tutum €fuit? quem socium defendistis? cui praesidio classibus €vestris fuistis? quam multas existimatis insulas esse desertas, €quam multas aut metu relictas aut a praedonibus captas €urbis esse sociorum? Sed quid ego longinqua commemoro? €Fuit hoc quondam, fuit proprium populi Romani longe €a domo bellare et propugnaculis imperi sociorum fortunas, €non sua tecta defendere. Sociis ego vestris mare per hosce €annos clausum fuisse dicam, cum exercitus vestri numquam €Brundisio nisi hieme summa transmiserint? Qui ad vos ab €exteris nationibus venirent, captos querar, cum legati populi €Romani redempti sint? Mercatoribus mare tutum non €fuisse dicam, cum duodecim secures in praedonum potesta-tem pervenerint? Cnidum aut Colophonem aut Samum, €nobilissimas urbis, innumerabilisque alias captas esse com-€memorem, cum vestros portus atque eos portus quibus €vitam ac spiritum ducitis in praedonum fuisse potestate €sciatis? An vero ignoratis portum Caietae celeberrimum €et plenissimum navium inspectante praetore a praedonibus €esse direptum, ex Miseno autem eius ipsius liberos qui cum @1 €praedonibus antea bellum gesserat a praedonibus esse sub-€latos? Nam quid ego Ostiense incommodum atque illam €labem atque ignominiam rei publicae querar, cum prope €inspectantibus vobis classis ea cui consul populi Romani €praepositus esset a praedonibus capta atque depressa est? €Pro di immortales! tantamne unius hominis incredibilis ac €divina virtus tam brevi tempore lucem adferre rei publicae €potuit ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem €hostium videbatis, ei nunc nullam intra Oceani ostium praedonum navem esse audiatis? Atque haec qua celeri-€tate gesta sint, quamquam videtis, tamen a me in dicendo €praetereunda non sunt. Quis enim umquam aut obeundi €negoti aut consequendi quaestus studio tam brevi tempore €tot loca adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter €Cn. Pompeio duce tanti belli impetus navigavit? qui non-€dum tempestivo ad navigandum mari Siciliam adiit, Africam €exploravit, inde Sardiniam cum classe venit atque haec €tria frumentaria subsidia rei publicae firmissimis praesidiis classibusque munivit. Inde cum se in Italiam recepisset, €duabus Hispaniis et Gallia Transalpina praesidiis ac navibus €confirmata, missis item in oram Illyrici maris et in Achaiam €omnemque Graeciam navibus Italiae duo maria maximis €classibus firmissimisque praesidiis adornavit, ipse autem ut €Brundisio profectus est, undequinquagesimo die totam ad €imperium populi Romani Ciliciam adiunxit; omnes qui €ubique praedones fuerunt partim capti interfectique sunt, €partim unius huius se imperio ac potestati dediderunt. @1 €Idem Cretensibus, cum ad eum usque in Pamphyliam €legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis non €ademit obsidesque imperavit. Ita tantum bellum, tam €diuturnum, tam longe lateque dispersum, quo bello omnes €gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extrema €hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate con-€fecit. @@Est haec divina atque incredibilis virtus imperatoris. €Quid? ceterae quas paulo ante commemorare coeperam €quantae atque quam multae sunt! Non enim bellandi €virtus solum in summo ac perfecto imperatore quaerenda €est sed multae sunt artes eximiae huius administrae comi-€tesque virtutis. Ac primum quanta innocentia debent esse €imperatores, quanta deinde in omnibus rebus temperantia, €quanta fide, quanta facilitate, quanto ingenio, quanta €humanitate! quae breviter qualia sint in Cn. Pompeio con-€sideremus. Summa enim sunt omnia, Quirites, sed ea €magis ex aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci atque intellegi possunt. Quem enim possumus imperatorem €ullo in numero putare cuius in exercitu centuriatus veneant €atque venierint? Quid hunc hominem magnum aut amplum €de re publica cogitare qui pecuniam ex aerario depromptam €ad bellum administrandum aut propter cupiditatem pro-€vinciae magistratibus diviserit aut propter avaritiam Romae €in quaestu reliquerit? Vestra admurmuratio facit, Quirites, €ut agnoscere videamini qui haec fecerint; ego autem nomino €neminem; qua re irasci mihi nemo poterit nisi qui ante €de se voluerit confiteri. Itaque propter hanc avaritiam €imperatorum quantas calamitates, quocumque ventum sit, @1 nostri exercitus adferant quis ignorat? Itinera quae per €hosce annos in Italia per agros atque oppida civium Ro-€manorum nostri imperatores fecerint recordamini; tum €facilius statuetis quid apud exteras nationes fieri existimetis. €Vtrum pluris arbitramini per hosce annos militum vestrorum €armis hostium urbis an hibernis sociorum civitates esse €deletas? Neque enim potest exercitum is continere im-€perator qui se ipse non continet, neque severus esse in €iudicando qui alios in se severos esse iudices non volt. Hic miramur hunc hominem tantum excellere ceteris, cuius €legiones sic in Asiam pervenerint ut non modo manus tanti €exercitus sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse €dicatur? Iam vero quem ad modum milites hibernent €cotidie sermones ac litterae perferuntur; non modo ut þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ˜§†sumptum faciat in militem nemini vis adfertur sed ne €cupienti quidem quicquam permittitur. Hiemis enim non €avaritiae perfugium maiores nostri in sociorum atque ami-corum tectis esse voluerunt. Age vero, ceteris in rebus €quae sit temperantia considerate. Vnde illam tantam €celeritatem et tam incredibilem cursum inventum putatis? €Non enim illum eximia vis remigum aut ars inaudita €quaedam gubernandi aut venti aliqui novi tam celeriter in €ultimas terras pertulerunt, sed eae res quae ceteros remorari €solent non retardarunt. Non avaritia ab instituto cursu ad €praedam aliquam devocavit, non libido ad voluptatem, non €amoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis ad cogni-€tionem, non denique labor ipse ad quietem; postremo €signa et tabulas ceteraque ornamenta Graecorum oppidorum €quae ceteri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. Itaque omnes nunc in eis locis Cn. @1 €Pompeium sicut aliquem non ex hac urbe missum sed de €caelo delapsum intuentur; nunc denique incipiunt credere €fuisse homines Romanos hac quondam continentia, quod €iam nationibus exteris incredibile ac falso memoriae pro-€ditum videbatur; nunc imperi vestri splendor illis gentibus €lucem adferre coepit; nunc intellegunt non sine causa €maiores suos tum cum ea temperantia magistratus habe-€bamus servire populo Romano quam imperare aliis maluisse. €Iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae €querimoniae de aliorum iniuriis esse dicuntur, ut is qui €dignitate principibus excellit facilitate infimis par esse videatur. Iam quantum consilio, quantum dicendi gravitate €et copia valeat, in quo ipso inest quaedam dignitas impera-€toria, vos, Quirites, hoc ipso ex loco saepe cognostis. Fidem €vero eius quantam inter socios existimari putatis quam €hostes omnes omnium generum sanctissimam iudicarint? €Humanitate iam tanta est ut difficile dictu sit utrum hostes €magis virtutem eius pugnantes timuerint an mansuetudinem €victi dilexerint. Et quisquam dubitabit quin huic hoc €tantum bellum permittendum sit qui ad omnia nostrae €memoriae bella conficienda divino quodam consilio natus €esse videatur? @@Et quoniam auctoritas quoque in bellis administrandis €multum atque in imperio militari valet, certe nemini dubium €est quin ea re idem ille imperator plurimum possit. Vehe-€menter autem pertinere ad bella administranda quid hostes, €quid socii de imperatoribus nostris existiment quis ignorat, €cum sciamus homines in tantis rebus ut aut metuant aut @1 €contemnant aut oderint aut ament opinione non minus €et fama quam aliqua ratione certa commoveri? Quod €igitur nomen umquam in orbe terrarum clarius fuit, cuius €res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit auctoritatem, tanta et tam praeclara iudicia fecistis? An €vero ullam usquam esse oram tam desertam putatis quo €non illius diei fama pervaserit, cum universus populus Ro-€manus referto foro completisque omnibus templis ex quibus €hic locus conspici potest unum sibi ad commune omnium €gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem depoposcit? €Itaque ut plura non dicam neque aliorum exemplis con-€firmem quantum auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. €Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur. €Qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est impe-€rator, tanta repente vilitas ex summa inopia et caritate rei €frumentariae consecuta est unius hominis spe ac nomine €quantam vix in summa ubertate agrorum diuturna pax efficere potuisset. Iam accepta in Ponto calamitate ex eo €proelio de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii €pertimuissent, hostium opes animique crevissent, satis firmum €praesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam, Qui-€rites, nisi ad ipsum discrimen eius temporis divinitus Cn. €Pompeium ad eas regiones Fortuna populi Romani attu-€lisset. Huius adventus et Mithridatem insolita inflatum €victoria continuit et Tigranen magnis copiis minitantem €Asiae retardavit. Et quisquam dubitabit quid virtute per-€fecturus sit qui tantum auctoritate perfecerit, aut quam €facile imperio atque exercitu socios et vectigalia conserva- @1 turus sit qui ipso nomine ac rumore defenderit? Age vero €illa res quantam declarat eiusdem hominis apud hostis €populi Romani auctoritatem, quod ex locis tam longinquis €tamque diversis tam brevi tempore omnes huic se uni €dediderunt! quod [2a]2 communi Cretensium legati, cum in €eorum insula noster imperator exercitusque esset, ad Cn. €Pompeium in ultimas prope terras venerunt eique se omnis €Cretensium civitates dedere velle dixerunt! Quid? idem €iste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium legatum €usque in Hispaniam misit? eum quem Pompeius legatum €semper iudicavit, ei quibus erat molestum ad eum potissimum €esse missum speculatorem quam legatum iudicari maluerunt. €Potestis igitur iam constituere, Quirites, hanc auctoritatem €multis postea rebus gestis magnisque vestris iudiciis ampli-€ficatam quantum apud illos reges, quantum apud exteras €nationes valituram esse existimetis. @@Reliquum est ut de felicitate quam praestare de se ipso €nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus, €sicut aequum est homines de potestate deorum, timide et €pauca dicamus. Ego enim sic existimo, Maximo, Marcello, €Scipioni, Mario ceterisque magnis imperatoribus non solum €propter virtutem sed etiam propter fortunam saepius im-€peria mandata atque exercitus esse commissos. Fuit enim €profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem €et ad gloriam et ad res magnas bene gerendas divinitus €adiuncta fortuna. De huius autem hominis felicitate quo €de nunc agimus hac utar moderatione dicendi, non ut in €illius potestate fortunam positam esse dicam sed ut praete- @1 €rita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa dis immortalibus oratio nostra aut ingrata esse videatur. Itaque €non sum praedicaturus quantas ille res domi militiae, terra €marique quantaque felicitate gesserit, ut eius semper volun-€tatibus non modo cives adsenserint, socii obtemperarint, €hostes oboedierint, sed etiam venti tempestatesque obse-€cundarint; hoc brevissime dicam, neminem umquam tam €impudentem fuisse qui ab dis immortalibus tot et tantas res €tacitus auderet optare quot et quantas di immortales ad €Cn. Pompeium detulerunt. Quod ut illi proprium ac per-€petuum sit, Quirites, cum communis salutis atque imperi €tum ipsius hominis causa, sicuti facitis, et velle et optare €debetis. @@Qua re cum et bellum sit ita necessarium ut neglegi non €possit, ita magnum ut accuratissime sit administrandum, et €cum ei imperatorem praeficere possitis in quo sit eximia €belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia €fortuna, dubitatis, Quirites, quin hoc tantum boni quod €vobis ab dis immortalibus oblatum et datum est in rem €publicam conservandam atque amplificandam conferatis? Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset hoc tempore, €tamen ad tantum bellum is erat deligendus atque mittendus; €nunc cum ad ceteras summas utilitates haec quoque oppor-€tunitas adiungatur ut in eis ipsis locis adsit, ut habeat €exercitum, ut ab eis qui habent accipere statim possit, quid €exspectamus? aut cur non ducibus dis immortalibus eidem €cui cetera summa cum salute rei publicae commissa sunt €hoc quoque bellum regium commendamus? @1 @@At enim vir clarissimus, amantissimus rei publicae, vestris €beneficiis amplissimis adfectus, Q. Catulus, itemque summis €ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingeni praeditus, €Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt. Quorum ego €auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse et €valere oportere confiteor; sed in hac causa, tametsi co-€gnostis auctoritates contrarias virorum fortissimorum et cla-€rissimorum, tamen omissis auctoritatibus ipsa re ac ratione €exquirere possumus veritatem, atque hoc facilius quod ea €omnia quae a me adhuc dicta sunt idem isti vera esse €concedunt, et necessarium bellum esse et magnum et in uno Cn. Pompeio summa esse omnia. Quid igitur ait Horten-€sius? Si uni omnia tribuenda sint, dignissimum esse €Pompeium, sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. €Obsolevit iam ista oratio re multo magis quam verbis þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ˜´…refutata. Nam tu idem, Q. Hortensi, multa pro tua summa €copia ac singulari facultate dicendi et in senatu contra €virum fortem, A. Gabinium, graviter ornateque dixisti, cum €is de uno imperatore contra praedones constituendo legem €promulgasset, et ex hoc ipso loco permulta item contra eam legem verba fecisti. Quid? tum, per deos immortalis! si €plus apud populum Romanum auctoritas tua quam ipsius €populi Romani salus et vera causa valuisset, hodie hanc €gloriam atque hoc orbis terrae imperium teneremus? An €tibi tum imperium hoc esse videbatur cum populi Romani €legati quaestores praetoresque capiebantur, cum ex omnibus €provinciis commeatu et privato et publico prohibebamur, €cum ita clausa nobis erant maria omnia ut neque privatam €rem transmarinam neque publicam iam obire possemus? @1 @@Quae civitas umquam fuit antea, non dico Atheniensium €quae satis late quondam mare tenuisse dicitur, non Cartha-€giniensium qui permultum classe ac maritimis rebus value-€runt, non Rhodiorum quorum usque ad nostram memoriam €disciplina navalis et gloria permansit, quae civitas, inquam, €antea tam tenuis aut tam parvola fuit quae non portus suos €et agros et aliquam partem regionis atque orae maritimae €per se ipsa defenderet? At hercules aliquot annos con-€tinuos ante legem Gabiniam ille populus Romanus, cuius €usque ad nostram memoriam nomen invictum in navalibus €pugnis permanserit, magna ac multo maxima parte non €modo utilitatis sed etiam dignitatis atque imperi caruit. Nos quorum maiores Antiochum regem classe Persenque €superarunt omnibusque navalibus pugnis Carthaginiensis, €homines in maritimis rebus exercitatissimos paratissimosque, €vicerunt, ei nullo in loco iam praedonibus pares esse pote-€ramus. Nos qui antea non modo Italiam tutam habebamus €sed omnis socios in ultimis oris auctoritate nostri imperi €salvos praestare poteramus, tum cum insula Delus tam €procul a nobis in Aegaeo mari posita, quo omnes undique €cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divitiis, €parva, sine muro nihil timebat, idem non modo provinciis €atque oris Italiae maritimis ac portibus nostris sed etiam €Appia iam via carebamus. Et eis temporibus nonne pudebat €magistratus populi Romani in hunc ipsum locum escendere, @1 €cum eum nobis maiores nostri exuviis nauticis et classium spoliis ornatum reliquissent! Bono te animo tum, Q. Hor-€tensi, populus Romanus et ceteros qui erant in eadem €sententia dicere existimavit et ea quae sentiebatis; sed €tamen in salute communi idem populus Romanus dolori €suo maluit quam auctoritati vestrae obtemperare. Itaque €una lex, unus vir, unus annus non modo vos illa miseria ac €turpitudine liberavit sed etiam effecit ut aliquando vere €videremini omnibus gentibus ac nationibus terra marique imperare. Quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum €esse adhuc, Gabinio dicam anne Pompeio an utrique, id €quod est verius, ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio €expetenti ac postulanti. Vtrum ille qui postulat ad tantum €bellum legatum quem velit idoneus non est qui impetret, €cum ceteri ad expilandos socios diripiendasque provincias €quos voluerunt legatos eduxerint, an ipse cuius lege salus €ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus con-€stituta est expers esse debet eius imperatoris atque eius €exercitus qui consilio ac periculo illius est constitutus? An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latiniensis, Cn. €Lentulus, quos omnis honoris causa nomino, cum tribuni €plebi fuissent, anno proximo legati esse potuerunt; in uno €Gabinio sunt tam diligentes qui in hoc bello quod lege €Gabinia geritur, in hoc imperatore atque exercitu quem per €vos ipse constituit, etiam praecipuo iure esse debebat? De €quo legando consules spero ad senatum relaturos. Qui si €dubitabunt aut gravabuntur, ego me profiteor relaturum; €neque me impediet cuiusquam iniquitas quo minus vobis @1 €fretus vestrum ius beneficiumque defendam, neque praeter €intercessionem quicquam audiam, de qua, ut ego arbitror, €isti ipsi qui minitantur etiam atque etiam quid liceat con-€siderabunt. Mea quidem sententia, Quirites, unus A. Ga-€binius belli maritimi rerumque gestarum Cn. Pompeio €socius ascribitur, propterea quod alter uni illud bellum €suscipiendum vestris suffragiis detulit, alter delatum sus-€ceptumque confecit. @@Reliquum est ut de Q. Catuli auctoritate et sententia €dicendum esse videatur. Qui cum ex vobis quaereret, si €in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, si quid eo factum €esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae €virtutis fructum ac dignitatis, cum omnes una prope voce €in eo ipso vos spem habituros esse dixistis. Etenim talis €est vir ut nulla res tanta sit ac tam difficilis quam ille non €et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere €possit. Sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, €quod quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, €hoc magis res publica, dum per deos immortalis licet, frui debet summi viri vita atque virtute. At enim ne quid novi €fiat contra exempla atque instituta maiorum. Non dicam €hoc loco maiores nostros semper in pace consuetudini, in €bello utilitati paruisse, semper ad novos casus temporum €novorum consiliorum rationes accommodasse, non dicam €duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno €imperatore esse confecta duasque urbis potentissimas quae €huic imperio maxime minitabantur, Carthaginem atque €Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas, non com-€memorabo nuper ita vobis patribusque vestris esse visum @1 €ut in uno C. Mario spes imperi poneretur, ut idem cum €Iugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum €administraret; in ipso Cn. Pompeio in quo novi constitui €nihil volt Q. Catulus quam multa sint nova summa Q. Ca-€tuli voluntate constituta recordamini. @@Quid tam novum quam adulescentulum privatum exer-€citum difficili rei publicae tempore conficere? Confecit. €Huic praeesse? Praefuit. Rem optime ductu suo gerere? €Gessit. Quid tam praeter consuetudinem quam homini €peradulescenti cuius aetas a senatorio gradu longe abesset €imperium atque exercitum dari, Siciliam permitti atque €Africam bellumque in ea provincia administrandum? Fuit €in his provinciis singulari innocentia, gravitate, virtute, €bellum in Africa maximum confecit, victorem exercitum €deportavit. Quid vero tam inauditum quam equitem Ro-€manum triumphare? At eam quoque rem populus Romanus €non modo vidit sed omnium etiam studio visendam et concelebrandam putavit. Quid tam inusitatum quam ut, €cum duo consules clarissimi fortissimique essent, eques €Romanus ad bellum maximum formidolosissimumque pro €consule mitteretur? Missus est. Quo quidem tempore €cum esset non nemo in senatu qui diceret 'non oportere €mitti hominem privatum pro consule,' L. Philippus dixisse €dicitur 'non se illum sua sententia pro consule sed pro €consulibus mittere.' Tanta in eo rei publicae bene gerendae €spes constituebatur ut duorum consulum munus unius €adulescentis virtuti committeretur. Quid tam singulare €quam ut ex senatus consulto legibus solutus consul ante €fieret quam ullum alium magistratum per leges capere €licuisset? quid tam incredibile quam ut iterum eques @1 €Romanus ex senatus consulto triumpharet? Quae in €omnibus hominibus nova post hominum memoriam con-€stituta sunt, ea tam multa non sunt quam haec quae in hoc uno homine vidimus. Atque haec tot exempla tanta ac €tam nova profecta sunt in eodem homine a Q. Catuli €atque a ceterorum eiusdem dignitatis amplissimorum homi-€num auctoritate. €@@Qua re videant ne sit periniquum et non ferendum illorum €auctoritatem de Cn. Pompei dignitate a vobis comprobatam €semper esse, vestrum ab illis de eodem homine iudicium €populique Romani auctoritatem improbari, praesertim cum €iam suo iure populus Romanus in hoc homine suam auctori-€tatem vel contra omnis qui dissentiunt possit defendere, €propterea quod isdem istis reclamantibus vos unum illum €ex omnibus delegistis quem bello praedonum praeponeretis. Hoc si vos temere fecistis et rei publicae parum consu-€luistis, recte isti studia vestra suis consiliis regere conantur. €Sin autem vos plus tum in re publica vidistis, vos eis þ´·´ÿï°°¹ÿï‚ÍáîÿïƒÃéãÿ˜À„repugnantibus per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, €salutem orbi terrarum attulistis, aliquando isti principes et €sibi et ceteris populi Romani universi auctoritati parendum €esse fateantur. Atque in hoc bello Asiatico et regio, €Quirites, non solum militaris illa virtus quae est in Cn. Pom-€peio singularis sed aliae quoque animi virtutes magnae et €multae requiruntur. Difficile est in Asia, Cilicia, Syria €regnisque interiorum nationum ita versari nostrum impera-€torem ut nihil aliud nisi de hoste ac de laude cogitet. €Deinde, etiam si qui sunt pudore ac temperantia modera-€tiores, tamen eos esse talis propter multitudinem cupidorum @1 hominum nemo arbitratur. Difficile est dictu, Quirites, €quanto in odio simus apud exteras nationes propter eorum €quos ad eas per hos annos cum imperio misimus libidines €et iniurias. Quod enim fanum putatis in illis terris nostris €magistratibus religiosum, quam civitatem sanctam, quam €domum satis clausam ac munitam fuisse? Vrbes iam €locupletes et copiosae requiruntur quibus causa belli propter diripiendi facultatem inferatur. Libenter haec coram cum €Q. Catulo et Q. Hortensio, summis et clarissimis viris, €disputarem; norunt enim sociorum volnera, vident eorum €calamitates, querimonias audiunt. Pro sociis vos contra €hostis exercitus mittere putatis an hostium simulatione €contra socios atque amicos? Quae civitas est in Asia quae €non modo imperatoris aut legati sed unius tribuni militum €animos ac spiritus capere possit? Qua re, etiam si quem €habetis qui conlatis signis exercitus regios superare posse €videatur, tamen, nisi erit idem qui a pecuniis sociorum, qui €ab eorum coniugibus ac liberis, qui ab ornamentis fanorum €atque oppidorum, qui ab auro gazaque regia manus, oculos, €animum cohibere possit, non erit idoneus qui ad bellum Asiaticum regiumque mittatur. Ecquam putatis civitatem €pacatam fuisse quae locuples sit, ecquam esse locupletem €quae istis pacata esse videatur? Ora maritima, Quirites, €Cn. Pompeium non solum propter rei militaris gloriam sed €etiam propter animi continentiam requisivit. Videbat enim €praetores locupletari quotannis pecunia publica praeter €paucos, neque nos quicquam aliud adsequi classium nomine @1 €nisi ut detrimentis accipiendis maiore adfici turpitudine €videremur. Nunc qua cupiditate homines in provincias, €quibus iacturis quibusque condicionibus proficiscantur €ignorant videlicet isti qui ad unum deferenda omnia esse €non arbitrantur. Quasi vero Cn. Pompeium non cum suis €virtutibus tum etiam alienis vitiis magnum esse videamus. Qua re nolite dubitare quin huic uni credatis omnia qui inter €tot annos unus inventus est quem socii in urbis suas cum €exercitu venisse gauderent. €@@Quod si auctoritatibus hanc causam, Quirites, confir-€mandam putatis, est vobis auctor vir bellorum omnium €maximarumque rerum peritissimus, P. Servilius, cuius tantae €res gestae terra marique exstiterunt ut, cum de bello €deliberetis, auctor vobis gravior esse nemo debeat; est C. €Curio, summis vestris beneficiis maximisque rebus gestis, €summo ingenio et prudentia praeditus, est Cn. Lentulus in €quo omnes pro amplissimis vestris honoribus summum €consilium, summam gravitatem esse cognostis, est C. Cassius, €integritate, veritate, constantia singulari. Qua re videte ut €horum auctoritatibus illorum orationi qui dissentiunt respon-€dere posse videamur. @@Quae cum ita sint, C. Manili, primum istam tuam et €legem et voluntatem et sententiam laudo vehementissimeque €comprobo; deinde te hortor ut auctore populo Romano €maneas in sententia neve cuiusquam vim aut minas perti-€mescas. Primum in te satis esse animi perseverantiaeque @1 €arbitror; deinde, cum tantam multitudinem tanto cum €studio adesse videamus quantam iterum nunc in eodem €homine praeficiendo videmus, quid est quod aut de re aut €de perficiendi facultate dubitemus? Ego autem, quicquid €est in me studi, consili, laboris, ingeni, quicquid hoc €beneficio populi Romani atque hac potestate praetoria, €quicquid auctoritate, fide, constantia possum, id omne ad €hanc rem conficiendam tibi et populo Romano polliceor ac defero testorque omnis deos, et eos maxime qui huic loco €temploque praesident, qui omnium mentis eorum qui ad €rem publicam adeunt maxime perspiciunt, me hoc neque €rogatu facere cuiusquam, neque quo Cn. Pompei gratiam €mihi per hanc causam conciliari putem, neque quo mihi ex €cuiusquam amplitudine aut praesidia periculis aut adiumenta €honoribus quaeram, propterea quod pericula facile, ut homi-€nem praestare oportet, innocentia tecti repellemus, honorem €autem neque ab uno neque ex hoc loco sed eadem illa €nostra laboriosissima ratione vitae, si vestra voluntas feret, consequemur. Quam ob rem, si quid in hac causa mihi €susceptum est, Quirites, id ego omne me rei publicae causa €suscepisse confirmo, tantumque abest ut aliquam mihi €bonam gratiam quaesisse videar, ut multas me etiam simul-€tates partim obscuras, partim apertas intellegam mihi non €necessarias, vobis non inutilis suscepisse. Sed ego me hoc €honore praeditum, tantis vestris beneficiis adfectum statui, €Quirites, vestram voluntatem et rei publicae dignitatem et €salutem provinciarum atque sociorum meis omnibus com-€modis et rationibus praeferre oportere. @1 ï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO A. CLVENTIO €@@@@ORATIO}1 ‘@@Animum adverti, iudices, omnem accusatoris orationem €in duas divisam esse partis, quarum altera mihi niti et €magno opere confidere videbatur invidia iam inveterata €iudici Iuniani, altera tantum modo consuetudinis causa €timide et diffidenter attingere rationem venefici criminum, €qua de re lege est haec quaestio constituta. Itaque mihi €certum est hanc eandem distributionem invidiae et crimi-€num sic in defensione servare ut omnes intellegant nihil me €nec subterfugere voluisse reticendo nec obscurare dicendo. Sed cum considero quo modo mihi in utraque re sit elabo-€randum, altera pars et ea quae propria est iudici vestri et €legitimae venefici quaestionis per mihi brevis et non magnae €in dicendo contentionis fore videtur, altera autem quae €procul ab iudicio remota est, quae contionibus seditiose €concitatis accommodatior est quam tranquillis moderatisque €iudiciis, perspicio quantum in agendo difficultatis et quan-tum laboris sit habitura. Sed in hac difficultate illa me res €tamen, iudices, consolatur quod vos de criminibus sic audire €consuestis ut eorum omnium dissolutionem ab oratore quae-€ratis, ut non existimetis plus vos ad salutem reo largiri €oportere quam quantum defensor purgandis criminibus con- @1 €sequi et dicendo probare potuerit. De invidia autem sic €inter nos disceptare debetis ut non quid dicatur a nobis €sed quid oporteat dici consideretis. Agitur enim in cri-€minibus A. Cluenti proprium periculum, in invidia causa €communis. Quam ob rem alteram partem causae sic age-€mus ut vos doceamus, alteram sic ut oremus; in altera €diligentia vestra nobis adiungenda est, in altera fides implo-€randa. Nemo est enim qui invidiae sine vestro ac sine talium virorum subsidio possit resistere. Equidem quod €ad me attinet, quo me vertam nescio. Negem fuisse illam €infamiam iudici corrupti? negem esse illam rem agitatam €in contionibus, iactatam in iudiciis, commemoratam in se-€natu? evellam ex animis hominum tantam opinionem, tam €penitus insitam, tam vetustam? Non est nostri ingeni, €vestri auxili est, iudices, huius innocentiae sic in hac cala-€mitosa fama quasi in aliqua perniciosissima flamma atque in communi incendio subvenire. Etenim sicut aliis in locis €parum firmamenti et parum virium veritas habet, sic in hoc €loco falsa invidia imbecilla esse debet. Dominetur in con-€tionibus, iaceat in iudiciis; valeat in opinionibus ac ser-€monibus imperitorum, ab ingeniis prudentium repudietur; €vehementis habeat repentinos impetus, spatio interposito et €causa cognita consenescat; denique illa definitio iudicio-€rum aequorum quae nobis a maioribus tradita est retineatur, €ut in iudiciis et sine invidia culpa plectatur et sine culpa invidia ponatur. Quam ob rem a vobis, iudices, ante quam €de ipsa causa dicere incipio, haec postulo, primum id quod þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ–ƒaequissimum est ut ne quid huc praeiudicati adferatis_ €etenim non modo auctoritatem sed etiam nomen iudicum €amittemus, nisi hic ex ipsis causis iudicabimus, si ad causas @1 €iudicia iam facta domo deferemus;_deinde si quam opinio-€nem iam vestris mentibus comprehendistis, si eam ratio €convellet, si oratio labefactabit, si denique veritas extor-€quebit, ne repugnetis eamque animis vestris aut libentibus €aut aequis remittatis; tum autem cum ego una quaque de €re dicam et diluam, ne ipsi quae contraria sint taciti cogita-€tioni vestrae subiciatis sed ad extremum exspectetis meque €meum dicendi ordinem servare patiamini; cum peroraro, tum si quid erit praeteritum animo requiratis. Ego me, €iudices, ad eam causam accedere quae iam per annos octo €continuos ex contraria parte audiatur atque ipsa opinione €hominum tacita prope convicta atque damnata sit facile €intellego; sed si qui mihi deus vestram ad me audiendum €benivolentiam conciliarit, efficiam profecto ut intellegatis €nihil esse homini tam timendum quam invidiam, nihil inno-€centi suscepta invidia tam optandum quam aequum iudi-€cium, quod in hoc uno denique falsae infamiae finis aliqui €atque exitus reperiatur. Quam ob rem magna me spes tenet, €si quae sunt in causa explicare atque omnia dicendo consequi €potuero, hunc locum consessumque vestrum, quem illi hor-€ribilem A. Cluentio ac formidolosum fore putaverunt, eum €tandem eius fortunae miserae multumque iactatae portum ac perfugium futurum. Tametsi permulta sunt quae mihi, €ante quam de causa dico, de communibus invidiae periculis €dicenda esse videantur, tamen ne diutius oratione mea sus-€pensa exspectatio vestra teneatur adgrediar ad crimen cum €illa deprecatione, iudices, qua mihi saepius utendum esse €intellego, sic ut me audiatis, quasi hoc tempore haec causa @1 €primum dicatur, sicuti dicitur, non quasi saepe iam dicta et €numquam probata sit. Hodierno enim die primum veteris €istius criminis diluendi potestas est data, ante hoc tempus €error in hac causa atque invidia versata est. Quam ob €rem, dum multorum annorum accusationi breviter diluci-€deque respondeo, quaeso ut me, iudices, sicut facere insti-€tuistis, benigne attenteque audiatis. @@Corrupisse dicitur A. Cluentius iudicium pecunia, quo €inimicum innocentem, Statium Albium, condemnaret. €Ostendam, iudices, primum, quoniam caput illius atrocitatis €atque invidiae fuit innocentem pecunia circumventum, ne-€minem umquam maioribus criminibus gravioribus testibus €esse in iudicium vocatum; deinde ea de eo praeiudicia €esse facta ab ipsis iudicibus a quibus condemnatus est ut €non modo ab isdem sed ne ab aliis quidem ullis absolvi €ullo modo posset. Cum haec docuero, tum illud ostendam €quod maxime requiri intellego iudicium illud pecunia esse €temptatum non a Cluentio sed contra Cluentium, faciam-€que ut intellegatis in tota illa causa quid res ipsa tulerit, €quid error adfinxerit, quid invidia conflarit. @@Primum igitur illud est ex quo intellegi possit debuisse €Cluentium magno opere causae confidere, quod certissimis €criminibus et testibus fretus ad accusandum descenderit. €Hoc loco faciendum mihi, iudices, est ut vobis breviter illa €quibus Albius est condemnatus crimina exponam. Abs te €peto, Oppianice, ut me invitum de patris tui causa dicere €existimes adductum fide atque officio defensionis. Etenim €tibi si in praesentia non potuero, tamen multae mihi ad €satis faciendum reliquo tempore facultates dabuntur; Clu-€entio nisi nunc satis fecero, postea mihi satis faciendi pote- @1 €stas non erit. Simul et illud quis est qui dubitare debeat €contra damnatum et mortuum pro incolumi et pro vivo €dicere? cum illi in quem dicitur damnatio omne igno-€miniae periculum iam abstulerit, mors vero etiam doloris; €hic autem pro quo dicimus nihil possit offensionis accipere €sine acerbissimo animi sensu ac molestia et sine summo dedecore vitae et turpitudine. Atque ut intellegatis Cluen-€tium non accusatorio animo, non ostentatione aliqua aut €gloria adductum, sed nefariis iniuriis, cotidianis insidiis, €proposito ante oculos vitae periculo nomen Oppianici detu-€lisse, paulo longius exordium rei demonstrandae petam; €quod quaeso, iudices, ne moleste patiamini; principiis enim €cognitis multo facilius extrema intellegetis. €@@A. Cluentius Habitus fuit, pater huiusce, iudices, homo €non solum municipi Larinatis ex quo erat sed etiam €regionis illius et vicinitatis virtute, existimatione, nobilitate €princeps. Is cum esset mortuus Sulla et Pompeio consuli-€bus, reliquit hunc annos &7xv& natum, grandem autem et €nubilem filiam quae brevi tempore post patris mortem €nupsit A. Aurio Melino, consobrino suo, adulescenti in €primis, ut tum habebatur, inter suos et honesto et nobili. Cum essent eae nuptiae plenae dignitatis, plenae con-€cordiae, repente est exorta mulieris importunae nefaria €libido non solum dedecore verum etiam scelere coniuncta. €Nam Sassia, mater huius Habiti_mater enim a me in €omni causa, tametsi in hunc hostili odio et crudelitate est, €mater, inquam, appellabitur, neque umquam illa ita de suo €scelere et immanitate audiet ut naturae nomen amittat; €quo enim est ipsum nomen amantius indulgentiusque ma- @1 €ternum, hoc illius matris quae multos iam annos et nunc €cum maxime filium interfectum cupit singulare scelus maiore €odio dignum esse ducetis. Ea igitur mater Habiti, Melini €illius adulescentis, generi sui, contra quam fas erat amore €capta primo, neque id ipsum diu, quoquo modo poterat in €illa cupiditate continebatur; deinde ita flagrare coepit €amentia, sic inflammata ferri libidine ut eam non pudor, €non pietas, non macula familiae, non hominum fama, non fili dolor, non filiae maeror a cupiditate revocaret. Animum €adulescentis nondum consilio ac ratione firmatum pellexit €eis omnibus rebus quibus illa aetas capi ac deleniri potest. €Filia, quae non solum illo communi dolore muliebri in eius €modi viri iniuriis angeretur sed nefarium matris paelicatum €ferre non posset de quo ne queri quidem se sine scelere €posse arbitraretur, ceteros sui tanti mali ignaros esse cupie-€bat; in huius amantissimi sui fratris manibus et gremio maerore et lacrimis consenescebat. Ecce autem subitum €divortium quod solacium malorum omnium fore videbatur! €Discedit a Melino Cluentia ut in tantis iniuriis non invita, €ut a viro non libenter. Tum vero illa egregia ac praeclara €mater palam exsultare laetitia, triumphare gaudio coepit, €victrix filiae non libidinis; diutius suspicionibus obscuris €laedi famam suam noluit; lectum illum genialem quem €biennio ante filiae suae nubenti straverat, in eadem domo €sibi ornari et sterni expulsa atque exturbata filia iubet. €Nubit genero socrus nullis auspicibus, nullis auctoribus, funestis ominibus omnium. O mulieris scelus incredibile €et praeter hanc unam in omni vita inauditum! o libidinem €effrenatam et indomitam! o audaciam singularem! nonne @1 €timuisse, si minus vim deorum hominumque famam, at €illam ipsam noctem facesque illas nuptialis, non limen €cubiculi, non cubile filiae, non parietes denique ipsos supe-€riorum testis nuptiarum? Perfregit ac prostravit omnia €cupiditate ac furore; vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia. Tulit hoc commune dedecus familiae, €cognationis, nominis graviter filius; augebatur autem eius €molestia cotidianis querimoniis et adsiduo fletu sororis; €statuit tamen nihil sibi in tantis iniuriis ac tanto scelere €matris gravius esse faciendum quam ut illa ne uteretur, €ne quae videre sine summo animi dolore non poterat, €ea, si matre uteretur, non solum videre verum etiam €probare suo iudicio putaretur. @@Initium quod huic cum matre fuerit simultatis audistis. €Pertinuisse hoc ad causam tum cum reliqua cognoveritis €intellegetis. Nam illud me non praeterit, cuiuscumque €modi sit mater, tamen in iudicio fili de turpitudine parentis €dici vix oportere. Non essem ad ullam causam idoneus, €iudices, si hoc quod in communibus hominum sensibus €atque in ipsa natura positum atque infixum est, id ego, qui €ad hominum pericula defendenda adiungerer, non viderem; €facile intellego non modo reticere homines parentum in-þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜‘ˆŠiurias sed etiam animo aequo ferre oportere. Sed ego €ea quae ferri possunt ferenda, quae taceri tacenda esse arbitror. Nihil in vita vidit calamitatis A. Cluentius, nullum €periculum mortis adiit, nihil mali timuit quod non totum €a matre esset conflatum et profectum. Quae hoc tempore €sileret omnia atque ea, si oblivione non posset, tamen @1 €taciturnitate sua tecta esse pateretur; sed vero sic agitur €ut prorsus reticere nullo modo possit. Hoc enim ipsum €iudicium, hoc periculum, illa accusatio, [2illa]2 omnis testium €copia quae futura est a matre initio est adornata, a matre €hoc tempore instruitur atque omnibus eius opibus et copiis €comparatur. Ipsa denique nuper Larino huius opprimendi €causa Romam advolavit; praesto est mulier audax, pecu-€niosa, crudelis, instituit accusatores, instruit testis, squalore €huius et sordibus laetatur, exitium exoptat, sanguinem €suum profundere omnem cupit, dum modo profusum huius €ante videat. Haec nisi omnia perspexeritis in causa, temere €a nobis illam appellari putatote; sin erunt et aperta et €nefaria, Cluentio ignoscere debebitis, quod haec a me dici €patiatur; mihi ignoscere non deberetis, si tacerem. @@Nunc iam summatim exponam quibus criminibus Op-€pianicus damnatus sit ut et constantiam A. Cluenti et €rationem accusationis perspicere possitis. Ac primum causa €accusandi quae fuerit ostendam ut id ipsum A. Cluentium vi ac necessitate coactum fecisse videatis. Cum manifesto €venenum deprehendisset quod vir matris Oppianicus ei €paravisset, et res non coniectura sed oculis et manibus €teneretur, neque in causa ulla dubitatio posset esse, accusavit €Oppianicum; quam constanter et quam diligenter postea €dicam; nunc hoc scire vos volui, nullam huic aliam accu-€sandi causam fuisse nisi uti propositum vitae periculum et €cotidianas capitis insidias hac una ratione vitaret. Atque €ut intellegatis eis accusatum esse criminibus Oppianicum ut €neque accusator timere neque reus sperare debuerit, pauca @1 €vobis illius iudici crimina exponam; quibus cognitis nemo €vestrum mirabitur illum diffidentem rebus suis ad Staienum €atque ad pecuniam confugisse. @@Larinas quaedam fuit Dinaea, socrus Oppianici, quae €filios habuit M. et N. Aurios et Cn. Magium et filiam €Magiam nuptam Oppianico. M. Aurius adulescentulus €bello Italico captus apud Asculum in Q. Sergi senatoris, €eius qui inter sicarios damnatus est, manus incidit et apud €eum fuit in ergastulo. N. autem Aurius, frater eius, mor-€tuus est heredemque Cn. Magium fratrem reliquit. Postea €Magia, uxor Oppianici, mortua est. Postremo unus qui €reliquus erat Dinaeae filius Cn. Magius est mortuus. Is €heredem fecit illum adulescentulum Oppianicum, sororis €suae filium, eumque partiri cum Dinaea matre iussit. In-€terim venit index ad Dinaeam neque obscurus neque incer-€tus qui nuntiaret ei filium eius, M. Aurium, vivere et in agro Gallico esse in servitute. Mulier amissis liberis, cum €unius reciperandi fili spes esset ostentata, omnis suos pro-€pinquos filique sui necessarios convocavit et ab eis flens €petivit ut negotium susciperent, adulescentem investigarent, €sibi restituerent eum filium quem tamen unum ex multis €fortuna reliquum esse voluisset. Haec cum agere insti-€tuisset, oppressa morbo est. Itaque testamentum fecit eius €modi ut illi filio HS &7cccc& milia legaret, heredem institueret €eundem illum Oppianicum, nepotem suum; atque eis diebus €paucis est mortua. Propinqui tamen illi, quem ad modum €viva Dinaea instituerant, ita mortua illa ad investigandum @1 €M. Aurium cum eodem illo indice in agrum Gallicum pro-fecti sunt. Interim Oppianicus ut erat, sicuti multis ex €rebus reperietis, singulari scelere et audacia, per quendam €Gallicanum, familiarem suum, primum illum indicem pecunia €corrupit, deinde ipsum [2M.]2 Aurium non magna iactura facta €tollendum interficiendumque curavit. Illi autem qui erant €ad propinquum investigandum et reciperandum profecti €litteras Larinum ad Aurios, illius adulescentis suosque ne-€cessarios, mittunt sibi difficilem esse investigandi rationem, €quod intellegerent indicem ab Oppianico esse corruptum. €Quas litteras A. Aurius, vir fortis et experiens et domi €nobilis et M. illius Auri perpropinquus, in foro palam multis €audientibus, cum adesset Oppianicus, recitat et clarissima €voce se nomen Oppianici, si interfectum M. Aurium esse comperisset, delaturum esse testatur. Interim brevi tem-€pore illi qui erant in agrum Gallicum profecti Larinum €revertuntur; interfectum esse M. Aurium nuntiant. Animi €non solum propinquorum sed etiam omnium Larinatium €odio Oppianici et illius adulescentis misericordia commo-€ventur. Itaque cum A. Aurius is qui antea denuntiarat €clamore hominem ac minis insequi coepisset, Larino pro-€fugit et se in castra clarissimi viri, Q. Metelli, contulit. Post illam autem fugam sceleris et conscientiae testem €numquam se iudiciis, numquam legibus, numquam inermem €inimicis committere ausus est sed per illam L. Sullae vim €atque victoriam Larinum in summo timore omnium cum @1 €armatis advolavit; quattuorviros quos municipes fecerant €sustulit; se a Sulla et alios praeterea tris factos esse dixit €et ab eodem sibi esse imperatum ut [2A.]2 Aurium illum qui €sibi delationem nominis et capitis periculum ostentarat, et €alterum [2A.]2 Aurium et eius L. filium et Sex. Vibium quo €sequestre in illo indice corrumpendo dicebatur esse usus, €proscribendos interficiendosque curaret. Itaque illis crude-€lissime interfectis non mediocri ab eo ceteri proscriptionis €et mortis metu terrebantur. His rebus in causa iudicioque €patefactis quis est qui illum absolvi potuisse arbitretur? €Atque haec parva sunt; cognoscite reliqua ut non aliquando €condemnatum esse Oppianicum sed aliquam diu incolumem €fuisse miremini. @@Primum videte hominis audaciam. Sassiam in matri-€monium ducere, Habiti matrem_illam cuius virum A. €Aurium occiderat_concupivit. Vtrum impudentior hic qui €postulet, an crudelior illa, si nubat, difficile dictu est; sed €tamen utriusque humanitatem constantiamque cognoscite. Petit Oppianicus ut sibi Sassia nubat et id magno opere €contendit. Illa autem non admiratur audaciam, non impu-€dentiam aspernatur, non denique illam Oppianici domum €viri sui sanguine redundantem reformidat, sed quod haberet €ille tris filios, idcirco se ab eis nuptiis abhorrere respondit. €Oppianicus, qui pecuniam Sassiae concupivisset, domo sibi €quaerendum remedium existimavit ad eam moram quae €nuptiis adferebatur. Nam cum haberet ex Novia infantem €filium, alter autem eius filius Papia natus Teani, quod abest €ab Larino &7xviii& milia passuum, apud matrem educaretur, @1 €arcessit subito sine causa puerum Teano, quod facere nisi €ludis publicis aut festis diebus antea non solebat. Mater €misera nihil mali suspicans mittit. Ille se Tarentum pro-€ficisci cum simulasset, eo ipso die puer, cum hora undecima €in publico valens visus esset, ante noctem mortuus et postri-die ante quam luceret combustus est. Atque hunc tantum €maerorem matri prius hominum rumor quam quisquam ex €Oppianici familia nuntiavit. Illa cum uno tempore audisset €sibi non solum filium sed etiam exsequiarum munus ere-€ptum, Larinum confestim exanimata venit et ibi de integro €funus iam sepulto filio fecit. Dies nondum decem interces-€serant cum ille alter filius infans necatur. Itaque nubit €Oppianico continuo Sassia laetanti iam animo et spe optime €confirmato, nec mirum quae se non nuptialibus donis sed €filiorum funeribus esse delenitam videret. Ita, quod ceteri €propter liberos pecuniae cupidiores solent esse, ille propter pecuniam liberos amittere iucundum esse duxit. Sentio, €iudices, vos pro vestra humanitate his tantis sceleribus €breviter a me demonstratis vehementer esse commotos. €Quo tandem igitur animo fuisse illos arbitramini quibus his €de rebus non modo audiendum fuit verum etiam iudican-€dum? Vos auditis de eo in quem iudices non estis, de eo €quem non videtis, de eo quem odisse iam non potestis, de €eo qui et naturae et legibus satis fecit, quem leges exsilio, €natura morte multavit, auditis non ab inimico, auditis sine €testibus, auditis cum ea quae copiosissime dici possunt þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜ˆ‹breviter strictimque dicuntur. Illi audiebant de eo de quo €iurati sententias ferre debebant, de eo cuius praesentis ne-€farium et consceleratum voltum intuebantur, de eo quem @1 €omnes oderant propter audaciam, de eo quem omni suppli-€cio dignum esse ducebant; audiebant ab accusatoribus, €audiebant verba multorum testium, audiebant cum una qua-€que de re a P. Cannutio, homine eloquentissimo, graviter et diu diceretur. Et est quisquam qui, cum haec cognoverit, €suspicari possit Oppianicum iudicio oppressum et circum-€ventum esse innocentem? €@@Acervatim reliqua iam, iudices, dicam ut ad ea quae pro-€piora huiusce causae et adiunctiora sunt perveniam. Vos, €quaeso, memoria teneatis non mihi hoc esse propositum ut €accusem Oppianicum mortuum sed, cum hoc persuadere €vobis velim, iudicium ab hoc non esse corruptum, hoc uti €initio ac fundamento defensionis, Oppianicum, hominem €sceleratissimum et nocentissimum, esse damnatum. Qui €uxori suae Cluentiae, quae amita huius Habiti fuit, cum ipse €poculum dedisset, subito illa in media potione exclamavit €se maximo cum dolore emori nec diutius vixit quam locuta €est; nam in ipso sermone hoc et vociferatione mortua est. €Et ad hanc mortem repentinam vocemque morientis omnia €praeterea quae solent esse indicia et vestigia veneni in illius €mortuae corpore fuerunt. Eodemque veneno C. Oppiani-cum fratrem necavit. Neque est hoc satis; tametsi in ipso €fraterno parricidio nullum scelus praetermissum videtur, €tamen ut ad hoc nefarium facinus accederet aditum sibi €aliis sceleribus ante munivit. Nam cum esset gravida €Auria, fratris uxor, et iam appropinquare partus putaretur, €mulierem veneno interfecit ut una illud quod erat ex fratre €conceptum necaretur. Post fratrem adgressus est; qui @1 €sero iam exhausto illo poculo mortis, cum et de suo et de €uxoris interitu clamaret testamentumque mutare cuperet, in €ipsa significatione huius voluntatis est mortuus. Ita mu-€lierem ne partu eius ab hereditate fraterna excluderetur €necavit; fratris autem liberos prius vita privavit quam illi €hanc a natura lucem accipere potuerunt; ut omnes intelle-€gerent nihil ei clausum, nihil sanctum esse posse a cuius €audacia fratris liberos ne materni quidem corporis custodiae tegere potuissent. Memoria teneo Milesiam quandam mu-€lierem, cum essem in Asia, quod ab heredibus secundis €accepta pecunia partum sibi ipsa medicamentis abegisset, rei €capitalis esse damnatam; nec iniuria quae spem parentis, €memoriam nominis, subsidium generis, heredem familiae, €designatum rei publicae civem sustulisset. Quanto est €Oppianicus in eadem iniuria maiore supplicio dignus! si qui-€dem illa, cum suo corpori vim attulisset, se ipsa cruciavit, €hic autem idem illud effecit per alieni corporis mortem €atque cruciatum. Ceteri non videntur in singulis hominibus €multa parricidia suscipere posse, Oppianicus inventus est qui in uno corpore pluris necaret. Itaque cum hanc eius €consuetudinem audaciamque cognosset avunculus illius €adulescentis Oppianici, Cn. Magius, isque, cum gravi morbo €adfectus esset, heredem illum sororis suae filium faceret, €amicis adhibitis praesente matre sua Dinaea uxorem suam €interrogavit essetne praegnas. Quae cum se esse respon-€disset, ab ea petivit ut se mortuo apud Dinaeam_quae tum €ei mulieri socrus erat_quoad pareret habitaret diligentiam- @1 €que adhiberet ut id quod conceperat servare et salvum €parere posset. Itaque ei testamento legat grandem pecu-€niam a filio si qui natus esset; ab secundo herede nil legat. Quid de Oppianico suspicatus sit videtis; quid iudicarit €obscurum non est. Nam cuius filium faceret heredem, eum €tutorem liberis non adscripsit. Quid Oppianicus fecerit €cognoscite ut illum Magium intellegatis non longe animo €prospexisse morientem. Quae pecunia mulieri legata erat a €filio, si qui natus esset, eam praesentem Oppianicus non €debitam mulieri solvit, si haec solutio legatorum et non €merces abortionis appellanda est. Quo illa pretio accepto €multisque praeterea muneribus quae tum ex tabulis Oppia-€nici recitabantur spem illam quam in alvo commendatam a €viro continebat victa avaritia sceleri Oppianici vendidit. Nihil posse iam ad hanc improbitatem addi videtur; atten-€dite exitum. Quae mulier obtestatione viri decem illis €mensibus ne domum quidem ullam nisi socrus suae nosse €debuit, haec quinto mense post viri mortem ipsi Oppianico €nupsit. Quae nuptiae non diuturnae fuerunt; erant enim €non matrimoni dignitate sed sceleris societate coniunctae. @@Quid? illa caedes Asuvi Larinatis, adulescentis pecuniosi, €quam clara tum recenti re fuit et quam omnium sermone €celebrata! Fuit Avillius quidam Larino perdita nequitia et €summa egestate, arte quadam praeditus ad libidines adule-€scentulorum excitandas accommodata. Qui ut se blanditiis €et adsentationibus in Asuvi consuetudinem penitus immersit, €Oppianicus continuo sperare coepit hoc se Avillio tamquam €aliqua machina admota capere Asuvi adulescentiam et for- @1 €tunas eius patrias expugnare posse. Ratio excogitata €Larini est, res translata Romam; inire enim consilium €facilius in solitudine, perficere rem eius modi commodius in €turba posse arbitrati sunt. Asuvius cum Avillio Romam €est profectus. Hos vestigiis Oppianicus consecutus est. €Iam ut Romae vixerint, quibus conviviis, quibus flagitiis, €quantis et quam profusis sumptibus non modo conscio sed €etiam conviva et adiutore Oppianico longum est dicere mihi, €praesertim ad alia properanti; exitum huius adsimulatae familiaritatis cognoscite. Cum esset adulescens apud mu-€lierculam quandam atque ubi pernoctarat ibi diem posterum €commoraretur, Avillius, ut erat constitutum, simulat se €aegrotare et testamentum facere velle. Oppianicus obsigna-€tores ad eum qui neque Asuvium neque Avillium nossent €adducit et illum Asuvium appellat ipse; testamento Asuvi €nomine obsignato disceditur. Avillius ilico convalescit; €Asuvius autem brevi illo tempore, quasi in hortulos iret, in €harenarias quasdam extra portam Esquilinam perductus occiditur. Qui cum unum iam et alterum diem desidera-€retur neque in eis locis ubi ex consuetudine quaerebatur €inveniretur, et Oppianicus in foro Larinatium dictitaret €nuper se et suos amicos testamentum eius obsignasse, liberti €Asuvi et non nulli amici, quod eo die quo postremum €Asuvius visus erat Avillium cum eo fuisse et a multis visum €esse constabat, in eum invadunt et hominem ante pedes Q. €Manli qui tum erat triumvir constituunt. Atque illic con-€tinuo nullo teste, nullo indice recentis malefici conscientia €perterritus omnia, ut a me paulo ante dicta sunt, exponit €Asuviumque a sese consilio Oppianici interfectum fatetur. @1 Extrahitur domo latitans Oppianicus a Manlio; index Avillius €ex altera parte coram tenetur. Hic quid iam reliqua quae-€ritis? Manlium plerique noratis; non ille honorem a pueri-€tia, non studia virtutis, non ullum existimationis bonae €fructum umquam cogitarat, sed ex petulanti atque improbo €scurra in discordiis civitatis ad eam columnam ad quam €multorum saepe conviciis perductus erat tum suffragiis €populi pervenerat. Itaque tum cum Oppianico transigit, pecu-€niam ab eo accipit, causam et susceptam et tam manifestam €relinquit. Ac tum in Oppianici causa crimen hoc Asu-€vianum cum testibus multis tum vero illius [2testamento]2 com-€probabatur; in quo Oppianici nomen primum esse consta-€bat, eius quem vos miserum atque innocentem falso iudicio €circumventum esse dicitis. @@Quid? aviam tuam, Oppianice, Dinaeam cui tu es heres €pater tuus non manifesto necavit? Ad quam cum ad-€duxisset medicum illum suum iam cognitum et saepe €victorem per quem interfecerat plurimos mulier exclamat se €ab eo nullo modo velle curari quo curante omnis suos per-€didisset. Tum repente Anconitanum quendam, L. Clodium, €pharmacopolam circumforaneum qui casu tum Larinum €venisset adgreditur et cum eo HS duobus milibus, id quod €ipsius tabulis est demonstratum, transigit. L. Clodius, €cum properaret, cui fora multa restarent, simul atque intro-€ductus est rem confecit; prima potione mulierem sustulit @1 €neque postea Larini punctum est temporis commoratus. þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜©Eadem hac Dinaea testamentum faciente, cum tabulas pre-€hendisset Oppianicus, qui gener eius fuisset, digito legata €delevit et, cum id multis locis fecisset, post mortem eius ne €lituris coargui posset testamentum in alias tabulas tran-€scriptum signis adulterinis obsignavit. Multa praetereo €consulto; etenim vereor ne haec ipsa nimium multa esse €videantur. Vos tamen similem sui eum fuisse in ceteris €quoque vitae partibus existimare debetis. Illum tabulas €publicas Larini censorias corrupisse decuriones universi €iudicaverunt; cum illo nemo iam rationem, nemo rem €ullam contrahebat; nemo illum ex tam multis cognatis et €adfinibus tutorem umquam liberis suis scripsit, nemo illum €aditu, nemo congressione, nemo sermone, nemo convivio €dignum iudicabat; omnes aspernabantur, omnes abhorre-€bant, omnes ut aliquam immanem ac perniciosam bestiam pestemque fugiebant. Hunc tamen hominem tam audacem, €tam nefarium, tam nocentem numquam accusasset Habitus, €iudices, si id praetermittere suo salvo capite potuisset. Erat €huic inimicus Oppianicus, erat, sed tamen erat vitricus; €crudelis et huic infesta mater, at mater; postremo nihil tam €remotum ab accusatione quam Cluentius et natura et €voluntate et instituta ratione vitae. Sed cum esset haec ei €proposita condicio ut aut iuste pieque accusaret aut acerbe €indigneque moreretur, accusare quoquo modo posset quam €illo modo emori maluit. @@Atque ut hoc ita esse perspicere possitis exponam vobis €Oppianici facinus manifesto compertum atque deprensum; €ex quo simul utrumque, et huic accusare et illi condemnari, €necesse fuisse intellegetis. Martiales quidam Larini appel- @1 €labantur, ministri publici Martis atque ei deo veteribus €institutis religionibusque Larinatium consecrati. Quorum €cum satis magnus numerus esset, cumque item ut in Sicilia €permulti Venerii sunt, sic illi Larini in Martis familia nu-€merarentur, repente Oppianicus eos omnis liberos esse €civisque Romanos coepit defendere. Graviter id decu-€riones Larinatium cunctique municipes tulerunt. Itaque €ab Habito petiverunt ut eam causam susciperet publiceque €defenderet. Habitus cum se ab omni eius modi negotio €removisset, tamen pro loco, pro antiquitate generis sui, pro €eo quod se non suis commodis sed etiam suorum munici-€pum ceterorumque necessariorum natum esse arbitrabatur, €tantae voluntati universorum Larinatium deesse noluit. Suscepta causa Romamque delata magnae cotidie conten-€tiones inter Habitum et Oppianicum ex utriusque studio de-€fensionis excitabantur. Erat ipse immani acerbaque natura €Oppianicus; incendebat eius amentiam infesta atque inimica €filio mater Habiti. Magni autem illi sua interesse arbitra-€bantur hunc a causa Martialium demoveri. Suberat etiam €alia causa maior quae Oppianici, hominis avarissimi atque audacissimi, mentem maxime commovebat. Nam Habitus €usque ad illius iudici tempus nullum testamentum umquam €fecerat; neque enim legare quicquam eius modi matri po-€terat in animum inducere neque testamento nomen omnino €praetermittere parentis. Id cum Oppianicus sciret_ne-€que enim erat obscurum_intellegebat Habito mortuo bona €eius omnia ad matrem esse ventura; quae ab sese postea €aucta pecunia maiore praemio, orbata filio minore periculo €necaretur. Itaque his rebus incensus qua ratione Habitum @1 veneno tollere conatus sit cognoscite. C. et L. Fabricii €fratres gemini fuerunt ex municipio Aletrinati, homines €inter se cum forma tum moribus similes, municipum autem €suorum dissimillimi; in quibus quantus splendor sit, quam €prope aequabilis, quam fere omnium constans et moderata €ratio vitae nemo vestrum, ut mea fert opinio, ignorat. His €Fabriciis semper est usus Oppianicus familiarissime. Iam €hoc fere scitis omnes quantam vim habeat ad coniungendas €amicitias studiorum ac naturae similitudo. Cum illi ita €viverent ut nullum quaestum esse turpem arbitrarentur, €cum omnis ab eis fraus, omnes insidiae circumscriptionesque €adulescentium nascerentur, cumque essent vitiis atque im-€probitate omnibus noti, studiose, ut dixi, ad eorum se fami-€liaritatem multis iam ante annis Oppianicus applicarat. Itaque tum sic statuit, per C. Fabricium_nam L. erat mor-€tuus_insidias Habito comparare. Erat illo tempore infirma €valetudine Habitus. Vtebatur autem medico non ignobili €sed spectato homine, Cleophanto; cuius servum Diogenem €Fabricius ad venenum Habito dandum spe et pretio solli-€citare coepit. Servus non incallidus et, ut res ipsa declara-€vit, frugi atque integer sermonem Fabrici non est aspernatus; €rem ad dominum detulit; Cleophantus autem cum Habito €est conlocutus. Habitus statim cum M. Baebio senatore, €familiarissimo suo, communicavit; qui qua fide, qua pru-€dentia, qua diligentia fuerit meminisse vos arbitror. Ei €placuit ut Diogenem Habitus emeret a Cleophanto, quo €facilius aut comprehenderetur res eius indicio aut falsa esse €cognosceretur. Ne multa, Diogenes emitur, venenum die-€bus paucis comparatur; multi viri boni cum ex occulto @1 €intervenissent, pecunia obsignata quae ob eam rem daba-€tur in manibus Scamandri, liberti Fabriciorum, deprehen-ditur. Pro di immortales! Oppianicum quisquam his rebus €cognitis circumventum esse dicet? Quis umquam audacior, €quis nocentior, quis apertior in iudicium adductus est? €Quod ingenium, quae facultas dicendi, quae a quoquam ex-€cogitata defensio huic uni crimini potuit obsistere? Simul €et illud quis est qui dubitet quin hac re comperta manife-€stoque deprehensa aut obeunda mors Cluentio aut susci-€pienda accusatio fuerit? @@Satis esse arbitror demonstratum, iudices, eis criminibus €accusatum esse Oppianicum uti honeste absolvi nullo modo €potuerit. Cognoscite nunc ita reum citatum esse illum ut €re semel atque iterum praeiudicata condemnatus in iudi-€cium venerit. Nam Cluentius, iudices, primum nomen €eius detulit cuius in manibus venenum deprenderat. Is €erat libertus Fabriciorum, Scamander. Integrum consilium, €iudici corrupti nulla suspicio; simplex in iudicium causa, €certa res, unum crimen adlatum est. Hic tum C. Fabricius, €is de quo ante dixi, qui liberto damnato sibi illud impen-€dere periculum videret, quod mihi cum Aletrinatibus vicini-€tatem et cum plerisque eorum magnum usum esse sciebat, €frequentis eos ad me domum adduxit. Qui quamquam de €homine sic ut necesse erat existimabant, tamen quod erat €ex eodem municipio, suae dignitatis esse arbitrabantur eum €quibus rebus possent defendere, idque a me ut facerem et €ut causam Scamandri susciperem petebant, in qua causa patroni omne periculum continebatur. Ego, qui neque €illis talibus viris ac tam amantibus mei rem possem ullam €negare neque illud crimen tantum ac tam manifestum esse @1 €arbitrarer, sicut ne illi ipsi quidem qui mihi tum illam €causam commendabant arbitrabantur, pollicitus eis sum me €omnia quae vellent esse facturum. €@@Res agi coepta est; citatus est Scamander reus. Accu-€sabat P. Cannutius, homo in primis ingeniosus et in dicendo €exercitatus; accusabat autem ille quidem Scamandrum €verbis tribus, venenum esse deprensum. Omnia tela to-€tius accusationis in Oppianicum coniciebantur, aperiebatur €causa insidiarum, Fabriciorum familiaritas commemoraba-€tur, hominis vita et audacia proferebatur, denique omnis €accusatio varie graviterque tractata ad extremum manifesta €veneni deprehensione conclusa est. Hic ego tum ad respon-dendum surrexi qua cura, di immortales! qua sollicitudine €animi, quo timore! Semper equidem magno cum metu €incipio dicere; quotienscumque dico, totiens mihi videor €in iudicium venire non ingeni solum sed etiam virtutis €atque offici, ne aut id profiteri videar quod non possim, €quod est impudentiae, aut non id efficere quod possim, €quod est aut perfidiae aut neglegentiae. Tum vero ita sum €perturbatus ut omnia timerem, si nihil dixissem ne infan-€tissimus, si multa in eius modi causa dixissem ne impu-€dentissimus existimarer. Conlegi me aliquando et ita con-€stitui, fortiter esse agendum; illi aetati qua tum eram solere €laudi dari, etiam si in minus firmis causis hominum periculis €non defuissem. Itaque feci; sic pugnavi, sic omni ratione €contendi, sic ad omnia confugi, quantum ego adsequi potui, þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜³ˆremedia ac perfugia causarum ut hoc quod timide dicam €consecutus sim, ne quis illi causae patronum defuisse arbi-traretur. Sed ut quidquid ego apprehenderam, statim accu- @1 €sator extorquebat e manibus. Si quaesiveram quae inimi-€citiae Scamandro cum Habito, fatebatur nullas fuisse, sed €Oppianicum cuius ille minister fuisset huic inimicissimum €fuisse atque esse dicebat. Sin autem illud egeram, nullum €ad Scamandrum morte Habiti venturum emolumentum €fuisse, concedebat, sed ad uxorem Oppianici, hominis in €uxoribus necandis exercitati, omnia bona Habiti ventura €fuisse dicebat. Cum illa defensione usus essem quae in €libertinorum causis honestissima semper existimata est, €Scamandrum patrono esse probatum, fatebatur, sed quaere-bat cui probatus esset ipse patronus. Cum ego pluribus €verbis in eo commoratus essem, Scamandro insidias factas €esse per Diogenem constitutumque inter eos alia de re €fuisse ut medicamentum, non venenum Diogenes adferret; €hoc cuivis usu venire posse: quaerebat cur in eius modi €locum tam abditum, cur solus, cur cum obsignata pecunia €venisset. Denique hoc loco causa testibus honestissimis €hominibus premebatur. M. Baebius de suo consilio Dio-€genem emptum, se praesente Scamandrum cum veneno €pecuniaque deprehensum esse dicebat. P. Quintilius Varus, €homo summa religione et summa auctoritate praeditus, de €insidiis quae fierent Habito et de sollicitatione Diogenis re-centi re secum Cleophantum locutum esse dicebat. Atque €in illo iudicio cum Scamandrum nos defendere videremur, €verbo ille reus erat, re quidem vera et periculo tota accusa-€tione Oppianicus. Neque id obscure ferebat nec dissimu-€lare ullo modo poterat; aderat frequens, advocabat, omni €studio gratiaque pugnabat; postremo_id quod maximo malo @1 €illi causae fuit_hoc ipso in loco, quasi reus ipse esset, sede-€bat. Oculi omnium iudicum non in Scamandrum sed in €Oppianicum coniciebantur; timor eius, perturbatio, suspen-€sus incertusque voltus, crebra coloris mutatio, quae erant antea suspiciosa, haec aperta et manifesta faciebant. Cum €in consilium iri oporteret, quaesivit ab reo C. Iunius quae-€sitor ex lege illa Cornelia quae tum erat clam an palam de €se sententiam ferri vellet. De Oppianici sententia respon-€sum est, quod is Habiti familiarem Iunium esse dicebat, €clam velle ferri. Itum est in consilium. Omnibus senten-€tiis praeter unam quam suam Staienus esse dicebat Sca-€mander prima actione condemnatus est. Quis tum erat €omnium qui Scamandro condemnato non iudicium de €Oppianico factum esse arbitraretur? quid est illa damna-€tione iudicatum, nisi venenum id quod Habito daretur esse €quaesitum? Quae porro tenuissima suspicio conlata in €Scamandrum est aut conferri potuit ut is sua sponte necare €voluisse Habitum putaretur? @@Atque hoc tum iudicio facto et Oppianico re et existima-€tione iam, lege et pronuntiatione nondum condemnato €tamen Habitus Oppianicum reum statim non fecit. Voluit €cognoscere utrum iudices in eos solos essent severi quos €venenum habuisse ipsos comperissent, an etiam consilia €conscientiasque eius modi facinorum supplicio dignas iudi-€carent. Itaque C. Fabricium quem propter familiaritatem €Oppianici conscium illi facinori fuisse arbitrabatur reum €statim fecit, utique ei locus primus constitueretur propter €causae coniunctionem impetravit. Hic tum Fabricius non €modo ad me meos vicinos et amicos Aletrinatis non ad-€duxit sed ipse eis neque defensoribus uti postea neque laudatoribus potuit. Rem enim integram hominis non @1 €alieni quamvis suspiciosam defendere humanitatis esse puta-€bamus, iudicatam labefactare conari impudentiae. Itaque €tum ille inopia et necessitate coactus in causa eius modi €ad Caepasios fratres confugit, homines industrios atque eo €animo ut quaecumque dicendi potestas esset data in honore €atque in beneficio ponerent. Iam hoc prope iniquissime €comparatum est quod in morbis corporis, ut quisque est €difficillimus, ita medicus nobilissimus atque optimus quae-€ritur, in periculis capitis, ut quaeque causa difficillima est, €ita deterrimus obscurissimusque patronus adhibetur. Nisi €forte hoc causae est quod medici nihil praeter artificium, oratores etiam auctoritatem praestare debent. Citatur reus, €agitur causa; paucis verbis accusat ut de re iudicata Cannu-€tius; incipit longo et alte petito prooemio respondere maior €Caepasius. Primo attente auditur eius oratio. Erigebat €animum iam demissum et oppressum Oppianicus; gaudebat €ipse Fabricius; non intellegebat animos iudicum non illius €eloquentia sed defensionis impudentia commoveri. Postea €quam de re coepit dicere, ad ea quae erant in causa adde-€bat etiam ipse nova quaedam volnera ut, quamquam sedulo €faciebat, tamen interdum non defendere sed praevaricari €videretur. Itaque cum callidissime se dicere putaret et €cum illa verba gravissima ex intimo artificio deprompsisset: €'Respicite, iudices, hominum fortunas, respicite dubios €variosque casus, respicite C. Fabrici senectutem'_cum hoc €'respicite' ornandae orationis causa saepe dixisset, respexit €ipse. At C. Fabricius a subselliis demisso capite disces-serat. Hic iudices ridere, stomachari atque acerbe ferre €patronus causam sibi eripi et se cetera de illo loco 'Respi-€cite, iudices' non posse dicere; nec quicquam propius est @1 €factum quam ut illum persequeretur et collo obtorto ad €subsellia reduceret ut reliqua posset perorare. Ita tum €Fabricius primum suo iudicio, quod est gravissimum, deinde €legis vi et sententiis iudicum est condemnatus. €@@Quid est quod iam de Oppianici persona causaque plura €dicamus? Apud eosdem iudices reus est factus, cum his €duobus praeiudiciis iam damnatus esset; ab isdem autem €iudicibus qui Fabriciorum damnatione de Oppianico iudi-€carant locus ei primus est constitutus. Accusatus est €criminibus gravissimis, et eis quae a me breviter dicta sunt €et praeterea multis quae ego omnia nunc omitto; accusatus €est apud eos qui Scamandrum ministrum Oppianici, C. Fabricium conscium malefici condemnarant. Vtrum per €deos immortalis! magis est mirandum quod is condemna-€tus est, an quod omnino respondere ausus est? Quid enim €illi iudices facere potuerunt? qui si innocentis Fabricios €condemnassent, tamen in Oppianico sibi constare et supe-€rioribus consentire iudiciis debuerunt. An vero illi sua per €se ipsi iudicia rescinderent, cum ceteri soleant in iudicando €ne ab aliorum iudiciis discrepent providere? et illi qui €Fabrici libertum, quia minister in maleficio fuerat, patronum, €quia conscius, condemnassent, ipsum principem atque archi-€tectum sceleris absolverent? et qui ceteros nullo praeiudicio €facto tamen ex ipsa causa condemnassent, hunc quem bis iam condemnatum acceperant liberarent? Tum vero illa €iudicia senatoria non falsa invidia sed vera atque insigni €turpitudine notata atque operta dedecore et infamia defen-€sioni locum nullum reliquissent. Quid enim tandem illi €iudices responderent, si qui ab eis quaereret: 'Condem- @1 €nastis Scamandrum, quo crimine?' 'Nempe quod Habitum €per servum medici veneno necare voluisset.' 'Quid Habiti €morte Scamander consequebatur?' 'Nihil, sed administer €erat Oppianici.' 'Et condemnastis C. Fabricium, quid ita?' €'Quia, cum ipse familiarissime Oppianico usus, libertus €autem eius in maleficio deprensus esset, illum expertem eius €consili fuisse non probabatur.' Si igitur ipsum Oppianicum €bis suis iudiciis condemnatum absolvissent, quis tantam €turpitudinem iudiciorum, quis tantam inconstantiam rerum €iudicatarum, quis tantam libidinem iudicum ferre potuisset? @@Quod si hoc videtis quod iam hac omni oratione pate-€factum est, illo iudicio reum condemnari, praesertim ab €isdem iudicibus qui duo praeiudicia fecissent, necesse fuisse, €simul illud videatis necesse est, nullam accusatori causam €esse potuisse cur iudicium vellet corrumpere. Quaero enim €de te, T. Atti, relictis iam ceteris argumentis omnibus, num €Fabricios quoque innocentis condemnatos existimes, num €etiam illa iudicia pecunia corrupta esse dicas, quibus in €iudiciis alter a Staieno solo absolutus est, alter etiam ipse €se condemnavit. Age, si nocentes, cuius malefici? num þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜¾ˆ‹quid praeter venenum quaesitum quo Habitus necaretur €obiectum est? num quid aliud in illis iudiciis versatum est €praeter hasce insidias Habito ab Oppianico per Fabricium €factas? Nihil, nihil, inquam, aliud, iudices, reperietis. Ex-€stat memoria, sunt tabulae publicae; redargue me, si men-€tior; testium dicta recita, doce in illorum iudiciis quid €praeter hoc venenum Oppianici non modo in criminis sed in male dicti loco sit obiectum. Multa dici possunt qua re €ita necesse fuerit iudicari, sed ego occurram exspectationi @1 €vestrae, iudices. Nam etsi a vobis sic audior ut numquam €benignius neque attentius quemquam auditum putem, tamen €vocat me alio iam dudum tacita vestra exspectatio quae €mihi obloqui videtur: 'Quid ergo? negasne illud iudicium €esse corruptum?' Non nego, sed ab hoc corruptum non €esse confirmo. 'A quo igitur est corruptum?' Opinor, €primum, si incertum fuisset quisnam exitus illius iudici €futurus esset, veri similius tamen esset eum potius corru-€pisse qui metuisset ne ipse condemnaretur quam illum €qui veritus esset ne alter absolveretur; deinde, cum esset €non dubium quid iudicari necesse esset, eum certe potius €qui sibi aliqua ratione diffideret quam eum qui omni ratione €confideret; postremo certe potius illum qui bis apud eos €iudices offendisset quam eum qui bis causam probavisset. Vnum quidem certe nemo erit tam inimicus Cluentio qui €mihi non concedat, si constet corruptum illud esse iudicium, €aut ab Habito aut ab Oppianico esse corruptum; si doceo €non ab Habito, vinco ab Oppianico; si ostendo ab Op-€pianico, purgo Habitum. Qua re, etsi satis docui rationem €nullam huic corrumpendi iudici fuisse, ex quo intellegitur €ab Oppianico esse corruptum, tamen de illo ipso separatim €cognoscite. Atque ego illa non argumentabor quae sunt €gravia vehementer, eum corrupisse qui in periculo fuerit, €eum qui metuerit, eum qui spem salutis in alia ratione non €habuerit, eum qui semper singulari fuerit audacia. Multa €sunt eius modi; verum cum habeam rem non dubiam sed €apertam atque manifestam, enumeratio singulorum argumen-torum non est necessaria. Dico C. Aelio Staieno iudici @1 €pecuniam grandem Statium Albium ad corrumpendum €iudicium dedisse. Num quis negat? Te, Oppianice, ap-€pello, te, T. Atti, quorum alter eloquentia damnationem €illam, alter tacita pietate deplorat; audete negare ab Op-€pianico Staieno iudici pecuniam datam, negate, negate, in-€quam, meo loco. Quid tacetis? an negare non potestis €quod repetistis, quod confessi estis, quod abstulistis? Quo €tandem igitur ore mentionem corrupti iudici facitis, cum ab €ista parte iudici pecuniam ante iudicium datam, post iu-dicium ereptam esse fateamini? Quonam igitur haec modo €gesta sunt? Repetam paulo altius, iudices, et omnia quae €in diuturna obscuritate latuerunt sic aperiam ut ea cernere €oculis videamini. Vos quaeso, ut adhuc me attente audistis, €item quae reliqua sunt audiatis; profecto nihil a me dicetur €quod non dignum hoc conventu et silentio, dignum vestris €studiis atque auribus esse videatur. €@@Nam ut primum Oppianicus ex eo quod Scamander reus €erat factus quid sibi impenderet coepit suspicari, statim se €ad hominis egentis, audacis, in iudiciis corrumpendis exer-€citati, tum autem iudicis, Staieni familiaritatem applicavit. €Ac primum Scamandro reo tantum donis muneribusque €perfecerat ut eo fautore uteretur cupidiore quam fides iudicis postulabat. Post autem cum esset Scamander unius €Staieni sententia absolutus, patronus autem Scamandri ne €sua quidem sententia liberatus, acrioribus saluti suae remediis €subveniendum putavit. Tum ab Staieno, sicut ab homine €ad excogitandum acutissimo, ad audendum impudentissimo, @1 €ad efficiendum acerrimo_haec enim ille et aliqua ex parte €habebat et maiore ex parte se habere simulabat_auxilium €capiti ac fortunis suis petere coepit. Iam hoc non ignoratis, €iudices, ut etiam bestiae fame monitae plerumque ad eum locum ubi pastae sunt aliquando revertantur. Staienus ille €biennio ante cum causam bonorum Safini Atellae recepisset, €sescentis milibus nummum se iudicium corrupturum esse €dixerat. Quae cum accepisset a pupillo, suppressit iudicio-€que facto nec Safinio nec bonorum emptoribus reddidit. €Quam cum pecuniam profudisset et sibi nihil non modo ad €cupiditates suas sed ne ad necessitatem quidem reliquisset, €statuit ad easdem esse sibi praedas ac suppressiones iudi-€cialis revertendum. Itaque cum Oppianicum iam perditum €et duobus iugulatum praeiudiciis videret, promissis suis eum €excitavit abiectum et simul saluti desperare vetuit. Op-€pianicus autem orare hominem coepit ut sibi rationem osten-deret iudici corrumpendi. Ille autem, quem ad modum ex €ipso Oppianico postea est auditum, negavit quemquam esse €in civitate praeter se qui id efficere posset. Sed primo €gravari coepit, quod aedilitatem se petere cum hominibus €nobilissimis et invidiam atque offensionem timere dicebat. €Post exoratus initio permagnam pecuniam poposcit, deinde €ad id pervenit quod confici potuit; HS &7 deferri ad €se domum iussit. Quae pecunia simul atque ad eum delata €est, homo impurissimus statim coepit in eius modi mente et €cogitatione versari, nihil esse suis rationibus utilius quam €Oppianicum condemnari; illo absoluto pecuniam illam aut €iudicibus dispertiendam aut ipsi esse reddendam; damnato repetiturum esse neminem. Itaque rem excogitat singu- @1 €larem. Atque haec, iudices, quae vera dicuntur a nobis €facilius credetis, si cum animis vestris longo intervallo €recordari C. Staieni vitam et naturam volueritis; nam €perinde ut opinio est de cuiusque moribus, ita quid ab eo €factum aut non factum sit existimari potest. Cum esset €egens, sumptuosus, audax, callidus, perfidiosus, et cum domi €suae miserrimus in locis inanissimis tantum nummorum €positum videret, ad omnem malitiam et fraudem versare €mentem suam coepit. 'Ego dem iudicibus? mihi ipsi €igitur praeter periculum et infamiam quid quaeretur? Nihil €excogitem quam ob rem Oppianicum damnari necesse sit? €Quid tandem?_nihil enim est quod non fieri possit_si €quis eum forte casus ex periculo eripuerit, nonne redden-€dum est? Praecipitantem igitur impellamus' inquit 'et perditum prosternamus.' Capit hoc consili ut pecuniam €quibusdam iudicibus levissimis polliceatur, deinde eam €postea supprimat ut, quoniam gravis homines sua sponte €severe iudicaturos putabat, eos qui leviores erant destitutione €iratos Oppianico redderet. Itaque, ut erat semper prae-€posterus atque perversus, initium facit a Bulbo et eum, quod €iam diu nihil quaesierat, tristem atque oscitantem leviter €impellit. 'Quid tu?' inquit 'ecquid me adiuvas, Bulbe, €ne gratiis rei publicae serviamus?' Ille vero simul atque €hoc audivit 'ne gratiis': 'Quo voles' inquit 'sequar; sed €quid adfers?' Tum ei quadraginta milia, si esset absolutus €Oppianicus, pollicetur et eum ut ceteros appellet quibuscum €loqui consuesset rogat atque etiam ipse conditor totius @1 negoti Guttam aspergit huic Bulbo. Itaque minime amarus €eis visus est qui aliquid ex eius sermone speculae degu-€starant. Vnus et alter dies intercesserat cum res parum €certa videbatur; sequester et confirmator pecuniae deside-€rabatur. Tum appellat hilari voltu hominem Bulbus ut €blandissime potest: 'Quid tu' inquit 'Paete?'_hoc enim €sibi Staienus cognomen ex imaginibus Aeliorum delegerat ne, €si se Ligurem fecisset, nationis magis suae quam generis uti €cognomine videretur_'qua de re mecum locutus es, quae-€runt a me ubi sit pecunia.' Hic ille planus improbissimus €quaestu iudiciario pastus, qui illi pecuniae quam condi-€derat spe iam atque animo incubaret, contrahit frontem_ €recordamini faciem atque illos eius fictos simulatosque €voltus_et, qui esset totus ex fraude et mendacio factus €quique ea vitia quae ab natura habebat etiam studio atque €artificio quodam malitiae condivisset, pulchre adseverat sese €ab Oppianico destitutum atque hoc addit testimoni, sua €illum sententia, cum palam omnes laturi essent, condem-€natum iri. @@Manarat sermo in consilio pecuniae quandam mentionem €inter iudices esse versatam. Res neque tam fuerat occulta €quam erat occultanda, neque tam erat aperta quam rei þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜É„publicae causa aperienda. In ea obscuritate ac dubitatione €omnium Cannutio, perito homini, qui quodam odore suspi-€cionis Staienum corruptum esse sensisset neque dum rem €perfectam arbitraretur, placuit repente pronuntiare: &7Dixe-€&7rvnt&. Hic tum Oppianicus non magno opere pertimuit; @1 rem a Staieno perfectam esse arbitrabatur. In consilium €erant ituri iudices &7xxxii&. Sententiis &7xvi& absolutio confici €poterat. HS &7xl& milia in singulos iudices distributa eum €numerum sententiarum conficere debebant ut ad cumulum €spe maiorum praemiorum ipsius Staieni sententia septima €decima accederet. Atque etiam casu tum, quod illud €repente erat factum, Staienus ipse non aderat; causam €nescio quam apud iudicem defendebat. Facile hoc Habitus €patiebatur, facile Cannutius, at non Oppianicus neque pa-€tronus eius L. Quinctius; qui, cum esset illo tempore €tribunus plebis, convicium C. Iunio iudici quaestionis €maximum fecit ut ne sine illo in consilium iretur; cumque €id ei per viatores consulto neglegentius agi videretur, ipse e €publico iudicio ad privatum Staieni iudicium profectus est €et illud pro potestate dimitti iussit; Staienum ipse ad sub-sellia adduxit. Consurgitur in consilium, cum sententias €Oppianicus, quae tum erat potestas, palam ferri velle dixisset €ut Staienus scire posset quid cuique deberet. Varia iudicum €genera; nummarii pauci sed omnes irati. Vt qui accipere €in campo consuerunt eis candidatis quorum nummos sup-€pressos esse putant inimicissimi solent esse, sic eius modi €iudices infesti tum reo venerant; ceteri nocentissimum esse €arbitrabantur, sed exspectabant sententias eorum quos cor-€ruptos esse putabant ut ex eis constituerent a quo iudicium €corruptum videretur. Ecce tibi eius modi sortitio ut in €primis Bulbo et Staieno et Guttae esset iudicandum! Summa €omnium exspectatio quidnam sententiae ferrent leves ac €nummarii iudices. Atque illi omnes sine ulla dubitatione condemnant. Hic tum iniectus est hominibus scrupulus et @1 €quaedam dubitatio quidnam esset actum. Deinde homines €sapientes et ex vetere illa disciplina iudiciorum, qui neque €absolvere hominem nocentissimum possent neque eum de €quo esset orta suspicio pecunia oppugnatum re illa incognita €primo condemnare vellent, &7non liqvere& dixerunt. Non €nulli autem severi homines qui hoc statuerunt, quo quisque €animo quid faceret spectari oportere, etsi alii pecunia ac-€cepta verum iudicabant, tamen nihilo minus se superioribus €suis iudiciis constare putabant oportere; itaque damnarunt. €Quinque omnino fuerunt qui illum vestrum innocentem €Oppianicum sive imprudentia sive misericordia sive aliqua €suspicione sive ambitione adducti absolverunt. @@Condemnato Oppianico statim L. Quinctius, homo maxime €popularis, qui omnis rumorum et contionum ventos conligere €consuesset, oblatam sibi facultatem putavit ut ex invidia €senatoria posset crescere, quod eius ordinis iudicia minus €iam probari populo arbitrabatur. Habetur una atque altera €contio vehemens et gravis; accepisse pecuniam iudices ut €innocentem reum condemnarent tribunus plebis clamitabat; €agi fortunas omnium dicebat; nulla esse iudicia; qui pecu-€niosum inimicum haberet, incolumem esse neminem posse. €Homines totius ignari negoti, qui Oppianicum numquam €vidissent, virum optimum et hominem pudentissimum pe-€cunia oppressum esse arbitrarentur, incensi suspicione rem €in medium vocare coeperunt et causam illam totam depo-scere. Atque illo ipso tempore in aedis T. Anni, hominis €honestissimi, necessarii et amici mei, noctu Staienus arces-€situs ab Oppianico venit. Iam cetera nota sunt omnibus, ut €cum illo Oppianicus egerit de pecunia, ut ille se redditurum @1 €esse dixerit, ut eum sermonem audierint omnem viri boni €qui tum consulto propter in occulto stetissent, ut res pate-€facta et in forum prolata et pecunia omnis Staieno extorta €atque erepta sit. Huius Staieni persona populo iam nota €atque perspecta ab nulla turpi suspicione abhorrebat; sup-€pressam esse ab eo pecuniam quam pro reo pronuntiasset €qui erant in contione non intellegebant; neque enim doce-€bantur. Versatam esse in iudicio mentionem pecuniae €sentiebant, innocentem reum condemnatum audiebant, €Staieni sententia condemnatum videbant; non gratiis id ab €eo factum esse, quod hominem norant, iudicabant. Similis €in Bulbo, in Gutta, in aliis non nullis suspicio consistebat. Itaque confiteor_licet enim iam impune hoc praesertim in €loco confiteri_quod Oppianici non modo vita sed etiam €nomen ante illud tempus populo ignotum fuisset, indignis-€simum porro videretur circumventum esse innocentem €pecunia, hanc deinde suspicionem augeret Staieni improbitas €et non nullorum eius similium iudicum turpitudo, causam €autem ageret L. Quinctius, homo cum summa potestate €praeditus tum ad inflammandos animos multitudinis accom-€modatus, summam illi iudicio invidiam infamiamque esse €conflatam. Atque in hanc flammam recentem tum C. €Iunium qui illi quaestioni praefuerat iniectum esse memini, €et illum hominem aedilicium iam praetorem opinionibus €omnium constitutum non disceptatione dicendi sed clamore €hominum de foro atque adeo de civitate esse sublatum. @@Neque me paenitet hoc tempore potius quam illo causam @1 €A. Cluenti defendere. Causa enim manet eadem, quae €mutari nullo modo potest, temporis iniquitas atque invidia €recessit, ut quod in tempore mali fuit nihil obsit, quod in €causa boni fuit prosit. Itaque nunc quem ad modum €audiar sentio, non modo ab eis quorum iudicium ac pote-€stas est sed etiam ab illis quorum tantum est existimatio. €At tum si dicerem, non audirer, non quod alia res esset, €immo eadem, sed tempus aliud. Id adeo sic cognoscite. €Quis tum auderet dicere nocentem condemnatum esse €Oppianicum? quis nunc audet negare? Quis tum posset €arguere ab Oppianico temptatum esse iudicium pecunia? €quis id hoc tempore infitiari potest? Cui tum liceret docere €Oppianicum reum factum esse tum denique cum duobus €proximis praeiudiciis condemnatus esset? quis est qui id hoc tempore infirmare conetur? Qua re invidia remota quam €dies mitigavit, oratio mea deprecata est, vestra fides atque €aequitas a veritatis disceptatione reiecit, quid est praeterea €quod in causa relinquatur? €@@Versatam esse in iudicio pecuniam constat; ea quaeritur €unde profecta sit, ab accusatore an ab reo. Dicit accu-€sator haec: 'Primum gravissimis criminibus accusabam, ut €nihil opus esset pecunia; deinde condemnatum adducebam, €ut ne eripi quidem pecunia posset; postremo, etiam si abso-€lutus fuisset, mearum tamen omnium fortunarum status €incolumis maneret.' Quid contra reus? 'Primum ipsam €multitudinem criminum et atrocitatem pertimescebam; €deinde Fabriciis propter conscientiam mei sceleris con-€demnatis me esse condemnatum sentiebam: postremo in €eum casum veneram ut omnis mearum fortunarum status €unius iudici periculo contineretur.' @1 @@Age, quoniam corrumpendi iudici causas ille multas et €gravis habuit, hic nullam, profectio ipsius pecuniae requi-€ratur. Confecit tabulas diligentissime Cluentius. Haec €autem res habet hoc certe ut nihil possit neque additum €neque detractum de re familiari latere. Anni sunt octo cum €ista causa in ista meditatione versatur, cum omnia quae ad €eam rem pertinent et ex huius et ex aliorum tabulis agitatis, €tractatis, inquiritis, cum interea Cluentianae pecuniae €vestigium nullum invenitis. Quid? Albiana pecunia vesti-€giisne nobis odoranda est an ad ipsum cubile vobis ducibus €venire possumus? Tenentur uno in loco HS &7, tenentur €apud hominem audacissimum, tenentur apud iudicem; quid voltis amplius? At enim Staienus non fuit ab Oppianico €sed a Cluentio ad iudicium corrumpendum constitutus. €Cur eum, cum in consilium iretur, Cluentius et Cannutius €abesse patiebantur? cur, cum in consilium mittebant, Staie-€num iudicem cui pecuniam dederant non requirebant? Op-€pianicus querebatur, Quinctius flagitabat; sine Staieno ne €in consilium iretur tribunicia potestate effectum est. At €condemnavit. Hanc enim condemnationem dederat obsi-€dem Bulbo et ceteris ut destitutus ab Oppianico videretur. €Qua re si istinc causa corrumpendi iudici, si istinc pecunia, þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜Óˆ‹istinc Staienus, istinc denique omnis fraus et audacia est, €hinc pudor, honesta vita, nulla suspicio pecuniae, nulla cor-€rumpendi iudici causa, patimini veritate patefacta atque €omni errore sublato eo transire illius turpitudinis infamiam €ubi cetera maleficia consistunt, ab eo invidiam discedere €aliquando ad quem numquam accessisse culpam videtis. @1 @@At enim pecuniam Staieno dedit Oppianicus non ad cor-€rumpendum iudicium sed ad conciliationem gratiae. Tene €hoc, Atti, dicere, tali prudentia, etiam usu atque exercita-€tione praeditum! Sapientissimum esse dicunt eum cui €quod opus sit ipsi veniat in mentem; proxime accedere €illum qui alterius bene inventis obtemperet. In stultitia €contra est. Minus enim stultus est is cui nihil in mentem €venit quam ille qui quod stulte alteri venit in mentem €comprobat. Ita Staienus tum recenti re, cum faucibus pre-€meretur_[2sive]2 ultro excogitavit sive, ut homines tum loque-€bantur, a P. Cethego admonitus [2est]2_istam dedit concilia-tionis et gratiae fabulam. Nam fuisse hunc tum hominum €sermonem recordari potestis, Cethegum, quod hominem €odisset et quod eius improbitatem versari in re publica €nollet et quod videret eum qui se ab reo pecuniam, cum iu-€dex esset, clam atque extra ordinem accepisse confessus esset, €salvum esse non posse, minus ei fidele consilium dedisse. €In hoc si improbus Cethegus fuit, videtur mihi adversarium €removere voluisse; sin erat eius modi causa ut Staienus €nummos se accepisse negare non posset, nihil autem erat €periculosius nec turpius quam ad quam rem accepisset confiteri, non est consilium Cethegi reprendendum. Ve-€rum alia causa tum Staieni fuit, alia nunc, Atti, tua est. Ille €cum re premeretur, quodcumque diceret, honestius diceret €quam si quod erat factum fateretur; te vero illud idem €quod tum explosum et eiectum est nunc rettulisse demiror. €Qui enim poterat tum in gratiam redire cum Oppianico @1 €Cluentius, qui cum matre? Haerebat in tabulis publicis €reus et accusator; condemnati erant Fabricii; nec elabi €alio accusatore poterat Albius nec sine ignominia calumniae relinquere accusationem Cluentius. An vero praevarica-€retur? nam id quoque ad corrumpendum iudicium per-€tinet. Sed quid opus erat ad eam rem iudice sequestre? €et omnino quam ob rem tota ista res per Staienum potius, €hominem ab utroque alienissimum, sordidissimum, turpis-€simum, quam per bonum aliquem virum ageretur et amicum €necessariumque communem? Sed quid ego haec pluribus €quasi de re obscura disputo, cum ipsa pecunia quae Staieno €data est numero ac summa sua non modo quanta fuerit €sed etiam ad quam rem fuerit ostendat? Sedecim dico €iudices ut Oppianicus absolveretur corrumpendos fuisse; ad €Staienum &7dcxl& milia nummum esse delata. Si, ut tu dicis, €gratiae conciliandae causa, quadraginta istorum accessio €milium quid valet? si, ut nos dicimus, ut quadragena €milia nummum sedecim iudicibus darentur, non Archi-€medes melius potuit discribere. @@At enim iudicia facta permulta sunt a Cluentio iudicium €esse corruptum. Immo vero ante hoc tempus omnino ista €ipsa res suo nomine in iudicium numquam est vocata. Ita €multum agitata, ita diu iactata ista res est ut hodierno die €primum causa illa defensa sit, hodierno die primum veritas €vocem contra invidiam his iudicibus freta miserit. Verum €tamen ista multa iudicia quae sunt? Ego enim me ad €omnia confirmavi et sic paravi ut docerem quae facta postea €iudicia de illo iudicio dicerentur, partim ruinae similiora aut @1 €tempestati quam iudicio et disceptationi fuisse, partim €nihil contra Habitum valere, partim etiam pro hoc esse, €partim esse eius modi ut neque appellata umquam iudicia sint neque existimata. Hic ego magis ut consuetudinem €servem quam quod vos non vestra hoc sponte faciatis, €petam a vobis ut me, dum de his singulis disputo, iudices, €attente audiatis. Condemnatus est C. Iunius qui ei quae-€stioni praefuerat; adde etiam illud, si placet: tum est con-€demnatus cum esset iudex quaestionis. Non modo causae €sed ne legi quidem quicquam per tribunum plebis laxamenti €datum est. Quo tempore illum a quaestione ad nullum aliud €rei publicae munus abduci licebat, eo tempore ad quaestio-€nem ipse abreptus est. At quam quaestionem? Voltus enim €vestri, iudices, me invitant ut quae reticenda putaram libeat iam libere dicere. Quid? illa tandem quaestio aut discepta-€tio aut iudicium fuit? Putabo fuisse. Dicat qui volt hodie de €illo populo concitato, cui tum populo mos gestus est, qua de €re Iunius causam dixerit; quemcumque rogaveris, hoc re-€spondebit, quod pecuniam acceperit, quod innocentem cir-€cumvenerit. Est haec opinio. At, si ita esset, hac lege €accusatum fuisse oportuit qua accusatur Habitus. At €ipse ea lege quaerebat. Paucos dies exspectasset Quin-€ctius. At neque privatus accusare nec sedata iam invidia €volebat. Videtis igitur non in causa sed in tempore ac potestate spem omnem accusatoris fuisse. Multam petivit. €Qua lege? Quod in legem non iurasset, quae res nemini €umquam fraudi fuit, et quod C. Verres, praetor urbanus, €homo sanctus et diligens, subsortitionem eius in eo codice €non haberet qui tum interlitus proferebatur. His de causis €C. Iunius condemnatus est, iudices, levissimis et infirmis- @1 €simis, quas omnino in iudicium adferri non oportuit. Itaque oppressus est non causa sed tempore. Hoc vos Cluentio €iudicium putatis obesse oportere? quam ob causam? Si €ex lege subsortitus non erat Iunius aut si in aliquam legem €aliquando non iuraverat, idcirco illius damnatione aliquid €de Cluentio iudicabatur? 'Non' inquit; 'sed ille idcirco €illis legibus condemnatus est, quod contra aliam legem com-€miserat.' Qui hoc confitentur, possunt idem illud iudi-€cium fuisse defendere? 'Ergo' inquit 'idcirco infestus €tum populus Romanus fuit C. Iunio, quod illud iudicium €corruptum per eum putabatur.' Num igitur hoc tempore €causa mutata est? num alia res, alia ratio illius iudici, alia €natura totius negoti nunc est ac tum fuit? Non opinor ex eis rebus quae gestae sunt rem ullam potuisse mutari. Quid €ergo est causae quod nunc nostra defensio audiatur tanto €silentio, tum Iunio defendendi sui potestas erepta sit? Quia €tum in causa nihil erat praeter invidiam, errorem, suspicio-€nem, contiones cotidianas seditiose ac populariter conci-€tatas. Accusabat tribunus plebis idem in contionibus, idem €ad subsellia; ad iudicium non modo de contione sed €etiam cum ipsa contione veniebat. Gradus illi Aurelii tum €novi quasi pro theatro illi iudicio aedificati videbantur; €quos ubi accusator concitatis hominibus complerat, non €modo dicendi ab reo sed ne surgendi quidem potestas erat. Nuper apud C. Orchivium, conlegam meum, locus ab €iudicibus Fausto Sullae de pecuniis residuis non est consti-€tutus, non quo illi aut exlegem esse Sullam aut causam @1 €pecuniae publicae contemptam atque abiectam putarent, €sed quod accusante tribuno plebis condicione aequa dis-€ceptari posse non putaverunt. Quid conferam? Sullamne €cum Iunio, an hunc tribunum plebis cum Quinctio, an vero €tempus cum tempore? Sulla maximis opibus, cognatis, €adfinibus, necessariis, clientibus plurimis, haec autem apud €Iunium parva et infirma et ipsius labore quaesita atque €conlecta; hic tribunus plebis modestus, pudens, non modo €non seditiosus sed etiam seditiosis adversarius, ille autem €acerbus, criminosus, popularis homo ac turbulentus; tempus €hoc tranquillum atque placatum, illud omnibus invidiae €tempestatibus concitatum. Quae cum ita essent, in Fausto €tamen illi iudices statuerunt iniqua condicione reum causam €dicere, cum adversario eius ad ius accusationis summa vis potestatis accederet. Quam quidem rationem vos, iudices, €diligenter pro vestra sapientia et humanitate cogitare et €penitus perspicere debetis, quid mali, quantum periculi uni €cuique nostrum inferre possit vis tribunicia, conflata prae-€sertim invidia et contionibus seditiose concitatis. Optimis €hercule temporibus, tum cum homines se non iactatione €populari sed dignitate atque innocentia tuebantur, tamen €nec P. Popilius neque Q. Metellus, clarissimi viri atque €amplissimi, vim tribuniciam sustinere potuerunt, nedum his þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜ßˆŠtemporibus, his moribus, his magistratibus sine vestra sapi-entia ac sine iudiciorum remediis salvi esse possimus. Non €fuit illud igitur iudicium iudici simile, iudices, non fuit, in €quo non modus ullus est adhibitus, non mos consuetudoque €servata, non causa defensa; vis illa fuit et, ut saepe iam dixi, @1 €ruina quaedam atque tempestas et quidvis potius quam €iudicium aut disceptatio aut quaestio. Quod si quis est €qui illud iudicium fuisse arbitretur et qui his rebus iudicatis €standum putet, is tamen hanc causam ab illa debet seiun-€gere. Ab illo enim, sive quod in legem non iurasset sive €quod ex lege subsortitus iudicem non esset, multa petita €esse dicitur; Cluenti autem ratio cum illis legibus quibus €a Iunio multa petita est nulla potest ex parte esse con-€iuncta. @@At enim etiam Bulbus est condemnatus. Adde 'maie-€statis,' ut intellegas hoc iudicium cum illo non esse coniun-€ctum. At est hoc illi crimen obiectum. Fateor, sed etiam €legionem esse ab eo sollicitatam in Illyrico C. Cosconi €litteris et multorum testimoniis planum factum est, quod €crimen erat proprium illius quaestionis et quae res lege €maiestatis tenebatur. At hoc obfuit ei maxime. Iam ista €divinatio est; qua si uti licet, vide ne mea coniectura €multo sit verior. Ego enim sic arbitror, Bulbum, quod €homo nequam, turpis, improbus, multis flagitiis contami-€natus in iudicium sit adductus, idcirco facilius esse damna-€tum. Tu mihi ex tota causa Bulbi quod tibi commodum €est eligis ut id esse secutos iudices dicas. @@Quapropter hoc Bulbi iudicium non plus huic obesse €causae debet quam illa quae commemorata sunt ab accusa-€tore duo iudicia P. Popili et Ti. Guttae, qui causam de €ambitu dixerunt, qui accusati sunt ab eis qui erant ipsi am-€bitus condemnati; quos ego non idcirco esse arbitror in €integrum restitutos quod planum fecerint illos ob rem iudi-€candam pecuniam accepisse sed quod iudicibus probarint, @1 €cum in eodem genere in quo ipsi offendissent alios repren-€dissent, se ad praemia legis venire oportere. Quapro-€pter neminem dubitare existimo quin illa damnatio ambitus €nulla ex parte cum causa Cluenti vestroque iudicio con-€iuncta esse possit. @@Quid quod Staienus est condemnatus? Non dico hoc €tempore, iudices, id quod nescio an dici oporteat, illum €maiestatis esse condemnatum; non recito testimonia homi-€num honestissimorum quae in Staienum sunt dicta ab eis €qui Mam. Aemilio, clarissimo viro, legati et praefecti et €tribuni militares fuerunt; quorum testimoniis planum fa-€ctum est maxime eius opera, cum quaestor esset, in exercitu €seditionem esse conflatam; ne illa quidem testimonia €recito quae dicta sunt de HS &7 quae ille, cum accepisset €nomine iudici Safiniani, sicut in Oppianici iudicio postea, reticuit atque suppressit. Omitto et haec et alia permulta €quae illo iudicio in Staienum dicta sunt; hoc dico, eandem €tum fuisse P. et L. Cominiis, equitibus Romanis, honestis €hominibus et disertis, controversiam cum Staieno quem accu-€sabant quae nunc mihi est cum Attio. Cominii dicebant €idem quod ego dico, Staienum ab Oppianico pecuniam €accepisse ut iudicium corrumperet; Staienus conciliandae gratiae causa se accepisse dicebat. Inridebatur haec illius €reconciliatio et persona viri boni suscepta, sicut in statuis €inauratis quas posuit ad Iuturnae, quibus subscripsit reges €ab se in gratiam esse reductos. Exagitabantur omnes eius €fraudes atque fallaciae, tota vita in eius modi ratione ver-€sata aperiebatur, egestas domestica, quaestus forensis in €medium proferebatur, nummarius interpres pacis et concor- @1 €diae non probabatur. Itaque tum Staienus cum idem defenderet quod Attius condemnatus est; Cominii cum €hoc agerent quod nos in tota causa egimus probave-€runt. Quam ob rem, si Staieni damnatione Oppianicum €iudicium corrumpere voluisse, Oppianicum iudici ad emen-€das sententias dedisse pecuniam iudicatum est, [2et,]2 cum ita €constitutum sit ut in illa culpa aut Cluentius sit aut Oppia-€nicus, Cluenti nummus nullus iudici datus ullo vestigio re-€peritur, Oppianici pecunia post iudicium factum ab iudice €ablata est: potest esse dubium quin illa damnatio Staieni €non modo non sit contra Cluentium sed maxime nostram causam defensionemque confirmet? Ergo adhuc Iuni iudi-€cium video esse eius modi ut incursionem potius seditionis, €vim multitudinis, impetum tribunicium quam iudicium ap-€pellandum putem. Quod si quis illud iudicium appellet, €tamen hoc confiteatur necesse est, nullo modo illam multam €quae ab Iunio petita sit cum Cluenti causa posse coniungi. €Illud igitur Iunianum per vim factum est, Bulbi et Popili €et Guttae contra Cluentium non est, Staieni etiam pro €Cluentio est. Videamus ecquod aliud iudicium quod pro €Cluentio sit proferre possimus. €@@Dixitne tandem causam C. Fidiculanius Falcula qui Op-€pianicum condemnarat, cum praesertim, id quod fuit in illo €iudicio invidiosissimum, paucos dies ex subsortitione se-€disset? Dixit et bis quidem dixit. In summam enim €L. Quinctius invidiam contionibus eum cotidianis seditiosis €et turbulentis adduxerat. Vno iudicio multa est ab eo €petita, sicut ab Iunio, quod non suae decuriae munere €neque ex lege sedisset. Paulo sedatiore tempore est accu- @1 €satus quam Iunius, sed eadem fere lege et crimine. Quia €nulla in iudicio seditio neque vis nec turba versata est, €prima actione facillime est absolutus. Non numero hanc €absolutionem; nihilo minus enim potest, ut illam multam €non commiserit, accepisse tamen ob rem iudicandam, [2sicut €causam pecunia ob rem iudicandam]2 capta nusquam Staienus €ea quidem lege dixit. Proprium crimen illud quaestionis eius non fuit. Fidiculanius quid fecisse dicebatur? Acce-€pisse a Cluentio HS &7. Cuius erat ordinis? Senatorii. €Qua lege in eo genere a senatore ratio repeti solet, de €pecuniis repetundis, ea lege accusatus honestissime est €absolutus. Acta est enim causa more maiorum sine vi, €sine metu, sine periculo; dicta et exposita et demonstrata €sunt omnia. Adducti iudices sunt non modo potuisse €honeste ab eo reum condemnari qui non perpetuo sedisset €sed, aliud si is iudex nihil scisset, nisi quae praeiudicia de eo facta esse constaret, audire praeterea nihil debuisse. Tum €etiam illi quinque qui imperitorum hominum rumusculos €aucupati tum illum absolverunt iam suam clementiam lau-€dari magno opere nolebant; a quibus si qui quaereret €sedissentne iudices in C. Fabricium, sedisse se dicerent; si €interrogarentur num quo crimine is esset accusatus prae-€terquam veneni eius quod quaesitum Habito diceretur, €negarent; si deinde essent rogati quid iudicassent, con-€demnasse se dicerent; nemo enim absolvit. Eodem modo €quaesitum si esset de Scamandro, certe idem respondis-€sent; tametsi ille una sententia est absolutus, sed illam @1 unam nemo tum istorum suam dici vellet. Vter igitur €facilius suae sententiae rationem redderet, isne qui se et €sibi et rei iudicatae constitisse dicit, an ille qui se in €principem malefici lenem, in adiutores eius et conscios €vehementissimum esse respondit? Quorum ego de sen-€tentia non debeo disputare; neque enim dubito quin ei €tales viri suspicione aliqua perculsi repentina de statu suo €declinarint. Qua re eorum qui absolverunt misericordiam €non reprendo, eorum qui in iudicando superiora iudicia €secuti sunt sua sponte, non Staieni fraude, constantiam €comprobo, eorum vero qui sibi non liquere dixerunt sapien-€tiam laudo, qui absolvere eum quem nocentissimum cogno-€rant et quem ipsi bis iam antea condemnarant nullo modo €poterant, condemnare, cum tanta consili infamia et tam €atrocis rei suspicio esset iniecta, paulo posterius patefacta re maluerunt. Ac ne ex facto solum sapientes illos iudicetis, €sed etiam ex hominibus ipsis quod hi fecerunt rectissime €ac sapientissime factum probetis, quis P. Octavio Balbo €ingenio prudentior, iure peritior, fide, religione, officio dili-€gentior aut sanctior commemorari potest? Non absolvit. €Quis Q. Considio constantior, quis iudiciorum atque eius €dignitatis quae in iudiciis publicis versari debet peritior, €quis virtute, consilio, auctoritate praestantior? Ne is qui-þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜ëˆ‰dem absolvit. Longum est de singulorum virtute ita dicere, €quaeque iam cognita sunt ab omnibus verborum orna-€menta non quaerunt. Qualis vir M. Iuventius Pedo fuit ex €vetere illa iudiciorum disciplina, qualis L. Caulius Mergus, €M. Basilus, C. Caudinus! qui omnes in iudiciis publicis @1 €iam tum florente re publica floruerunt. Ex eodem numero €L. Cassius, Cn. Heius pari et integritate et prudentia; €quorum nullius sententia est Oppianicus absolutus. Atque €in his omnibus natu minimus, ingenio et diligentia et reli-€gione par eis quos antea commemoravi, P. Saturius, in eadem sententia fuit. O innocentiam Oppianici singularem! quo €in reo qui absolvit ambitiosus, qui distulit cautus, qui con-€demnavit constans existimatur. €@@Haec tum agente Quinctio neque in contione neque in €iudicio demonstrata sunt; neque enim ipse dici patiebatur €nec per multitudinem concitatam consistere cuiquam in €dicendo licebat. Itaque ipse postquam Iunium pervertit, €totam causam reliquit; paucis enim diebus illis et ipse €privatus est factus et hominum studia defervisse intellegebat. €Quod si, per quos dies Iunium accusavit, Fidiculanium accu-€sare voluisset, respondendi Fidiculanio potestas facta non €esset. Ac primo quidem omnibus illis iudicibus qui Oppiani-cum condemnarant minabatur. Iam insolentiam noratis €hominis, noratis animos eius ac spiritus tribunicios. Quod €erat odium, di immortales! quae superbia, quanta ignoratio €sui, quam gravis atque intolerabilis adrogantia! qui illud €iam ipsum acerbe tulerit, ex quo illa nata sunt omnia, non €sibi ac defensioni suae condonatum esse Oppianicum; €proinde quasi non satis signi esse debuerit ab omnibus €eum fuisse desertum qui se ad patronum illum contulisset. €Erat enim Romae summa copia patronorum, hominum elo-€quentissimorum atque amplissimorum, quorum certe aliquis €defendisset equitem Romanum in municipio suo nobilem, si honeste putasset eius modi causam posse defendi. Nam €Quinctius quidem quam causam umquam antea dixerat, @1 €cum annos ad quinquaginta natus esset? quis eum umquam €non modo in patroni sed in lautioris advocati loco viderat? €qui quod rostra iam diu vacua locumque illum post adven-€tum L. Sullae a tribunicia voce desertum oppresserat mul-€titudinemque desuefactam iam a contionibus ad veteris €consuetudinis similitudinem revocarat, idcirco cuidam homi-€num generi paulisper iucundior fuit. Atque idem quanto €in odio postea fuit illis ipsis per quos in altiorem locum ascenderat! neque iniuria. Facite enim ut non solum €mores et adrogantiam eius sed etiam voltum atque amictum €atque etiam illam usque ad talos demissam purpuram re-€cordemini. Is, quasi non esset ullo modo ferendum se ex €iudicio discessisse victum, rem ab subselliis ad rostra detu-€lit. Et iam querimur saepe hominibus novis non satis €magnos in hac civitate esse fructus? Nego usquam um-€quam fuisse maiores; ubi si quis ignobili loco natus ita €vivit ut nobilitatis dignitatem virtute tueri posse videatur, €usque eo pervenit quoad eum industria cum innocentia pro-secuta est. Si quis autem hoc uno nititur quod sit igno-€bilis, procedit saepe longius quam si idem ille esset cum €isdem suis vitiis nobilissimus. Vt Quinctius_nihil enim €dicam de ceteris_si fuisset homo nobilis, quis eum cum illa €superbia atque intolerantia ferre potuisset? Quod eo loco €fuit, ita tulerunt ut, si quid haberet a natura boni, prodesse €ei putarent oportere, superbiam autem atque adrogantiam €eius deridendam magis arbitrarentur propter humilitatem €hominis quam pertimescendam. Sed ut illuc revertar, quo €tempore Fidiculanius est absolutus, tu qui iudicia facta @1 €commemoras quid tum esse existimas iudicatum? certe gratiis iudicasse. At condemnarat, at causam totam non €audierat, at in contionibus omnibus a L. Quinctio, tribuno €plebis, vehementer erat et saepe vexatus. Illa igitur omnia €Quinctiana iniqua, falsa, turbulenta, popularia, seditiosa €[2iudices]2 iudicaverunt. Esto, potuit esse innocens Falcula. €Iam ergo aliquis Oppianicum gratiis condemnavit, iam non €eos Iunius subsortitus est qui pecunia accepta condemna-€rent, iam potest aliquis ab initio non sedisse et tamen €Oppianicum gratiis condemnasse. Verum, si innocens €Falcula, quaero quis sit nocens; si hic gratiis conde-€mnavit, quis accepit? Nego rem esse ullam cuiquam €illorum obiectam quae Fidiculanio non obiecta sit, aliquid €fuisse in Fidiculani causa quod idem non esset in cete-rorum. Aut hoc iudicium reprehendas tu cuius accusatio €rebus iudicatis nitebatur necesse est aut, si hoc verum €esse concedis, Oppianicum gratiis condemnatum esse €fateare. €@@Quamquam satis magno argumento esse debet quod ex €tam multis iudicibus absoluto Falcula nemo reus factus est. €Quid enim mihi damnatos ambitus conligitis alia lege, €certis criminibus, plurimis testibus? cum primum illi ipsi €debuerint potius accusari de pecuniis repetundis quam €ambitus. Nam si in ambitus iudiciis hoc eis obfuit, cum €alia lege causam dicerent, certe, si propria lege huius pec- @1 cati adducti essent, multo plus obfuisset. Deinde, si tanta €vis fuit istius criminis ut, qua quisque lege ex illis iudicibus €reus factus esset, tamen hac plaga periret, cur in tanta €multitudine accusatorum, tantis praemiis, ceteri rei facti non €sunt? Hic profertur id quod iudicium appellari non opor-€tet, P. Septimio Scaevolae litem eo nomine esse aestimatam. €Cuius rei quae consuetudo sit, quoniam apud homines peri-€tissimos dico, pluribus verbis docere non debeo. Num-€quam enim ea diligentia quae solet adhiberi in ceteris iudiciis, eadem reo damnato adhibita est. In litibus aesti-€mandis fere iudices aut, quod sibi eum quem semel con-€demnarunt inimicum putant esse, si qua in eum lis capitis €inlata est, non admittunt aut, quod se perfunctos iam esse €arbitrantur cum de reo iudicarunt, neglegentius attendunt €cetera. Itaque et maiestatis absoluti sunt permulti quibus €damnatis de pecuniis repetundis lites maiestatis essent aesti-€matae, et hoc cotidie fieri videmus ut reo damnato de €pecuniis repetundis, ad quos pervenisse pecunias in litibus €aestimandis statutum sit, eos idem iudices absolvant; quod €cum fit, non iudicia rescinduntur sed hoc statuitur, aestima-€tionem litium non esse iudicium. Scaevola condemnatus €est aliis criminibus frequentissimis Apuliae testibus. Omni €contentione pugnatum est uti lis haec capitis aestimaretur. €Quae res si rei iudicatae pondus habuisset, ille postea vel €isdem vel aliis inimicis reus hac lege ipsa factus esset. @@Sequitur id quod illi iudicium appellant, maiores autem €nostri numquam neque iudicium nominarunt neque proinde €ut rem iudicatam observarunt, animadversio atque aucto-€ritas censoria. Qua de re ante quam dicere incipio, per- @1 €pauca mihi de meo officio verba facienda sunt, ut a me cum €huiusce periculi tum ceterorum quoque officiorum et ami-€citiarum ratio conservata esse videatur. Nam mihi cum €viris fortibus qui censores proxime fuerunt ambobus est €amicitia; cum altero vero, sicuti plerique vestrum sciunt, €magnus usus et summa utriusque officiis constituta necessi-tudo est. Qua re quicquid de subscriptionibus eorum mihi €dicendum erit, eo dicam animo ut omnem orationem meam €non de illorum facto sed de ratione censoria habitam exi-€stimari velim; a Lentulo autem, familiari meo, qui a me €pro eximia sua virtute summisque honoribus quos a populo €Romano adeptus est honoris causa nominatur, facile hoc, €iudices, impetrabo ut, quam ipse adhibere consuevit in €amicorum periculis cum fidem et diligentiam tum vim €animi libertatemque dicendi, ex hac mihi concedat ut €tantum mihi sumam quantum sine huius periculo prae-€terire non possim. A me tamen, ut aequum est, omnia €caute pedetemptimque dicentur ut neque fides huius defen-€sionis relicta neque cuiusquam aut dignitas laesa aut €amicitia violata esse videatur. @@Video igitur, iudices, animadvertisse censores in iudices €quosdam illius consili Iuniani, cum istam ipsam causam €subscriberent. Hic illud primum commune proponam, €numquam animadversionibus censoriis hanc civitatem ita €contentam ut rebus iudicatis fuisse. Neque in re nota €consumam tempus; exempli causa ponam illud unum, þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ˜÷‡C. Getam, cum a L. Metello et Cn. Domitio censoribus ex €senatu eiectus esset, censorem esse ipsum postea factum @1 €et, cuius mores erant a censoribus reprehensi, hunc postea €et populi Romani et eorum qui in ipsum animadverterant €moribus praefuisse. Quod si illud iudicium putaretur, ut €ceteri turpi iudicio damnati in perpetuum omni honore ac €dignitate privantur, sic hominibus ignominia notatis neque ad honorem aditus neque in curiam reditus esset. Nunc si €quem Cn. Lentuli aut L. Gelli libertus furti condemnarit, is €omnibus ornamentis amissis numquam ullam honestatis €suae partem reciperabit; quos autem ipse L. Gellius et €Cn. Lentulus, duo censores, clarissimi viri sapientissimique €homines, furti et captarum pecuniarum nomine notaverunt, €ei non modo in senatum redierunt sed etiam illarum ipsa-€rum rerum iudiciis absoluti sunt. Neminem voluerunt €maiores nostri non modo de existimatione cuiusquam sed €ne pecuniaria quidem de re minima esse iudicem, nisi qui €inter adversarios convenisset. Quapropter in omnibus legi-€bus quibus exceptum est de quibus causis aut magistratum €capere non liceat aut iudicem legi aut alterum accusare, €haec ignominiae causa praetermissa est. Timoris enim €causam, non vitae poenam in illa potestate esse voluerunt. Itaque non solum illud ostendam quod iam videtis, populi €Romani suffragiis saepenumero censorias subscriptiones €esse sublatas, verum etiam iudiciis eorum qui iurati statuere €maiore cum religione et diligentia debuerunt. Primum €iudices, senatores equitesque Romani, in compluribus iam €reis quos contra leges pecunias accepisse subscriptum est €suae potius religioni quam censorum opinioni paruerunt. €Deinde praetores urbani qui iurati debent optimum quem-€que in lectos iudices referre numquam sibi ad eam rem €censoriam ignominiam impedimento esse oportere duxerunt. @1 Censores denique ipsi saepe numero superiorum censorum €iudiciis, si ista iudicia appellare voltis, non steterunt. Atque €etiam ipsi inter se censores sua iudicia tanti esse arbitrantur €ut alter alterius iudicium non modo reprehendat sed etiam €rescindat, ut alter de senatu movere velit, alter retineat et €ordine amplissimo dignum existimet, ut alter in aerarios €referri aut tribu moveri iubeat, alter vetet. Qua re qui vobis €in mentem venit haec appellare iudicia quae a populo Ro-€mano rescindi, ab iuratis iudicibus repudiari, a magistra-€tibus neglegi, ab eis qui eandem potestatem adepti sunt €commutari, inter conlegas discrepare videatis? @@Quae cum ita sint, videamus quid tandem censores de €illo iudicio corrupto iudicasse dicantur. Ac primum illud €statuamus utrum, quia censores subscripserint, ita sit, an, €quia ita fuerit, illi subscripserint. Si quia subscripserint, €videte quid agatis ne in unum quemque nostrum censoribus €in posterum potestatem regiam permittatis, ne subscriptio €censoria non minus calamitatis civibus quam illa acerbis-€sima proscriptio possit adferre, ne censorium stilum cuius €mucronem multis remediis maiores nostri rettuderunt aeque €posthac atque illum dictatorium gladium pertimescamus. Sin autem quod subscriptum est, quia verum est, idcirco €grave debet esse, hoc quaeramus verum sit an falsum; €removeantur auctoritates censoriae, tollatur id ex causa €quod in causa non est; doce quam pecuniam Cluentius €dederit, unde dederit, quem ad modum dederit; unum €denique aliquod a Cluentio profectae pecuniae vesti-€gium ostende. Vince deinde bonum virum fuisse Oppia-€nicum, hominem integrum, nihil de illo umquam secus @1 €esse existimatum, nihil denique praeiudicatum. Tum €auctoritatem censoriam amplexato, tum illorum iudicium cum re coniunctum esse defendito. Dum vero eum €fuisse Oppianicum constabit qui tabulas publicas municipi €manu sua corrupisse iudicatus sit, qui testamentum inter-€leverit, qui supposita persona falsum testamentum obsi-€gnandum curaverit, qui eum cuius nomine id obsignatum €est interfecerit, qui avunculum fili sui in servitute ac vinculis €necaverit, qui municipes suos proscribendos occidendosque €curaverit, qui eius uxorem quem occiderat in matrimonium €duxerit, qui pecuniam pro abortione dederit, qui socrum, €qui uxores, qui uno tempore fratris uxorem speratosque €liberos fratremque ipsum, qui denique suos liberos inter-€fecerit, qui, cum venenum privigno suo dare vellet, mani-€festo deprehensus sit, cuius ministris consciisque damnatis €ipse adductus in iudicium pecuniam iudici dederit ad senten-€tias iudicum corrumpendas, dum haec, inquam, de Oppianico €constabunt neque ullo argumento Cluentianae pecuniae €crimen tenebitur, quid est quod te ista censoria sive volun-€tas sive opinio fuit adiuvare aut hunc innocentem oppri-mere posse videatur? Quid igitur censores secuti sunt? €Ne ipsi quidem, ut gravissime dicam, quicquam aliud dicent €praeter sermonem atque famam. Nihil se testibus, nihil €tabulis, nihil aliquo gravi argumento comperisse, nihil deni-€que causa cognita statuisse dicent. Quod si ita fecissent, €tamen id non ita fixum esse deberet ut convelli non liceret. €Non utar exemplorum copia quae summa est, non rem @1 €veterem, non hominem potentem aliquem aut gratiosum €proferam. Nuper hominem tenuem, scribam aedilicium, €D. Matrinium, cum defendissem apud M. Iunium Q. Pu-€blicium praetores et M. Plaetorium C. Flaminium aedilis €curulis, persuasi ut scribam iurati legerent eum quem idem €isti censores aerarium reliquissent. Cum enim in homine €nulla culpa inveniretur, quid ille meruisset, non quid de eo statutum esset, quaerendum esse duxerunt. Nam haec €quidem quae de iudicio corrupto subscripserint quis est qui €ab illis satis cognita et diligenter iudicata arbitretur? In €M'. Aquilium et in Ti. Guttam video esse subscriptum. €Quid est hoc? duos esse corruptos solos pecunia iudicant; €ceteri videlicet gratiis condemnarunt. Non est igitur cir-€cumventus, non oppressus pecunia, non, ut in illa Quin-€ctiana contione habebatur, omnes qui Oppianicum conde-€mnarunt in culpa sunt ac suspicione ponendi. Duos solos €video auctoritate censorum adfinis ei turpitudini iudicari. €Aut illud adferant, aliquid eos quod de his duobus habue-rint compertum de ceteris comperisse. Nam illud quidem €minime probandum est, ad notationes auctoritatemque €censoriam exemplum illos [2e]2 consuetudine militari transtu-€lisse. Statuerunt enim ita maiores nostri ut, si a multis €esset flagitium rei militaris admissum, sortito in quosdam €animadverteretur, ut metus videlicet ad omnis, poena ad €paucos perveniret. Quod idem facere censores in delectu @1 €dignitatis et in iudicio civium et in animadversione vitiorum €qui convenit? Nam miles qui locum non tenuit, qui ho-€stium impetum vimque pertimuit, potest idem postea et miles €esse melior et vir bonus et civis utilis. Qua re ne [2quis]2 in €bello propter hostium metum delinqueret, amplior ei mortis €et supplici metus est a maioribus constitutus; ne autem €nimium multi poenam capitis subirent, idcirco illa sortitio comparata est. Hoc tu idem facies censor in senatu €legendo? Si erunt plures qui ob innocentem conde-€mnandum pecuniam acceperint, tu non animadvertes in €omnis, sed carpes, ut velis, et paucos ex multis ad igno-€miniam sortiere? Habebit igitur te sciente et vidente curia €senatorem, populus Romanus iudicem, res publica civem €sine ignominia quemquam qui ad perniciem innocentis €fidem suam et religionem pecunia commutarit, et qui pretio €adductus eripuerit patriam, fortunas, liberos civi innocenti, €is censoriae severitatis nota non inuretur? Tu es praefectus €moribus, tu magister veteris disciplinae ac severitatis, si €aut retines quemquam sciens in senatu scelere tanto conta-€minatum aut statuis qui in eadem culpa sit non eadem €poena adfici convenire? Aut quam condicionem supplici €maiores in bello timiditati militis propositam esse voluerunt, €eandem tu in pace constitues improbitati senatoris? Quod €si hoc exemplum ex re militari ad animadversionem censo-€riam transferendum fuit, sortito id ipsum factum esse opor-€tuit. Sin autem sortiri ad poenam et hominum delictum €fortunae iudicio committere minime censorium est, certe in €multorum peccato carpi paucos ad ignominiam et turpitu- @1 þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›‚dinem non oportet. Verum omnes intellegimus in istis €subscriptionibus ventum quendam popularem esse quae-€situm. Iactata res erat in contione a tribuno seditioso; €incognita causa probatum erat illud multitudini; nemini €licitum est contra dicere, nemo denique ut defenderet con-€trariam partem laborabat. In invidiam porro magnam illa €iudicia venerant. Etenim paucis postea mensibus alia €vehemens erat in iudiciis ex notatione tabellarum invidia €versata. Praetermitti ab censoribus et neglegi macula iudi-€ciorum posse non videbatur. Homines, quos ceteris vitiis €atque omni dedecore infamis videbant, eos hac quoque €subscriptione notare voluerunt, et eo magis quod illo ipso €tempore illis censoribus erant iudicia cum equestri ordine €communicata, ut viderentur per hominum idoneorum igno-miniam sua auctoritate [2rem]2 reprendisse. Quod si hanc €apud eosdem ipsos censores mihi aut alii causam agere €licuisset, hominibus tali prudentia praeditis certe probavis-€sem; res enim indicat nihil ipsos habuisse cogniti, nihil €comperti; ex tota ista subscriptione rumorem quendam et €plausum popularem esse quaesitum. Nam in P. Popilium €qui Oppianicum condemnarat subscripsit L. Gellius, quod €is pecuniam accepisset quo innocentem condemnaret. Iam €id ipsum quantae divinationis est, scire innocentem fuisse €reum quem fortasse numquam viderat, cum homines sapien-€tissimi, iudices, ut nihil dicam de eis qui condemnarunt, €causa cognita sibi dixerint non liquere! @@Verum esto; condemnat Popilium Gellius, iudicat [2eum]2 @1 €accepisse a Cluentio pecuniam. Negat hoc Lentulus; nam €Popilium, quod erat libertini filius, in senatum non legit, €locum quidem senatorium ludis et cetera ornamenta relinquit €et eum omni ignominia liberat. Quod cum facit, iudicat €eius sententia gratiis esse Oppianicum condemnatum. Et €eundem Popilium postea Lentulus in ambitus iudicio pro €testimonio diligentissime laudat. Qua re si neque L. Gelli €iudicio stetit Lentulus neque Lentuli existimatione con-€tentus fuit Gellius, et si uterque censor censoris opinione €standum non putavit, quid est quam ob rem quisquam €nostrum censorias subscriptiones omnis fixas et in per-€petuum ratas putet esse oportere? @@At in ipsum Habitum animadverterunt. Nullam quidem €ob turpitudinem, nullum ob totius vitae non dicam vitium €sed erratum. Neque enim hoc homine sanctior neque €probior neque in omnibus officiis retinendis diligentior esse €quisquam potest; neque illi aliter dicunt, sed eandem illam €famam iudici corrupti secuti sunt; neque ipsi secus existi-€mant quam nos existimari volumus de huius pudore, inte-€gritate, virtute, sed putarunt praetermitti accusatorem non €potuisse, cum animadversum esset in iudices. Qua de re €tota si unum factum ex omni antiquitate protulero, plura non dicam. Non enim mihi exemplum summi et clarissimi €viri, P. Africani, praetereundum videtur; qui cum esset €censor et in equitum censu C. Licinius Sacerdos prodisset, €clara voce ut omnis contio audire posset dixit se scire illum €verbis conceptis peierasse; si qui contra vellet dicere, €usurum esse eum suo testimonio. Deinde cum nemo €contra diceret, iussit equum traducere. Ita is cuius arbitrio @1 €et populus Romanus et exterae gentes contentae esse con-€suerunt ipse sua scientia ad ignominiam alterius contentus €non fuit. Quod si hoc Habito facere licuisset, facile illis €ipsis iudicibus et falsae suspicioni et invidiae populariter €excitatae restitisset. @@Vnum etiam est quod me maxime perturbat, cui loco €respondere vix videor posse, quod elogium recitasti de testa-€mento Cn. Egnati patris, hominis honestissimi videlicet et €sapientissimi, idcirco se exheredasse filium quod is ob €Oppianici condemnationem pecuniam accepisset. De cuius €hominis levitate et inconstantia plura non dicam; hoc testa-€mentum ipsum quod recitas eius modi est ut ille, cum €eum filium exheredaret quem oderat, ei filio coheredes €homines alienissimos adiungeret quem diligebat. Sed tu, €Atti, consideres censeo diligenter utrum censorium iudicium €grave velis esse an Egnati. Si Egnati, leve est quod censores €de ceteris subscripserunt; ipsum enim Cn. Egnatium quem €tu gravem esse vis ex senatu eiecerunt; sin autem censorium, €hunc Egnatium quem pater censoria subscriptione exhere-€davit censores in senatu, cum patrem eicerent, retinuerunt. @@At enim senatus universus iudicavit illud corruptum esse €iudicium. Quo modo? Suscepit causam. An potuit €rem delatam eius modi repudiare? cum tribunus plebis, €populi concitator, rem paene ad manus revocasset, cum vir €optimus et homo innocentissimus pecunia circumventus €diceretur, cum invidia flagraret ordo senatorius, potuit nihil €decerni, potuit illa concitatio multitudinis sine summo €periculo rei publicae repudiari? At quid est decretum? @1 €Quam iuste, quam sapienter, quam diligenter! &7Si qvi svnt €&7qvorvm opera factvm sit vt ivdicivm pvblicvm corrvm-€&7peretvr.& Vtrum videtur id senatus factum iudicare an, si €factum sit, moleste graviterque ferre? Si ipse A. Cluentius €sententiam de iudiciis rogaretur, aliam non diceret atque ei €dixerunt quorum sententiis Cluentium condemnatum esse dicitis. Sed quaero a vobis num istam legem ex isto sena-€tus consulto L. Lucullus consul, homo sapientissimus, tulerit, €num anno post M. Lucullus et C. Cassius, in quos tum €consules designatos idem illud senatus decreverat. Non €tulerunt; et quod tu Habiti pecunia factum esse arguis €neque id ulla tenuissima suspicione confirmas, factum est €primum illorum aequitate et sapientia consulum, ut, quod €senatus decreverat ad illud invidiae praesens incendium €restinguendum, id postea referendum ad populum non €arbitrarentur. Ipse deinde populus Romanus qui L. Quincti €fictis querimoniis antea concitatus rem illam et rogationem €flagitarat, idem C. Iuni fili, pueri parvoli, lacrimis commotus €maximo clamore et concursu totam quaestionem illam et legem repudiavit. Ex quo intellegi potuit, id quod saepe €dictum est, ut mare quod sua natura tranquillum sit ventorum €vi agitari atque turbari, sic populum Romanum sua sponte €esse placatum, hominum seditiosorum vocibus ut violentis-€simis tempestatibus concitari. €@@Est etiam reliqua permagna auctoritas quam ego turpiter €paene praeterii; mea enim esse dicitur. Recitavit ex €oratione nescio qua Attius quam meam esse dicebat cohorta-€tionem quandam iudicum ad honeste iudicandum et com- @1 €memorationem cum aliorum iudiciorum quae probata non €essent tum illius ipsius iudici Iuniani; proinde quasi ego €non ab initio huius defensionis dixerim invidiosum illud €iudicium fuisse aut, cum de infamia iudiciorum disputarem, €potuerim illud quod tam populare esset illo tempore prae-terire. Ego vero si quid eius modi dixi, neque cognitum €commemoravi neque pro testimonio dixi, et illa oratio potius €temporis mei quam iudici et auctoritatis fuit. Cum enim €accusarem et mihi initio proposuissem ut animos et populi €Romani et iudicum commoverem, cumque omnis offensiones €iudiciorum non ex mea opinione sed ex hominum rumore €proferrem, istam rem quae tam populariter esset agitata €praeterire non potui. Sed errat vehementer, si quis in €orationibus nostris quas in iudiciis habuimus auctoritates €nostras consignatas se habere arbitratur. Omnes enim illae €causarum ac temporum sunt, non hominum ipsorum aut €patronorum. Nam si causae ipsae pro se loqui possent, €nemo adhiberet oratorem. Nunc adhibemur ut ea dicamus, €non quae auctoritate nostra constituantur sed quae ex re ipsa causaque ducantur. Hominem ingeniosum, M. Anto-€nium, aiunt solitum esse dicere 'idcirco se nullam umquam €orationem scripsisse ut, si quid aliquando non opus esset €ab se esse dictum, posset negare dixisse'; proinde quasi, si €quid a nobis dictum aut actum sit, id nisi litteris mandari-€mus, hominum memoria non comprehendatur. Ego vero €in isto genere libentius cum multorum tum hominis eloquen-€tissimi et sapientissimi, L. Crassi, auctoritatem sequor qui, €cum Cn. Plancum defenderet accusante M. Bruto, homine @1 €in dicendo vehementi et callido, cum Brutus duobus recita-€toribus constitutis ex duabus eius orationibus capita alterna þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›ŒˆŒinter se contraria recitanda curasset, quod in dissuasione €rogationis eius quae contra coloniam Narbonensem ferebatur €quantum potest de auctoritate senatus detrahit, in suasione €legis Serviliae summis ornat senatum laudibus, et multa in €equites Romanos cum ex ea oratione asperius dicta recitasset €quo animi illorum iudicum in Crassum incenderentur, aliquantum esse commotus dicitur. Itaque in respondendo €primum exposuit utriusque rationem temporis ut oratio ex €re et ex causa habita videretur, deinde ut intellegere posset €Brutus quem hominem et non solum qua eloquentia verum €etiam quo lepore et quibus facetiis praeditum lacessisset, €tris ipse excitavit recitatores cum singulis libellis quos M. €Brutus, pater illius accusatoris, de iure civili reliquit. Eorum €initia cum recitarentur, ea quae vobis nota esse arbitror: €'Forte evenit ut ruri in Privernati essemus ego et Brutus €filius,' fundum Privernatem flagitabat; 'In Albano eramus €ego et Brutus filius,' Albanum poscebat; 'In Tiburti forte €cum adsedissemus ego et Brutus filius,' Tiburtem fundum €requirebat; Brutum autem, hominem sapientem, quod fili €nequitiam videret, quae praedia ei relinqueret testificari €voluisse dicebat. Quod si potuisset honeste scribere se in €balneis cum id aetatis filio fuisse, non praeterisset; eas se €tamen ab eo balneas non ex libris patris sed ex tabulis et €ex censu quaerere. Crassus tum ita Brutum ultus est ut €illum recitationis suae paeniteret; moleste enim fortasse €tulerat se in eis orationibus reprehensum quas de re publica @1 €habuisset, in quibus forsitan magis requiratur constantia. Ego autem illa recitata esse non moleste fero. Neque enim €ab illo tempore quod tum erat, neque ab ea causa quae tum €agebatur aliena fuerunt; neque mihi quicquam oneris €suscepi, cum ita dixi, quo minus honeste hanc causam et €libere possem defendere. Quod si velim confiteri me €causam A. Cluenti nunc cognosse, antea fuisse in ea opinione €populari, quis tandem id possit reprehendere? praesertim, €iudices, cum a vobis quoque ipsis hoc impetrari sit aequissi-€mum quod ego et ab initio petivi et nunc peto ut, si quam €huc graviorem de illo iudicio opinionem attulistis, hanc €causa perspecta atque omni veritate cognita deponatis. @@Nunc, quoniam ad omnia quae abs te dicta sunt, T. Atti, €de Oppianici damnatione respondi, confiteare necesse est €te opinionem multum fefellisse, quod existimaris me causam €A. Cluenti non facto eius sed lege defensurum. Nam hoc €persaepe dixisti tibi sic renuntiari, me habere in animo €causam hanc praesidio legis defendere. Itane est? ab €amicis imprudentes videlicet prodimur, et est nescio quis €de eis quos amicos nobis arbitramur qui nostra consilia ad €adversarios deferat. Quisnam hoc tibi renuntiavit, quis €tam improbus fuit? cui ego autem narravi? Nemo, ut €opinor, in culpa est; nimirum tibi istud lex ipsa renunti-€avit. Sed num tibi ita defendisse videor ut tota in causa €mentionem ullam legis fecerim, num secus hanc causam €defendisse ac si lege Habitus teneretur? Certe, ut hominem @1 €confirmare oportet, nullus est locus a me purgandi istius invidiosi criminis praetermissus. Quid ergo est? quaeret €fortasse quispiam displiceatne mihi legum praesidio capitis €periculum propulsare. Mihi vero, iudices, non displicet, €sed utor instituto meo. In hominis honesti prudentisque €iudicio non solum meo consilio uti consuevi sed multum €etiam eius quem defendo et consilio et voluntati obtempero. €Nam ut haec ad me causa delata est, qui leges eas ad quas €adhibemur et in quibus versamur nosse deberem, dixi Habito €statim eo: '&7Qvi coisset qvo qvis condemnaretvr&' illum €esse liberum, teneri autem nostrum ordinem. Atque ille €me orare atque obsecrare coepit ne sese lege defenderem. €Cum ego quae mihi videbantur dicerem, traduxit me ad €suam sententiam; adfirmabat enim lacrimans non se cupi-diorem esse civitatis retinendae quam existimationis. Morem €homini gessi et tamen idcirco feci_neque enim id semper €facere debemus_quod videbam per se ipsam causam sine €lege copiosissime posse defendi. Videbam in hac defensione €qua iam sum usus plus dignitatis, in illa qua me hic uti €noluit minus laboris futurum. Quod si nihil aliud esset €actum nisi ut hanc causam obtineremus, lege recitata per-€orassem. €@@Neque me illa oratio commovet, quod ait Attius indignum €esse facinus, si senator iudicio quempiam circumvenerit, €legibus eum teneri; si eques Romanus hoc idem fecerit, non teneri. Vt tibi concedam hoc indignum esse quod €cuius modi sit iam videro, tu mihi concedas necesse est €multo esse indignius in ea civitate quae legibus contineatur €discedi ab legibus. Hoc enim vinculum est huius dignitatis @1 €qua fruimur in re publica, hoc fundamentum libertatis, hic €fons aequitatis; mens et animus et consilium et sententia €civitatis posita est in legibus. Vt corpora nostra sine mente, €sic civitas sine lege suis partibus ut nervis ac sanguine €et membris uti non potest. Legum ministri magistratus, €legum interpretes iudices, legum denique idcirco omnes servi sumus ut liberi esse possimus. Quid est, Q. Naso, €cur tu in isto loco sedeas? quae vis est qua abs te hi iudices €tali dignitate praediti coerceantur? Vos autem, iudices, €quam ob rem ex tanta multitudine civium tam pauci de €hominum fortunis sententiam fertis? Quo iure Attius quae €voluit dixit? Cur mihi tam diu potestas dicendi datur? €Quid sibi autem illi scribae, quid lictores, quid ceteri quos €apparere huic quaestioni video volunt? Opinor haec omnia €lege fieri totumque hoc iudicium, ut ante dixi, quasi mente €quadam regi legis et administrari. Quid ergo? haec €quaestio sola ita gubernatur? Quid M. Plaetori et C. €Flamini inter sicarios, quid C. Orchivi peculatus, quid mea €de pecuniis repetundis, quid C. Aquili apud quem nunc de €ambitu causa dicitur, quid reliquae quaestiones? Circum-€spicite omnis rei publicae partis; omnia legum imperio et praescripto fieri videbitis. Si quis apud me, T. Atti, te €reum velit facere, clames te lege pecuniarum repetundarum €non teneri; neque haec tua recusatio confessio sit captae €pecuniae sed laboris et periculi non legitimi declinatio. €Nunc quid agatur et quid abs te iuris constituatur vide. €Iubet lex ea, qua lege haec quaestio constituta est, iudicem @1 €quaestionis, hoc est Q. Voconium, cum eis iudicibus qui ei €obvenerint_vos appellat, iudices_quaerere de veneno. In €quem quaerere? Infinitum est. &7Qvicvmqve fecerit, €&7vendiderit, emerit, habverit, dederit.& Quid eadem €lex statim adiungit? recita. &7Deqve eivs capite qvaerito.& €Cuius? qui coierit, convenerit? Non ita est. Quid ergo €est? dic. &7Qvi tribvnvs militvm legionibvs qvattvor €&7primis, qvive qvaestor, tribvnvs plebis&_deinceps omnis €magistratus nominavit_&7qvive in senatv sententiam dixit, €&7dixerit&. Quid tum? &7Qvi eorvm coiit, coierit, con-€&7venit, convenerit qvo qvis ivdicio pvblico condemna-€&7retvr.& 'Qui eorum'? quorum? Videlicet qui supra €scripti sunt. Quid intersit utro modo scriptum sit, etsi est €apertum, ipsa tamen lex nos docet. Vbi enim omnis €mortalis adligat, ita loquitur: '&7Qvi venenvm malvm fecit, €&7fecerit&.' Omnes viri, mulieres, liberi, servi in iudicium €vocantur. Si idem de coitione voluisset, adiunxisset: '&7Qvive €&7coierit&.' Nunc ita est: &7Deqve eivs capite qvaerito qvi €&7magistratvm habverit qvive in senatv sententiam di-&7xerit, qvi eorvm coiit, coierit.& Num is est Cluentius? €Certe non est. Quis ergo est Cluentius? Qui tamen €defendi causam suam lege noluit. Itaque abicio legem, €morem Cluentio gero. Tibi tamen, Atti, pauca quae ab €huius causa seiuncta sunt respondebo. Est enim quiddam €in hac causa quod Cluentius ad se, est aliquid quod ego €ad me putem pertinere. Hic sua putat interesse se re ipsa €et gesto negotio, non lege defendi; ego autem mea existimo €interesse me nulla in disputatione ab Attio videri esse super- @1 €atum. Non enim mihi haec causa sola dicenda est; omni-€bus hic labor meus propositus est quicumque hac facultate €defensionis contenti esse possunt. Nolo quemquam eorum €qui adsunt existimare me quae de lege ab Attio dicta sunt, si þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›•ˆŽreticuerim, comprobare. Quam ob rem, Cluenti, de te tibi €obsequor; neque ego legem recito neque hoc loco pro te €dico, sed ea quae a me desiderari arbitror non relinquam. @@Iniquum tibi videtur, Atti, esse non isdem legibus omnis €teneri. Primum, ut id iniquissimum esse confitear, eius €modi est ut commutatis eis opus sit legibus, non ut his quae €sunt non pareamus. Deinde quis umquam hoc senator €recusavit ne, cum altiorem gradum dignitatis beneficio populi €Romani esset consecutus, eo se putaret durioribus legum €condicionibus uti oportere? Quam multa sunt commoda €quibus caremus, quam multa molesta et difficilia quae sub-€imus! atque haec omnia tamen honoris et amplitudinis €commodo compensantur. Converte nunc ad equestrem €ordinem atque in ceteros ordines easdem vitae condiciones; €non perferent. Putant enim minus multos sibi laqueos €legum et condicionum ac iudiciorum propositos esse opor-€tere qui summum locum civitatis aut non potuerunt ascen-dere aut non petiverunt. Atque ut omittam leges alias €omnis quibus nos tenemur, ceteri autem sunt ordines libe-€rati, hanc ipsam legem: '&7Ne qvis ivdicio circvmvenire-€&7tvr&,' C. Gracchus tulit; eam legem pro plebe, non in €plebem tulit. Postea L. Sulla, homo a populi causa remo-€tissimus, tamen, cum eius rei quaestionem hac ipsa lege €constitueret qua vos hoc tempore iudicatis, populum Roma- @1 €num quem ab hoc genere liberum acceperat adligare novo €quaestionis genere ausus non est. Quod si fieri posse exi-€stimasset, pro illo odio quod habuit in equestrem ordinem €nihil fecisset libentius quam omnem illam acerbitatem pro-€scriptionis suae qua est usus in veteres iudices in hanc unam quaestionem contulisset. Nec nunc quicquam agitur_mihi €credite, iudices, et prospicite id quod providendum est_ €nisi ut equites Romani in huiusce legis periculum conclu-€dantur; neque hoc agitur ab omnibus sed a paucis. Nam €ei senatores qui se facile tuentur integritate et innocentia, €quales, ut vere dicam, vos estis et ceteri qui sine cupiditate €vixerunt, equites ordini senatorio dignitate proximos, con-€cordia coniunctissimos esse cupiunt; sed ei qui sese volunt €posse omnia neque praeterea quicquam esse aut in homine €ullo aut in ordine, hoc uno metu se putant equites Romanos €in potestatem suam redacturos, si constitutum sit ut de eis €qui rem iudicarint huiusce modi iudicia fieri possint. Vident €enim auctoritatem huius ordinis confirmari, vident iudicia €comprobari; hoc metu proposito evellere se aculeum severi-tatis vestrae posse confidunt. Quis enim de homine audeat €paulo maioribus opibus praedito vere et fortiter iudicare, €cum videat sibi de eo quod coierit aut consenserit causam €esse dicendam? O viros fortis, equites Romanos, qui homini €clarissimo ac potentissimo, M. Druso, tribuno plebis, resti-€terunt, cum ille nihil aliud ageret cum illa cuncta quae tum €erat nobilitate, nisi ut ei qui rem iudicassent huiusce modi €quaestionibus in iudicium vocarentur! Tum C. Flavius @1 €Pusio, Cn. Titinius, C. Maecenas, illa robora populi Ro-€mani, ceterique eiusdem ordinis non fecerunt idem quod €nunc Cluentius, ut aliquid culpae suscipere se putarent €recusando, sed apertissime repugnarunt, cum et recusarent €et palam fortissime atque honestissime dicerent, se potuisse €iudicio populi Romani in amplissimum locum pervenire, si €sua studia ad honores petendos conferre voluissent. Sese €vidisse in ea vita qualis splendor inesset, quanta ornamenta, €quae dignitas; quae se non contempsisse sed ordine suo €patrumque suorum contentos fuisse et vitam illam tran-€quillam et quietam, remotam a procellis invidiarum et huiusce modi iudiciorum sequi maluisse. Aut sibi ad €honores petendos aetatem integram restitui oportere aut, €quoniam id non posset, eam condicionem vitae quam secuti €petitionem reliquissent manere. Iniquum esse eos qui €honorum ornamenta propter periculorum multitudinem €praetermisissent populi beneficiis esse privatos, iudiciorum €novorum periculis non carere. Senatorem hoc queri non €posse, propterea quod ea condicione proposita petere coe-€pisset quodque permulta essent ornamenta quibus eam €mitigare molestiam posset, locus, auctoritas, domi splendor, €apud exteras nationes nomen et gratia, toga praetexta, sella €curulis, insignia, fasces, exercitus, imperia, provinciae; qui-€bus in rebus cum summa recte factis maiores nostri praemia €tum plura peccatis pericula proposita esse voluerunt. Illi €non hoc recusabant ne ea lege accusarentur qua nunc €Habitus accusatur, quae tunc erat Sempronia, nunc est €Cornelia_intellegebant enim ea lege equestrem ordinem @1 €non teneri_sed ne nova lege adligarentur laborabant. Habitus ne hoc quidem umquam recusavit quo minus vel €ea lege rationem vitae suae redderet qua non teneretur. €Quae si vobis condicio placet, omnes id agamus ut haec €quam primum in omnis ordines quaestio perferatur. €@@Interea quidem, per deos immortalis! quoniam omnia €commoda nostra, iura, libertatem, salutem denique legibus €obtinemus, a legibus non recedamus, simul et illud quam €sit iniquum cogitemus, populum Romanum aliud nunc €agere, vobis rem publicam et fortunas suas commisisse, sine €cura esse, non metuere ne lege ea quam numquam ipse €iusserit et quaestione qua se solutum liberumque esse arbitretur per paucos iudices astringatur. Agit enim sic €causam T. Attius, adulescens bonus et disertus, omnis civis €legibus teneri omnibus; vos auditis et attenditis silentio, €sicut facere debetis. A. Cluentius, eques Romanus, causam €dicit ea lege, qua lege senatores et ei qui magistratum habue-€runt soli tenentur; mihi per eum recusare et in arce legis €praesidia constituere defensionis meae non licet. Si obtinuerit €causam Cluentius, sicuti vestra aequitate nixi confidimus, €omnes existimabunt, id quod erit, obtinuisse propter inno-€centiam, quoniam ita defensus sit; in lege autem quam attingere noluerit praesidi nil fuisse. Hic nunc est quiddam €quod ad me pertineat, de quo ante dixi, quod ego populo €Romano praestare debeam, quoniam is meae vitae status €est ut omnis mihi cura et opera posita sit in hominum €periculis defendendis. Video quanta et quam periculosa et €quam infinita quaestio temptetur ab accusatoribus, cum €eam legem quae in nostrum ordinem scripta sit in populum @1 €Romanum transferre conentur. Qua in lege est: '&7qvi €&7coierit&,' quod quam late pateat videtis. '&7convenerit&'; €aeque incertum et infinitum est. '&7consenserit&'; hoc vero €cum infinitum tum obscurum et occultum. '&7falsvmve €&7testimonivm dixerit&'; quis de plebe Romana testimonium €dixit umquam cui non hoc periculum T. Attio auctore €paratum esse videatis? nam dicturum quidem certe, si €hoc iudicium plebi Romanae propositum sit, neminem umquam esse confirmo. Sed hoc polliceor omnibus, si cui €forte hac lege negotium facessetur qui lege non teneatur, €si is uti me defensore voluerit, me eius causam legis prae-€sidio defensurum et vel his iudicibus vel horum similibus €facillime probaturum, et omni me defensione usurum esse €legis, qua nunc ut utar ab eo cuius voluntati mihi obtempe-€randum est non conceditur. Non enim debeo dubitare, €iudices, quin, si qua ad vos causa eius modi delata sit eius €qui lege non teneatur, etiam si is invidiosus aut multis €offensus esse videatur, etiam si eum oderitis, etiam si inviti €absoluturi sitis, tamen absolvatis et religioni potius vestrae quam odio pareatis. Est enim sapientis iudicis cogitare €tantum sibi a populo Romano esse permissum quantum €commissum sit et creditum, et non solum sibi potestatem €datam verum etiam fidem habitam esse meminisse; posse €quem oderit absolvere, quem non oderit condemnare, et €semper non quid ipse velit sed quid lex et religio cogat €cogitare; animadvertere qua lege reus citetur, de quo reo €cognoscat, quae res in quaestione versetur. Cum haec sunt €videnda, tum vero illud est hominis magni, iudices, atque €sapientis, cum illam iudicandi causa tabellam sumpserit, €non se reputare solum esse nec sibi quodcumque concupierit @1 €licere, sed habere in consilio legem, religionem, aequitatem, €fidem; libidinem autem, odium, invidiam, metum cupidita-þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›ŸˆŽtesque omnis amovere maximique aestimare conscientiam €mentis suae quam ab dis immortalibus accepimus, quae €a nobis divelli non potest; quae si optimorum consiliorum €atque factorum testis in omni vita nobis erit, sine ullo metu et summa cum honestate vivemus. Haec si T. Attius aut €cognovisset aut cogitasset, profecto ne conatus quidem esset €dicere, id quod multis verbis egit, iudicem quod ei videatur €statuere et non devinctum legibus esse oportere. Quibus €de rebus mihi pro Cluenti voluntate nimium, pro rei digni-€tate parum, pro vestra prudentia satis dixisse videor. €@@Reliqua perpauca sunt; quae quia vestrae quaestionis €erant, idcirco illi statuerunt fingenda esse sibi et proferenda €ne omnium turpissimi reperirentur, si in iudicium nihil €praeter invidiam attulissent. Atque ut existimetis me €necessario de his rebus de quibus iam dixerim pluribus €egisse verbis, attendite reliqua; profecto intellegetis ea quae €paucis demonstrari potuerint brevissime esse defensa. @@Cn. Decidio Samniti, ei qui proscriptus est, iniuriam in €calamitate eius ab huius familia factam esse dixit. Ab nullo €ille liberalius quam a Cluentio tractatus est. Huius illum €opes in rebus eius incommodissimis sublevarunt, atque hoc €cum ipse tum omnes eius amici necessariique cognorunt. €Anchari et Paceni pastoribus huius vilicos vim et manus €attulisse. Cum quaedam in callibus, ut solet, controversia €pastorum esset orta, Habiti vilici rem domini et privatam @1 €possessionem defenderunt. Cum esset expostulatio facta, €causa illis demonstrata sine iudicio controversiaque disces-sum est. P. Aeli testamento propinquus exheredatus cum €esset, heres hic alienior institutus est. P. Aelius Habiti merito €fecit, neque hic in testamento faciendo interfuit, idque testa-€mentum ab huius inimico Oppianico est obsignatum. Floro €legatum ex testamento infitiatum esse. Non est ita; sed €cum HS &7 scripta essent pro HS &7 neque ei cautum €satis videretur, voluit eum aliquid acceptum referre libera-€litati suae. Primo deberi negavit, post sine controversia €solvit. Cei cuiusdam Samnitis uxorem post bellum ab hoc €esse repetitam. Mulierem cum emisset a sectoribus, quo €tempore eam primum liberam esse audivit, sine iudicio reddidit Ceio. Ennium esse quendam cuius bona teneat €Habitus. Est hic Ennius egens quidam calumniator, mer-€cennarius Oppianici, qui permultos annos quievit; deinde €aliquando cum servis Habiti furti egit, nuper ab ipso Habito €petere coepit. Hic illo privato iudicio, mihi credite, vobis €isdem fortasse patronis calumniam non effugiet. Atque €etiam, ut nobis renuntiatur, hominem multorum hospitum, €A. Bivium quendam, coponem de via Latina, subornatis €qui sibi a Cluentio servisque eius in taberna sua manus €adlatas esse dicat. Quo de homine nihil etiam nunc dicere €nobis est necesse. Si invitaverit, id quod solet, sic hominem accipiemus ut moleste ferat se de via decessisse. Habetis, €iudices, quae in totam causam de moribus A. Cluenti quem €illi invidiosum esse reum volunt annos octo meditati accu- @1 €satores conlegerint, quam levia genere ipso, quam falsa re, €quam brevia responsu! Cognoscite nunc id quod ad vestrum €ius iurandum pertinet, quod vestri iudici est, quod vobis €oneris imposuit ea lex qua coacti huc convenistis, de crimini-€bus veneni, ut omnes intellegant quam paucis verbis haec €causa perorari potuerit, et quam multa a me dicta sint quae €ad huius voluntatem maxime, ad vestrum iudicium minime €pertinerent. @@Obiectum est C. Vibium Capacem ab hoc A. Cluentio €veneno esse sublatum. Opportune adest homo summa fide €et omni virtute praeditus, L. Plaetorius, senator qui illius €Vibi hospes fuit et familiaris. Apud hunc ille Romae €habitavit, apud hunc aegrotavit, huius domi est mortuus. €At heres est Cluentius. Intestatum dico esse mortuum €possessionemque eius bonorum ex edicto praetoris huic €illius sororis filio, adulescenti pudentissimo et in primis €honesto, equiti Romano, datam, N. Cluentio quem videtis. @@Alterum venefici crimen Oppianico huic adulescenti, cum €eius in nuptiis more Larinatium multitudo hominum pran-€deret, venenum Habiti consilio paratum; id cum daretur in €mulso, Balbutium quendam, eius familiarem, intercepisse, €bibisse, statimque esse mortuum. Hoc ego si sic agerem €tamquam mihi crimen esset diluendum, haec pluribus verbis dicerem per quae nunc paucis percurrit oratio mea. Quid €umquam Habitus in se admisit ut hoc tantum ab eo facinus €non abhorrere videatur? quid autem magno opere Oppiani-€cum metuebat, cum ille verbum omnino in hac ipsa causa €nullum facere potuerit, huic autem accusatores viva matre €deesse non possint? id quod iam intellegetis. An ut de @1 €causa eius periculi nihil decederet, ad causam novum crimen €accederet? Quod autem tempus veneni dandi illo die, illa €frequentia? per quem porro datum? unde sumptum? quae €deinde interceptio poculi? cur non de integro autem datum? €Multa sunt quae dici possunt, sed non committam ut videar €non dicendo voluisse dicere; res enim se ipsa defendit. Nego illum adulescentem quem statim epoto poculo mortuum €esse dixistis omnino illo die esse mortuum. Magnum crimen €et impudens mendacium! Perspicite cetera. Dico illum, €cum ad illud prandium crudior venisset et, ut aetas illa fert, €sibi tamen non pepercisset, aliquot dies aegrotasse et ita €esse mortuum. Quis huic rei testis est? Idem qui sui €luctus, pater; pater, inquam, illius adulescentis, quem €propter animi dolorem pertenuis suspicio potuisset ex illo €loco testem in A. Cluentium constituere, is hunc suo testi-€monio sublevat; quod recita. Tu autem, nisi molestum €est, paulisper exsurge; perfer hunc dolorem commemo-€rationis necessariae, in qua ego diutius non morabor quoniam, €quod fuit viri optimi, fecisti ut ne cui innocenti maeror tuus €calamitatem et falsum crimen adferret. @@Vnum etiam mihi reliquum eius modi crimen est, iudices, €ex quo illud perspicere possitis quod a me initio orationis €meae dictum est, quicquid mali per hosce annos A. Cluentius €viderit, quicquid hoc tempore habeat sollicitudinis ac negoti, €id omne a matre esse conflatum. Oppianicum veneno €necatum esse quod ei datum sit in pane per M. Asellium €quendam, familiarem illius, idque Habiti consilio factum €esse dicitis. In quo primum illud quaero quae causa Habito @1 €fuerit cur interficere Oppianicum vellet. Inimicitias enim €fuisse confiteor; sed homines inimicos suos morte adfici volunt aut quod eos metuunt aut quod oderunt. Quo €tandem igitur Habitus metu adductus tantum in se facinus €suscipere conatus est? quid erat quod iam Oppianicum €poena adfectum pro maleficiis et eiectum e civitate quisquam €timeret? quid metuebat? ne oppugnaretur a perdito, an ne €accusaretur a damnato, an ne exsulis testimonio laederetur? €Si autem quod oderat Habitus inimicum, idcirco illum vita €frui noluit, adeone erat stultus ut illam quam tum ille €vivebat vitam esse arbitraretur, damnati, exsulis, deserti €ab omnibus, quem propter animi importunitatem nemo €recipere tecto, nemo adire, nemo adloqui, nemo aspicere vellet? Huius igitur Habitus vitae invidebat? Hunc si €acerbe et penitus oderat, non eum quam diutissime vivere €velle debebat? huic mortem maturabat inimicus, quod illi €unum in malis erat perfugium calamitatis? Qui si quid €animi et virtutis habuisset, ut multi saepe fortes viri in eius €modi dolore, mortem sibi ipse conscisset, huic quam ob €rem id vellet inimicus offerre quod ipse sibi optare deberet? €Nam nunc quidem quid tandem illi mali mors attulit? nisi €forte ineptiis ac fabulis ducimur ut existimemus illum ad €inferos impiorum supplicia perferre ac pluris illic offendisse €inimicos quam hic reliquisse, a socrus, ab uxorum, a fratris, €a liberum Poenis actum esse praecipitem in sceleratorum €sedem atque regionem. Quae si falsa sunt, id quod omnes €intellegunt, quid ei tandem aliud eripuit mors praeter sensum @1 doloris? Age vero, per quem venenum datum? Per M. €Asellium. Quid huic cum Habito? Nihil, atque adeo, €quod ille Oppianico familiarissime est usus, potius etiam €simultas. Eine igitur quem sibi offensiorem, Oppianico þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›¬…familiarissimum sciebat esse, potissimum et scelus suum et €illius periculum committebat? Cur igitur tu qui pietate ad €accusandum excitatus es hunc Asellium esse inultum tam €diu sinis? cur non Habiti exemplo usus es ut per illum qui attulisset venenum de hoc praeiudicaretur? Iam vero illud €quam non probabile, quam inusitatum, iudices, quam novum, €in pane datum venenum! Faciliusne potuit quam in poculo, €latentius potuit abditum aliqua in parte panis quam si totum €conliquefactum in potione esset, celerius potuit comestum €quam epotum in venas atque in omnis partis corporis per-€manare, facilius fallere in pane, si esset animadversum, quam €in poculo, cum ita confusum esset ut secerni nullo modo posset? At repentina morte periit. Quod si esset ita €factum, tamen ea res propter multorum eius modi casum €minime firmam veneni suspicionem haberet; si esset suspi-€ciosum, tamen potius ad alios quam ad Habitum pertineret. €Verum in eo ipso homines impudentissime mentiuntur. Id €ut intellegatis et mortem eius et quem ad modum post €mortem in Habitum sit crimen a matre quaesitum cognoscite. @@Cum vagus et exsul erraret atque undique exclusus Op-€pianicus in Falernum se ad L. Quinctium contulisset, ibi €primum in morbum incidit ac satis vehementer diuque €aegrotavit. Cum esset una Sassia eaque Sex. Albio quo- @1 €dam colono, homine valenti, qui simul esse solebat fami-€liarius uteretur quam vir dissolutissimus incolumi fortuna €pati posset, et ius illud matrimoni castum atque legitimum €damnatione viri sublatum arbitraretur, Nicostratus quidam, €fidelis Oppianici servolus, percuriosus et minime mendax, €multa dicitur domino renuntiare solitus esse. Interea Op-€pianicus cum iam convalesceret neque improbitatem coloni €in Falerno diutius ferre posset et huc ad urbem profectus €esset_solebat enim extra portam aliquid habere conducti_ €cecidisse de equo dicitur et homo infirma valetudine latus €offendisse vehementer et, postea quam ad urbem cum febri €venerit, paucis diebus esse mortuus. Mortis ratio, iudices, €eius modi est ut aut nihil habeat suspicionis aut, si quid habet, id intra parietes in domestico scelere versetur. Post €mortem eius Sassia moliri statim, nefaria mulier, coepit insi-€dias filio; quaestionem habere de viri morte constituit. Emit €de A. Rupilio quo erat usus Oppianicus medico Stratonem €quendam, quasi ut idem faceret quod Habitus in emendo €Diogene fecerat. De hoc Stratone et de Ascla quodam €servo suo quaesituram esse dixit. Praeterea servum illum €Nicostratum quem nimium loquacem fuisse ac nimium €domino fidelem arbitrabatur ab hoc adulescente Oppianico €in quaestionem postulavit. Hic cum esset illo tempore €puer et illa quaestio de patris sui morte constitui diceretur, €etsi illum servum et sibi benivolum esse et patri fuisse €arbitrabatur, nihil tamen est ausus recusare. Advocantur €amici et hospites Oppianici et ipsius mulieris multi, ho-€mines honesti atque omnibus rebus ornati. Tormentis @1 €omnibus vehementissimis quaeritur. Cum essent animi €servorum et spe et metu temptati ut aliquid in quaestione €dicerent, tamen, ut arbitror, auctoritate advocatorum ad-€ducti in veritate manserunt neque se quicquam scire dixe-runt. Quaestio illo die de amicorum sententia dimissa est. €Satis longo intervallo post iterum advocantur. Habetur €de integro quaestio; nulla vis tormentorum acerrimorum €praetermittitur; aversari advocati et iam vix ferre posse, €furere crudelis atque importuna mulier sibi nequaquam ut €sperasset ea quae cogitasset procedere. Cum iam tortor €atque essent tormenta ipsa defessa neque tamen illa finem €facere vellet, quidam ex advocatis, homo et honoribus €populi ornatus et summa virtute praeditus, intellegere se €dixit non id agi ut verum inveniretur sed ut aliquid falsi €dicere cogerentur. Hoc postquam ceteri comprobarunt, €ex omnium sententia constitutum est satis videri esse quae-situm. Redditur Oppianico Nicostratus, Larinum ipsa €proficiscitur cum suis maerens quod iam certe incolumem €filium fore putabat, ad quem non modo verum crimen €sed ne ficta quidem suspicio perveniret, et cui non modo €aperta inimicorum oppugnatio sed ne occultae quidem €matris insidiae nocere potuissent. Larinum postquam €venit, quae a Stratone illo venenum antea viro suo datum €sibi persuasum esse simulasset, instructam ei continuo et €ornatam Larini medicinae exercendae causa tabernam dedit. €Vnum, alterum, tertium annum Sassia quiescebat, ut velle €atque optare aliquid calamitatis filio potius quam id struere et moliri videretur. Tum interim [2Q.]2 Hortensio Q. Metello @1 €consulibus ut hunc Oppianicum aliud agentem ac nihil eius €modi cogitantem ad hanc accusationem detraheret invito €despondit ei filiam suam, illam quam ex genero susceperat, €ut eum nuptiis adligatum simul et testamenti spe devinctum €posset habere in potestate. Hoc ipso fere tempore Strato €ille medicus domi furtum fecit et caedem eius modi. Cum €esset in aedibus armarium in quo sciret esse nummorum €aliquantum et auri, noctu duos conservos dormientis oc-€cidit in piscinamque deiecit; ipse armari fundum exsecuit €et HS [2&7x&]2 et auri quinque pondo abstulit uno ex servis puero non grandi conscio. Furto postridie cognito omnis €suspicio in eos servos qui non comparebant commoveba-€tur. Cum exsectio illa fundi in armario animadverteretur, €homines quonam modo fieri potuisset [2requirebant]2. Qui-€dam ex amicis Sassiae recordatus est se nuper in auctione €quadam vidisse in rebus minutis aduncam ex omni parte €dentatam et tortuosam venire serrulam qua illud potu-€isse ita circumsecari videretur. Ne multa, perquiritur €a coactoribus, invenitur ea serrula ad Stratonem perve-€nisse. Hoc initio suspicionis orto et aperte insimulato €Stratone puer ille conscius pertimuit, rem omnem dominae €indicavit; homines in piscina inventi sunt, Strato in vincula €coniectus est, atque etiam in taberna eius nummi, nequa-quam omnes, reperiuntur. Constituitur quaestio de furto. €Nam quid quisquam suspicari aliud potest? An hoc dici-€tis, armario expilato, pecunia ablata, non omni reciperata, €occisis hominibus institutam esse quaestionem de morte €Oppianici? cui probatis? quid est quod minus veri simile €proferre potuistis? deinde, ut omittam cetera, triennio post @1 €mortem Oppianici de eius morte quaerebatur? Atque €etiam incensa odio pristino Nicostratum eundem illum tum €sine causa in quaestionem postulavit. Oppianicus primo €recusavit. Postea cum illa abducturam se filiam, muta-€turam esse testamentum minaretur, mulieri crudelissimae €servum fidelissimum non in quaestionem detulit sed plane ad supplicium dedidit. Post triennium igitur agitata denuo €quaestio de viri morte habebatur. At de quibus servis? €nova, credo, res obiecta, novi quidam homines in suspicio-€nem vocati sunt. De Stratone et de Nicostrato. Quid? €Romae quaesitum de istis hominibus non erat? Itane €tandem, mulier iam non morbo sed scelere furiosa, cum €quaestionem habuisses Romae, cum de T. Anni, L. Rutili, €P. Saturi, ceterorum honestissimorum virorum sententia €constitutum esset satis quaesitum videri, eadem de re triennio €post isdem de hominibus nullo adhibito non dicam viro, €ne colonum forte adfuisse dicatis, sed bono viro, in fili caput quaestionem habere conata es? An hoc dicitis_ €mihi enim venit in mentem quid dici possit, tametsi adhuc €non esse hoc dictum mementote_cum haberetur de furto €quaestio, Stratonem aliquid de veneno esse confessum? Hoc €uno modo, iudices, saepe multorum improbitate depressa €veritas emergit et innocentiae defensio interclusa respirat, €quod aut ei qui in fraude callidi sunt non tantum audent €quantum excogitant, aut ei quorum eminet audacia atque €proiecta est a consiliis malitiae deseruntur. Quod si aut €confidens astutia aut callida esset audacia, vix ullo obsisti @1 €modo posset. Vtrum furtum factum non est? At nihil €clarius Larini. An ad Stratonem suspicio non pertinuit? €At is et ex serrula insimulatus et a puero conscio est €indicatus. An id actum non est in quaerendo? Quae €fuit igitur alia causa quaerendi? An id quod vobis €dicendum est, et quod tum Sassia dictitavit: cum de þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›·ˆ‘furto quaereretur, tum Stratonem isdem in tormentis dixisse de veneno? Hem hoc illud est quod ante dixi: €mulier abundat audacia, consilio et ratione deficitur. Nam €tabellae quaestionis plures proferuntur quae recitatae vobis-€que editae sunt, illae ipsae quas tum obsignatas esse dixit; €in quibus tabellis de furto nulla littera invenitur. Non venit €in mentem primum orationem Stratonis conscribere de €furto, post aliquod dictum adiungere de veneno quod non €percontatione quaesitum sed per dolorem expressum vide-€retur? Quaestio de furto est, veneni iam suspicio supe-€riore quaestione sublata; quod ipsum haec eadem mulier €iudicarat quae, ut Romae de amicorum sententia statuerat €satis esse quaesitum, postea per triennium maxime ex omni-€bus servis Stratonem illum dilexerat, in honore habuerat, commodis omnibus adfecerat. Cum igitur de furto quaere-€retur, et eo furto quod ille sine controversia fecerat, tum €ille de eo quod quaerebatur verbum nullum fecit? de €veneno statim dixit, de furto si non eo loco quo debuit, ne €in extrema quidem aut media aut aliqua denique parte €quaestionis verbum fecit ullum? Iam videtis illam nefa- @1 €riam mulierem, iudices, eadem manu qua, si detur potestas, €interficere filium cupiat, hanc fictam quaestionem conscri-€psisse. Atque istam ipsam quaestionem dicite qui obsi-€gnarit unum aliquem nominatim. Neminem reperietis, €nisi forte eius modi hominem quem ego proferri malim quam neminem nominari. Quid ais, T. Atti? tu pericu-€lum capitis, tu indicium sceleris, tu fortunas alterius litteris €conscriptas in iudicium adferes neque earum auctorem litte-€rarum neque obsignatorem neque testem ullum nominabis? €et quam tu pestem innocentissimo filio de matris sinu €deprompseris, hanc hi tales viri comprobabunt? Esto, in €tabellis nihil est auctoritatis; quid? ipsa quaestio iudicibus, €quid? amicis hospitibusque Oppianici quos adhibuerat €antea, quid? huic tandem ipsi tempori cur non reservata €est? Quid istis hominibus factum est, Stratone et Nico-strato? Quaero abs te, Oppianice, servo tuo Nicostrato €quid factum esse dicas, quem tu, cum hunc brevi tempore €accusaturus esses, Romam deducere, dare potestatem indi-€candi, incolumem denique servare quaestioni, servare his €iudicibus, servare huic tempori debuisti. Nam Stratonem €quidem, iudices, in crucem esse actum exsecta scitote €lingua; quod nemo Larinatium est qui nesciat. Timuit €mulier amens non suam conscientiam, non odium muni-€cipum, non famam omnium, sed, quasi non omnes eius €sceleris testes essent futuri, sic metuit ne condemnaretur €extrema servoli voce morientis. @@Quod hoc portentum, di immortales! quod tantum €monstrum in ullis locis, quod tam infestum scelus et immane @1 €aut unde natum esse dicamus? Iam enim videtis profecto, €iudices, non sine necessariis me ac maximis causis principio €orationis meae de matre dixisse. Nihil est enim mali, nihil €sceleris quod illa non ab initio filio voluerit, optaverit, €cogitaverit, effecerit. Mitto illam primam libidinis iniuriam, €mitto nefarias generi nuptias, mitto cupiditate matris ex-€pulsam ex matrimonio filiam, quae nondum ad huiusce €vitae periculum sed ad commune familiae dedecus pertine-€bant. Nihil de alteris Oppianici nuptiis queror, quarum illa €cum obsides filios ab eo mortuos accepisset, tum denique €in familiae luctum atque in privignorum funus nupsit. €Praetereo quod A. Aurium cuius illa quondam socrus, paulo €ante uxor fuisset, cum Oppianici esse opera proscriptum €occisumque cognosset, eam sibi domum sedemque delegit €in qua cotidie superioris viri mortis indicia et spolia fortu-narum videret. Illud primum queror de illo scelere quod €nunc denique patefactum est, Fabriciani veneni, quod iam €tum recens suspiciosum ceteris, huic incredibile, nunc vero €apertum iam omnibus ac manifestum videtur. Non est €profecto de illo veneno celata mater; nihil est ab Oppianico €sine consilio mulieris cogitatum; quod si esset, certe postea €deprehensa re non illa ut a viro improbo discessisset sed €ut a crudelissimo hoste fugisset domumque illam in per-petuum scelere omni adfluentem reliquisset. Non modo €id non fecit sed ab illo tempore nullum locum praetermisit €in quo non strueret insidias aliquas ac dies omnis atque €noctes tota mente mater de pernicie fili cogitaret. Quae €primum ut illum confirmaret accusatorem filio suo, donis, @1 €muneribus, conlocatione filiae, spe hereditatis obstrinxit. €Ita quod apud ceteros novis inter propinquos susceptis €inimicitiis saepe fieri divortia atque adfinitatum discidia €vidimus, haec mulier satis firmum accusatorem filio suo €fore neminem putavit, nisi qui in matrimonium sororem €eius ante duxisset. Ceteri novis adfinitatibus adducti ve-€teres inimicitias saepe deponunt; illa sibi ad confirmandas €inimicitias adfinitatis coniunctionem pignori fore putavit. Neque in eo solum diligens fuit ut accusatorem filio suo €compararet sed etiam cogitavit quibus eum rebus armaret. €Hinc enim illae sollicitationes servorum et minis et promissis, €hinc illae infinitae crudelissimaeque de morte Oppianici €quaestiones, quibus finem aliquando non mulieris modus €sed amicorum auctoritas fecit. Ab eodem scelere illae €triennio post habitae Larini quaestiones, eiusdem amentiae €falsae conscriptiones quaestionum; ex eodem furore etiam €illa conscelerata exsectio linguae; totius denique huius ab illa est et inventa et adornata comparatio criminis. Atque €his rebus cum instructum accusatorem filio suo Romam €misisset, ipsa paulisper conquirendorum et conducendorum €testium causa Larini est commorata; postea autem quam €appropinquare huius iudicium ei nuntiatum est, confestim €huc advolavit ne aut accusatoribus diligentia aut pecunia €testibus deesset, aut ne forte mater hoc sibi optatissimum €spectaculum huius sordium atque luctus et tanti squaloris €amitteret. Iam vero quod iter Romam eius mulieris fuisse €existimatis? quod ego propter vicinitatem Aquinatium et €Fabraternorum ex multis audivi et comperi; quos concursus @1 €in his oppidis, quantos et virorum et mulierum gemitus esse €factos? Mulierem quandam Larino advolare, usque a mari €supero Romam proficisci cum magno comitatu et pecunia €quo facilius circumvenire iudicio capitis atque opprimere filium posset? Nemo erat illorum, paene dicam, quin €expiandum illum locum esse arbitraretur quacumque illa €iter fecisset, nemo quin terram ipsam violari quae mater €est omnium vestigiis consceleratae matris putaret. Itaque €nullo in oppido consistendi potestas ei fuit, nemo ex tot €hospitibus inventus est qui non contagionem aspectus €fugeret; nocti se potius ac solitudini quam ulli aut urbi aut hospiti committebat. Nunc vero quid agat, quid molia-€tur, quid denique cotidie cogitet quem ignorare nostrum €putat? Quos appellarit, quibus pecuniam promiserit, €quorum fidem pretio labefactare conata sit tenemus. Quin €etiam nocturna sacrificia quae putat occultiora esse scelera-€tasque eius preces et nefaria vota cognovimus; quibus illa €etiam deos immortalis de suo scelere testatur neque intellegit €pietate et religione et iustis precibus deorum mentis, non €contaminata superstitione neque ad scelus perficiendum €caesis hostiis posse placari. Cuius ego furorem atque €crudelitatem deos immortalis a suis aris atque templis aspernatos esse confido. Vos, iudices, quos huic A. Cluentio €quosdam alios deos ad omne vitae tempus fortuna esse €voluit, huius importunitatem matris a fili capite depellite. €Multi saepe in iudicando peccata liberum parentum miseri-€cordiae concesserunt; vos ne huius honestissime actam €vitam matris crudelitati condonetis rogamus, praesertim €cum ex altera parte totum municipium videre possitis. @1 €Omnis scitote, iudices_incredibile dictu est, sed a me €verissime dicetur_omnis Larinatis qui valuerunt venisse €Romam ut hunc studio frequentiaque sua quantum possent €in tanto eius periculo sublevarent. Pueris illud hoc tem-€pore et mulieribus oppidum scitote esse traditum, idque in €praesentia communi Italiae pace, non domesticis copiis €esse tutum. Quos tamen ipsos aeque et eos quos praesentis €videtis huius exspectatio iudici dies noctesque sollicitat. þ´·´ÿï°±°ÿï‚ÃìõÿïƒÃéãÿ›ÄNon illi vos de unius municipis fortunis arbitrantur sed €de totius municipi statu dignitate commodisque omnibus €sententias esse laturos. Summa est enim, iudices, hominis €in communem municipi rem diligentia, in singulos municipes €benignitas, in omnis homines iustitia et fides. Praeterea €nobilitatem illam inter suos locumque a maioribus traditum €sic tuetur ut maiorum gravitatem, constantiam, gratiam, €liberalitatem adsequatur. Itaque eis eum verbis publice €laudant ut non solum testimonium suum iudiciumque signi-€ficent verum etiam curam animi ac dolorem. Quae dum €laudatio recitatur, vos, quaeso, qui eam detulistis adsurgite. @@Ex lacrimis horum, iudices, existimare potestis omnis €haec decuriones decrevisse lacrimantis. Age vero, vici-€norum quantum studium, quam incredibilis benivolentia, €quanta cura est! Non illi in libellis laudationem decretam €miserunt, sed homines honestissimos, quos nossemus omnes, €huc frequentis adesse et hunc praesentis laudare voluerunt. €Adsunt Ferentani, homines nobilissimi, Marrucini item pari €dignitate; Teano Apulo atque Luceria equites Romanos, €homines honestissimos, laudatores videtis; Boviano totoque @1 €ex Samnio cum laudationes honestissimae missae sunt, tum homines amplissimi nobilissimique venerunt. Iam qui in €agro Larinati praedia, qui negotia, qui res pecuarias habent, €honesti homines et summo splendore praediti, difficile dictu €est quam sint solliciti, quam laborent. Non multi mihi ab €uno sic diligi videntur ut hic ab his universis. €@@Quam doleo abesse ab huius iudicio L. Volusenum, €summo splendore hominem ac virtute praeditum! Vellem €praesentem possem P. Helvidium Rufum, equitem Romanum €omnium ornatissimum, nominare. Qui cum huius causa €dies noctesque vigilaret et cum me hanc causam doceret, in €morbum gravem periculosumque incidit; in quo tamen €non minus de capite huius quam de sua vita laborat. Cn. €Tudici senatoris, viri optimi et honestissimi, par studium €ex testimonio et laudatione cognoscetis. Eadem spe sed €maiore verecundia de te, P. Volumni, quoniam iudex es €in A. Cluentium, dicimus. Et ne longum sit, omnium €vicinorum summam esse in hunc benivolentiam confirmamus. Horum omnium studium, curam, diligentiam meumque una €laborem, qui totam hanc causam vetere instituto solus €peroravi, vestramque simul, iudices, aequitatem et mansue-€tudinem una mater oppugnat. At quae mater! Quam €caecam crudelitate et scelere ferri videtis, cuius cupiditatem €nulla umquam turpitudo retardavit, quae vitiis animi in €deterrimas partis iura hominum convertit omnia, cuius ea €stultitia est ut eam nemo hominem, ea vis ut nemo feminam, €ea crudelitas ut nemo matrem appellare possit. Atque €etiam nomina necessitudinum, non solum naturae nomen €et iura mutavit, uxor generi, noverca fili, filiae paelex; eo @1 €iam denique adducta est uti sibi praeter formam nihil ad similitudinem hominis reservarit. Qua re, iudices, si scelus €odistis, prohibete aditum matris a fili sanguine, date parenti €hunc incredibilem dolorem ex salute, ex victoria liberum, €patimini matrem, ne orbata filio laetetur, victam potius €vestra aequitate discedere. Sin autem, id quod vestra €natura postulat, pudorem bonitatem virtutemque diligitis, €levate hunc aliquando supplicem vestrum, iudices, tot annos €in falsa invidia periculisque versatum, qui nunc primum €post illam flammam aliorum facto et cupiditate excitatam €spe vestrae aequitatis erigere animum et paulum respirare €a metu coepit, cui posita sunt in vobis omnia, quem servatum esse plurimi cupiunt, servare soli vos potestis. Orat vos €Habitus, iudices, et flens obsecrat ne se invidiae quae in €iudiciis valere non debet, ne matri cuius vota et preces €a vestris mentibus repudiare debetis, ne Oppianico, homini €nefario, condemnato iam et mortuo condonetis. Quod si €qua calamitas hunc in hoc iudicio adflixerit innocentem, ne €iste miser, si, id quod difficile factu est, in vita remanebit, €saepe et multum queretur deprehensum esse illud quondam €Fabricianum venenum. Quod si tum indicatum non esset, €non huic aerumnosissimo venenum illud fuisset sed €multorum medicamentum maerorum; postremo etiam €fortasse mater exsequias illius funeris prosecuta mortem €se fili lugere simulasset. Nunc vero quid erit profectum €nisi ut huius ex mediis mortis insidiis vita ad luctum €conservata, mors sepulcro patris privata esse videatur? Satis diu fuit in miseriis, iudices, satis multos annos ex @1 €invidia laboravit. Nemo huic tam iniquus praeter pa-€rentem fuit cuius animum [2non]2 iam expletum putemus. €Vos qui aequi estis omnibus, qui ut quisque crudelissime €oppugnatur eum lenissime sublevatis, conservate A. Cluen-€tium, restituite incolumem municipio; amicis, vicinis, €hospitibus quorum studia videtis reddite, vobis in per-€petuum liberisque vestris obstringite. Vestrum est hoc, €iudices, vestrae dignitatis, vestrae clementiae; recte hoc €repetitur a vobis ut virum optimum atque innocentissimum €plurimisque mortalibus carum atque iucundum his ali-€quando calamitatibus liberetis, ut omnes intellegant in €contionibus esse invidiae locum, in iudiciis veritati. @1 ï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¡Ÿôÿ@@@@{1DE LEGE AGRARIA ORATIO PRIMA €@@@@CONTRA P. SERVILIVM RVLLVM €@@@@TR. PLEB. IN SENATV}1 Ÿæò±ÿïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®¹µÿáú@@imberba €iuventute ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ´³Èáìíÿâú@@Capuam colonis deductis occupa-€bunt, Atellam praesidio communient, Nuceriam, Cumas €multitudine suorum obtinebunt, cetera oppida praesidiis €devincient. ãú@@Venibit igitur sub praecone €tota Propontis atque Hellespontus, addicetur omnis ora €Lyciorum atque Cilicum, Mysia et Phrygia eidem condi-€cioni legique parebunt. ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±³®²µ®¶ÿäú@@Praedam, manubias, sectionem, castra denique Cn. €Pompei sedente imperatore &7x&viri vendent. ‘ïãÿåú@@* * * quae res aperte petebatur, ea nunc occulte cuniculis €oppugnatur. Dicent enim &7x&viri, id quod et dicitur a multis €et saepe dictum est, post eosdem consules regis Alexandri €testamento regnum illud populi Romani esse factum. Da-€bitis igitur Alexandream clam petentibus eis quibus aper- @1 €tissime pugnantibus restitistis? Haec, per deos immortalis! €utrum esse vobis consilia siccorum an vinolentorum somnia, €et utrum cogitata sapientium an optata furiosorum videntur? Videte nunc proximo capite ut impurus helluo turbet rem €publicam, ut a maioribus nostris possessiones relictas dis-€perdat ac dissipet, ut sit non minus in populi Romani patri-€monio nepos quam in suo. Perscribit in sua lege vectigalia €quae &7x&viri vendant, hoc est, proscribit auctionem publi-€corum bonorum. Agros emi volt qui dividantur; quaerit €pecuniam. Videlicet excogitabit aliquid atque adferet. €Nam superioribus capitibus dignitas populi Romani viola-€batur, nomen imperi in commune odium orbis terrae voca-€batur, urbes pacatae, agri sociorum, regum status &7x&viris €donabantur; nunc praesens pecunia, certa, numerata quae-ritur. Exspecto quid tribunus plebis vigilans et acutus €excogitet. 'Veneat,' inquit, 'silva Scantia.' Vtrum €tandem hanc silvam in relictis possessionibus, an in cen-€sorum pascuis invenisti? Si quid est quod indagaris, €inveneris, ex tenebris erueris, quamquam iniquum est, €tamen consume sane, quod commodum est, quoniam €quidem tu attulisti; silvam vero tu Scantiam vendas nobis €consulibus atque hoc senatu? tu ullum vectigal attingas, tu €populo Romano subsidia belli, tu ornamenta pacis eripias? €Tum vero hoc me inertiorem consulem iudicabo quam illos €fortissimos viros qui apud maiores nostros fuerunt, quod, €quae vectigalia illis consulibus populo Romano parta sunt, €ea me consule ne retineri quidem potuisse iudicabuntur. Vendit Italiae possessiones ex ordine omnis. Sane est in @1 €eo diligens; nullam enim praetermittit. Persequitur in €tabulis censoriis totam Siciliam; nullum aedificium, nullos €agros relinquit. Audistis auctionem populi Romani pro-€scriptam a tribuno plebis, constitutam in mensem Ianuarium, €et, credo, non dubitatis quin idcirco haec aerari causa non €vendiderint ei qui armis et virtute pepererunt, ut esset quod €nos largitionis causa venderemus. @@Videte nunc quo adfectent iter apertius quam antea. þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¡•‚ïãÿåúNam superiore parte legis quem ad modum Pompeium €oppugnarent, a me indicati sunt; nunc iam se ipsi indica-€bunt. Iubent venire agros Attalensium atque Olympenorum €quos populo Romano [2P.]2 Servili, fortissimi viri, victoria €adiunxit, deinde agros in Macedonia regios qui partim €T. Flaminini, partim L. Pauli qui Persen vicit virtute parti €sunt, deinde agrum optimum et fructuosissimum Corinthium €qui L. Mummi imperio ac felicitate ad vectigalia populi €Romani adiunctus est, post autem agros in Hispania apud €Carthaginem novam duorum Scipionum eximia virtute €possessos; tum vero ipsam veterem Carthaginem vendunt €quam P. Africanus nudatam tectis ac moenibus sive ad €notandam Carthaginiensium calamitatem, sive ad testifi-€candam nostram victoriam, sive oblata aliqua religione ad aeternam hominum memoriam consecravit. His insignibus €atque infulis imperi venditis quibus ornatam nobis maiores €nostri rem publicam tradiderunt, iubent eos agros venire €quos rex Mithridates in Paphlagonia, Ponto Cappadociaque €possederit. Num obscure videntur prope hasta praeconis €insectari Cn. Pompei exercitum qui venire iubeant eos @1 €ipsos agros in quibus ille etiam nunc bellum gerat atque €versetur? @@Hoc vero cuius modi est, quod eius auctionis quam con-€stituunt locum sibi nullum definiunt? Nam &7x&viris quibus €in locis ipsis videatur vendendi potestas lege permittitur. €Censoribus vectigalia locare nisi in conspectu populi Ro-€mani non licet; his vendere vel in ultimis terris licebit? €At hoc etiam nequissimi homines consumptis patrimoniis €faciunt ut in atriis auctionariis potius quam in triviis aut in €compitis auctionentur; hic permittit sua lege &7x&viris ut in €quibus commodum sit tenebris, ut in qua velint solitudine, bona populi Romani possint divendere. Iam illa omnibus €in provinciis, regnis, liberis populis quam acerba, quam €formidolosa, quam quaestuosa concursatio &7x&viralis futura sit, €non videtis? Hereditatum obeundarum causa quibus vos €legationes dedistis, qui et privati et privatum ad negotium €exierunt non maximis opibus neque summa auctoritate €praediti, tamen auditis profecto quam graves eorum adventus sociis nostris esse soleant. Quam ob rem quid putatis €impendere hac lege omnibus gentibus terroris et mali, cum €immittantur in orbem terrarum &7x&viri summo cum imperio, €summa cum avaritia infinitaque omnium rerum cupiditate? €quorum cum adventus graves, cum fasces formidolosi, tum €vero iudicium ac potestas erit non ferenda; licebit enim €quod videbitur publicum iudicare, quod iudicarint vendere. €Etiam illud quod homines sancti non facient, ut pecuniam €accipiant ne vendant, tamen id eis ipsum per legem licebit. €Hinc vos quas spoliationes, quas pactiones, quam denique €in omnibus locis nundinationem iuris ac fortunarum fore putatis? Etenim, quod superiore parte legis praefinitum @1 €fuit, '&7Svlla et Pompeio consvlibvs&,' id rursus liberum €infinitumque fecerunt. Iubet enim eosdem &7x&viros omnibus €agris publicis pergrande vectigal imponere, ut idem possint €et liberare agros quos commodum sit et quos ipsis libeat €publicare. Quo in iudicio perspici non potest utrum seve-€ritas acerbior an benignitas quaestuosior sit futura. €@@Sunt tamen in tota lege exceptiones duae non tam ini-€quae quam suspiciosae. Excipit enim in vectigali impo-€nendo agrum Recentoricum Siciliensem, in vendendis agris €eos agros de quibus cautum sit foedere. Hi sunt in Africa, qui ab Hiempsale possidentur. Hic quaero, si Hiempsali €satis est cautum foedere et Recentoricus ager privatus est, €quid attinuerit excipi; sin et foedus illud habet aliquam €dubitationem et ager Recentoricus dicitur non numquam €esse publicus, quem putet existimaturum duas causas in €orbe terrarum repertas quibus gratis parceret. Num quis-€nam tam abstrusus usquam nummus videtur quem non €architecti huiusce legis olfecerint? Provincias, civitates €liberas, socios, amicos, reges denique exhauriunt, admovent manus vectigalibus populi Romani. Non est satis. Audite, €audite vos qui amplissimo populi senatusque iudicio exer-€citus habuistis et bella gessistis: quod ad quemque perve-€nerit ex praeda, ex manubiis, ex auro coronario, quod neque €consumptum in monumento neque in aerarium relatum sit, €id ad &7x&viros referri iubet! Hoc capite multa sperant; in €omnis imperatores heredesque eorum quaestionem suo €iudicio comparant, sed maximam pecuniam se a Fausto €ablaturos arbitrantur. Quam causam suscipere iurati €iudices noluerunt, hanc isti &7x&viri susceperunt: idcirco a @1 €iudicibus fortasse praetermissam esse arbitrantur quod sit ipsis reservata. Deinde etiam in reliquum tempus dili-€gentissime sancit ut, quod quisque imperator habeat pecu-€niae, protinus ad &7x&viros deferat. Hic tamen excipit €Pompeium simillime, ut mihi videtur, atque ut illa lege qua €peregrini Roma eiciuntur Glaucippus excipitur. Non enim €hac exceptione unus adficitur beneficio, sed unus privatur €iniuria. Sed cui manubias remittit, in huius vectigalia €invadit. Iubet enim pecunia, si qua post nos consules ex €novis vectigalibus recipiatur, hac uti &7x&viros. Quasi vero €non intellegamus haec eos vectigalia quae Cn. Pompeius €adiunxerit vendere cogitare. @@Videtis iam, patres conscripti, omnibus rebus et modis €constructam et coacervatam pecuniam &7x&viralem. Minuetur €huius pecuniae invidia; consumetur enim in agrorum empti-€onibus. Optime. Quis ergo emet agros istos? Idem &7x&viri; €tu, Rulle,_missos enim facio ceteros_emes quod voles, €vendes quod voles; utrumque horum facies quanti voles. €Cavet enim vir optimus ne emat ab invito. Quasi vero €non intellegamus ab invito emere iniuriosum esse, ab non €invito quaestuosum. Quantum tibi agri vendet, ut alios €omittam, socer tuus, et, si ego eius aequitatem animi probe €novi, vendet non invitus? Facient idem ceteri libenter, ut €possessionis invidiam pecunia commutent, accipiant quod €cupiunt, dent quod retinere vix possunt. @@Nunc perspicite omnium rerum infinitam atque intoleran-€dam licentiam. Pecunia coacta est ad agros emendos; €ei porro ab invitis non ementur. Si consenserint posses-€sores non vendere, quid futurum est? Referetur pecunia? @1 €Non licet. Exigetur? Vetat. Verum esto; nihil est quod €non emi possit, si tantum des quantum velit venditor. €Spoliemus orbem terrarum, vendamus vectigalia, effundamus €aerarium, ut locupletatis aut invidiae aut pestilentiae pos-€sessoribus agri tamen emantur. @@Quid tum? quae erit in istos agros deductio, quae totius €rei ratio atque descriptio? 'Deducentur,' inquit, 'coloniae.' €Quot? quorum hominum? in quae loca? Quis enim non €videt in coloniis esse haec omnia consideranda? Tibi nos, €Rulle, et istis tuis harum omnium rerum machinatoribus €totam Italiam inermem tradituros existimasti, quam prae-€sidiis confirmaretis, coloniis occuparetis, omnibus vinclis €devinctam et constrictam teneretis? Vbi enim cavetur ne €in Ianiculo coloniam constituatis, ne urbem hanc urbe alia €premere atque urgere possitis? 'Non faciemus,' inquit. €Primum nescio, deinde timeo, postremo non committam €ut vestro beneficio potius quam nostro consilio salvi esse possimus. Quod vero totam Italiam vestris coloniis com-€plere voluistis, id cuius modi esset neminemne nostrum €intellecturum existimavistis? Scriptum est enim: '&7Qvae €&7in mvnicipia qvasqve in colonias xviri velint, dedvcant €&7colonos qvos velint et eis agros adsignent qvibvs in €&7locis velint&,' ut, cum totam Italiam militibus suis occu-€parint, nobis non modo dignitatis retinendae, verum ne €libertatis quidem recuperandae spes relinquatur. Atque haec a me suspicionibus et coniectura coarguuntur. Iam €omnis omnium tolletur error, iam aperte ostendent sibi €nomen huius rei publicae, sedem urbis atque imperi, denique €hoc templum Iovis Optimi Maximi atque hanc arcem om-€nium gentium displicere. Capuam deduci colonos volunt, @1 €illam urbem huic urbi rursus opponere, illuc opes suas €deferre et imperi nomen transferre cogitant. Qui locus €propter ubertatem agrorum abundantiamque rerum omnium €superbiam et crudelitatem genuisse dicitur, ibi nostri coloni €delecti ad omne facinus a &7x&viris conlocabuntur, et, credo, þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¡˜’ˆ‹ïãÿåúqua in urbe homines in vetere dignitate fortunaque nati €copiam rerum moderate ferre non potuerunt, in ea isti vestri satellites modeste insolentiam suam continebunt. Maiores €nostri Capua magistratus, senatum, consilium commune, €omnia denique insignia rei publicae sustulerunt, neque aliud €quicquam in urbe nisi inane nomen Capuae reliquerunt, €non crudelitate_quid enim illis fuit clementius qui etiam €externis hostibus victis sua saepissime reddiderunt?_sed €consilio, quod videbant, si quod rei publicae vestigium illis €moenibus contineretur, urbem ipsam imperio domicilium €praebere posse; vos haec, nisi evertere rem publicam cu-€peretis ac vobis novam dominationem comparare, credo, quam perniciosa essent non videretis. Quid enim caven-€dum est in coloniis deducendis? Si luxuries, Hannibalem €ipsum Capua corrupit, si superbia, nata inibi esse haec ex €Campanorum fastidio videtur, si praesidium, non prae-€ponitur huic urbi ista colonia, sed opponitur. At quem €ad modum armatur, di immortales! Nam bello Punico €quicquid potuit Capua, potuit ipsa per sese; nunc omnes €urbes quae circum Capuam sunt a colonis per eosdem &7x&viros €occupabuntur; hanc enim ob causam permittit ipsa lex, in €omnia quae velint oppida colonos ut &7x&viri deducant quos €velint. Atque his colonis agrum Campanum et Stellatem campum dividi iubet. Non queror deminutionem vectiga-€lium, non flagitium huius iacturae atque damni, praetermitto @1 €illa quae nemo est quin gravissime et verissime con-€queri possit, nos caput patrimoni publici, pulcherrimam €populi Romani possessionem, subsidium annonae, horreum €belli, sub signo claustrisque rei publicae positum vectigal €servare non potuisse, eum denique nos agrum P. Rullo €concessisse, qui ager ipse per sese et Sullanae dominationi €et Gracchorum largitioni restitisset; non dico solum hoc in €re publica vectigal esse quod amissis aliis remaneat, inter-€missis non conquiescat, in pace niteat, in bello non obsole-€scat, militem sustentet, hostem non pertimescat; praeter-€mitto omnem hanc orationem et contioni reservo; de periculo salutis ac libertatis loquor. Quid enim existimatis €integrum vobis in re publica fore aut in vestra libertate ac €dignitate retinenda, cum Rullus atque ei quos multo magis €quam Rullum timetis cum omni egentium atque improbo-€rum manu, cum omnibus copiis, cum omni argento et auro €Capuam et urbis circa Capuam occuparint? €@@His ego rebus, patres conscripti, resistam vehementer €atque acriter neque patiar homines ea me consule expro-€mere quae contra rem publicam iam diu cogitarunt. Errastis, Rulle, vehementer et tu et non nulli conlegae tui €qui sperastis vos contra consulem veritate, non ostentatione €popularem posse in evertenda re publica populares existi-€mari. Lacesso vos, in contionem voco, populo Romano €disceptatore uti volo. Etenim, ut circumspiciamus omnia €quae populo grata atque iucunda sunt, nihil tam populare €quam pacem, quam concordiam, quam otium reperiemus. €Sollicitam mihi civitatem suspicione, suspensam metu, per-€turbatam vestris legibus et contionibus et deductionibus @1 €tradidistis; spem improbis ostendistis, timorem bonis inie-€cistis, fidem de foro, dignitatem de re publica sustulistis. Hoc motu atque hac perturbatione animorum atque rerum €cum populo Romano vox et auctoritas consulis repente in €tantis tenebris inluxerit, cum ostenderit nihil esse metuen-€dum, nullum exercitum, nullam manum, nullas colonias, €nullam venditionem vectigalium, nullum imperium novum, €nullum regnum &7x&virale, nullam alteram Romam neque aliam €sedem imperi nobis consulibus futuram summamque tran-€quillitatem pacis atque oti, verendum, credo, nobis erit ne €vestra ista praeclara lex agraria magis popularis esse videatur. Cum vero scelera consiliorum vestrorum fraudemque legis et €insidias quae ipsi populo Romano a popularibus tribunis €plebis fiant ostendero, pertimescam, credo, ne mihi non €liceat contra vos in contione consistere, praesertim cum €mihi deliberatum et constitutum sit ita gerere consulatum €quo uno modo geri graviter et libere potest, ut neque pro-€vinciam neque honorem neque ornamentum aliquod aut €commodum neque rem ullam quae a tribuno plebis impediri possit appetiturus sim. Dicit frequentissimo senatu consul €Kalendis Ianuariis sese, si status hic rei publicae maneat €neque aliquod negotium exstiterit quod honeste subter-€fugere non possit, in provinciam non iturum. Sic me in €hoc magistratu geram, patres conscripti, ut possim tribunum €plebis rei publicae iratum coercere, mihi iratum contemnere. €@@Quam ob rem, per deos immortalis! conligite vos, tribuni €plebis, deserite eos a quibus, nisi prospicitis, brevi tempore €deseremini, conspirate nobiscum, consentite cum bonis, €communem rem publicam communi studio atque amore @1 €defendite. Multa sunt occulta rei publicae volnera, multa €nefariorum civium perniciosa consilia; nullum externum €periculum est, non rex, non gens ulla, non natio pertime-€scenda est; inclusum malum, intestinum ac domesticum €est. Huic pro se quisque nostrum mederi atque hoc omnes sanare velle debemus. Erratis, si senatum probare ea quae €dicuntur a me putatis, populum autem esse in alia volun-€tate. Omnes qui se incolumis volent sequentur auctori-€tatem consulis soluti a cupiditatibus, liberi a delictis, cauti €in periculis, non timidi in contentionibus. Quod si qui €vestrum spe ducitur se posse turbulenta ratione honori €velificari suo, primum me consule id sperare desistat, deinde €habeat me ipsum sibi documento, quem equestri ortum €loco consulem videt, quae vitae via facillime viros bonos €ad honorem dignitatemque perducat. Quod si vos vestrum €mihi studium, patres conscripti, ad communem dignitatem €defendendam profitemini, perficiam profecto, id quod maxime €res publica desiderat, ut huius ordinis auctoritas, quae apud €maiores nostros fuit, eadem nunc longo intervallo rei pu-€blicae restituta esse videatur. @1  Ÿôÿ@@@@{1DE LEGE AGRARIA ORATIO €@@@@SECVNDA €@@@@CONTRA P. SERVILIVM RVLLVM €@@@@TR. PLEB. AD POPVLVM}1 ‘@@Est hoc in more positum, Quirites, institutoque maiorum, €ut ei qui beneficio vestro imagines familiae suae consecuti €sunt eam primam habeant contionem, qua gratiam benefici €vestri cum suorum laude coniungant. Qua in oratione €non nulli aliquando digni maiorum loco reperiuntur, pleri-€que autem hoc perficiunt ut tantum maioribus eorum debi-€tum esse videatur, unde etiam quod posteris solveretur €redundaret. Mihi, Quirites, apud vos de meis maioribus €dicendi facultas non datur, non quo non tales fuerint qualis €nos illorum sanguine creatos disciplinisque institutos videtis, €sed quod laude populari atque honoris vestri luce carue-runt. De me autem ipso vereor ne adrogantis sit apud vos €dicere, ingrati tacere. Nam et quibus studiis hanc digni-€tatem consecutus sim memet ipsum commemorare perquam €grave est, et silere de tantis vestris beneficiis nullo modo €possum. Qua re adhibebitur a me certa ratio moderatioque €dicendi, ut quid a vobis acceperim commemorem, qua re €dignus vestro summo honore singularique iudicio sim, ipse @1 €modice dicam, si necesse erit, vos eosdem existimaturos €putem qui iudicavistis. @@Me perlongo intervallo prope memoriae temporumque €nostrorum primum hominem novum consulem fecistis et €eum locum quem nobilitas praesidiis firmatum atque omni €ratione obvallatum tenebat me duce rescidistis virtutique in €posterum patere voluistis. Neque me tantum modo con-€sulem, quod est ipsum per sese amplissimum, sed ita fecistis €quo modo pauci nobiles in hac civitate consules facti sunt, €novus ante me nemo. Nam profecto, si recordari volue-€ritis de novis hominibus, reperietis eos qui sine repulsa €consules facti sunt diuturno labore atque aliqua occasione €esse factos, cum multis annis post petissent quam praetores €fuissent, aliquanto serius quam per aetatem ac per leges €liceret; qui autem anno suo petierint, sine repulsa non esse €factos; me esse unum ex omnibus novis hominibus de qui-€bus meminisse possimus, qui consulatum petierim cum €primum licitum sit, consul factus sim cum primum petierim, €ut vester honos ad mei temporis diem petitus, non ad þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢“ˆ’ïãÿåúalienae petitionis occasionem interceptus, nec diuturnis €precibus efflagitatus, sed dignitate impetratus esse videatur. Est illud amplissimum quod paulo ante commemoravi, €Quirites, quod hoc honore ex novis hominibus primum me €multis post annis adfecistis, quod prima petitione, quod €anno meo, sed tamen magnificentius atque ornatius esse €illo nihil potest, quod meis comitiis non tabellam vindicem €tacitae libertatis, sed vocem vivam prae vobis indicem €vestrarum erga me voluntatum ac studiorum tulistis. Ita-€que me non extrema diribitio suffragiorum, sed primi illi @1 €vestri concursus, neque singulae voces praeconum, sed €una vox universi populi Romani consulem declaravit. Hoc ego tam insigne, tam singulare vestrum benefi-€cium, Quirites, cum ad animi mei fructum atque laetitiam €duco esse permagnum, tum ad curam sollicitudinemque €multo magis. Versantur enim, Quirites, in animo meo €multae et graves cogitationes quae mihi nullam partem €neque diurnae neque nocturnae quietis impertiunt, primum €tuendi consulatus, quae cum omnibus est difficilis et magna €ratio, tum vero mihi praeter ceteros cuius errato nulla €venia, recte facto exigua laus et ab invitis expressa propo-€nitur; non dubitanti fidele consilium, non laboranti certum subsidium nobilitatis ostenditur. Quod si solus in discri-€men aliquod adducerer, ferrem, Quirites, animo aequiore; €sed mihi videntur certi homines, si qua in re me non modo €consilio verum etiam casu lapsum esse arbitrabuntur, vos €universos qui me antetuleritis nobilitati vituperaturi. Mihi €autem, Quirites, omnia potius perpetienda esse duco quam €non ita gerendum consulatum ut in omnibus meis factis €atque consiliis vestrum de me factum consiliumque lau-€detur. Accedit etiam ille mihi summus labor ac difficillima €ratio consulatus gerendi, quod non eadem mihi qua supe-€rioribus consulibus lege et condicione utendum esse decrevi, €qui aditum huius loci conspectumque vestrum partim €magno opere fugerunt, partim non vehementer secuti sunt. €Ego autem non solum hoc in loco dicam ubi est id dictu €facillimum, sed in ipso senatu in quo esse locus huic voci €non videbatur popularem me futurum esse consulem prima @1 illa mea oratione Kalendis Ianuariis dixi. Neque enim €ullo modo facere possum ut, cum me intellegam non homi-€num potentium studio, non excellentibus gratiis paucorum, €sed universi populi Romani iudicio consulem ita factum ut €nobilissimis hominibus longe praeponerer, non et in hoc €magistratu et in omni vita [2videar]2 esse popularis. Sed mihi €ad huius [2verbi]2 vim et interpretationem vehementer opus €est vestra sapientia. Versatur enim magnus error propter €insidiosas non nullorum simulationes qui, cum populi €non solum commoda verum etiam salutem oppugnant et €impediunt, oratione adsequi volunt ut populares esse vide-antur. Ego qualem Kalendis Ianuariis acceperim rem pu-€blicam, Quirites, intellego, plenam sollicitudinis, plenam €timoris; in qua nihil erat mali, nihil adversi quod non €boni metuerent, improbi exspectarent; omnia turbulenta €consilia contra hunc rei publicae statum et contra vestrum €otium partim iniri, partim nobis consulibus designatis inita €esse dicebantur; sublata erat de foro fides non ictu aliquo €novae calamitatis, sed suspicione ac perturbatione iudicio-€rum, infirmatione rerum iudicatarum; novae domina-€tiones, extraordinaria non imperia, sed regna quaeri puta-bantur. Quae cum ego non solum suspicarer, sed plane €cernerem_neque enim obscure gerebantur_dixi in senatu €in hoc magistratu me popularem consulem futurum. Quid €enim est tam populare quam pax? qua non modo ei quibus €natura sensum dedit sed etiam tecta atque agri mihi laetari €videntur. Quid tam populare quam libertas? quam non €solum ab hominibus verum etiam a bestiis expeti atque €omnibus rebus anteponi videtis. Quid tam populare quam @1 €otium? quod ita iucundum est ut et vos et maiores vestri €et fortissimus quisque vir maximos labores suscipiendos €putet, ut aliquando in otio possit esse, praesertim in im-€perio ac dignitate. Quin idcirco etiam maioribus nostris €praecipuam laudem gratiamque debemus, quod eorum €labore est factum uti impune in otio esse possemus. Qua €re qui possum non esse popularis, cum videam haec omnia, €Quirites, pacem externam, libertatem propriam generis ac €nominis vestri, otium domesticum, denique omnia quae €vobis cara atque ampla sunt in fidem et quodam modo in patrocinium mei consulatus esse conlata? Neque enim, €Quirites, illud vobis iucundum aut populare debet videri, €largitio aliqua promulgata, quae verbis ostentari potest, re €vera fieri nisi exhausto aerario nullo pacto potest; neque vero €illa popularia sunt existimanda, iudiciorum perturbationes, €rerum iudicatarum infirmationes, restitutio damnatorum, qui €civitatum adflictarum perditis iam rebus extremi exitiorum €solent esse exitus; nec, si qui agros populo Romano polli-€centur, si aliud quiddam obscure moliuntur, aliud spe ac €specie simulationis ostentant, populares existimandi sunt. €@@Nam vere dicam, Quirites, genus ipsum legis agrariae €vituperare non possum. Venit enim mihi in mentem duos €clarissimos, ingeniosissimos, amantissimos plebei Romanae €viros, Ti. et C. Gracchos, plebem in agris publicis consti-€tuisse, qui agri a privatis antea possidebantur. Non sum €autem ego is consul qui, ut plerique, nefas esse arbitrer €Gracchos laudare, quorum consiliis, sapientia, legibus mul- @1 tas esse video rei publicae partis constitutas. Itaque, ut €initio mihi designato consuli nuntiabatur legem agrariam €tribunos plebis designatos conscribere, cupiebam quid cogi-€tarent cognoscere; etenim arbitrabar, quoniam eodem anno €gerendi nobis essent magistratus, esse aliquam oportere €inter nos rei publicae bene administrandae societatem. Cum familiariter me in eorum sermonem insinuarem ac €darem, celabar, excludebar, et, cum ostenderem, si lex utilis €plebi Romanae mihi videretur, auctorem me atque adiu-€torem futurum, tamen aspernabantur hanc liberalitatem €meam; negabant me adduci posse ut ullam largitionem €probarem. Finem feci offerendi mei ne forte mea sedulitas €aut insidiosa aut impudens videretur. Interea non desiste-€bant clam inter se convenire, privatos quosdam adhibere, €ad suos coetus occultos noctem adiungere et solitudinem. €Quibus rebus quanto in metu fuerimus, ex vestra sollici-€tudine in qua illis temporibus fuistis facile adsequi conie-ctura poteritis. Ineunt tandem magistratus tribuni plebis; €contio exspectatur P. Rulli, quod et princeps erat agrariae €legis et truculentius se gerebat quam ceteri. Iam designatus €alio voltu, alio vocis sono, alio incessu esse meditabatur, €vestitu obsoletiore, corpore inculto et horrido, capillatior €quam ante barbaque maiore, ut oculis et aspectu denun-€tiare omnibus vim tribuniciam et minitari rei publicae vide-€retur. Legem hominis contionemque exspectabam; lex €initio nulla proponitur, contionem in pridie Idus advocari €iubet. Summa cum exspectatione concurritur. Explicat €orationem sane longam et verbis valde bonis. Vnum erat €quod mihi vitiosum videbatur, quod tanta ex frequentia @1 €inveniri nemo potuit qui intellegere posset quid diceret. €Hoc ille utrum insidiarum causa fecerit, an hoc genere elo-€quentiae delectetur nescio. Tametsi, qui acutiores in €contione steterant, de lege agraria nescio quid voluisse eum €dicere suspicabantur. Aliquando tandem me designato lex €in publicum proponitur. Concurrunt iussu meo plures uno tempore librarii, descriptam legem ad me adferunt. Omni €hoc ratione vobis confirmare possum, Quirites, hoc animo €me ad legendam legem cognoscendamque venisse ut, si €eam vobis accommodatam atque utilem esse intellegerem, €auctor eius atque adiutor essem. Non enim natura neque €discidio neque odio penitus insito bellum nescio quod €habet susceptum consulatus cum tribunatu, quia persaepe €seditiosis atque improbis tribunis plebis boni et fortes con-€sules obstiterunt, et quia vis tribunicia non numquam libi-€dini restitit consulari. Non potestatum dissimilitudo, sed animorum disiunctio dissensionem facit. Itaque hoc animo €legem sumpsi in manus ut eam cuperem esse aptam vestris þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜ƒïãÿåúcommodis et eius modi quam consul re, non oratione popu-€laris et honeste et libenter posset defendere. Atque ego a €primo capite legis usque ad extremum reperio, Quirites, €nihil aliud cogitatum, nihil aliud susceptum, nihil aliud €actum nisi uti &7x& reges aerari, vectigalium, provinciarum €omnium, totius rei publicae, regnorum, liberorum popu-€lorum, orbis denique terrarum domini constituerentur legis €agrariae simulatione atque nomine. Sic confirmo, Quirites, €hac lege agraria pulchra atque populari dari vobis nihil, €condonari certis hominibus omnia, ostentari populo Ro- @1 €mano agros, eripi etiam libertatem, privatorum pecunias €augeri, publicas exhauriri, denique, quod est indignissimum, €per tribunum plebis, quem maiores praesidem libertatis €custodemque esse voluerunt, reges in civitate constitui. Quae cum, Quirites, exposuero, si falsa vobis videbuntur €esse, sequar auctoritatem vestram, mutabo meam sen-€tentiam; sin insidias fieri libertati vestrae simulatione €largitionis intellegetis, nolitote dubitare plurimo sudore €et sanguine maiorum vestrorum partam vobisque tradi-€tam libertatem nullo vestro labore consule adiutore €defendere. €@@Primum caput est legis agrariae quo, ut illi putant, €temptamini leviter quo animo libertatis vestrae deminu-€tionem ferre possitis. Iubet enim tribunum plebis qui €eam legem tulerit creare &7x&viros per tribus &7xvii&, ut, quem &7viiii& tribus fecerint, is &7x&vir sit. Hic quaero quam ob €causam initium rerum ac legum suarum hinc duxerit ut €populus Romanus suffragio privaretur. Totiens legibus €agrariis curatores constituti sunt &7iii&viri, &7v&viri, &7x&viri; €quaero a populari tribuno plebis ecquando nisi per €&7xxxv& tribus creati sint. Etenim cum omnis potestates, €imperia, curationes ab universo populo Romano proficisci €convenit, tum eas profecto maxime quae constituuntur ad €populi fructum aliquem et commodum, in quo et universi €deligant quem populo Romano maxime consulturum putent, €et unus quisque studio et suffragio suo viam sibi ad bene-€ficium impetrandum munire possit. Hoc tribuno plebis €potissimum venit in mentem, populum Romanum uni- @1 €versum privare suffragiis, paucas tribus non certa con-€dicione iuris, sed sortis beneficio fortuito ad usurpandam libertatem vocare. '&7Item&,' inquit, '&7eodemqve modo&,' €capite altero, '&7vt comitiis pontificis maximi&.' Ne hoc €quidem vidit, maiores nostros tam fuisse popularis ut, €quem per populum creari fas non erat propter religionem €sacrorum, in eo tamen propter amplitudinem sacerdoti €voluerint populo supplicari. Atque hoc idem de ceteris €sacerdotiis Cn. Domitius, tribunus plebis, vir clarissimus, €tulit, quod populus per religionem sacerdotia mandare non €poterat, ut minor pars populi vocaretur; ab ea parte qui esset factus, is a conlegio cooptaretur. Videte quid intersit €inter Cn. Domitium, tribunum plebis, hominem nobilissi-€mum, et P. Rullum qui temptavit, ut opinor, patientiam €vestram, cum se nobilem esse diceret. Domitius, quod €per caerimonias populi fieri non poterat, ratione adsecutus €est, ut id, quoad posset, quoad fas esset, quoad liceret, €populi ad partis daret; hic, quod populi semper proprium €fuit, quod nemo imminuit, nemo mutavit quin ei qui €populo agros essent adsignaturi ante acciperent a populo €beneficium quam darent, id totum eripere vobis atque €e manibus extorquere conatus est. Ille, quod dari populo €nullo modo poterat, tamen quodam modo dedit; hic, quod €adimi nullo pacto potest, tamen quadam ratione eripere €conatur. @@Quaeret quispiam in tanta iniuria tantaque impudentia €quid spectarit. Non defuit consilium; fides erga plebem €Romanam, Quirites, aequitas in vos libertatemque vestram @1 €vehementer defuit. Iubet enim comitia &7x&viris habere €creandis eum qui legem tulerit. Hoc dicam planius: €Iubet Rullus, homo non cupidus neque appetens, habere €comitia Rullum. Nondum reprehendo; video fecisse alios; €illud quod nemo fecit, de minore parte populi, quo pertineat €videte. Habebit comitia, volet eos renuntiare quibus regia €potestas hac lege quaeritur; universo populo neque ipse €committit neque illi horum consiliorum auctores committi recte putant posse. Sortietur tribus idem Rullus. Homo €felix educet quas volet tribus. Quos &7viiii& tribus &7x&viros €fecerint ab eodem Rullo eductae, hos omnium rerum, ut €iam ostendam, dominos habebimus. Atque hi, ut grati ac €memores benefici esse videantur, aliquid se &7viiii& tribuum €notis hominibus debere confitebuntur, reliquis vero &7vi& et &7xx& €tribubus nihil erit quod non putent posse suo iure se €denegare. Quos tandem igitur &7x&viros fieri volt? Se €primum. Qui licet? leges enim sunt veteres neque eae €consulares, si quid interesse hoc arbitramini, sed tribuniciae €vobis maioribusque vestris vehementer gratae atque iu-€cundae; Licinia est lex et altera Aebutia, quae non modo €eum qui tulerit de aliqua curatione ac potestate sed etiam €conlegas eius, cognatos, adfinis excipit, ne eis ea potestas curatiove mandetur. Etenim si populo consulis, remove €te a suspicione alicuius tui commodi, fac fidem te nihil €nisi populi utilitatem et fructum quaerere, sine ad alios €potestatem, ad te gratiam benefici tui pervenire. Nam hoc €quidem vix est liberi populi, vix vestrorum animorum ac @1 €magnificentiae. Quis legem tulit? Rullus. Quis maiorem €partem populi suffragiis prohibuit? Rullus. Quis comitiis €praefuit, quis tribus quas voluit vocavit nullo custode €sortitus, quis &7x&viros quos voluit creavit? Idem Rullus. €Quem principem renuntiavit? Rullum. Vix me hercule €servis hoc eum suis, non [2modo]2 vobis omnium gentium €dominis probaturum arbitror. Optimae leges igitur hac €lege sine ulla exceptione tollentur; idem lege sibi sua €curationem petet, idem maiore parte populi suffragiis €spoliata comitia habebit, quos volet atque in eis se ipsum €renuntiabit, et videlicet conlegas suos ascriptores legis €agrariae non repudiabit, a quibus ei locus primus in indice €et in praescriptione legis concessus est; ceteri fructus €omnium rerum qui in spe legis huius positi sunt communi €cautione atque aequa ex parte retinentur. @@At videte hominis diligentiam, si aut Rullum [2illud]2 cogi-€tasse aut si Rullo potuisse in mentem venire arbitramini. €Viderunt ei qui haec machinabantur, si vobis ex omni €populo deligendi potestas esset data, quaecumque res esset €in qua fides, integritas, virtus, auctoritas quaereretur, vos €eam sine dubitatione ad Cn. Pompeium principem dela-€turos. Etenim quem unum ex cunctis delegissetis ut eum €omnibus omnium gentium bellis terra et mari praeponeretis, €certe in &7x&viris faciendis sive fides haberetur sive honos, et €committi huic optime et ornari hunc iustissime posse intellegebant. Itaque excipitur hac lege non adulescentia, €non legitimum aliquod impedimentum, non potestas, non €magistratus ullus aliis negotiis ac legibus impeditus, reus @1 €denique quo minus &7x&vir fieri possit, non excipitur; Cn. €Pompeius excipitur, ne cum P. Rullo_taceo de ceteris €_&7x&vir fieri possit. Praesentem enim profiteri iubet, quod €nulla alia in lege umquam fuit ne in eis quidem magistra-€tibus quorum certus ordo est, ne, si accepta lex esset, €illum sibi conlegam ascriberetis custodem ac vindicem €cupiditatum. Hic, quoniam video vos hominis dignitate €et contumelia legis esse commotos, renovabo illud quod €initio dixi, regnum comparari, libertatem vestram hac lege funditus tolli. An vos aliter existimabatis? cum ad omnia €vestra pauci homines cupiditatis oculos adiecissent, non €eos in primis id acturos ut ex omni custodia vestrae €libertatis, ex omni potestate, curatione, patrocinio vestro-€rum commodorum Cn. Pompeius depelleretur? Viderunt €et vident, si per imprudentiam vestram, neglegentiam meam €legem incognitam acceperitis, fore uti postea cognitis in-€sidiis, cum &7x&viros creetis, tum vitiis omnibus et sceleribus €legis Cn. Pompei praesidium opponendum putetis. Et hoc €parvum argumentum vobis erit, a certis hominibus domina-€tionem potestatemque omnium rerum quaeri, cum videatis €eum quem custodem vestrae libertatis fore videant expertem €fieri dignitatis? þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜šïãÿåú@@Cognoscite nunc quae potestas &7x&viris et quanta detur. €Primum lege curiata &7x&viros ornat. Iam hoc inauditum et €plane novum, uti curiata lege magistratus detur qui nullis €comitiis ante sit datus. Eam legem ab eo praetore populi €Romani qui sit primus factus ferri iubet. At quo modo? @1 €Vt ei &7x&viratum habeant quos plebs designaverit. Oblitus €est nullos a plebe designari. Et is orbem terrarum con-€stringit novis legibus qui, quod in secundo capite scriptum €est, non meminit in tertio? Atque hic perspicuum est quid €iuris a maioribus acceperitis, quid ab hoc tribuno plebis €vobis relinquatur. Maiores de singulis magistratibus bis €vos sententiam ferre voluerunt. Nam cum centuriata lex €censoribus ferebatur, cum curiata ceteris patriciis magi-€stratibus, tum iterum de eisdem iudicabatur, ut esset repre-€hendendi potestas, si populum benefici sui paeniteret. Nunc, Quirites, prima illa comitia tenetis, centuriata et €tributa, curiata tantum auspiciorum causa remanserunt. €Hic autem tribunus plebis quia videbat potestatem neminem €iniussu populi aut plebis posse habere, curiatis eam comitiis €quae vos non initis confirmavit, tributa quae vestra erant €sustulit. Ita cum maiores binis comitiis voluerint vos de €singulis magistratibus iudicare, hic homo popularis ne unam quidem populo comitiorum potestatem reliquit. Sed videte €hominis religionem et diligentiam. Vidit et perspexit sine €curiata lege &7x&viros potestatem habere non posse, quoniam €per &7viiii& tribus essent constituti; iubet ferre de his legem €curiatam; praetori imperat. Quam id ipsum absurde, nihil €ad me attinet. Iubet enim, qui primus sit praetor factus, €eum legem curiatam ferre; sin is ferre non possit, qui €postremus sit, ut aut lusisse in tantis rebus aut profecto €nescio quid spectasse videatur. Verum hoc quod est aut @1 €ita perversum ut ridiculum, aut ita malitiosum ut obscurum €sit, relinquamus; ad religionem hominis revertamur. Videt sine lege curiata nihil agi per &7x&viros posse. Quid postea, si €ea lata non erit? Attendite ingenium. '&7Tvm ei xviri&,' €inquit, '&7eodem ivre sint qvo qvi optima lege&.' Si hoc €fieri potest ut in hac civitate quae longe iure libertatis €ceteris civitatibus antecellit quisquam nullis comitiis im-€perium aut potestatem adsequi possit, quid attinet tertio €capite legem curiatam ferre iubere, cum quarto permittas ut €sine lege curiata idem iuris habeant quod haberent, si €optima lege a populo essent creati? Reges constituuntur, €non &7x&viri, Quirites, itaque ab his initiis fundamentisque €nascuntur, ut non modo cum [2magistratum]2 gerere coeperint, €sed etiam cum constituentur, omne vestrum ius, potestas libertasque tollatur. At videte quam diligenter retineat €ius tribuniciae potestatis. Consulibus legem curiatam €ferentibus a tribunis plebis saepe est intercessum_neque €tamen nos id querimur, esse hanc tribunorum plebis pote-€statem; tantum modo, si quis ea potestate temere est usus, €[2furiosum]2 existimamus_; hic tribunus plebis legi curiatae €quam praetor ferat adimit intercedendi potestatem. Atque €hoc cum in eo reprehendendum est quod per tribunum €plebis tribunicia potestas minuitur, tum in eo deridendum €quod consuli, si legem curiatam non habet, attingere rem €militarem non licet, hic, cui vetat intercedi, ei potestatem, €etiam si intercessum sit, tamen eandem constituit quam si €lata esset lex, ut non intellegam qua re aut hic vetet inter- @1 €cedere aut quemquam intercessurum putet, cum intercessio €stultitiam intercessoris significatura sit, non rem impeditura. @@Sint igitur &7x&viri neque veris comitiis, hoc est, populi €suffragiis, neque illis ad speciem atque ad usurpationem €vetustatis per &7xxx& lictores auspiciorum causa adumbratis €constituti. Videte nunc eos qui a vobis nihil potestatis €acceperint quanto maioribus ornamentis adficiat quam €omnes nos adfecti sumus quibus vos amplissimas potestates €dedistis. Iubet auspicia coloniarum deducendarum causa €&7x&viros habere pullarios[2que]2, '&7eodem ivre&,' inquit, '&7qvo €&7habvervnt iiiviri lege Sempronia&.' Audes etiam, Rulle, €mentionem facere legis Semproniae, nec te ea lex ipsa com-€monet &7iii&viros illos &7xxxv& tribuum suffragio creatos esse? €Et cum tu a Ti. Gracchi aequitate ac pudore longissime €remotus sis, id quod dissimillima ratione factum sit eodem iure putas esse oportere? Dat praeterea potestatem verbo €praetoriam, re vera regiam; definit in quinquennium, facit €sempiternam; tantis enim confirmat opibus et copiis ut €invitis eripi nullo modo possit. Deinde ornat apparitoribus, €scribis, librariis, praeconibus, architectis, praeterea mulis, €tabernaculis, centunculis, supellectili; sumptum haurit ex €aerario, suppeditat a sociis; finitores ex equestri loco €ducentos, vicenos singulorum stipatores corporis constituit, €eosdem ministros et satellites potestatis. €@@Formam adhuc habetis, Quirites, et speciem ipsam tyran-€norum; insignia videtis potestatis, nondum ipsam potesta-€tem. Dixerit enim fortasse quispiam: 'quid me ista laedunt, @1 €scriba, lictor, praeco, pullarius?' Omnia sunt haec huius €modi, Quirites, ut, ea qui habeat sine vestris suffragiis, aut rex non ferendus aut privatus furiosus esse videatur. Per-€spicite quanta potestas permittatur; non privatorum in-€saniam, sed intolerantiam regum esse dicetis. Primum €permittitur infinita potestas innumerabilis pecuniae con-€ficiendae vestris vectigalibus non fruendis, sed alienandis; €deinde orbis terrarum gentiumque omnium datur cognitio €sine consilio, poena sine provocatione, animadversio sine auxilio. Iudicare per quinquennium vel de consulibus vel €de ipsis tribunis plebis poterunt; de illis interea nemo €iudicabit; magistratus eis petere licebit, causam dicere non €licebit; emere agros a quibus volent et quos volent quam €volent magno poterunt; colonias deducere novas, renovare €veteres, totam Italiam suis coloniis ut complere liceat per-€mittitur; omnis provincias obeundi, liberos populos agris €multandi, regnorum vendendorum summa potestas datur; €cum velint, Romae esse, cum commodum sit, quacumque €velint summo cum imperio iudicioque rerum omnium €vagari ut liceat conceditur; interea dissolvant iudicia pu-€blica, e consiliis abducant quos velint, singuli de maximis €rebus iudicent, quaestori permittant, finitorem mittant, €ratum sit quod finitor uni illi a quo missus erit renuntiaverit. Verbum mihi deest, Quirites, cum ego hanc potestatem €regiam appello, sed profecto maior est quaedam. Nullum €enim regnum fuit umquam quod non se, [2si]2 minus iure €aliquo, at regionibus tamen certis contineret. Hoc vero @1 €infinitum est, quo et regna omnia et vestrum imperium, €quod latissime patet, et ea quae partim libera a vobis, partim €etiam ignorata vobis sunt, permissu legis continentur. €@@Datur igitur eis primum ut liceat ea vendere omnia de €quibus vendendis senatus consulta facta sunt M. Tullio Cn. Cornelio consulibus post[2ve]2 ea. Cur hoc tam est obscurum €atque caecum? Quid? ista omnia de quibus senatus €censuit nominatim in lege perscribi nonne potuerunt? Duae €sunt huius obscuritatis causae, Quirites, una pudoris, si quis €pudor esse potest in tam insigni impudentia, altera sceleris. €Nam neque ea quae senatus vendenda censuit nominatim €audet appellare; sunt enim loca publica urbis, sunt sacella €quae post restitutam tribuniciam potestatem nemo attigit, €quae maiores in urbe [2partim ornamenta urbis,]2 partim peri-€culi perfugia esse voluerunt. Haec lege tribunicia &7x&viri €vendent. Accedet eo mons Gaurus, accedent salicta ad €Minturnas, adiungetur etiam illa via vendibilis Herculanea €multarum deliciarum et magnae pecuniae, permulta alia €quae senatus propter angustias aerari vendenda censuit, consules propter invidiam non vendiderunt. Verum haec €fortasse propter pudorem in lege reticentur. Sed illud €magis est credendum et pertimescendum quod audaciae €&7x&virali corrumpendarum tabularum publicarum fingendo-€rumque senatus consultorum, quae facta numquam sint, €cum ex eo numero qui per eos annos consules fuerunt multi €mortui sint, magna potestas permittitur. Nisi forte nihil @1 þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜¥ˆˆïãÿåúest aequum nos de eorum audacia suspicari quorum cupidi-€tati nimium angustus orbis terrarum esse videatur. @@Habetis unum venditionis genus quod magnum videri €vobis intellego; sed attendite animos ad ea quae con-€sequuntur; hunc quasi gradum quendam atque aditum ad €cetera factum intellegetis. '&7Qvi agri, qvae loca, aedi-€&7ficia.&' Quid est praeterea? Multa in mancipiis, in pecore, €auro, argento, ebore, veste, supellectili, ceteris rebus. Quid €dicam? invidiosum putasse hoc fore, si omnia nominasset? €Non metuit invidiam. Quid ergo? Longum putavit et €timuit ne quid praeteriret; ascripsit '&7alivdve qvid&,' qua €brevitate rem nullam esse exceptam videtis. Quicquid €igitur sit extra Italiam quod publicum populi Romani €factum sit L. Sulla Q. Pompeio consulibus aut postea, id &7x&viros iubet vendere. Hoc capite, Quirites, omnis gentis, €nationes, provincias, regna &7x&virum dicioni, iudicio potesta-€tique permissa et condonata esse dico. Primum hoc €quaero, ecqui tandem locus usquam sit quem non possint €&7x&viri dicere publicum populi Romani esse factum. Nam €cum idem possit iudicare qui dixerit, quid est quod non €liceat ei dicere cui liceat eidem iudicare? Commodum erit €Pergamum, Smyrnam, Trallis, Ephesum, Miletum, Cyzicum, €totam denique Asiam quae post L. Sullam Q. Pompeium €consules recuperata sit populi Romani factam esse dicere; utrum oratio ad eius rei disputationem deerit, an, cum idem €et disseret et iudicabit, impelli non poterit ut falsum iudicet? €an, si condemnare Asiam nolet, terrorem damnationis et €minas non quanti volet aestimabit? Quid? quod dispu- @1 €tari contra nullo pacto potest, quod iam statutum a nobis €est et iudicatum, quoniam hereditatem iam crevimus, re-€gnum Bithyniae, quod certe publicum est populi Romani €factum, num quid causae est quin omnis agros, urbis, €stagna, portus, totam denique Bithyniam &7x&viri vendituri €sint? Quid? Mytilenae, quae certe vestrae, Quirites, belli €lege ac victoriae iure factae sunt, urbs et natura ac situ et €descriptione aedificiorum et pulchritudine in primis nobilis, €agri iucundi et fertiles, nempe eodem capite inclusi conti-nentur. Quid? Alexandrea cunctaque Aegyptus ut oc-€culte latet, ut recondita est, ut furtim tota &7x&viris traditur! €Quis enim vestrum hoc ignorat, dici illud regnum testa-€mento regis Alexae populi Romani esse factum? Hic ego €consul populi Romani non modo nihil iudico sed ne quid €sentiam quidem profero. Magna enim mihi res non modo €ad statuendum sed etiam ad dicendum videtur esse. Video €qui testamentum factum esse confirmet; auctoritatem sena-€tus exstare hereditatis aditae sentio tum cum Alexa €mortuo nos tris legatos Tyrum misimus, qui ab illo pecu-niam depositam recuperarent. Haec L. Philippum saepe in €senatu confirmasse memoria teneo; eum qui regnum illud €teneat hoc tempore neque genere neque animo regio esse €inter omnis fere video convenire. Dicitur contra nullum €esse testamentum, non oportere populum Romanum om-€nium regnorum appententem videri, demigraturos in illa €loca nostros homines propter agrorum bonitatem et omnium rerum copiam. Hac tanta de re P. Rullus cum ceteris @1 €&7x&viris conlegis suis iudicabit, et utrum iudicabit? Nam €utrumque ita magnum est ut nullo modo neque conceden-€dum neque ferendum sit. Volet esse popularis; populo €Romano adiudicabit. Ergo idem ex sua lege vendet Ale-€xandream, vendet Aegyptum, urbis copiosissimae pulcherri-€morumque agrorum iudex, arbiter, dominus, rex denique €opulentissimi regni reperietur. Non sumet sibi tantum, €non appetet; iudicabit Alexandream regis esse, a populo Romano abiudicabit. Primum cur [2de]2 populi Romani €hereditate &7x&viri iudicent, cum vos volueritis de privatis €hereditatibus &7c&viros iudicare? Deinde quis aget causam €populi Romani? ubi res ista agetur? qui sunt isti &7x&viri, €quos prospiciamus regnum Alexandreae Ptolomaeo gratis €adiudicaturos? Quod si Alexandrea petebatur, cur non €eosdem cursus hoc tempore quos L. Cotta L. Torquato €consulibus cucurrerunt? cur non aperte ut antea, cur non €item ut tum, derecto et palam regionem illam petiverunt? €an qui etesiis, qui per cursum rectum regnum tenere non €potuerunt, nunc caecis tenebris et caligine se Alexandream perventuros arbitrati sunt? Atque illud circumspicite €vestris mentibus una, Quirites. Legatos nostros, homines €auctoritate tenui, qui rerum privatarum causa legationes €liberas obeunt, tamen exterae nationes ferre vix possunt. €Grave est enim nomen imperi atque id etiam in levi per-€sona pertimescitur, propterea quod vestro, non suo nomine, €cum hinc egressi sunt, abutuntur. Quid censetis, cum isti €&7x&viri cum imperio, cum fascibus, cum illa delecta fini- @1 €torum iuventute per totum orbem terrarum vagabuntur, quo €tandem animo, quo metu, quo periculo miseras nationes futuras? Est in imperio terror; patientur. Est in adventu €sumptus; ferent. Imperabitur aliquid muneris; non recu-€sabunt. Illud vero quantum est, Quirites, cum is &7x&vir qui €aliquam in urbem aut exspectatus ut hospes aut repente €ut dominus venerit illum ipsum locum quo venerit, illam €ipsam sedem hospitalem in quam erit deductus publicam €populi Romani esse dicet! At quanta calamitas populi, €si dixerit, quantus ipsi quaestus, si negarit! Atque idem €qui haec appetunt queri non numquam solent omnis terras €Cn. Pompeio atque omnia maria esse permissa. Simile €vero est multa committi et condonari omnia, labori et nego-€tio praeponi an praedae et quaestui, mitti ad socios libe-€randos an ad opprimendos! Denique, si qui est honos €singularis, nihilne interest, utrum populus Romanus eum €cui velit deferat, an is impudenter populo Romano per €legis fraudem surripiatur? @@Intellexistis quot res et quantas &7x&viri legis permissu ven-€dituri sint. Non est satis. Cum se sociorum, cum exte-€rarum nationum, cum regum sanguine implerint, incidant €nervos populi Romani, adhibeant manus vectigalibus vestris, €inrumpant in aerarium. Sequitur enim caput, quo capite €ne permittit quidem, si forte desit pecunia, quae tanta ex €superioribus recipi potest ut deesse non debeat, sed plane, €quasi ea res vobis saluti futura sit, ita cogit atque imperat ut &7x&viri vestra vectigalia vendant nominatim, Quirites. Eam tu €mihi ex ordine recita de legis scripto populi Romani auctio-€nem; quam me hercule ego praeconi huic ipsi luctuosam et @1 €acerbam praedicationem futuram puto._&7Avctio&_Vt in suis €rebus, ita in re publica luxuriosus [2est]2 nepos, qui prius silvas €vendat quam vineas! Italiam percensuisti; perge in Sici-€liam._Nihil est in hac provincia quod aut in oppidis aut €in agris maiores nostri proprium nobis reliquerint quin id venire iubeat. Quod partum recenti victoria maiores vobis €in sociorum urbibus ac finibus et vinculum pacis et monu-€mentum belli reliquerunt, id vos ab illis acceptum hoc au-€ctore vendetis? Hic mihi parumper mentis vestras, Quirites, €commovere videor, dum patefacio vobis quas isti penitus €abstrusas insidias se posuisse arbitrantur contra Cn. Pom-€pei dignitatem. Et mihi, quaeso, ignoscite, si appello talem €virum saepius. Vos mihi praetori biennio ante, Quirites, €hoc eodem in loco personam hanc imposuistis ut, quibus-€cumque rebus possem, illius absentis dignitatem vobiscum €una tuerer. Feci adhuc quae potui, neque familiaritate €illius adductus nec spe honoris atque amplissimae dignitatis, €quam ego, etsi libente illo, tamen absente illo per vos con-secutus sum. Quam ob rem, cum intellegam totam hanc €fere legem ad illius opes evertendas tamquam machinam €comparari, et resistam consiliis hominum et perficiam pro-€fecto, quod ego video, ut id vos universi non solum videre €verum etiam tenere possitis. Iubet venire quae Attalen-€sium, quae Phaselitum, quae Olympenorum fuerint, agrum-€que Aperensem et Oroandicum et Gedusanum. Haec €P. Servili imperio et victoria, clarissimi viri, vestra facta @1 €sunt. Adiungit agros Bithyniae regios quibus nunc publi-€cani fruuntur; deinde Attalicos agros in Cherroneso, in €Macedonia qui regis Philippi sive Persae fuerunt, qui item €a censoribus locati sunt et certissimum vectigal [2adferunt]2. þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜³ïãÿåúAscribit eidem auctioni Corinthios agros opimos et fertilis, €et Cyrenensis qui Apionis fuerunt, et agros in Hispania €propter Carthaginem novam et in Africa ipsam veterem €Carthaginem vendit, quam videlicet P. Africanus non €propter religionem sedum illarum ac vetustatis de consili €sententia consecravit, nec ut ipse locus eorum qui cum hac €urbe de imperio decertarunt vestigia calamitatis ostenderet, €sed non fuit tam diligens quam est Rullus, aut fortasse €emptorem ei loco reperire non potuit. Verum inter hos €agros captos veteribus bellis virtute summorum imperatorum €adiungit regios agros Mithridatis, qui in Paphlagonia, qui €in Ponto, qui in Cappadocia fuerunt, ut eos &7x&viri vendant. Itane vero? non legibus datis, non auditis verbis impera-€toris, nondum denique bello confecto, cum rex Mithridates €amisso exercitu regno expulsus tamen in ultimis terris €aliquid etiam nunc moliatur atque ab invicta Cn. Pompei €manu Maeote et illis paludibus et itinerum angustiis atque €altitudine montium defendatur, cum imperator in bello €versetur, in locis autem illis etiam nunc belli nomen reli-€quum sit, eos agros quorum adhuc penes Cn. Pompeium €omne iudicium et potestas more maiorum debet esse &7x&viri vendent? Et, credo, P. Rullus_is enim sic se gerit ut sibi €iam &7x&vir designatus esse videatur_ad eam auctionem potis-€simum proficiscetur! Is videlicet, ante quam veniat in €Pontum, litteras ad Cn. Pompeium mittet, quarum ego iam €exemplum ab istis compositum esse arbitror: '&7P. Servilivs& @1 €&7Rvllvs tribvnvs plebis xvir s. d.& [2&7Cn.&]2 &7Pompeio Cn. f.&' €Non credo ascripturum esse '&7Magno&,' non enim videtur id €quod imminuere lege conatur concessurus verbo. '&7Te volo €&7cvrare vt mihi Sinopae praesto sis avxilivmqve €&7addvcas, dvm eos agros qvos& [2&7tv&]2 &7tvo labore cepisti €&7ego mea lege vendam.&' An Pompeium non adhibebit? €in eius provincia vendet manubias imperatoris? Ponite €ante oculos vobis Rullum in Ponto inter nostra atque €hostium castra hasta posita cum suis formosis finitoribus auctionantem. Neque in hoc solum inest contumelia, quae €vehementer et insignis est et nova, ut ulla res parta bello €nondum legibus datis etiam tum imperatore bellum admini-€strante non modo venierit verum locata sit. Plus spectant €homines certe quam contumeliam; sperant, si concessum €sit inimicis Cn. Pompei cum imperio, cum iudicio omnium €rerum, cum infinita potestate, cum innumerabili pecunia €non solum illis in locis vagari verum etiam ad ipsius exer-€citum pervenire, aliquid illi insidiarum fieri, aliquid de eius €exercitu, copiis, gloria detrahi posse. Putant, si quam spem €in Cn. Pompeio exercitus habeat aut agrorum aut aliorum €commodorum, hanc non habiturum, cum viderit earum rerum omnium potestatem ad &7x&viros esse translatam. Pa-€tior non moleste tam stultos esse qui haec sperent, tam im-€pudentis qui conentur; illud queror, tam me ab eis esse €contemptum ut haec portenta me consule potissimum €cogitarent. €@@Atque in omnibus his agris aedificiisque vendendis per-€mittitur &7x&viris ut vendant '&7qvibvscvmqve in locis&.' O per- @1 €turbatam rationem, o libidinem effrenatam, o consilia €dissoluta atque perdita! Vectigalia locare nusquam licet €nisi in hac urbe, hoc ex loco, hac vestrum frequentia. €Venire nostras res proprias et in perpetuum a nobis aba-€lienari in Paphlagoniae tenebris atque in Cappadociae solitudine licebit? L. Sulla cum bona indemnatorum €civium funesta illa auctione sua venderet et se praedam €suam diceret vendere, tamen ex hoc loco vendidit nec, €quorum oculos offendebat, eorum ipsorum conspectum €fugere ausus est; &7x&viri vestra vectigalia non modo non €vobis, Quirites, arbitris sed ne praecone quidem publico €teste vendent? €@@Sequitur '&7omnis agros extra Italiam&' infinito ex tem-€pore, non, ut antea, ab Sulla et Pompeio consulibus. Co-€gnitio &7x&virum, privatus sit an publicus; eique agro pergrande vectigal imponitur. Hoc quantum iudicium, quam intole-€randum, quam regium sit, quem praeterit, posse quibus-€cumque locis velint nulla disceptatione, nullo consilio €privata publicare, publica liberare? Excipitur hoc capite €ager [2in]2 Sicilia Recentoricus; quem ego excipi et propter €hominum necessitudinem et propter [2rei]2 aequitatem, Qui-€rites, ipse vehementer gaudeo. Sed quae [2est]2 haec impu-€dentia! Qui agrum Recentoricum possident, vetustate €possessionis se, non iure, misericordia senatus, non agri €condicione defendunt. Nam illum agrum publicum esse €fatentur; se moveri possessionibus, antiquissimis sedibus, @1 €ac dis penatibus negant oportere. Ac, si est privatus ager €Recentoricus, quid eum excipis? sin autem publicus, quae €est ista aequitas ceteros, etiam si privati sint, permittere ut €publici iudicentur, hunc excipere nominatim qui publicum €se esse fateatur? Ergo eorum ager excipitur qui apud €Rullum aliqua ratione valuerunt, ceteri agri omnes qui €ubique sunt sine ullo dilectu, sine populi Romani notione, sine iudicio senatus &7x&viris addicentur? Atque etiam est €alia superiore capite quo omnia veneunt quaestuosa exceptio, €quae teget eos agros de quibus foedere cautum est. Audivit €hanc rem non a me, sed ab aliis agitari saepe in senatu, non €numquam ex hoc loco, possidere agros in ora maritima €regem Hiempsalem quos P. Africanus populo Romano €adiudicarit; ei tamen postea per C. Cottam consulem €cautum esse foedere. Hoc quia vos foedus non iusseritis, €veretur Hiempsal ut satis firmum sit et ratum. Cuicuimodi €est illud, tollitur vestrum iudicium, foedus totum accipitur, €comprobatur. Quod minuit auctionem &7x&viralem laudo, €quod regi amico cavet non reprehendo, quod non gratis fit indico. Volitat enim ante oculos istorum Iuba, regis €filius, adulescens non minus bene nummatus quam bene €capillatus. €@@Vix iam videtur locus esse qui tantos acervos pecuniae €capiat; auget, addit, accumulat. '&7Avrvm, argentvm ex €&7praeda, ex manvbiis, ex coronario ad qvoscvmqve €&7pervenit neqve relatvm est in pvblicvm neqve in €&7monvmento consvmptvm&,' id profiteri apud &7x&viros et ad @1 €eos referri iubet. Hoc capite etiam quaestionem de cla-€rissimis viris qui populi Romani bella gesserunt, iudiciumque €de pecuniis residuis ad &7x&viros translatum videtis. Horum €erit nullum iudicium quantae cuiusque manubiae fuerint, €quid relatum, quid residuum sit; in posterum vero lex haec €imperatoribus vestris constituitur; ut, quicumque de pro-€vincia decesserit, apud eosdem &7x&viros quantum habeat praedae, manubiarum, auri coronarii, profiteatur. Hic €tamen vir optimus eum quem amat excipit, Cn. Pompeium. €Vnde iste amor tam improvisus ac tam repentinus? Qui €honore &7x&viratus excluditur prope nominatim, cuius iudicium €legumque datio, captorum agrorum ipsius virtute cognitio €tollitur, cuius non in provinciam, sed in ipsa castra &7x&viri €cum imperio, infinita pecunia, maxima potestate et iudicio €rerum omnium mittuntur, cui ius imperatorium, quod €semper omnibus imperatoribus est conservatum, soli eri-€pitur, is excipitur unus ne manubias referre iubeatur? €Vtrum tandem hoc capite honos haberi homini, an invidia €quaeri videtur? @@Remittit hoc Rullo Cn. Pompeius; beneficio isto legis, €benignitate &7x&virali nihil utitur. Nam si est aequum praedam €ac manubias suas imperatores non in monumenta deorum €immortalium neque in urbis ornamenta conferre, sed ad €&7x&viros tamquam ad dominos reportare, nihil sibi appetit €praecipui Pompeius, nihil; volt se in communi atque in €eodem quo ceteri iure versari. Sin est iniquum, Quirites, €si turpe, si intolerandum hos &7x&viros portitores omnibus €omnium pecuniis constitui, qui non modo reges atque @1 €exterarum nationum homines sed etiam imperatores vestros €excutiant, non mihi videntur honoris causa excipere Pom-€peium, sed metuere ne ille eandem contumeliam quam ceteri ferre non possit. Pompeius autem [2cum]2 hoc animo €sit ut, quicquid vobis placeat, sibi ferendum putet, quod vos €ferre non poteritis, id profecto perficiet ne diutius inviti €ferre cogamini. Verum tamen cavet ut, si qua pecunia €post nos consules ex novis vectigalibus recipiatur, ea &7x&viri þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜¾†ïãÿåúutantur. Nova porro vectigalia videt ea fore quae Pom-€peius adiunxerit. Ita remissis manubiis vectigalibus eius €virtute partis se frui putat oportere. €@@Parta sit pecunia, Quirites, &7x&viris tanta quanta sit in €terris, nihil praetermissum sit, omnes urbes, agri, regna €denique, postremo etiam vectigalia vestra venierint, acces-€serint in cumulum manubiae vestrorum imperatorum; €quantae et quam immanes divitiae &7x&viris in tantis auctioni-€bus, tot iudiciis, tam infinita potestate rerum omnium quaerantur videtis. Cognoscite nunc alios immensos atque €intolerabilis quaestus, ut intellegatis ad certorum hominum €importunam avaritiam hoc populare legis agrariae nomen €esse quaesitum. Hac pecunia iubet agros emi quo dedu-€camini. Non consuevi homines appellare asperius, Quirites, €nisi lacessitus. Vellem fieri posset ut a me sine contumelia €nominarentur ei qui se &7x&viros sperant futuros; iam videretis €quibus hominibus omnium rerum et vendendarum et emen-darum potestatem permitteretis. Sed quod ego nondum €statuo mihi esse dicendum, vos tamen id potestis cum €animis vestris cogitare; unum hoc certe videor mihi veris- @1 €sime posse dicere: tum cum haberet haec res publica €Luscinos, Calatinos, Acidinos, homines non solum honori-€bus populi rebusque gestis verum etiam patientia pauper-€tatis ornatos, et tum cum erant Catones, Phili, Laelii, €quorum sapientiam temperantiamque in publicis privatisque, €forensibus domesticisque rebus perspexeratis, tamen huiusce €modi res commissa nemini est ut idem iudicaret et venderet €et hoc faceret per quinquennium toto in orbe terrarum €idemque agros vectigalis populi Romani abalienaret et, €cum summam tantae pecuniae nullo teste sibi ipse ex sua €voluntate fecisset, tum denique emeret a quibus vellet quod videretur. Committite vos nunc, Quirites, his hominibus €haec omnia quos odorari hunc &7x&viratum suspicamini; €reperietis partem esse eorum quibus ad habendum, partem €quibus ad consumendum nihil satis esse videatur. Hic ego €iam illud quod expeditissimum est ne disputo quidem, €Quirites, non esse hanc nobis a maioribus relictam con-€suetudinem ut emantur agri a privatis quo plebes publice €deducatur; omnibus legibus agris publicis privatos esse €deductos. Huiusce modi me aliquid ab hoc horrido ac €truce tribuno plebis exspectasse [2confiteor]2; hanc vero emendi €et vendendi quaestuosissimam ac turpissimam mercaturam €alienam actione tribunicia, alienam dignitate populi Romani semper putavi. Iubet agros emi. Primum quaero quos agros €et quibus in locis? Nolo suspensam et incertam plebem €Romanam obscura spe et caeca exspectatione pendere. €Albanus ager est, Setinus, Privernas, Fundanus, Vescinus, €Falernus, Literninus, Cumanus, Nucerinus. Audio. Ab alia @1 €porta Capenas, Faliscus, Sabinus ager, Reatinus; [2ab alia]2 €Venafranus, Allifanus, Trebulanus. Habes tantam pecu-€niam qua hosce omnis agros et ceteros horum similis non €modo emere verum etiam coacervare possis; cur eos non €definis neque nominas, ut saltem deliberare plebes Romana €possit quid intersit sua, quid expediat, quantum tibi in €emendis et in vendendis rebus committendum putet? €'Definio,' inquit, 'Italiam.' Satis certa regio. Etenim €quantulum interest utrum in Massici radices, an in Silam silvam deducamini? Age, non definis locum; quid? €naturam agri? 'Vero,' inquit, '&7qvi arari avt coli possit&.' €'Qui possit arari,' inquit, 'aut coli,' non qui aratus aut €cultus sit. Vtrum haec lex est, an tabula Veratianae €auctionis? in qua scriptum fuisse aiunt: '&7Ivgera cc in €&7qvibvs olivetvm fieri potest, ivgera ccc vbi institvi €&7vineae possvnt&.' Hoc tu emes ista innumerabili pecunia €quod arari aut coli possit? Quod solum tam exile et €macrum est quod aratro perstringi non possit, aut quod €est tam asperum saxetum in quo agricolarum cultus non €elaboret? 'Idcirco,' inquit, 'agros nominare non possum €quia tangam nullum ab invito.' Hoc, Quirites, multo est €quaestuosius quam si ab invito sumeret; inibitur enim ratio €quaestus de vestra pecunia, et tum denique ager emetur €cum idem expediet emptori et venditori. @@Sed videte vim legis agrariae. Ne ei quidem qui agros €publicos possident decedent de possessione, nisi erunt €deducti optima condicione et pecunia maxima. Conversa €ratio. Antea cum erat a tribuno plebis mentio legis @1 €agrariae facta, continuo qui agros publicos aut qui posses-€siones invidiosas tenebant extimescebant; haec lex eos €homines fortunis locupletat, invidia liberat. Quam multos €enim, Quirites, existimatis esse qui latitudinem possessionum €tueri, qui invidiam Sullanorum agrorum ferre non possint, €qui vendere cupiant, emptorem non reperiant, perdere iam €denique illos agros ratione aliqua velint? Qui paulo ante €diem noctemque tribunicium nomen horrebant, vestram vim €metuebant, mentionem legis agrariae pertimescebant, ei €nunc etiam ultro rogabuntur atque orabuntur ut agros €partim publicos, partim plenos invidiae, plenos periculi €quanti ipsi velint &7x&viris tradant. Atque hoc carmen hic tribunus plebis non vobis, sed sibi intus canit. Habet €socerum, virum optimum, qui tantum agri in illis rei €publicae tenebris occupavit quantum concupivit. Huic €subvenire volt succumbenti iam et oppresso, Sullanis oneri-€bus gravi, sua lege, ut liceat illi invidiam deponere, €pecuniam condere. Et vos non dubitatis quin vectigalia €vestra vendatis plurimo maiorum vestrorum sanguine et €sudore quaesita, ut Sullanos possessores divitiis augeatis, periculo liberetis? Nam ad hanc emptionem &7x&viralem €duo genera agrorum spectant, Quirites. Eorum unum €propter invidiam domini fugiunt, alterum propter vasti-€tatem. Sullanus ager a certis hominibus latissime con-€tinuatus tantam habet invidiam ut veri ac fortis tribuni €plebis stridorem unum perferre non possit. Hic ager €omnis, quoquo pretio coemptus erit, tamen ingenti pecunia €nobis inducetur. Alterum genus agrorum propter sterili-€tatem incultum, propter pestilentiam vastum atque desertum @1 €emetur ab eis qui eos vident sibi esse, si non vendiderint, €relinquendos. Et nimirum id est quod ab hoc tribuno €plebis dictum est in senatu, urbanam plebem nimium in re €publica posse; exhauriendam esse; hoc enim [2verbo]2 est €usus, quasi de aliqua sentina ac non de optimorum civium genere loqueretur. Vos vero, Quirites, si me audire voltis, €retinete istam possessionem gratiae, libertatis, suffragiorum, €dignitatis, urbis, fori, ludorum, festorum dierum, ceterorum €omnium commodorum, nisi forte mavoltis relictis his rebus €atque hac luce rei publicae in Sipontina siccitate aut in €Salpinorum [2plenis]2 pestilentiae finibus Rullo duce conlocari. €Aut dicat quos agros empturus sit; ostendat et quid et €quibus daturus sit. Vt vero, cum omnis urbis, agros, €vectigalia, regna vendiderit, tum harenam aliquam aut €paludes emat, id vos potestis, quaeso, concedere? €Quamquam illud est egregium quod hac lege ante €omnia veneunt, ante pecuniae coguntur et coacervantur €quam gleba una ematur. Deinde emi iubet, ab invito vetat. Quaero, si qui velint vendere non fuerint, quid €pecuniae fiet? Referre in aerarium lex vetat, exigi €prohibet. Igitur pecuniam omnem &7x&viri tenebunt, vobis €ager non emetur; vectigalibus abalienatis, sociis vexatis, €regibus atque omnibus gentibus exinanitis illi pecunias €habebunt, vos agros non habebitis. 'Facile,' inquit, 'addu-€centur pecuniae magnitudine ut velint vendere.' Ergo €ea lex est qua nostra vendamus quanti possimus, aliena €emamus quanti possessores velint. @1 @@Atque in hos agros qui hac lege empti sint colonias €ab his &7x&viris deduci iubet. Quid? omnisne locus eius €modi est ut nihil intersit rei publicae, colonia deducatur €in eum locum necne, an est locus qui coloniam postulet, €est [2qui]2 plane recuset? Quo in genere sicut in ceteris €rei publicae partibus est operae pretium diligentiam €maiorum recordari, qui colonias sic idoneis in locis contra €suspicionem periculi conlocarunt ut esse non oppida €Italiae, sed propugnacula imperi viderentur. Hi deducent €colonias in eos agros quos emerint; etiamne si rei publicae non expediat? '&7Et in qvae loca praeterea& þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜Ê‚ïãÿåú&7videbitvr.&' Quid igitur est causae quin coloniam in €Ianiculum possint deducere et suum praesidium in capite €atque cervicibus nostris conlocare? Tu non definias quot €colonias, in quae loca, quo numero colonorum deduci €velis, tu occupes locum quem idoneum ad vim tuam €iudicaris, compleas numero, confirmes praesidio quo velis, €populi Romani vectigalibus atque omnibus copiis ipsum €populum Romanum coerceas, opprimas, redigas in istam &7x&viralem dicionem ac potestatem? Vt vero totam Italiam suis €praesidiis obsidere atque occupare cogitet, quaeso, Quirites, €cognoscite. Permittit &7x&viris ut in omnia municipia, in omnis €colonias totius Italiae colonos deducant quos velint, eisque €colonis agros dari iubet. Num obscure maiores opes quam €libertas vestra pati potest, et maiora praesidia quaeruntur, €num obscure regnum constituitur, num obscure libertas vestra €tollitur? Nam cum idem omnem pecuniam, maximam €multitudinem [2obtinebunt]2, idem totam Italiam suis opibus @1 €obsidebunt, idem vestram libertatem suis praesidiis et €coloniis interclusam tenebunt, quae spes tandem, quae €facultas recuperandae vestrae libertatis relinquetur? @@At enim ager Campanus hac lege dividetur orbi terrae €pulcherrimus et Capuam colonia deducetur, urbem am-€plissimam atque ornatissimam. Quid ad haec possu-€mus dicere? De commodo prius vestro dicam, Quirites; €deinde ad amplitudinem et dignitatem revertar, ut, si quis €agri aut oppidi bonitate delectatur, ne quid exspectet, si €quem rei indignitas commovet, ut huic simulatae largitioni €resistat. Ac primum de oppido dicam, si quis est forte €quem Capua magis quam Roma delectet. V milia colo-€norum Capuam scribi iubet; ad hunc numerum quinge-nos sibi singuli sumunt. Quaeso, nolite vosmet ipsos conso-€lari; vere et diligenter considerate. Num vobis aut vestri €similibus integris, quietis, otiosis hominibus in hoc numero €locum fore putatis? Si est omnibus vobis maiori[2ve]2 vestrum €parti, quamquam me vester honos vigilare dies atque no-€ctes et intentis oculis omnis rei publicae partis intueri iubet, €tamen paulisper, si ita commodum vestrum fert, conivebo. €Sed si &7v& hominum milibus ad vim, facinus caedem-€que delectis locus atque urbs quae bellum facere atque €instruere possit quaeritur, tamenne patiemini vestro nomine €contra vos firmari opes, armari praesidia, urbis, agros, copias comparari? Nam agrum quidem Campanum quem vobis €ostentant ipsi concupiverunt; deducent suos, quorum no-€mine ipsi teneant et fruantur; coement praeterea; ista dena @1 €iugera continuabunt. Nam si dicent per legem id non €licere, ne per Corneliam quidem licet; at videmus, ut €longinqua mittamus, agrum Praenestinum a paucis possideri. €Neque istorum pecuniis quicquam aliud deesse video nisi €eius modi fundos quorum subsidio familiarum magnitudines €et Cumanorum ac Puteolanorum praediorum sumptus sus-€tentare possint. Quod si vestrum commodum spectat, €veniat et coram mecum de agri Campani divisione disputet. Quaesivi ex eo Kalendis Ianuariis quibus hominibus et €quem ad modum illum agrum esset distributurus. Re-€spondit a Romilia tribu se initium esse facturum. Primum €quae est ista superbia et contumelia ut populi pars ampute-€tur, ordo tribuum neglegatur, ante rusticis detur ager, qui €habent, quam urbanis, quibus ista agri spes et iucunditas €ostenditur? Aut, si hoc ab se dictum negat et satis facere €omnibus vobis cogitat, proferat; in iugera dena discribat, €a Suburana usque ad Arniensem nomina vestra proponat. €Si non modo dena iugera dari vobis sed ne constipari qui-€dem tantum numerum hominum posse in agrum Campanum €intellegetis, tamenne vexari rem publicam, contemni maie-€statem populi Romani, deludi vosmet ipsos diutius a tribuno plebis patiemini? Quod si posset ager iste ad vos pervenire, €nonne eum tamen in patrimonio vestro remanere malletis? €Vnumne fundum pulcherrimum populi Romani, caput ve-€strae pecuniae, pacis ornamentum, subsidium belli, funda-€mentum vectigalium, horreum legionum, solacium annonae €disperire patiemini? An obliti estis Italico bello amissis €ceteris vectigalibus quantos agri Campani fructibus exercitus €alueritis? an ignoratis cetera illa magnifica populi Romani €vectigalia perlevi saepe momento fortunae inclinatione @1 €temporis pendere? Quid nos Asiae portus, quid Syriae €ora, quid omnia transmarina vectigalia iuvabunt tenuissima suspicione praedonum aut hostium iniecta? At vero hoc €agri Campani vectigal, Quirites, eius modi est ut cum domi €sit et omnibus praesidiis oppidorum tegatur, tum neque €bellis infestum nec fructibus varium nec caelo ac loco €calamitosum esse soleat. Maiores nostri non solum id €quod [2de]2 Campanis ceperant non imminuerunt verum etiam €quod ei tenebant quibus adimi iure non poterat coemerunt. €Qua de causa nec duo Gracchi qui de plebis Romanae €commodis plurimum cogitaverunt, nec L. Sulla qui omnia €sine ulla religione quibus voluit est dilargitus, agrum Cam-€panum attingere ausus est; Rullus exstitit qui ex ea posses-€sione rem publicam demoveret ex qua nec Gracchorum €benignitas eam nec Sullae dominatio deiecisset. Quem €agrum nunc praetereuntes vestrum esse dicitis et quem per €iter qui faciunt, externi homines, vestrum esse audiunt, is, €cum erit divisus, [2neque erit vester]2 neque vester esse dicetur. At qui homines possidebunt? Primo quidem acres, ad vim €prompti, ad seditionem parati qui, simul ac &7x&viri concre-€puerint, armati in civis et expediti ad caedem esse possint; €deinde ad paucos opibus et copiis adfluentis totum agrum €Campanum perferri videbitis. Vobis interea, qui illas a €maioribus pulcherrimas vectigalium sedis armis captas €accepistis, gleba nulla de paternis atque avitis possessionibus €relinquetur. At quantum intererit inter vestram et priva- @1 €torum diligentiam! Quid? Cum a maioribus nostris P. Len-€tulus, qui princeps senatus [2fuit]2, in ea loca missus esset ut €privatos agros qui in publicum Campanum incurrebant €pecunia publica coemeret, dicitur renuntiasse nulla se pe-€cunia fundum cuiusdam emere potuisse, eumque qui nollet €vendere ideo negasse se adduci posse uti venderet quod, €cum pluris fundos haberet, ex illo solo fundo numquam malum nuntium audisset. Itane vero? privatum haec €causa commovit; populum Romanum ne agrum Campanum €privatis gratis Rullo rogante tradat non commovebit? At €idem populus Romanus de hoc vectigali potest dicere quod €ille de suo fundo dixisse dicitur. Asia multos annos vobis €fructum Mithridatico bello non tulit, Hispaniarum vectigal €temporibus Sertorianis nullum fuit, Siciliae civitatibus bello €fugitivorum M'. Aquilius etiam mutuum frumentum dedit; €at ex hoc vectigali numquam malus nuntius auditus est. €Cetera vectigalia belli difficultatibus adfliguntur; hoc vecti-gali etiam belli difficultates sustentantur. Deinde in hac €adsignatione agrorum ne illud quidem dici potest quod in €ceteris, agros desertos a plebe atque a cultura hominum €liberorum esse non oportere. Sic enim dico, si Campanus €ager dividatur, exturbari et expelli plebem ex agris, non €constitui et conlocari. Totus enim ager Campanus colitur €et possidetur a plebe, et a plebe optima et modestissima; €quod genus hominum optime moratum, optimorum et ara-€torum et militum, ab hoc plebicola tribuno plebis funditus @1 €eicitur. Atque illi miseri nati in illis agris et educati, glebis €subigendis exercitati, quo se subito conferant non habebunt; €his robustis et valentibus et audacibus &7x&virum satelliti-€bus agri Campani possessio tota tradetur, et, ut vos nunc €de vestris maioribus praedicatis: 'hunc agrum nobis €maiores nostri reliquerunt,' sic vestri posteri de vobis prae-€dicabunt: 'hunc agrum patres nostri acceptum a patribus suis perdiderunt.' Equidem existimo: si iam campus Mar-€tius dividatur et uni cuique vestrum ubi consistat bini pedes €adsignentur, tamen promiscue toto quam proprie parva frui €parte malitis. Qua re etiam si ad vos esset singulos ali-€quid ex hoc agro perventurum qui vobis ostenditur, aliis €comparatur, tamen honestius eum vos universi quam singuli €possideretis. Nunc vero cum ad vos nihil pertineat, sed þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜Õˆˆïãÿåúparetur aliis, eripiatur vobis, nonne acerrime, tamquam €armato hosti, sic huic legi pro vestris agris resistetis? €@@Adiungit Stellatem campum agro Campano et in eo €duodena discribit in singulos homines iugera. Quasi vero paulum differat ager Campanus a Stellati; sed multitudo, €Quirites, quaeritur qua illa omnia oppida compleantur. €Nam dixi antea lege permitti ut quae velint municipia, quas €velint veteres colonias colonis suis occupent. Calenum €municipium complebunt, Teanum oppriment, Atellam, €Cumas, Neapolim, Pompeios, Nuceriam suis praesidiis €devincient, Puteolos vero qui nunc in sua potestate sunt, €suo iure libertateque utuntur, totos novo populo atque €adventiciis copiis occupabunt. Tunc illud vexillum Cam- @1 €panae coloniae vehementer huic imperio timendum Capuam €a &7x&viris inferetur, tunc contra hanc Romam, communem patriam omnium nostrum, illa altera Roma quaeretur. In €id oppidum homines nefarie rem publicam vestram trans-€ferre conantur, quo in oppido maiores nostri nullam omnino €rem publicam esse voluerunt, qui tris solum urbis in terris €omnibus, Carthaginem, Corinthum, Capuam, statuerunt €posse imperi gravitatem ac nomen sustinere. Deleta €Carthago est, quod cum hominum copiis, tum ipsa natura €ac loco, succincta portibus, armata muris, excurrere ex €Africa, imminere duabus fructuosissimis insulis populi €Romani videbatur. Corinthi vestigium vix relictum est. €Erat enim posita in angustiis atque in faucibus Graeciae sic €ut terra claustra locorum teneret et duo maria maxime €navigationi diversa paene coniungeret, cum pertenui dis-€crimine separentur. Haec quae procul erant a conspectu €imperi non solum adflixerunt sed etiam, ne quando recreata €exsurgere atque erigere se possent, funditus, ut dixi, sustu-lerunt. De Capua multum est et diu consultatum; exstant €litterae, Quirites, publicae, sunt senatus consulta complura. €Statuerunt homines sapientes, si agrum Campanis ademis-€sent, magistratus, senatum, publicum ex illa urbe consilium €sustulissent, imaginem rei publicae nullam reliquissent, nihil €fore quod Capuam timeremus. Itaque hoc perscriptum in €monumentis veteribus reperietis, ut esset urbs quae res eas €quibus ager Campanus coleretur suppeditare posset, ut esset €locus comportandis condendisque fructibus, ut aratores €cultu agrorum defessi urbis domiciliis uterentur, idcirco illa aedificia non esse deleta. Videte quantum intervallum sit @1 €interiectum inter maiorum nostrorum consilia et inter €istorum hominum dementiam. Illi Capuam receptaculum €aratorum, nundinas rusticorum, cellam atque horreum €Campani agri esse voluerunt, hi expulsis aratoribus, effusis €ac dissipatis fructibus vestris eandem Capuam sedem novae €rei publicae constituunt, molem contra veterem rem publi-€cam comparant. Quod si maiores nostri existimassent €quemquam in tam inlustri imperio et tam praeclara populi €Romani disciplina [2M.]2 Bruti aut P. Rulli similem futurum €_hos enim nos duos adhuc vidimus qui hanc rem publicam €Capuam totam transferre vellent_profecto nomen illius urbis non reliquissent. Verum arbitrabantur Corinthi et Cartha-€gini, etiam si senatum et magistratus sustulissent agrumque €civibus ademissent, tamen non defore qui illa restituerent €atque qui ante omnia commutarent quam nos audire posse-€mus; hic vero in oculis senatus populique Romani nihil €posse exsistere quod non ante exstingui atque opprimi posset €quam plane exortum [2esset]2 ac natum. Neque vero ea res €fefellit homines divina mente et consilio praeditos. Nam €post Q. Fulvium Q. Fabium consules, quibus consulibus €Capua devicta atque capta est, nihil est in illa urbe contra €hanc rem publicam non dico factum, sed nihil omnino est €cogitatum. Multa postea bella gesta cum regibus, Philippo, €Antiocho, Persa, Pseudophilippo, Aristonico, Mithridate et €ceteris; multa praeterea bella gravia, Carthaginiense &7iii&, €Corinthium, Numantinum; multae in hac re publica sedi-€tiones domesticae quas praetermitto; bella cum sociis, @1 €Fregellanum, Marsicum; quibus omnibus domesticis exter-€nisque bellis Capua non modo non obfuit sed opportunissi-€mam se nobis praebuit et ad bellum instruendum et ad €exercitus ornandos et tectis ac sedibus suis recipiendos. Homines non inerant in urbe qui malis contionibus, turbu-€lentis senatus consultis, iniquis imperiis rem publicam €miscerent et rerum novarum causam aliquam quaererent. €Neque enim contionandi potestas erat cuiquam nec consili €capiendi publici; non gloriae cupiditate efferebantur, pro-€pterea quod, ubi honos publice non est, ibi gloriae cupiditas €esse non potest; non contentione, non ambitione discordes. €Nihil enim supererat de quo certarent, nihil quod contra €peterent, nihil ubi dissiderent. Itaque illam Campanam €adrogantiam atque intolerandam ferociam ratione et consilio €maiores nostri ad inertissimum ac desidiosissimum otium €perduxerunt. Sic et crudelitatis infamiam effugerunt quod €urbem ex Italia pulcherrimam non sustulerunt, et multum €in posterum providerunt quod nervis urbis omnibus exsectis urbem ipsam solutam ac debilitatam reliquerunt. Haec €consilia maiorum M. Bruto, ut antea dixi, reprehendenda et €P. Rullo visa sunt; neque te, P. Rulle, omina illa M. Bruti €atque auspicia a simili furore deterrent. Nam et ipse qui €deduxit, et qui magistratum Capuae illo creante ceperunt, et €qui aliquam partem illius deductionis, honoris, muneris €attigerunt, omnis acerbissimas impiorum poenas pertulerunt. €Et quoniam [2M.]2 Bruti atque illius temporis feci mentionem, €commemorabo id quod egomet vidi, cum venissem Capuam €colonia iam deducta L. Considio et Sex. Saltio, quem ad @1 €modum ipsi loquebantur, 'praetoribus,' ut intellegatis quan-€tam locus ipse adferat superbiam, quae paucis diebus quibus €illo colonia deducta est perspici atque intellegi potuit. Nam primum, id quod dixi, cum ceteris in coloniis &7ii&viri €appellentur, hi se praetores appellari volebant. Quibus €primus annus hanc cupiditatem attulisset, nonne arbitramini €paucis annis fuisse consulum nomen appetituros? Deinde €anteibant lictores non cum bacillis, sed, ut hic praetoribus €urbanis anteeunt, cum fascibus bini. Erant hostiae maiores €in foro constitutae, quae ab his praetoribus de tribunali, €sicut a nobis consulibus, de consili sententia probatae ad €praeconem et ad tibicinem immolabantur. Deinde patres €conscripti vocabantur. Iam vero voltum Considi videre €ferendum vix erat. Quem hominem 'vegrandi macie torri-€dum' Romae contemptum, abiectum videbamus, hunc €Capuae Campano fastidio ac regio spiritu cum videremus, Blossios mihi videbar illos videre ac Vibellios. Iam vero €qui metus erat tunicatorum illorum! et in Albana et Seplasia €quae concursatio percontantium quid praetor edixisset, ubi €cenaret, quo denuntiasset! Nos autem, hinc Roma qui €veneramus, iam non hospites, sed peregrini atque advenae nominabamur. Haec qui prospexerint, maiores nostros €dico, Quirites, non eos in deorum immortalium numero €venerandos a nobis et colendos putatis? Quid enim €viderunt? Hoc quod nunc vos, quaeso, perspicite atque €cognoscite. Non ingenerantur hominibus mores tam a @1 €stirpe generis ac seminis quam ex eis rebus quae ab ipsa €natura nobis ad vitae consuetudinem suppeditantur, quibus €alimur et vivimus. Carthaginienses fraudulenti et mendaces €non genere, sed natura loci, quod propter portus suos €multis et variis mercatorum et advenarum sermonibus ad €studium fallendi studio quaestus vocabantur. Ligures duri €atque agrestes; docuit ager ipse nihil ferendo nisi multa €cultura et magno labore quaesitum. Campani semper €superbi bonitate agrorum et fructuum magnitudine, urbis €salubritate, descriptione, pulchritudine. Ex hac copia €atque omnium rerum adfluentia primum illa nata est adro-€gantia qua a maioribus nostris alterum Capua consulem €postularunt, deinde ea luxuries quae ipsum Hannibalem armis etiam tum invictum voluptate vicit. Huc isti &7x&viri €cum &7iь#1100 colonorum ex lege Rulli deduxerint, &7c& decuriones, €&7x& augures, &7vi& pontifices constituerint, quos illorum animos, €quos impetus, quam ferociam fore putatis? Romam in þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ¢˜à…ïãÿåúmontibus positam et convallibus, cenaculis sublatam atque €suspensam, non optimis viis, angustissimis semitis, prae sua €Capua planissimo in loco explicata ac praeclarissime sita €inridebunt atque contemnent; agros vero Vaticanum et €Pupiniam cum suis opimis atque uberibus campis conferen-€dos scilicet non putabunt. Oppidorum autem finitimorum €illam copiam cum hac per risum ac iocum contendent; @1 €Veios, Fidenas, Collatiam, ipsum hercle Lanuvium, Ariciam, €Tusculum cum Calibus, Teano, Neapoli, Puteolis, Cumis, Pompeiis, Nuceria comparabunt. Quibus illi rebus elati et €inflati fortasse non continuo, sed certe, si paulum adsum-€pserint vetustatis ac roboris, non continebuntur; progredien-€tur, cuncta secum ferent. Singularis homo privatus, nisi €magna sapientia praeditus, vix cancellis et regionibus offici €magnis in fortunis et copiis continetur, nedum isti ab Rullo €et Rulli similibus conquisiti atque electi coloni Capuae in €domicilio superbiae atque in sedibus luxuriosis conlocati non €statim conquisituri sint aliquid sceleris et flagiti, immo vero €etiam hoc magis quam illi veteres germanique Campani, quod €in vetere fortuna illos natos et educatos nimiae tamen rerum €omnium copiae depravabant, hi ex summa egestate in €eandem rerum abundantiam traducti non solum copia verum €etiam insolentia commovebuntur. @@Haec tu, P. Rulle, M. Bruti sceleris vestigia quam monu-€menta maiorum sapientiae sequi maluisti, haec tu cum €istis tuis auctoribus excogitasti, ut vetera vectigalia nostra €[2expilaretis,]2 exploraretis nova, [2urbem novam huic]2 urbi ad €certamen dignitatis opponeretis; ut sub vestrum ius, iuris €dictionem, potestatem urbis, nationes, provincias, liberos €populos, reges, terrarum denique orbem subiungeretis; ut, €cum omnem pecuniam ex aerario exhausissetis, ex vectiga- @1 €libus redegissetis, ab omnibus regibus, gentibus, ab impera-€toribus nostris coegissetis, tamen omnes vobis pecunias ad €nutum vestrum penderent; ut idem partim invidiosos agros €a Sullanis possessoribus, partim desertos ac pestilentis a €vestris necessariis et a vobismet ipsis emptos quanti velletis €populo Romano induceretis; ut omnia municipia colonias-€que Italiae novis colonis occuparetis; ut quibuscumque in €locis vobis videretur ac quam multis videretur colonias conlocaretis; ut omnem rem publicam vestris militibus, €vestris urbibus, vestris praesidiis cingeretis atque oppressam €teneretis; ut ipsum Cn. Pompeium, cuius praesidio saepis-€sime res publica contra acerrimos hostis et contra impro-€bissimos civis [2munita est, exercitu]2 victore atque horum €conspectu privare possetis; ut nihil auro et argento violari, €nihil numero et servitiis declarari, nihil vi et manu perfringi €posset quod non vos oppressum atque ereptum teneretis; ut €volitaretis interea per gentis, per regna omnia cum imperio €summo, cum iudicio infinito, cum omni pecunia; ut veni-€retis in castra Cn. Pompei atque ipsa castra, si commodum €vobis esset, venderetis; ut interea magistratus reliquos legi-€bus omnibus soluti sine metu iudiciorum, sine periculo €petere possetis; ut nemo ad populum Romanum vos addu-€cere, nemo producere, nemo in senatum cogere, non consul €coercere, non tribunus plebis retinere posset. @@Haec ego vos concupisse pro vestra stultitia atque intem-€perantia non miror, sperasse me consule adsequi posse €demiror. Nam cum omnium consulum gravis in re [2publica]2 €custodienda cura ac diligentia debet esse, tum eorum @1 €maxime qui non in cunabulis, sed in campo sunt consules €facti. Nulli populo Romano pro me maiores mei spopon-€derunt; mihi creditum est; a me petere quod debeo, me €ipsum appellare debetis. Quem ad modum, cum petebam, €nulli me vobis auctores generis mei commendarunt, sic, si €quid deliquero, nullae sunt imagines quae me a vobis depre-€centur. Qua re, modo mihi vita suppetat, quam ego [2cona-€bor]2 ab istorum scelere insidiisque defendere, polliceor hoc €vobis, Quirites, bona fide: rem publicam vigilanti homini, non timido, diligenti, [2non ignavo,]2 commisistis. Ego [2sum]2 is €consul qui contionem metuam, qui tribunum plebis per-€horrescam, qui saepe et sine causa tumultuer, qui timeam €ne mihi in carcere habitandum sit, si tribunus plebis duci €iusserit? Ego cum vestris armis armatus [2sim]2, imperio, auctori-€tate insignibusque amplissimis exornatus, non horreo in hunc €locum progredi, possum vobis, Quirites, auctoribus improbi-€tati hominis resistere, nec vereor ne res publica tantis €munita praesidiis ab istis vinci aut opprimi possit. Si €antea timuissem, tamen hac contione, hoc populo certe non €vererer. Quis enim umquam tam secunda contione legem €agrariam suasit quam ego dissuasi? si hoc dissuadere est ac non disturbare atque pervertere. Ex quo intellegi, €Quirites, potest nihil esse tam populare quam id quod ego €vobis in hunc annum consul popularis adfero, pacem, tran-€quillitatem, otium. Quae nobis designatis timebatis, ea ne €accidere possent consilio meo ac ratione provisa sunt. €Non modo vos eritis in otio qui semper esse volueratis, @1 €verum etiam istos quibus odio est otium quietissimos atque €otiosissimos reddam. Etenim illis honores, potestates, divi-€tiae ex tumultu atque ex dissensionibus civium comparari €solent; vos, quorum gratia in suffragiis consistit, libertas in €legibus, ius in iudiciis et aequitate magistratuum, res fami-liaris in pace, omni ratione otium retinere debetis. Nam si €ei qui propter desidiam in otio vivunt, tamen in sua turpi €inertia capiunt voluptatem ex ipso otio, quam vos fortunati €eritis, si [2in]2 hoc statu quem habetis vestra non ignavia quae-€situm, sed virtute partum, otium tenueritis, Quirites! Ego €ex concordia quam mihi constitui cum conlega, invitissimis €eis hominibus qui nos in consulatu inimicos esse et fore €aiebant, providi omnibus, prospexi annonae, revocavi fidem, €tribunis plebis denuntiavi [2ne]2 quid turbulenti me consule €conflarent. Summum et firmissimum est illud communibus €fortunis praesidium, Quirites, ut, qualis vos hodierno die €maxima contione mihi pro salute vestra praebuistis, talis reli-€quis temporibus rei publicae praebeatis. Promitto, recipio, €polliceor hoc vobis atque confirmo, me esse perfecturum ut €iam tandem illi qui honori inviderunt meo tamen vos €universos in consule deligendo plurimum vidisse fateantur. @1  Ÿôÿ@@@@{1DE LEGE AGRARIA ORATIO TERTIA €@@@@CONTRA P. SERVILIVM RVLLVM €@@@@TR. PLEB. AD POPVLVM}1 ‘@@Commodius fecissent tribuni plebis, Quirites, si, quae €apud vos de me deferunt, ea coram potius me praesente €dixissent; nam et aequitatem vestrae disceptationis et con-€suetudinem superiorum et ius suae potestatis retinuissent. €Sed quoniam adhuc praesens certamen contentionemque €fugerunt, nunc, si videtur eis, in meam contionem prodeant €et, quo provocati a me venire noluerunt, revocati saltem revertantur. Video quosdam, Quirites, strepitu significare €nescio quid et non eosdem voltus quos proxima mea con-€tione praebuerunt in hanc contionem mihi rettulisse. Qua €re a vobis qui nihil de me credidistis ut eam voluntatem quam €semper habuistis erga me retineatis peto; a vobis autem €quos leviter immutatos esse sentio parvam exigui temporis €usuram bonae de me opinionis postulo, ut eam, si quae €dixero vobis probabo, perpetuo retineatis; sin aliter, hoc ipso in loco depositam atque abiectam relinquatis. Com-€pleti sunt animi auresque vestrae, Quirites, me gratificantem €Septimiis, Turraniis ceterisque Sullanarum adsignationum €possessoribus agrariae legi et commodis vestris obsistere. €Hoc si qui crediderunt, illud prius crediderint necesse est, @1 €hac lege agraria quae promulgata est adimi Sullanos agros €vobisque dividi, aut denique minui privatorum possessiones €ut in eas vos deducamini. Si ostendo non modo non €adimi cuiquam glebam de Sullanis agris, sed etiam genus id €agrorum certo capite legis impudentissime confirmari atque €sanciri, si doceo agris eis qui a Sulla sunt dati sic diligenter €Rullum sua lege consulere ut facile appareat eam legem €non a vestrorum commodorum patrono, sed a Valgi genero €esse conscriptam, num quid est causae, Quirites, quin illa þ´·´ÿï°±±ÿï‚ÁçòÿïƒÃéãÿ£“ˆïãÿåúcriminatione qua in me absentem usus est non solum €meam sed etiam vestram diligentiam prudentiamque de-€spexerit? @@Caput est legis &7xl& de quo ego consulto, Quirites, neque €apud vos ante feci mentionem, ne aut refricare obductam €iam rei publicae cicatricem viderer aut aliquid alienissimo €tempore novae dissensionis commovere, neque vero nunc €ideo disputabo quod hunc statum rei publicae non magno €opere defendendum putem, praesertim qui oti et concor-€diae patronum me in hunc annum populo Romano pro-€fessus sim, sed ut doceam Rullum posthac in eis saltem €tacere rebus in quibus de se et de suis factis taceri velit. Omnium legum iniquissimam dissimillimamque legis esse €arbitror eam quam L. Flaccus interrex de Sulla tulit, ut €omnia quaecumque ille fecisset essent rata. Nam cum €ceteris in civitatibus tyrannis institutis leges omnes exstin-€guantur atque tollantur, hic rei publicae tyrannum lege €constituit. Est invidiosa lex, sicuti dixi, verum tamen habet €excusationem; non enim videtur hominis lex esse, sed @1 temporis. Quid si est haec multo impudentior? Nam €Valeria lege Corneliisque legibus eripitur civi, [2civi]2 datur, €coniungitur impudens gratificatio cum acerba iniuria; sed €tamen imbibit illis legibus spem non nullam cui ademptum €est, aliquem scrupulum cui datum est. Rulli cautio est €haec: '&7Qvi post C. Marivm Cn. Papirivm consvles&.' €Quam procul a suspicione fugit, quod eos consules qui €adversarii Sullae maxime fuerunt potissimum nominavit! €Si enim Sullam dictatorem nominasset, perspicuum fore et €invidiosum arbitratus est. Sed quem vestrum tam tardo €ingenio fore putavit cui post eos consules Sullam dictatorem fuisse in mentem venire non posset? Quid ergo ait Maria-€nus tribunus plebis, qui nos Sullanos in invidiam rapit? €'&7Qvi post Marivm et Carbonem consvles agri, aedi-€&7ficia, lacvs, stagna, loca, possessiones&'_caelum et mare €praetermisit, cetera complexus est_'&7pvblice data adsi-€&7gnata, vendita, concessa svnt&'_a quo, Rulle? post Ma-€rium et Carbonem consules quis adsignavit, quis dedit, quis €concessit praeter Sullam?_'&7ea omnia eo ivre sint&'_quo €iure? labefactat videlicet nescio quid. Nimium acer, nimium €vehemens tribunus plebis Sullana rescindit_'&7vt qvae €&7optimo ivre privata svnt&.' Etiamne meliore quam pa-terna et avita? Meliore. At hoc Valeria lex non dicit, €Corneliae leges non sanciunt, Sulla ipse non postulat. Si €isti agri partem aliquam iuris, aliquam similitudinem propriae €possessionis, aliquam spem diuturnitatis attingunt, nemo est €tam impudens istorum quin agi secum praeclare arbitretur. @1 €Tu vero, Rulle, quid quaeris? Quod habent ut habeant? €Quis vetat? Vt privatum sit? Ita latum est. Vt meliore €[2iure]2 tui soceri fundus Hirpinus sit sive ager Hirpinus_totum €enim possidet_quam meus paternus avitusque fundus Arpi-nas? Id enim caves. Optimo enim iure ea sunt profecto €praedia quae optima condicione sunt. Libera meliore iure €sunt quam serva; capite hoc omnia quae serviebant non €servient. Soluta meliore in causa sunt quam obligata; €eodem capite subsignata omnia, si modo Sullana sunt, €liberantur. Immunia commodiore condicione sunt quam €illa quae pensitant; ego Tusculanis pro aqua Crabra vecti-€gal pendam, quia mancipio fundum accepi; si a Sulla mihi datus esset, Rulli lege non penderem. Video vos, €Quirites, sicuti res ipsa cogit, commoveri vel legis vel ora-€tionis impudentia, legis quae ius melius Sullanis praediis €constituat quam paternis, orationis quae eius modi [2in]2 causa €insimulare quemquam audeat rationes Sullae nimium vehe-€menter defendere. At si illa solum sanciret quae a Sulla €essent data, tacerem, modo ipse se Sullanum esse confite-€retur. Sed non modo illis cavet verum etiam aliud quod-€dam genus donationis inducit; et is qui a me Sullanas €possessiones defendi criminatur non eas solum sancit €verum ipse novas adsignationes instituit et repentinus Sulla nobis exoritur. Nam attendite quantas concessiones agro-€rum hic noster obiurgator uno verbo facere conetur: '&7Qvae €&7data, donata, concessa, vendita&.' Patior, audio. Quid €deinde? '&7possessa.&' Hoc tribunus plebis promulgare @1 €ausus est ut, quod quisque post Marium et Carbonem con-€sules possideret, id eo iure teneret [2quo]2 quod optimo pri-€vatum [2est]2? Etiamne si vi deiecit, etiamne si clam, si €precario venit in possessionem? Ergo hac lege ius civile, causae possessionum, praetorum interdicta tollentur. Non €mediocris res neque parvum sub hoc verbo furtum, Quirites, €latet. Sunt enim multi agri lege Cornelia publicati nec €cuiquam adsignati neque venditi qui a paucis hominibus €impudentissime possidentur. His cavet, hos defendit, hos €privatos facit; hos, inquam, agros quos Sulla nemini dedit €Rullus non vobis adsignare volt, sed eis condonare qui €possident. Causam quaero cur ea quae maiores vobis in €Italia, Sicilia, Africa, duabus Hispaniis, Macedonia, Asia €reliquerunt venire patiamini, cum ea quae vestra sunt con-donari possessoribus eadem lege videatis. Iam totam €legem intellegetis, cum ad paucorum dominationem scripta €sit, tum ad Sullanae adsignationis rationes esse accommo-€datissimam. Nam socer huius vir multum bonus est; €neque ego nunc de illius bonitate, sed de generi impu-€dentia disputo. Ille enim quod habet retinere volt neque €se Sullanum esse dissimulat; hic, ut ipse habeat quod non €habet, quae dubia sunt per vos sancire volt et, cum plus €appetat quam ipse Sulla, quibus rebus resisto, Sullanas res defendere [2me]2 criminatur. 'Habet agros non nullos,' inquit, €'socer meus desertos atque longinquos; vendet eos mea €lege quanti volet. Habet incertos ac nullo iure possessos; @1 €confirmabuntur optimo iure. Habet publicos; reddam €privatos. Denique eos fundos quos in agro Casinati opti-€mos fructuosissimosque continuavit, cum usque eo vicinos €proscriberet quoad angulos conformando ex multis praediis €unam fundi regionem normamque perfecerit, quos nunc €cum aliquo metu tenet, sine ulla cura possidebit.' @@Et quoniam qua de causa et quorum causa ille hoc €promulgarit ostendi, doceat ipse nunc ego quem posses-€sorem defendam, cum agrariae legi resisto. Silvam €Scantiam vendis; populus Romanus possidet; defendo. €Campanum agrum dividis; vos estis in possessione; non €cedo. Deinde Italiae, Siciliae ceterarumque provinciarum €possessiones venalis ac proscriptas hac lege video; vestra €sunt praedia, vestrae possessiones; resistam atque repu-€gnabo neque patiar a quoquam populum Romanum de suis €possessionibus me consule demoveri, praesertim, Quirites, cum vobis nihil quaeratur. Hoc enim vos [2in]2 errore €versari diutius non oportet. Num quis vestrum ad vim, ad €facinus, ad caedem accommodatus est? Nemo. Atqui ei €generi hominum, mihi credite, Campanus ager et praeclara €illa Capua servatur; exercitus contra vos, contra libertatem €vestram, contra Cn. Pompeium constituitur; contra hanc €urbem Capua, contra vos manus hominum audacissimorum, €contra Cn. Pompeium &7x& duces comparantur. Veniant €et coram, quoniam me in vestram contionem vobis flagi-€tantibus evocaverunt, disserant. @1 ï°±²ÿï‚ÒáâÐåòäÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO C. RABIRIO PERDVELLIONIS €@@@@REO AD QVIRITES ORATIO}1 ‘@@Etsi, Quirites, non est meae consuetudinis initio dicendi €rationem reddere qua de causa quemque defendam, pro-€pterea quod cum omnibus civibus in eorum periculis €semper satis iustam mihi causam necessitudinis esse duxi, €tamen in hac defensione capitis, famae fortunarumque €omnium C. Rabiri proponenda ratio videtur esse offici €mei, propterea quod, quae iustissima mihi causa ad hunc €defendendum esse visa est, eadem vobis ad absolvendum debet videri. Nam me cum amicitiae vetustas, cum dignitas €hominis, cum ratio humanitatis, cum meae vitae perpetua €consuetudo ad C. Rabirium defendendum est adhortata, €tum vero, ut id studiosissime facerem, salus rei publicae, €consulare officium, consulatus denique ipse mihi una [2a]2 €vobis cum salute rei publicae commendatus coegit. Non €enim C. Rabirium culpa delicti, non invidia vitae, Quirites, €non denique veteres iustae gravesque inimicitiae civium in €discrimen capitis vocaverunt, sed ut illud summum auxi-þ´·´ÿï°±²ÿï‚ÒáâÐåòäÿïƒÃéãÿ’ˆŠlium maiestatis atque imperi quod nobis a maioribus est €traditum de re publica tolleretur, ut nihil posthac auctoritas €senatus, nihil consulare imperium, nihil consensio bonorum @1 €contra pestem ac perniciem civitatis valeret, idcirco in his €rebus evertendis unius hominis senectus, infirmitas solitudo-que temptata est. Quam ob rem si est boni consulis, €cum cuncta auxilia rei publicae labefactari convellique €videat, ferre opem patriae, succurrere saluti fortunisque €communibus, implorare civium fidem, suam salutem €posteriorem salute communi ducere, est etiam bonorum et €fortium civium, quales vos omnibus rei publicae temporibus €exstitistis, intercludere omnis seditionum vias, munire €praesidia rei publicae, summum in consulibus imperium, €summum in senatu consilium putare; ea qui secutus sit, €laude potius et honore quam poena et supplicio dignum iudicare. Quam ob rem labor in hoc defendendo praecipue €meus est, studium vero conservandi hominis commune €mihi vobiscum esse debebit. €@@Sic enim existimare debetis, Quirites, post hominum €memoriam rem nullam maiorem, magis periculosam, magis €ab omnibus vobis providendam neque a tribuno pl. sus-€ceptam neque a consule defensam neque ad populum €Romanum esse delatam. Agitur enim nihil aliud in hac €causa, Quirites, [2nisi]2 ut nullum sit posthac in re publica €publicum consilium, nulla bonorum consensio contra impro-€borum furorem et audaciam, nullum extremis rei publicae temporibus perfugium et praesidium salutis. Quae cum ita €sint, primum, quod in tanta dimicatione capitis, famae €fortunarumque omnium fieri necesse est, ab Iove Optimo €Maximo ceterisque dis deabusque immortalibus, quorum €ope et auxilio multo magis haec res publica quam ratione €hominum et consilio gubernatur, pacem ac veniam peto €precorque ab eis ut hodiernum diem et ad huius salutem @1 €conservandam et ad rem publicam constituendam inluxisse €patiantur. Deinde vos, Quirites, quorum potestas proxime €ad deorum immortalium numen accedit, oro atque obsecro, €quoniam uno tempore vita C. Rabiri, hominis miserrimi €atque innocentissimi, salus rei publicae vestris manibus €suffragiisque permittitur, adhibeatis in hominis fortunis €misericordiam, in rei publicae salute sapientiam quam €soletis. @@Nunc quoniam, T. Labiene, diligentiae meae temporis €angustiis obstitisti meque ex comparato et constituto spatio €defensionis in semihorae articulum coegisti, parebitur et, €quod iniquissimum est, accusatoris condicioni et, quod €miserrimum, inimici potestati. Quamquam in hac prae-€scriptione semihorae patroni mihi partis reliquisti, consulis €ademisti, propterea quod ad defendendum prope modum €satis erit hoc mihi temporis, ad conquerendum vero parum. Nisi forte de locis religiosis ac de lucis quos ab hoc €violatos esse dixisti pluribus verbis tibi respondendum €putas; quo in crimine nihil est umquam abs te dictum, €nisi a C. Macro obiectum esse crimen id C. Rabirio. In €quo ego demiror meminisse te quid obiecerit C. Rabirio €Macer inimicus, oblitum esse quid aequi et iurati iudices iudicarint. An de peculatu facto aut de tabulario incenso €longa oratio est expromenda? quo in crimine propinquus €C. Rabiri iudicio clarissimo, C. Curtius, pro virtute sua est €honestissime liberatus, ipse vero Rabirius non modo in €iudicium horum criminum, sed ne in tenuissimam quidem €suspicionem verbo est umquam vocatus. An de sororis @1 €filio diligentius respondendum est? quem ab hoc necatum €esse dixisti, cum ad iudici moram familiaris funeris €excusatio quaereretur. Quid enim est tam veri simile quam €cariorem huic sororis maritum quam sororis filium fuisse, €atque ita cariorem ut alter vita crudelissime privaretur, €cum alteri ad prolationem iudici biduum quaereretur? An €de servis alienis contra legem Fabiam retentis, aut de €civibus Romanis contra legem Porciam verberatis aut €necatis plura dicenda sunt, cum tanto studio C. Rabirius €totius Apuliae, singulari voluntate Campaniae ornetur, €cumque ad eius propulsandum periculum non modo €homines sed prope regiones ipsae convenerint, aliquanto €etiam latius excitatae quam ipsius vicinitatis nomen ac €termini postulabant? Nam quid ego ad id longam ora-€tionem comparem quod est in eadem multae inrogatione €praescriptum, hunc nec suae nec alienae pudicitiae pepercisse? Quin etiam suspicor eo mihi semihoram ab €Labieno praestitutam esse ut ne plura de pudicitia dicerem. €Ergo ad haec crimina quae patroni diligentiam desiderant €intellegis mihi semihoram istam nimium longam fuisse. €@@Illam alteram partem de nece Saturnini nimis exiguam €atque angustam esse voluisti; quae non oratoris ingenium sed consulis auxilium implorat et flagitat. Nam de perduel-€lionis iudicio, quod a me sublatum esse criminari soles, €meum crimen est, non Rabiri. Quod utinam, Quirites, €ego id aut primus aut solus ex hac re publica sustulissem! €utinam hoc, quod ille crimen esse volt, proprium testi-€monium meae laudis esset. Quid enim optari potest quod €ego mallem quam me in consulatu meo carnificem de foro, @1 €crucem de campo sustulisse? Sed ista laus primum est €maiorum nostrorum, Quirites, qui expulsis regibus nullum €in libero populo vestigium crudelitatis regiae retinuerunt, €deinde multorum virorum fortium qui vestram libertatem €non acerbitate suppliciorum infestam sed lenitate legum €munitam esse voluerunt. @@Quam ob rem uter nostrum tandem, Labiene, popularis €est, tune qui civibus Romanis in contione ipsa carnificem, €qui vincla adhiberi putas oportere, qui in campo Martio €comitiis centuriatis auspicato in loco crucem ad civium €supplicium defigi et constitui iubes, an ego qui funestari €contionem contagione carnificis veto, qui expiandum forum €populi Romani ab illis nefarii sceleris vestigiis esse dico, €qui castam contionem, sanctum campum, inviolatum €corpus omnium civium Romanorum, integrum ius libertatis defendo servari oportere? Popularis vero tribunus pl. €custos defensorque iuris et libertatis! Porcia lex virgas €ab omnium civium Romanorum corpore amovit, hic €misericors flagella rettulit; Porcia lex libertatem civium €lictori eripuit, Labienus, homo popularis, carnifici tradidit; €C. Gracchus legem tulit ne de capite civium Romanorum €iniussu vestro iudicaretur, hic popularis a &7ii&viris iniussu €vestro non iudicari de cive Romano sed indicta causa civem Romanum capitis condemnari coegit. Tu mihi etiam €legis Porciae, tu C. Gracchi, tu horum libertatis, tu cuius-€quam denique hominis popularis mentionem facis, qui non €modo suppliciis invisitatis sed etiam verborum crudelitate €inaudita violare libertatem huius populi, temptare mansuetu-€dinem, commutare disciplinam conatus es? Namque haec €tua, quae te, hominem clementem popularemque, delectant, @1 €'I, &7lictor&, &7conliga manvs&,' non modo huius libertatis €mansuetudinisque non sunt sed ne Romuli quidem aut €Numae Pompili; Tarquini, superbissimi atque crudelissimi €regis, ista sunt cruciatus carmina quae tu, homo lenis ac €popularis, libentissime commemoras: '&7Capvt obnvbito&, €&7arbori infelici svspendito&,' quae verba, Quirites, iam €pridem in hac re publica non solum tenebris vetustatis €verum etiam luce libertatis oppressa sunt. @@An vero, si actio ista popularis esset et si ullam partem €aequitatis haberet aut iuris, C. Gracchus eam reliquisset? €Scilicet tibi graviorem dolorem patrui tui mors attulit quam €C. Graccho fratris, et tibi acerbior eius patrui mors est €quem numquam vidisti quam illi eius fratris quicum concor-€dissime vixerat, et simili iure tu ulcisceris patrui mortem €atque ille persequeretur fratris, si ista ratione agere €voluisset, et par desiderium sui reliquit apud populum €Romanum Labienus iste, patruus vester, quisquis fuit, €ac Ti. Gracchus reliquerat. An pietas tua maior quam €[2C.]2 Gracchi, an animus, an consilium, an opes, an auctori-€tas, an eloquentia? quae si in illo minima fuissent, tamen prae tuis facultatibus maxima putarentur. Cum vero his €rebus omnibus C. Gracchus omnis vicerit, quantum inter-€vallum tandem inter te atque illum interiectum putas? €Sed moreretur prius acerbissima morte miliens [2C.]2 Gracchus þ´·´ÿï°±²ÿï‚ÒáâÐåòäÿïƒÃéãÿ˜…quam in eius contione carnifex consisteret; quem non €modo foro sed etiam caelo hoc ac spiritu censoriae leges €atque urbis domicilio carere voluerunt. Hic se popularem €dicere audet, me alienum a commodis vestris, cum iste @1 €omnis et suppliciorum et verborum acerbitates non ex €memoria vestra ac patrum vestrorum sed ex annalium €monumentis atque ex regum commentariis conquisierit, €ego omnibus meis opibus, omnibus consiliis, omnibus dictis €atque factis repugnarim et restiterim crudelitati? nisi forte €hanc condicionem vobis esse voltis quam servi, si libertatis €spem propositam non haberent, ferre nullo modo possent. Misera est ignominia iudiciorum publicorum, misera multa-€tio bonorum, miserum exsilium; sed tamen in omni calami-€tate retinetur aliquod vestigium libertatis. Mors denique €si proponitur, in libertate moriamur, carnifex vero et €obductio capitis et nomen ipsum crucis absit non modo €a corpore civium Romanorum sed etiam a cogitatione, €oculis, auribus. Harum enim omnium rerum non solum €eventus atque perpessio sed etiam condicio, exspectatio, €mentio ipsa denique indigna cive Romano atque homine €libero est. An vero servos nostros horum suppliciorum €omnium metu dominorum benignitas vindicta una liberat; €nos a verberibus, ab unco, a crucis denique terrore neque €res gestae neque acta aetas neque vestri honores vindica-bunt? Quam ob rem fateor atque etiam, Labiene, profiteor €et prae me fero te ex illa crudeli, importuna, non tribunicia €actione sed regia, meo consilio, virtute, auctoritate esse €depulsum. Qua tu in actione quamquam omnia exempla €maiorum, omnis leges, omnem auctoritatem senatus, omnis €religiones atque auspiciorum publica iura neglexisti, tamen €a me haec in hoc tam exiguo meo tempore non audies; €liberum tempus nobis dabitur ad istam disceptationem. @@Nunc de Saturnini crimine ac de clarissimi patrui @1 €tui morte dicemus. Arguis occisum esse a C. Rabirio €L. Saturninum. At id C. Rabirius multorum testimoniis, €Q. Hortensio copiosissime defendente, antea falsum esse €docuit; ego autem, si mihi esset integrum, susciperem €hoc crimen, agnoscerem, confiterer. Vtinam hanc mihi €facultatem causa concederet ut possem hoc praedicare, €C. Rabiri manu L. Saturninum, hostem populi Romani, €interfectum!_Nihil me clamor iste commovet sed conso-€latur, cum indicat esse quosdam civis imperitos sed non €multos. Numquam, mihi credite, populus Romanus hic €qui silet consulem me fecisset, si vestro clamore perturba-€tum iri arbitraretur. Quanto iam levior est acclamatio! €Quin continetis vocem indicem stultitiae vestrae, testem paucitatis!_Libenter, inquam, confiterer, si vere possem €aut etiam si mihi esset integrum, C. Rabiri manu €L. Saturninum esse occisum, et id facinus pulcherrimum €esse arbitrarer; sed, quoniam id facere non possum, con-€fitebor id quod ad laudem minus valebit, ad crimen non €minus. Confiteor interficiendi Saturnini causa C. Rabirium €arma cepisse. Quid est, Labiene? quam a me graviorem €confessionem aut quod in hunc maius crimen exspectas? €nisi vero interesse aliquid putas inter eum qui hominem €occidit, et eum qui cum telo occidendi hominis causa fuit. €Si interfici Saturninum nefas fuit, arma sumpta esse contra €Saturninum sine scelere non possunt; si arma iure sumpta €concedis, inter[2fectum iure concedas necesse est]2. @@Fit senatus consultum ut C. Marius L. Valerius consules €adhiberent tribunos pl. et praetores, quos eis videretur, @1 €operamque darent ut imperium populi Romani maie-€stasque conservaretur. Adhibent omnis tribunos pl. praeter €Saturninum, [2praetores]2 praeter Glauciam; qui rem publicam €salvam esse vellent, arma capere et se sequi iubent. Parent €omnes; ex aede Sancus armamentariisque publicis arma €populo Romano C. Mario consule distribuente dantur. €Hic iam, ut omittam cetera, de te ipso, Labiene, quaero. €Cum Saturninus Capitolium teneret armatus, esset una €C. Glaucia, C. Saufeius, etiam ille ex compedibus atque €ergastulo Gracchus; addam, quoniam ita vis, eodem €Q. Labienum, patruum tuum; in foro autem C. Marius €et L. Valerius Flaccus consules, post cunctus senatus, €atque ille senatus quem etiam vos ipsi, qui hos patres €conscriptos qui nunc sunt in invidiam vocatis, quo facilius €de hoc senatu detrahere possitis, [2laudare consuevistis,]2 cum €equester ordo_at quorum equitum, di immortales! €patrum nostrorum atque eius aetatis, qui tum magnam €partem rei publicae atque omnem dignitatem iudici-€orum tenebant,_cum omnes omnium ordinum homines €qui in salute rei publicae salutem suam repositam esse €arbitrabantur arma cepissent: quid tandem C. Rabirio faciendum fuit? De te ipso, inquam, Labiene, quaero. €Cum ad arma consules ex senatus consulto vocavissent, €cum armatus M. Aemilius, princeps senatus, in comitio €constitisset, qui cum ingredi vix posset, non ad inse-€quendum sibi tarditatem pedum sed ad fugiendum impedi-€mento fore putabat, cum denique Q. Scaevola confectus €senectute, perditus morbo, mancus et membris omnibus @1 €captus ac debilis, hastili nixus et animi vim et infirmi-€tatem corporis ostenderet, cum L. Metellus, Ser. Galba, €C. Serranus, P. Rutilius, C. Fimbria, Q. Catulus omnesque €qui tum erant consulares pro salute communi arma cepis-€sent, cum omnes praetores, cuncta nobilitas ac iuventus €accurreret, Cn. et L. Domitii, L. Crassus, Q. Mucius, €C. Claudius, M. Drusus, cum omnes Octavii, Metelli, Iulii, €Cassii, Catones, Pompeii, cum L. Philippus, L. Scipio, €cum M. Lepidus, cum D. Brutus, cum hic ipse P. Servilius, €quo tu imperatore, Labiene, meruisti, cum hic Q. Catulus, €admodum tum adulescens, cum hic C. Curio, cum denique €omnes clarissimi viri cum consulibus essent: quid tandem €C. Rabirium facere convenit? utrum inclusum atque €abditum latere in occulto atque ignaviam suam tenebrarum €ac parietum custodiis tegere, an in Capitolium pergere atque €ibi se cum tuo patruo et ceteris ad mortem propter vitae €turpitudinem confugientibus congregare, an cum Mario, €Scauro, Catulo, Metello, Scaevola, cum bonis denique omni-€bus coire non modo salutis verum etiam periculi societatem? Tu denique, Labiene, quid faceres tali in re ac tempore? €Cum ignaviae ratio te in fugam atque in latebras impelleret, €improbitas et furor L. Saturnini in Capitolium arcesseret, €consules ad patriae salutem ac libertatem vocarent, quam €tandem auctoritatem, quam vocem, cuius sectam sequi, €cuius imperio parere potissimum velles? 'Patruus,' inquit, €'meus cum Saturnino fuit.' Quid? pater quicum? quid? €propinqui vestri, equites Romani? quid? omnis prae-€fectura, regio, vicinitas vestra? quid? ager Picenus uni-€versus utrum tribunicium furorem, an consularem auctori-tatem secutus est? Equidem hoc adfirmo quod tu nunc €de tuo patruo praedicas, neminem umquam adhuc de se @1 €esse confessum; nemo est, inquam, inventus tam profli-€gatus, tam perditus, tam ab omni non modo honestate sed €etiam simulatione honestatis relictus, qui se in Capitolio fuisse €cum Saturnino fateretur. At fuit vester patruus. Fuerit, €et fuerit [2nulla]2 vi, nulla desperatione rerum suarum, nullis €domesticis volneribus coactus; induxerit eum L. Saturnini €familiaritas ut amicitiam patriae praeponeret; idcircone €oportuit C. Rabirium desciscere a re publica, non comparere €in illa armata multitudine bonorum, consulum voci atque imperio non oboedire? Atqui videmus haec in rerum €natura tria fuisse, ut aut cum Saturnino esset, aut cum €bonis, aut lateret. Latere mortis erat instar turpissimae, €cum Saturnino esse furoris et sceleris; virtus et honestas €et pudor cum consulibus esse cogebat. Hoc tu igitur in €crimen vocas, quod cum eis fuerit C. Rabirius quos €amentissimus fuisset si oppugnasset, turpissimus si reli-€quisset? At C. Decianus, de quo tu saepe commemoras, €quia, cum hominem omnibus insignem notis turpitudinis, €P. Furium, accusaret summo studio bonorum omnium, queri €est ausus in contione de morte Saturnini, condemnatus est, €et Sex. Titius, quod habuit imaginem L. Saturnini domi €suae, condemnatus est. Statuerunt equites Romani illo €iudicio improbum civem esse et non retinendum in civitate, €qui hominis hostilem in modum seditiosi imagine aut þ´·´ÿï°±²ÿï‚ÒáâÐåòäÿïƒÃéãÿ˜˜ˆmortem eius honestaret, aut desideria imperitorum miseri-€cordia commoveret, aut suam significaret imitandae improbi-tatis voluntatem. Itaque mihi mirum videtur unde hanc €tu, Labiene, imaginem quam habes inveneris; nam Sex. €Titio damnato qui istam habere auderet inventus est nemo. @1 €Quod tu si audisses aut si per aetatem scire potuisses, €numquam profecto istam imaginem quae domi posita €pestem atque exsilium Sex. Titio attulisset in rostra €atque in contionem attulisses, nec tuas umquam ratis €ad eos scopulos appulisses ad quos Sex. Titi adflictam €navem et in quibus C. Deciani naufragium fortunarum €videres. Sed in his rebus omnibus imprudentia laberis. €Causam enim suscepisti antiquiorem memoria tua, quae €causa ante mortua est quam tu natus es; et qua in causa €tute profecto fuisses, si per aetatem esse potuisses, eam causam in iudicium vocas. An non intellegis, primum quos €homines et qualis viros mortuos summi sceleris arguas, €deinde quot ex his qui vivunt eodem crimine in summum €periculum capitis arcessas? Nam si C. Rabirius fraudem €capitalem admisit quod arma contra L. Saturninum tulit, €huic quidem adferet aliquam deprecationem periculi aetas €illa qua tum fuit; Q. vero Catulum, patrem huius, in quo €summa sapientia, eximia virtus, singularis humanitas fuit, €M. Scaurum, illa gravitate, illo consilio, illa prudentia, duos €Mucios, L. Crassum, M. Antonium, qui tum extra urbem €cum praesidio fuit, quorum in hac civitate longe maxima €consilia atque ingenia fuerunt, ceteros pari dignitate prae-€ditos custodes gubernatoresque rei publicae quem ad modum mortuos defendemus? Quid de illis honestissimis €viris atque optimis civibus, equitibus Romanis, dicemus qui €tum una cum senatu salutem rei publicae defenderunt? €quid de tribunis aerariis ceterorumque ordinum omnium €hominibus qui tum arma pro communi libertate ceperunt? €Sed quid ego de eis omnibus qui consulari imperio parue-€runt loquor? de ipsorum consulum fama quid futurum est? @1 €L. Flaccum, hominem cum semper in re publica, tum in €magistratibus gerendis, in sacerdotio caerimoniisque qui-€bus praeerat diligentissimum, nefarii sceleris ac parricidi €mortuum condemnabimus? adiungemus ad hanc labem €ignominiamque mortis etiam C. Mari nomen? C. Marium, €quem vere patrem patriae, parentem, inquam, vestrae liber-€tatis atque huiusce rei publicae possumus dicere, sceleris ac parricidi nefarii mortuum condemnabimus? Etenim si €C. Rabirio, quod iit ad arma, crucem T. Labienus in campo €Martio defigendam putavit, quod tandem excogitabitur in €eum supplicium qui vocavit? Ac si fides Saturnino data €est, quod abs te saepissime dicitur, non eam C. Rabirius €sed C. Marius dedit, idemque violavit, si in fide non stetit. €Quae fides, Labiene, qui potuit sine senatus consulto dari? €Adeone hospes [2es]2 huiusce urbis, adeone ignarus disciplinae €consuetudinisque nostrae ut haec nescias, ut peregrinari in €aliena civitate, non in tua magistratum gerere videare? 'Quid iam ista C. Mario,' inquit, 'nocere possunt, quoniam €sensu et vita caret?' Itane vero? tantis in laboribus €C. Marius periculisque vixisset, si nihil longius quam €vitae termini postulabant spe atque animo de se et gloria €sua cogitasset? At, credo, cum innumerabilis hostium €copias in Italia fudisset atque obsidione rem publicam €liberasset, omnia sua secum una moritura arbitrabatur. €Non est ita, Quirites; neque quisquam nostrum in rei €publicae periculis cum laude ac virtute versatur quin spe €posteritatis fructuque ducatur. Itaque cum multis aliis de €causis virorum bonorum mentes divinae mihi atque aeternae €videntur esse, tum maxime quod optimi et sapientissimi €cuiusque animus ita praesentit in posterum ut nihil nisi @1 sempiternum spectare videatur. Quapropter equidem et €C. Mari et ceterorum virorum sapientissimorum ac fortissi-€morum civium mentis, quae mihi videntur ex hominum €vita ad deorum religionem et sanctimoniam demigrasse, €testor me pro illorum fama, gloria, memoria non secus ac €pro patriis fanis atque delubris propugnandum putare, ac, si €pro illorum laude mihi arma capienda essent, non minus €strenue caperem, quam illi pro communi salute ceperunt. €Etenim, Quirites, exiguum nobis vitae curriculum natura €circumscripsit, immensum gloriae. Qua re, si eos qui iam €de vita decesserunt ornabimus, iustiorem nobis mortis €condicionem relinquemus. Sed si illos, Labiene, quos €iam videre non possumus neglegis, ne his quidem quos vides consuli putas oportere? Neminem esse dico ex his €omnibus, qui illo die Romae fuerit, quem tu diem in €iudicium vocas, pubesque tum fuerit, quin arma ceperit, €quin consules secutus sit. Omnes ei quorum tu ex aetate €coniecturam facere potes quid tum fecerint abs te capitis €C. Rabiri nomine citantur. At occidit Saturninum Rabirius. €Vtinam fecisset! non supplicium deprecarer sed praemium €postularem. Etenim, si Scaevae, servo Q. Crotonis, qui €occidit L. Saturninum, libertas data est, quod equiti €Romano praemium dari par fuisset? et, si C. Marius, quod €fistulas quibus aqua suppeditabatur Iovis Optimi Maximi €templis ac sedibus praecidi imperarat, quod in clivo €Capitolino improborum civium * * * @1 ôÿ@@@@{1FRAGMENTA}1 ïãæòáçíåîôá åø Ð åäéôáÿáú@@* * * aret. Itaque non senatus in ea causa cognoscenda €me agente diligentior aut inclementior fuit quam vos €universi, cum orbis terrae distributionem atque illum ipsum €agrum Campanum animis, manibus, vocibus re[2pudiavistis]2. @@Idem ego quod is qui auctor huius iudicii [2est]2 clamo, €praedico, denuntio. Nullus est reliquus rex, nulla gens, €nulla natio quam pertimescatis; nullum adventicium, €nullum extraneum malum est qu[2od insi]2nuare in han[2c rem €publicam pos]2sit. Si immorta[2lem]2 hanc civitate[2m esse]2 voltis, €si aeter[2num hoc]2 imperium, si g[2loriam]2 sempiternam [2manere]2, €nobis a nostris [2cupi]2ditatibus, a tu[2rbulen]2tis hominibus [2atque €no]2varum rerum [2cupidis, ab intestinis malis]2, a domesticis co[2nsiliis]2 est cavendum. Hisce autem m[2alis mag]2num €praesid[2ium vo]2bis maiores ve[2stri re]2liquerunt, vo[2cem]2 illam €consulis: 'qui [2rem publicam]2 salvam esse [2vellent]2.' Huic €voci fave[2te, Quirites, neque v]2estro iudicio [2abstu]2leritis mihi €. . . . . . neque eripueri[2tis rei publicae]2 spem liberta[2tis, sp]2em salutis, spem [2digni]2tatis. [2Quid fac]2erem, si T. Labie[2nus c]2aedem €civium [2fecis]2set ut L. Satur[2ninus]2, si carcerem re[2fregi]2sset, si €Capitoli[2um cum armatis occupa]2visset? Facerem [2idem qu]2od €C. Marius fe[2cit, a]2d senatum re[2ferr]2em, vos ad rem publicam €[2defe]2ndendam co[2hort]2arer, armatus [2ipse]2 vobiscum ar[2mato]2 €obsisterem. [2Nunc]2 quoniam armorum suspicio nulla est, €tela non video, non vis, non caedes, non Capitoli atque €arcis obsessio est, sed accusatio perniciosa, iudicium acer-€bum, res tota a tribuno pl. suscepta contra rem publicam, €non vos ad arma vocan[2dos esse, verum]2 ad suffragia cohor- @1 €tandos contra oppugnationem vestrae maiestatis putavi. €Itaque nunc vos omnis oro atque obtestor hortorque. Non €ita mos est, consulem es * * * @@* * * [2t]2imet; qui hasce ore adverso pro re publica cicatrices €ac notas virtutis accepit, is ne quod accipiat famae volnus €perhorrescit; quem numquam incursiones hostium loco €movere potuerunt, is nunc impetum civium, [2c]2ui n[2e]2cessario cedendum est, perhorrescit. [2N]2eque a vobis iam bene €[2v]2ivendi sed hones[2t]2e moriendi facul[2t]2atem petit, neque tam €[2u]2t domo sua frua[2t]2ur quam ne patrio [2s]2epulcro privetur €laborat. Nihil al[2iud]2 iam vos orat atque [2ob]2secrat nisi uti €n[2e se]2 legitimo funer[2e et]2 domestica mor[2te]2 privetis, ut eum €[2qui]2 pro patria nu[2llum]2 umquam mor[2tis pe]2riculum fugit [2in]2 €patria mori pati[2amini]2. @@Dixi ad id tempus q[2uod]2 mihi a tribuno pl. pra[2esti]2tutum €est; a vob[2is peto]2 quaesoque ut ha[2nc me]2am defension[2em]2 €pro amici pericu[2lo fi]2delem, pro rei publicae salu[2te]2 consu-€larem pu[2te]2tis. š¦á¨æò©ÿïãÓåòö® ¦³Á®¦ ±®±³ÿâú@@et cum universo populo Romano, €tum vero equestri ordini longe carissimus. @1 þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¡Ÿôÿ@@@@{1ORATIO €@@@@QVA L. CATILINAM EMISIT €@@@@IN SENATV HABITA}1 ‘@@Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? €quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? quem ad finem €sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum €praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, €nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus €habendi senatus locus, nihil horum ora voltusque move-€runt? Patere tua consilia non sentis, constrictam iam €horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non €vides? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi €fueris, quos convocaveris, quid consili ceperis quem no-strum ignorare arbitraris? O tempora, o mores! Senatus €haec intellegit, consul videt; hic tamen vivit. Vivit? immo €vero etiam in senatum venit, fit publici consili particeps, €notat et designat oculis ad caedem unum quemque no-€strum. Nos autem fortes viri satis facere rei publicae €videmur, si istius furorem ac tela vitamus. Ad mortem te, €Catilina, duci iussu consulis iam pridem oportebat, in te €conferri pestem quam tu in nos omnis iam diu machinaris. An vero vir amplissimus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. €Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae @1 €privatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede atque €incendiis vastare cupientem nos consules perferemus? Nam €illa nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Sp. €Maelium novis rebus studentem manu sua occidit. Fuit, €fuit ista quondam in hac re publica virtus ut viri fortes €acrioribus suppliciis civem perniciosum quam acerbissimum €hostem coercerent. Habemus senatus consultum in te, €Catilina, vehemens et grave, non deest rei publicae consi-€lium neque auctoritas huius ordinis: nos, nos, dico aperte, consules desumus. Decrevit quondam senatus uti L. Opi-€mius consul videret ne quid res publica detrimenti caperet: €nox nulla intercessit: interfectus est propter quasdam sedi-€tionum suspiciones C. Gracchus, clarissimo patre, avo, €maioribus, occisus est cum liberis M. Fulvius consularis. €Simili senatus consulto C. Mario et L. Valerio consulibus €est permissa res publica: num unum diem postea L. Satur-€ninum tribunum plebis et C. Servilium praetorem mors ac €rei publicae poena remorata est? At vero nos vicesimum €iam diem patimur hebescere aciem horum auctoritatis. €Habemus enim eius modi senatus consultum, verum inclu-€sum in tabulis, tamquam in vagina reconditum, quo ex €senatus consulto confestim te interfectum esse, Catilina, €convenit. Vivis, et vivis non ad deponendam, sed ad con-€firmandam audaciam. Cupio, patres conscripti, me esse €clementem, cupio in tantis rei publicae periculis non dis-€solutum videri, sed iam me ipse inertiae nequitiaeque con-demno. Castra sunt in Italia contra populum Romanum €in Etruriae faucibus conlocata, crescit in dies singulos @1 €hostium numerus; eorum autem castrorum imperatorem €ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu €videtis intestinam aliquam cotidie perniciem rei publicae €molientem. Si te iam, Catilina, comprehendi, si interfici €iussero, credo, erit verendum mihi ne non hoc potius €omnes boni serius a me quam quisquam crudelius factum €esse dicat. Verum ego hoc quod iam pridem factum esse €oportuit certa de causa nondum adducor ut faciam. Tum €denique interficiere, cum iam nemo tam improbus, tam €perditus, tam tui similis inveniri poterit qui id non iure factum esse fateatur. Quam diu quisquam erit qui te €defendere audeat, vives, et vives ita ut nunc vivis, multis €meis et firmis praesidiis obsessus ne commovere te contra €rem publicam possis. Multorum te etiam oculi et aures €non sentientem, sicut adhuc fecerunt, speculabuntur atque €custodient. €@@Etenim quid est, Catilina, quod iam amplius exspectes, €si neque nox tenebris obscurare coetus nefarios nec privata €domus parietibus continere voces coniurationis tuae potest, €si inlustrantur, si erumpunt omnia? Muta iam istam men-€tem, mihi crede, obliviscere caedis atque incendiorum. €Teneris undique; luce sunt clariora nobis tua consilia omnia, quae iam mecum licet recognoscas. Meministine €me ante diem &7xii& Kalendas Novembris dicere in senatu €fore in armis certo die, qui dies futurus esset ante diem &7vi& €Kal. Novembris, C. Manlium, audaciae satellitem atque €administrum tuae? Num me fefellit, Catilina, non modo €res tanta tam atrox tamque incredibilis, verum, id quod €multo magis est admirandum, dies? Dixi ego idem in @1 €senatu caedem te optimatium contulisse in ante diem &7v& €Kalendas Novembris, tum cum multi principes civitatis €Roma non tam sui conservandi quam tuorum consiliorum €reprimendorum causa profugerunt. Num infitiari potes €te illo ipso die meis praesidiis, mea diligentia circum-€clusum commovere te contra rem publicam non potuisse, €cum tu discessu ceterorum nostra tamen qui remansis-semus caede contentum te esse dicebas? Quid? cum €te Praeneste Kalendis ipsis Novembribus occupaturum €nocturno impetu esse confideres, sensistin illam coloniam €meo iussu meis praesidiis, custodiis, vigiliis esse munitam? €Nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas quod [2non]2 ego €non modo audiam sed etiam videam planeque sentiam. €Recognosce mecum tandem noctem illam superiorem; iam €intelleges multo me vigilare acrius ad salutem quam te ad €perniciem rei publicae. Dico te priore nocte venisse inter €falcarios_non agam obscure_in M. Laecae domum; con-€venisse eodem compluris eiusdem amentiae scelerisque €socios. Num negare audes? quid taces? Convincam, si €negas. Video enim esse hic in senatu quosdam qui tecum una fuerunt. O di immortales! ubinam gentium sumus? €quam rem publicam habemus? in qua urbe vivimus? Hic, €hic sunt in nostro numero, patres conscripti, in hoc orbis €terrae sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro €omnium interitu, qui de huius urbis atque adeo de orbis €terrarum exitio cogitent. Hos ego video consul et de re €publica sententiam rogo, et quos ferro trucidari oportebat, €eos nondum voce volnero! Fuisti igitur apud Laecam illa @1 €nocte, Catilina, distribuisti partis Italiae, statuisti quo quem-€que proficisci placeret, delegisti quos Romae relinqueres, €quos tecum educeres, discripsisti urbis partis ad incendia, €confirmasti te ipsum iam esse exiturum, dixisti paulum tibi €esse etiam nunc morae, quod ego viverem. Reperti sunt €duo equites Romani qui te ista cura liberarent et se illa ipsa €nocte paulo ante lucem me in meo lecto interfecturos esse pollicerentur. Haec ego omnia vixdum etiam coetu vestro €dimisso comperi; domum meam maioribus praesidiis mu-€nivi atque firmavi, exclusi eos quos tu ad me salutatum €mane miseras, cum illi ipsi venissent quos ego iam multis €ac summis viris ad me id temporis venturos esse prae-€dixeram. €@@Quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti: egredere €aliquando ex urbe; patent portae; proficiscere. Nimium €diu te imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. €Educ tecum etiam omnis tuos, si minus, quam plurimos; €purga urbem. Magno me metu liberaveris, modo inter me €atque te murus intersit. Nobiscum versari iam diutius non potes; non feram, non patiar, non sinam. Magna dis im-€mortalibus habenda est atque huic ipsi Iovi Statori, anti-€quissimo custodi huius urbis, gratia, quod hanc tam taetram, €tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem totiens €iam effugimus. Non est saepius in uno homine summa salus €periclitanda rei publicae. Quam diu mihi consuli designato, €Catilina, insidiatus es, non publico me praesidio, sed privata €diligentia defendi. Cum proximis comitiis consularibus me €consulem in campo et competitores tuos interficere voluisti, €compressi conatus tuos nefarios amicorum praesidio et €copiis nullo tumultu publice concitato; denique, quotiens- @1 €cumque me petisti, per me tibi obstiti, quamquam videbam €perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse coniunctam. Nunc iam aperte rem publicam universam €petis, templa deorum immortalium, tecta urbis, vitam om-€nium civium, Italiam totam ad exitium et vastitatem vocas. €Qua re, quoniam id quod est primum, et quod huius €imperi disciplinaeque maiorum proprium est, facere non-€dum audeo, faciam id quod est ad severitatem lenius, ad þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¡˜Œ‡communem salutem utilius. Nam si te interfici iussero, €residebit in re publica reliqua coniuratorum manus; sin tu, €quod te iam dudum hortor, exieris, exhaurietur ex urbe €tuorum comitum magna et perniciosa sentina rei publicae. Quid est, Catilina? num dubitas id me imperante facere €quod iam tua sponte faciebas? Exire ex urbe iubet consul €hostem. Interrogas me, num in exsilium? Non iubeo, €sed, si me consulis, suadeo. Quid est enim, Catilina, quod €te iam in hac urbe delectare possit? in qua nemo est extra €istam coniurationem perditorum hominum qui te non €metuat, nemo qui non oderit. Quae nota domesticae turpi-€tudinis non inusta vitae tuae est? quod privatarum rerum €dedecus non haeret in fama? quae libido ab oculis, quod €facinus a manibus umquam tuis, quod flagitium a toto €corpore afuit? cui tu adulescentulo quem corruptelarum €inlecebris inretisses non aut ad audaciam ferrum aut ad libidinem facem praetulisti? Quid vero? nuper cum morte €superioris uxoris novis nuptiis locum vacuefecisses, nonne €etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulavisti? quod €ego praetermitto et facile patior sileri, ne in hac civitate €tanti facinoris immanitas aut exstitisse aut non vindicata @1 €esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum quas €omnis proximis Idibus tibi impendere senties: ad illa venio €quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, non ad €domesticam tuam difficultatem ac turpitudinem, sed ad €summam rem publicam atque ad omnium nostrum vitam salutemque pertinent. Potestne tibi haec lux, Catilina, €aut huius caeli spiritus esse iucundus, cum scias esse €horum neminem qui nesciat te pridie Kalendas Ianuarias €Lepido et Tullo consulibus stetisse in comitio cum telo, €manum consulum et principum civitatis interficiendorum €causa paravisse, sceleri ac furori tuo non mentem aliquam €aut timorem tuum sed Fortunam populi Romani obstitisse? €Ac iam illa omitto_neque enim sunt aut obscura aut non €multa commissa postea_quotiens tu me designatum, quo-€tiens vero consulem interficere conatus es! quot ego tuas €petitiones ita coniectas ut vitari posse non viderentur parva €quadam declinatione et, ut aiunt, corpore effugi! Nihil €agis, nihil adsequeris, neque tamen conari ac velle desistis. Quotiens iam tibi extorta est ista sica de manibus, quotiens €excidit casu aliquo et elapsa est! Quae quidem quibus abs €te initiata sacris ac devota sit nescio, quod eam necesse €putas esse in consulis corpore defigere. Nunc vero quae €tua est ista vita? Sic enim iam tecum loquar, non ut odio €permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, quae €tibi nulla debetur. Venisti paulo ante in senatum. Quis te €ex hac tanta frequentia, tot ex tuis amicis ac necessariis salu-€tavit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini, vocis @1 €exspectas contumeliam, cum sis gravissimo iudicio tacitur-€nitatis oppressus? Quid, quod adventu tuo ista subsellia €vacuefacta sunt, quod omnes consulares qui tibi persaepe ad €caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti, partem istam €subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo tibi ferendum putas? Servi mehercule mei si me €isto pacto metuerent ut te metuunt omnes cives tui, domum €meam relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris? €et si me meis civibus iniuria suspectum tam graviter atque €offensum viderem, carere me aspectu civium quam infestis €omnium oculis conspici mallem: tu, cum conscientia scele-€rum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam diu €tibi debitum, dubitas quorum mentis sensusque volneras, €eorum aspectum praesentiamque vitare? Si te parentes €timerent atque odissent tui neque eos ratione ulla placare €posses, ut opinor, ab eorum oculis aliquo concederes. Nunc €te patria, quae communis est parens omnium nostrum, odit €ac metuit et iam diu nihil te iudicat nisi de parricidio suo €cogitare: huius tu neque auctoritatem verebere nec iudi-cium sequere nec vim pertimesces? Quae tecum, Catilina, €sic agit et quodam modo tacita loquitur: 'Nullum iam ali-€quot annis facinus exstitit nisi per te, nullum flagitium sine €te; tibi uni multorum civium neces, tibi vexatio direptioque €sociorum impunita fuit ac libera; tu non solum ad negle-€gendas leges et quaestiones verum etiam ad evertendas €perfringendasque valuisti. Superiora illa, quamquam ferenda €non fuerunt, tamen ut potui tuli; nunc vero me totam esse €in metu propter unum te, quicquid increpuerit, Catilinam €timeri, nullum videri contra me consilium iniri posse quod @1 €a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. Quam ob rem €discede atque hunc mihi timorem eripe; si est verus, ne €opprimar, sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam.' Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare €debeat, etiam si vim adhibere non possit? Quid, quod €tu te in custodiam dedisti, quod vitandae suspicionis €causa ad M'. Lepidum te habitare velle dixisti? A quo €non receptus etiam ad me venire ausus es, atque ut €domi meae te adservarem rogasti. Cum a me quoque €id responsum tulisses, me nullo modo posse isdem parie-€tibus tuto esse tecum, quia magno in periculo essem €quod isdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum €praetorem venisti. A quo repudiatus ad sodalem tuum, €virum optimum, M. Metellum demigrasti, quem tu vide-€licet et ad custodiendum te diligentissimum et ad su-€spicandum sagacissimum et ad vindicandum fortissimum €fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a €vinculis abesse debere qui se ipse iam dignum custodia iudicarit? Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori €aequo animo non potes, abire in aliquas terras et vitam €istam multis suppliciis iustis debitisque ereptam fugae soli-€tudinique mandare? €@@'Refer' inquis 'ad senatum'; id enim postulas et, si hic €ordo placere sibi decreverit te ire in exsilium, obtempera-€turum te esse dicis. Non referam, id quod abhorret a meis €moribus, et tamen faciam ut intellegas quid hi de te €sentiant. Egredere ex urbe, Catilina, libera rem publicam €metu, in exsilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. €Quid est? ecquid attendis, ecquid animadvertis horum silen- @1 €tium? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum perspicis? At €si hoc idem huic adulescenti optimo P. Sestio, si fortissimo €viro M. Marcello dixissem, iam mihi consuli hoc ipso in €templo senatus iure optimo vim et manus intulisset. De te €autem, Catilina, cum quiescunt, probant, cum patiuntur, €decernunt, cum tacent, clamant, neque hi solum quorum €tibi auctoritas est videlicet cara, vita vilissima, sed etiam €illi equites Romani, honestissimi atque optimi viri, ceterique €fortissimi cives qui circumstant senatum, quorum tu et €frequentiam videre et studia perspicere et voces paulo ante €exaudire potuisti. Quorum ego vix abs te iam diu manus €ac tela contineo, eosdem facile adducam ut te haec quae €vastare iam pridem studes relinquentem usque ad portas €prosequantur. @@Quamquam quid loquor? te ut ulla res frangat, tu ut €umquam te corrigas, tu ut ullam fugam meditere, tu ut €ullum exsilium cogites? Vtinam tibi istam mentem di im-€mortales duint! tametsi video, si mea voce perterritus ire €in exsilium animum induxeris, quanta tempestas invidiae €nobis, si minus in praesens tempus recenti memoria scele-€rum tuorum, at in posteritatem impendeat. Sed est tanti, €dum modo tua ista sit privata calamitas et a rei publicae €periculis seiungatur. Sed tu ut vitiis tuis commoveare, ut €legum poenas pertimescas, ut temporibus rei publicae cedas €non est postulandum. Neque enim is es, Catilina, ut te €aut pudor a turpitudine aut metus a periculo aut ratio a furore revocarit. Quam ob rem, ut saepe iam dixi, profi-€ciscere ac, si mihi inimico, ut praedicas, tuo conflare vis @1 €invidiam, recta perge in exsilium; vix feram sermones €hominum, si id feceris, vix molem istius invidiae, si in ex-€silium iussu consulis iveris, sustinebo. Sin autem servire €meae laudi et gloriae mavis, egredere cum importuna scelera-€torum manu, confer te ad Manlium, concita perditos civis, €secerne te a bonis, infer patriae bellum, exsulta impio latro-€cinio, ut a me non eiectus ad alienos, sed invitatus ad tuos þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¡˜˜isse videaris. Quamquam quid ego te invitem, a quo iam €sciam esse praemissos qui tibi ad forum Aurelium praesto-€larentur armati, cui sciam pactam et constitutam cum €Manlio diem, a quo etiam aquilam illam argenteam quam €tibi ac tuis omnibus confido perniciosam ac funestam futu-€ram, cui domi tuae sacrarium sceleratum constitutum fuit, €sciam esse praemissam? Tu ut illa carere diutius possis €quam venerari ad caedem proficiscens solebas, a cuius €altaribus saepe istam impiam dexteram ad necem civium transtulisti? Ibis tandem aliquando quo te iam pridem €tua ista cupiditas effrenata ac furiosa rapiebat; neque enim €tibi haec res adfert dolorem, sed quandam incredibilem €voluptatem. Ad hanc te amentiam natura peperit, voluntas €exercuit, fortuna servavit. Numquam tu non modo otium €sed ne bellum quidem nisi nefarium concupisti. Nactus €es ex perditis atque ab omni non modo fortuna verum etiam spe derelictis conflatam improborum manum. Hic €tu qua laetitia perfruere, quibus gaudiis exsultabis, quanta in €voluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum neque €audies virum bonum quemquam neque videbis! Ad huius €vitae studium meditati illi sunt qui feruntur labores tui, €iacere humi non solum ad obsidendum stuprum verum @1 €etiam ad facinus obeundum, vigilare non solum insidiantem €somno maritorum verum etiam bonis otiosorum. Habes €ubi ostentes tuam illam praeclaram patientiam famis, frigoris, €inopiae rerum omnium quibus te brevi tempore confectum esse senties. Tantum profeci, cum te a consulatu reppuli, €ut exsul potius temptare quam consul vexare rem publicam €posses, atque ut id quod esset a te scelerate susceptum €latrocinium potius quam bellum nominaretur. €@@Nunc, ut a me, patres conscripti, quandam prope iustam €patriae querimoniam detester ac deprecer, percipite, quaeso, €diligenter quae dicam, et ea penitus animis vestris menti-€busque mandate. Etenim si mecum patria, quae mihi vita €mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica €loquatur: 'M. Tulli, quid agis? Tune eum quem esse €hostem comperisti, quem ducem belli futurum vides, quem €exspectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem €sceleris, principem coniurationis, evocatorem servorum et €civium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus €ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur? Nonne €hunc in vincla duci, non ad mortem rapi, non summo sup-€plicio mactari imperabis? Quid tandem te impedit? mosne maiorum? At persaepe etiam privati in hac re publica €perniciosos civis morte multarunt. An leges quae de €civium Romanorum supplicio rogatae sunt? At numquam €in hac urbe qui a re publica defecerunt civium iura tenue-€runt. An invidiam posteritatis times? Praeclaram vero €populo Romano refers gratiam qui te, hominem per te co-€gnitum, nulla commendatione maiorum tam mature ad sum-€mum imperium per omnis honorum gradus extulit, si propter @1 €invidiam aut alicuius periculi metum salutem civium tuorum neglegis. Sed si quis est invidiae metus, non est vehemen-€tius severitatis ac fortitudinis invidia quam inertiae ac ne-€quitiae pertimescenda. An, cum bello vastabitur Italia, €vexabuntur urbes, tecta ardebunt, tum te non existimas €invidiae incendio conflagraturum?' His ego sanctissimis €rei publicae vocibus et eorum hominum qui hoc idem €sentiunt mentibus pauca respondebo. Ego, si hoc opti-€mum factu iudicarem, patres conscripti, Catilinam morte €multari, unius usuram horae gladiatori isti ad vivendum non €dedissem. Etenim si summi viri et clarissimi cives Satur-€nini et Gracchorum et Flacci et superiorum complurium €sanguine non modo se non contaminarunt sed etiam hone-€starunt, certe verendum mihi non erat ne quid hoc parricida €civium interfecto invidiae mihi in posteritatem redundaret. €Quod si ea mihi maxime impenderet, tamen hoc animo fui €semper ut invidiam virtute partam gloriam, non invidiam putarem. Quamquam non nulli sunt in hoc ordine qui €aut ea quae imminent non videant aut ea quae vident €dissimulent; qui spem Catilinae mollibus sententiis aluerunt €coniurationemque nascentem non credendo conroborave-€runt; quorum auctoritate multi non solum improbi verum €etiam imperiti, si in hunc animadvertissem, crudeliter et €regie factum esse dicerent. Nunc intellego, si iste, quo €intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tam stul-€tum fore qui non videat coniurationem esse factam, nemi-€nem tam improbum qui non fateatur. Hoc autem uno €interfecto intellego hanc rei publicae pestem paulisper €reprimi, non in perpetuum comprimi posse. Quod si sese @1 €eiecerit secumque suos eduxerit et eodem ceteros undique €conlectos naufragos adgregarit, exstinguetur atque delebitur €non modo haec tam adulta rei publicae pestis verum etiam stirps ac semen malorum omnium. Etenim iam diu, patres €conscripti, in his periculis coniurationis insidiisque versamur, €sed nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris et €audaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. Nunc €si ex tanto latrocinio iste unus tolletur, videbimur fortasse €ad breve quoddam tempus cura et metu esse relevati, peri-€culum autem residebit et erit inclusum penitus in venis €atque in visceribus rei publicae. Vt saepe homines aegri €morbo gravi, cum aestu febrique iactantur, si aquam gelidam €biberunt, primo relevari videntur, deinde multo gravius €vehementiusque adflictantur, sic hic morbus qui est in re €publica relevatus istius poena vehementius reliquis vivis ingravescet. Qua re secedant improbi, secernant se a €bonis, unum in locum congregentur, muro denique, quod €saepe iam dixi, secernantur a nobis; desinant insidiari €domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, €obsidere cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflam-€mandam urbem comparare; sit denique inscriptum in fronte €unius cuiusque quid de re publica sentiat. Polliceor hoc €vobis, patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore €diligentiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equiti-€bus Romanis virtutem, tantam in omnibus bonis consensio-€nem ut Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata, €oppressa, vindicata esse videatis. @@Hisce ominibus, Catilina, cum summa rei publicae salute, €cum tua peste ac pernicie cumque eorum exitio qui se €tecum omni scelere parricidioque iunxerunt, proficiscere @1 €ad impium bellum ac nefarium. Tu, Iuppiter, qui isdem €quibus haec urbs auspiciis a Romulo es constitutus, €quem Statorem huius urbis atque imperi vere nominamus, €hunc et huius socios a tuis ceterisque templis, a tectis urbis €ac moenibus, a vita fortunisque civium omnium arcebis et €homines bonorum inimicos, hostis patriae, latrones Italiae €scelerum foedere inter se ac nefaria societate coniunctos €aeternis suppliciis vivos mortuosque mactabis. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN L. CATILINAM ORATIO SECVNDA €@@@@HABITA AD POPVLVM}1 ‘@@Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam, furentem €audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molien-€tem, vobis atque huic urbi ferro flammaque minitantem €ex urbe vel eiecimus vel emisimus vel ipsum egredientem €verbis prosecuti sumus. Abiit, excessit, evasit, erupit. €Nulla iam pernicies a monstro illo atque prodigio moeni-€bus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem €unum huius belli domestici ducem sine controversia vici-€mus. Non enim iam inter latera nostra sica illa versabitur, €non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra €domesticos parietes pertimescemus. Loco ille motus est, €cum est ex urbe depulsus. Palam iam cum hoste nullo €impediente bellum iustum geremus. Sine dubio perdidi-€mus hominem magnificeque vicimus, cum illum ex occultis insidiis in apertum latrocinium coniecimus. Quod vero €non cruentum mucronem, ut voluit, extulit, quod vivis nobis €egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod €incolumis civis, quod stantem urbem reliquit, quanto tandem €illum maerore esse adflictum et profligatum putatis? Iacet €ille nunc prostratus, Quirites, et se perculsum atque ab-€iectum esse sentit et retorquet oculos profecto saepe ad @1 €hanc urbem quam e suis faucibus ereptam esse luget: quae €quidem mihi laetari videtur, quod tantam pestem evomuerit €forasque proiecerit. þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¢“@@Ac si quis est talis qualis esse omnis oportebat, qui in €hoc ipso in quo exsultat et triumphat oratio mea me €vehementer accuset, quod tam capitalem hostem non com-€prehenderim potius quam emiserim, non est ista mea culpa, €Quirites, sed temporum. Interfectum esse L. Catilinam et €gravissimo supplicio adfectum iam pridem oportebat, idque €a me et mos maiorum et huius imperi severitas et res pu-€blica postulabat. Sed quam multos fuisse putatis qui quae €ego deferrem non crederent, quam multos qui propter stulti-€tiam non putarent, quam multos qui etiam defenderent, €quam multos qui propter improbitatem faverent? Ac si €illo sublato depelli a vobis omne periculum iudicarem, iam €pridem ego L. Catilinam non modo invidiae meae verum etiam vitae periculo sustulissem. Sed cum viderem, ne €vobis quidem omnibus etiam tum re probata si illum, ut €erat meritus, morte multassem, fore ut eius socios invidia €oppressus persequi non possem, rem huc deduxi ut tum €palam pugnare possetis cum hostem aperte videretis. Quem €quidem ego hostem, Quirites, quam vehementer foris esse €timendum putem, licet hinc intellegatis, quod etiam illud €moleste fero quod ex urbe parum comitatus exierit. €Vtinam ille omnis secum suas copias eduxisset! Tongilium €mihi eduxit quem amare in praetexta coeperat, Publicium @1 €et Minucium quorum aes alienum contractum in popina €nullum rei publicae motum adferre poterat: reliquit quos €viros, quanto aere alieno, quam valentis, quam nobilis! Itaque ego illum exercitum prae Gallicanis legionibus et €hoc dilectu quem in agro Piceno et Gallico Q. Metellus €habuit, et his copiis quae a nobis cotidie comparantur, €magno opere contemno, conlectum ex senibus desperatis, €ex agresti luxuria, ex rusticis decoctoribus, ex eis qui vadi-€monia deserere quam illum exercitum maluerunt; quibus ego €non modo si aciem exercitus nostri, verum etiam si edictum €praetoris ostendero, concident. Hos quos video volitare in €foro, quos stare ad curiam, quos etiam in senatum venire, €qui nitent unguentis, qui fulgent purpura, mallem secum €suos milites eduxisset: qui si hic permanent, mementote €non tam exercitum illum esse nobis quam hos qui exer-€citum deseruerunt pertimescendos. Atque hoc etiam sunt €timendi magis quod quid cogitent me scire sentiunt neque tamen permoventur. Video cui sit Apulia attributa, quis €habeat Etruriam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, €quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum €depoposcerit. Omnia superioris noctis consilia ad me per-€lata esse sentiunt; patefeci in senatu hesterno die; Catilina €ipse pertimuit, profugit: hi quid exspectant? Ne illi vehe-€menter errant, si illam meam pristinam lenitatem perpetuam €sperant futuram. €@@Quod exspectavi, iam sum adsecutus ut vos omnes factam €esse aperte coniurationem contra rem publicam videretis; €nisi vero si quis est qui Catilinae similis cum Catilina sen-€tire non putet. Non est iam lenitati locus; severitatem €res ipsa flagitat. Vnum etiam nunc concedam: exeant, €proficiscantur, ne patiantur desiderio sui Catilinam miserum @1 €tabescere. Demonstrabo iter: Aurelia via profectus est; si accelerare volent, ad vesperam consequentur. O fortunatam €rem publicam, si quidem hanc sentinam urbis eiecerit! Vno €me hercule Catilina exhausto levata mihi et recreata res €publica videtur. Quid enim mali aut sceleris fingi aut €cogitari potest quod non ille conceperit? quis tota Italia €veneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis par-€ricida, quis testamentorum subiector, quis circumscriptor, €quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis, €quis corruptor iuventutis, quis corruptus, quis perditus in-€veniri potest qui se cum Catilina non familiarissime vixisse €fateatur? quae caedes per hosce annos sine illo facta est, quod nefarium stuprum non per illum? Iam vero quae €tanta umquam in ullo iuventutis inlecebra fuit quanta in €illo? qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori flagi-€tiosissime serviebat, aliis fructum libidinum, aliis mortem €parentum non modo impellendo verum etiam adiuvando €pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe €verum etiam ex agris ingentem numerum perditorum ho-€minum conlegerat! Nemo non modo Romae sed ne ullo €quidem in angulo totius Italiae oppressus aere alieno fuit quem non ad hoc incredibile sceleris foedus asciverit. Atque €ut eius diversa studia in dissimili ratione perspicere possitis, €nemo est in ludo gladiatorio paulo ad facinus audacior qui €se non intimum Catilinae esse fateatur, nemo in scaena levior €et nequior qui se non eiusdem prope sodalem fuisse com-€memoret. Atque idem tamen stuprorum et scelerum exercita-€tione adsuefactus frigore et fame et siti et vigiliis perferendis €fortis ab istis praedicabatur, cum industriae subsidia atque in-strumenta virtutis in libidine audaciaque consumeret. Hunc @1 €vero si secuti erunt sui comites, si ex urbe exierint despe-€ratorum hominum flagitiosi greges, o nos beatos, o rem €publicam fortunatum, o praeclaram laudem consulatus mei! €Non enim iam sunt mediocres hominum libidines, non €humanae et tolerandae audaciae; nihil cogitant nisi caedem, €nisi incendia, nisi rapinas. Patrimonia sua profuderunt, €fortunas suas obligaverunt; res eos iam pridem, fides nuper €deficere coepit: eadem tamen illa quae erat in abundantia €libido permanet. Quod si in vino et alea comissationes €solum et scorta quaererent, essent illi quidem desperandi, €sed tamen essent ferendi: hoc vero quis ferre possit, inertis €homines fortissimis viris insidiari, stultissimos prudentis-€simis, ebrios sobriis, dormientis vigilantibus? qui mihi €accubantes in conviviis, complexi mulieres impudicas, vino €languidi, conferti cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, €debilitati stupris eructant sermonibus suis caedem bonorum atque urbis incendia. Quibus ego confido impendere fatum €aliquod et poenam iam diu improbitati, nequitiae, sceleri, €libidini debitam aut instare iam plane aut certe appropin-€quare. Quos si meus consulatus, quoniam sanare non €potest, sustulerit, non breve nescio quod tempus sed multa €saecula propagarit rei publicae. Nulla enim est natio quam €pertimescamus, nullus rex qui bellum populo Romano facere €possit. Omnia sunt externa unius virtute terra marique €pacata: domesticum bellum manet, intus insidiae sunt, intus €inclusum periculum est, intus est hostis. Cum luxuria no-€bis, cum amentia, cum scelere certandum est. Huic ego €me bello ducem profiteor, Quirites; suscipio inimicitias €hominum perditorum; quae sanari poterunt quacumque €ratione sanabo, quae resecanda erunt non patiar ad per-€niciem civitatis manere. Proinde aut exeant aut quiescant @1 €aut, si et in urbe et in eadem mente permanent, ea quae €merentur exspectent. @@At etiam sunt qui dicant, Quirites, a me eiectum esse €Catilinam. Quod ego si verbo adsequi possem, istos €ipsos eicerem qui haec loquuntur. Homo enim videlicet €timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non €potuit; simul atque ire in exsilium iussus est, paruit. €Quin hesterno die, cum domi meae paene interfectus €essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi, rem €omnem ad patres conscriptos detuli. Quo cum Cati-€lina venisset, quis eum senator appellavit, quis salutavit, €quis denique ita aspexit ut perditum civem ac non potius €ut importunissimum hostem? Quin etiam principes eius €ordinis partem illam subselliorum ad quam ille accesserat nudam atque inanem reliquerunt. Hic ego vehemens ille €consul qui verbo civis in exsilium eicio quaesivi a Catilina €in nocturno conventu ad M. Laecam fuisset necne. Cum €ille homo audacissimus conscientia convictus primo reti-€cuisset, patefeci cetera: quid ea nocte egisset, ubi fuisset, €quid in proximam constituisset, quem ad modum esset ei €ratio totius belli descripta edocui. Cum haesitaret, cum €teneretur, quaesivi quid dubitaret proficisci eo quo iam €pridem pararet, cum arma, cum securis, cum fascis, cum €tubas, cum signa militaria, cum aquilam illam argenteam €cui ille etiam sacrarium domi suae fecerat scirem esse prae-missam. In exsilium eiciebam quem iam ingressum esse €in bellum videram? Etenim, credo, Manlius iste centurio @1 þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¢˜Žƒqui in agro Faesulano castra posuit bellum populo Romano €suo nomine indixit, et illa castra nunc non Catilinam ducem €exspectant, et ille eiectus in exsilium se Massiliam, ut aiunt, €non in haec castra confert. O condicionem miseram €non modo administrandae verum etiam conservandae rei €publicae! Nunc si L. Catilina consiliis, laboribus, periculis €meis circumclusus ac debilitatus subito pertimuerit, sen-€tentiam mutaverit, deseruerit suos, consilium belli faciendi €abiecerit, et ex hoc cursu sceleris ac belli iter ad fugam €atque in exsilium converterit, non ille a me spoliatus armis €audaciae, non obstupefactus ac perterritus mea diligentia, €non de spe conatuque depulsus, sed indemnatus innocens €in exsilium eiectus a consule vi et minis esse dicetur: et €erunt qui illum, si hoc fecerit, non improbum sed miserum, €me non diligentissimum consulem sed crudelissimum tyran-num existimari velint! Est mihi tanti, Quirites, huius in-€vidiae falsae atque iniquae tempestatem subire, dum modo €a vobis huius horribilis belli ac nefarii periculum depellatur. €Dicatur sane eiectus esse a me, dum modo eat in exsilium. €Sed mihi credite, non est iturus. Numquam ego ab dis €immortalibus optabo, Quirites, invidiae meae relevandae €causa ut L. Catilinam ducere exercitum hostium atque in €armis volitare audiatis, sed triduo tamen audietis; multoque €magis illud timeo ne mihi sit invidiosum aliquando quod €illum emiserim potius quam quod eiecerim. Sed cum sint €homines qui illum, cum profectus sit, eiectum esse dicant, idem, si interfectus esset, quid dicerent? Quamquam isti €qui Catilinam Massiliam ire dictitant non tam hoc que-€runtur quam verentur. Nemo est istorum tam misericors €qui illum non ad Manlium quam ad Massiliensis ire malit. @1 €Ille autem, si me hercule hoc quod agit numquam antea €cogitasset, tamen latrocinantem se interfici mallet quam €exsulem vivere. Nunc vero, cum ei nihil adhuc praeter €ipsius voluntatem cogitationemque acciderit, nisi quod vivis €nobis Roma profectus est, optemus potius ut eat in exsilium €quam queramur. @@Sed cur tam diu de uno hoste loquimur et de eo hoste €qui iam fatetur se esse hostem, et quem, quia, quod semper €volui, murus interest, non timeo: de his qui dissimulant, €qui Romae remanent, qui nobiscum sunt nihil dicimus? €Quos quidem ego, si ullo modo fieri possit, non tam ulcisci €studeo quam sanare sibi ipsos, placare rei publicae, neque €id qua re fieri non possit, si iam me audire volent, intellego. €Exponam enim vobis, Quirites, ex quibus generibus homi-€num istae copiae comparentur; deinde singulis medicinam consili atque orationis meae, si quam potero, adferam. Vnum €genus est eorum qui magno in aere alieno maiores etiam €possessiones habent quarum amore adducti dissolvi nullo €modo possunt. Horum hominum species est honestissima €_sunt enim locupletes_voluntas vero et causa impudentis-€sima. Tu agris, tu aedificiis, tu argento, tu familia, tu €rebus omnibus ornatus et copiosus sis, et dubites de posses-€sione detrahere, adquirere ad fidem? Quid enim exspectas? €bellum? Quid ergo? in vastatione omnium tuas posses-€siones sacrosanctas futuras putes? an tabulas novas? Errant €qui istas a Catilina exspectant: meo beneficio tabulae novae €proferuntur, verum auctionariae; neque enim isti qui pos-€sessiones habent alia ratione ulla salvi esse possunt. Quod €si maturius facere voluissent neque, id quod stultissimum €est, certare cum usuris fructibus praediorum, et locupletiori-€bus his et melioribus civibus uteremur. Sed hosce homines @1 €minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia €possunt aut, si permanebunt, magis mihi videntur vota facturi contra rem publicam quam arma laturi. Alterum €genus est eorum qui, quamquam premuntur aere alieno, €dominationem tamen exspectant, rerum potiri volunt, ho-€nores quos quieta re publica desperant perturbata se €consequi posse arbitrantur. Quibus hoc praecipiendum €videtur, unum scilicet et idem quod reliquis omnibus, ut €desperent id quod conantur se consequi posse: primum €omnium me ipsum vigilare, adesse, providere rei publicae; €deinde magnos animos esse in bonis viris, magnam concor-€diam [2ordinum]2, maximam multitudinem, magnas praeterea €militum copias; deos denique immortalis huic invicto po-€pulo, clarissimo imperio, pulcherrimae urbi contra tantam €vim sceleris praesentis auxilium esse laturos. Quod si iam €sint id quod summo furore cupiunt adepti, num illi in €cinere urbis et in sanguine civium, quae mente conscelerata €ac nefaria concupiverunt, consules se aut dictatores aut €etiam reges sperant futuros? Non vident id se cupere quod, €si adepti sint, fugitivo alicui aut gladiatori concedi sit necesse? Tertium genus est aetate iam adfectum, sed €tamen exercitatione robustum; quo ex genere iste est Man-€lius cui nunc Catilina succedit. Hi sunt homines ex eis €coloniis quas Sulla constituit; quas ego universas civium €esse optimorum et fortissimorum virorum sentio, sed tamen €ei sunt coloni qui se [2in]2 insperatis ac repentinis pecuniis €sumptuosius insolentiusque iactarunt. Hi dum aedificant €tamquam beati, dum praediis lectis, familiis magnis, convi- @1 €viis apparatis delectantur, in tantum aes alienum inciderunt €ut, si salvi esse velint, Sulla sit eis ab inferis excitandus: €qui etiam non nullos agrestis homines tenuis atque egentis €in eandem illam spem rapinarum veterum impulerunt. Quos €ego utrosque in eodem genere praedatorum direptorumque €pono, sed eos hoc moneo, desinant furere ac proscriptiones €et dictaturas cogitare. Tantus enim illorum temporum dolor €inustus est civitati ut iam ista non modo homines sed ne pecudes quidem mihi passurae esse videantur. Quartum €genus est sane varium et mixtum et turbulentum; qui iam €pridem premuntur, qui numquam emergunt, qui partim €inertia, partim male gerendo negotio, partim etiam sumpti-€bus in vetere aere alieno vacillant, qui vadimoniis, iudiciis, €proscriptione bonorum defetigati permulti et ex urbe et ex €agris se in illa castra conferre dicuntur. Hosce ego non €tam milites acris quam infitiatores lentos esse arbitror. Qui €homines [2quam]2 primum, si stare non possunt, conruant, sed €ita ut non modo civitas sed ne vicini quidem proximi €sentiant. Nam illud non intellego quam ob rem, si vivere €honeste non possunt, perire turpiter velint, aut cur minore €dolore perituros se cum multis quam si soli pereant arbi-trentur. Quintum genus est parricidarum, sicariorum, deni-€que omnium facinerosorum. Quos ego a Catilina non €revoco; nam neque ab eo divelli possunt et pereant sane €in latrocinio, quoniam sunt ita multi ut eos carcer capere €non possit. Postremum autem genus est non solum nu-€mero verum etiam genere ipso atque vita quod proprium €Catilinae est, de eius dilectu, immo vero de complexu eius €ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbis aut bene €barbatos videtis, manicatis et talaribus tunicis, velis amictos, @1 €non togis; quorum omnis industria vitae et vigilandi labor in antelucanis cenis expromitur. In his gregibus omnes €aleatores, omnes adulteri, omnes impuri impudicique ver-€santur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et €amari neque saltare et cantare sed etiam sicas vibrare et €spargere venena didicerunt. Qui nisi exeunt, nisi pereunt, €etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica semi-€narium Catilinarum futurum. Verum tamen quid sibi isti €miseri volunt? num suas secum mulierculas sunt in castra €ducturi? Quem ad modum autem illis carere poterunt, his €praesertim iam noctibus? Quo autem pacto illi Appenni-€num atque illas pruinas ac nivis perferent? nisi idcirco se €facilius hiemem toleraturos putant, quod nudi in conviviis €saltare didicerunt. @@O bellum magno opere pertimescendum, cum hanc sit €habiturus Catilina scortorum cohortem praetoriam! In-€struite nunc, Quirites, contra has tam praeclaras Catilinae €copias vestra praesidia vestrosque exercitus. Et primum €gladiatori illi confecto et saucio consules imperatoresque €vestros opponite; deinde contra illam naufragorum eiectam €ac debilitatam manum florem totius Italiae ac robur educite. €Iam vero urbes coloniarum ac municipiorum respondebunt þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¢˜˜ˆ‰Catilinae tumulis silvestribus. Neque ego ceteras copias, €ornamenta, praesidia vestra cum illius latronis inopia atque egestate conferre debeo. Sed si, omissis his rebus quibus €nos suppeditamur, eget ille, senatu, equitibus Romanis, €urbe, aerario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, €exteris nationibus, si his rebus omissis causas ipsas quae €inter se confligunt contendere velimus, ex eo ipso quam €valde illi iaceant intellegere possumus. Ex hac enim parte €pudor pugnat, illinc petulantia; hinc pudicitia, illinc stu-€prum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas, illinc scelus; @1 €hinc constantia, illinc furor; hinc honestas, illinc turpitudo; €hinc continentia, illinc libido; hinc denique aequitas, tem-€perantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes certant cum €iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus; €postremo copia cum egestate, bona ratio cum perdita, mens €sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum €desperatione confligit. In eius modi certamine ac proelio €nonne, si hominum studia deficiant, di ipsi immortales €cogant ab his praeclarissimis virtutibus tot et tanta vitia superari? Quae cum ita sint, Quirites, vos, quem ad mo-€dum iam antea dixi, vestra tecta vigiliis custodiisque defen-€dite; mihi ut urbi sine vestro metu ac sine ullo tumultu €satis esset praesidi consultum atque provisum est. Coloni €omnes municipesque vestri certiores a me facti de hac €nocturna excursione Catilinae facile urbis suas finisque de-€fendent; gladiatores, quam sibi ille manum certissimam fore €putavit, quamquam animo meliore sunt quam pars patricio-€rum, potestate tamen nostra continebuntur. Q. Metellus €quem ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque €praemisi aut opprimet hominem aut eius omnis motus €conatusque prohibebit. Reliquis autem de rebus consti-€tuendis, maturandis, agendis iam ad senatum referemus, €quem vocari videtis. @@Nunc illos qui in urbe remanserunt atque adeo qui €contra urbis salutem omniumque vestrum in urbe a Ca-€tilina relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen, quia nati €sunt cives, monitos etiam atque etiam volo. Mea lenitas €adhuc si cui solutior visa est, hoc exspectavit ut id quod @1 €latebat erumperet. Quod reliquum est, iam non possum €oblivisci meam hanc esse patriam, me horum esse con-€sulem, mihi aut cum his vivendum aut pro his esse morien-€dum. Nullus est portis custos, nullus insidiator viae: si qui €exire volunt, conivere possum; qui vero se in urbe commo-€verit cuius ego non modo factum sed vel inceptum ullum €conatumve contra patriam deprehendero, sentiet in hac €urbe esse consules vigilantis, esse egregios magistratus, €esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem quem €vindicem nefariorum ac manifestorum scelerum maiores €nostri esse voluerunt. @@Atque haec omnia sic agentur ut maximae res minimo €motu, pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum €ac domesticum post hominum memoriam crudelissimum €et maximum me uno togato duce et imperatore sedetur. €Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo €fieri poterit, ne improbus quidem quisquam in hac urbe €poenam sui sceleris sufferat. Sed si vis manifestae auda-€ciae, si impendens patriae periculum me necessario de hac €animi lenitate deduxerit, illud profecto perficiam quod in €tanto et tam insidioso bello vix optandum videtur, ut neque €bonus quisquam intereat paucorumque poena vos omnes salvi esse possitis. Quae quidem ego neque mea prudentia €neque humanis consiliis fretus polliceor vobis, Quirites, sed €multis et non dubiis deorum immortalium significationibus, €quibus ego ducibus in hanc spem sententiamque sum in-€gressus; qui iam non procul, ut quondam solebant, ab €externo hoste atque longinquo, sed hic praesentes suo €numine atque auxilio sua templa atque urbis tecta defen- @1 €dunt. Quos vos, Quirites, precari, venerari, implorare €debetis ut, quam urbem pulcherrimam florentissimam €potentissimamque esse voluerunt, hanc omnibus hostium €copiis terra marique superatis a perditissimorum civium €nefario scelere defendant. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN L. CATILINAM ORATIO TERTIA €@@@@HABITA AD POPVLVM}1 ‘@@Rem publicam, Quirites, vitamque omnium vestrum, €bona, fortunas, coniuges liberosque vestros atque hoc €domicilium clarissimi imperi, fortunatissimam pulcherri-€mamque urbem, hodierno die deorum immortalium summo €erga vos amore, laboribus, consiliis, periculis meis e €flamma atque ferro ac paene ex faucibus fati ereptam et vobis conservatam ac restitutam videtis. Et si non minus €nobis iucundi atque inlustres sunt ei dies quibus con-€servamur quam illi quibus nascimur, quod salutis certa €laetitia est, nascendi incerta condicio et quod sine sensu €nascimur, cum voluptate servamur, profecto, quoniam €illum qui hanc urbem condidit ad deos immortalis beni-€volentia famaque sustulimus, esse apud vos posterosque €vestros in honore debebit is qui eandem hanc urbem €conditam amplificatamque servavit. Nam toti urbi, templis, €delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignis €circumdatosque restinximus, idemque gladios in rem pu-€blicam destrictos rettudimus mucronesque eorum a iu-gulis vestris deiecimus. Quae quoniam in senatu inlustrata, €patefacta, comperta sunt per me, vobis iam exponam brevi-€ter ut et quanta et quam manifesta et qua ratione investigata €et comprehensa sint vos qui et ignoratis et exspectatis €scire possitis. @1 €@@Principio, ut Catilina paucis ante diebus erupit ex €urbe, cum sceleris sui socios huiusce nefarii belli acer-€rimos duces Romae reliquisset, semper vigilavi et providi, €Quirites, quem ad modum in tantis et tam absconditis €insidiis salvi esse possemus. Nam tum cum ex urbe €Catilinam eiciebam_non enim iam vereor huius verbi in-€vidiam, cum illa magis sit timenda, quod vivus exierit_, €sed tum cum illum exterminari volebam, aut reliquam €coniuratorum manum simul exituram aut eos qui resti-tissent infirmos sine illo ac debilis fore putabam. Atque €ego, ut vidi, quos maximo furore et scelere esse inflam-€matos sciebam, eos nobiscum esse et Romae remansisse, €in eo omnis dies noctesque consumpsi ut quid agerent, €quid molirentur sentirem ac viderem, ut, quoniam auri-€bus vestris propter incredibilem magnitudinem sceleris €minorem fidem faceret oratio mea, rem ita comprehende-€rem ut tum demum animis saluti vestrae provideretis €cum oculis maleficium ipsum videretis. Itaque ut com-€peri legatos Allobrogum belli Transalpini et tumultus €Gallici excitandi causa a P. Lentulo esse sollicitatos, eos-€que in Galliam ad suos civis eodemque itinere cum litteris €mandatisque ad Catilinam esse missos, comitemque eis €adiunctum esse T. Volturcium, atque huic esse ad Cati-€linam datas litteras, facultatem mihi oblatam putavi ut, €quod erat difficillimum quodque ego semper optabam ab €dis immortalibus, tota res non solum a me sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprenderetur. Itaque €hesterno die L. Flaccum et C. Pomptinum praetores, for-€tissimos atque amantissimos rei publicae viros, ad me €vocavi, rem exposui, quid fieri placeret ostendi. Illi au- @1 €tem, qui omnia de re publica praeclara atque egregia €sentirent, sine recusatione ac sine ulla mora negotium €susceperunt et, cum advesperasceret, occulte ad pontem €Mulvium pervenerunt atque ibi in proximis villis ita bi-€pertito fuerunt ut Tiberis inter eos et pons interesset. €Eodem autem et ipsi sine cuiusquam suspicione multos €fortis viros eduxerant, et ego ex praefectura Reatina €compluris delectos adulescentis quorum opera utor ad-sidue in rei publicae praesidio cum gladiis miseram. In-€terim tertia fere vigilia exacta, cum iam pontem Mulvium €magno comitatu legati Allobroges ingredi inciperent una-€que Volturcius, fit in eos impetus; ducuntur et ab illis €gladii et a nostris. Res praetoribus erat nota solis, igno-€rabatur a ceteris. Tum interventu Pomptini atque Flacci €pugna quae erat commissa sedatur. Litterae quaecum-€que erant in eo comitatu integris signis praetoribus tra-€duntur; ipsi comprehensi ad me, cum iam dilucesceret, €deducuntur. Atque horum omnium scelerum improbissi-€mum machinatorem, Cimbrum Gabinium, statim ad me þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ£–ˆŒnihil dum suspicantem vocavi; deinde item arcessitus est €L. Statilius et post eum Cethegus; tardissime autem €Lentulus venit, credo quod in litteris dandis praeter con-suetudinem proxima nocte vigilarat. Cum summis et cla-€rissimis huius civitatis viris qui audita re frequentes ad €me mane convenerant litteras a me prius aperiri quam €ad senatum deferri placeret, ne, si nihil esset inventum, €temere a me tantus tumultus iniectus civitati videretur, €negavi me esse facturum ut de periculo publico non €ad consilium publicum rem integram deferrem. Etenim, @1 €Quirites, si ea quae erant ad me delata reperta non €essent, tamen ego non arbitrabar in tantis rei publicae €periculis esse mihi nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum frequentem celeriter, ut vidistis, coegi. Atque €interea statim admonitu Allobrogum C. Sulpicium prae-€torem, fortem virum, misi qui ex aedibus Cethegi si €quid telorum esset efferret; ex quibus ille maximum si-€carum numerum et gladiorum extulit. Introduxi Voltur-€cium sine Gallis; fidem publicam iussu senatus dedi; hor-€tatus sum ut ea quae sciret sine timore indicaret. Tum €ille dixit, cum vix se ex magno timore recreasset, a P. Len-€tulo se habere ad Catilinam mandata et litteras ut ser-€vorum praesidio uteretur, ut ad urbem quam primum €cum exercitu accederet; id autem eo consilio ut, cum €urbem ex omnibus partibus quem ad modum descriptum €distributumque erat incendissent caedemque infinitam €civium fecissent, praesto esset ille qui et fugientis ex-ciperet et se cum his urbanis ducibus coniungeret. Intro-€ducti autem Galli ius iurandum sibi et litteras a P. Len-€tulo, Cethego, Statilio ad suam gentem datas esse dixerunt, €atque ita sibi ab his et a L. Cassio esse praescriptum ut €equitatum in Italiam quam primum mitterent; pedestris €sibi copias non defuturas. Lentulum autem sibi confir-€masse ex fatis Sibyllinis haruspicumque responsis se esse €tertium illum Cornelium ad quem regnum huius urbis €atque imperium pervenire esset necesse: Cinnam ante se €et Sullam fuisse. Eundemque dixisse fatalem hunc annum €esse ad interitum huius urbis atque imperi qui esset €annus decimus post virginum absolutionem, post Capi-toli autem incensionem vicesimus. Hanc autem Cethego €cum ceteris controversiam fuisse dixerunt quod Lentulo @1 €et aliis Saturnalibus caedem fieri atque urbem incendi €placeret, Cethego nimium id longum videretur. Ac ne €longum sit, Quirites, tabellas proferri iussimus quae a €quoque dicebantur datae. Primo ostendimus Cethego: €signum cognovit. Nos linum incidimus; legimus. Erat €scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo sese €quae eorum legatis confirmasset facturum esse; orare ut €item illi facerent quae sibi eorum legati recepissent. Tum €Cethegus, qui paulo ante aliquid tamen de gladiis ac €sicis quae apud ipsum erant deprehensa respondisset €dixissetque se semper bonorum ferramentorum studio-€sum fuisse, recitatis litteris debilitatus atque abiectus €conscientia repente conticuit. Introductus Statilius co-€gnovit et signum et manum suam. Recitatae sunt tabellae €in eandem fere sententiam; confessus est. Tum ostendi €tabellas Lentulo et quaesivi cognosceretne signum. Ad-€nuit. 'Est vero' inquam 'notum quidem signum, imago €avi tui, clarissimi viri, qui amavit unice patriam et civis €suos; quae quidem te a tanto scelere etiam muta revo-care debuit.' Leguntur eadem ratione ad senatum Allo-€brogum populumque litterae. Si quid de his rebus dicere €vellet, feci potestatem. Atque ille primo quidem negavit; €post autem aliquanto, toto iam indicio exposito atque €edito, surrexit, quaesivit a Gallis quid sibi esset cum eis, €quam ob rem domum suam venissent, itemque a Volturcio. €Qui cum illi breviter constanterque respondissent per quem €ad eum quotiensque venissent, quaesissentque ab eo ni-€hilne secum esset de fatis Sibyllinis locutus, tum ille €subito scelere demens quanta conscientiae vis esset osten- @1 €dit. Nam, cum id posset infitiari, repente praeter opinio-€nem omnium confessus est. Ita eum non modo ingenium €illud et dicendi exercitatio qua semper valuit sed etiam €propter vim sceleris manifesti atque deprehensi impu-dentia qua superabat omnis improbitasque defecit. Vol-€turcius vero subito litteras proferri atque aperiri iubet €quas sibi a Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat. At-€que ibi vehementissime perturbatus Lentulus tamen et €signum et manum suam cognovit. Erant autem sine no-€mine, sed ita: 'Quis sim scies ex eo quem ad te misi. €Cura ut vir sis et cogita quem in locum sis progressus. €Vide ecquid tibi iam sit necesse et cura ut omnium €tibi auxilia adiungas, etiam infimorum.' Gabinius deinde €introductus, cum primo impudenter respondere coepisset, €ad extremum nihil ex eis quae Galli insimulabant negavit. Ac mihi quidem, Quirites, cum illa certissima visa sunt €argumenta atque indicia sceleris, tabellae, signa, manus, €denique unius cuiusque confessio, tum multo certiora illa, €color, oculi, voltus, taciturnitas. Sic enim obstupuerant, €sic terram intuebantur, sic furtim non numquam inter sese €aspiciebant ut non iam ab aliis indicari sed indicare se €ipsi viderentur. Indiciis expositis atque editis, Quirites, €senatum consului de summa re publica quid fieri pla-€ceret. Dictae sunt a principibus acerrimae ac fortissimae €sententiae, quas senatus sine ulla varietate est secutus. €Et quoniam nondum est perscriptum senatus consultum, €ex memoria vobis, Quirites, quid senatus censuerit ex-ponam. Primum mihi gratiae verbis amplissimis aguntur, €quod virtute, consilio, providentia mea res publica maximis €periculis sit liberata. Deinde L. Flaccus et C. Pomptinus @1 €praetores, quod eorum opera forti fidelique usus essem, €merito ac iure laudantur. Atque etiam viro forti, conlegae €meo, laus impertitur, quod eos qui huius coniurationis €participes fuissent a suis et a rei publicae consiliis re-€movisset. Atque ita censuerunt ut P. Lentulus, cum se €praetura abdicasset, in custodiam traderetur; itemque uti €C. Cethegus, L. Statilius, P. Gabinius qui omnes prae-€sentes erant in custodiam traderentur; atque idem hoc €decretum est in L. Cassium qui sibi procurationem in-€cendendae urbis depoposcerat, in M. Ceparium cui ad €sollicitandos pastores Apuliam attributam esse erat indica-€tum, in P. Furium qui est ex eis colonis quos Faesulas €L. Sulla deduxit, in Q. Annium Chilonem qui una cum €hoc Furio semper erat in hac Allobrogum sollicitatione €versatus, in P. Vmbrenum, libertinum hominem, a quo €primum Gallos ad Gabinium perductos esse constabat. €Atque ea lenitate senatus est usus, Quirites, ut ex tanta €coniuratione tantaque hac multitudine domesticorum hostium €novem hominum perditissimorum poena re publica con-servata reliquorum mentis sanari posse arbitraretur. Atque €etiam supplicatio dis immortalibus pro singulari eorum €merito meo nomine decreta est, quod mihi primum post €hanc urbem conditam togato contigit, et his decreta verbis €est: 'quod urbem incendiis, caede civis, Italiam bello €liberassem.' Quae supplicatio si cum ceteris supplicationi-€bus conferatur, hoc interest, quod ceterae bene gesta, haec €una conservata re publica constituta est. Atque illud €quod faciendum primum fuit factum atque transactum €est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactis indiciis, con-€fessionibus suis, iudicio senatus non modo praetoris ius @1 €verum etiam civis amiserat, tamen magistratu se abdicavit, €ut quae religio C. Mario, clarissimo viro, non fuerat quo €minus C. Glauciam de quo nihil nominatim erat decretum €praetorem occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo €puniendo liberaremur. @@Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi periculosis-€simique belli nefarios duces captos iam et comprehensos €tenetis, existimare debetis omnis Catilinae copias, omnis spes €atque opes his depulsis urbis periculis concidisse. Quem €quidem ego cum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, €Quirites, remoto Catilina non mihi esse P. Lentuli somnum €nec L. Cassi adipes nec C. Cethegi furiosam temeritatem €pertimescendam. Ille erat unus timendus ex istis omnibus, €sed tam diu dum urbis moenibus continebatur. Omnia þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ£˜ˆŠnorat, omnium aditus tenebat; appellare, temptare, sollici-€tare poterat, audebat. Erat ei consilium ad facinus aptum, €consilio autem neque lingua neque manus deerat. Iam ad €certas res conficiendas certos homines delectos ac descriptos €habebat. Neque vero, cum aliquid mandarat, confectum €putabat: nihil erat quod non ipse obiret, occurreret, vigilaret, laboraret; frigus, sitim, famem ferre poterat. Hunc ego €hominem tam acrem, tam audacem, tam paratum, tam €callidum, tam in scelere vigilantem, tam in perditis rebus €diligentem nisi ex domesticis insidiis in castrense latrocinium €compulissem_dicam id quod sentio, Quirites_non facile €hanc tantam molem mali a cervicibus vestris depulissem. €Non ille nobis Saturnalia constituisset, neque tanto ante exiti €ac fati diem rei publicae denuntiavisset neque commisisset €ut signum, ut litterae suae testes manifesti sceleris depre-€henderentur. Quae nunc illo absente sic gesta sunt ut @1 €nullum in privata domo furtum umquam sit tam palam €inventum quam haec in tota re publica coniuratio mani-€festo comprehensa est. Quod si Catilina in urbe ad hanc €diem remansisset, quamquam, quoad fuit, omnibus eius €consiliis occurri atque obstiti, tamen, ut levissime dicam, €dimicandum nobis cum illo fuisset, neque nos umquam, €cum ille in urbe hostis esset, tantis periculis rem publicam €tanta pace, tanto otio, tanto silentio liberassemus. @@Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me admini-€strata ut deorum immortalium nutu atque consilio et gesta €et provisa esse videantur. Idque cum coniectura consequi €possumus, quod vix videtur humani consili tantarum re-€rum gubernatio esse potuisse, tum vero ita praesentes his €temporibus opem et auxilium nobis tulerunt ut eos paene €oculis videre possimus. Nam ut illa omittam, visas nocturno €tempore ab occidente faces ardoremque caeli, ut fulminum €iactus, ut terrae motus relinquam, ut omittam cetera quae €tam multa nobis consulibus facta sunt ut haec quae nunc €fiunt canere di immortales viderentur, hoc certe, Quirites, €quod sum dicturus neque praetermittendum neque relin-quendum est. Nam profecto memoria tenetis Cotta et €Torquato consulibus compluris in Capitolio res de caelo €esse percussas, cum et simulacra deorum depulsa sunt et €statuae veterum hominum deiectae et legum aera liquefacta €et tactus etiam ille qui hanc urbem condidit Romulus, €quem inauratum in Capitolio, parvum atque lactantem, @1 €uberibus lupinis inhiantem fuisse meministis. Quo quidem €tempore cum haruspices ex tota Etruria convenissent, caedis €atque incendia et legum interitum et bellum civile ac do-€mesticum et totius urbis atque imperi occasum appropin-€quare dixerunt, nisi di immortales omni ratione placati suo numine prope fata ipsa flexissent. Itaque illorum responsis €tum et ludi per decem dies facti sunt neque res ulla quae €ad placandos deos pertineret praetermissa est. Idemque €iusserunt simulacrum Iovis facere maius et in excelso con-€locare et contra atque antea fuerat ad orientem convertere; €ac se sperare dixerunt, si illud signum quod videtis solis €ortum et forum curiamque conspiceret, fore ut ea consilia €quae clam essent inita contra salutem urbis atque imperi €inlustrarentur ut a senatu populoque Romano perspici pos-€sent. Atque illud signum conlocandum consules illi locave-€runt; sed tanta fuit operis tarditas ut neque superioribus €consulibus neque nobis ante hodiernum diem conlocaretur. Hic quis potest esse tam aversus a vero, tam praeceps, tam €mente captus qui neget haec omnia quae videmus prae-€cipueque hanc urbem deorum immortalium nutu ac potestate €administrari? Etenim cum esset ita responsum, caedis, €incendia, interitum rei publicae comparari, et ea per civis, €quae tum propter magnitudinem scelerum non nullis incre-€dibilia videbantur, ea non modo cogitata a nefariis civibus €verum etiam suscepta esse sensistis. Illud vero nonne €ita praesens est ut nutu Iovis Optimi Maximi factum esse €videatur, ut, cum hodierno die mane per forum meo iussu €et coniurati et eorum indices in aedem Concordiae duce-€rentur, eo ipso tempore signum statueretur? Quo conlocato @1 €atque ad vos senatumque converso omnia et senatus et vos €quae erant contra salutem omnium cogitata inlustrata et patefacta vidistis. Quo etiam maiore sunt isti odio sup-€plicioque digni qui non solum vestris domiciliis atque €tectis sed etiam deorum templis atque delubris sunt funestos €ac nefarios ignis inferre conati. Quibus ego si me restitisse €dicam, nimium mihi sumam et non sim ferendus: ille, ille €Iuppiter restitit; ille Capitolium, ille haec templa, ille €cunctam urbem, ille vos omnis salvos esse voluit. Dis €ego immortalibus ducibus hanc mentem voluntatemque €suscepi atque ad haec tanta indicia perveni. Iam vero illa €Allobrogum sollicitatio, iam ab Lentulo ceterisque dome-€sticis hostibus tam dementer tantae res creditae et ignotis €et barbaris commissaeque litterae numquam essent profecto, €nisi ab dis immortalibus huic tantae audaciae consilium €esset ereptum. Quid vero? ut homines Galli ex civitate €male pacata, quae gens una restat quae bellum populo €Romano facere posse et non nolle videatur, spem imperi ac €rerum maximarum ultro sibi a patriciis hominibus oblatam €neglegerent vestramque salutem suis opibus anteponerent, €id non divinitus esse factum putatis, praesertim qui nos non €pugnando sed tacendo superare potuerunt? @@Quam ob rem, Quirites, quoniam ad omnia pulvinaria €supplicatio decreta est, celebratote illos dies cum coniugibus €ac liberis vestris. Nam multi saepe honores dis immortalibus €iusti habiti sunt ac debiti, sed profecto iustiores numquam. €Erepti enim estis ex crudelissimo ac miserrimo interitu, €erepti sine caede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimi-€catione; togati me uno togato duce et imperatore vicistis. @1 Etenim recordamini, Quirites, omnis civilis dissensiones, €non solum eas quas audistis sed eas quas vosmet ipsi €meministis atque vidistis. L. Sulla P. Sulpicium oppressit: €C. Marium, custodem huius urbis, multosque fortis viros €partim eiecit ex civitate, partim interemit. Cn. Octavius €consul armis expulit ex urbe conlegam: omnis hic locus €acervis corporum et civium sanguine redundavit. Superavit €postea Cinna cum Mario: tum vero clarissimis viris in-€terfectis lumina civitatis exstincta sunt. Vltus est huius €victoriae crudelitatem postea Sulla: ne dici quidem opus €est quanta deminutione civium et quanta calamitate rei €publicae. Dissensit M. Lepidus a clarissimo et fortissimo €viro Q. Catulo: attulit non tam ipsius interitus rei publicae luctum quam ceterorum. [Atque illae tamen omnes] dis-€sensiones erant eius modi quae non ad delendam sed ad €commutandam rem publicam pertinerent. Non illi nullam €esse rem publicam sed in ea quae esset se esse principes, €neque hanc urbem conflagrare sed se in hac urbe florere €voluerunt. Atque illae tamen omnes dissensiones, quarum €nulla exitium rei publicae quaesivit, eius modi fuerunt ut €non reconciliatione concordiae sed internicione civium €diiudicatae sint. In hoc autem uno post hominum me-€moriam maximo crudelissimoque bello, quale bellum nulla €umquam barbaria cum sua gente gessit, quo in bello lex €haec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, Cassio constituta €ut omnes qui salva urbe salvi esse possent in hostium €numero ducerentur, ita me gessi, Quirites, ut salvi omnes €conservaremini, et, cum hostes vestri tantum civium super-€futurum putassent quantum infinitae caedi restitisset, tantum @1 €autem urbis quantum flamma obire non potuisset, et urbem et civis integros incolumisque servavi. Quibus pro tantis €rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis, nul-€lum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo €praeterquam huius diei memoriam sempiternam. In animis €ego vestris omnis triumphos meos, omnia ornamenta ho-€noris, monumenta gloriae, laudis insignia condi et conlocari €volo. Nihil me mutum potest delectare, nihil tacitum, nihil €denique eius modi quod etiam minus digni adsequi possint. €Memoria vestra, Quirites, nostrae res alentur, sermonibus €crescent, litterarum monumentis inveterascent et conrobo-þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ£˜šˆ‹rabuntur; eandemque diem intellego, quam spero aeternam €fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam €consulatus mei, unoque tempore in hac re publica duos €civis exstitisse quorum alter finis vestri imperi non terrae €sed caeli regionibus terminaret, alter huius imperi domi-cilium sedisque servaret. Sed quoniam earum rerum quas €ego gessi non eadem est fortuna atque condicio quae €illorum qui externa bella gesserunt, quod mihi cum eis €vivendum est quos vici ac subegi, illi hostis aut interfectos €aut oppressos reliquerunt, vestrum est, Quirites, si ceteris €facta sua recte prosunt, mihi mea ne quando obsint provi-€dere. Mentes enim hominum audacissimorum sceleratae €ac nefariae ne vobis nocere possent ego providi, ne mihi €noceant vestrum est providere. Quamquam, Quirites, mihi €quidem ipsi nihil ab istis iam noceri potest. Magnum enim €est in bonis praesidium quod mihi in perpetuum compa-€ratum est, magna in re publica dignitas quae me semper €tacita defendet, magna vis conscientiae quam qui neglegunt, @1 cum me violare volent, se indicabunt. Est enim nobis is €animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus €sed etiam omnis improbos ultro semper lacessamus. Quod €si omnis impetus domesticorum hostium depulsus a vobis €se in me unum converterit, vobis erit videndum, Quirites, €qua condicione posthac eos esse velitis qui se pro salute €vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus: mihi qui-€dem ipsi quid est quod iam ad vitae fructum possit adquiri, €cum praesertim neque in honore vestro neque in gloria €virtutis quicquam videam altius quo mihi libeat ascendere? Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea quae gessi in con-€sulatu privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in €conservanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat €ad gloriam. Denique ita me in re publica tractabo ut €meminerim semper quae gesserim, curemque ut ea virtute €non casu gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam €iam est nox, venerati Iovem illum custodem huius urbis ac €vestrum in vestra tecta discedite et ea, quamquam iam est €periculum depulsum, tamen aeque ac priore nocte custodiis €vigiliisque defendite. Id ne vobis diutius faciendum sit €atque ut in perpetua pace esse possitis providebo, Qui-€rites. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN L. CATILINAM ORATIO QVARTA €@@@@HABITA IN SENATV}1 ‘@@Video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora €atque oculos esse conversos, video vos non solum de €vestro ac rei publicae verum etiam, si id depulsum sit, €de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda in malis €et grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam per €deos immortalis! deponite atque obliti salutis meae de €vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si haec condicio €consulatus data est ut omnis acerbitates, omnis dolores €cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter verum €etiam libenter, dum modo meis laboribus vobis populo-que Romano dignitas salusque pariatur. Ego sum ille €consul, patres conscripti, cui non forum in quo omnis €aequitas continetur, non campus consularibus auspiciis €consecratus, non curia, summum auxilium omnium gen-€tium, non domus, commune perfugium, non lectus ad €quietem datus, non denique haec sedes honoris umquam €vacua mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, €multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in €vestro timore sanavi. Nunc si hunc exitum consulatus mei €di immortales esse voluerunt ut vos populumque Romanum €ex caede miserrima, coniuges liberosque vestros virginesque €Vestalis ex acerbissima vexatione, templa atque delubra, €hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedis-€sima flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem, @1 €quaecumque mihi uni proponetur fortuna subeatur. Ete-€nim si P. Lentulus suum nomen inductus a vatibus fatale €ad perniciem rei publicae fore putavit, cur ego non laeter €meum consulatum ad salutem populi Romani prope fatalem exstitisse? Qua re, patres conscripti, consulite vobis, pro-€spicite patriae, conservate vos, coniuges, liberos fortunasque €vestras, populi Romani nomen salutemque defendite; €mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum €debeo sperare omnis deos qui huic urbi praesident pro €eo mihi ac mereor relaturos esse gratiam; deinde, si quid €obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Nam neque €turpis mors forti viro potest accidere neque immatura €consulari nec misera sapienti. Nec tamen ego sum ille €ferreus qui fratris carissimi atque amantissimi praesentis €maerore non movear horumque omnium lacrimis a qui-€bus me circumsessum videtis. Neque meam mentem non €domum saepe revocat exanimata uxor et abiecta metu €filia et parvolus filius, quem mihi videtur amplecti res €publica tamquam obsidem consulatus mei, neque ille qui €exspectans huius exitum diei stat in conspectu meo gener. €Moveor his rebus omnibus, sed in eam partem uti salvi €sint vobiscum omnes, etiam si me vis aliqua oppresserit, €potius quam et illi et nos una rei publicae peste pereamus. Qua re, patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae, €circumspicite omnis procellas quae impendent nisi pro-€videtis. Non Ti. Gracchus quod iterum tribunus plebis €fieri voluit, non C. Gracchus quod agrarios concitare cona-€tus est, non L. Saturninus quod C. Memmium occidit, in €discrimen aliquod atque in vestrae severitatis iudicium €adducitur: tenentur ei qui ad urbis incendium, ad vestram @1 €omnium caedem, ad Catilinam accipiendum Romae resti-€terunt, tenentur litterae, signa, manus, denique unius €cuiusque confessio: sollicitantur Allobroges, servitia ex-€citantur, Catilina arcessitur, id est initum consilium ut €interfectis omnibus nemo ne ad deplorandum quidem €populi Romani nomen atque ad lamentandam tanti imperi calamitatem relinquatur. Haec omnia indices detulerunt, €rei confessi sunt, vos multis iam iudiciis iudicavistis, pri-€mum quod mihi gratias egistis singularibus verbis et mea €virtute atque diligentia perditorum hominum coniurationem €patefactam esse decrevistis, deinde quod P. Lentulum se €abdicare praetura coegistis; tum quod eum et ceteros de €quibus iudicastis in custodiam dandos censuistis, maxime-€que quod meo nomine supplicationem decrevistis, qui honos €togato habitus ante me est nemini; postremo hesterno €die praemia legatis Allobrogum Titoque Volturcio dedistis €amplissima. Quae sunt omnia eius modi ut ei qui in €custodiam nominatim dati sunt sine ulla dubitatione a vobis €damnati esse videantur. @@Sed ego institui referre ad vos, patres conscripti, tam-€quam integrum, et de facto quid iudicetis et de poena €quid censeatis. Illa praedicam quae sunt consulis. Ego €magnum in re publica versari furorem et nova quaedam €misceri et concitari mala iam pridem videbam, sed hanc €tantam, tam exitiosam haberi coniurationem a civibus num-€quam putavi. Nunc quicquid est, quocumque vestrae €mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante €noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit videtis. €Huic si paucos putatis adfinis esse, vehementer erratis. €Latius opinione disseminatum est hoc malum; manavit €non solum per Italiam verum etiam transcendit Alpis et €obscure serpens multas iam provincias occupavit. Id op- @1 €primi sustentando et prolatando nullo pacto potest; qua-€cumque ratione placet celeriter vobis vindicandum est. Video duas adhuc esse sententias, unam D. Silani qui €censet eos qui haec delere conati sunt morte esse mul-€tandos, alteram C. Caesaris qui mortis poenam removet, €ceterorum suppliciorum omnis acerbitates amplectitur. €Vterque et pro sua dignitate et pro rerum magnitudine in €summa severitate versatur. Alter eos qui nos omnis, €qui populum Romanum vita privare conati sunt, qui delere €imperium, qui populi Romani nomen exstinguere, punctum €temporis frui vita et hoc communi spiritu non putat €oportere atque hoc genus poenae saepe in improbos civis €in hac re publica esse usurpatum recordatur. Alter in-€tellegit mortem a dis immortalibus non esse supplici causa €constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum €ac miseriarum quietem. Itaque eam sapientes numquam €inviti, fortes saepe etiam libenter oppetiverunt. Vincula þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¤—ˆvero et ea sempiterna certe ad singularem poenam nefarii €sceleris inventa sunt. Municipiis dispertiri iubet. Habere €videtur ista res iniquitatem, si imperare velis, difficultatem, si rogare. Decernatur tamen, si placet. Ego enim suscipiam €et, ut spero, reperiam qui id quod salutis omnium causa €statueritis non putent esse suae dignitatis recusare. Ad-€iungit gravem poenam municipiis, si quis eorum vincula €ruperit; horribilis custodias circumdat et dignas scelere €hominum perditorum; sancit ne quis eorum poenam quos €condemnat aut per senatum aut per populum levare possit; €eripit etiam spem quae sola hominem in miseriis consolari €solet. Bona praeterea publicari iubet; vitam solam relinquit €nefariis hominibus: quam si eripuisset, multas uno dolore @1 €animi atque corporis [2miserias]2 et omnis scelerum poenas €ademisset. Itaque ut aliqua in vita formido improbis €esset proposita, apud inferos eius modi quaedam illi €antiqui supplicia impiis constituta esse voluerunt, quod €videlicet intellegebant his remotis non esse mortem ipsam €pertimescendam. @@Nunc, patres conscripti, ego mea video quid intersit. €Si eritis secuti sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is €in re publica viam quae popularis habetur secutus est, €fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore huiusce €sententiae mihi populares impetus pertimescendi; sin illam €alteram, nescio an amplius mihi negoti contrahatur. Sed €tamen meorum periculorum rationes utilitas rei publicae €vincat. Habemus enim a Caesare, sicut ipsius dignitas €et maiorum eius amplitudo postulabat, sententiam tam-€quam obsidem perpetuae in rem publicam voluntatis. In-€tellectum est quid interesset inter levitatem contionatorum €et animum vere popularem saluti populi consulentem. Video de istis qui se popularis haberi volunt abesse non €neminem, ne de capite videlicet civium Romanorum €sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam civis €Romanos dedit et supplicationem mihi decrevit et indices €hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini €dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, €indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit. €At vero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de €civibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit €hostis eum civem esse nullo modo posse: denique ipsum @1 €latorem Semproniae legis iussu populi poenas rei publicae €dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodi-€gum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio €huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam €appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque €lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris vin-€culisque mandare et sancit in posterum ne quis huius sup-€plicio levando se iactare et in pernicie populi Romani €posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicatio-€nem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam €egestas ac mendicitas consequatur. @@Quam ob rem, sive hoc statueritis, dederitis mihi comi-€tem ad contionem populo carum atque iucundum, sive €Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos €crudelitatis vituperatione populus Romanus [2liberabit]2, atque €obtinebo eam multo leniorem fuisse. Quamquam, patres €conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate €punienda crudelitas? Ego enim de meo sensu iudico. €Nam ita mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat ut €ego, quod in hac causa vehementior sum, non atrocitate €animi moveor_quis enim est me mitior?_sed singu-€lari quadam humanitate et misericordia. Videor enim €mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum atque €arcem omnium gentium, subito uno incendio concidentem. €Cerno animo sepulta in patria miseros atque insepultos €acervos civium, versatur mihi ante oculos aspectus Cethegi et furor in vestra caede bacchantis. Cum vero mihi pro-€posui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis sperasse €confessus est, purpuratum esse huic Gabinium, cum exer- @1 €citu venisse Catilinam, tum lamentationem matrum familias, €tum fugam virginum atque puerorum ac vexationem vir-€ginum Vestalium perhorresco, et, quia mihi vehementer €haec videntur misera atque miseranda, idcirco in eos €qui ea perficere voluerunt me severum vehementemque €praebebo. Etenim quaero, si quis pater familias, liberis €suis a servo interfectis, uxore occisa, incensa domo, sup-€plicium de servis [2non]2 quam acerbissimum sumpserit, utrum €is clemens ac misericors an inhumanissimus et crudelis-€simus esse videatur? Mihi vero importunus ac ferreus €qui non dolore et cruciatu nocentis suum dolorem crucia-€tumque lenierit. Sic nos in his hominibus qui nos, qui €coniuges, qui liberos nostros trucidare voluerunt, qui singu-€las unius cuiusque nostrum domos et hoc universum rei €publicae domicilium delere conati sunt, qui id egerunt €ut gentem Allobrogum in vestigiis huius urbis atque in €cinere deflagrati imperi conlocarent, si vehementissimi €fuerimus, misericordes habebimur; sin remissiores esse €voluerimus, summae nobis crudelitatis in patriae civiumque pernicie fama subeunda est. Nisi vero cuipiam L. Caesar, €vir fortissimus et amantissimus rei publicae, crudelior €nudius tertius visus est, cum sororis suae, feminae lectis-€simae, virum praesentem et audientem vita privandum €esse dixit, cum avum suum iussu consulis interfectum €filiumque eius impuberem legatum a patre missum in carcere €necatum esse dixit. Quorum quod simile factum, quod €initum delendae rei publicae consilium? Largitionis volun-€tas tum in re publica versata est et partium quaedam @1 €contentio. Atque illo tempore huius avus Lentuli, vir €clarissimus, armatus Gracchum est persecutus. Ille etiam €grave tum volnus accepit, ne quid de summa rei publicae €minueretur; hic ad evertenda fundamenta rei publicae €Gallos arcessit, servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit €nos trucidandos Cethego et ceteros civis interficiendos €Gabinio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam vas-€tandam diripiendamque Catilinae. Vereamini minus censeo €ne in hoc scelere tam immani ac nefando aliquid severius €statuisse videamini: multo magis est verendum ne re-€missione poenae crudeles in patriam quam ne severitate €animadversionis nimis vehementes in acerbissimos hostis €fuisse videamur. @@Sed ea quae exaudio, patres conscripti, dissimulare €non possum. Iaciuntur enim voces quae perveniunt ad €auris meas eorum qui vereri videntur ut habeam satis €praesidi ad ea quae vos statueritis hodierno die trans-€igenda. Omnia et provisa et parata et constituta sunt, €patres conscripti, cum mea summa cura atque diligentia €tum multo etiam maiore populi Romani ad summum im-€perium retinendum et ad communis fortunas conservan-€das voluntate. Omnes adsunt omnium ordinum homines, €[2omnium generum,]2 omnium denique aetatum; plenum est €forum, plena templa circum forum, pleni omnes aditus €huius templi ac loci. Causa est enim post urbem conditam €haec inventa sola in qua omnes sentirent unum atque @1 €idem praeter eos qui, cum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius quam soli perire voluerunt. Hosce €ego homines excipio et secerno libenter, neque in impro-€borum civium sed in acerbissimorum hostium numero €habendos puto. Ceteri vero, di immortales! qua fre-€quentia, quo studio, qua virtute ad communem salutem €dignitatemque consentiunt! Quid ego hic equites Ro-€manos commemorem? qui vobis ita summam ordinis con-€silique concedunt ut vobiscum de amore rei publicae €certent; quos ex multorum annorum dissensione huius €ordinis ad societatem concordiamque revocatos hodiernus €dies vobiscum atque haec causa coniungit. Quam si con-€iunctionem in consulatu confirmatam meo perpetuam in re €publica tenuerimus, confirmo vobis nullum posthac malum €civile ac domesticum ad ullam rei publicae partem esse €venturum. Pari studio defendendae rei publicae conve-€nisse video tribunos aerarios, fortissimos viros; scribas item €universos quos, cum casu hic dies ad aerarium frequen-€tasset, video ab exspectatione sortis ad salutem communem esse conversos. Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam €tenuissimorum. Quis est enim cui non haec templa, €aspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa þ´·´ÿï°±³ÿï‚ÃáôéìÿïƒÃéãÿ¤˜„et commune patriae solum cum sit carum tum vero dulce €atque iucundum? Operae pretium est, patres conscripti, €libertinorum hominum studia cognoscere qui, sua virtute €fortunam huius civitatis consecuti, vere hanc suam patriam €esse iudicant quam quidam hic nati, et summo nati loco, non €patriam suam sed urbem hostium esse iudicaverunt. Sed €quid ego hosce ordines atque homines commemoro quos @1 €privatae fortunae, quos communis res publica, quos denique €libertas ea quae dulcissima est ad salutem patriae de-€fendendam excitavit? Servus est nemo, qui modo tolerabili €condicione sit servitutis, qui non audaciam civium perhor-€rescat, qui non haec stare cupiat, qui non quantum audet et quantum potest conferat ad salutem voluntatis. Qua re €si quem vestrum forte commovet hoc quod auditum est, €lenonem quendam Lentuli concursare circum tabernas, €pretio sperare sollicitari posse animos egentium atque impe-€ritorum, est id quidem coeptum atque temptatum, sed nulli €sunt inventi tam aut fortuna miseri aut voluntate perditi qui €non illum ipsum sellae atque operis et quaestus cotidiani €locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui denique non €cursum hunc otiosum vitae suae salvum esse velint. Multo €vero maxima pars eorum qui in tabernis sunt, immo vero €_id enim potius est dicendum_genus hoc universum €amantissimum est oti. Etenim omne instrumentum, omnis €opera atque quaestus frequentia civium sustentatur, alitur €otio; quorum si quaestus occlusis tabernis minui solet, quid tandem incensis futurum fuit? Quae cum ita sint, patres €conscripti, vobis populi Romani praesidia non desunt: vos €ne populo Romano deesse videamini providete. Habetis €consulem ex plurimis periculis et insidiis atque ex media €morte non ad vitam suam sed ad salutem vestram reser-€vatum. Omnes ordines ad conservandam rem publicam €mente, voluntate, voce consentiunt. Obsessa facibus et €telis impiae coniurationis vobis supplex manus tendit patria €communis, vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis €arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis illum €ignem Vestae sempiternum, vobis omnium deorum templa @1 €atque delubra, vobis muros atque urbis tecta commendat. €Praeterea de vestra vita, de coniugum vestrarum atque libe-€rorum anima, de fortunis omnium, de sedibus, de focis vestris hodierno die vobis iudicandum est. Habetis ducem €memorem vestri, oblitum sui, quae non semper facultas €datur; habetis omnis ordines, omnis homines, universum €populum Romanum, id quod in civili causa hodierno die €primum videmus, unum atque idem sentientem. Cogitate €quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute stabi-€litam libertatem, quanta deorum benignitate auctas exag-€geratasque fortunas una nox paene delerit. Id ne umquam €posthac non modo non confici sed ne cogitari quidem €possit a civibus hodierno die providendum est. Atque €haec, non ut vos qui mihi studio paene praecurritis ex-€citarem, locutus sum, sed ut mea vox quae debet esse in re €publica princeps officio functa consulari videretur. @@Nunc ante quam ad sententiam redeo, de me pauca €dicam. Ego, quanta manus est coniuratorum, quam videtis €esse permagnam, tantam me inimicorum multitudinem €suscepisse video; sed eam turpem iudico et infirmam et €abiectam. Quod si aliquando alicuius furore et scelere €concitata manus ista plus valuerit quam vestra ac rei publi-€cae dignitas, me tamen meorum factorum atque consiliorum €numquam, patres conscripti, paenitebit. Etenim mors, €quam illi fortasse minitantur, omnibus est parata: vitae €tantam laudem quanta vos me vestris decretis honestastis €nemo est adsecutus; ceteris enim semper bene gesta, mihi uni conservata re publica gratulationem decrevistis. Sit €Scipio clarus ille cuius consilio atque virtute Hannibal in €Africam redire atque Italia decedere coactus est, ornetur @1 €alter eximia laude Africanus qui duas urbis huic imperio €infestissimas Karthaginem Numantiamque delevit, habeatur €vir egregius Paulus ille cuius currum rex potentissimus €quondam et nobilissimus Perses honestavit, sit aeterna €gloria Marius qui bis Italiam obsidione et metu servitutis €liberavit, anteponatur omnibus Pompeius cuius res gestae €atque virtutes isdem quibus solis cursus regionibus ac ter-€minis continentur: erit profecto inter horum laudes aliquid €loci nostrae gloriae, nisi forte maius est patefacere nobis €provincias quo exire possimus quam curare ut etiam illi qui absunt habeant quo victores revertantur. Quamquam €est uno loco condicio melior externae victoriae quam do-€mesticae, quod hostes alienigenae aut oppressi serviunt aut €recepti beneficio se obligatos putant, qui autem ex numero €civium dementia aliqua depravati hostes patriae semel esse €coeperunt, eos, cum a pernicie rei publicae reppuleris, nec €vi coercere nec beneficio placare possis. Qua re mihi cum €perditis civibus aeternum bellum susceptum esse video. €Id ego vestro bonorumque omnium auxilio memoriaque €tantorum periculorum, quae non modo in hoc populo qui €servatus est sed in omnium gentium sermonibus ac men-€tibus semper haerebit, a me atque a meis facile propulsari €posse confido. Neque ulla profecto tanta vis reperietur €quae coniunctionem vestram equitumque Romanorum et €tantam conspirationem bonorum omnium confringere et €labefactare possit. @@Quae cum ita sint, pro imperio, pro exercitu, pro pro-€vincia quam neglexi, pro triumpho ceterisque laudis in-€signibus quae sunt a me propter urbis vestraeque salutis €custodiam repudiata, pro clientelis hospitiisque provincia-€libus quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor @1 €quam comparo, pro his igitur omnibus rebus, pro meis in €vos singularibus studiis proque hac quam perspicitis ad €conservandam rem publicam diligentia nihil a vobis nisi €huius temporis totiusque mei consulatus memoriam postulo: €quae dum erit in vestris fixa mentibus, tutissimo me muro €saeptum esse arbitrabor. Quod si meam spem vis impro-€borum fefellerit atque superaverit, commendo vobis parvum €meum filium, cui profecto satis erit praesidi non solum ad €salutem verum etiam ad dignitatem, si eius qui haec omnia €suo solius periculo conservarit illum filium esse memineritis. Quapropter de summa salute vestra populique Romani, de €vestris coniugibus ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque €templis, de totius urbis tectis ac sedibus, de imperio ac €libertate, de salute Italiae, de universa re publica decernite €diligenter, ut instituistis, ac fortiter. Habetis eum con-€sulem qui et parere vestris decretis non dubitet et ea quae €statueritis, quoad vivet, defendere et per se ipsum praestare €possit. @1 ï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO L. MVRENA ORATIO}1 ‘@@Quae precatus a dis immortalibus sum, iudices, more €institutoque maiorum illo die quo auspicato comitiis centu-€riatis L. Murenam consulem renuntiavi, ut ea res mihi fidei €magistratuique meo, populo plebique Romanae bene atque €feliciter eveniret, eadem precor ab isdem dis immortalibus €ob eiusdem hominis consulatum una cum salute obtinendum, €et ut vestrae mentes atque sententiae cum populi Romani €voluntatibus suffragiisque consentiant, eaque res vobis po-€puloque Romano pacem, tranquillitatem, otium concordiam-€que adferat. Quod si illa sollemnis comitiorum precatio €consularibus auspiciis consecrata tantam habet in se vim €et religionem quantam rei publicae dignitas postulat, idem €ego sum precatus ut eis quoque hominibus quibus hic €consulatus me rogante datus esset ea res fauste feliciter prospereque eveniret. Quae cum ita sint, iudices, et cum €omnis deorum immortalium potestas aut translata sit ad €vos aut certe communicata vobiscum, idem consulem €vestrae fidei commendat qui antea dis immortalibus com-€mendavit, ut eiusdem hominis voce et declaratus consul €et defensus beneficium populi Romani cum vestra atque €omnium civium salute tueatur. €@@Et quoniam in hoc officio studium meae defensionis ab @1 €accusatoribus atque etiam ipsa susceptio causae reprensa €est, ante quam pro L. Murena dicere instituo, pro me ipso €pauca dicam, non quo mihi potior hoc quidem tempore €sit offici mei quam huiusce salutis defensio, sed ut meo €facto vobis probato maiore auctoritate ab huius honore þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ’ˆŽfama fortunisque omnibus inimicorum impetus propulsare €possim. @@Et primum M. Catoni vitam ad certam rationis normam €derigenti et diligentissime perpendenti momenta officiorum €omnium de officio meo respondebo. Negat fuisse rectum €Cato me et consulem et legis ambitus latorem et tam severe €gesto consulatu causam L. Murenae attingere. Cuius €reprehensio me vehementer movet, non solum ut vobis, €iudices, quibus maxime debeo, verum etiam ut ipsi Catoni, €gravissimo atque integerrimo viro, rationem facti mei pro-€bem. A quo tandem, M. Cato, est aequius consulem €defendi quam a consule? Quis mihi in re publica potest €aut debet esse coniunctior quam is cui res publica a me €iam traditur sustinenda magnis meis laboribus et periculis €sustentata? Quod si in eis rebus repetendis quae mancipi €sunt is periculum iudici praestare debet qui se nexu €obligavit, profecto etiam rectius in iudicio consulis designati €is potissimum consul qui consulem declaravit auctor bene-fici populi Romani defensorque periculi esse debebit. Ac €si, ut non nullis in civitatibus fieri solet, patronus huic €causae publice constitueretur, is potissimum summo honore €adfecto defensor daretur qui eodem honore praeditus non €minus adferret ad dicendum auctoritatis quam facultatis. €Quod si e portu solventibus ei qui iam in portum ex alto @1 €invehuntur praecipere summo studio solent et tempestatum €rationem et praedonum et locorum, quod natura adfert €ut eis faveamus qui eadem pericula quibus nos perfuncti €sumus ingrediantur, quo tandem me esse animo oportet €prope iam ex magna iactatione terram videntem in hunc €cui video maximas rei publicae tempestates esse subeundas? €Qua re si est boni consulis non solum videre quid agatur €verum etiam providere quid futurum sit, ostendam alio €loco quantum salutis communis intersit duos consules in re publica Kalendis Ianuariis esse. Quod si ita est, non €tam me officium debuit ad hominis amici fortunas quam €res publica consulem ad communem salutem defendendam €vocare. Nam quod legem de ambitu tuli, certe ita tuli ut €eam quam mihimet ipsi iam pridem tulerim de civium €periculis defendendis non abrogarem. Etenim si largi-€tionem factam esse confiterer idque recte factum esse €defenderem, facerem improbe, etiam si alius legem tulisset; €cum vero nihil commissum contra legem esse defendam, €quid est quod meam defensionem latio legis impediat? @@Negat esse eiusdem severitatis Catilinam exitium rei €publicae intra moenia molientem verbis et paene imperio €ex urbe expulisse et nunc pro L. Murena dicere. Ego €autem has partis lenitatis et misericordiae quas me natura €ipsa docuit semper egi libenter, illam vero gravitatis seve-€ritatisque personam non appetivi, sed ab re publica mihi €impositam sustinui, sicut huius imperi dignitas in summo €periculo civium postulabat. Quod si tum, cum res publica €vim et severitatem desiderabat, vici naturam et tam vehe-€mens fui quam cogebar, non quam volebam, nunc cum @1 €omnes me causae ad misericordiam atque ad humanitatem €vocent, quanto tandem studio debeo naturae meae consuetu-€dinique servire? Ac de officio defensionis meae ac de €ratione accusationis tuae fortasse etiam alia in parte €orationis dicendum nobis erit. @@Sed me, iudices, non minus hominis sapientissimi atque €ornatissimi, Ser. Sulpici, conquestio quam Catonis accusatio €commovebat qui gravissime et acerbissime [2se]2 ferre dixit me €familiaritatis necessitudinisque oblitum causam L. Murenae €contra se defendere. Huic ego, iudices, satis facere cupio €vosque adhibere arbitros. Nam cum grave est vere accusari €in amicitia, tum, etiam si falso accuseris, non est negle-€gendum. Ego, Ser. Sulpici, me in petitione tua tibi omnia €studia atque officia pro nostra necessitudine et debuisse €confiteor et praestitisse arbitror. Nihil tibi consulatum €petenti a me defuit quod esset aut ab amico aut a gratioso €aut a consule postulandum. Abiit illud tempus; mutata €ratio est. Sic existimo, sic mihi persuadeo, me tibi contra €honorem Murenae quantum tu a me postulare ausus sis, tantum debuisse, contra salutem nihil debere. Neque €enim, si tibi tum cum peteres [2consulatum studui, nunc]2 cum €Murenam ipsum petas, adiutor eodem pacto esse debeo. €Atque hoc non modo non laudari sed ne concedi quidem €potest ut amicis nostris accusantibus non etiam alienissimos €defendamus. Mihi autem cum Murena, iudices, et magna €et vetus amicitia est, quae in capitis dimicatione a Ser. €Sulpicio non idcirco obruetur quod ab eodem in honoris €contentione superata est. Quae si causa non esset, tamen @1 €vel dignitas hominis vel honoris eius quem adeptus est €amplitudo summam mihi superbiae crudelitatisque infamiam €inussisset, si hominis et suis et populi Romani ornamentis €amplissimi causam tanti periculi repudiassem. Neque enim €iam mihi licet neque est integrum ut meum laborem homi-€num periculis sublevandis non impertiam. Nam cum €praemia mihi tanta pro hac industria sint data quanta antea €nemini, sic [2existimo, labores quos in petitione]2 exceperis, eos, €cum adeptus sis, deponere, esse hominis et astuti et ingrati. Quod si licet desinere, si te auctore possum, si nulla inertiae €[2infamia]2, nulla superbiae turpitudo, nulla inhumanitatis culpa €suscipitur, ego vero libenter desino. Sin autem fuga laboris €desidiam, repudiatio supplicum superbiam, amicorum ne-€glectio improbitatem coarguit, nimirum haec causa est eius €modi quam nec industrius quisquam nec misericors nec €officiosus deserere possit. Atque huiusce rei coniecturam €de tuo ipsius studio, Servi, facillime ceperis. Nam si tibi €necesse putas etiam adversariis amicorum tuorum de iure €consulentibus respondere, et si turpe existimas te advocato €illum ipsum quem contra veneris causa cadere, noli tam €esse iniustus ut, cum tui fontes vel inimicis tuis pateant, nostros etiam amicis putes clausos esse oportere. Etenim €si me tua familiaritas ab hac causa removisset, et si hoc €idem Q. Hortensio, M. Crasso, clarissimis viris, si item €ceteris a quibus intellego tuam gratiam magni aestimari €accidisset, in ea civitate consul designatus defensorem non €haberet in qua nemini umquam infimo maiores nostri @1 €patronum deesse voluerunt. Ego vero, iudices, ipse me €existimarem nefarium si amico, crudelem si misero, su-€perbum si consuli defuissem. Qua re quod dandum est €amicitiae, large dabitur a me, ut tecum agam, Servi, non €secus ac si meus esset frater, qui mihi est carissimus, isto €in loco; quod tribuendum est officio, fidei, religioni, id ita €moderabor ut meminerim me contra amici studium pro €amici periculo dicere. @@Intellego, iudices, tris totius accusationis partis fuisse, et €earum unam in reprehensione vitae, alteram in contentione €dignitatis, tertiam in criminibus ambitus esse versatam. €Atque harum trium partium prima illa quae gravissima €debebat esse ita fuit infirma et levis ut illos lex magis €quaedam accusatoria quam vera male dicendi facultas de €vita L. Murenae dicere aliquid coegerit. Obiecta est enim €Asia; quae ab hoc non ad voluptatem et luxuriam expetita €est sed in militari labore peragrata. Qui si adulescens €patre suo imperatore non meruisset, aut hostem aut patris €imperium timuisse aut a parente repudiatus videretur. An €cum sedere in equis triumphantium praetextati potissimum €filii soleant, huic donis militaribus patris triumphum deco-€rare fugiendum fuit, ut rebus communiter gestis paene simul cum patre triumpharet? Hic vero, iudices, et fuit in Asia €et viro fortissimo, parenti suo, magno adiumento in periculis, €solacio in laboribus, gratulationi in victoria fuit. Et si €habet Asia suspicionem luxuriae quandam, non Asiam num-€quam vidisse sed in Asia continenter vixisse laudandum €est. Quam ob rem non Asiae nomen obiciendum Murenae €fuit ex qua laus familiae, memoria generi, honos et gloria €nomini constituta est, sed aliquod aut in Asia susceptum @1 €aut ex Asia deportatum flagitium ac dedecus. Meruisse €vero stipendia in eo bello quod tum populus Romanus non €modo maximum sed etiam solum gerebat virtutis, patre €imperatore libentissime meruisse pietatis, finem stipendiorum þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜Œˆpatris victoriam ac triumphum fuisse felicitatis fuit. Male-€dicto quidem idcirco nihil in hisce rebus loci est quod €omnia laus occupavit. @@Saltatorem appellat L. Murenam Cato. Maledictum est, €si vere obicitur, vehementis accusatoris, sin falso, maledici €conviciatoris. Qua re cum ista sis auctoritate, non debes, €M. Cato, adripere maledictum ex trivio aut ex scurrarum €aliquo convicio neque temere consulem populi Romani €saltatorem vocare, sed circumspicere quibus praeterea vitiis €adfectum esse necesse sit eum cui vere istud obici possit. €Nemo enim fere saltat sobrius, nisi forte insanit, neque in €solitudine neque in convivio moderato atque honesto. €Tempestivi convivi, amoeni loci, multarum deliciarum €comes est extrema saltatio. Tu mihi adripis hoc quod €necesse est omnium vitiorum esse postremum, relinquis €illa quibus remotis hoc vitium omnino esse non potest? €Nullum turpe convivium, non amor, non comissatio, non €libido, non sumptus ostenditur, et, cum ea non reperiantur €quae voluptatis nomen habent quamquam vitiosa sunt, €in quo ipsam luxuriam reperire non potes, in eo te umbram luxuriae reperturum putas? Nihil igitur in vitam €L. Murenae dici potest, nihil, inquam, omnino, iudices. €Sic a me consul designatus defenditur ut eius nulla fraus, €nulla avaritia, nulla perfidia, nulla crudelitas, nullum petu-€lans dictum in vita proferatur. Bene habet; iacta sunt @1 €fundamenta defensionis. Nondum enim nostris laudibus, €quibus utar postea, sed prope inimicorum confessione virum €bonum atque integrum hominem defendimus. Quo consti-€tuto facilior est mihi aditus ad contentionem dignitatis, quae €pars altera fuit accusationis. @@Summam video esse in te, Ser. Sulpici, dignitatem generis, €integritatis, industriae ceterorumque ornamentorum omnium €quibus fretum ad consulatus petitionem adgredi par est. €Paria cognosco esse ista in L. Murena, atque ita paria ut €neque ipse dignitate vinci [2a te]2 potuerit neque te dignitate €superarit. Contempsisti L. Murenae genus, extulisti tuum. €Quo loco si tibi hoc sumis, nisi qui patricius sit, neminem €bono esse genere natum, facis ut rursus plebes in Aventinum €sevocanda esse videatur. Sin autem sunt amplae et honestae €familiae plebeiae, et proavus L. Murenae et avus praetor €fuit, et pater, cum amplissime atque honestissime ex praetura €triumphasset, hoc faciliorem huic gradum consulatus adipi-€scendi reliquit quod is iam patri debitus a filio petebatur. Tua vero nobilitas, Ser. Sulpici, tametsi summa est, tamen €hominibus litteratis et historicis est notior, populo vero €et suffragatoribus obscurior. Pater enim fuit equestri loco, €avus nulla inlustri laude celebratus. Itaque non ex sermone €hominum recenti sed ex annalium vetustate eruenda me-€moria est nobilitatis tuae. Qua re ego te semper in nostrum €numerum adgregare soleo, quod virtute industriaque per-€fecisti ut, cum equitis Romani esses filius, summa tamen €amplitudine dignus putarere. Nec mihi umquam minus €in Q. Pompeio, novo homine et fortissimo viro, virtutis esse €visum est quam in homine nobilissimo, M. Aemilio. Etenim €eiusdem animi atque ingeni est posteris suis, quod Pompeius @1 €fecit, amplitudinem nominis quam non acceperit tradere et, €ut Scaurus, memoriam prope intermortuam generis sua virtute renovare. Quamquam ego iam putabam, iudices, €multis viris fortibus ne ignobilitas generis obiceretur meo €labore esse perfectum, qui non modo Curiis, Catonibus, €Pompeiis, antiquis illis fortissimis viris, novis hominibus, €sed his recentibus, Mariis et Didiis et Caeliis, commemo-€randis id agebam. Cum vero ego tanto intervallo claustra €ista nobilitatis refregissem, ut aditus ad consulatum posthac, €sicut apud maiores nostros fuit, non magis nobilitati quam €virtuti pateret, non arbitrabar, cum ex familia vetere et €inlustri consul designatus ab equitis Romani filio consule €defenderetur, de generis novitate accusatores esse dicturos. €Etenim mihi ipsi accidit ut cum duobus patriciis, altero €improbissimo atque audacissimo, altero modestissimo atque €optimo viro, peterem; superavi tamen dignitate Catilinam, €gratia Galbam. Quod si id crimen homini novo esse €deberet, profecto mihi neque inimici neque invidi defuissent. Omittamus igitur de genere dicere cuius est magna in €utroque dignitas; videamus cetera. €@@'Quaesturam una petiit et sum ego factus prior.' Non €est respondendum ad omnia. Neque enim vestrum quem-€quam fugit, cum multi pares dignitate fiant, unus autem €primum solus possit obtinere, non eundem esse ordinem €dignitatis et renuntiationis, propterea quod renuntiatio €gradus habeat, dignitas autem sit persaepe eadem omnium. €Sed quaestura utriusque prope modum pari momento sortis €fuit. Habuit hic lege Titia provinciam tacitam et quietam, @1 €tu illam cui, cum quaestores sortiuntur, etiam adclamari €solet, Ostiensem, non tam gratiosam et inlustrem quam €negotiosam et molestam. Consedit utriusque nomen in €quaestura. Nullum enim vobis sors campum dedit in quo excurrere virtus cognoscique posset. Reliqui temporis spa-€tium in contentionem vocatur. Ab utroque dissimillima €ratione tractatum est. Servius hic nobiscum hanc urba-€nam militiam respondendi, scribendi, cavendi plenam sollici-€tudinis ac stomachi secutus est; ius civile didicit, multum €vigilavit, laboravit, praesto multis fuit, multorum stultitiam €perpessus est, adrogantiam pertulit, difficultatem exsorbuit; €vixit ad aliorum arbitrium, non ad suum. Magna laus et €grata hominibus unum hominem elaborare in ea scientia quae sit multis profutura. Quid Murena interea? For-€tissimo et sapientissimo viro, summo imperatori legatus, €L. Lucullo, fuit; qua in legatione duxit exercitum, signa €contulit, manum conseruit, magnas copias hostium fudit, €urbis partim vi, partim obsidione cepit, Asiam istam refer-€tam et eandem delicatam sic obiit ut in ea neque avaritiae €neque luxuriae vestigium reliquerit, maximo in bello sic est €versatus ut hic multas res et magnas sine imperatore ges-€serit, nullam sine hoc imperator. Atque haec quamquam €praesente L. Lucullo loquor, tamen ne ab ipso propter €periculum nostrum concessam videamur habere licentiam €fingendi, publicis litteris testata sunt omnia, quibus L. Lu-€cullus tantum laudis impertiit quantum neque ambitiosus €imperator neque invidus tribuere alteri in communicanda gloria debuit. Summa in utroque est honestas, summa €dignitas; quam ego, si mihi per Servium liceat, pari at-€que eadem in laude ponam. Sed non licet; agitat rem @1 €militarem, insectatur totam hanc legationem, adsiduitatis €et operarum harum cotidianarum putat esse consulatum. €'Apud exercitum mihi fueris' inquit; 'tot annos forum non €attigeris; afueris tam diu et, cum longo intervallo veneris, €cum his qui in foro habitarint de dignitate contendas?' €Primum ista nostra adsiduitas, Servi, nescis quantum inter-€dum adferat hominibus fastidi, quantum satietatis. Mihi €quidem vehementer expediit positam in oculis esse gratiam; €sed tamen ego mei satietatem magno meo labore superavi €et tu item fortasse; verum tamen utrique nostrum deside-rium nihil obfuisset. Sed ut hoc omisso ad studiorum atque €artium contentionem revertamur, qui potest dubitari quin €ad consulatum adipiscendum multo plus adferat dignitatis €rei militaris quam iuris civilis gloria? Vigilas tu de nocte €ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo intendit €mature cum exercitu perveniat; te gallorum, illum buci-€narum cantus exsuscitat; tu actionem instituis, ille aciem €instruit; tu caves ne tui consultores, ille ne urbes aut €castra capiantur; ille tenet et scit ut hostium copiae, tu €ut aquae pluviae arceantur; ille exercitatus est in propa-€gandis finibus, tuque in regendis. Ac nimirum_dicen-€dum est enim quod sentio_rei militaris virtus praestat €ceteris omnibus. Haec nomen populo Romano, haec huic €urbi aeternam gloriam peperit, haec orbem terrarum pa-€rere huic imperio coegit; omnes urbanae res, omnia haec €nostra praeclara studia et haec forensis laus et industria €latet in tutela ac praesidio bellicae virtutis. Simul atque €increpuit suspicio tumultus, artes ilico nostrae conticiscunt. @1 þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜—@@Et quoniam mihi videris istam scientiam iuris tamquam €filiolam osculari tuam, non patiar te in tanto errore versari €ut istud nescio quid quod tanto opere didicisti praeclarum €aliquid esse arbitrere. Aliis ego te virtutibus, continentiae, €gravitatis, iustitiae, fidei, ceteris omnibus, consulatu et omni €honore semper dignissimum iudicavi; quod quidem ius €civile didicisti, non dicam operam perdidisti, sed illud dicam, €nullam esse in ista disciplina munitam ad consulatum viam. €Omnes enim artes, quae nobis populi Romani studia con-€cilient, et admirabilem dignitatem et pergratam utilitatem debent habere. Summa dignitas est in eis qui militari €laude antecellunt; omnia enim quae sunt in imperio et in €statu civitatis ab his defendi et firmari putantur; summa €etiam utilitas, si quidem eorum consilio et periculo cum re €publica tum etiam nostris rebus perfrui possumus. Gravis €etiam illa est et plena dignitatis dicendi facultas quae saepe €valuit in consule deligendo, posse consilio atque oratione €et senatus et populi et eorum qui res iudicant mentis per-€movere. Quaeritur consul qui dicendo non numquam €comprimat tribunicios furores, qui concitatum populum €flectat, qui largitioni resistat. Non mirum, si ob hanc €facultatem homines saepe etiam non nobiles consulatum €consecuti sunt, praesertim cum haec eadem res plurimas €gratias, firmissimas amicitias, maxima studia pariat. Quo-rum in isto vestro artificio, Sulpici, nihil est. Primum €dignitas in tam tenui scientia non potest esse; res enim €sunt parvae, prope in singulis litteris atque interpunctionibus €verborum occupatae. Deinde, etiam si quid apud maiores €nostros fuit in isto studio admirationis, id enuntiatis vestris €mysteriis totum est contemptum et abiectum. Posset agi @1 €lege necne pauci quondam sciebant; fastos enim volgo non €habebant. Erant in magna potentia qui consulebantur; €a quibus etiam dies tamquam a Chaldaeis petebatur. Inven-€tus est scriba quidam, Cn. Flavius, qui cornicum oculos con-€fixerit et singulis diebus ediscendis fastos populo proposuerit €et ab ipsis [2his]2 cautis iuris consultis eorum sapientiam com-€pilarit. Itaque irati illi, quod sunt veriti ne dierum ratione €pervolgata et cognita sine sua opera lege [2agi]2 posset, verba €quaedam composuerunt ut omnibus in rebus ipsi inter-essent. Cum hoc fieri bellissime posset: 'Fundus Sabinus €meus est.' 'Immo meus,' deinde iudicium, noluerunt. €'&7Fvndvs&' inquit '&7qvi est in agro qvi sabinvs vocatvr&.' €Satis verbose; cedo quid postea? '&7evm ego ex ivre Qviri-€&7tivm mevm esse aio.&' Quid tum? '&7inde ibi ego te ex €&7ivre manvm consertvm voco.&' Quid huic tam loquaciter €litigioso responderet ille unde petebatur non habebat. €Transit idem iuris consultus tibicinis Latini modo. '&7Vnde €&7tv me&' inquit '&7ex ivre manvm consertvm vocasti, €&7inde ibi ego te revoco&.' Praetor interea ne pulchrum €se ac beatum putaret atque aliquid ipse sua sponte loque-€retur, ei quoque carmen compositum est cum ceteris rebus €absurdum tum vero in illo: '&7Svis vtrisqve svperstitibvs €&7praesentibvs istam viam dico; ite viam&.' Praesto aderat €sapiens ille qui inire viam doceret. '&7Redite viam.&' Eo-€dem duce redibant. Haec iam tum apud illos barbatos @1 €ridicula, credo, videbantur, homines, cum recte atque in €loco constitissent, iuberi abire ut, unde abissent, eodem €statim redirent. Isdem ineptiis fucata sunt illa omnia: €'&7Qvando te in ivre conspicio&' et haec: '&7Anne tv dicas €&7qva ex cavsa vindicaveris?&' Quae dum erant occulta, €necessario ab eis qui ea tenebant petebantur; postea vero €pervolgata atque in manibus iactata et excussa, inanissima €prudentiae reperta sunt, fraudis autem et stultitiae plenis-sima. Nam, cum permulta praeclare legibus essent con-€stituta, ea iure consultorum ingeniis pleraque corrupta €ac depravata sunt. Mulieres omnis propter infirmitatem €consili maiores in tutorum potestate esse voluerunt; hi €invenerunt genera tutorum quae potestate mulierum contine-€rentur. Sacra interire illi noluerunt; horum ingenio senes €ad coemptiones faciendas interimendorum sacrorum causa €reperti sunt. In omni denique iure civili aequitatem reli-€querunt, verba ipsa tenuerunt, ut, quia in alicuius libris €exempli causa id nomen invenerant, putarunt omnis mulieres €quae coemptionem facerent 'Gaias' vocari. Iam illud mihi €quidem mirum videri solet, tot homines, tam ingeniosos, €post tot annos etiam nunc statuere non potuisse utrum €'diem tertium' an 'perendinum,' 'iudicem' an 'arbitrum,' 'rem' an 'litem' dici oporteret. Itaque, ut dixi, dignitas €in ista scientia consularis numquam fuit, quae tota ex rebus €fictis commenticiisque constaret, gratiae vero multo etiam €minus. Quod enim omnibus patet et aeque promptum est €mihi et adversario meo, id esse gratum nullo pacto potest. €Itaque non modo benefici conlocandi spem sed etiam illud €quod aliquamdiu fuit '&7Licet consvlere?&' iam perdidistis. @1 €Sapiens existimari nemo potest in ea prudentia quae neque €extra Romam usquam neque Romae rebus prolatis quicquam €valet. Peritus ideo haberi nemo potest quod in eo quod €sciunt omnes nullo modo possunt inter se discrepare. Diffi-€cilis autem res ideo non putatur quod et perpaucis et €minime obscuris litteris continetur. Itaque si mihi, homini €vehementer occupato, stomachum moveritis, triduo me €iuris consultum esse profitebor. Etenim quae de scripto €aguntur, scripta sunt omnia, neque tamen quicquam tam €anguste scriptum est quo ego non possim '&7Qva de re €&7agitvr&' addere; quae consuluntur autem, minimo periculo €respondentur. Si id quod oportet responderis, idem videare €respondisse quod Servius; sin aliter, etiam controversum ius nosse et tractare videare. Quapropter non solum illa €gloria militaris vestris formulis atque actionibus anteponenda €est verum etiam dicendi consuetudo longe et multum isti €vestrae exercitationi ad honorem antecellit. Itaque mihi €videntur plerique initio multo hoc maluisse, post, cum id €adsequi non potuissent, istuc potissimum sunt delapsi. €Vt aiunt in Graecis artificibus eos auloedos esse qui citha-€roedi fieri non potuerint, sic nos videmus, qui oratores €evadere non potuerint, eos ad iuris studium devenire. €Magnus dicendi labor, magna res, magna dignitas, summa €autem gratia. Etenim a vobis salubritas quaedam, ab eis €qui dicunt salus ipsa petitur. Deinde vestra responsa atque €decreta et evertuntur saepe dicendo et sine defensione €orationis firma esse non possunt. In qua si satis profecis-€sem, parcius de eius laude dicerem; nunc nihil de me dico, €sed de eis qui in dicendo magni sunt aut fuerunt. @1 @@Duae sint artes [2igitur]2 quae possint locare homines in am-€plissimo gradu dignitatis, una imperatoris, altera oratoris €boni. Ab hoc enim pacis ornamenta retinentur, ab illo €belli pericula repelluntur. Ceterae tamen virtutes ipsae €per se multum valent, iustitia, fides, pudor, temperantia; €quibus te, Servi, excellere omnes intellegunt. Sed nunc de €studiis ad honorem appositis, non de insita cuiusque virtute €disputo. Omnia ista nobis studia de manibus excutiuntur, €simul atque aliqui motus novus bellicum canere coepit. €Etenim, ut ait ingeniosus poeta et auctor valde bonus, €'proeliis promulgatis pellitur e medio' non solum ista vestra €verbosa simulatio prudentiae sed etiam ipsa illa domina €rerum, 'sapientia; vi geritur res, spernitur orator' non €solum odiosus in dicendo ac loquax verum etiam 'bonus; €horridus miles amatur,' vestrum vero studium totum iacet. €'Non ex iure manum consertum, sed mage ferro' inquit €'rem repetunt.' Quod si ita est, cedat, opinor, Sulpici, €forum castris, otium militiae, stilus gladio, umbra soli; sit €denique in civitate ea prima res propter quam ipsa est civitas €omnium princeps. @@Verum haec Cato nimium nos nostris verbis magna €facere demonstrat et oblitos esse bellum illud omne Mithri-€daticum cum mulierculis esse gestum. Quod ego longe €secus existimo, iudices; deque eo pauca disseram; neque €enim causa in hoc continetur. Nam si omnia bella quae €cum Graecis gessimus contemnenda sunt, derideatur de @1 €rege Pyrrho triumphus M'. Curi, de Philippo T. Flaminini, þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜Ÿˆˆde Aetolis M. Fulvi, de rege Perse L. Pauli, de Pseudo-€philippo Q. Metelli, de Corinthiis L. Mummi. Sin haec €bella gravissima victoriaeque eorum bellorum gratissimae €fuerunt, cur Asiaticae nationes atque ille a te hostis con-€temnitur? Atqui ex veterum rerum monumentis vel maxi-€mum bellum populum Romanum cum Antiocho gessisse €video; cuius belli victor L. Scipio aequa parta cum P. €fratre gloria, quam laudem ille Africa oppressa cognomine €ipso prae se ferebat, eandem hic sibi ex Asiae nomine adsumpsit. Quo quidem in bello virtus enituit egregia €M. Catonis, proavi tui; quo ille, cum esset, ut ego mihi €statuo, talis qualem te esse video, numquam cum Scipione €esset profectus, si cum mulierculis bellandum arbitraretur. €Neque vero cum P. Africano senatus egisset ut legatus €fratri proficisceretur, cum ipse paulo ante Hannibale ex €Italia expulso, ex Africa eiecto, Carthagine oppressa maxi-€mis periculis rem publicam liberasset, nisi illud grave bellum €et vehemens putaretur. Atqui si diligenter quid Mithri-€dates potuerit et quid effecerit et qui vir fuerit consideraris, €omnibus quibuscum populus Romanus bellum gessit hunc €regem nimirum antepones. Quem L. Sulla maximo et fortis-€simo exercitu, pugnax et acer et non rudis imperator, ut €aliud nihil dicam, cum bello invectum totam in Asiam cum €pace dimisit; quem L. Murena, pater huiusce, vehementis-€sime vigilantissimeque vexatum repressum magna ex parte, @1 €non oppressum reliquit; qui rex sibi aliquot annis sumptis €ad confirmandas rationes et copias belli tantum spe cona-€tuque valuit ut se Oceanum cum Ponto, Sertori copias cum suis coniuncturum putaret. Ad quod bellum duobus con-€sulibus ita missis ut alter Mithridatem persequeretur, alter €Bithyniam tueretur, alterius res et terra et mari calamitosae €vehementer et opes regis et nomen auxerunt; L. Luculli €vero res tantae exstiterunt ut neque maius bellum comme-€morari possit neque maiore consilio et virtute gestum. €Nam cum totius impetus belli ad Cyzicenorum moenia €constitisset eamque urbem sibi Mithridates Asiae ianuam €fore putasset qua effracta et revolsa tota pateret provincia, €perfecta a Lucullo haec sunt omnia ut urbs fidelissimorum €sociorum defenderetur et omnes copiae regis diuturnitate €obsessionis consumerentur. Quid? illam pugnam navalem €ad Tenedum, cum contento cursu acerrimis ducibus hostium €classis Italiam spe atque animis inflata peteret, mediocri €certamine et parva dimicatione commissam arbitraris? €Mitto proelia, praetereo oppugnationes oppidorum; expul-€sus regno tandem aliquando tantum tamen consilio atque au-€ctoritate valuit ut se rege Armeniorum adiuncto novis opibus €copiisque renovarit. Ac si mihi nunc de rebus gestis esset €nostri exercitus imperatorisque dicendum, plurima et ma-€xima proelia commemorare possem; sed non id agimus. Hoc dico: Si bellum hoc, si hic hostis, si ille rex conte-€mnendus fuisset, neque tanta cura senatus et populus Roma-€nus suscipiendum putasset neque tot annos gessisset neque €tanta gloria L. [2Lucullus]2, neque vero eius belli conficiendum €exitum tanto studio populus Romanus ad Cn. Pompeium @1 €detulisset. Cuius ex omnibus pugnis, quae sunt innumera-€biles, vel acerrima mihi videtur illa quae cum rege commissa €est et summa contentione pugnata. Qua ex pugna cum se €ille eripuisset et Bosphorum confugisset quo exercitus adire €non posset, etiam in extrema fortuna et fuga nomen tamen €retinuit regium. Itaque ipse Pompeius regno possesso ex €omnibus oris ac notis sedibus hoste pulso tamen tantum in €unius anima posuit ut, cum ipse omnia quae tenuerat, adie-€rat, sperarat, victoria possideret, tamen non ante quam illum €vita expulit bellum confectum iudicarit. Hunc tu hostem, €Cato, contemnis quocum per tot annos tot proeliis tot impera-€tores bella gesserunt, cuius expulsi et eiecti vita tanti aesti-€mata est ut morte eius nuntiata denique bellum confectum €arbitrarentur? Hoc igitur in bello L. Murenam legatum €fortissimi animi, summi consili, maximi laboris cognitum €esse defendimus, et hanc eius operam non minus ad consu-€latum adipiscendum quam hanc nostram forensem industriam €dignitatis habuisse. @@At enim in praeturae petitione prior renuntiatus est €Servius. Pergitisne vos tamquam ex syngrapha agere cum €populo ut, quem locum semel honoris cuipiam dederit, €eundem [2in]2 reliquis honoribus debeat? Quod enim fretum, €quem Euripum tot motus, tantas, tam varias habere putatis €agitationes commutationesque fluctuum, quantas perturba-€tiones et quantos aestus habet ratio comitiorum? Dies €intermissus aut nox interposita saepe perturbat omnia, et @1 €totam opinionem parva non numquam commutat aura €rumoris. Saepe etiam sine ulla aperta causa fit aliud atque €existimaris, ut non numquam ita factum esse etiam populus admiretur, quasi vero non ipse fecerit. Nihil est incertius €volgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius €ratione tota comitiorum. Quis L. Philippum summo €ingenio, opera, gratia, nobilitate a M. Herennio superari €posse arbitratus est? quis Q. Catulum humanitate, sapientia, €integritate antecellentem a Cn. Mallio? quis M. Scaurum, €hominem gravissimum, civem egregium, fortissimum sena-€torem, a Q. Maximo? Non modo horum nihil ita fore €putatum est sed, ne cum esset factum quidem, qua re ita €factum esset intellegi potuit. Nam, ut tempestates saepe €certo aliquo caeli signo commoventur, saepe improviso €nulla ex certa ratione obscura aliqua ex causa concitantur, €sic in hac comitiorum tempestate populari saepe intellegas €quo signo commota sit, saepe ita obscura causa est ut casu excitata esse videatur. Sed tamen si est reddenda ratio, €duae res vehementer in praetura desideratae sunt quae €ambae in consulatu multum Murenae profuerunt, una ex-€spectatio muneris quae et rumore non nullo et studiis sermo-€nibusque competitorum creverat, [2altera]2 quod ei quos in €provincia ac legatione omni et liberalitatis et virtutis suae €testis habuerat nondum decesserant. Horum utrumque ei €fortuna ad consulatus petitionem reservavit. Nam et L. €Luculli exercitus qui ad triumphum convenerat idem €comitiis L. Murenae praesto fuit, et munus amplissimum @1 quod petitio praeturae desiderarat praetura restituit. Num €tibi haec parva videntur adiumenta et subsidia consulatus, €voluntas militum, quae[2que]2 cum per se valet multitudine, €cum apud suos gratia, tum vero in consule declarando €multum etiam apud universum populum Romanum auctori-€tatis habet, suffragatio militaris? Imperatores enim comitiis €consularibus, non verborum interpretes deliguntur. Qua re €gravis est illa oratio: 'Me saucium recreavit, me praeda €donavit; hoc duce castra cepimus, signa contulimus; num-€quam iste plus militi laboris imposuit quam sibi sumpsit, €ipse cum fortis tum etiam felix.' Hoc quanti putas esse ad €famam hominum ac voluntatem? Etenim, si tanta illis €comitiis religio est ut adhuc semper omen valuerit prae-€rogativum, quid mirum est in hoc felicitatis famam sermo-€nemque valuisse? €@@Sed si haec leviora ducis quae sunt gravissima et hanc €urbanam suffragationem militari anteponis, noli ludorum €huius elegantiam et scaenae magnificentiam tam valde €contemnere; quae huic admodum profuerunt. Nam €quid ego dicam populum ac volgus imperitorum ludis €magno opere delectari? Minus est mirandum. Quamquam €huic causae id satis est; sunt enim populi ac multitudinis €comitia. Qua re, si populo ludorum magnificentia voluptati €est, non est mirandum eam L. Murenae apud populum profuisse. Sed si nosmet ipsi qui et ab delectatione com-€muni negotiis impedimur et in ipsa occupatione delectationes €alias multas habere possumus, ludis tamen oblectamur et ducimur, quid tu admirere de multitudine indocta? L. Otho, €vir fortis, meus necessarius, equestri ordini restituit non @1 €solum dignitatem sed etiam voluptatem. Itaque lex haec €quae ad ludos pertinet est omnium gratissima, quod hone-€stissimo ordini cum splendore fructus quoque iucunditatis est €restitutus. Qua re delectant homines, mihi crede, ludi, €etiam illos qui dissimulant, non solum eos qui fatentur; €quod ego in mea petitione sensi. Nam nos quoque habui-þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜¨ˆ‰mus scaenam competitricem. Quod si ego qui trinos ludos €aedilis feceram tamen Antoni ludis commovebar, tibi qui €casu nullos feceras nihil huius istam ipsam quam inrides €argenteam scaenam adversatam putas? @@Sed haec sane sint paria omnia, sit par forensis opera €[2militari]2, militaris suffragatio urbanae, sit idem magnificen-€tissimos et nullos umquam fecisse ludos; quid? in ipsa €praetura nihilne existimas inter tuam et huius sortem €interfuisse? Huius sors ea fuit quam omnes tui necessarii €tibi optabamus, iuris dicundi; in qua gloriam conciliat €magnitudo negoti, gratiam aequitatis largitio; qua in sorte €sapiens praetor qualis hic fuit offensionem vitat aequabili-€tate decernendi, benivolentiam adiungit lenitate audiendi. €Egregia et ad consulatum apta provincia in qua laus aequi-€tatis, integritatis, facilitatis ad extremum ludorum voluptate concluditur. Quid tua sors? Tristis, atrox, quaestio €peculatus ex altera parte lacrimarum et squaloris, ex altera €plena accusatorum atque indicum; cogendi iudices inviti, €retinendi contra voluntatem; scriba damnatus, ordo totus €alienus; Sullana gratificatio reprehensa, multi viri fortes €et prope pars civitatis offensa est; lites severe aestimatae; €cui placet obliviscitur, cui dolet meminit. Postremo tu in €provinciam ire noluisti. Non possum id in te reprehendere @1 €quod in me ipso et praetore et consule probavi. Sed tamen €L. Murenae provincia multas bonas gratias cum optima €existimatione attulit. Habuit proficiscens dilectum in €Vmbria; dedit ei facultatem res publica liberalitatis, qua €usus multas sibi tribus quae municipiis Vmbriae conficiuntur €adiunxit. Ipse autem in Gallia ut nostri homines desperatas €iam pecunias exigerent aequitate diligentiaque perfecit. Tu €interea Romae scilicet amicis praesto fuisti; fateor; sed €tamen illud cogita non nullorum amicorum studia minui €solere in eos a quibus provincias contemni intellegunt. @@Et quoniam ostendi, iudices, parem dignitatem ad con-€sulatus petitionem, disparem fortunam provincialium negoti-€orum in Murena atque in Sulpicio fuisse, dicam iam apertius €in quo meus necessarius fuerit inferior, Servius, et ea dicam €vobis audientibus amisso iam tempore quae ipsi soli re €integra saepe dixi. Petere consulatum nescire te, Servi, €persaepe tibi dixi; et in eis rebus ipsis quas te magno et €forti animo et agere et dicere videbam tibi solitus sum €dicere magis te fortem accusatorem mihi videri quam €sapientem candidatum. Primum accusandi terrores et €minae quibus tu cotidie uti solebas sunt fortis viri, sed et €populi opinionem a spe adipiscendi avertunt et amicorum €studia debilitant. Nescio quo pacto semper hoc fit_neque €in uno aut altero animadversum est sed iam in pluribus_ €simul atque candidatus accusationem meditari visus est, ut honorem desperasse videatur. Quid ergo? acceptam €iniuriam persequi non placet? Immo vehementer placet; €sed aliud tempus est petendi, aliud persequendi. Petitorem €ego, praesertim consulatus, magna spe, magno animo, €magnis copiis et in forum et in campum deduci volo. Non @1 €placet mihi inquisitio candidati, praenuntia repulsae, non €testium potius quam suffragatorum comparatio, non minae €magis quam blanditiae, non denuntiatio potius quam per-€salutatio, praesertim cum iam hoc novo more omnes fere €domos omnium concursent et ex voltu candidatorum con-€iecturam faciant quantum quisque animi et facultatis habere videatur. 'Videsne tu illum tristem, demissum? iacet, €diffidit, abiecit hastas.' Serpit hic rumor. 'Scis tu illum €accusationem cogitare, inquirere in competitores, testis €quaerere? Alium fac iam, quoniam sibi hic ipse desperat.' €Eius modi [2rumoribus]2 candidatorum amici intimi debilitantur, €studia deponunt; aut certam rem abiciunt aut suam operam €et gratiam iudicio et accusationi reservant. Accedit eodem €ut etiam ipse candidatus totum animum atque omnem €curam operam diligentiamque suam in petitione non possit €ponere. Adiungitur enim accusationis cogitatio, non parva €res sed nimirum omnium maxima. Magnum est enim te €comparare ea quibus possis hominem e civitate, praesertim €non inopem neque infirmum, exturbare, qui et per se et per €suos et vero etiam per alienos defendatur. Omnes enim €ad pericula propulsanda concurrimus et qui non aperte €inimici sumus etiam alienissimis in capitis periculis amicissi-morum officia et studia praestamus. Qua re ego expertus €et petendi et defendendi et accusandi molestiam sic intellexi €in petendo studium esse acerrimum, in defendendo officium, €in accusando laborem. Itaque sic statuo fieri nullo modo €posse ut idem accusationem et petitionem consulatus dili-€genter adornet atque instruat. Vnum sustinere pauci @1 €possunt, utrumque nemo. Tu cum te de curriculo peti-€tionis deflexisses animumque ad accusandum transtulisses, €existimasti te utrique negotio satis facere posse. Vehe-€menter errasti. Quis enim dies fuit, postea quam in istam €accusandi denuntiationem ingressus es, quem tu non totum €in ista ratione consumpseris? Legem ambitus flagitasti, €quae tibi non deerat; erat enim severissime scripta Calpurnia. €Gestus est mos et voluntati et dignitati tuae. Sed tota illa €lex accusationem tuam, si haberes nocentem reum, fortasse armasset; petitioni vero refragata est. Poena gravior in €plebem tua voce efflagitata est; commoti animi tenuiorum. €Exsilium in nostrum ordinem; concessit senatus postulationi €tuae, sed non libenter duriorem fortunae communi con-€dicionem te auctore constituit. Morbi excusationi poena €addita est; voluntas offensa multorum quibus aut contra €valetudinis commodum laborandum est aut incommodo €morbi etiam ceteri vitae fructus relinquendi. Quid ergo? €haec quis tulit? Is qui auctoritati senatus, voluntati tuae €paruit, denique is tulit cui minime proderant. Illa [2quidem]2 €quae mea summa voluntate senatus frequens repudiavit €mediocriter adversata tibi esse existimas? Confusionem €suffragiorum flagitasti, %praerogationum legis Maniliae%, €aequationem gratiae, dignitatis, suffragiorum. Graviter €homines honesti atque in suis vicinitatibus et municipiis €gratiosi tulerunt a tali viro esse pugnatum ut omnes et €dignitatis et gratiae gradus tollerentur. Idem editicios €iudices esse voluisti, ut odia occulta civium quae tacitis @1 €nunc discordiis continentur in fortunas optimi cuiusque erumperent. Haec omnia tibi accusandi viam muniebant, €adipiscendi obsaepiebant. €@@Atque ex omnibus illa plaga est iniecta petitioni tuae non €tacente me maxima, de qua ab homine ingeniosissimo et €copiosissimo, [2Q.]2 Hortensio, multa gravissime dicta sunt. €Quo etiam mihi durior locus est dicendi datus ut, cum ante €me et ille dixisset et vir summa dignitate et diligentia et €facultate dicendi, M. Crassus, ego in extremo non partem €aliquam agerem causae sed de tota re dicerem quod mihi €videretur. Itaque in isdem rebus fere versor et quoad €possum, iudices, occurro vestrae satietati. Sed tamen, €Servi, quam te securim putas iniecisse petitioni tuae, cum €populum Romanum in eum metum adduxisti ut pertimesceret €ne consul Catilina fieret, dum tu accusationem comparares deposita atque abiecta petitione? Etenim te inquirere €videbant, tristem ipsum, maestos amicos; observationes, €testificationes, seductiones testium, secessiones subscri-€ptorum animadvertebant, quibus rebus certe ipsi candida-€torum [2voltus]2 obscuriores videri solent; Catilinam interea €alacrem atque laetum, stipatum choro iuventutis, vallatum €indicibus atque sicariis, inflatum cum spe militum [2tum]2 €conlegae mei, quem ad modum dicebat ipse, promissis, €circumfluentem colonorum Arretinorum et Faesulanorum €exercitu; quam turbam dissimillimo ex genere distinguebant €homines perculsi Sullani temporis calamitate. Voltus erat €ipsius plenus furoris, oculi sceleris, sermo adrogantiae, sic ut €ei iam exploratus et domi conditus consulatus videretur. @1 €Murenam contemnebat, Sulpicium accusatorem suum nu-€merabat non competitorem; ei vim denuntiabat, rei publicae minabatur. Quibus rebus qui timor bonis omnibus iniectus €sit quantaque desperatio rei publicae, si ille factus esset, þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜²ƒnolite a me commoneri velle; vosmet ipsi vobiscum recorda-€mini. Meministis enim, cum illius nefarii gladiatoris voces €percrebruissent quas habuisse in contione domestica dice-€batur, cum miserorum fidelem defensorem negasset inveniri €posse nisi eum qui ipse miser esset; integrorum et fortuna-€torum promissis saucios et miseros credere non oportere; €qua re qui consumpta replere, erepta reciperare vellent, €spectarent quid ipse deberet, quid possideret, quid auderet; €minime timidum et valde calamitosum esse oportere eum qui esset futurus dux et signifer calamitosorum. Tum igitur, €his rebus auditis, meministis fieri senatus consultum referente €me ne postero die comitia haberentur, ut de his rebus in €senatu agere possemus. Itaque postridie frequenti senatu €Catilinam excitavi atque eum de his rebus iussi, si quid €vellet, quae ad me adlatae essent dicere. Atque ille, ut €semper fuit apertissimus, non se purgavit sed indicavit €atque induit. Tum enim dixit duo corpora esse rei publicae, €unum debile infirmo capite, alterum firmum sine capite; €huic, si ita de se meritum esset, caput se vivo non defuturum. €Congemuit senatus frequens neque tamen satis severe pro €rei indignitate decrevit; nam partim ideo fortes in decer-€nendo non erant, quia nihil timebant, partim, quia [2omnia]2. €Erupit e senatu triumphans gaudio quem omnino vivum €illinc exire non oportuerat, praesertim cum idem ille in €eodem ordine paucis diebus ante Catoni, fortissimo viro, @1 €iudicium minitanti ac denuntianti respondisset, si quod €esset in suas fortunas incendium excitatum, id se non aqua sed ruina restincturum. His tum rebus commotus et quod €homines iam tum coniuratos cum gladiis in campum deduci €a Catilina sciebam, descendi in campum cum firmissimo €praesidio fortissimorum virorum et cum illa lata insignique €lorica, non quae me tegeret_etenim sciebam Catilinam non €latus aut ventrem sed caput et collum solere petere_verum €ut omnes boni animadverterent et, cum in metu et periculo €consulem viderent, id quod est factum, ad opem prae-€sidiumque concurrerent. Itaque cum te, Servi, remissiorem €in petendo putarent, Catilinam et spe et cupiditate inflam-€matum viderent, omnes qui illam ab re publica pestem €depellere cupiebant ad Murenam se statim contulerunt. Magna est autem comitiis consularibus repentina voluntatum €inclinatio, praesertim cum incubuit ad virum bonum et €multis aliis adiumentis petitionis ornatum. Qui cum €honestissimo patre atque maioribus, modestissima adule-€scentia, clarissima legatione, praetura probata in iure, grata €in munere, ornata in provincia petisset diligenter, et ita €petisset ut neque minanti cederet neque cuiquam minaretur, €huic mirandum est magno adiumento Catilinae subitam €spem consulatus adipiscendi fuisse? @@Nunc mihi tertius ille locus est relictus orationis, de €ambitus criminibus, perpurgatus ab eis qui ante me dixerunt, €a me, quoniam ita Murena voluit, retractandus; quo in loco €[2C.]2 Postumo, familiari meo, ornatissimo viro, de divisorum €indiciis et de deprehensis pecuniis, adulescenti ingenioso et €bono, Ser. Sulpicio, de equitum centuriis, M. Catoni, homini €in omni virtute excellenti, de ipsius accusatione, de senatus @1 consulto, de re publica respondebo. Sed pauca quae meum €animum repente moverunt prius de L. Murenae fortuna €conquerar. Nam cum saepe antea, iudices, et ex aliorum €miseriis et ex meis curis laboribusque cotidianis fortunatos €eos homines iudicarem qui remoti a studiis ambitionis €otium ac tranquillitatem vitae secuti sunt, tum vero in his €L. Murenae tantis tamque improvisis periculis ita sum €animo adfectus ut non queam satis neque communem €omnium nostrum condicionem neque huius eventum fortu-€namque miserari. Qui primum, dum ex honoribus continuis €familiae maiorumque suorum unum ascendere gradum digni-€tatis conatus est, venit in periculum ne et ea quae [2ei]2 relicta, €et haec quae ab ipso parta sunt amittat, deinde propter €studium novae laudis etiam in veteris fortunae discrimen adducitur. Quae cum sunt gravia, iudices, tum illud €acerbissimum est quod habet eos accusatores, non qui €odio inimicitiarum ad accusandum, sed qui studio accusandi €ad inimicitias descenderint. Nam ut omittam Servium €Sulpicium quem intellego non iniuria L. Murenae sed €honoris contentione permotum, accusat paternus amicus, €C. Postumus, vetus, ut ait ipse, vicinus ac necessarius, qui €necessitudinis causas compluris protulit, simultatis nullam €commemorare potuit. Accusat Ser. Sulpicius, sodalis €filius, cuius ingenio paterni omnes necessarii munitiores €esse debebant. Accusat M. Cato qui cum a Murena nulla €re umquam alienus fuit, tum ea condicione nobis erat in €hac civitate natus ut eius opes, ut ingenium praesidio multis @1 €etiam alienis, exitio vix cuiquam inimico esse deberet. Respondebo igitur Postumo primum qui nescio quo pacto €mihi videtur praetorius candidatus in consularem quasi €desultorius in quadrigarum curriculum incurrere. Cuius €competitores si nihil deliquerunt, dignitati eorum concessit, €cum petere destitit; sin autem eorum aliquis largitus est, €expetendus amicus est qui alienam potius iniuriam quam €suam persequatur. €@@&7De Postvmi criminibvs, de Servi advlescentis.& @@Venio nunc ad M. Catonem, quod est fundamentum ac €robur totius accusationis; qui tamen ita gravis est accusator €et vehemens ut multo magis eius auctoritatem quam crimi-€nationem pertimescam. In quo ego accusatore, iudices, €primum illud deprecabor ne quid L. Murenae dignitas illius, €ne quid exspectatio tribunatus, ne quid totius vitae splendor €et gravitas noceat, denique ne ea soli huic obsint bona €M. Catonis quae ille adeptus est ut multis prodesse possit. €Bis consul fuerat P. Africanus et duos terrores huius imperi, €Carthaginem Numantiamque, deleverat cum accusavit L. €Cottam. Erat in [2eo]2 summa eloquentia, summa fides, summa €integritas, auctoritas tanta quanta in imperio populi Romani €quod illius opera tenebatur. Saepe hoc maiores natu dicere €audivi, hanc accusatoris eximiam vim [2et]2 dignitatem plurimum €L. Cottae profuisse. Noluerunt sapientissimi homines qui €tum rem illam iudicabant ita quemquam cadere in iudicio ut nimiis adversarii viribus abiectus videretur. Quid? @1 €Ser. Galbam_nam traditum memoriae [2est]2_nonne proavo €tuo, fortissimo atque florentissimo viro, M. Catoni, incumbenti €ad eius perniciem populus Romanus eripuit? Semper in €hac civitate nimis magnis accusatorum opibus et populus €universus et sapientes ac multum in posterum prospicientes €iudices restiterunt. Nolo accusator in iudicium potentiam €adferat, non vim maiorem aliquam, non auctoritatem €excellentem, non nimiam gratiam. Valeant haec omnia ad €salutem innocentium, ad opem impotentium, ad auxilium €calamitosorum, in periculo vero et in pernicie civium repu-dientur. Nam si quis hoc forte dicet, Catonem descensurum €ad accusandum non fuisse, nisi prius de causa iudicasset, €iniquam legem, iudices, et miseram condicionem instituet €periculis hominum, si existimabit iudicium accusatoris in €reum pro aliquo praeiudicio valere oportere. €@@Ego tuum consilium, Cato, propter singulare animi mei €de tua virtute iudicium vituperare [2non possum;]2 non nulla €forsitan conformare et leviter emendare possim. 'Non €multa peccas,' inquit ille fortissimo viro senior magister, €'sed peccas; te regere possum.' At ego non te; verissime €dixerim peccare te nihil neque ulla in re te esse huius modi €ut corrigendus potius quam leviter inflectendus esse videare. €Finxit enim te ipsa natura ad honestatem, gravitatem, €temperantiam, magnitudinem animi, iustitiam, ad omnis €denique virtutes magnum hominem et excelsum. Accessit €istuc doctrina non moderata nec mitis sed, ut mihi videtur, €paulo asperior et durior quam aut veritas aut natura patitur. Et quoniam non est nobis haec oratio habenda aut in €imperita multitudine aut in aliquo conventu agrestium, @1 €audacius paulo de studiis humanitatis quae et mihi et vobis €nota et iucunda sunt disputabo. In M. Catone, iudices, €haec bona quae videmus divina et egregia ipsius scitote €esse propria; quae non numquam requirimus, ea sunt þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜½‡omnia non a natura verum a magistro. Fuit enim quidam €summo ingenio vir, Zeno, cuius inventorum aemuli Stoici €nominantur. Huius sententiae sunt et praecepta eius modi. €Sapientem gratia numquam moveri, numquam cuiusquam €delicto ignoscere; neminem misericordem esse nisi stultum €et levem; viri non esse neque exorari neque placari; €solos sapientes esse, si distortissimi sint, formosos, si €mendicissimi, divites, si servitutem serviant, reges; nos €autem qui sapientes non sumus fugitivos, exsules, €hostis, insanos denique esse dicunt; omnia peccata esse €paria; omne delictum scelus esse nefarium, nec minus €delinquere eum qui gallum gallinaceum, cum opus non €fuerit, quam eum qui patrem suffocaverit; sapientem nihil €opinari, nullius rei paenitere, nulla in re falli, sententiam mutare numquam. Hoc homo ingeniosissimus, M. Cato, €auctoribus eruditissimis inductus adripuit, neque disputandi €causa, ut magna pars, sed ita vivendi. Petunt aliquid €publicani; cave [2ne]2 quicquam habeat momenti gratia. €Supplices aliqui veniunt miseri et calamitosi; sceleratus €et nefarius fueris, si quicquam misericordia adductus feceris. €Fatetur aliquis se peccasse et sui delicti veniam petit; €'nefarium est facinus ignoscere.' At leve delictum est. €'Omnia peccata sunt paria.' Dixisti quippiam: 'fixum et €statutum est.' Non re ductus es sed opinione; 'sapiens €nihil opinatur.' Errasti aliqua in re; male dici putat. Hac €ex disciplina nobis illa sunt: 'Dixi in senatu me nomen @1 €consularis candidati delaturum.' Iratus dixisti. 'Numquam' €inquit 'sapiens irascitur.' At temporis causa. 'Improbi' €inquit 'hominis [2est]2 mendacio fallere; mutare sententiam turpe est, exorari scelus, misereri flagitium.' Nostri autem €illi_fatebor enim, Cato, me quoque in adulescentia diffisum €ingenio meo quaesisse adiumenta doctrinae_nostri, inquam, €illi a Platone et Aristotele, moderati homines et temperati, €aiunt apud sapientem valere aliquando gratiam; viri boni €esse misereri; distincta genera esse delictorum et disparis €poenas; esse apud hominem constantem ignoscendi locum; €ipsum sapientem saepe aliquid opinari quod nesciat, irasci €non numquam, exorari eundem et placari, quod dixerit €interdum, si ita rectius sit, mutare, de sententia decedere €aliquando; omnis virtutes mediocritate quadam esse mode-ratas. Hos ad magistros si qua te fortuna, Cato, cum ista €natura detulisset, non tu quidem vir melior esses nec fortior €nec temperantior nec iustior_neque enim esse potes_sed €paulo ad lenitatem propensior. Non accusares nullis €adductus inimicitiis, nulla lacessitus iniuria, pudentissimum €hominem summa dignitate atque honestate praeditum; €putares, cum in eiusdem anni custodia te atque L. Murenam €fortuna posuisset, aliquo te cum hoc rei publicae vinculo €esse coniunctum; quod atrociter in senatu dixisti, aut non €dixisses aut, si potuisses, mitiorem in partem interpretarere. Ac te ipsum, quantum ego opinione auguror, nunc et animi €quodam impetu concitatum et vi naturae atque ingeni €elatum et recentibus praeceptorum studiis flagrantem iam €usus flectet, dies leniet, aetas mitigabit. Etenim isti ipsi €mihi videntur vestri praeceptores et virtutis magistri finis @1 €officiorum paulo longius quam natura vellet protulisse ut, €cum ad ultimum animo contendissemus, ibi tamen ubi €oporteret consisteremus. 'Nihil ignoveris.' Immo aliquid, €non omnia. 'Nihil gratiae causa feceris.' Immo resistito €gratiae, cum officium et fides postulabit. 'Misericordia €commotus ne sis.' Etiam, in dissolvenda severitate; sed €tamen est laus aliqua humanitatis. 'In sententia permaneto.' Vero, nisi sententiam sententia alia vicerit melior. Huiusce €modi Scipio ille fuit quem non paenitebat facere idem quod €tu, habere eruditissimum hominem Panaetium domi; cuius €oratione et praeceptis, quamquam erant eadem ista quae te €delectant, tamen asperior non est factus sed, ut accepi €a senibus, lenissimus. Quis vero C. Laelio comior [2fuit]2, €quis iucundior eodem ex studio isto, quis illo gravior, €sapientior? Possum de L. Philo, de C. Gallo dicere haec €eadem, sed te domum iam deducam tuam. Quemquamne €existimas Catone, proavo tuo, commodiorem, communiorem, €moderatiorem fuisse ad omnem rationem humanitatis? De €cuius praestanti virtute cum vere graviterque diceres, €domesticum te habere dixisti exemplum ad imitandum. €Est illud quidem exemplum tibi propositum domi, sed €tamen naturae similitudo illius ad te magis qui ab illo ortus €es quam ad unum quemque nostrum pervenire potuit, ad €imitandum vero tam mihi propositum exemplar illud est €quam tibi. Sed si illius comitatem et facilitatem tuae €gravitati severitatique asperseris, non ista quidem erunt €meliora, quae nunc sunt optima, sed certe condita iucundius. @@Qua re, ut ad id quod institui revertar, tolle mihi e causa @1 €nomen Catonis, remove vim, praetermitte auctoritatem quae €in iudiciis aut nihil valere aut ad salutem debet valere, con-€gredere mecum criminibus ipsis. Quid accusas, Cato, quid €adfers ad iudicium, quid arguis? Ambitum accusas; non €defendo. Me reprehendis, quod idem defendam quod €lege punierim. Punivi ambitum, non innocentiam; am-€bitum vero ipsum vel tecum accusabo, si voles. Dixisti €senatus consultum me referente esse factum, si mercede €obviam candidatis issent, si conducti sectarentur, si gladia-€toribus volgo locus tributim et item prandia si volgo essent €data, contra legem Calpurniam factum videri. Ergo ita €senatus iudicat, contra legem facta haec videri, si facta sint; €decernit quod nihil opus est, dum candidatis morem gerit. €Nam factum sit necne vehementer quaeritur; sin factum sit, quin contra legem sit dubitare nemo potest. Est igitur €ridiculum, quod est dubium, id relinquere incertum, quod €nemini dubium potest esse, id iudicare. Atque id de-€cernitur omnibus postulantibus candidatis, ut ex senatus €consulto neque cuius intersit, neque contra quem sit €intellegi possit. Qua re doce ab L. Murena illa esse €commissa; tum egomet tibi contra legem commissa esse €concedam. €@@'Multi obviam prodierunt de provincia decedenti.' Con-€sulatum petenti solet fieri; eccui autem non proditur rever-€tenti? 'Quae fuit ista multitudo?' Primum, si tibi istam €rationem non possim reddere, quid habet admirationis tali @1 €viro advenienti, candidato consulari, obviam prodisse mul-€tos? quod nisi esset factum, magis mirandum videretur. Quid? si etiam illud addam quod a consuetudine non ab-€horret, rogatos esse multos, num aut criminosum sit aut €mirandum, qua in civitate rogati infimorum hominum filios €prope de nocte ex ultima saepe urbe deductum venire sole-€amus, in ea non esse gravatos homines prodire hora tertia €in campum Martium, praesertim talis viri nomine rogatos? €Quid? si omnes societates venerunt quarum ex numero €multi sedent iudices; quid? si multi homines nostri ordinis €honestissimi; quid? si illa officiosissima quae neminem €patitur non honeste in urbem introire tota natio candida-€torum, si denique ipse accusator noster Postumus obviam €cum bene magna caterva sua venit, quid habet ista multi-€tudo admirationis? Omitto clientis, vicinos, tribulis, exerci-€tum totum Luculli qui ad triumphum per eos dies venerat; €hoc dico, frequentiam in isto officio gratuitam non modo €dignitati nullius umquam sed ne voluntati quidem defuisse. At sectabantur multi. Doce mercede; concedam esse €crimen. Hoc quidem remoto quid reprendis? 'Quid €opus est' inquit 'sectatoribus?' A me tu id quaeris, quid €opus sit eo quo semper usi sumus? Homines tenues unum €habent in nostrum ordinem aut promerendi aut referendi €benefici locum, hanc in nostris petitionibus operam atque €adsectationem. Neque enim fieri potest neque postulan-€dum est a nobis aut ab equitibus Romanis ut suos neces-€sarios candidatos adsectentur totos dies; a quibus si domus €nostra celebratur, si interdum ad forum deducimur, si uno €basilicae spatio honestamur, diligenter observari videmur @1 €et coli; tenuiorum amicorum et non occupatorum est ista €adsiduitas, quorum copia bonis viris et beneficis deesse non solet. Noli igitur eripere hunc inferiori generi hominum þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜Ç‚fructum offici, Cato; sine eos qui omnia a nobis sperant €habere ipsos quoque aliquid quod nobis tribuere possint. €Si nihil erit praeter ipsorum suffragium, tenues, etsi suffra-€gantur, nil valent gratia. Ipsi denique, ut solent loqui, non €dicere pro nobis, non spondere, non vocare domum suam €possunt. Atque haec a nobis petunt omnia neque ulla €re alia quae a nobis consequuntur nisi opera sua compen-€sari putant posse. Itaque et legi Fabiae quae est de numero €sectatorum, et senatus consulto quod est L. Caesare consule €factum restiterunt. Nulla est enim poena quae possit €observantiam tenuiorum ab hoc vetere instituto officiorum excludere. At spectacula sunt tributim data et ad pran-€dium volgo vocati. Etsi hoc factum a Murena omnino, €iudices, non est, ab eius amicis autem more et modo factum €est, tamen admonitus re ipsa recordor quantum hae con-€questiones in senatu habitae punctorum nobis, Servi, detra-€xerint. Quod enim tempus fuit aut nostra aut patrum €nostrorum memoria quo haec sive ambitio est sive libera-€litas non fuerit ut locus et in circo et in foro daretur €amicis et tribulibus? Haec homines tenuiores praemia €commodaque a suis tribulibus vetere instituto adseque-€bantur * * * @@Praefectum fabrum semel locum tribulibus suis dedisse, @1 €quid statuent in viros primarios qui in circo totas tabernas €tribulium causa compararunt? Haec omnia sectatorum, €spectaculorum, prandiorum item crimina a multitudine in €tuam nimiam diligentiam, Servi, coniecta sunt, in quibus €tamen Murena ab senatus auctoritate defenditur. Quid €enim? senatus num obviam prodire crimen putat? Non, €sed mercede. Convince. Num sectari multos? Non, sed €conductos. Doce. Num locum ad spectandum dare aut €[2ad]2 prandium invitare? Minime, sed volgo, passim. Quid €est volgo? Vniversos. Non igitur, si L. Natta, summo €loco adulescens, qui et quo animo iam sit et qualis vir €futurus sit videmus, in equitum centuriis voluit esse et ad €hoc officium necessitudinis et ad reliquum tempus gratiosus, €id erit eius vitrico fraudi aut crimini, nec, si virgo Vestalis, €huius propinqua et necessaria, locum suum gladiatorium €concessit huic, non et illa pie fecit et hic a culpa est remo-€tus. Omnia haec sunt officia necessariorum, commoda €tenuiorum, munia candidatorum. @@At enim agit mecum austere et Stoice Cato, negat verum €esse adlici benivolentiam cibo, negat iudicium hominum in €magistratibus mandandis corrumpi voluptatibus oportere. €Ergo, ad cenam petitionis causa si quis vocat, condemnetur? €'Quippe' inquit 'tu mihi summum imperium, tu sum-€mam auctoritatem, tu gubernacula rei publicae petas foven-€dis hominum sensibus et deleniendis animis et adhibendis €voluptatibus? Vtrum lenocinium' inquit 'a grege deli-€catae iuventutis, an orbis terrarum imperium a populo @1 €Romano petebas?' Horribilis oratio; sed eam usus, vita, €mores, civitas ipsa respuit. Neque tamen Lacedaemonii, €auctores istius vitae atque orationis, qui cotidianis epulis in €robore accumbunt, neque vero Cretes quorum nemo gu-€stavit umquam cubans, melius quam Romani homines qui €tempora voluptatis laborisque dispertiunt res publicas suas €retinuerunt; quorum alteri uno adventu nostri exercitus €deleti sunt, alteri nostri imperi praesidio disciplinam suam legesque conservant. Qua re noli, Cato, maiorum instituta €quae res ipsa, quae diuturnitas imperi comprobat nimium €severa oratione reprehendere. Fuit eodem ex studio vir €eruditus apud patres nostros et honestus homo et nobilis, €Q. Tubero. Is, cum epulum Q. Maximus P. Africani, €patrui sui, nomine populo Romano daret, rogatus est a €Maximo ut triclinium sterneret, cum esset Tubero eiusdem €Africani sororis filius. Atque ille, homo eruditissimus ac €Stoicus, stravit pelliculis haedinis lectulos Punicanos et €exposuit vasa Samia, quasi vero esset Diogenes Cynicus €mortuus et non divini hominis Africani mors honestaretur; €quem cum supremo eius die Maximus laudaret, gratias egit €dis immortalibus quod ille vir in hac re publica potissi-€mum natus esset; necesse enim fuisse ibi esse terrarum €imperium ubi ille esset. Huius in morte celebranda gravi-€ter tulit populus Romanus hanc perversam sapientiam Tuberonis, itaque homo integerrimus, civis optimus, cum €esset L. Pauli nepos, P. Africani, ut dixi, sororis filius, his €haedinis pelliculis praetura deiectus est. Odit populus €Romanus privatam luxuriam, publicam magnificentiam dili-€git; non amat profusas epulas, sordis et inhumanitatem €multo minus; distinguit rationem officiorum ac temporum, €vicissitudinem laboris ac voluptatis. Nam quod ais nulla €re adlici hominum mentis oportere ad magistratum man- @1 €dandum nisi dignitate, hoc tu ipse in quo summa est digni-€tas non servas. Cur enim quemquam ut studeat tibi, ut te €adiuvet rogas? Rogas tu me ut mihi praesis, ut commit-€tam ego me tibi. Quid tandem? istuc me rogari oportet €abs te, an te potius a me ut pro mea salute laborem pericu-lumque suscipias? Quid quod habes nomenclatorem? in €eo quidem fallis et decipis. Nam, si nomine appellari abs €te civis tuos honestum est, turpe est eos notiores esse servo €tuo quam tibi. Sin iam noris, tamen[2ne]2 per monitorem €appellandi sunt cum petis, quasi incertus sis? Quid quod, €cum admoneris, tamen, quasi tute noris, ita salutas? Quid, €postea quam es designatus, multo salutas neglegentius? Haec €omnia ad rationem civitatis si derigas, recta sunt; sin per-€pendere ad disciplinae praecepta velis, reperiantur pravissima. €Qua re nec plebi Romanae eripiendi fructus isti sunt ludorum, €gladiatorum, conviviorum, quae omnia maiores nostri com-€paraverunt, nec candidatis ista benignitas adimenda est €quae liberalitatem magis significat quam largitionem. @@At enim te ad accusandum res publica adduxit. Credo, €Cato, te isto animo atque ea opinione venisse; sed tu im-€prudentia laberis. Ego quod facio, iudices, cum amicitiae €dignitatisque L. Murenae gratia facio, tum me pacis, oti, €concordiae, libertatis, salutis, vitae denique omnium nostrum €causa facere clamo atque testor. Audite, audite consulem, €iudices, nihil dicam adrogantius, tantum dicam totos dies €atque noctes de re publica cogitantem! Non usque eo €L. Catilina rem publicam despexit atque contempsit ut ea @1 €copia quam secum eduxit se hanc civitatem oppressurum €arbitraretur. Latius patet illius sceleris contagio quam quis-€quam putat, ad pluris pertinet. Intus, intus, inquam, est €equus Troianus; a quo numquam me consule dormientes opprimemini. Quaeris a me ecquid ego Catilinam metuam. €Nihil, et curavi ne quis metueret, sed copias illius quas hic €video dico esse metuendas; nec tam timendus est nunc €exercitus L. Catilinae quam isti qui illum exercitum dese-€ruisse dicuntur. Non enim deseruerunt sed ab illo in €speculis atque insidiis relicti in capite atque in cervicibus €nostris restiterunt. Hi et integrum consulem et bonum €imperatorem et natura et fortuna cum rei publicae salute €coniunctum deici de urbis praesidio et de custodia civitatis €vestris sententiis deturbari volunt. Quorum ego ferrum €et audaciam reieci in campo, debilitavi in foro, compressi €etiam domi meae saepe, iudices, his vos si alterum con-€sulem tradideritis, plus multo erunt vestris sententiis quam €suis gladiis consecuti. Magni interest, iudices, id quod ego €multis repugnantibus egi atque perfeci, esse Kalendis Ianuariis in re publica duo consules. Nolite arbitrari, €mediocribus consiliis aut usitatis viis [2eos]2 uti. Non lex €improba, non perniciosa largitio, non auditum aliquando €aliquod malum rei publicae quaeritur. Inita sunt in hac €civitate consilia, iudices, urbis delendae, civium trucidan-€dorum, nominis Romani exstinguendi. Atque haec cives, €cives, inquam, si eos hoc nomine appellari fas est, de patria €sua et cogitant et cogitaverunt. Horum ego cotidie con- @1 €siliis occurro, audaciam debilito, sceleri resisto. Sed moneo, €iudices. In exitu iam est meus consulatus; nolite mihi €subtrahere vicarium meae diligentiae, nolite adimere eum cui €rem publicam cupio tradere incolumem ab his tantis peri-€culis defendendam. @@Atque ad haec mala, iudices, quid accedat aliud non þ´·´ÿï°±´ÿï‚ÍõòÿïƒÃéãÿ˜Ñ‚videtis? Te, te appello, Cato; nonne prospicis tempe-€statem anni tui? Iam enim [2in]2 hesterna contione intonuit €vox perniciosa designati tribuni, conlegae tui; contra quem €multum tua mens, multum omnes boni providerunt qui te €ad tribunatus petitionem vocaverunt. Omnia quae per hoc €triennium agitata sunt, iam ab eo tempore quo a L. Cati-€lina et Cn. Pisone initum consilium senatus interficiendi €scitis esse, in hos dies, in hos mensis, in hoc tempus erum-punt. Qui locus est, iudices, quod tempus, qui dies, quae €nox cum ego non ex istorum insidiis ac mucronibus non €solum meo sed multo etiam magis divino consilio eripiar €atque evolem? Neque isti me meo nomine interfici sed €vigilantem consulem de rei publicae praesidio demoveri €volunt. Nec minus vellent, Cato, te quoque aliqua ratione, €si possent, tollere; id quod, mihi crede, et agunt et moli-€untur. Vident quantum in te sit animi, quantum ingeni, €quantum auctoritatis, quantum rei publicae praesidi; sed, €cum consulari auctoritate et auxilio spoliatam vim tribu-€niciam viderint, tum se facilius inermem et debilitatum te €oppressuros arbitrantur. Nam ne sufficiatur consul non €timent. Vident in tuorum potestate conlegarum fore; spe-€rant sibi [2D.]2 Silanum, clarum virum, sine conlega, te sine consule, rem publicam sine praesidio obici posse. His €tantis in rebus tantisque in periculis est tuum, M. Cato, qui @1 €mihi non tibi, sed patriae natus esse [2videris]2, videre quid €agatur, retinere adiutorem, defensorem, socium in re pu-€blica, consulem non cupidum, consulem, quod maxime €tempus hoc postulat, fortuna constitutum ad amplexandum €otium, scientia ad bellum gerendum, animo et usu ad quod €velis negotium [2sustinendum]2. €@@Quamquam huiusce rei potestas omnis in vobis sita est, €iudices; totam rem publicam vos in hac causa tenetis, vos €gubernatis. Si L. Catilina cum suo consilio nefariorum €hominum quos secum eduxit hac de re posset iudicare, €condemnaret L. Murenam, si interficere posset, occideret. €Petunt enim rationes illius ut orbetur auxilio res publica, €ut minuatur contra suum furorem imperatorum copia, ut €maior facultas tribunis plebis detur depulso adversario €seditionis ac discordiae concitandae. Idemne igitur €delecti ex amplissimis ordinibus honestissimi atque €sapientissimi viri iudicabunt quod ille importunissimus gladiator, hostis rei publicae iudicaret? Mihi credite, €iudices, in hac causa non solum de L. Murenae verum €etiam de vestra salute sententiam feretis. In discrimen €extremum venimus; nihil est iam unde nos reficiamus aut €ubi lapsi resistamus. Non solum minuenda non sunt €auxilia quae habemus sed etiam nova, si fieri possit, com-€paranda. Hostis est enim non apud Anienem, quod bello €Punico gravissimum visum est, sed in urbe, in foro_di €immortales! sine gemitu hoc dici non potest_non nemo €etiam in illo sacrario rei publicae, in ipsa, inquam, curia €non nemo hostis est. Di faxint ut meus conlega, vir fortissi-€mus, hoc Catilinae nefarium latrocinium armatus opprimat! €ego togatus vobis bonisque omnibus adiutoribus hoc quod €conceptum res publica periculum parturit consilio discutiam @1 et comprimam. Sed quid tandem fiet, si haec elapsa de €manibus nostris in eum annum qui consequitur redundarint? €Vnus erit consul, et is non in administrando bello sed in €sufficiendo conlega occupatus. Hunc iam qui impedituri €sint * * * illa pestis immanis importuna Catilinae prorumpet, €qua po * * * minatur; in agros suburbanos repente advolabit; €versabitur [2in urbe]2 furor, in curia timor, in foro coniuratio, €in campo exercitus, in agris vastitas; omni autem in sede €ac loco ferrum flammamque metuemus. Quae iam diu €comparantur, eadem ista omnia, si ornata suis praesidiis €erit res publica, facile et magistratuum consiliis et privatorum €diligentia comprimentur. @@Quae cum ita sint, iudices, primum rei publicae causa, €qua nulla res cuiquam potior debet esse, vos pro mea €summa et vobis cognita in re publica diligentia moneo, €pro auctoritate consulari hortor, pro magnitudine periculi €obtestor, ut otio, ut paci, ut saluti, ut vitae vestrae et €ceterorum civium consulatis; deinde ego idem et defensoris €et amici officio adductus oro atque obsecro, iudices, ut ne €hominis miseri et cum corporis morbo tum animi dolore €confecti, L. Murenae, recentem gratulationem nova lamen-€tatione obruatis. Modo maximo beneficio populi Romani €ornatus fortunatus videbatur, quod primus in familiam €veterem, primus in municipium antiquissimum consulatum €attulisset; nunc idem [2in]2 squalore et sordibus, confectus @1 €morbo, lacrimis ac maerore perditus vester est supplex, €iudices, vestram fidem obtestatur, [2vestram]2 misericordiam €implorat, vestram potestatem ac vestras opes intuetur. Nolite, per deos immortalis! iudices, hac eum cum re qua €se honestiorem fore putavit etiam ceteris ante partis €honestatibus atque omni dignitate fortunaque privare. €Atque ita vos L. Murena, iudices, orat atque obse-€crat, si iniuste neminem laesit, si nullius auris volun-€tatemve violavit, si nemini, ut levissime dicam, odio €nec domi nec militiae fuit, sit apud vos modestiae €locus, sit demissis hominibus perfugium, sit auxilium €pudori. Misericordiam spoliatio consulatus magnam ha-€bere debet, iudices; una enim eripiuntur cum con-€sulatu omnia; invidiam vero his temporibus habere €consulatus ipse nullam potest; obicitur enim contionibus €seditiosorum, insidiis coniuratorum, telis Catilinae, ad €omne denique periculum atque ad omnem iniuriam solus opponitur. Qua re quid invidendum Murenae aut cuiquam €nostrum sit in hoc praeclaro consulatu non video, iudices; €quae vero miseranda sunt, ea et mihi ante oculos versantur €et vos videre et perspicere potestis. Si, quod Iuppiter omen €avertat! hunc vestris sententiis adflixeritis, quo se miser €vertet? domumne? ut eam imaginem clarissimi viri, €parentis sui, quam paucis ante diebus laureatam in sua €gratulatione conspexit, eandem deformatam ignominia €lugentemque videat? An ad matrem quae misera modo €consulem osculata filium suum nunc cruciatur et sollicita €est ne eundem paulo post spoliatum omni dignitate @1 conspiciat? Sed quid eius matrem aut domum appello €quem nova poena legis et domo et parente et omnium €suorum consuetudine conspectuque privat? Ibit igitur in €exsilium miser? Quo? ad Orientisne partis in quibus €annos multos legatus fuit, exercitus duxit, res maximas €gessit? At habet magnum dolorem, unde cum honore €decesseris, eodem cum ignominia reverti. An se in con-€trariam partem terrarum abdet, ut Gallia Transalpina, quem €nuper summo cum imperio libentissime viderit, eundem €lugentem, maerentem, exsulem videat? In ea porro €provincia quo animo C. Murenam fratrem suum aspiciet? €Qui huius dolor, qui illius maeror erit, quae utriusque €lamentatio, quanta autem perturbatio fortunae atque €sermonis, cum, quibus in locis paucis ante diebus factum €esse consulem Murenam nuntii litteraeque celebrassent et €unde hospites atque amici gratulatum Romam concurre-rent, repente exstiterit ipse nuntius suae calamitatis! €Quae si acerba, si misera, si luctuosa sunt, si alienis-€sima [2a]2 mansuetudine et misericordia vestra, iudices, €conservate populi Romani beneficium, reddite rei publicae €consulem, date hoc ipsius pudori, date patri mortuo, €date generi et familiae, date etiam Lanuvio, municipio €honestissimo, quod in hac tota [2causa]2 frequens maestum-€que vidistis. Nolite a sacris patriis Iunonis Sospitae, €cui omnis consules facere necesse est, domesticum et €suum consulem potissimum avellere. Quem ego vobis, €si quid habet aut momenti commendatio aut auctoritatis €confirmatio mea, consul consulem, iudices, ita commendo @1 €[2ut]2 cupidissimum oti, studiosissimum bonorum, acerrimum €contra seditionem, fortissimum in bello, inimicissimum huic €coniurationi quae nunc rem publicam labefactat futurum €esse promittam et spondeam. @1 ï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO P. SVLLA ORATIO}1 ‘@@Maxime vellem, iudices, ut P. Sulla et antea dignitatis €suae splendorem obtinere et post calamitatem acceptam €modestiae fructum aliquem percipere potuisset. Sed quo-þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ‘„niam ita tulit casus infestus ut in amplissimo honore cum €communi ambitionis invidia tum singulari Autroni odio €everteretur, et in his pristinae fortunae reliquiis miseris et €adflictis tamen haberet quosdam quorum animos ne supplicio €quidem suo satiare posset, quamquam ex huius incommodis €magnam animo molestiam capio, tamen in ceteris malis €facile patior oblatum mihi tempus esse in quo boni viri €lenitatem meam misericordiamque, notam quondam omni-€bus, nunc quasi intermissam agnoscerent, improbi ac perditi €cives domiti atque victi praecipitante re publica vehementem €me fuisse atque fortem, conservata mitem ac misericordem faterentur. Et quoniam L. Torquatus, meus familiaris ac €necessarius, iudices, existimavit, si nostram in accusatione €sua necessitudinem familiaritatemque violasset, aliquid se €de auctoritate meae defensionis posse detrahere, cum huius €periculi propulsatione coniungam defensionem offici mei. €Quo quidem genere non uterer orationis, iudices, hoc €tempore, si mea solum interesset; multis enim locis mihi €et data facultas est et saepe dabitur de mea laude dicendi; @1 €sed, ut ille vidit, quantum de mea auctoritate deripuisset, €tantum se de huius praesidiis deminuturum, sic hoc ego €sentio, si mei facti rationem vobis constantiamque huius €offici ac defensionis probaro, causam quoque me P. Sullae €probaturum. @@Ac primum abs te illud, L. Torquate, quaero, cur me a €ceteris clarissimis viris ac principibus civitatis in hoc officio €atque in defensionis iure secernas. Quid enim est quam ob €rem abs te Q. Hortensi factum, clarissimi viri atque orna-€tissimi, non reprehendatur, reprehendatur meum? Nam, si €est initum a P. Sulla consilium inflammandae huius urbis, €exstinguendi imperi, delendae civitatis, mihi maiorem hae €res dolorem quam Q. Hortensio, mihi maius odium adferre €debent, meum denique gravius esse iudicium, qui adiuvandus €in his causis, qui oppugnandus, qui defendendus, qui dese-€rendus esse videatur? 'Ita,' inquit; 'tu enim investigasti, tu patefecisti coniurationem.' Quod cum dicit, non attendit €eum qui patefecerit hoc curasse, ut id omnes viderent quod €antea fuisset occultum. Qua re ista coniuratio, si patefacta €per me est, tam patet Hortensio quam mihi. Quem cum €videas hoc honore, auctoritate, virtute, consilio praeditum €non dubitasse quin innocentiam P. Sullae defenderet, €quaero cur qui aditus ad causam Hortensio patuerit mihi €interclusus esse debuerit; quaero illud etiam, si me, qui €defendo, reprehendendum putas esse, quid tandem de his €existimes summis viris et clarissimis civibus, quorum studio €et dignitate celebrari hoc iudicium, ornari causam, defendi €huius innocentiam vides. Non enim una ratio est defensio-€nis ea quae posita est in oratione; omnes qui adsunt, qui @1 €laborant, qui salvum volunt, pro sua parte atque auctoritate defendunt. An vero, in quibus subselliis haec ornamenta €ac lumina rei publicae viderem, in his me apparere nollem, €cum ego illum in locum atque in hanc excelsissimam sedem €dignitatis atque honoris multis meis ac magnis laboribus et €periculis ascendissem? Atque ut intellegas, Torquate, quem €accuses, si te forte id offendit quod ego, qui in hoc genere €quaestionis defenderim neminem, non desim P. Sullae, €recordare de ceteris quos adesse huic vides; intelleges et €de hoc et de aliis iudicium meum et horum par atque unum fuisse. Quis nostrum adfuit Vargunteio? Nemo, ne hic €quidem Q. Hortensius, praesertim qui illum solus antea de €ambitu defendisset. Non enim iam se ullo officio cum illo €coniunctum arbitrabatur, cum ille tanto scelere commisso €omnium officiorum societatem diremisset. Quis nostrum €Serv. Sullam, quis Publium, quis M. Laecam, quis [2C.]2 Corne-€lium defendendum putavit, quis eis horum adfuit? Nemo. €Quid ita? Quia ceteris in causis etiam nocentis viri boni, €si necessarii sunt, deserendos esse non putant; in hoc €crimine non solum levitatis est culpa verum etiam quaedam €contagio sceleris, si defendas eum quem obstrictum esse patriae parricidio suspicere. Quid? Autronio nonne sodales, €non conlegae sui, non veteres amici, quorum ille copia €quondam abundarat, non hi omnes qui sunt in re publica €principes defuerunt? Immo etiam testimonio plerique €laeserunt. Statuerant tantum illud esse maleficium quod €non modo non occultari per se sed etiam aperiri inlustrarique @1 €deberet. Quam ob rem quid est quod mirere, si cum isdem €me in hac causa vides adesse cum quibus in ceteris intellegis €afuisse? Nisi vero me unum vis ferum praeter ceteros, me €asperum, me inhumanum existimari, me singulari immanitate et crudelitate praeditum. Hanc mihi tu si propter meas €res gestas imponis in omni vita mea, Torquate, personam, €vehementer erras. Me natura misericordem, patria severum, €crudelem nec patria nec natura esse voluit; denique istam €ipsam personam vehementem et acrem quam mihi tum €tempus et res publica imposuit iam voluntas et natura ipsa €detraxit. Illa enim ad breve tempus severitatem postulavit, €haec in omni vita misericordiam lenitatemque desiderat. Qua re nihil est quod ex tanto comitatu virorum amplissi-€morum me unum abstrahas; simplex officium atque una €bonorum est omnium causa. Nihil erit quod admirere €posthac, si in ea parte in qua hos animum adverteris me €videbis. Nulla est enim in re publica mea causa propria; €tempus agendi fuit mihi magis proprium quam ceteris, €doloris vero et timoris et periculi fuit illa causa communis; €neque enim ego tunc princeps ad salutem esse potuissem, si €esse alii comites noluissent. Qua re necesse est, quod mihi €consuli praecipuum fuit praeter alios, id iam privato cum €ceteris esse commune. Neque ego hoc partiendae invidiae, €sed communicandae laudis causa loquor; oneris mei partem nemini impertio, gloriae bonis omnibus. 'In Autronium €testimonium dixisti,' inquit; 'Sullam defendis.' Hoc totum €eius modi est, iudices, ut, si ego sum inconstans ac levis, €nec testimonio fidem tribui convenerit nec defensioni €auctoritatem; sin est in me ratio rei publicae, religio privati @1 €offici, studium retinendae voluntatis bonorum, nihil minus €accusator debet dicere quam a me defendi Sullam, testi-€monio laesum esse Autronium. Videor enim iam non solum €studium ad defendendas causas verum etiam opinionis €aliquid et auctoritatis adferre; qua ego et moderate utar, €iudices, et omnino non uterer, si ille me non coegisset. @@Duae coniurationes abs te, Torquate, constituuntur, una €quae Lepido et Volcatio consulibus patre tuo consule €designato facta esse dicitur, altera quae me consule; harum €in utraque Sullam dicis fuisse. Patris tui, fortissimi viri €atque optimi consulis, scis me consiliis non interfuisse; scis €me, cum mihi summus tecum usus esset, tamen illorum €expertem temporum et sermonum fuisse, credo quod nondum €penitus in re publica versabar, quod nondum ad propositum €mihi finem honoris perveneram, quod me ambitio et forensis labor ab omni illa cogitatione abstrahebat. Quis €ergo intererat vestris consiliis? Omnes hi quos vides huic €adesse et in primis Q. Hortensius; qui cum propter honorem €ac dignitatem atque animum eximium in rem publicam, tum €propter summam familiaritatem summumque amorem in €patrem tuum cum communibus tum praecipuis patris tui €periculis commovebatur. Ergo istius coniurationis crimen €defensum ab eo est qui interfuit, qui cognovit, qui particeps €et consili vestri fuit et timoris; cuius in hoc crimine pro-€pulsando cum esset copiosissima atque ornatissima oratio, €tamen non minus inerat auctoritatis in ea quam facultatis. €Illius igitur coniurationis quae facta contra vos, delata ad €vos, a vobis prolata esse dicitur, ego testis esse non potui; €non modo animo nihil comperi, sed vix ad auris meas istius @1 suspicionis fama pervenit. Qui vobis in consilio fuerunt, €qui vobiscum illa cognorunt, quibus ipsis periculum tum €conflari putabatur, qui Autronio non adfuerunt, qui in illum €testimonia gravia dixerunt, hunc defendunt, huic adsunt, in €huius periculo declarant se non crimine coniurationis, ne €adessent ceteris, sed hominum maleficio deterritos esse. Mei €consulatus autem tempus et crimen maximae coniurationis þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜ˆˆa me defendetur. Atque haec inter nos partitio defensionis €non est fortuito, iudices, nec temere facta; sed cum videre-€mus eorum criminum nos patronos adhiberi quorum testes €esse possemus, uterque nostrum id sibi suscipiendum putavit de quo aliquid scire ipse atque existimare potuisset. Et €quoniam de criminibus superioris coniurationis Hortensium €diligenter audistis, de hac coniuratione quae me consule facta €est hoc primum attendite. €@@Multa, cum essem consul, de summis rei publicae periculis €audivi, multa quaesivi, multa cognovi; nullus umquam de €Sulla nuntius ad me, nullum indicium, nullae litterae per-€venerunt, nulla suspicio. Multum haec vox fortasse valere €deberet eius hominis qui consul insidias rei publicae consilio €investigasset, veritate aperuisset, magnitudine animi vindi-€casset, cum is se nihil audisse de P. Sulla, nihil suspicatum €esse diceret. Sed ego nondum utor hac voce ad hunc €defendendum; ad purgandum me potius utar, ut mirari €Torquatus desinat me qui Autronio non adfuerim Sullam defendere. Quae enim Autroni fuit causa, quae Sullae est? €Ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato €voluit gladiatorum ac fugitivorum tumultu, deinde, id quod €vidimus omnes, lapidatione atque concursu; Sulla, si sibi @1 €suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxilium €requisivit. Ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis €et sermonibus verum etiam aspectu atque voltu ut inimicus €esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis €patriae videretur; hic se ita fractum illa calamitate atque €adflictum putavit ut nihil sibi ex pristina dignitate superesse arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset. Hac vero in €coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina, €cum Lentulo? quae tanta societas ullis inter se rerum €optimarum quanta ei cum illis sceleris, libidinis, audaciae? €quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit? quod €sine eodem illo Catilina facinus admisit? cum interim Sulla €cum isdem illis non modo noctem solitudinemque non €quaereret sed ne mediocri quidem sermone et congressu coniungeretur. Illum Allobroges, maximarum rerum veris-€simi indices, illum multorum litterae ac nuntii coarguerunt; €Sullam interea nemo insimulavit, nemo nominavit. Postremo €eiecto sive emisso iam ex urbe Catilina ille arma misit, €cornua, tubas, fascis, signa, legiones, ille relictus intus, €exspectatus foris, Lentuli poena compressus convertit se €aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hic contra €ita quievit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque €homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus €est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos €quam ad consolandos accommodatus. €@@Propter hanc igitur tantam dissimilitudinem hominum atque causarum dissimilem me in utroque praebui. Venie-€bat enim ad me et saepe veniebat Autronius multis cum €lacrimis supplex ut se defenderem, et se meum condisci-€pulum in pueritia, familiarem in adulescentia, conlegam in @1 €quaestura commemorabat fuisse; multa mea in se, non nulla €etiam sua in me proferebat officia. Quibus ego rebus, iudices, €ita flectebar animo atque frangebar ut iam ex memoria quas €mihi ipsi fecerat insidias deponerem, ut iam immissum esse €ab eo C. Cornelium qui me in meis sedibus, in conspectu €uxoris ac liberorum meorum trucidaret obliviscerer. Quae €si de uno me cogitasset, qua mollitia sum animi ac lenitate, €numquam me hercule illius lacrimis ac precibus restitissem; sed cum mihi patriae, cum vestrorum periculorum, cum €huius urbis, cum illorum delubrorum atque templorum, cum €puerorum infantium, cum matronarum ac virginum veniebat €in mentem, et cum illae infestae ac funestae faces univer-€sumque totius urbis incendium, cum tela, cum caedes, cum €civium cruor, cum cinis patriae versari ante oculos atque €animum memoria refricare coeperat, tum denique ei resiste-€bam, neque solum illi hosti ac parricidae sed his etiam €propinquis illius, Marcellis, patri et filio, quorum alter apud €me parentis gravitatem, alter fili suavitatem obtinebat; €neque me arbitrabar sine summo scelere posse, quod male-€ficium in aliis vindicassem, idem in illorum socio, cum scirem, defendere. Atque idem ego neque P. Sullam sup-€plicem ferre, neque eosdem Marcellos pro huius periculis €lacrimantis aspicere, neque huius M. Messalae, hominis €necessarii, preces sustinere potui; neque enim est causa €adversata naturae, nec homo nec res misericordiae meae €repugnavit. Nusquam nomen, nusquam vestigium fuerat, €nullum crimen, nullum indicium, nulla suspicio. Suscepi @1 €causam, Torquate, suscepi, et feci libenter ut me, quem boni €constantem, ut spero, semper existimassent, eundem ne €improbi quidem crudelem dicerent. @@Hic ait se ille, iudices, regnum meum ferre non posse. €Quod tandem, Torquate, regnum? Consulatus, credo, mei; €in quo ego imperavi nihil et contra patribus conscriptis et €bonis omnibus parui; quo in magistratu non institutum est €videlicet a me regnum, sed repressum. An tum in tanto €imperio, tanta potestate non dicis me fuisse regem, nunc €privatum regnare dicis? quo tandem nomine? 'Quod, in €quos testimonia dixisti,' inquit, 'damnati sunt; quem de-€fendis, sperat se absolutum iri.' Hic tibi ego de testimoniis €meis hoc respondeo, si falsum dixerim, te in eosdem dixisse; €sin verum, non esse hoc regnare, cum verum iuratus dicas, €probare. De huius spe tantum dico, nullas a me opes €P. Sullam, nullam potentiam, nihil denique praeter fidem defensionis exspectare. 'Nisi tu,' inquit, 'causam rece-€pisses, numquam mihi restitisset, sed indicta causa profu-€gisset.' Si iam hoc tibi concedam, Q. Hortensium, tanta €gravitate hominem, si hos talis viros non suo stare iudicio, €sed meo; si hoc tibi dem quod credi non potest, nisi ego €huic adessem, hos adfuturos non fuisse, uter tandem rex €est, isne cui innocentes homines non resistunt, an is qui €calamitosos non deserit? At hic etiam, id quod tibi necesse €minime fuit, facetus esse voluisti, cum Tarquinium et Numam €et me tertium peregrinum regem esse dixisti. Mitto iam de €rege quaerere; illud quaero peregrinum cur me esse dixeris. €Nam si ita sum, non tam est admirandum regem esse me, @1 €quoniam, ut tu ais, duo iam peregrini reges Romae fuerunt, €quam consulem Romae fuisse peregrinum. 'Hoc dico,' inquit, 'te esse ex municipio.' Fateor et addo etiam: ex €eo municipio unde iterum iam salus huic urbi imperioque €missa est. Sed scire ex te pervelim quam ob rem qui ex €municipiis veniant peregrini tibi esse videantur. Nemo €istuc M. illi Catoni seni, cum plurimos haberet inimicos, €nemo Ti. Coruncanio, nemo M'. Curio, nemo huic ipsi €nostro C. Mario, cum ei multi inviderent, obiecit umquam. €Equidem vehementer laetor eum esse me in quem tu, cum €cuperes, nullam contumeliam iacere potueris quae non ad €maximam partem civium conveniret. Sed tamen te a me €pro magnis causis nostrae necessitudinis monendum esse €etiam atque etiam puto. Non possunt omnes esse patricii; €si verum quaeris, ne curant quidem; nec se aequales tui propter istam causam abs te anteiri putant. Ac si tibi nos €peregrini videmur, quorum iam et nomen et honos invete-€ravit et urbi huic et hominum famae ac sermonibus, quam €tibi illos competitores tuos peregrinos videri necesse erit qui €iam ex tota Italia delecti tecum de honore ac de omni €dignitate contendent! Quorum cave tu quemquam pere-€grinum appelles, ne peregrinorum suffragiis obruare. Qui €si attulerint nervos et industriam, mihi crede, excutient tibi €istam verborum iactationem et te ex somno saepe excitabunt €nec patientur se abs te, nisi virtute vincentur, honore supe-rari. Ac si, iudices, ceteris patriciis me et vos peregrinos €videri oporteret, a Torquato tamen hoc vitium sileretur; est @1 €enim ipse a materno genere municipalis, honestissimi ac €nobilissimi generis, sed tamen Asculani. Aut igitur doceat €Picentis solos non esse peregrinos aut gaudeat suo generi €me meum non anteponere. Qua re neque tu me peregrinum €posthac dixeris, ne gravius refutere, neque regem, ne deri-€deare. Nisi forte regium tibi videtur ita vivere ut non modo €homini nemini sed ne cupiditati quidem ulli servias, con-þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜™ˆŠtemnere omnis libidines, non auri, non argenti, non cete-€rarum rerum indigere, in senatu sentire libere, populi utilitati €magis consulere quam voluntati, nemini cedere, multis obsi-€stere. Si hoc putas esse regium, regem me esse confiteor; €sin te potentia mea, si dominatio, si denique aliquod dictum €adrogans aut superbum movet, quin tu id potius profers €quam verbi invidiam contumeliamque maledicti? @@Ego, tantis a me beneficiis in re publica positis, si nullum €aliud mihi praemium ab senatu populoque Romano nisi €honestum otium postularem, quis non concederet? [2Ceteri]2 €sibi haberent honores, sibi imperia, sibi provincias, sibi €triumphos, sibi alia praeclarae laudis insignia; mihi liceret €eius urbis quam conservassem conspectu tranquillo animo €et quieto frui. Quid si hoc non postulo? si ille labor meus €pristinus, si sollicitudo, si officia, si operae, si vigiliae deser-€viunt amicis, praesto sunt omnibus; si neque amici in foro €requirunt studium meum neque res publica in curia; si me €non modo non rerum gestarum vacatio sed neque honoris €neque aetatis excusatio vindicat a labore; si voluntas mea, €si industria, si domus, si animus, si aures patent omnibus; €si mihi ne ad ea quidem quae pro salute omnium gessi €recordanda et cogitanda quicquam relinquitur temporis: @1 €tamen hoc regnum appellabitur, cuius vicarius qui velit esse inveniri nemo potest? Longe abest a me regni suspicio; €si quaeris qui sint Romae regnum occupare conati, ut ne €replices annalium memoriam, ex domesticis imaginibus €invenies. Res enim gestae, credo, meae me nimis extule-€runt ac mihi nescio quos spiritus attulerunt. Quibus de €rebus tam claris, tam immortalibus, iudices, hoc possum €dicere, me qui ex summis periculis eripuerim urbem hanc €et vitam omnium civium satis adeptum fore, si ex hoc tanto €in omnis mortalis beneficio nullum in me periculum re-dundarit. Etenim in qua civitate res tantas gesserim memini, €in qua urbe verser intellego. Plenum forum est eorum €hominum quos ego a vestris cervicibus depuli, iudices, a €meis non removi. Nisi vero paucos fuisse arbitramini qui €conari aut sperare possent se tantum imperium posse delere. €Horum ego faces eripere de manibus et gladios extorquere €potui, sicuti feci, voluntates vero consceleratas ac nefarias €nec sanare potui nec tollere. Qua re non sum nescius €quanto periculo vivam in tanta multitudine improborum, €cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam bellum esse susceptum. Quod si illis meis praesidiis forte €invides, et si ea tibi regia videntur quod omnes boni omnium €generum atque ordinum suam salutem cum mea coniungunt, €consolare te quod omnium mentes improborum mihi uni €maxime sunt infensae et adversae; qui me non modo idcirco €oderunt quod eorum conatus impios et furorem conscele-€ratum repressi, sed eo etiam magis quod nihil iam se simile me vivo conari posse arbitrantur. At vero quid ego mirer, @1 €si quid ab improbis de me improbe dicitur, cum L. Torqua-€tus primum ipse his fundamentis adulescentiae iactis, ea spe €proposita amplissimae dignitatis, deinde L. Torquati, fortis-€simi consulis, constantissimi senatoris, semper optimi civis €filius, interdum efferatur immoderatione verborum? Qui €cum suppressa voce de scelere P. Lentuli, de audacia con-€iuratorum omnium dixisset, tantum modo ut vos qui ea €probatis exaudire possetis, de supplicio, de carcere magna et queribunda voce dicebat. In quo primum illud erat €absurdum quod, cum ea quae leviter dixerat vobis probare €volebat, eos autem qui circum iudicium stabant audire nole-€bat, non intellegebat ea quae clare diceret ita illos audituros €quibus se venditabat ut vos quoque audiretis, qui id non €probabatis. Deinde alterum iam oratoris [2est]2 vitium non €videre quid quaeque causa postulet. Nihil est enim tam €alienum ab eo qui alterum coniurationis accuset quam videri €coniuratorum poenam mortemque lugere. Quod cum is €tribunus pl. facit qui unus videtur ex illis ad lugendos con-€iuratos relictus, nemini mirum est; difficile est enim tacere, €cum doleas; te, si quid eius modi facis, non modo talem €adulescentem sed in ea causa in qua te vindicem coniura-tionis velis esse vehementer admiror. Sed reprehendo tamen €illud maxime quod isto ingenio et prudentia praeditus €causam rei publicae non tenes, qui arbitrere plebi Romanae €res eas non probari quas me consule omnes boni pro com-€muni salute gesserunt. Ecquem tu horum qui adsunt, €quibus te contra ipsorum voluntatem venditabas, aut tam €sceleratum statuis fuisse ut haec omnia perire voluerit, aut @1 €tam miserum ut et se perire cuperet et nihil haberet quod €salvum esse vellet? An vero clarissimum virum generis €vestri ac nominis nemo reprehendit, qui filium suum vita €privavit ut in ceteros firmaret imperium; tu rem publicam €reprehendis, quae domesticos hostis, ne ab eis ipsa necaretur, necavit? Itaque attende, Torquate, quam ego defugiam €auctoritatem consulatus mei! Maxima voce ut omnes €exaudire possint dico semperque dicam. Adeste omnes €animis, Quirites, quorum ego frequentia magno opere laetor; €erigite mentis aurisque vestras et me de invidiosis rebus, ut €ille putat, dicentem attendite! Ego consul, cum exercitus €perditorum civium clandestino scelere conflatus crudelissi-€mum et luctuosissimum exitium patriae comparasset, cum €ad occasum interitumque rei publicae Catilina in castris, in €his autem templis atque tectis dux Lentulus esset constitutus, €meis consiliis, meis laboribus, mei capitis periculis, sine €tumultu, sine dilectu, sine armis, sine exercitu, quinque €hominibus comprehensis atque confessis incensione urbem, €internicione civis, vastitate Italiam, interitu rem publicam €liberavi; ego vitam omnium civium, statum orbis terrae, €urbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem regum €ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperi, quinque hominum amentium ac perditorum poena redemi. €An me existimasti haec iniuratum in iudicio non esse dictu-€rum quae iuratus in maxima contione dixissem? Atque etiam €illud addam, ne qui forte incipiat improbus subito te amare, €Torquate, et aliquid sperare de te, atque ut idem omnes €exaudiant clarissima voce dicam. Harum omnium rerum €quas ego in consulatu pro salute rei publicae suscepi atque @1 €gessi L. ille Torquatus, cum esset meus contubernalis in €consulatu atque etiam in praetura fuisset, cum princeps, cum €auctor, cum signifer esset iuventutis, actor, adiutor, particeps €exstitit; parens eius, homo amantissimus patriae, maximi €animi, summi consili, singularis constantiae, cum esset aeger, €tamen omnibus rebus illis interfuit, nusquam est a me €digressus, studio, consilio, auctoritate unus adiuvit pluri-€mum, cum infirmitatem corporis animi virtute superaret. Videsne ut eripiam te ex improborum subita gratia et recon-€ciliem bonis omnibus? qui te et diligunt et retinent retine-€buntque semper nec, si a me forte desciveris, idcirco te a se €et a re publica et a tua dignitate deficere patientur. Sed €iam redeo ad causam atque hoc vos, iudices, testor: mihi €de memet ipso tam multa dicendi necessitas quaedam im-€posita est ab illo. Nam si Torquatus Sullam solum accu-€sasset, ego quoque hoc tempore nihil aliud agerem nisi eum €qui accusatus esset defenderem; sed cum ille tota illa ora-€tione in me esset invectus et cum, ut initio dixi, defensionem €meam spoliare auctoritate voluisset, etiam si dolor meus €respondere non cogeret, tamen ipsa causa hanc a me ora-€tionem flagitavisset. @@Ab Allobrogibus nominatum Sullam esse dicis. Quis €negat? Sed lege indicium et vide quem ad modum nomi-€natus sit. L. Cassium dixerunt commemorasse cum ceteris €Autronium secum facere. Quaero num Sullam dixerit Cas-€sius. Nusquam. Sese aiunt quaesisse de Cassio quid Sulla €sentiret. Videte diligentiam Gallorum; qui vitam hominum @1 €naturamque non nossent ac tantum audissent eos pari calami-€tate esse, quaesiverunt essentne eadem voluntate. Quid tum €Cassius? Si respondisset idem sentire et secum facere Sullam, €tamen mihi non videretur in hunc id criminosum esse debere. €Quid ita? Quia, qui barbaros homines ad bellum impelleret, þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜¤ˆŒnon debebat minuere illorum suspicionem et purgare eos de quibus illi aliquid suspicari viderentur. Non respondit tamen €una facere Sullam. Etenim esset absurdum, cum ceteros €sua sponte nominasset, mentionem facere Sullae nullam nisi €admonitum et interrogatum; nisi forte veri simile est P. Sullae €nomen in memoria Cassio non fuisse. Si nobilitas hominis, €si adflicta fortuna, si reliquiae pristinae dignitatis non tam €inlustres fuissent, tamen Autroni commemoratio memoriam €Sullae rettulisset; etiam, ut arbitror, cum auctoritates prin-€cipum coniurationis ad incitandos animos Allobrogum con-€ligeret Cassius, et cum sciret exteras nationes maxime €nobilitate moveri, non prius Autronium quam Sullam nomi-navisset. Iam vero illud minime probari potest, Gallos €Autronio nominato putasse propter calamitatis similitudinem €sibi aliquid de Sulla esse quaerendum, Cassio, si hic esset €in eodem scelere, ne cum appellasset quidem Autronium, €huius in mentem venire potuisse. Sed tamen quid respondit €de Sulla Cassius? Se nescire certum. 'Non purgat,' inquit. €Dixi antea: ne si argueret quidem tum denique, cum esset interrogatus, id mihi criminosum videretur. Sed ego in €iudiciis et in quaestionibus non hoc quaerendum arbitror, €num purgetur aliquis, sed num arguatur. Etenim cum se €negat scire Cassius, utrum sublevat Sullam an satis probat @1 €se nescire? 'Sublevat apud Gallos.' Quid ita? 'Ne in-€dicent.' Quid? si periculum esse putasset ne illi umquam €indicarent, de se ipse confessus esset? 'Nesciit videlicet.' €Credo celatum esse Cassium de Sulla uno; nam de ceteris €certe sciebat; etenim domi eius pleraque conflata esse con-€stabat. Qui negare noluit esse in eo numero Sullam quo €plus spei Gallis daret, dicere autem falsum non ausus est, €se nescire dixit. Atque hoc perspicuum est, cum is qui de €omnibus scierit de Sulla se scire negarit, eandem vim esse €negationis huius quam si extra coniurationem hunc esse se €scire dixisset. Nam cuius scientiam de omnibus constat €fuisse, eius ignoratio de aliquo purgatio debet videri. Sed €iam non quaero purgetne Cassius Sullam; illud mihi tantum €satis est contra Sullam nihil esse in indicio. @@Exclusus hac criminatione Torquatus rursus in me inruit, €me accusat; ait me aliter ac dictum sit in tabulas publicas €rettulisse. O di immortales!_vobis enim tribuo quae vestra €sunt, nec vero possum meo tantum ingenio dare ut tot res €tantas, tam varias, tam repentinas in illa turbulentissima €tempestate rei publicae mea sponte dispexerim_vos pro-€fecto animum meum tum conservandae patriae cupiditate €incendistis, vos me ab omnibus ceteris cogitationibus ad €unam salutem rei publicae convertistis, vos denique in tantis €tenebris erroris et inscientiae clarissimum lumen menti meae praetulistis. Vidi ego hoc, iudices, nisi recenti memoria €senatus auctoritatem huius indici monumentis publicis te-€status essem, fore ut aliquando non Torquatus neque Torquati €quispiam similis_nam id me multum fefellit_sed ut aliquis @1 €patrimoni naufragus, inimicus oti, bonorum hostis, aliter indi-€cata haec esse diceret, quo facilius vento aliquo in optimum €quemque excitato posset in malis rei publicae portum ali-€quem suorum malorum invenire. Itaque introductis in sena-€tum indicibus constitui senatores qui omnia indicum dicta, interrogata, responsa perscriberent. At quos viros! non €solum summa virtute et fide, cuius generis erat in senatu €facultas maxima, sed etiam quos sciebam memoria, scientia, €celeritate scribendi facillime quae dicerentur persequi posse, €C. Cosconium, qui tum erat praetor, M. Messalam, qui tum €praeturam petebat, P. Nigidium, App. Claudium. Credo €esse neminem qui his hominibus ad vere referendum aut €fidem putet aut ingenium defuisse. Quid deinde? quid €feci? Cum scirem ita esse indicium relatum in tabulas €publicas ut illae tabulae privata tamen custodia more ma-€iorum continerentur, non occultavi, non continui domi, sed €statim describi ab omnibus librariis, dividi passim et per-€volgari atque edi populo Romano imperavi. Divisi tota €Italia, emisi in omnis provincias; eius indici ex quo oblata salus esset omnibus expertem esse neminem volui. Itaque €dico locum in orbe terrarum esse nullum, quo in loco populi €Romani nomen sit, quin eodem perscriptum hoc indicium €pervenerit. In quo ego tam subito et exiguo et turbido €tempore multa divinitus, ita ut dixi, non mea sponte providi, €primum ne quis posset tantum aut de rei publicae aut de €alicuius periculo meminisse quantum vellet; deinde ne cui €liceret umquam reprehendere illud indicium aut temere @1 €creditum criminari; postremo ne quid iam a me, ne quid €ex meis commentariis quaereretur, ne aut oblivio mea aut €memoria nimia videretur, ne denique aut neglegentia turpis aut diligentia crudelis putaretur. Sed tamen abs te, Torquate, €quaero: cum indicatus tuus esset inimicus et esset eius rei €frequens senatus et recens memoria testis, [2et]2 tibi, meo fami-€liari et contubernali, prius etiam edituri indicium fuerint €scribae mei, si voluisses, quam in codicem rettulissent, [2cur]2 €cum videres aliter fieri, tacuisti, passus es, non mecum aut [2ut]2 €cum familiarissimo questus es aut, quoniam tam facile inve-€heris in amicos, iracundius et vehementius expostulasti? €Tu, cum tua vox numquam sit audita, cum indicio lecto, de-€scripto, divolgato quieveris, tacueris, repente tantam rem €ementiare et in eum locum te deducas ut, ante quam me €commutati indici coargueris, te summae neglegentiae tuo €iudicio convictum esse fateare? @@Mihi cuiusquam salus tanti fuisset ut meam neglegerem? €per me ego veritatem patefactam contaminarem aliquo men-€dacio? quemquam denique ego iuvarem, a quo et tam crudelis €insidias rei publicae factas et me potissimum consule con-€stitutas putarem? Quod si iam essem oblitus severitatis et €constantiae meae, tamne amens eram ut, cum litterae posteri-€tatis causa repertae sint, quae subsidio oblivioni esse possent, €ego recentem putarem memoriam cuncti senatus commen-tario meo posse superari? Fero ego te, Torquate, iam dudum €fero, et non numquam animum incitatum ad ulciscendam €orationem tuam revoco ipse et reflecto, permitto aliquid @1 €iracundiae tuae, do adulescentiae, cedo amicitiae, tribuo €parenti. Sed nisi tibi aliquem modum tute constitueris, €coges oblitum me nostrae amicitiae habere rationem meae €dignitatis. Nemo umquam me tenuissima suspicione per-€strinxit quem non perverterim ac perfregerim. Sed mihi €hoc credas velim: non eis libentissime soleo respondere quos mihi videor facillime posse superare. Tu quoniam €minime ignoras consuetudinem dicendi meam, noli hac nova €lenitate abuti mea, noli aculeos orationis meae, qui reconditi €sunt, excussos arbitrari, noli id omnino a me putare esse €amissum si quid est tibi remissum atque concessum. Cum €illae valent apud me excusationes iniuriae tuae, iratus animus €tuus, aetas, amicitia nostra, tum nondum statuo te virium €satis habere ut ego tecum luctari et congredi debeam. Quod €si esses usu atque aetate robustior, essem idem qui soleo cum €sum lacessitus; nunc tecum sic agam tulisse ut potius in-iuriam quam rettulisse gratiam videar. Neque vero quid €mihi irascare intellegere possum. Si, quod eum defendo €quem tu accusas, cur tibi ego non suscenseo, quod accusas €eum quem ego defendo? 'Inimicum ego,' inquis, 'accuso €meum.' Et amicum ego defendo meum. 'Non debes tu €quemquam in coniurationis quaestione defendere.' Immo €nemo magis eum de quo nihil umquam est suspicatus quam €is qui de aliis multa cognovit. 'Cur dixisti testimonium in €alios?' Quia coactus sum. 'Cur damnati sunt?' Quia €creditum est. 'Regnum est dicere in quem velis et de-€fendere quem velis.' Immo servitus est non dicere in quem €velis et non defendere quem velis. Ac si considerare coe- @1 €peris utrum magis mihi hoc necesse fuerit facere an istud €tibi, intelleges honestius te inimicitiarum modum statuere potuisse quam me humanitatis. At vero, cum honos age-€batur familiae vestrae amplissimus, hoc est consulatus paren-€tis tui, sapientissimus vir familiarissimis suis non suscensuit, €pater tuus, cum Sullam et defenderent et laudarent? intelle-þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜±…gebat hanc nobis a maioribus esse traditam disciplinam ut €nullius amicitia ad pericula propulsanda impediremur. At €erat huic iudicio longe dissimilis illa contentio. Tum ad-€flicto P. Sulla consulatus vobis pariebatur, sicuti partus est; €honoris erat certamen; ereptum repetere vos clamitabatis, €ut victi in campo in foro vinceretis; tum qui contra vos pro €huius salute pugnabant, amicissimi vestri, quibus non irasce-€bamini, consulatum vobis eripiebant, honori vestro repugna-€bant, et tamen id inviolata vestra amicitia, integro officio, €vetere exemplo atque instituto optimi cuiusque faciebant. Ego vero quibus ornamentis adversor tuis aut cui dignitati €vestrae repugno? Quid est quod iam ab hoc expetas? €Honos ad patrem, insignia honoris ad te delata sunt. Tu €ornatus exuviis huius venis ad eum lacerandum quem inter-€emisti, ego iacentem et spoliatum defendo et protego. Atque €hic tu et reprehendis me quia defendam et irasceris; ego €autem non modo tibi non irascor sed ne reprehendo quidem €factum tuum. Te enim existimo tibi statuisse quid faciendum €putares et satis idoneum offici tui iudicem [2esse]2 potuisse. @@At accusat [2C.]2 Corneli filius et id aeque valere debet ac €si pater indicaret. O patrem Cornelium sapientem qui, quod @1 €praemi solet esse in indicio, reliquerit, quod turpitudinis in €confessione, id per accusationem fili susceperit! Sed quid €est tandem quod indicat per istum puerum Cornelius? Si €vetera, mihi ignota, cum Hortensio communicata, respondit €Hortensius; sin, ut ais, illum conatum Autroni et Catilinae, €cum in campo consularibus comitiis, quae a me habita sunt, €caedem facere voluerunt, Autronium tum in campo vidimus €_sed quid dixi vidisse nos? ego vidi; vos enim tum, iudi-€ces, nihil laborabatis neque suspicabamini, ego tectus prae-€sidio firmo amicorum Catilinae tum et Autroni copias et conatum repressi. Num quis est igitur qui tum dicat in €campum aspirasse Sullam? Atqui, si tum se cum Catilina €societate sceleris coniunxerat, cur ab eo discedebat, cur cum €Autronio non erat, cur in pari causa non paria signa criminis €reperiuntur? Sed quoniam Cornelius ipse etiam nunc de €indicando dubitat, [2et,]2 ut dicitis, informat ad hoc adumbratum €indicium filium, quid tandem de illa nocte dicit, cum inter €falcarios ad M. Laecam nocte ea quae consecuta est posterum €diem Nonarum Novembrium me consule Catilinae denuntia-€tione convenit? quae nox omnium temporum coniurationis €acerrima fuit atque acerbissima. Tum Catilinae dies exeundi, €tum ceteris manendi condicio, tum discriptio totam per ur-€bem caedis atque incendiorum constituta est; tum tuus €pater, Corneli, id quod tandem aliquando confitetur, illam €sibi officiosam provinciam depoposcit ut, cum prima luce €consulem salutatum veniret, intromissus et meo more et iure amicitiae me in meo lectulo trucidaret. Hoc tempore, cum @1 €arderet acerrime coniuratio, cum Catilina egrederetur ad €exercitum, Lentulus in urbe relinqueretur, Cassius incendiis, €Cethegus caedi praeponeretur, Autronio ut occuparet Etru-€riam praescriberetur, cum omnia ornarentur, instruerentur, €pararentur, ubi fuit Sulla, Corneli? num Romae? Immo €longe afuit. Num in eis regionibus quo se Catilina inferebat? €Multo etiam longius. Num in agro Camerti, Piceno, Gallico, €quas in oras maxime quasi morbus quidam illius furoris per-€vaserat? Nihil vero minus. Fuit enim, ut iam ante dixi, €Neapoli, fuit in ea parte Italiae quae maxime ista suspicione caruit. Quid ergo indicat aut quid adfert aut ipse Cornelius €aut vos qui haec ab illo mandata defertis? Gladiatores €emptos esse Fausti simulatione ad caedem ac tumultum? €'Ita prorsus; interpositi sunt gladiatores.' Quos testamento €patris deberi videmus. 'Adrepta est familia.' Quae si esset €praetermissa, posset alia familia Fausti munus praebere. €Vtinam quidem haec ipsa non modo iniquorum invidiae sed €aequorum exspectationi satis facere posset! 'Properatum €vehementer est, cum longe tempus muneris abesset.' Quasi €vero tempus dandi muneris non valde appropinquaret. 'Nec €opinante Fausto, cum is neque sciret neque vellet, familia est comparata.' At litterae sunt Fausti, per quas ille preci-€bus a P. Sulla petit ut emat gladiatores et ut hos ipsos emat, €neque solum ad Sullam missae sed ad L. Caesarem, Q. Pom-€peium, C. Memmium, quorum de sententia tota res gesta €est. 'At praefuit familiae Cornelius, [2libertus eius]2.' Iam si @1 €in paranda familia nulla suspicio est, quis praefuerit nihil ad €rem pertinet; sed tamen munere servili obtulit se ad ferra-€menta prospicienda, praefuit vero numquam, eaque res omni €tempore per Bellum, Fausti libertum, administrata est. @@At enim Sittius est ab hoc in ulteriorem Hispaniam missus ut €eam provinciam perturbaret. Primum Sittius, iudices, L. Iulio €C. Figulo consulibus profectus est aliquanto ante furorem Cati-€linae et suspicionem huius coniurationis; deinde est profectus €non tum primum sed cum in isdem locis aliquanto ante eadem €de causa aliquot annos fuisset, ac profectus est non modo ob €causam sed etiam ob necessariam causam, magna ratione €cum Mauretaniae rege contracta. Tum autem, illo profecto, €Sulla procurante eius rem et gerente plurimis et pulcher-€rimis P. Sitti praediis venditis aes alienum eiusdem dissolu-€tum [2est]2, ut, quae causa ceteros ad facinus impulit, cupiditas €retinendae possessionis, ea Sittio non fuerit praediis demi-nutis. Iam vero illud quam incredibile, quam absurdum, €qui Romae caedem facere, qui hanc urbem inflammare vellet, €eum familiarissimum suum dimittere ab se et amandare in €ultimas terras! Vtrum quo facilius Romae ea quae cona-€batur efficeret, si in Hispania turbatum esset? At haec €ipsa per se sine ulla coniunctione agebantur. An in tantis €rebus, tam novis consiliis, tam periculosis, tam turbulentis €hominem amantissimum sui, familiarissimum, coniunctissi-€mum officiis, consuetudine, usu dimittendum esse arbitra-€batur? Veri simile non est ut, quem in secundis rebus, €quem in otio secum semper habuisset, hunc in adversis et @1 in eo tumultu quem ipse comparabat ab se dimitteret. Ipse €autem Sittius_non enim mihi deserenda est causa amici €veteris atque hospitis_is homo est aut ea familia ac di-€sciplina ut hoc credi possit, eum bellum populo Romano €facere voluisse? ut, cuius pater, cum ceteri deficerent fini-€timi ac vicini, singulari exstiterit in rem publicam nostram €officio et fide, is sibi nefarium bellum contra patriam susci-€piendum putaret? cuius aes alienum videmus, iudices, non €libidine, sed negoti gerendi studio esse contractum, qui ita €Romae debuit ut in provinciis et in regnis ei maximae €pecuniae deberentur; quas cum peteret, non commisit ut €sui procuratores quicquam oneris absente se sustinerent; €venire omnis suas possessiones et patrimonio se ornatissimo €spoliari maluit quam ullam moram cuiquam fieri creditorum suorum. A quo quidem genere, iudices, ego numquam €timui, cum in illa rei publicae tempestate versarer. Illud €erat hominum genus horribile et pertimescendum qui tanto €amore suas possessiones amplexi tenebant ut ab eis membra €citius divelli ac distrahi posse diceres. Sittius numquam €sibi cognationem cum praediis esse existimavit suis. Itaque €se non modo ex suspicione tanti sceleris verum etiam ex €omni hominum sermone non armis, sed patrimonio suo €vindicavit. @@Iam vero quod obiecit Pompeianos esse a Sulla impulsos €ut ad istam coniurationem atque ad hoc nefarium facinus €accederent, id cuius modi sit intellegere non possum. An tibi €Pompeiani coniurasse videntur? Quis hoc dixit umquam, €aut quae fuit istius rei vel minima suspicio? 'Diiunxit,' €inquit, 'eos a colonis ut hoc discidio ac dissensione facta €oppidum in sua potestate posset per Pompeianos habere.' @1 €Primum omnis Pompeianorum colonorumque dissensio de-€lata ad patronos est, cum iam inveterasset ac multos annos €esset agitata; deinde ita a patronis res cognita est ut nulla €in re a ceterorum sententiis Sulla dissenserit; postremo €coloni ipsi sic intellegunt, non Pompeianos a Sulla magis quam sese esse defensos. Atque hoc, iudices, ex hac fre-€quentia colonorum, honestissimorum hominum, intellegere þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜½ƒpotestis, qui adsunt, laborant, hunc patronum, defensorem, €custodem illius coloniae si in omni fortuna atque omni €honore incolumem habere non potuerunt, in hoc tamen €casu in quo adflictus iacet per vos iuvari conservarique cu-€piunt. Adsunt pari studio Pompeiani, qui ab istis etiam in €crimen vocantur; qui ita de ambulatione ac de suffragiis €suis cum colonis dissenserunt ut idem de communi salute sentirent. Ac ne haec quidem P. Sullae mihi videtur silentio €praetereunda esse virtus, quod, cum ab hoc illa colonia de-€ducta sit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeia-€norum rei publicae fortuna diiunxerit, ita carus utrisque est €atque iucundus ut non alteros demovisse sed utrosque €constituisse videatur. €@@At enim et gladiatores et omnis ista vis rogationis Cae-€ciliae causa comparabatur. Atque hoc loco in L. Caecilium, €pudentissimum atque ornatissimum virum, vehementer in-€vectus est. Cuius ego de virtute et constantia, iudices, €tantum dico, talem hunc in ista rogatione quam promul-€garat non de tollenda, sed de levanda calamitate fratris sui €fuisse ut consulere voluerit fratri, cum re publica pugnare €noluerit; promulgarit impulsus amore fraterno, destiterit fratris auctoritate deductus. Atque in ea re per L. Caeci- @1 €lium Sulla accusatur in qua re est uterque laudandus. Pri-€mum Caecilius_quid? 'id promulgavit in quo res iudicatas €videbatur voluisse rescindere, ut restitueretur Sulla.' Recte €reprehendis; status enim rei publicae maxime iudicatis €rebus continetur; neque ego tantum fraterno amori dandum €arbitror ut quisquam, dum saluti suorum consulat, commu-€nem relinquat. [2At]2 nihil de iudicio ferebat, sed poenam €ambitus eam referebat quae fuerat nuper superioribus legibus €constituta. Itaque hac rogatione non iudicum sententia, €sed legis vitium corrigebatur. Nemo iudicium reprehendit, €cum de poena queritur, sed legem. Damnatio est enim iudicum, quae manebat, poena legis, quae levabatur. Noli €igitur animos eorum ordinum qui praesunt iudiciis summa €cum gravitate et dignitate alienare a causa. Nemo labe-€factare iudicium est conatus, nihil est eius modi promulga-€tum, semper Caecilius in calamitate fratris sui iudicum €potestatem perpetuandam, legis acerbitatem mitigandam €putavit. Sed quid ego de hoc plura disputem? Dicerem €fortasse, et facile et libenter dicerem, si paulo etiam longius €quam finis cotidiani offici postulat L. Caecilium pietas et €fraternus amor propulisset, implorarem sensus vestros, unius €cuiusque indulgentiam in suos testarer, peterem veniam €errato L. Caecili ex intimis vestris cogitationibus atque ex humanitate communi. Lex dies fuit proposita paucos, ferri €coepta numquam, deposita est in senatu. Kalendis Ianua-€riis cum in Capitolium nos senatum convocassemus, nihil @1 €est actum prius, et id mandatu Sullae Q. Metellus praetor €se loqui dixit Sullam illam rogationem de se nolle ferri. €Ex illo tempore L. Caecilius egit de re publica multa; €agrariae legi, quae tota a me reprehensa et abiecta est, se €intercessorem fore professus est, improbis largitionibus re-€stitit, senatus auctoritatem numquam impedivit, ita se gessit €in tribunatu ut onere deposito domestici offici nihil postea nisi de rei publicae commodis cogitarit. Atque in ipsa €rogatione ne per vim quid ageretur, quis tum nostrum €Sullam aut Caecilium verebatur? nonne omnis ille terror, €omnis seditionis timor atque opinio ex Autroni improbitate €pendebat? Eius voces, eius minae ferebantur, eius aspectus, €concursatio, stipatio, greges hominum perditorum metum €nobis seditionesque adferebant. Itaque P. Sulla hoc im-€portunissimo cum honoris tum etiam calamitatis socio atque €comite et secundas fortunas amittere coactus est et in ad-€versis sine ullo remedio atque adlevamento permanere. @@Hic tu epistulam meam saepe recitas quam ego ad Cn. €Pompeium de meis rebus gestis et de summa re publica €misi, et ex ea crimen aliquod in P. Sullam quaeris et, si €furorem incredibilem biennio ante conceptum erupisse in €meo consulatu scripsi, me hoc demonstrasse dicis, Sullam €in illa fuisse superiore coniuratione. Scilicet ego is sum €qui existimem Cn. Pisonem et Catilinam et Vargunteium €et Autronium nihil scelerate, nihil audacter ipsos per sese sine P. Sulla facere potuisse. De quo etiam si quis dubi-€tasset antea an id quod tu arguis cogitasset, ut interfecto €patre tuo consul descenderet Kalendis Ianuariis cum licto-€ribus, sustulisti hanc suspicionem, cum dixisti hunc, ut @1 €Catilinam consulem efficeret, contra patrem tuum operas €et manum comparasse. Quod si tibi ego confitear, tu mihi €concedas necesse est hunc, cum Catilinae suffragaretur, €nihil de suo consulatu, quem iudicio amiserat, per vim €recuperando cogitavisse. Neque enim istorum facinorum €tantorum, tam atrocium crimen, iudices, P. Sullae persona €suscipit. @@Iam enim faciam criminibus omnibus fere dissolutis, €contra atque in ceteris causis fieri solet, ut nunc denique €de vita hominis ac de moribus dicam. Etenim de principio €studuit animus occurrere magnitudini criminis, satis facere €exspectationi hominum, de me aliquid ipso qui accusatus €eram dicere; nunc iam revocandi estis eo quo vos ipsa €causa etiam tacente me cogit animos mentisque convertere. €Omnibus in rebus, iudices, quae graviores maioresque sunt, €quid quisque voluerit, cogitarit, admiserit, non ex crimine, €sed ex moribus eius qui arguitur est ponderandum. Neque €enim potest quisquam nostrum subito fingi neque cuiusquam repente vita mutari aut natura converti. Circumspicite €paulisper mentibus vestris, ut alia mittamus, hosce ipsos €homines qui huic adfines sceleri fuerunt. Catilina contra €rem publicam coniuravit. Cuius aures umquam haec re-€spuerunt? conatum esse audacter hominem a pueritia non €solum intemperantia et scelere sed etiam consuetudine et €studio in omni flagitio, stupro, caede versatum? Quis eum €contra patriam pugnantem perisse miratur quem semper €omnes ad civile latrocinium natum putaverunt? Quis €Lentuli societates cum indicibus, quis insaniam libidinum, €quis perversam atque impiam religionem recordatur qui €illum aut nefarie cogitasse aut stulte sperasse miretur? @1 €Quis de C. Cethego atque eius in Hispaniam profectione €ac de volnere Q. Metelli Pii cogitat cui non ad illius poenam carcer aedificatus esse videatur? Omitto ceteros, ne sit €infinitum; tantum a vobis peto ut taciti de omnibus quos €coniurasse cognitum est cogitetis; intellegetis unum quem-€que eorum prius ab sua vita quam vestra suspicione esse €damnatum. Ipsum illum Autronium, quoniam eius nomen €finitimum maxime est huius periculo et crimini, non sua €vita ac natura convicit? Semper audax, petulans, libidi-€nosus; quem in stuprorum defensionibus non solum verbis €uti improbissimis solitum esse scimus verum etiam pugnis et €calcibus, quem exturbare homines ex possessionibus, caedem €facere vicinorum, spoliare fana sociorum, comitatu et armis €disturbare iudicia, in bonis rebus omnis contemnere, in €malis pugnare contra bonos, non rei publicae cedere, non €fortunae ipsi succumbere. Huius si causa non manifestis-€simis rebus teneretur, tamen eum mores ipsius ac vita €convinceret. @@Agedum, conferte nunc cum illius vita [2vitam]2 P. Sullae €vobis populoque Romano notissimam, iudices, et eam ante €oculos vestros proponite. Ecquod est huius factum aut €commissum non dicam audacius, sed quod cuiquam paulo €minus consideratum videretur? Factum quaero; verbum €ecquod umquam ex ore huius excidit in quo quisquam €posset offendi? At vero in illa gravi L. Sullae turbulenta-€que victoria quis P. Sulla mitior, quis misericordior inventus €est? [2Quam]2 multorum hic vitam est a L. Sulla deprecatus! @1 €quam multi sunt summi homines et ornatissimi et nostri €et equestris ordinis quorum pro salute se hic Sullae obli-€gavit! Quos ego nominarem_neque enim ipsi nolunt €et huic animo gratissimo adsunt_sed, quia maius est €beneficium quam posse debet civis civi dare, ideo a vobis €peto ut quod potuit, tempori tribuatis, quod fecit, ipsi. Quid reliquae constantiam vitae commemorem, dignitatem, €liberalitatem, moderationem in privatis rebus, splendorem þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜Éƒin publicis? quae ita deformata sunt a fortuna ut tamen a €natura inchoata compareant. Quae domus, quae celebratio €cotidiana, quae familiarium dignitas, quae studia amicorum, €quae ex quoque ordine multitudo! Haec diu multumque €et multo labore quaesita una eripuit hora. Accepit P. Sulla, €iudices, volnus vehemens et mortiferum, verum tamen eius €modi quod videretur huius vita et natura accipere potuisse. €Honestatis enim et dignitatis habuisse nimis magnam iudi-€catus est cupiditatem; quam si nemo alius habuit in con-€sulatu petendo, cupidior iudicatus est hic fuisse quam €ceteri; sin etiam in aliis non nullis fuit iste consulatus €amor, fortuna in hoc fuit fortasse gravior quam in ceteris. Postea vero quis P. Sullam nisi maerentem, demissum ad-€flictumque vidit, quis umquam est suspicatus hunc magis €odio quam pudore hominum aspectum lucemque vitare? €Qui cum multa haberet invitamenta urbis et fori propter €summa studia amicorum, quae tamen ei sola in malis re-€stiterunt, afuit ab oculis vestris et, cum lege retineretur, ipse €se exsilio paene multavit. In hoc vos pudore, iudices, et €in hac vita tanto sceleri locum fuisse credatis? Aspicite @1 €ipsum, contuemini os, conferte crimen cum vita, vitam ab €initio usque ad hoc tempus explicatam cum crimine reco-gnoscite. Mitto rem publicam, quae fuit semper Sullae €carissima; hosne amicos, talis viros, tam cupidos sui, per €quos res eius secundae quondam erant ornatae, nunc sub-€levantur adversae, crudelissime perire voluit, ut cum Lentulo €et Catilina et Cethego foedissimam vitam ac miserrimam €turpissima morte proposita degeret? Non, inquam, cadit €in hos mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam, €non in hunc hominem ista suspicio. Nova quaedam illa €immanitas exorta est, incredibilis fuit ac singularis furor, ex €multis ab adulescentia conlectis perditorum hominum vitiis €repente ista tanta importunitas inauditi sceleris exarsit. Nolite, iudices, arbitrari hominum illum impetum et conatum €fuisse_neque enim ulla gens tam barbara aut tam im-€manis umquam fuit in qua non modo tot, sed unus tam €crudelis hostis patriae sit inventus_, beluae quaedam illae €ex portentis immanes ac ferae forma hominum indutae €exstiterunt. Perspicite etiam atque etiam, iudices,_nihil €enim est quod in hac causa dici possit vehementius_ €penitus introspicite Catilinae, Autroni, Cethegi, Lentuli €ceterorumque mentis; quas vos in his libidines, quae fla-€gitia, quas turpitudines, quantas audacias, quam incredibilis €furores, quas notas facinorum, quae indicia parricidiorum, €quantos acervos scelerum reperietis! Ex magnis et diu-€turnis et iam desperatis rei publicae morbis ista repente €vis erupit, ut ea confecta et eiecta convalescere aliquando €et sanari civitas posset; neque enim est quisquam qui €arbitretur illis inclusis in re publica pestibus diutius haec €stare potuisse. Itaque eos non ad perficiendum scelus, sed @1 €ad luendas rei publicae poenas Furiae quaedam incitaverunt. In hunc igitur gregem vos nunc P. Sullam, iudices, ex his €qui cum hoc vivunt atque vixerunt honestissimorum homi-€num gregibus reicietis, ex hoc amicorum numero, ex hac €familiarium dignitate in impiorum partem atque in parrici-€darum sedem et numerum transferetis? Vbi erit igitur €illud firmissimum praesidium pudoris, quo in loco nobis €vita ante acta proderit, quod ad tempus existimationis partae €fructus reservabitur, si in extremo discrimine ac dimicatione €fortunae deseret, si non aderit, si nihil adiuvabit? @@Quaestiones nobis servorum accusator et tormenta mini-€tatur. In quibus quamquam nihil periculi suspicamur, €tamen illa tormenta gubernat dolor, moderatur natura cu-€iusque cum animi tum corporis, regit quaesitor, flectit libido, €corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis €nihil veritati loci relinquatur. Vita P. Sullae torqueatur, €ex ea quaeratur num quae occultetur libido, num quod €lateat facinus, num quae crudelitas, num quae audacia. €Nihil erroris erit in causa nec obscuritatis, iudices, si a vobis €vitae perpetuae vox, ea quae verissima et gravissima debet esse, audietur. Nullum in hac causa testem timemus, nihil €quemquam scire, nihil vidisse, nihil audisse arbitramur. €Sed tamen, si nihil vos P. Sullae fortuna movet, iudices, €vestra moveat. Vestra enim, qui cum summa elegantia atque €integritate vixistis, hoc maxime interest, non ex libidine aut €simultate aut levitate testium causas honestorum hominum €ponderari, sed in magnis disquisitionibus repentinisque peri- @1 €culis vitam unius cuiusque esse testem. Quam vos, iudices, €nolite armis suis spoliatam atque nudatam obicere invidiae, €dedere suspicioni; munite communem arcem bonorum, ob-€struite perfugia improborum; valeat ad poenam et ad salu-€tem vita plurimum, quam solam videtis per se ex sua natura €facillime perspici, subito flecti fingique non posse. @@Quid vero? haec auctoritas_saepe enim est de ea di-€cendum, quamquam a me timide modiceque dicetur_quid? €inquam, haec auctoritas nostra, qui a ceteris coniurationis €causis abstinuimus, P. Sullam defendimus, nihil hunc tan-€dem iuvabit? Grave est hoc dictu fortasse, iudices, grave, €si appetimus aliquid; si, cum ceteri de nobis silent, non €etiam nosmet ipsi tacemus, grave; sed, si laedimur, si €accusamur, si in invidiam vocamur, profecto conceditis, €iudices, ut nobis libertatem retinere liceat, si minus liceat dignitatem. Accusati sunt uno nomine [2omnes]2 con-€sulares, ut iam videatur honoris amplissimi nomen plus €invidiae quam dignitatis adferre. 'Adfuerunt,' inquit, €'Catilinae illumque laudarunt.' Nulla tum patebat, nulla €erat cognita coniuratio; defendebant amicum, aderant sup-€plici, vitae eius turpitudinem in summis eius periculis non €insequebantur. Quin etiam parens tuus, Torquate, consul €reo de pecuniis repetundis Catilinae fuit advocatus, improbo €homini, at supplici, fortasse audaci, at aliquando amico. €Cui cum adfuit post delatam ad eum primam illam coniu-€rationem, indicavit se audisse aliquid, non credidisse. 'At €idem non adfuit alio in iudicio, cum adessent ceteri.' Si €postea cognorat ipse aliquid quod in consulatu ignorasset, @1 €ignoscendum est eis qui postea nihil audierunt; sin illa res €prima valuit, num inveterata quam recens debuit esse €gravior? Sed si tuus parens etiam in ipsa suspicione peri-€culi sui tamen humanitate adductus advocationem hominis €improbissimi sella curuli atque ornamentis et suis et con-€sulatus honestavit, quid est quam ob rem consulares qui Catilinae adfuerunt reprendantur? 'At idem eis qui ante €hunc causam de coniuratione dixerunt non adfuerunt.' €Tanto scelere astrictis hominibus statuerunt nihil a se adiu-€menti, nihil opis, nihil auxili ferri oportere. Atque ut de €eorum constantia atque animo in rem publicam dicam quo-€rum tacita gravitas et fides de uno quoque loquitur neque €cuiusquam ornamenta orationis desiderat, potest quisquam €dicere umquam meliores, fortiores, constantiores consularis €fuisse quam his temporibus et periculis quibus paene op-€pressa est res publica? Quis non de communi salute €optime, quis non fortissime, quis non constantissime sensit? €Neque ego praecipue de consularibus disputo; nam haec €et hominum ornatissimorum, qui praetores fuerunt, et universi €senatus communis est laus, ut constet post hominum me-€moriam numquam in illo ordine plus virtutis, plus amoris €in rem publicam, plus gravitatis fuisse; sed quia sunt de-€scripti consulares, de his tantum mihi dicendum putavi €quod satis esset ad testandam omnium memoriam, neminem €esse ex illo honoris gradu qui non omni studio, virtute, €auctoritate incubuerit ad rem publicam conservandam. @@Sed quid ego? qui Catilinam non laudavi, qui reo Cati-€linae consul non adfui, qui testimonium de coniuratione €dixi in alios, adeone vobis alienus a sanitate, adeo oblitus @1 €constantiae meae, adeo immemor rerum a me gestarum €esse videor ut, cum consul bellum gesserim cum coniuratis, €nunc eorum ducem servare cupiam et animum inducam, €cuius nuper ferrum rettuderim flammamque restinxerim, €eiusdem nunc causam vitamque defendere? Si me dius €fidius, iudices, non me ipsa res publica meis laboribus et þ´·´ÿï°±µÿï‚ÓõìÿïƒÃéãÿ˜ÓˆŠpericulis conservata ad gravitatem animi et constantiam sua €dignitate revocaret, tamen hoc natura est insitum ut, quem €timueris, quicum de vita fortunisque contenderis, cuius ex €insidiis evaseris, hunc semper oderis. Sed cum agatur honos €meus amplissimus, gloria rerum gestarum singularis, cum, €quotiens quisque est in hoc scelere convictus, totiens reno-€vetur memoria per me inventae salutis, ego sim tam demens, €ego committam ut ea quae pro salute omnium gessi, casu €magis et felicitate a me quam virtute et consilio gesta esse videantur? 'Quid ergo? hoc tibi sumis,' dicet fortasse €quispiam, 'ut, quia tu defendis, innocens iudicetur?' Ego €vero, iudices, non modo mihi nihil adsumo in quo quispiam €repugnet sed etiam, si quid ab omnibus conceditur, id reddo €ac remitto. Non in ea re publica versor, non eis tempori-€bus caput meum obtuli pro patria periculis omnibus, non €aut ita sunt exstincti quos vici aut ita grati quos servavi, ut €ego mihi plus appetere coner quam quantum omnes inimici invidique patiantur. Grave esse videtur eum qui investi-€garit coniurationem, qui patefecerit, qui oppresserit, cui €senatus singularibus verbis gratias egerit, cui uni togato €supplicationem decreverit, dicere in iudicio: 'non defende-€rem, si coniurasset.' Non dico id quod grave est, dico illud €quod in his causis coniurationis non auctoritati adsumam, @1 €sed pudori meo: 'ego ille coniurationis investigator atque €ultor certe non defenderem Sullam, si coniurasse arbitrarer.' €Ego, iudices, de tantis omnium periculis cum quaererem €omnia, multa audirem, crederem non omnia, caverem omnia, €dico hoc quod initio dixi, nullius indicio, nullius nuntio, €nullius suspicione, nullius litteris de P. Sulla rem ullam €ad me esse delatam. @@Quam ob rem vos, di patrii ac penates, qui huic urbi €atque huic rei publicae praesidetis, qui hoc imperium, qui €hanc libertatem, qui populum Romanum, qui haec tecta €atque templa me consule vestro numine auxilioque servastis, €testor integro me animo ac libero P. Sullae causam defen-€dere, nullum a me sciente facinus occultari, nullum scelus €susceptum contra salutem omnium defendi ac tegi. Nihil €de hoc consul comperi, nihil suspicatus sum, nihil audivi. Itaque idem ego ille qui vehemens in alios, qui inexorabilis €in ceteros esse visus sum, persolvi patriae quod debui; €reliqua iam a me meae perpetuae consuetudini naturaeque €debentur; tam sum misericors, iudices, quam vos, tam mitis €quam qui lenissimus; in quo vehemens fui vobiscum nihil €feci nisi coactus, rei publicae praecipitanti subveni, patriam €demersam extuli; misericordia civium adducti tum fuimus €tam vehementes quam necesse fuit. Salus esset amissa €omnium una nocte, nisi esset severitas illa suscepta. Sed ut €ad sceleratorum poenam amore rei publicae sum adductus, €sic ad salutem innocentium voluntate deducor. @@Nihil video esse in hoc P. Sulla, iudices, odio dignum, €misericordia digna multa. Neque enim nunc propulsandae €calamitatis suae causa supplex ad vos, iudices, confugit, sed @1 €ne qua generi ac nomini suo nota nefariae turpitudinis €inuratur. Nam ipse quidem, si erit vestro iudicio liberatus, €quae habet ornamenta, quae solacia reliquae vitae quibus €laetari ac perfrui possit? Domus erit, credo, exornata, €aperientur maiorum imagines, ipse ornatum ac vestitum €pristinum recuperabit. Omnia, iudices, haec amissa sunt, €omnia generis, nominis, honoris insignia atque ornamenta €unius iudici calamitate occiderunt. Sed ne exstinctor pa-€triae, ne proditor, ne hostis appelletur, ne hanc labem tanti €sceleris in familia relinquat, id laborat, id metuit, ne denique €hic miser coniurati et conscelerati et proditoris filius nomi-€netur; huic puero qui est ei vita sua multo carior metuit, €cui honoris integros fructus non sit traditurus, ne aeternam memoriam dedecoris relinquat. Hic vos orat, iudices, par-€vus, ut se aliquando si non integra fortuna, at ut adflicta €patri suo gratulari sinatis. Huic misero notiora sunt itinera €iudiciorum et fori quam campi et disciplinarum. Non iam €de vita P. Sullae, iudices, sed de sepultura contenditur; €vita erepta est superiore iudicio, nunc ne corpus eiciatur €laboramus. Quid enim est huic reliqui quod eum in hac €vita teneat, aut quid est quam ob rem haec cuiquam vita €videatur? Nuper is homo fuit in civitate P. Sulla ut nemo €ei se neque honore neque gratia neque fortunis anteferret, €nunc spoliatus omni dignitate quae erepta sunt non repetit; €quod fortuna in malis reliqui fecit, ut cum parente, cum €liberis, cum fratre, cum his necessariis lugere suam calami-tatem liceat, id sibi ne eripiatis vos, iudices, obtestatur. Te €ipsum iam, Torquate, expletum huius miseriis esse par erat €et, si nihil aliud Sullae nisi consulatum abstulissetis, tamen @1 €eo vos contentos esse oportebat; honoris enim contentio €vos ad causam, non inimicitiae deduxerunt. Sed cum huic €omnia cum honore detracta sint, cum in hac fortuna miser-€rima ac luctuosissima destitutus sit, quid est quod expetas €amplius? Lucisne hanc usuram eripere vis plenam lacri-€marum atque maeroris, in qua cum maximo cruciatu ac €dolore retinetur? Libenter reddiderit adempta ignominia €foedissimi criminis. An vero inimicum ut expellas? cuius €ex miseriis, si esses crudelissimus, videndo fructum caperes maiorem quam audiendo. O miserum et infelicem illum €diem quo consul omnibus centuriis P. Sulla renuntiatus est, €o falsam spem, o volucrem fortunam, o caecam cupiditatem, €o praeposteram gratulationem! Quam cito illa omnia ex €laetitia et voluptate ad luctum et lacrimas recciderunt, ut, €qui paulo ante consul designatus fuisset, repente nullum €vestigium retineret pristinae dignitatis! Quid enim erat €mali quod huic spoliato fama, honore, fortunis deesse vide-€retur? aut cui novae calamitati locus ullus relictus? Vrget €eadem fortuna quae coepit, repperit novum maerorem, non €patitur hominem calamitosum uno malo adflictum uno in €luctu perire. @@Sed iam impedior egomet, iudices, dolore animi ne de €huius miseria plura dicam. Vestrae sunt iam partes, iudices, €in vestra mansuetudine atque humanitate causam totam €repono. Vos reiectione interposita nihil suspicantibus nobis €repentini in nos iudices consedistis, ab accusatoribus delecti €ad spem acerbitatis, a fortuna nobis ad praesidium inno-€centiae constituti. Vt ego quid de me populus Romanus @1 €existimaret, quia severus in improbos fueram, laboravi et, €quae prima innocentis mihi defensio est oblata, suscepi, sic €vos severitatem iudiciorum quae per hos mensis in homines €audacissimos facta sunt lenitate ac misericordia mitigate. Hoc cum a vobis impetrare causa ipsa debet, tum est vestri €animi atque virtutis declarare non esse eos vos ad quos €potissimum interposita reiectione devenire convenerit. In €quo ego vos, iudices, quantum meus in vos amor postulat, €tantum hortor ut communi studio, quoniam in re publica €coniuncti sumus, mansuetudine et misericordia nostra falsam €a nobis crudelitatis famam repellamus. @1 ï°±¶ÿï‚ÁòãèÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO ARCHIA POETA ORATIO}1 ‘@@Si quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit €exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non €infitior mediocriter esse versatum, aut si huiusce rei ratio €aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta, €a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse, €earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum €a me repetere prope suo iure debet. Nam quoad longissime €potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis et €pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens €hunc video mihi principem et ad suscipiendam et ad in-€grediendam rationem horum studiorum exstitisse. Quod si €haec vox huius hortatu praeceptisque conformata non nullis €aliquando saluti fuit, a quo id accepimus quo ceteris opi-€tulari et alios servare possemus, huic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus. Ac €ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia quae-€dam in hoc facultas sit ingeni neque haec dicendi ratio aut €disciplina, ne nos quidem huic uni studio penitus umquam €dediti fuimus. Etenim omnes artes quae ad humanitatem þ´·´ÿï°±¶ÿï‚ÁòãèÿïƒÃéãÿ’†pertinent habent quoddam commune vinclum et quasi co-gnatione quadam inter se continentur. Sed ne cui vestrum €mirum esse videatur, me in quaestione legitima et in iudicio @1 €publico, cum res agatur apud praetorem populi Romani, €lectissimum virum, et apud severissimos iudices, tanto con-€ventu hominum ac frequentia hoc uti genere dicendi quod €non modo a consuetudine iudiciorum verum etiam a forensi €sermone abhorreat, quaeso a vobis ut in hac causa mihi €detis hanc veniam accommodatam huic reo, vobis, quem €ad modum spero, non molestam, ut me pro summo poeta €atque eruditissimo homine dicentem hoc concursu hominum €litteratissimorum, hac vestra humanitate, hoc denique prae-€tore exercente iudicium, patiamini de studiis humanitatis €ac litterarum paulo loqui liberius, et in eius modi persona €quae propter otium ac studium minime in iudiciis peri-€culisque tractata est uti prope novo quodam et inusitato genere dicendi. Quod si mihi a vobis tribui concedique €sentiam, perficiam profecto ut hunc A. Licinium non modo €non segregandum, cum sit civis, a numero civium verum €etiam, si non esset, putetis asciscendum fuisse. €@@Nam ut primum ex pueris excessit Archias atque ab eis €artibus quibus aetas puerilis ad humanitatem informari solet, €se ad scribendi studium contulit, primum Antiochiae_ €nam ibi natus est loco nobili_celebri quondam urbe et €copiosa atque eruditissimis hominibus liberalissimisque €studiis adfluenti, celeriter antecellere omnibus ingeni gloria €coepit. Post in ceteris Asiae partibus cunctaque Graecia €sic eius adventus celebrabantur ut famam ingeni exspectatio €hominis, exspectationem ipsius adventus admiratioque su-peraret. Erat Italia tum plena Graecarum artium ac disci-€plinarum, studiaque haec et in Latio vehementius tum €colebantur quam nunc isdem in oppidis, et hic Romae €propter tranquillitatem rei publicae non neglegebantur. Ita- @1 €que hunc et Tarentini [2et Locrenses]2 et Regini et Neapolitani €civitate ceterisque praemiis donarunt, et omnes qui aliquid €de ingeniis poterant iudicare cognitione atque hospitio €dignum existimarunt. Hac tanta celebritate famae cum €esset iam absentibus notus, Romam venit Mario consule €et Catulo. Nactus est primum consules eos quorum alter €res ad scribendum maximas, alter cum res gestas tum etiam €studium atque auris adhibere posset. Statim Luculli, cum €praetextatus etiam tum Archias esset, eum domum suam €receperunt. Dedit etiam hoc non solum [2lumen]2 ingeni ac €litterarum verum etiam naturae atque virtutis ut domus, €quae huius adulescentiae prima favit, eadem esset familia-rissima senectuti. Erat temporibus illis iucundus Q. Metello €illi Numidico et eius Pio filio, audiebatur a M. Aemilio, €vivebat cum Q. Catulo et patre et filio, a L. Crasso cole-€batur, Lucullos vero et Drusum et Octavios et Catonem et €totam Hortensiorum domum devinctam consuetudine cum €teneret, adficiebatur summo honore, quod eum non solum €colebant qui aliquid percipere atque audire studebant verum €etiam si qui forte simulabant. Interim satis longo inter-€vallo, cum esset cum M. Lucullo in Siciliam profectus et €cum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit €Heracleam. Quae cum esset civitas aequissimo iure ac €foedere, ascribi se in eam civitatem voluit idque, cum ipse €per se dignus putaretur, tum auctoritate et gratia Luculli ab Heracliensibus impetravit. Data est civitas Silvani lege €et Carbonis: &7Si qvi foederatis civitatibvs ascripti €&7fvissent, si tvm cvm lex ferebatvr in Italia domi-& @1 €&7cilivm habvissent et si sexaginta diebvs apvd prae-€&7torem essent professi&. Cum hic domicilium Romae €multos iam annos haberet, professus est apud praetorem Q. Metellum, familiarissimum suum. Si nihil aliud nisi €de civitate ac lege dicimus, nihil dico amplius; causa dicta €est. Quid enim horum infirmari, Gratti, potest? Hera-€cleaene esse tum ascriptum negabis? Adest vir summa €auctoritate et religione et fide, M. Lucullus; qui se non €opinari sed scire, non audisse sed vidisse, non interfuisse €sed egisse dicit. Adsunt Heraclienses legati, nobilissimi €homines, huius iudici causa cum mandatis et cum publico €testimonio venerunt; qui hunc ascriptum Heracliae esse €dicunt. Hic tu tabulas desideras Heracliensium publicas, €quas Italico bello incenso tabulario interisse scimus omnes? €Est ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere, quaerere €quae habere non possumus, et de hominum memoria tacere, €litterarum memoriam flagitare et, cum habeas amplissimi €viri religionem, integerrimi municipi ius iurandum fidem-€que, ea quae depravari nullo modo possunt repudiare, tabulas quas idem dicis solere corrumpi desiderare. An €domicilium Romae non habuit is qui tot annis [2ante]2 civi-€tatem datam sedem omnium rerum ac fortunarum suarum €Romae conlocavit? An non est professus? Immo vero €eis tabulis professus quae solae ex illa professione conlegio-€que praetorum obtinent publicarum tabularum auctoritatem. €Nam, cum Appi tabulae neglegentius adservatae dicerentur, €Gabini, quam diu incolumis fuit, levitas, post damnationem @1 €calamitas omnem tabularum fidem resignasset, Metellus, €homo sanctissimus modestissimusque omnium, tanta dili-€gentia fuit ut ad L. Lentulum praetorem et ad iudices €venerit et unius nominis litura se commotum esse dixerit. €His igitur [2in]2 tabulis nullam lituram in nomine A. Licini videtis. Quae cum ita sint, quid est quod de eius civitate €dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit €ascriptus? Etenim cum mediocribus multis et aut nulla €aut humili aliqua arte praeditis gratuito civitatem in Graecia €homines impertiebant, Reginos credo aut Locrensis aut €Neapolitanos aut Tarentinos, quod scaenicis artificibus €largiri solebant, id huic summa ingeni praedito gloria no-€luisse! Quid? cum ceteri non modo post civitatem datam €sed etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum €municipiorum tabulas inrepserunt, hic qui ne utitur quidem €illis in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem esse voluit, reicietur? Census nostros requiris. Scilicet; €est enim obscurum proximis censoribus hunc cum cla-€rissimo imperatore L. Lucullo apud exercitum fuisse, su-€perioribus cum eodem quaestore fuisse in Asia, primis €Iulio et Crasso nullam populi partem esse censam. Sed, €quoniam census non ius civitatis confirmat ac tantum modo €indicat eum qui sit census ita se iam tum gessisse, pro cive, €eis temporibus [2is]2 quem tu criminaris ne ipsius quidem €iudicio in civium Romanorum iure esse versatum et testa-€mentum saepe fecit nostris legibus, et adiit hereditates €civium Romanorum, et in beneficiis ad aerarium delatus @1 €est a L. Lucullo pro consule. Quaere argumenta, si quae €potes; numquam enim hic neque suo neque amicorum €iudicio revincetur. @@Quaeres a nobis, Gratti, cur tanto opere hoc homine €delectemur. Quia suppeditat nobis ubi et animus ex hoc €forensi strepitu reficiatur et aures convicio defessae con-€quiescant. An tu existimas aut suppetere nobis posse quod €cotidie dicamus in tanta varietate rerum, nisi animos nostros €doctrina excolamus, aut ferre animos tantam posse conten-€tionem, nisi eos doctrina eadem relaxemus? Ego vero fateor €me his studiis esse deditum. Ceteros pudeat, si qui ita se €litteris abdiderunt ut nihil possint ex eis neque ad commu-€nem adferre fructum neque in aspectum lucemque proferre; €me autem quid pudeat qui tot annos ita vivo, iudices, ut a €nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum €abstraxerit aut voluptas avocarit aut denique somnus retar-darit? Qua re quis tandem me reprehendat, aut quis mihi €iure suscenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas, €quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad €alias voluptates et ad ipsam requiem animi et corporis €conceditur temporum, quantum alii tribuunt tempestivis con-€viviis, quantum denique alveolo, quantum pilae, tantum mihi €egomet ad haec studia recolenda sumpsero? Atque id eo €mihi concedendum est magis quod ex his studiis haec quoque €crescit oratio et facultas quae, quantacumque [2est]2 in me, num-€quam amicorum periculis defuit. Quae si cui levior videtur, þ´·´ÿï°±¶ÿï‚ÁòãèÿïƒÃéãÿ˜ˆ‹illa quidem certe quae summa sunt ex quo fonte hauriam @1 sentio. Nam nisi multorum praeceptis multisque litteris €mihi ab adulescentia suasissem nihil esse in vita magno €opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea €autem persequenda omnis cruciatus corporis, omnia pericula €mortis atque exsili parvi esse ducenda, numquam me pro €salute vestra in tot ac tantas dimicationes atque in hos €profligatorum hominum cotidianos impetus obiecissem. Sed €pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exem-€plorum vetustas; quae iacerent in tenebris omnia, nisi litte-€rarum lumen accederet. Quam multas nobis imagines non €solum ad intuendum verum etiam ad imitandum fortissi-€morum virorum expressas scriptores et Graeci et Latini re-€liquerunt! quas ego mihi semper in administranda re publica €proponens animum et mentem meam ipsa cogitatione homi-€num excellentium conformabam. @@Quaeret quispiam: 'quid? illi ipsi summi viri quorum €virtutes litteris proditae sunt istane doctrina quam tu effers €laudibus eruditi fuerunt?' Difficile est hoc de omnibus €confirmare, sed tamen est certum quid respondeam. Ego €multos homines excellenti animo ac virtute fuisse sine do-€ctrina, et naturae ipsius habitu prope divino per se ipsos et €moderatos et gravis exstitisse fateor; etiam illud adiungo, €saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctrina €quam sine natura valuisse doctrinam. Atque idem ego hoc €contendo, cum ad naturam eximiam et inlustrem accesserit €ratio quaedam conformatioque doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum ac singulare solere exsistere. Ex hoc esse €hunc numero quem patres nostri viderunt, divinum hominem, €Africanum, ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos @1 €homines et continentissimos, ex hoc fortissimum virum et €illis temporibus doctissimum, [2M.]2 Catonem illum senem; qui €profecto si nihil ad percipiendam colendamque virtutem €litteris adiuvarentur, numquam se ad earum studium con-€tulissent. Quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et €si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor, €hanc animi remissionem humanissimam ac liberalissimam €iudicaretis. Nam ceterae neque temporum sunt neque aeta-€tum omnium neque locorum; at haec studia adulescentiam €acuunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis €perfugium ac solacium praebent, delectant domi, non impe-€diunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. @@Quod si ipsi haec neque attingere neque sensu nostro €gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum €in aliis videremus. Quis nostrum tam animo agresti ac €duro fuit ut Rosci morte nuper non commoveretur? qui €cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem €ac venustatem videbatur omnino mori non debuisse. Ergo €ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis €omnibus; nos animorum incredibilis motus celeritatemque ingeniorum neglegemus? Quotiens ego hunc Archiam vidi, €iudices,_utar enim vestra benignitate, quoniam me in hoc €novo genere dicendi tam diligenter attenditis_quotiens ego €hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum nume-€rum optimorum versuum de eis ipsis rebus quae tum age-€rentur dicere ex tempore, quotiens revocatum eandem rem €dicere commutatis verbis atque sententiis! Quae vero accu-€rate cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari ut ad veterum €scriptorum laudem perveniret. Hunc ego non diligam, non @1 €admirer, non omni ratione defendendum putem? Atque €sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, cetera-€rum rerum studia ex doctrina et praeceptis et arte constare, €poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi €divino quodam spiritu inflari. Qua re suo iure noster ille €Ennius 'sanctos' appellat poetas, quod quasi deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. Sit €igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines, €hoc poetae nomen quod nulla umquam barbaria violavit. €Saxa atque solitudines voci respondent, bestiae saepe im-€manes cantu flectuntur atque consistunt; nos instituti rebus €optimis non poetarum voce moveamur? Homerum Colo-€phonii civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii €repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant itaque etiam €delubrum eius in oppido dedicaverunt, permulti alii praeterea €pugnant inter se atque contendunt. Ergo illi alienum, quia €poeta fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum qui €et voluntate et legibus noster est repudiamus, praesertim cum €omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias €ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam? Nam €et Cimbricas res adulescens attigit et ipsi illi C. Mario qui durior ad haec studia videbatur iucundus fuit. Neque enim €quisquam est tam aversus a Musis qui non mandari versi-€bus aeternum suorum laborum praeconium facile patiatur. €Themistoclem illum, summum Athenis virum, dixisse aiunt, €cum ex eo quaereretur quod acroama aut cuius vocem liben-€tissime audiret: 'eius a quo sua virtus optime praedicaretur.' @1 €Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, cuius in-genio putabat ea quae gesserat posse celebrari. Mithridati-€cum vero bellum magnum atque difficile et in multa varietate €terra marique versatum totum ab hoc expressum est; qui €libri non modo L. Lucullum, fortissimum et clarissimum vi-€rum, verum etiam populi Romani nomen inlustrant. Populus €enim Romanus aperuit Lucullo imperante Pontum et regiis €quondam opibus et ipsa natura et regione vallatum, populi €Romani exercitus eodem duce non maxima manu innumera-€bilis Armeniorum copias fudit, populi Romani laus est urbem €amicissimam Cyzicenorum eiusdem consilio ex omni impetu €regio atque totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque €servatam; nostra semper feretur et praedicabitur L. Lucullo €dimicante, cum interfectis ducibus depressa hostium classis €est, incredibilis apud Tenedum pugna illa navalis, nostra €sunt tropaea, nostra monumenta, nostri triumphi. Quae €quorum ingeniis efferuntur, ab eis populi Romani fama cele-bratur. Carus fuit Africano superiori noster Ennius, itaque €etiam in sepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex €marmore. At eis laudibus certe non solum ipse qui laudatur €sed etiam populi Romani nomen ornatur. In caelum huius €proavus Cato tollitur; magnus honos populi Romani rebus €adiungitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii €non sine communi omnium nostrum laude decorantur. Ergo €illum qui haec fecerat, Rudinum hominem, maiores nostri in €civitatem receperunt; nos hunc Heracliensem multis civi-€tatibus expetitum, in hac autem legibus constitutum de €nostra civitate eiciamus? @1 @@Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Graecis €versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea €quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis €finibus exiguis sane continentur. Qua re, si res eae quas €gessimus orbis terrae regionibus definiuntur, cupere debemus, €quo hominum nostrorum tela pervenerint, eodem gloriam €famamque penetrare, quod cum ipsis populis de quorum €rebus scribitur haec ampla sunt, tum eis certe qui de vita €gloriae causa dimicant hoc maximum et periculorum incita-mentum est et laborum. Quam multos scriptores rerum €suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur! At-€que is tamen, cum in Sigeo ad Achillis tumulum astitisset: €'o fortunate,' inquit, 'adulescens, qui tuae virtutis Homerum €praeconem inveneris!' Et vere. Nam, nisi Ilias illa ex-€stitisset, idem tumulus qui corpus eius contexerat nomen €etiam obruisset. Quid? noster hic Magnus qui cum virtute €fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mytilenaeum, €scriptorem rerum suarum, in contione militum civitate dona-€vit, et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine €quadam gloriae commoti quasi participes eiusdem laudis magno illud clamore approbaverunt? Itaque, credo, si civis €Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore €civitate donaretur perficere non potuit. Sulla cum Hispanos €et Gallos donaret, credo, hunc petentem repudiasset; quem €nos vidimus, cum ei libellum malus poeta de populo subie-€cisset, quod epigramma in eum fecisset tantum modo alternis þ´·´ÿï°±¶ÿï‚ÁòãèÿïƒÃéãÿ˜™‡versibus longiusculis, statim ex eis rebus quas tum vendebat €iubere ei praemium tribui, sed ea condicione ne quid postea @1 €scriberet. Qui sedulitatem mali poetae duxerit aliquo tamen €praemio dignam, huius ingenium et virtutem in scribendo et copiam non expetisset? Quid? a Q. Metello Pio, familiaris-€simo suo, qui civitate multos donavit, neque per se neque €per Lucullos impetravisset? qui praesertim usque eo de suis €rebus scribi cuperet ut etiam Cordubae natis poetis pingue €quiddam sonantibus atque peregrinum tamen auris suas de-€deret. Neque enim est hoc dissimulandum quod obscurari €non potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes €studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur. €Ipsi illi philosophi etiam in eis libellis quos de contemnenda €gloria scribunt nomen suum inscribunt; in eo ipso in quo €praedicationem nobilitatemque despiciunt praedicari de se ac [2se]2 nominari volunt. Decimus quidem Brutus, summus €vir et imperator, Acci, amicissimi sui, carminibus templorum €ac monumentorum aditus exornavit suorum. Iam vero ille €qui cum Aetolis Ennio comite bellavit Fulvius non dubitavit €Martis manubias Musis consecrare. Qua re, in qua urbe €imperatores prope armati poetarum nomen et Musarum de-€lubra coluerunt, in ea non debent togati iudices a Musarum €honore et a poetarum salute abhorrere. @@Atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudices, in-€dicabo et de meo quodam amore gloriae nimis acri fortasse, €verum tamen honesto vobis confitebor. Nam quas res nos €in consulatu nostro vobiscum simul pro salute huius [2urbis]2 €atque imperi et pro vita civium proque universa re publica €gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit. Quibus audi-€tis, quod mihi magna res et iucunda visa est, hunc ad per- @1 €ficiendum adornavi. Nullam enim virtus aliam mercedem €laborum periculorumque desiderat praeter hanc laudis et €gloriae; qua quidem detracta, iudices, quid est quod in hoc €tam exiguo vitae curriculo et tam brevi tantis nos in labori-bus exerceamus? Certe, si nihil animus praesentiret in €posterum, et si, quibus regionibus vitae spatium circum-€scriptum est, isdem omnis cogitationes terminaret suas, nec €tantis se laboribus frangeret neque tot curis vigiliisque an-€geretur nec totiens de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet €quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies ani-€mum gloriae stimulis concitat atque admonet non cum vitae €tempore esse dimittendam commemorationem nominis nostri, sed cum omni posteritate adaequandam. An vero tam parvi €animi videamur esse omnes qui in re publica atque in his €vitae periculis laboribusque versamur ut, cum usque ad extre-€mum spatium nullum tranquillum atque otiosum spiritum €duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur? €An statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corpo-€rum, studiose multi summi homines reliquerunt; consiliorum €relinquere ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle €debemus summis ingeniis expressam et politam? Ego vero €omnia quae gerebam iam tum in gerendo spargere me ac €disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempi-€ternam. Haec vero sive a meo sensu post mortem afutura €est, sive, ut sapientissimi homines putaverunt, ad aliquam €animi mei partem pertinebit, nunc quidem certe cogitatione €quadam speque delector. @@Qua re conservate, iudices, hominem pudore eo quem @1 €amicorum videtis comprobari cum dignitate, tum etiam vetu-€state, ingenio autem tanto quantum id convenit existimari, €quod summorum hominum iudiciis expetitum esse videatis, €causa vero eius modi quae beneficio legis, auctoritate muni-€cipi, testimonio Luculli, tabulis Metelli comprobetur. Quae €cum ita sint, petimus a vobis, iudices, si qua non modo €humana verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio €debet esse, ut eum qui vos, qui vestros imperatores, qui €populi Romani res gestas semper ornavit, qui etiam his €recentibus nostris vestrisque domesticis periculis aeternum €se testimonium laudis daturum esse profitetur, quique est €[2ex]2 eo numero qui semper apud omnis sancti sunt habiti €itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem ut humanitate €vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur. @@Quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciter-€que dixi, iudices, ea confido probata esse omnibus; quae a €foro aliena iudicialique consuetudine et de hominis in-€genio et communiter de ipso studio locutus sum, ea, iudices, €a vobis spero esse in bonam partem accepta, ab eo qui iu-€dicium exercet certo scio. @1 ï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO L. FLACCO ORATIO}1 ‘@@Cum in maximis periculis huius urbis atque imperi, €gravissimo atque acerbissimo rei publicae casu, socio atque €adiutore consiliorum periculorumque meorum L. Flacco, €caedem a vobis, coniugibus, liberis vestris, vastitatem €a templis, delubris, urbe, Italia depellebam, sperabam, €iudices, honoris potius L. Flacci me adiutorem futurum €quam miseriarum deprecatorem. Quod enim esset prae-€mium dignitatis quod populus Romanus, cum huius maiori-€bus semper detulisset, huic denegaret, cum L. Flaccus €veterem Valeriae gentis in liberanda patria laudem prope quingentesimo anno rei publicae rettulisset? Sed si forte €aliquando aut benefici huius obtrectator aut virtutis hostis €aut laudis invidus exstitisset, existimabam L. Flacco multi-€tudinis potius imperitae, nullo tamen cum periculo, quam €sapientissimorum et lectissimorum virorum iudicium esse €subeundum. Etenim quibus auctoribus et defensoribus €omnium tum salus esset non civium solum verum etiam €gentium defensa ac retenta, neminem umquam putavi per €eos ipsos periculum huius fortunis atque insidias creaturum. €Quod si esset aliquando futurum ut aliquis de L. [2Flacci]2 €pernicie cogitaret, numquam tamen existimavi, iudices, €D. Laelium, optimi viri filium, optima ipsum spe praeditum €summae dignitatis, eam suscepturum accusationem quae €sceleratorum civium potius odio et furori quam ipsius @1 €virtuti atque institutae adulescentiae conveniret. Etenim €cum a clarissimis viris iustissimas inimicitias saepe cum €bene meritis civibus depositas esse vidissem, non sum €arbitratus quemquam amicum rei publicae, postea quam €L. Flacci amor in patriam perspectus esset, novas huic inimicitias nulla accepta iniuria denuntiaturum. Sed €quoniam, iudices, multa nos et in nostris rebus et in re €publica fefellerunt, ferimus ea quae sunt ferenda; tantum €a vobis petimus ut omnia rei publicae subsidia, totum €statum civitatis, omnem memoriam temporum praeteri-€torum, salutem praesentium, spem reliquorum in vestra €potestate, in vestris sententiis, in hoc uno iudicio positam €esse et defixam putetis. Si umquam res publica consilium, €gravitatem, sapientiam, providentiam iudicum imploravit, €hoc, hoc inquam, tempore implorat. Non estis de Lydorum €aut Mysorum aut Phrygum, qui huc compulsi concitatique €venerunt, sed de vestra re publica iudicaturi, de civitatis €statu, de communi salute, de spe bonorum omnium, si qua €reliqua est etiam nunc quae fortium civium mentis cogita-€tionesque sustentet; omnia alia perfugia bonorum, praesidia €innocentium, subsidia rei publicae, consilia, auxilia, iura ceciderunt. Quem enim appellem, quem obtester, quem €implorem? Senatumne? At is ipse auxilium petit a vobis €et confirmationem auctoritatis suae vestrae potestati per-€missam esse sentit. An equites Romanos? Indicabitis €principes eius ordinis quinquaginta quid cum omnibus €senseritis. An populum Romanum? At is quidem omnem €suam de nobis potestatem tradidit vobis. Quam ob rem €nisi hoc loco, nisi apud vos, nisi per vos, iudices, non @1 €auctoritatem, quae amissa est, sed salutem nostram, quae €spe exigua extremaque pendet, tenuerimus, nihil est prae-€terea quo confugere possimus; nisi forte quae res hoc €iudicio temptetur, quid agatur, cui causae fundamenta iaciantur, iudices, non videtis. Condemnatus est is qui €Catilinam signa patriae inferentem interemit; quid est €causae cur non is qui Catilinam ex urbe expulit pertimescat? €Rapitur ad poenam qui indicia communis exiti cepit; cur €sibi confidat is qui ea proferenda et patefacienda curavit? €Socii consiliorum, ministri comitesque vexantur; quid þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ•‡auctores, quid duces, quid principes sibi exspectent? Atque €utinam inimici nostri ac bonorum omnium mecum potius €aestiment, utrum tum omnes boni duces nostri an comites €fuerint ad communem conservandam salutem * * * ŸæòÂïâ±ÿï㦳Óãè® Âïâ® Ãé㮦ÿáú@@Strangulatos maluit dicere. âú@@Quid sibi meus necessarius Caetra voluit? ãú@@Quid vero Decianus? äú@@Vtinam esset proprie mea! Senatus igitur magna ex €parte * * * åú@@Di, inquam, immortales Lentulum * * * ŸæòÍåäÿï㦳Ãïä® Íåäéïìáÿæú@@* * * externum cum domestica vita naturaque constaret. €Itaque non patiar, D. Laeli, te tibi hoc sumere atque €hanc ceteris in posterum, nobis in praesens tempus legem €condicionemque * * * @1 €@@Cum adulescentiam notaris, cum reliquum tempus aetatis €turpitudinis maculis consperseris, cum privatarum rerum €ruinas, cum domesticas labes, cum urbanam infamiam, €cum Hispaniae, Galliae, Ciliciae, Cretae, quibus in pro-€vinciis non obscure versatus est, vitia et flagitia protuleris, €tum denique quid Tmolitae et Dorylenses de L. Flacco €existiment audiemus. Quem vero tot tam gravesque €provinciae salvum esse cupiant, quem plurimi cives tota €ex Italia devincti necessitudine ac vetustate defendant, €quem haec communis nostrum omnium patria propter €recentem summi benefici memoriam complexa teneat, hunc €etiam si tota Asia deposcit ad supplicium, defendam, €resistam. Quid? si neque tota neque optima neque €incorrupta neque sua sponte nec iure nec more nec vere €nec religiose nec integre, si impulsa, si sollicitata, si con-€citata, si coacta, si impie, si temere, si cupide, si inconstanter €nomen suum misit in hoc iudicium per egentissimos testis, €ipsa autem nihil queri vere de iniuriis potest, tamenne, €iudices, haec ad breve tempus audita longinqui temporis €cognitarum rerum fidem derogabunt? Tenebo igitur hunc €ordinem defensor quem fugit inimicus, et accusatorem €urgebo atque insequar et ultro crimen ab adversario flagi-€tabo. Quid est, Laeli? num quid ea d . . d . . ea . . f . . . no €qui quidem non in umbra neque in illius aetatis disciplinis €artibusque versatus est? Etenim puer cum patre consule €ad bellum est profectus. Nimirum etiam hoc ipso nomine €aliquid . . ia sus * * * @1 ŸæòÂïâ¶ÿï㦳Óãè® Âïâ® Ãé㮦ÿçú@@Sed si neque Asiae luxuries infirmissimum tempus €aetatis * * * èúˆ@@Ex hoc aetatis gradu se ad exercitum C. Flacci patrui €contulit. èú‰@@Tribunus militaris cum P. Servilio, gravissimo et €sanctissimo cive, profectus. èúŠ@@Quorum amplissimis iudiciis ornatus quaestor factus est. ŸæòÂïâ±°ÿèú‹@@M. Pisone, qui cognomen frugalitatis, nisi accepisset, €ipse peperisset. èúŒ@@Idem novum bellum suscepit atque confecit. èú@@Non Asiae testibus, sed accusatoribus contubernalibus €traditus. –ïãÿèúŽ@@Hunc igitur virum, Laeli, quibus tandem rebus oppugnas? €Fuit P. Servilio imperatore in Cilicia tribunus militum; ea €res siletur. Fuit M. Pisoni quaestor in Hispania; vox de €quaestura missa nulla est. Bellum Cretense ex magna €parte gessit atque una cum summo imperatore sustinuit; €muta est huius temporis accusatio. Praeturae iuris dictio, €res varia et multiplex ad suspiciones et simultates, non €attingitur. At vero in summo et periculosissimo rei €publicae tempore etiam ab inimicis eadem praetura lau-€datur. At a testibus laeditur. Ante quam dico a quibus, €qua spe, qua vi, qua re concitatis, qua levitate, qua egestate, €qua perfidia, qua audacia praeditis, dicam de genere uni-€verso et de condicione omnium nostrum. Per deos im-€mortalis! iudices, vos, quo modo is qui anno ante Romae €ius dixerat anno post in Asia ius dixerit, a testibus quaeretis €ignotis, ipsi coniectura nihil iudicabitis? [2Cum]2 in tam varia €iuris dictione tam multa decreta, tot hominum gratiosorum @1 €laesae sint voluntates, quae est umquam iacta non suspicio_ €quae tamen solet esse falsa_sed iracundiae vox aut doloris? Et is est reus avaritiae qui in uberrima re turpe compendium, €in maledicentissima civitate, in suspiciosissimo negotio male-€dictum omne, non modo crimen effugit? Praetereo illa quae €praetereunda non sunt, nullum huius in privatis rebus €factum avarum, nullam in re pecuniaria contentionem, €nullam in re familiari sordem posse proferri. Quibus igitur testibus ego hosce possum refutare nisi vobis? Tmolites €ille vicanus, homo non modo nobis sed ne inter suos €quidem notus, vos docebit qualis sit L. Flaccus? quem vos €modestissimum adulescentem, provinciae maximae sanctissi-€mum virum, vestri exercitus fortissimum militem, diligentis-€simum ducem, temperatissimum legatum quaestoremque €cognoverunt, quem vos praesentes constantissimum sena-€torem, iustissimum praetorem atque amantissimum rei publicae civem iudicastis. De quibus vos aliis testes esse €debetis, de eis ipsi alios testis audietis? At quos testis? €Primum dicam, id quod est commune, Graecos; non quo €nationi huic ego unus maxime fidem derogem. Nam si €quis umquam de nostris hominibus a genere isto studio €ac voluntate non abhorrens fuit, me et esse arbitror et €magis etiam tum cum plus erat oti fuisse. Sed sunt in illo €numero multi boni, docti, pudentes, qui ad hoc iudicium €deducti non sunt, multi impudentes, inliterati, leves, quos €variis de causis video concitatos. Verum tamen hoc dico €de toto genere Graecorum: tribuo illis litteras, do multarum @1 €artium disciplinam, non adimo sermonis leporem, ingenio-€rum acumen, dicendi copiam, denique etiam, si qua sibi €alia sumunt, non repugno; testimoniorum religionem et €fidem numquam ista natio coluit, totiusque huiusce rei quae sit vis, quae auctoritas, quod pondus, ignorant. Vnde €illud est: 'da mihi testimonium mutuum'? num Gallorum, €num Hispanorum putatur? Totum istud Graecorum est, €ut etiam qui Graece nesciunt hoc quibus verbis a Graecis €dici soleat sciant. Itaque videte quo voltu, qua confidentia €dicant; tum intellegetis qua religione dicant. Numquam €nobis ad rogatum respondent, semper accusatori plus quam €ad rogatum, numquam laborant quem ad modum probent €quod dicunt, sed quem ad modum se explicent dicendo. €Iratus Flacco dixit M. Lurco quod, ut ipse aiebat, libertus €erat eius turpi iudicio condemnatus. Nihil dixit quod lae-€deret eum, cum cuperet; impediebat enim religio; tamen id €quod dixit quanto cum pudore, quo tremore et pallore dixit! Quam promptus homo P. Septimius, quam iratus €de iudicio et de vilico! Tamen haesitabat, tamen eius €iracundiae religio non numquam repugnabat. Inimicus €M. Caelius quod, cum in re manifesta putasset nefas esse €publicanum iudicare contra publicanum, sublatus erat e €numero recuperatorum, tamen tenuit se neque attulit in €iudicium quicquam ad laedendum nisi voluntatem. Hi si €Graeci fuissent, ac nisi nostri mores ac disciplina plus €valeret quam dolor ac simultas, omnes se spoliatos, vexatos, €fortunis eversos esse dixissent. Graecus testis cum ea €voluntate processit ut laedat, non iuris iurandi, sed laedendi €verba meditatur; vinci, refelli, coargui putat esse turpissi-€mum; ad id se parat, nihil curat aliud. Itaque non @1 €optimus quisque nec gravissimus, sed impudentissimus loquacissimusque deligitur. Vos autem in privatis mini-€marum rerum iudiciis testem diligenter expenditis; etiam €si formam hominis, si nomen, si tribum nostis, mores tamen €exquirendos putatis. Qui autem dicit testimonium ex €nostris hominibus, ut se ipse sustentat, ut omnia verba €moderatur, ut timet ne quid cupide, ne quid iracunde, ne €quid plus minusve quam sit necesse dicat! Num illos item €putatis, quibus ius iurandum iocus est, testimonium ludus, €existimatio vestra tenebrae, laus, merces, gratia, gratulatio €proposita est omnis in impudenti mendacio? Sed non €dilatabo orationem meam; etenim potest esse infinita, si €mihi libeat totius gentis in testimoniis dicendis explicare €levitatem. Sed propius accedam; de his vestris testibus €dicam. @@Vehementem accusatorem nacti sumus, iudices, et inimi-€cum in omni genere odiosum ac molestum; quem spero €his nervis fore magno usui et amicis et rei publicae; sed €certe inflammatus incredibili cupiditate hanc causam accusa-€tionemque suscepit. Qui comitatus in inquirendo! Comi-€tatum dico; immo vero quantus exercitus! quae iactura, þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜‡ïãÿèúŽqui sumptus, quanta largitio! Quae quamquam utilia sunt €causae, timide tamen dico, quod vereor ne Laelius ex his €rebus quas sibi suscepit gloriae causa putet aliquid oratione €mea sermonis in sese aut invidiae esse quaesitum. Itaque €hanc partem totam relinquam; tantum a vobis petam, €iudices, ut, si quid ipsi audistis communi fama atque €sermone de vi, de manu, de armis, de copiis, memineritis; @1 €quarum rerum invidia lege hac recenti ac nova certus est inquisitioni comitum numerus constitutus. Sed ut hanc vim €omittam, quanta illa sunt quae, quoniam accusatorio iure €et more sunt facta, reprehendere non possumus, queri tamen €cogimur! primum quod sermo est tota Asia dissipatus €Cn. Pompeium, quod L. Flacco esset vehementer inimicus, €contendisse a Laelio, paterno amico ac pernecessario, ut €hunc hoc iudicio arcesseret, omnemque ei suam auctori-€tatem, gratiam, copias, opes ad hoc negotium conficiendum €detulisse. Id hoc veri similius Graecis hominibus vide-€batur quod paulo ante in eadem provincia familiarem €Laelium Flacco viderant. Pompei autem auctoritas cum €apud omnis tanta est quanta esse debet, tum excellit in €ista provincia quam nuper et praedonum et regum bello €liberavit. Adiunxit illa ut eos qui domo exire nolebant €testimoni denuntiatione terreret, qui domi stare non pot-erant, largo et liberali viatico commoveret. Sic adulescens €ingeni plenus locupletis metu, tenuis praemio, stultos errore €permovit; sic sunt expressa ista praeclara quae recitantur €psephismata non sententiis neque auctoritatibus declarata, €non iure iurando constricta, sed porrigenda manu profun-€dendoque clamore multitudinis concitatae. €@@O morem praeclarum disciplinamque quam a maioribus €accepimus, si quidem teneremus! sed nescio quo pacto iam €de manibus elabitur. Nullam enim illi nostri sapientissimi €et sanctissimi viri vim contionis esse voluerunt; quae €scisceret plebes aut quae populus iuberet, submota con-€tione, distributis partibus, tributim et centuriatim discriptis @1 €ordinibus, classibus, aetatibus, auditis auctoribus, re multos €dies promulgata et cognita iuberi vetarique voluerunt. Graecorum autem totae res publicae sedentis contionis €temeritate administrantur. Itaque ut hanc Graeciam quae €iam diu suis consiliis perculsa et adflicta est omittam, illa €vetus quae quondam opibus, imperio, gloria floruit hoc uno €malo concidit, libertate immoderata ac licentia contionum. €Cum in theatro imperiti homines rerum omnium rudes €ignarique consederant, tum bella inutilia suscipiebant, tum €seditiosos homines rei publicae praeficiebant, tum optime meritos civis e civitate eiciebant. Quod si haec Athenis €tum cum illae non solum in Graecia sed prope cunctis €gentibus enitebant accidere sunt solita, quam moderationem €putatis in Phrygia aut in Mysia contionum fuisse? Nostras €contiones illarum nationum homines plerumque perturbant; €quid, cum soli sint ipsi, tandem fieri putatis? Caesus est €virgis Cymaeus ille Athenagoras qui in fame frumentum €exportare erat ausus. Data Laelio contio est. Processit €ille et Graecus apud Graecos non de culpa sua dixit, sed €de poena questus est. Porrexerunt manus; psephisma €natum est. Hoc testimonium est? Nuper epulati, paulo €ante omni largitione saturati Pergameni, quod Mithridates €qui multitudinem illam non auctoritate sua, sed sagina €tenebat se velle dixit, id sutores et zonarii conclamarunt. €Hoc testimonium est civitatis? Ego testis a Sicilia publice €deduxi; verum erant ea testimonia non concitatae contionis, sed iurati senatus. Qua re iam non est mihi contentio €cum teste, vobis, iudices, videndum est, sintne haec testi-€monia putanda. @1 €@@Adulescens bonus, honesto loco natus, disertus cum €maximo ornatissimoque comitatu venit in oppidum Grae-€corum, postulat contionem, locupletis homines et gravis €ne sibi adversentur testimoni denuntiatione deterret, egentis €et levis spe largitionis et viatico publico, privata etiam €benignitate prolectat. Opifices et tabernarios atque illam €omnem faecem civitatum quid est negoti concitare, in eum €praesertim qui nuper summo cum imperio fuerit, summo €autem in amore esse propter ipsum imperi nomen non potuerit? Mirandum vero est homines eos quibus odio €sunt nostrae secures, nomen acerbitati, scriptura, decumae, €portorium morti, libenter adripere facultatem laedendi €quaecumque detur! Mementote igitur, cum audietis pse-€phismata, non audire vos testimonia, audire temeritatem €volgi, audire vocem levissimi cuiusque, audire strepitum €imperitorum, audire contionem concitatam levissimae na-€tionis. Itaque perscrutamini penitus naturam rationemque €criminum; iam nihil praeter spem, nihil praeter terrorem €ac minas reperietis. @@* * * In aerario nihil habent civitates, nihil in vectigalibus. €Duae rationes conficiendae pecuniae, aut versura aut €tributo; nec tabulae creditoris proferuntur nec tributi €confectio ulla recitatur. Quam vero facile falsas rationes €inferre et in tabulas quodcumque commodum est referre €soleant, ex Cn. Pompei litteris ad Hypsaeum et Hypsaei €ad Pompeium missis, quaeso, cognoscite. &7Litterae Pompei €&7et Hypsaei.& Satisne vobis coarguere his auctoribus disso-€lutam Graecorum consuetudinem licentiamque impudentem @1 €videmur? Nisi forte qui Cn. Pompeium, qui praesentem, €qui nullo impellente fallebant, eos urgente Laelio in €absentem et in L. Flaccum aut timidos fuisse aut religiosos putamus. Sed fuerint incorruptae litterae domi; nunc vero €quam habere auctoritatem aut quam fidem possunt? Triduo €lex ad praetorem deferri, iudicum signis obsignari iubet; €tricesimo die vix deferuntur. Ne corrumpi tabulae facile €possint, idcirco lex obsignatas in publico poni voluit; at €obsignantur corruptae. Quid refert igitur tanto post ad €iudices deferantur, an omnino non deferantur? €@@Quid? si testium studium cum accusatore sociatum €est, tamenne isti testes habebuntur? Vbi est igitur illa €exspectatio quae versari in iudiciis solet? Nam antea, €cum dixerat accusator acriter et vehementer, cumque €defensor suppliciter demisseque responderat, tertius ille €erat exspectatus locus testium, qui aut sine ullo studio €dicebant aut cum dissimulatione aliqua cupiditatis. Hoc vero quid est? Vna sedent, ex accusatorum subselliis €surgunt, non dissimulant, non verentur. De subselliis €queror? una ex domo prodeunt; si verbo titubaverint, quo €revertantur non habebunt. An quisquam esse testis potest €quem accusator sine cura interroget nec metuat ne sibi €aliquid quod ipse nolit respondeat? Vbi est igitur illa laus €oratoris quae vel in accusatore antea vel in patrono spectari €solebat: 'bene testem interrogavit; callide accessit, repre-€hendit; quo voluit adduxit; convicit et elinguem reddidit?' Quid tu istum roges, Laeli, qui, prius quam hoc '&7Te rogo&' €dixeris, plura etiam effundet quam tu ei domi ante praescri-€pseris? Quid ego autem defensor rogem? Nam aut oratio @1 €testium refelli solet aut vita laedi. Qua disputatione ora-€tionem refellam eius qui dicit: 'dedimus,' nihil amplius? In €hominem dicendum est igitur, cum oratio argumentationem €non habet. Quid dicam in ignotum? Querendum est ergo €et deplorandum, id quod iam dudum facio, de omni accusa-€tionis iniquitate, primum de communi genere testium; €dicit enim natio minime in testimoniis dicendis religiosa. €Propius accedo; nego esse ista testimonia quae tu €psephismata appellas, sed fremitum egentium et motum €quendam temerarium Graeculae contionis. Intrabo etiam €magis. Qui gessit non adest, qui numerasse dicitur non €est deductus; privatae litterae nullae proferuntur, publicae €retentae sunt in accusatorum potestate; summa est in €testibus; hi vivunt cum inimicis, adsunt cum adversariis, habitant cum accusatoribus. Vtrum hic tandem discepta-€tionem et cognitionem veritatis, an innocentiae labem ali-€quam aut ruinam fore putatis? Multa enim sunt eius €modi, iudices, ut, etiam si in homine ipso de quo agitur €neglegenda sint, tamen in condicione atque in exemplo €pertimescenda videantur. Si quem infimo loco natum, €nullo splendore vitae, nulla commendatione famae defen-€derem, tamen civem a civibus communis humanitatis iure þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜˜ˆ‰ïãÿèúŽac misericordia deprecarer, ne ignotis testibus, ne incitatis, €ne accusatoris consessoribus, convivis, contubernalibus, ne €hominibus levitate Graecis, crudelitate barbaris civem ac €supplicem vestrum dederetis, ne periculosam imitationem exempli reliquis in posterum proderetis. Sed cum L. Flacci €res agatur, qua ex familia qui primus consul factus est @1 €primus in hac civitate consul fuit, cuius virtute regibus €exterminatis libertas in re publica constituta est, quae €usque ad hoc tempus honoribus, imperiis, rerum gestarum €gloria continuata permansit, cumque ab hac perenni €contestataque virtute maiorum non modo non degenera-€verit L. Flaccus sed, quam maxime florere in generis €sui gloria viderat, laudem patriae in libertatem vindicandae €praetor adamarit, in hoc ego reo ne quod perniciosum €exemplum prodatur pertimescam, in quo, etiam si quid errasset, omnes boni conivendum esse arbitrarentur? Quod €quidem ego non modo non postulo, sed contra, iudices, €vos oro et obtestor ut totam causam quam maxime intentis €oculis, ut aiunt, acerrime contemplemini. Nihil religione €testatum, nihil veritate fundatum, nihil dolore expressum, €contraque omnia corrupta libidine, iracundia, studio, pretio, €periurio reperientur. @@Etenim iam universa istorum cognita cupiditate accedam €ad singulas querelas criminationesque Graecorum. Classis €nomine pecuniam civitatibus imperatam queruntur. Quod €nos factum, iudices, confitemur. Sed si hoc crimen est, €aut in eo est quod non licuerit imperare, aut in eo quod €non opus fuerit navibus, aut in eo quod nulla hoc praetore €classis navigarit. Licuisse ut intellegas, cognosce quid me €consule senatus decreverit, cum quidem nihil a superiori-€bus continuorum annorum decretis discesserit. &7Senatvs €&7consvltvm.& Proximum est ergo ut opus fuerit classe €necne quaeramus. Vtrum igitur hoc Graeci statuent aut €ullae exterae nationes, an nostri praetores, nostri duces, €nostri imperatores? Equidem existimo in eius modi @1 €regione atque provincia quae mari cincta, portibus distincta, €insulis circumdata esset, non solum praesidi sed etiam ornandi imperi causa navigandum fuisse. Haec enim ratio €ac magnitudo animorum in maioribus nostris fuit ut, cum €in privatis rebus suisque sumptibus minimo contenti tenuis-€simo cultu viverent, in imperio atque in publica dignitate €omnia ad gloriam splendoremque revocarent. Quaeritur €enim in re domestica continentiae laus, in publica digni-€tatis. Quod si etiam praesidi causa classem habuit, quis €erit tam iniquus qui reprehendat? 'Nulli erant praedones.' €Quid? nullos fore quis praestare poterat? 'Minuis,' inquit, 'gloriam Pompei.' Immo tu auges molestiam. Ille enim €classis praedonum, urbis, portus, receptacula sustulit, pacem €maritimam summa virtute atque incredibili celeritate con-€fecit; illud vero neque suscepit neque suscipere debuit €ut, si qua uspiam navicula praedonum apparuisset, ac-€cusandus videretur. Itaque ipse in Asia, cum omnia iam €bella terra marique confecisset, classem tamen isdem istis €civitatibus imperavit. Quod si tum statuit opus esse cum €ipsius praesentis nomine tuta omnia et pacata esse poterant, €quid, cum ille decessisset, Flacco existimatis statuendum et faciendum fuisse? Quid? nos hic nonne ipso Pompeio €auctore Silano et Murena consulibus decrevimus ut classis €in Italia navigaret? nonne eo ipso tempore cum L. Flaccus €in Asia remiges imperabat, nos hic in mare superum et €inferum sestertium ter et quadragiens erogabamus? Quid? €postero anno nonne M. Curtio et P. Sextilio quaestoribus €pecunia in classem est erogata? Quid? hoc omni tempore €equites in ora maritima non fuerunt? Illa enim est gloria @1 €divina Pompei, primum praedones eos qui tum cum illi €bellum maritimum gerendum datum est toto mari dispersi €vagabantur redactos esse omnis in [2populi Romani]2 potestatem, €deinde Syriam esse nostram, Ciliciam teneri, Cyprum per €Ptolomaeum regem nihil audere, praeterea Cretam Metelli €virtute esse nostram, nihil esse unde proficiscantur, nihil €quo revertantur, omnis sinus, promunturia, litora, insulas, urbis maritimas claustris imperi nostri contineri. Quod €si Flacco praetore nemo in mari praedo fuisset, tamen €huius diligentia reprehendenda non esset. Idcirco enim €quod hic classem habuisset, existimarem non fuisse. Quid? €si L. Eppi, L. Agri, C. Cesti, equitum Romanorum, huius €etiam clarissimi viri, Cn. Domiti, qui in Asia tum legatus €fuit, testimonio doceo eo ipso tempore quo tu negas €classem habendam fuisse, compluris a praedonibus esse €captos, tamen Flacci consilium in remigibus imperandis €reprehendetur? Quid si etiam occisus est a piratis €Adramytenus homo nobilis, cuius est fere nobis omnibus €nomen auditum, Atyanas pugil Olympionices? hoc est €apud Graecos, quoniam de eorum gravitate dicimus, prope €maius et gloriosius quam Romae triumphasse. 'At nemi-€nem cepisti.' Quam multi orae maritimae clarissimi viri €praefuerunt qui, cum praedonem nullum cepissent, mare €tamen tutum praestiterunt! Casus est enim in capiendo, €locus, ventus, occasio; defendendi facilis est cautio, non €solum latibulis occultorum locorum sed etiam tempestatum moderatione et conversione. Reliquum est ut quaeratur €utrum ista classis cursu et remis, an sumptu tantum et @1 €litteris navigarit. Num id igitur negari potest, cuius rei €cuncta testis est Asia, bipertito classem distributam fuisse, €ut una pars supra Ephesum, altera infra Ephesum navi-€garet? Hac classe M. Crassus, vir amplissimus, ab Aeno €in Asiam, his navibus Flaccus ex Asia in Macedoniam €navigavit. In quo igitur praetoris est diligentia requirenda? €in numero navium et in discriptione aequabili sumptus? €Dimidium eius quo Pompeius erat usus imperavit; num €potuit parcius? Discripsit autem pecuniam ad Pompei €rationem, quae fuit accommodata L. Sullae discriptioni. €Qui cum [2in]2 omnis Asiae civitates pro portione pecuniam €discripsisset, illam rationem in imperando sumptu et Pom-€peius et Flaccus secutus est. Neque est adhuc tamen ea summa completa. 'Non refert.' Vero; quid lucretur? €Cum enim onus imperatae pecuniae suscipit, id quod tu €crimen esse vis confitetur. Qui igitur probari potest in ea €pecunia non referenda crimen sibi ipsum facere in qua €crimen esset nullum, si referret? At enim negas fratrem €meum, qui L. Flacco successerit, pecuniam ullam in remiges €imperasse. Equidem omni fratris mei laude delector, sed €aliis magis gravioribus atque maioribus. Aliud quiddam €statuit, aliud vidit; existimavit, quocumque tempore audi-€tum quid esset de praedonibus, quam vellet subito classem €se comparaturum. Denique hoc primus frater meus in €Asia fecit ut hoc sumptu remigum civitates levaret; crimen €autem tum videri solet cum aliquis sumptus instituit eos €qui antea non erant instituti, non cum successor aliquid @1 €immutat de institutis priorum. Flaccus quid alii postea €facturi essent scire non poterat, quid fecissent videbat. @@Sed, quoniam de communi totius Asiae crimine est €dictum, adgrediar iam ad singulas civitates; ex quibus sit €sane nobis prima civitas Acmonensis. Citat praeco voce €maxima legatos Acmonensis. Procedit unus Asclepiades. €Prodeant [2ceteri]2. Etiamne praeconem mentiri coegisti? €Est enim, credo, is vir iste ut civitatis nomen sua auctori-€tate sustineat, damnatus turpissimis iudiciis domi, notatus €litteris publicis; cuius de probris, adulteriis ac stupris €exstant Acmonensium litterae, quas ego non solum propter €longitudinem sed etiam propter turpissimam obscenitatem €verborum praetereundas puto. Dixit publice data drachma-€rum &7. Dixit tantum, nihil ostendit, nihil protulit; sed €adiunxit, id quod certe, quoniam erat domesticum, docere €debuit, se privatim drachmarum &7 dedisse. Quantum €sibi ablatum homo impudentissimus dicit, tantum numquam est ausus ut haberet optare. Ab A. Sextilio dicit se €dedisse et a suis fratribus. Potuit dare Sextilius; nam €fratres quidem consortes sunt mendicitatis. Audiamus €igitur Sextilium; fratres denique ipsi prodeant; quam €volent impudenter mentiantur et, quod numquam habu-€erint, dedisse se dicant; tamen aliquid fortasse coram þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜£‡ïãÿèúŽproducti dicent in quo reprehendantur. 'Non deduxi,' €inquit, 'Sextilium.' Cedo tabulas. 'Non deportavi.' €Fratres saltem exhibe. 'Non denuntiavi.' Quod ergo €unus Asclepiades fortuna egens, vita turpis, existimatione €damnatus impudentia atque audacia fretus sine tabulis, €sine auctore iecerit, id nos quasi crimen aut testi- @1 monium pertimescamus? Idem laudationem quam nos €ab Acmonensibus Flacco datam proferebamus falsam esse €dicebat. Cuius quidem laudationis iactura exoptanda nobis €fuit. Nam ut signum publicum inspexit praeclarus iste €auctor suae civitatis, solere suos civis ceterosque Graecos €ex tempore quod opus sit obsignare dixit. Tu vero tibi €habeto istam laudationem; nec enim Acmonensium testi-€monio Flacci vita et dignitas nititur. Das enim mihi quod €haec causa maxime postulat, nullam gravitatem, nullam €constantiam, nullum firmum in Graecis hominibus con-€silium, nullam denique esse testimoni fidem. Nisi vero €hactenus ista formula testimoni atque orationis tuae describi €ac distingui potest ut Flacco absenti aliquid civitates tri-€buisse dicantur, Laelio praesenti per se agenti vi legis, iure €accusationis, opibus praeterea suis terrenti ac minanti nihil temporis causa scripsisse aut obsignasse videantur. Equi-€dem in minimis rebus saepe res magnas vidi, iudices, €deprehendi ac teneri, ut in hoc Asclepiade. Haec quae est €a nobis prolata laudatio obsignata erat creta illa Asiatica €quae fere est omnibus nota nobis, qua utuntur omnes non €modo in publicis sed etiam in privatis litteris quas cotidie €videmus mitti a publicanis, saepe uni cuique nostrum. €Neque enim testis ipse signo inspecto falsum nos proferre €dixit, sed levitatem totius Asiae protulit, de qua nos et €libenter et facile concedimus. Nostra igitur laudatio, quam €ille temporis causa nobis datam dicit, datam quidem con-€fitetur, consignata creta est; in illo autem testimonio quod accusatori dicitur datum ceram esse vidimus. Hic ego, @1 €iudices, si vos Acmonensium decretis, si ceterorum Phrygum €litteris permoveri putarem, vociferarer et quam maxime €possem contenderem, testarer publicanos, excitarem negotia-€tores, vestram etiam scientiam implorarem; cera depre-€hensa confiderem totius testimoni fictam audaciam manifesto €comprehensam atque oppressam teneri. Nunc vero non €insultabo vehementius nec volitabo in hoc insolentius neque €in istum nugatorem tamquam in aliquem testem invehar €neque in toto Acmonensium testimonio, sive hic confictum €est, ut apparet, sive missum domo est, ut dicitur, commo-€rabor. Etenim quibus ego laudationem istam remittam, €quoniam sunt, ut Asclepiades dicit, leves, horum testi-€monium non pertimescam. @@Venio nunc ad Dorylensium testimonium; qui producti €tabulas se publicas ad Speluncas perdidisse dixerunt. €O pastores nescio quos cupidos litterarum, si quidem nihil €istis praeter litteras abstulerunt! Sed aliud esse causae €suspicamur, ne forte isti parum versuti esse videantur. €Poena est, ut opinor, Dorylai gravior quam apud alios €falsarum et corruptarum litterarum. Si veras protulissent, €criminis nihil erat, si falsas, erat poena. Bellissimum putarunt dicere amissas. Quiescant igitur et me hoc in €lucro ponere atque aliud agere patiantur. Non sinunt. €Supplet enim iste nescio qui et privatim dicit se dedisse. €Hoc vero ferri nullo modo potest. Qui de tabulis publicis €recitat eis quae in accusatoris potestate fuerunt non debet €habere auctoritatem; sed tamen iudicium fieri videtur, cum €tabulae illae ipsae, cuicuimodi sunt, proferuntur. Cum @1 €vero is quem nemo vestrum vidit umquam, nemo qui €mortalis esset audivit, tantum dicit: 'dedi,' dubitabitis, €iudices, quin ab hoc ignotissimo Phryge nobilissimum €civem vindicetis? Atque huic eidem nuper tres equites €Romani honesti et graves, cum in causa liberali eum qui €adserebatur cognatum suum esse diceret, non crediderunt. €Qui hoc evenit ut, qui locuples testis doloris et sanguinis €sui non fuerit, idem sit gravis auctor iniuriae publicae? Atque hic Dorylensis nuper cum efferretur magna fre-€quentia conventuque vestro, mortis illius invidiam in €L. Flaccum Laelius conferebat. Facis iniuste, Laeli, si €putas nostro periculo vivere tuos contubernalis, praesertim €cum tua neglegentia factum arbitremur. Homini enim €Phrygi qui arborem numquam vidisset fiscinam ficorum €obiecisti. Cuius mors te aliqua re levavit; edacem enim €hospitem amisisti; Flacco vero quid profuit? qui valuit €tam diu dum huc prodiret, mortuus est aculeo iam emisso €ac dicto testimonio. At istud columen accusationis tuae, €Mithridates, postea quam biduum retentus testis a nobis €effudit quae voluit omnia, reprensus, convictus fractusque €discessit; ambulat cum lorica; metuit homo doctus et €sapiens, ne L. Flaccus nunc se scelere adliget, cum iam €testem illum effugere non possit, et, qui ante dictum testi-€monium sibi temperarit, cum tamen aliquid adsequi posset, €is nunc id agat ut ad falsum avaritiae testimonium verum €malefici crimen adiungat. Sed quoniam de hoc teste @1 €totoque Mithridatico crimine disseruit subtiliter et copiose €Q. Hortensius, nos, ut instituimus, ad reliqua pergamus. @@Caput est omnium Graecorum concitandorum, qui cum €accusatoribus sedet, Heraclides ille Temnites, homo ineptus €et loquax, sed, ut sibi videtur, ita doctus ut etiam magistrum €illorum se esse dicat. At, qui ita sit ambitiosus ut omnis €vos nosque cotidie persalutet, Temni usque ad illam aeta-€tem in senatum venire non potuit et, qui se artem dicendi €traditurum etiam ceteris profiteatur, ipse omnibus turpissi-mis iudiciis victus est. Pari felicitate legatus una venit €Nicomedes, qui nec in senatum ulla condicione pervenire €potuit et furti et pro socio damnatus est. Nam princeps €legationis, Lysania, adeptus est ordinem senatorium, sed €cum rem publicam nimium amplecteretur, peculatus damna-€tus et bona et senatorium nomen amisit. Hi tres etiam €aerari nostri tabulas falsas esse voluerunt; nam servos €novem se professi sunt habere, cum omnino sine comite €venissent. Decreto scribendo primum video adfuisse Ly-€saniam, cuius fratris bona, quod populo non solvebat, prae-€tore Flacco publice venierunt. Praeterea Philippus est, €Lysaniae gener, et Hermobius, cuius frater Pollis item pecu-€niae publicae est condemnatus. Dicunt se Flacco et eis qui simul essent drachmarum &7cciь#1100 &7iь#1100 dedisse. Cum €civitate mihi res est acerrima et conficientissima litterarum, €in qua nummus commoveri nullus potest sine quinque prae-€toribus, tribus quaestoribus, quattuor mensariis, qui apud €illos a populo creantur. Ex hoc tanto numero deductus @1 €est nemo. At cum illam pecuniam nominatim Flacco datam €referant, maiorem aliam cum huic eidem darent in aedem €sacram reficiendam se perscripsisse dicunt, quod minime €convenit. Nam aut omnia occulte referenda fuerunt, aut €aperte omnia. Cum perscribunt Flacco nominatim, nihil €timent, nihil verentur; cum operi publico referunt, idem €homines subito eundem quem contempserant pertimescunt. €Si praetor dedit, ut est scriptum, a quaestore numeravit, €quaestor a mensa publica, mensa aut ex vectigali aut ex €tributo. Numquam erit istuc simile criminis, nisi hanc €mihi totam rationem omni et personarum genere et littera-€rum explicaris. @@Vel quod est in eodem decreto scriptum, homines claris-€simos civitatis amplissimis usos honoribus hoc praetore €circumventos, cur hi neque in iudicio adsunt neque in €decreto nominantur? Non enim credo significari isto loco €illum qui se erigit Heraclidam. Vtrum enim est in claris-€simis civibus is quem iudicatum hic duxit Hermippus, qui €hanc ipsam legationem quam habet non accepit a suis €civibus, sed usque Tmolo petivit, cui nullus honos in sua €civitate habitus est umquam, res autem ea quae tenuissimis €committebatur huic una in vita commissa sola est? Custos €T. Aufidio praetore in frumento publico est positus; pro €quo cum a P. Varinio praetore pecuniam accepisset, celavit €suos civis ultroque eis sumptum intulit. Quod postea €quam Temni litteris a P. Varinio missis cognitum atque €patefactum est, cumque eadem de re Cn. Lentulus, qui @1 þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜­ˆïãÿèúŽcensor fuit, Temnitarum patronus, litteras misisset, Hera-clidam istum Temni postea nemo vidit. Atque ut eius €impudentiam perspicere possitis, causam ipsam quae levis-€simi hominis animum in Flaccum incitavit, quaeso, cogno-€scite. Fundum Cymaeum Romae mercatus est de pupillo €Meculonio. Cum verbis se locupletem faceret, haberet €nihil praeter illam impudentiam quam videtis, pecuniam €sumpsit mutuam a Sex. Stloga, iudice hoc nostro, primario €viro, qui et rem agnoscit neque hominem ignorat; qui €tamen credidit P. Fulvi Nerati, lectissimi hominis, fide. €Ei cum solveret, sumpsit a C. M. Fufiis, equitibus Ro-€manis, primariis viris. Hic hercule 'cornici oculum,' €ut dicitur. Nam hunc Hermippum, hominem eruditum, €civem suum, cui debebat esse notissimus, percussit. Eius €enim fide sumpsit a Fufiis. Securus Hermippus Temnum €proficiscitur, cum iste se pecuniam quam huius fide €sumpserat a discipulis suis diceret Fufiis persoluturum. Habebat enim rhetor iste discipulos quosdam locupletis, €quos dimidio redderet stultiores quam acceperat; neminem €tamen adeo infatuare potuit ut ei nummum ullum crederet. €Itaque cum Roma clam esset profectus multosque minutis €mutuationibus fraudavisset, in Asiam venit Hermippoque €percontanti de nomine Fufiano respondit se omnem pecu-€niam Fufiis persolvisse. Interim, neque ita longo inter-€vallo, libertus a Fufiis cum litteris ad Hermippum venit; @1 €pecunia petitur ab Hermippo. Hermippus ab Heraclida €petit; ipse tamen Fufiis satis facit absentibus et fidem €suam liberat; hunc aestuantem et tergiversantem iudicio €ille persequitur. A recuperatoribus causa cognoscitur. Nolite existimare, iudices, non unam et eandem omnibus €in locis esse fraudatorum et infitiatorum impudentiam. €Fecit eadem omnia quae nostri debitores solent; negavit €sese omnino versuram ullam fecisse Romae; Fufiorum se €adfirmavit numquam omnino nomen audisse; Hermippum €vero ipsum, pudentissimum atque optimum virum, veterem €amicum atque hospitem meum, splendidissimum atque €ornatissimum civitatis suae, probris omnibus maledictisque €vexat. Sed cum se homo volubilis quadam praecipiti cele-€ritate dicendi in illa oratione iactaret, repente testimoniis €Fufiorum nominibusque recitatis homo audacissimus per-€timuit, loquacissimus obmutuit. Itaque recuperatores contra €istum rem minime dubiam prima actione iudicaverunt. €Cum iudicatum non faceret, addictus Hermippo et ab hoc ductus est. Habetis et honestatem hominis et auctoritatem €testimoni et causam omnem simultatis. Atque is ab Her-€mippo missus, cum ei pauca mancipia vendidisset, Romam €se contulit, deinde in Asiam rediit, cum iam frater meus €Flacco successisset. Ad quem adiit causamque ita detulit, €recuperatores vi Flacci coactos et metu falsum invitos iudi-€cavisse. Frater meus pro sua aequitate prudentiaque de-€crevit ut, si iudicatum negaret, in duplum iret; si metu €coactos diceret, haberet eosdem recuperatores. Recusavit €et, quasi nihil esset actum, nihil iudicatum, ab Hermippo €ibidem mancipia quae ipse ei vendiderat petere coepit. €M. Gratidius legatus, ad quem est aditum, actionem se daturum negavit; re iudicata stari ostendit placere. Iterum @1 €iste, cui nullus esset usquam consistendi locus, Romam se €rettulit; persequitur Hermippus, qui numquam istius impu-€dentiae cessit. Petit Heraclides a C. Plotio senatore, viro €primario, qui legatus in Asia fuerat, mancipia quaedam €quae se, cum iudicatus esset, per vim vendidisse dicebat. €Q. Naso, vir ornatissimus, qui praetor fuerat, iudex sumitur. €Qui cum sententiam secundum Plotium se dicturum osten-€deret, ab eo iudice abiit et, quod iudicium lege non erat, €causam totam reliquit. Satisne vobis, iudices, videor ad €singulos testis accedere neque, ut primo constitueram, €tantum modo cum universo genere confligere? @@Venio ad Lysaniam eiusdem civitatis, peculiarem tuum, €Deciane, testem; quem tu cum ephebum Temni cognosses, €quia tum te nudus delectarat, semper nudum esse voluisti. €Abduxisti Temno Apollonidem; pecuniam adulescentulo €grandi faenore, fiducia tamen accepta, occupavisti. Hanc €fiduciam commissam tibi dicis; tenes hodie ac possides. €Eum tu testem spe recuperandi fundi paterni venire ad testi-€monium dicendum coegisti; qui quoniam testimonium €[2nondum]2 dixit, quidnam sit dicturus exspecto. Novi genus €hominum, novi consuetudinem, novi libidinem. Itaque, €etsi teneo quid sit dicere paratus, nihil tamen contra dis-€putabo prius quam dixerit. Totum enim convertet atque €alia finget. Quam ob rem et ille servet quod paravit, et €ego me ad id quod adtulerit integrum conservabo. @@Venio nunc ad eam civitatem in quam ego multa et €magna studia et officia contuli, et quam meus frater in @1 €primis colit atque diligit. Quae si civitas per viros bonos €gravisque homines querelas ad vos detulisset, paulo com-€moverer magis. Nunc vero quid putem? Trallianos €Maeandrio causam publicam commisisse, homini egenti, sor-€dido, sine honore, sine existumatione, sine censu? Vbi €erant illi Pythodori, Aetidemi, Lepisones, ceteri homines €apud nos noti, inter suos nobiles, ubi illa magnifica et €gloriosa ostentatio civitatis? Nonne esset puditum, si hanc €causam agerent severe, non modo legatum sed Trallianum €omnino dici Maeandrium? Huic illi legato, huic publico €testi patronum suum iam inde a patre atque maioribus, €L. Flaccum, mactandum civitatis testimonio tradidissent? Non est ita, iudices, non est profecto. Vidi ego in quodam €iudicio nuper Philodorum testem Trallianum, vidi Parrha-€sium, vidi Archidemum, cum quidem idem hic mihi Maean-€drius quasi ministrator aderat subiciens quid in suos civis €civitatemque, si vellem, dicerem. Nihil enim illo homine €levius, nihil egentius, nihil inquinatius. Qua re, si hunc €habent auctorem Tralliani doloris sui, si hunc custodem €litterarum, si hunc testem iniuriae, si hunc actorem quere-€larum, remittant spiritus, comprimant animos suos, sedent €adrogantiam, fateantur in Maeandri persona esse expressam €speciem civitatis. Sin istum semper illi ipsi domi proteren-€dum et conculcandum putaverunt, desinant putare auctori-€tatem esse in eo testimonio cuius auctor inventus est nemo. €Sed exponam quid in re [2sit]2 ut quam ob rem ista civitas €neque severe Flaccum oppugnarit neque benigne defen- @1 derit scire possitis. Erat ei Castriciano nomine irata, de €quo toto respondit Hortensius; invita solverat Castricio €pecuniam iam diu debitam. Hinc totum odium, hinc €omnis offensio. Quo cum venisset Laelius ad iratos et illud €Castricianum volnus dicendo refricuisset, siluerunt prin-€cipes neque in illa contione adfuerunt neque istius decreti €ac testimoni auctores esse voluerunt. Vsque adeo orba €fuit ab optimatibus illa contio ut princeps principum esset €Maeandrius; cuius lingua quasi flabello seditionis illa tum est egentium contio ventilata. Itaque civitatis pudentis, ut €ego semper existimavi, et gravis, ut ipsi existimari volunt, €iustum dolorem querelasque cognoscite. Quae pecunia €fuerit apud se Flacci patris nomine a civitatibus, hanc a se €esse ablatam queruntur. Alio loco quaeram quid licuerit €Flacco; nunc tantum a Trallianis requiro, quam pecuniam €ab se ablatam querantur, suamne dicant, sibi a civitatibus €conlatam in usum suum. Cupio audire. 'Non,' inquit, €'dicimus.' Quid igitur? 'Delatam ad nos, creditam no-€bis L. Flacci patris nomine ad eius dies festos atque ludos.' Quid tum? 'Hanc te,' inquit, 'capere non licuit.' Iam id €videro, sed primum illud tenebo. Queritur gravis, locuples, €ornata civitas, quod non retinet alienum; spoliatam se dicit, €quod id non habet quod eius non fuit. Quid hoc impuden-€tius dici aut fingi potest? Delectum est oppidum, quo in €oppido universa pecunia a tota Asia ad honores L. Flacci €poneretur. Haec pecunia tota ab honoribus translata est €in quaestum et faenerationem; recuperata est multis post annis. Quae civitati facta est iniuria? At moleste fert @1 €civitas. Credo; avolsum est enim praeter spem quod erat €spe devoratum lucrum. At queritur. Impudenter facit; €non enim omnia quae dolemus, eadem queri iure possumus. €At accusat verbis gravissimis. Non civitas, sed imperiti þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜¹†ïãÿèúŽhomines a Maeandrio concitati. Quo loco etiam atque €etiam facite ut recordemini quae sit temeritas multitudinis, €quae levitas propria Graecorum, quid in contione sedi-€tiosa valeat oratio. Hic, in hac gravissima et moderatissima €civitate, cum est forum plenum iudiciorum, plenum magi-€stratuum, plenum optimorum virorum et civium, cum specu-€latur atque obsidet rostra vindex temeritatis et moderatrix €offici curia, tamen quantos fluctus excitari contionum vi-€detis! Quid vos fieri censetis Trallibus? an id quod €Pergami? Nisi forte hae civitates existimari volunt faci-€lius una se epistula Mithridatis moveri impellique potuisse €ut amicitiam populi Romani, fidem suam, iura omnia offici €humanitatisque violarent, quam ut filium testimonio laede-€rent cuius patrem armis pellendum a suis moenibus cen-suissent. Qua re nolite mihi ista nomina civitatum nobilium €opponere; quos enim hostis haec familia contempsit, num-€quam eosdem testis pertimescet. Vobis autem est con-€fitendum, si consiliis principum vestrae civitates reguntur, €non multitudinis temeritate, sed optimatium consilio bellum €ab istis civitatibus cum populo Romano esse susceptum; €sin ille tum motus est temeritate imperitorum excitatus, patimini me delicta volgi a publica causa separare. At €enim istam pecuniam huic capere non licuit. Vtrum voltis €patri Flacco licuisse necne? Si licuit [2uti]2, sicuti certe licuit, €ad eius honores conlata, ex quibus nihil ipse capiebat, @1 €patris pecuniam recte abstulit filius; si non licuit, tamen €illo mortuo non modo filius sed quivis heres rectissime €potuit auferre. Ac tum quidem Tralliani cum ipsi gravi €faenore istam pecuniam multos annos occupavissent, a €Flacco tamen omnia quae voluerunt impetraverunt, neque €tam fuerunt impudentes ut id quod Laelius dixit dicere €auderent, hanc ab se pecuniam abstulisse Mithridatem. €Quis enim erat qui non sciret in ornandis studiosiorem Mithridatem quam in spoliandis Trallianis fuisse? Quae €quidem a me si, ut dicenda sunt, dicerentur, gravius age-€rem, iudices, quam adhuc egi, quantam Asiaticis testibus €fidem habere vos conveniret; revocarem animos vestros ad €Mithridatici belli memoriam, ad illam universorum civium €Romanorum per tot urbis uno puncto temporis miseram €crudelemque caedem, praetores nostros deditos, legatos in €vincla coniectos, nominis prope Romani memoriam cum €vestigio [2omni]2 imperi non modo ex sedibus Graecorum €verum etiam ex litteris esse deletam. Mithridatem domi-€num, illum patrem, illum conservatorem Asiae, illum Euhium, Nysium, Bacchum, Liberum nominabant. Vnum atque €idem erat tempus cum L. Flacco consuli portas tota Asia €claudebat, Cappadocem autem illum non modo recipiebat €suis urbibus verum etiam ultro vocabat. Liceat haec nobis, €si oblivisci non possumus, at tacere, liceat mihi potius de €levitate Graecorum queri quam de crudelitate; auctori-€tatem isti habeant apud eos quos esse omnino noluerunt? €Nam, quoscumque potuerunt, togatos interemerunt, nomen €civium Romanorum quantum in ipsis fuit sustulerunt. In €hac igitur urbe se iactant quam oderunt, apud eos quos @1 €inviti vident, in ea re publica ad quam opprimendam non €animus eis, sed vires defuerunt? Aspiciant hunc florem €legatorum laudatorumque Flacci ex vera atque integra €Graecia; tum se ipsi expendant, tum cum his comparent, €tum, si audebunt, dignitati horum anteponant suam. @@Adsunt Athenienses, unde humanitas, doctrina, religio, €fruges, iura, leges ortae atque in omnis terras distributae €putantur; de quorum urbis possessione propter pulchritu-€dinem etiam inter deos certamen fuisse proditum est; quae €vetustate ea est ut ipsa ex sese suos civis genuisse ducatur, €et eorum eadem terra parens, altrix, patria dicatur, auctori-€tate autem tanta est ut iam fractum prope ac debilitatum Graeciae nomen huius urbis laude nitatur. Adsunt Lace-€daemonii, cuius civitatis spectata ac nobilitata virtus non €solum natura corroborata verum etiam disciplina putatur; €qui soli toto orbe terrarum septingentos iam annos amplius €unis moribus et numquam mutatis legibus vivunt. Adsunt €ex Achaia cuncta multi legati, Boeotia, Thessalia, quibus €locis nuper legatus Flaccus imperatore Metello praefuit. €Neque vero te, Massilia, praetereo quae L. Flaccum [2tribunum]2 €militum quaestoremque cognosti; cuius ego civitatis disci-€plinam atque gravitatem non solum Graeciae, sed haud scio €an cunctis gentibus anteponendam iure dicam; quae tam €procul a Graecorum omnium regionibus, disciplinis linguaque €divisa cum in ultimis terris cincta Gallorum gentibus barba-€riae fluctibus adluatur, sic optimatium consilio gubernatur ut €omnes eius instituta laudare facilius possint quam aemulari. Hisce utitur laudatoribus Flaccus, his innocentiae testibus, €ut [2Graecorum cupiditati]2 Graecorum auxilio resistamus. @1 €@@Quamquam quis ignorat, qui modo umquam mediocriter €res istas scire curavit, quin tria Graecorum genera sint €vere? quorum uni sunt Athenienses, quae gens Ionum €habebatur, Aeolis alteri, Doris tertii nominabantur. Atque €haec cuncta Graecia, quae fama, quae gloria, quae doctrina, €quae plurimis artibus, quae etiam imperio et bellica laude €floruit, parvum quendam locum, ut scitis, Europae tenet €semperque tenuit, Asiae maritimam oram bello superatam €cinxit urbibus, non ut victam coloniis illam constringeret, sed ut obsessam teneret. Quam ob rem quaeso a vobis, Asia-€tici testes, ut, cum vere recordari voletis quantum auctori-€tatis in iudicium adferatis, vosmet ipsi describatis Asiam €nec quid alienigenae de vobis loqui soleant, sed quid vosmet €ipsi de genere vestro statuatis, memineritis. Namque, ut €opinor, Asia vestra constat ex Phrygia, Mysia, Caria, Lydia. €Vtrum igitur nostrum est an vestrum hoc proverbium, €'Phrygem plagis fieri solere meliorem'? Quid? de tota €Caria nonne hoc vestra voce volgatum est, 'si quid cum €periculo experiri velis, in Care id potissimum esse facien-€dum'? Quid porro in Graeco sermone tam tritum atque €celebratum est quam, si quis despicatui ducitur, ut 'Myso-€rum ultimus' esse dicatur? Nam quid ego dicam de €Lydia? Quis umquam Graecus comoediam scripsit in qua €servus primarum partium non Lydus esset? Quam ob €rem quae vobis fit iniuria, si statuimus vestro nobis iudicio standum esse de vobis? Equidem mihi iam satis superque €dixisse videor de Asiatico genere testium; sed tamen €vestrum est, iudices, omnia quae dici possunt in hominum @1 €levitatem, inconstantiam, cupiditatem, etiam si a me minus €dicuntur, vestris animis et cogitatione comprendere. €@@Sequitur auri illa invidia Iudaici. Hoc nimirum est illud €quod non longe a gradibus Aureliis haec causa dicitur. €Ob hoc crimen hic locus abs te, Laeli, atque illa turba €quaesita est; scis quanta sit manus, quanta concordia, €quantum valeat in contionibus. Sic submissa voce agam €tantum ut iudices audiant; neque enim desunt qui istos in €me atque in optimum quemque incitent; quos ego, quo id facilius faciant, non adiuvabo. Cum aurum Iudaeorum €nomine quotannis ex Italia et ex omnibus nostris provinciis €Hierosolymam exportari soleret, Flaccus sanxit edicto ne ex €Asia exportari liceret. Quis est, iudices, qui hoc non vere €laudare possit? Exportari aurum non oportere cum saepe €antea senatus tum me consule gravissime iudicavit. Huic €autem barbarae superstitioni resistere severitatis, multitu-€dinem Iudaeorum flagrantem non numquam in contionibus €pro re publica contemnere gravitatis summae fuit. At €Cn. Pompeius captis Hierosolymis victor ex illo fano nihil attigit. In primis hoc, ut multa alia, sapienter; in tam €suspiciosa ac maledica civitate locum sermoni obtrecta-€torum non reliquit. Non enim credo religionem et Iu-€daeorum et hostium impedimento praestantissimo imperatori, €sed pudorem fuisse. Vbi igitur crimen est, quoniam quidem €furtum nusquam reprehendis, edictum probas, iudicatum €fateris, quaesitum et prolatum palam non negas, actum €esse per viros primarios res ipsa declarat? Apameae mani-€festo comprehensum ante pedes praetoris in foro expensum €est auri pondo &7c& paulo minus per Sex. Caesium, equitem @1 €Romanum, castissimum hominem atque integerrimum, þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜ÄˆŒïãÿèúŽLaodiceae &7xx& pondo paulo amplius per hunc L. Peducaeum, €iudicem nostrum, Adramytii [2&7c&]2 per Cn. Domitium legatum, Pergami non multum. Auri ratio constat, aurum in aerario €est; furtum non reprehenditur, invidia quaeritur; a iudici-€bus oratio avertitur, vox in coronam turbamque effunditur. €Sua cuique civitati religio, Laeli, est, nostra nobis. Stanti-€bus Hierosolymis pacatisque Iudaeis tamen istorum religio €sacrorum a splendore huius imperi, gravitate nominis nostri, €maiorum institutis abhorrebat; nunc vero hoc magis, quod €illa gens quid de nostro imperio sentiret ostendit armis; €quam cara dis immortalibus esset docuit, quod est victa, €quod elocata, quod serva facta. @@Quam ob rem quoniam, quod crimen esse voluisti, id €totum vides in laudem esse conversum, veniamus iam ad €civium Romanorum querelas; ex quibus sit sane prima €Deciani. Quid tibi tandem, Deciane, iniuriae factum est? €Negotiaris in libera civitate. Primum patere me esse curio-€sum. Quo usque negotiabere, cum praesertim sis isto loco €natus? Annos iam &7xxx& in foro versaris, sed tamen in €Pergameno. Longo intervallo, si quando tibi peregrinari €commodum est, Romam venis, adfers faciem novam, €nomen vetus, purpuram Tyriam, in qua tibi invideo, quod unis vestimentis tam diu lautus es. Verum esto, negotiari €libet; cur non Pergami, Smyrnae, Trallibus, ubi et multi €cives Romani sunt et ius a nostro magistratu dicitur? €Otium te delectat, lites, turbae, praetor odio est, Graecorum @1 €libertate gaudes. Cur ergo unus tu Apollonidensis aman-€tissimos populi Romani, fidelissimos socios, miseriores €habes quam aut Mithridates aut etiam pater tuus habuit €umquam? Cur his per te frui libertate sua, cur denique €esse liberos non licet? Homines sunt tota ex Asia fruga-€lissimi, sanctissimi, a Graecorum luxuria et levitate remo-€tissimi, patres familias suo contenti, aratores, rusticani; €agros habent et natura perbonos et diligentia culturaque €meliores. In hisce agris tu praedia habere voluisti. Omni-€no mallem, et magis erat tuum, si iam te crassi agri €delectabant, hic alicubi in Crustumino aut in Capenati paravisses. Verum esto; Catonis est dictum 'pedibus €compensari pecuniam.' Longe omnino a Tiberi ad Caicum, €quo in loco etiam Agamemnon cum exercitu errasset, nisi €ducem Telephum invenisset. Sed concedo id quoque; €placuit oppidum, regio delectavit. Emisses. Amyntas est €genere, honore, existimatione, pecunia princeps illius civi-€tatis. Huius socrum, mulierem imbecilli consili, satis locu-€pletem, pellexit Decianus ad sese et, cum illa quid ageretur €nesciret, in possessione praediorum eius familiam suam €conlocavit; uxorem abduxit ab Amynta praegnantem, €quae peperit apud Decianum filiam, hodieque apud De-cianum est et uxor Amyntae et filia. Num quid harum €rerum a me fingitur, Deciane? Sciunt haec omnes nobiles, €sciunt boni viri, sciunt denique noti homines, sciunt me-€diocres negotiatores. Exsurge, Amynta, repete a Deciano €non pecuniam, non praedia, socrum denique sibi habeat; €restituat uxorem, reddat misero patri filiam. Membra €[2quidem]2, quae debilitavit lapidibus, fustibus, ferro, manus @1 €quas contudit, digitos quos confregit, nervos quos concidit, €restituere non potest; filiam, filiam inquam, aerumnoso patri, Deciane, redde. Haec Flacco non probasse te mi-€raris? Cui, quaeso, tandem probasti? Emptiones falsas, €praediorum proscriptiones cum aperta circumscriptione €fecisti. Tutor his mulieribus Graecorum legibus ascri-€bendus fuit; Polemocratem scripsisti, mercennarium et €administrum consiliorum tuorum. Adductus est in iudicium €Polemocrates de dolo malo et de fraude a Dione huius €ipsius tutelae nomine. Qui concursus ex oppidis finitimis €undique, qui dolor animorum, quae querela! Condemna-€tus est Polemocrates sententiis omnibus; inritae vendi-€tiones, inritae proscriptiones. Num restituis? Defers ad €Pergamenos ut illi reciperent in suas litteras publicas €praeclaras proscriptiones et emptiones tuas. Repudiant, €reiciunt. At qui homines? Pergameni, laudatores tui. €Ita enim mihi gloriari visus es laudatione Pergamenorum €quasi honorem maiorum tuorum consecutus esses, et hoc €te superiorem esse putabas quam Laelium, quod te civitas €Pergamena laudaret. Num honestior est civitas Pergamena quam Smyrnaea? At ne ipsi quidem dicunt. Vellem tan-€tum habere me oti, ut possem recitare psephisma Smyr-€naeorum quod fecerunt in Castricium mortuum, primum ut €in oppidum introferretur, quod aliis non conceditur, deinde €ut ferrent ephebi, postremo ut imponeretur aurea corona €mortuo. Haec P. Scipioni, clarissimo viro, cum esset Per- @1 €gami mortuus, facta non sunt. At Castricium quibus €verbis, di immortales! 'decus patriae, ornamentum populi €Romani, florem iuventutis' appellant. Qua re, Deciane, €si cupidus es gloriae, alia ornamenta censeo quaeras; Per-gameni te deriserunt. Quid? tu ludi te non intellegebas, €cum tibi haec verba recitabant: 'clarissimum virum, prae-€stantissima sapientia, singulari ingenio'? Mihi crede, lude-€bant. Cum vero coronam auream litteris imponebant, re €vera non plus aurum tibi quam monedulae committebant, €ne tum quidem hominum venustatem et facetias perspicere €potuisti? [2Ipsi]2 igitur illi Pergameni proscriptiones quas €tu adferebas repudiaverunt. P. Orbius, homo et prudens €et innocens, contra te omnia decrevit. Apud P. Globulum, €meum necessarium, fuisti gratiosior. Vtinam neque ipsum neque me paeniteret! Flaccum iniuria decrevisse in tua re €dicis; adiungis causas inimicitiarum, quod patri L. Flacco €aedili curuli pater tuus tribunus plebis diem dixerit. At €istud ne ipsi quidem patri Flacco valde molestum esse €debuit, praesertim cum ille cui dies dicta est praetor postea €factus sit et consul, ille qui diem dixit non potuerit privatus €in civitate consistere. Sed si iustas inimicitias putabas, €cur, cum tribunus militum Flaccus esset, in illius legione €miles fuisti, cum per leges militaris effugere liceret iniqui-€tatem tribuni? Cur autem praetor te, inimicum paternum, €in consilium vocavit? Quae quidem quam sancte solita sint observari scitis omnes. Nunc accusamur ab eis qui in €consilio nobis fuerunt. 'Decrevit Flaccus.' Num aliud €atque oportuit? 'In liberos.' Num aliter censuit sena-€tus? 'In absentem.' Decrevit, cum ibidem esses, cum @1 €prodire nolles; non est hoc in absentem, sed in latentem €reum. &7Senatvs consvltvm et decretvm Flacci.& Quid? €si non decrevisset, sed edixisset, quis posset vere reprehen-€dere? Num etiam fratris mei litteras plenissimas humani-€tatis et aequitatis reprehensurus [2es]2? quas ea de muliere ad me datas apud . . . requisivit. Recita. &7Litterae Q.& €&7Ciceronis.& Quid? haec Apollonidenses occasionem nacti €ad Flaccum [2non]2 detulerunt, apud Orbium acta non sunt, ad €Globulum delata non sunt? Ad senatum nostrum me €consule nonne legati Apollonidenses omnia postulata de €iniuriis unius Deciani detulerunt? At haec praedia in €censum dedicavisti. Mitto quod aliena, mitto quod pos-€sessa per vim, mitto quod convicta ab Apollonidensibus, €mitto quod a Pergamenis repudiata, mitto etiam quod a €nostris magistratibus in integrum restituta, mitto quod nullo iure neque re neque possessione tua; illud quaero sintne €ista praedia censui censendo, habeant ius civile, sint necne €sint mancipi, subsignari apud aerarium aut apud censorem €possint. In qua tribu denique ista praedia censuisti? Com-€misisti, si tempus aliquod gravius accidisset, ut ex isdem prae-€diis et Apollonide et Romae imperatum esset tributum. €Verum esto, gloriosus fuisti, voluisti magnum agri modum €censeri, et eius agri qui dividi plebi Romanae non potest. €Census es praeterea numeratae pecuniae &7. Eam €opinor tibi numeratam non esse abs te. Sed haec omitto. €Census es mancipia Amyntae neque huic ullam in eo fecisti @1 €iniuriam. Possidet enim ea mancipia Amyntas. Ac primo €quidem pertimuit, cum te audisset servos suos esse censum; €rettulit ad iuris consultos. Constabat inter omnis, si aliena €censendo Decianus sua facere posset, eum maxima habi-turum esse. . . . Habetis causam inimicitiarum, qua causa €inflammatus Decianus ad Laelium detulerit hanc opimam þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜ÑƒïãÿèúŽaccusationem. Nam ita questus est Laelius, cum de per-€fidia Deciani diceret: 'qui mihi auctor fuit, qui causam ad €me detulit, quem ego sum secutus, is a Flacco corruptus €est, is me deseruit ac prodidit.' Sicine tu auctor tandem €eum cui tu in consilio fuisses, apud quem omnis gradus €dignitatis tuae retinuisses, pudentissimum hominem, nobi-€lissima familia natum, optime de re publica meritum in €discrimen omnium fortunarum vocavisti? Si licet, defen-€dam Decianum, qui tibi in suspicionem nullo suo delicto venit. Non est, mihi crede, corruptus. Quid enim fuit €quod ab eo redimeretur? ut duceret iudicium? Cui sex €horas omnino lex dedit, quantum tandem ex his horis €detraheret, si tibi morem gerere voluisset? Nimirum illud €est quod ipse suspicatur. Invidisti ingenio subscriptoris €tui; quod ornabat facile locum quem prehenderat, et acute €testis interrogabat aut . . . fortasse fecisset ut tu ex populi €sermone excideres, idcirco Decianum usque ad coronam €applicavisti. Sed, ut hoc haud veri simile est Decianum a Flacco esse corruptum, ita scitote esse cetera, velut quod €ait Lucceius, L. Flaccum sibi dare cupisse, ut a fide se @1 €abduceret, sestertium viciens. Et eum tu accusas avari-€tiae quem dicis sestertium viciens voluisse perdere? Nam €quid emebat, cum te emebat? ut ad se transires? Quam €partem causae tibi daremus? An ut enuntiares consilia €Laeli? qui testes ab eo prodirent? Quid? nos non vide-€bamus? Habitare una? Quis hoc nescit? Tabulas in €Laeli potestate fuisse? Num dubium est? An ne vehe-€menter, ne copiose accusares? Nunc facis suspicionem; €ita enim dixisti ut nescio quid a te impetratum esse €videatur. @@At enim Androni Sextilio gravis iniuria facta est et non €ferenda, quod, cum esset eius uxor Valeria intestato mortua, €sic egit eam rem Flaccus quasi ad ipsum hereditas €pertineret. In quo quid reprehendas scire cupio. Quod €falsum intenderit? Qui doces? 'Ingenua,' inquit, 'fuit.' €O peritum iuris hominem! Quid? ab ingenuis mulieribus €hereditates lege non veniunt? 'In manum,' inquit, 'con-€venerat.' Nunc audio; sed quaero, usu an coemptione? €Vsu non potuit; nihil enim potest de tutela legitima €nisi omnium tutorum auctoritate deminui. Coemptione? €Omnibus ergo auctoribus; in quibus certe Flaccum fuisse non dices. Relinquitur illud quod vociferari non destitit, €non debuisse, cum praetor esset, suum negotium agere €aut mentionem facere hereditatis. Maximas audio tibi, €L. Luculle, qui de L. Flacco sententiam laturus es, pro tua €eximia liberalitate maximisque beneficiis in tuos venisse €hereditates, cum Asiam provinciam consulari imperio €obtineres. Si quis eas suas esse dixisset, concessisses? €Tu, T. Vetti, si quae tibi in Africa venerit hereditas, usu @1 €amittes, an tuum nulla avaritia salva dignitate retinebis? €At istius hereditatis iam Globulo praetore Flacci nomine €petita possessio est. Non igitur impressio, non vis, non €occasio, non tempus, non imperium, non secures ad iniuriam faciendam Flacci animum impulerunt. Atque €eodem etiam M. Lurco, vir optimus, meus familiaris, con-€vertit aculeum testimoni sui; negavit a privato pecuniam €in provincia praetorem petere oportere. Cur tandem, €M. Lurco, non oportet? Extorquere, accipere contra leges €non oportet, petere non oportere numquam ostendes, nisi €docueris non licere. An legationes sumere liberas exigendi €causa, sicut et tu ipse nuper et multi viri boni saepe €fecerunt, rectum est, quod ego non reprehendo, socios €video queri; praetorem, si hereditatem in provincia non €reliquerit, non solum reprehendendum verum etiam con-€demnandum putas? 'Doti,' inquit, 'Valeria pecuniam €omnem suam dixerat.' Nihil istorum explicari potest, €nisi ostenderis illam in tutela Flacci non fuisse. Si fuit, quaecumque sine hoc auctore est dicta dos, nulla est. Sed €tamen Lurconem, quamquam pro sua dignitate moderatus €est in testimonio dicendo orationi suae, tamen iratum Flacco €esse vidistis. Neque enim occultavit causam iracundiae €suae neque reticendam putavit; questus est libertum suum €Flacco praetore esse damnatum. O condiciones miseras €administrandarum provinciarum, in quibus diligentia plena €simultatum est, neglegentia vituperationum, ubi severitas €periculosa est, liberalitas ingrata, sermo insidiosus, adsen-€tatio perniciosa, frons omnium familiaris, multorum animus @1 €iratus, iracundiae occultae, blanditiae apertae, venientis €praetores exspectant, praesentibus inserviunt, abeuntis €deserunt! Sed omittamus querelas, ne nostrum consilium in praetermittendis provinciis laudare videamur. Litteras €misit de vilico P. Septimi, hominis ornati, qui vilicus €caedem fecerat; Septimium ardentem iracundia videre €potuistis. In Lurconis libertum iudicium ex edicto dedit; €hostis est Lurco. Quid igitur? hominum gratiosorum €splendidorumque libertis fuit Asia tradenda? an simultates €nescio quas cum libertis vestris Flaccus exercet? an vobis €in vestris vestrorumque causis severitas odio est, eandem €laudatis, cum de nobis iudicatis? At iste Andro spoliatus €bonis, ut dicitis, ad dicendum testimonium non venit. Quid si veniat? Decisionis arbiter C. Caecilius fuit, €quo splendore vir, qua fide, qua religione! obsignator €C. Sextilius, Lurconis sororis filius, homo et pudens et €constans et gravis. Si vis erat, si fraus, si metus, si circum-€scriptio, quis pactionem fieri, quis adesse istos coegit? €Quid? si ista omnis pecunia huic adulescentulo L. Flacco €reddita est, si petita, si redacta per hunc Antiochum, €paternum huius adulescentis libertum seni illi Flacco pro-€batissimum, videmurne non solum avaritiae crimen effugere €sed etiam liberalitatis laudem adsequi singularem? Com-€munem enim hereditatem, quae aequaliter ad utrumque €lege venisset, concessit adulescenti propinquo suo, nihil €ipse attigit de Valerianis bonis. Quod statuerat facere €adductus huius pudore et non amplissimis patrimoni copiis, €id non solum fecit sed etiam prolixe cumulateque fecit. Ex €quo intellegi debet eum contra leges pecunias non cepisse €qui tam fuerit in hereditate concedenda liberalis. @1 @@At Falcidianum crimen est ingens; talenta quinquaginta €se Flacco dicit dedisse. Audiamus hominem. Non adest. €Quo modo igitur dicit? Epistulam mater eius profert et €alteram soror; scriptum ad se dicunt esse ab illo tantam €pecuniam Flacco datam. Ergo is cui, si aram tenens €iuraret, crederet nemo, per epistulam quod volet iniuratus €probabit? At qui vir! quam non amicus suis civibus! qui €patrimonium satis lautum, quod hic nobiscum conficere potuit, Graecorum conviviis maluit dissipare. Quid attinuit €relinquere hanc urbem, libertate tam praeclara carere, adire €periculum navigandi? quasi bona comesse Romae non €liceret. Nunc denique materculae suae festivus filius, €aniculae minime suspiciosae, purgat se per epistulam, ut €eam pecuniam quacum traiecerat non consumpsisse, sed €Flacco dedisse videatur. At fructus isti Trallianorum €Globulo praetore venierant; Falcidius emerat HS non-€gentis milibus. Si dat tantam pecuniam Flacco, nempe €idcirco dat ut rata sit emptio. Emit igitur aliquid quod €certe multo pluris esset; dat de lucro, nihil detrahit de vivo. Cur Albanum venire iubet, cur matri praeterea blanditur, €cur epistulis et sororis et matris imbecillitatem aucupatur, €postremo cur non audimus ipsum? Retinetur, credo, in €provincia. Mater negat. 'Venisset,' inquit, 'si esset €denuntiatum.' Tu certe coegisses, si ullum firmamentum €in illo teste posuisses; sed hominem a negotio abducere €noluisti. Magnum erat ei certamen propositum, magna €cum Graecis contentio; qui tamen, ut opinor, iacent victi. €Nam iste unus totam Asiam magnitudine poculorum €bibendoque superavit. Sed tamen quis tibi, Laeli, de @1 €epistulis istis indicavit? Mulieres negant se scire qui sit. €Ipse igitur ille tibi se ad matrem et sororem scripsisse narravit? An etiam scripsit oratu tuo? At vero M. Aebu-€tium, constantissimum et pudentissimum hominem, Falcidi €adfinem, nihil interrogas, nihil eius generum pari fide €praeditum, C. Manilium? qui profecto de tanta pecunia, €si esset data, nihil audisse non possent. His tu igitur þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜Ý†ïãÿèúŽepistulis, Deciane, recitatis, his mulierculis productis, illo €absente auctore laudato tantum te crimen probaturum €putasti, praesertim cum ipse non deducendo Falcidium iudi-€cium feceris plus falsam epistulam habituram ponderis quam €ipsius praesentis fictam vocem et simulatum dolorem? @@Sed quid ego de epistulis Falcidi aut de Androne Sextilio €aut de Deciani censu tam diu disputo, de salute omnium €nostrum, de fortunis civitatis, de summa re publica taceo? €quam vos universam in hoc iudicio vestris, [2vestris]2 inquam, €umeris, iudices, sustinetis. Videtis quo in motu temporum, €quanta in conversione rerum ac perturbatione versemur. €Cum alia multa certi homines, tum hoc vel maxime €moliuntur ut vestrae quoque mentes, vestra iudicia, vestrae €sententiae optimo cuique infestissimae atque inimicissimae €reperiantur. Gravia iudicia pro rei publicae dignitate multa €de coniuratorum scelere fecistis. Non putant satis con-€versam rem publicam, nisi in eandem impiorum poenam optime meritos civis detruserint. Oppressus est C. Antonius. €Esto; habuit quandam ille infamiam suam; neque tamen €ille ipse, pro meo iure dico, vobis iudicibus damnatus esset, @1 €cuius damnatione sepulcrum L. Catilinae floribus ornatum €hominum audacissimorum ac domesticorum hostium con-€ventu epulisque celebratum est. Iusta Catilinae facta sunt; €nunc a Flacco Lentuli poenae per vos expetuntur. Quam €potestis P. Lentulo, qui vos in complexu liberorum coniu-€gumque vestrarum trucidatos incendio patriae sepelire €conatus est, mactare victimam gratiorem quam si L. Flacci €sanguine illius nefarium in vos omnis odium saturaveritis? Litemus igitur Lentulo, parentemus Cethego, revocemus €eiectos; nimiae pietatis et summi amoris in patriam vicissim €nos poenas, si ita placet, sufferamus. Nos iam ab indicibus €nominamur, in nos crimina finguntur, nobis pericula com-€parantur. Quae si per alios agerent, si denique per populi €nomen civium imperitorum multitudinem concitassent, €aequiore animo ferre possemus; illud vero ferri non potest, €quod per senatores et per equites Romanos, qui haec omnia €pro salute omnium communi consilio, una mente atque €virtute gesserunt, harum rerum auctores, duces, principes €spoliari omnibus fortunis atque civitate expelli posse arbi-€trantur. Etenim populi Romani perspiciunt eandem €mentem et voluntatem; omnibus rebus quibus potest €populus Romanus significat quid sentiat; nulla varietas €est inter homines opinionis, nulla voluntatis, nulla sermonis. Qua re, si quis illuc me vocat, venio; populum Romanum €disceptatorem non modo non recuso sed etiam deposco. €Vis absit, ferrum ac lapides removeantur, operae facessant, €servitia sileant; nemo erit tam iniustus qui me audierit, €sit modo liber et civis, quin potius de praemiis meis quam €de poena cogitandum putet. O di immortales! quid hoc €miserius? Nos qui P. Lentulo ferrum et flammam de @1 €manibus extorsimus, imperitae multitudinis iudicio con-€fidimus, lectissimorum civium et amplissimorum sententias pertimescimus! M'. Aquilium patres nostri multis avaritiae €criminibus testimoniisque convictum, quia cum fugitivis €fortiter bellum gesserat, iudicio liberaverunt. Consul ego €nuper defendi C. Pisonem; qui, quia consul fortis con-€stansque fuerat, incolumis est rei publicae conservatus. €Defendi item consul L. Murenam, consulem designatum. €Nemo illorum iudicum clarissimis viris accusantibus audi-€endum sibi de ambitu putavit, cum bellum iam gerente €Catilina omnes me auctore duos consules Kalendis Ianuariis €scirent esse oportere. Innocens et bonus vir et omnibus €rebus ornatus bis hoc anno me defendente absolutus est, €A. Thermus. Quanta rei publicae causa laetitia populi €Romani, quanta gratulatio consecuta est! Semper graves €et sapientes iudices in rebus iudicandis quid utilitas civitatis, €quid communis salus, quid rei publicae tempora poscerent, cogitaverunt. Cum tabella vobis dabitur, iudices, non de €Flacco dabitur solum, dabitur de ducibus auctoribusque €conservandae civitatis, dabitur de omnibus bonis civibus, €dabitur de vobismet ipsis, dabitur de liberis vestris, de vita, €de patria, de salute communi. Non iudicatis in hac causa €de exteris nationibus, non de sociis; de vobis atque de vestra re publica iudicatis. Quod si provinciarum vos ratio €magis movet quam vestra, ego vero non modo non recuso €sed etiam postulo ut provinciarum auctoritate moveamini. €Etenim opponemus Asiae provinciae primum magnam €partem eiusdem provinciae quae pro huius periculis legatos €laudatoresque misit, deinde provinciam Galliam, provin-€ciam Ciliciam, [2provinciam]2 Hispaniam, provinciam Cretam; @1 €Graecis autem Lydis et Phrygibus et Mysis obsistent €Massilienses, Rhodii, Lacedaemonii, Athenienses, cuncta €Achaia, Thessalia, Boeotia; Septimio et Caelio testibus €P. Servilius et Q. Metellus huius pudoris integritatisque €testes repugnabunt; Asiaticae iuris dictioni urbana iuris €dictio respondebit; annui temporis criminationem omnis aetas L. Flacci et perpetua vita defendet. Et, si prodesse €L. Flacco, iudices, debet, quod se tribunum militum, quod €quaestorem, quod legatum imperatoribus clarissimis, exer-€citibus ornatissimis, provinciis gravissimis dignum suis €maioribus praestitit, prosit quod hic vobis videntibus in €periculis communibus omnium nostrum sua pericula cum €meis coniunxit, prosint honestissimorum municipiorum €coloniarumque laudationes, prosit etiam senatus populique Romani praeclara et vera laudatio. O nox illa quae paene €aeternas huic urbi tenebras attulisti, cum Galli ad bellum, €Catilina ad urbem, coniurati ad ferrum et flammam voca-€bantur, cum ego te, Flacce, caelum noctemque contestans €flens flentem obtestabar, cum tuae fidei optimae et specta-€tissimae salutem urbis et civium commendabam! Tu tum, €Flacce, praetor communis exiti nuntios cepisti, tu inclusam €in litteris rei publicae pestem deprehendisti, tu periculorum €indicia, tu salutis auxilia ad me et ad senatum attulisti. €Quae tibi tum gratiae sunt a me actae, quae ab senatu, €quae a bonis omnibus! Quis tibi, quis C. Pomptino, €fortissimo viro, quemquam bonum putaret umquam non €salutem verum honorem ullum denegaturum? O Nonae €illae Decembres quae me consule fuistis! quem ego diem €vere natalem huius urbis aut certe salutarem appellare @1 possum. O nox illa quam iste est dies consecutus, fausta €huic urbi, miserum me, metuo ne funesta nobis! Qui tum €animus L. Flacci_nihil dicam enim de me_qui amor in €patriam, quae virtus, quae gravitas exstitit! Sed quid ea €commemoro quae tum cum agebantur uno consensu €omnium, una voce populi Romani, uno orbis terrae testi-€monio in caelum laudibus efferebantur, nunc vereor ne €non modo non prosint verum etiam aliquid obsint? Etenim €multo acriorem improborum interdum memoriam esse €sentio quam bonorum. Ego te, si quid gravius acciderit, €ego te, inquam, Flacce, prodidero. [2O]2 mea dextera illa, €mea fides, mea promissa, cum te, si rem publicam conser-€varemus, omnium bonorum praesidio quoad viveres non €modo munitum sed etiam ornatum fore pollicebar. Putavi, €speravi, etiam si honos noster vobis vilior fuisset, salutem certe caram futuram. Ac L. Flaccum quidem, iudices, si, €quod di immortales omen avertant, gravis iniuria adflixerit, €numquam tamen prospexisse vestrae saluti, consuluisse €vobis, liberis, coniugibus, fortunis vestris paenitebit; semper €ita sentiet, talem se animum et generis dignitati et pietati €suae et patriae debuisse; vos ne paeniteat tali civi non €pepercisse, per deos immortalis, iudices, providete. Quotus €enim quisque est qui hanc in re publica sectam sequatur, €qui vobis, qui vestri similibus placere cupiat, qui optimi €atque amplissimi cuiusque hominis atque ordinis auctori-€tatem magni putet, [2cum]2 illam viam sibi videant expeditiorem €ad honores et ad omnia quae concupiverunt? Sed cetera €sint eorum; sibi habeant potentiam, sibi honores, sibi €ceterorum commodorum summas facultates; liceat eis qui @1 haec salva esse voluerunt ipsis esse salvis. Nolite, iudices, €existimare eos quibus integrum est, qui nondum ad honores €accesserunt, non exspectare huius exitum iudici. Si L. Flacco þ´·´ÿï°±·ÿï‚ÆìáãÿïƒÃéãÿ˜é„ïãÿèúŽtantus amor in bonos omnis, tantum in rem publicam €studium calamitati fuerit, quem posthac tam amentem fore €putatis qui non illam viam vitae quam ante praecipitem et €lubricam esse ducebat huic planae et stabili praeponendam €esse arbitretur? Quod si talium civium vos, iudices, taedet, €ostendite; mutabunt sententiam qui potuerint; constituent €quid agant quibus integrum est; nos qui iam progressi €sumus hunc exitum nostrae temeritatis feremus. Sin hoc €animo quam plurimos esse voltis, declarabitis hoc iudicio quid sentiatis. Huic, huic misero puero vestro ac liberorum €vestrorum supplici, iudices, hoc iudicio vivendi praecepta €dabitis. Cui si patrem conservatis, qualis ipse debeat esse €civis praescribetis; si eripitis, ostendetis bonae rationi et €constanti et gravi nullum a vobis fructum esse propositum. €Qui vos, quoniam est id aetatis ut sensum iam percipere €possit ex maerore patrio, auxilium nondum patri ferre €possit, orat ne suum luctum patris lacrimis, patris maerorem €suo fletu augeatis; qui etiam me intuetur, me voltu appellat, €meam quodam modo flens fidem implorat ac repetit eam €quam ego patri suo quondam pro salute patriae spoponderim €dignitatem. Miseremini familiae, iudices, miseremini fortis-€simi patris, miseremini fili; nomen clarissimum et fortissi-€mum vel generis vel vetustatis vel hominis causa rei publicae €reservate. @1 Ÿæò±ÿôÿ@@@@{1FRAGMENTA}1 ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ¸Ëÿèú@@quam benivolum hunc populo €Romano, quam fidelem putatis? ïãÈéåòïî® ¦³Å𮦠±°®³ÿèú@@ingenita levitas et erudita €vanitas. @1 ï°±¸ÿï‚ÒåäÐïðÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1ORATIO CVM POPVLO GRATIAS €@@@@EGIT}1 ‘@@Quod precatus a Iove Optimo Maximo ceterisque dis im-€mortalibus sum, Quirites, eo tempore cum me fortunasque €meas pro vestra incolumitate otio concordiaque devovi, €ut, si meas rationes umquam vestrae saluti anteposuissem, €sempiternam poenam sustinerem mea voluntate susceptam, €sin et ea quae ante gesseram conservandae civitatis causa €gessissem et illam miseram profectionem vestrae salutis €gratia suscepissem, ut quod odium scelerati homines et au-€daces in rem publicam et in omnis bonos conceptum iam €diu continerent, id in me uno potius quam in optimo quoque €et universa civitate defigerent,_hoc si animo in vos liberos-€que vestros fuissem, ut aliquando vos patresque conscriptos €Italiamque universam memoria mei misericordia desiderium-€que teneret: eius devotionis me esse convictum iudicio €deorum immortalium, testimonio senatus, consensu Italiae, €confessione inimicorum, beneficio divino immortalique vestro maxime laetor. [2Namque,]2 Quirites, etsi nihil est homini magis €optandum quam prospera aequabilis perpetuaque fortuna @1 €secundo vitae sine ulla offensione cursu, tamen, si mihi tran-€quilla et placata omnia fuissent, incredibili quadam et paene €divina, qua nunc vestro beneficio fruor, laetitiae voluptate €caruissem. Quid dulcius hominum generi ab natura datum €est quam sui cuique liberi? mihi vero et propter indulgen-€tiam meam et propter excellens eorum ingenium vita sunt €mea cariores: tamen non tanta voluptate erant suscepti quanta nunc sunt restituti. Nihil cuiquam fuit umquam iu-€cundius quam mihi meus frater: non tam id sentiebam cum €fruebar quam tum cum carebam, et postea quam vos me €illi et mihi eum reddidistis. Res familiaris sua quemque €delectat: reliquae meae fortunae reciperatae plus mihi nunc €voluptatis adferunt quam tum incolumes adferebant. Ami-€citiae, consuetudines, vicinitates, clientelae, ludi denique et €dies festi quid haberent voluptatis carendo magis intellexi quam fruendo. Iam vero honos, dignitas, locus, ordo, bene-€ficia vestra, quamquam mihi semper clarissima visa sunt, €tamen ea nunc renovata inlustriora videntur quam si obscu-€rata non essent. Ipsa autem patria, di immortales! dici vix €potest quid caritatis, quid voluptatis habeat; quae species €Italiae, quae celebritas oppidorum, quae forma regionum, €qui agri, quae fruges, quae pulchritudo urbis, quae humani-€tas civium, quae rei publicae dignitas, quae vestra maiestas! €Quibus ego omnibus antea rebus sic fruebar ut nemo magis; €sed tamquam bona valetudo iucundior est iis qui e gravi €morbo recreati sunt quam qui numquam aegro corpore fue-€runt, sic haec omnia desiderata magis quam adsidue percepta delectant. Quorsum igitur haec disputo? quorsum? ut in-€tellegere possitis neminem umquam tanta eloquentia fuisse, €neque tam divino atque incredibili genere dicendi, qui vestram @1 €magnitudinem multitudinemque beneficiorum quae in me €fratremque meum et liberos nostros contulistis non modo au-€gere aut ornare oratione, sed enumerare aut consequi possit. €A parentibus, id quod necesse erat, parvus sum procreatus, €a vobis natus sum consularis. Illi mihi fratrem incognitum €qualis futurus esset dederunt, vos spectatum et incredibili €pietate cognitum reddidistis. Rem publicam illis accepi €temporibus eam quae paene amissa est, a vobis eam reci-€peravi quam aliquando omnes unius opera servatam iudica-€verunt. Di immortales mihi liberos dederunt, vos reddidistis. €Multa praeterea a dis immortalibus optata consecuti sumus: €nisi vestra voluntas fuisset, omnibus divinis muneribus care-€remus. Vestros denique honores, quos eramus gradatim €singulos adsecuti, nunc a vobis universos habemus, ut quan-€tum antea parentibus, quantum dis immortalibus, quantum €vobismet ipsis, tantum hoc tempore universum cuncto po-€pulo Romano debeamus. @@Nam cum in ipso beneficio vestro tanta magnitudo est ut €eam complecti oratione non possim, tum in studiis vestris tanta €animorum declarata est voluntas ut non solum calamitatem €mihi detraxisse, sed etiam dignitatem auxisse videamini. €Non enim pro meo reditu ut pro P. Popili, nobilissimi €hominis, adulescentes filii et multi praeterea cognati atque €adfines deprecati sunt, non ut pro Q. Metello, clarissimo €viro, iam spectata aetate filius, non L. Diadematus consu-€laris, summa auctoritate vir, non C. Metellus censorius, non €eorum liberi, non Q. Metellus Nepos, qui tum consulatum €petebat, non sororum filii, Luculli, Servilii, Scipiones; per-€multi enim tum Metelli aut Metellarum liberi pro Q. Metelli €reditu vobis ac patribus vestris supplicaverunt. Quod si @1 €ipsius summa dignitas maximaeque res gestae non satis vale-€rent, tamen fili pietas, propinquorum preces, adulescentium €squalor, maiorum natu lacrimae populum Romanum movere potuerunt. Nam C. Mari, qui post illos veteres clarissimos €consularis, hac vestra patrumque memoria, tertius ante me €consularis subiit indignissimam fortunam praestantissima sua €gloria, dissimilis fuit ratio; non enim ille deprecatione rediit, €sed in discessu civium exercitu se armisque revocavit. At €me nudum a propinquis, nulla cognatione munitum, nullo €armorum ac tumultus metu, C. Pisonis, generi mei, divina €quaedam et inaudita auctoritas atque virtus, fratrisque miser-€rimi atque optimi cotidianae lacrimae sordesque lugubres a vobis deprecatae sunt. Frater erat unus qui suo squalore €vestros oculos inflecteret, qui suo fletu desiderium mei me-€moriamque renovaret; qui statuerat, Quirites, si vos me sibi €non reddidissetis, eandem subire fortunam; tanto in me €amore exstitit ut negaret fas esse non modo domicilio, sed €ne sepulcro quidem se a me esse seiunctum. Pro me prae-€sente senatus hominumque praeterea viginti milia vestem €mutaverunt, pro eodem me absente unius squalorem sordis-€que vidistis. Vnus hic, [2qui]2 quidem in foro posset esse, mihi €pietate filius inventus est, beneficio parens, amore idem qui €semper fuit frater. Nam coniugis miserae squalor et luctus €atque optimae filiae maeror adsiduus filique parvi desiderium €mei lacrimaeque pueriles aut itineribus necessariis aut ma-€gnam partem tectis ac tenebris continebantur. Qua re hoc €maius est vestrum in nos promeritum, quod non multitudini €propinquorum sed nobismet ipsis nos reddidistis. @@Sed quem ad modum propinqui, quos ego parare non @1 €potui, mihi ad deprecandam calamitatem meam non fuerunt, €sic_illud quod mea virtus praestare debuit_adiutores au-€ctores hortatoresque ad me restituendum ita multi fuerunt ut þ´·´ÿï°±¸ÿï‚ÒåäÐïðÿïƒÃéãÿ˜‰…longe superiores omnis hac dignitate copiaque superarem. €Numquam de P. Popilio, clarissimo ac fortissimo viro, num-€quam de Q. Metello, nobilissimo et constantissimo cive, €numquam de C. Mario, custode civitatis atque imperi vestri, in senatu mentio facta est. Tribuniciis superiores illi roga-€tionibus nulla auctoritate senatus sunt restituti, Marius vero €non modo non a senatu sed etiam oppresso senatu est resti-€tutus. Nec rerum gestarum memoria in reditu C. Mari sed €exercitus atque arma valuerunt; at de me ut valeret semper €senatus flagitavit, ut aliquando proficeret, cum primum licuit, €frequentia atque auctoritate perfecit. Nullus in eorum reditu €motus municipiorum et coloniarum factus est; at me in pa-€triam ter suis decretis Italia cuncta revocavit. Illi inimicis €interfectis magna civium caede facta reducti sunt: ego iis €a quibus eiectus sum provincias obtinentibus, inimico autem, €optimo viro et mitissimo, [2consule]2 altero consule referente re-€ductus sum, cum is inimicus, qui ad meam perniciem vocem €suam communibus hostibus praebuisset, spiritu dumtaxat €viveret, re quidem infra omnis mortuos amandatus esset. Numquam de P. Popilio L. Opimius, fortissimus consul, €numquam de Q. Metello non modo C. Marius, qui erat ini-€micus, sed ne is quidem qui secutus est, M. Antonius, homo €eloquentissimus, cum A. Albino conlega senatum aut popu-€lum est cohortatus; at pro me superiores consules semper €ut referrent flagitati sunt; sed veriti sunt ne gratiae causa €facere viderentur, quod alter mihi adfinis erat, alterius cau-€sam capitis receperam; qui provinciarum foedere infrenati @1 €totum illum annum querelas senatus, luctum bonorum, Italiae €gemitum pertulerunt. Kalendis vero Ianuariis postea quam €orba res publica consulis fidem tamquam legitimi tutoris €imploravit, P. Lentulus consul, parens, deus, salus nostrae €vitae, fortunae, memoriae, nominis, simul ac de sollemni €deorum religione rettulit, nihil humanarum rerum sibi prius quam de me agendum iudicavit. Atque eo die confecta res €esset, nisi is tribunus plebis quem ego maximis beneficiis €quaestorem consul ornaram, cum et cunctus ordo et multi €eum summi viri orarent, et Cn. Oppius socer, optimus vir, €ad pedes flens iaceret, noctem sibi ad deliberandum postu-€lasset; quae deliberatio non in reddenda, quem ad modum €non nulli arbitrabantur, sed, ut patefactum est, in augenda €mercede consumpta est. Postea res acta est in senatu alia €nulla: cum variis rationibus impediretur, voluntate tamen €perspecta senatus, causa ad vos mense Ianuario deferebatur. Hic tantum interfuit inter me et inimicos meos. Ego, cum €homines in tribunali Aurelio palam conscribi centuriarique €vidissem, cum intellegerem veteres ad spem caedis Catilinae €copias esse revocatas, cum viderem ex ea parte homines, €cuius partis nos vel principes numerabamur, partim quod €mihi inviderent, partim quod sibi timerent, aut proditores €esse aut desertores salutis meae, cum duo consules empti €pactione provinciarum auctores se inimicis rei publicae tradi-€dissent, cum egestatem avaritiam libidines suas viderent €expleri non posse nisi [2me]2 constrictum domesticis hostibus €dedidissent, cum senatus equites[2que]2 Romani flere pro me ac €mutata veste vobis supplicare edictis atque imperiis vetaren-€tur, cum omnium provinciarum pactiones, cum omnia cum @1 €omnibus foedera reconciliationes[2que]2 gratiarum sanguine meo €sancirentur, cum omnes boni non recusarent quin vel pro me €vel mecum perirent, armis decertare pro mea salute nolui, €quod et vincere et vinci luctuosum rei publicae fore putavi. At inimici mei, mense Ianuario cum de me ageretur, cor-€poribus civium trucidatis flumine sanguinis meum reditum €intercludendum putaverunt. Itaque, dum ego absum, eam €rem publicam habuistis ut aeque me atque illam restituendam €putaretis. Ego autem in qua civitate nihil valeret senatus, €omnis esset impunitas, nulla iudicia, vis et ferrum in foro €versaretur, cum privati parietum se praesidio non legum €tuerentur, tribuni plebis vobis inspectantibus vulnerarentur, €ad magistratuum domos cum ferro et facibus iretur, con-€sulis fasces frangerentur, deorum immortalium templa in-€cenderentur, rem publicam esse nullam putavi. Itaque €neque re publica exterminata mihi locum in hac urbe esse €duxi, nec, si illa restitueretur, dubitavi quin me secum ipsa reduceret. An ego, cum mihi esset exploratissimum €P. Lentulum proximo anno consulem futurum, qui illis ipsis €rei publicae periculosissimis temporibus aedilis curulis me €consule omnium meorum consiliorum particeps periculorum-€que socius fuisset, dubitarem quin is me confectum consu-€laribus vulneribus consulari medicina ad salutem reduceret? €Hoc duce, conlega autem eius, clementissimo atque optimo €viro, primo non adversante, post etiam adiuvante, reliqui €magistratus paene omnes fuerunt defensores salutis meae; €ex quibus excellenti animo virtute auctoritate praesidio €copiis T. Annius et P. Sestius praestanti in me benivolentia €et divino studio exstiterunt; eodemque P. Lentulo auctore €et pariter referente conlega frequentissimus senatus, uno @1 €dissentiente, nullo intercedente, dignitatem meam quibus €potuit verbis amplissimis ornavit, salutem vobis municipiis coloniis omnibus commendavit. Ita me nudum a pro-€pinquis, nulla cognatione munitum, consules, praetores, tri-€buni plebis, senatus, Italia cuncta semper a vobis deprecata €est, denique omnes qui vestris maximis beneficiis honori-€busque sunt ornati, producti ad vos ab eodem, non so-€lum ad me conservandum vos cohortati sunt, sed etiam €rerum mearum gestarum auctores testes laudatores fuerunt. €Quorum princeps ad cohortandos vos et ad rogandos fuit €Cn. Pompeius, vir omnium qui sunt, fuerunt, erunt, virtute €sapientia gloria princeps: qui mihi unus uni privato amico €eadem omnia dedit quae universae rei publicae, salutem, €otium, dignitatem. Cuius oratio fuit, quem ad modum €accepi, tripertita; primum vos docuit meis consiliis rem €publicam esse servatam, causamque meam cum communi €salute coniunxit, hortatusque est ut auctoritatem senatus, €statum civitatis, fortunas civis bene meriti defenderetis; tum €me in perorando posuit vos rogari a senatu, rogari ab equiti-€bus Romanis, rogari ab Italia cuncta, deinde ipse ad ex-€tremum pro mea vos salute non rogavit solum verum etiam obsecravit. Huic ego homini, Quirites, tantum debeo quan-€tum hominem homini debere vix fas est. Huius consilia, €P. Lentuli sententiam, senatus auctoritatem vos secuti [2me]2 in €eo loco, in quo vestris beneficiis fueram, isdem centuriis €quibus conlocaratis reposuistis. Eodem tempore audistis €eodem ex loco summos viros, ornatissimos atque amplis-€simos homines, principes civitatis, omnis consularis, omnis €praetorios eadem dicere, ut omnium testimonio per me €unum rem publicam conservatam esse constaret. Itaque @1 €cum P. Servilius, gravissimus vir et ornatissimus civis, €dixisset opera mea rem publicam incolumem magistratibus €deinceps traditam, dixerunt in eandem sententiam ceteri. €Sed audistis eo tempore clarissimi viri non solum auctori-€tatem, sed etiam testimonium, L. Gelli: qui quia suam €classem adtemptatam magno cum suo periculo paene sensit, €dixit in contione vestrum, si ego consul cum fui non fuissem, €rem publicam funditus interituram fuisse. @@En ego tot testimoniis, Quirites, hac auctoritate senatus, €tanta consensione Italiae, tanto studio bonorum omnium, €[2causam]2 agente P. Lentulo, consentientibus ceteris magistrati-€bus, deprecante Cn. Pompeio, omnibus hominibus faventi-€bus, dis denique immortalibus frugum ubertate copia vilitate €reditum meum comprobantibus, mihi meis rei publicae re-€stitutus, tantum vobis quantum facere possum, Quirites, pol-€licebor: primum, qua sanctissimi homines pietate erga deos €immortalis esse soleant, eadem [2me]2 erga populum Romanum €semper fore, numenque vestrum aeque mihi grave et san-€ctum ac deorum immortalium in omni vita futurum: deinde, €quoniam me in civitatem res publica ipsa reduxit, nullo me loco rei publicae defuturum. Quod si quis existimat me aut €voluntate esse mutata aut debilitata virtute aut animo fracto, þ´·´ÿï°±¸ÿï‚ÒåäÐïðÿïƒÃéãÿ˜“ƒvehementer errat. Mihi quod potuit vis et iniuria et scele-€ratorum hominum furor detrahere, eripuit, abstulit, dissi-€pavit: quod viro forti adimi non potest, id [2omne]2 manet et €permanebit. Vidi ego fortissimum virum, municipem meum, €C. Marium,_quoniam nobis quasi aliqua fatali necessitate €non solum cum iis qui haec delere voluissent, sed etiam cum €fortuna belligerandum fuit,_eum tamen vidi, cum esset €summa senectute, non modo non infracto animo propter @1 €magnitudinem calamitatis, sed confirmato atque renovato. Quem egomet dicere audivi tum se fuisse miserum cum €careret patria quam obsidione liberavisset, cum sua bona €possideri ab inimicis ac diripi audiret, cum adulescentem €filium videret eiusdem socium calamitatis, cum in paludibus €demersus concursu ac misericordia Minturnensium corpus €ac vitam suam conservaret, cum parva navicula pervectus in €Africam, quibus regna ipse dederat, ad eos inops supplexque €venisset: reciperata vero sua dignitate se non commissurum €ut, cum ea quae amiserat sibi restituta essent, virtutem €animi non haberet quam numquam perdidisset. Sed hoc €inter me atque illum interest, quod ille, qua re plurimum €potuit, ea ipsa re inimicos suos ultus est, armis, ego qua con-€suevi utar [2oratione]2, quoniam illi arti in bello ac seditione locus est, huic in pace atque otio. Quamquam ille animo €irato nihil nisi de inimicis ulciscendis agebat, ego de ipsis €[2amicis]2 tantum quantum mihi res publica permittit cogitabo. €Denique, Quirites, quoniam me quattuor omnino hominum €genera violarunt, unum eorum qui odio rei publicae, quod €eam ipsis invitis conservaram, inimicissimi mihi fuerunt, €alterum, qui per simulationem amicitiae nefarie me prodide-€runt, tertium, qui cum propter inertiam suam eadem adsequi €non possent, inviderunt laudi et dignitati meae, quartum, €qui cum custodes rei publicae esse deberent, salutem meam, €statum civitatis, dignitatem eius imperi quod erat penes ipsos €vendiderunt: sic ulciscar facinora singula, quem ad modum @1 €a quibusque sum provocatus, malos civis rem publicam bene €gerendo, perfidos amicos nihil credendo atque omnia ca-€vendo, invidos virtuti et gloriae serviendo, mercatores pro-€vinciarum revocando domum atque ab iis provinciarum rationem repetendo. Quamquam mihi, Quirites, maiori curae €est quem ad modum vobis, qui de me estis optime meriti, €gratiam referam quam quem ad modum inimicorum iniurias €crudelitatemque persequar. Etenim ulciscendae iniuriae fa-€cilior ratio est quam benefici remunerandi, propterea quod €superiorem esse contra improbos minus est negoti quam bonis €exaequari. Tum etiam ne tam necessarium quidem est male meritis quam optime meritis referre quod debeas. Odium €vel precibus mitigari potest vel temporibus rei publicae com-€munique utilitate deponi vel difficultate ulciscendi [2contineri]2 €vel vetustate sedari; bene meritos [2ne]2 colas, nec exorari fas €est, neque id rei publicae remittere utique necesse est; neque €est excusatio difficultatis, neque aequum est tempore et die €memoriam benefici definire. Postremo qui in ulciscendo €remissior fuit, in eo [2consilium]2 aperte laudatur; at gravissime €vituperatur qui in tantis beneficiis quanta vos in me contu-€listis remunerandis est tardior, neque solum ingratus, quod €ipsum grave est, verum etiam impius appelletur necesse est. €Atque in officio persolvendo dissimilis est ratio pecuniae €debitae, propterea quod pecuniam qui retinet non dissolvit, @1 €qui reddidit non habet: gratiam et qui rettulit habet, et qui €habet dissolvit. @@Quapropter memoriam vestri benefici colam benivolentia €sempiterna, [2nec tantum]2 dum anima exspirabo mea, sed etiam €cum me [2vita defecerit, illa]2 monumenta vestri in me benefici €permanebunt. In referenda autem gratia hoc vobis repro-€mitto semperque praestabo, mihi neque in consiliis de re €publica capiendis diligentiam neque in periculis a re publica €propulsandis animum neque in sententia simpliciter ferenda €fidem neque in hominum voluntatibus pro re publica laeden-€dis libertatem nec in perferendo labore industriam nec in €vestris commodis augendis grati animi benivolentiam de-futuram. Atque haec cura, Quirites, erit infixa animo meo €sempiterna, ut cum vobis, qui apud me deorum immortalium €vim et numen tenetis, tum posteris vestris cunctisque genti-€bus dignissimus ea civitate videar quae suam dignitatem €non posse se tenere, nisi me reciperasset, cunctis suffragiis €iudicavit. @1 ï°±¹ÿï‚ÒåäÓåîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1ORATIO CVM SENATVI GRATIAS €@@@@EGIT}1 ‘@@Si, patres conscripti, pro vestris immortalibus in me €fratremque meum liberosque nostros meritis parum vobis €cumulate gratias egero, quaeso obtestorque ne meae naturae €potius quam magnitudini vestrorum beneficiorum id tribuen-€dum putetis. Quae tanta enim potest exsistere ubertas ingeni, €quae tanta dicendi copia, quod tam divinum atque incredi-€bile genus orationis, quo quisquam possit vestra in nos €universa promerita non dicam complecti orando, sed per-€censere numerando? qui mihi fratrem optatissimum, me €fratri amantissimo, liberis nostris parentes, nobis liberos, qui €dignitatem, qui ordinem, qui fortunas, qui amplissimam rem €publicam, qui patriam, qua nihil potest esse iucundius, qui denique nosmet ipsos nobis reddidistis. Quod si parentes €carissimos habere debemus, quod ab iis nobis vita, patri-€monium, libertas, civitas tradita est, si deos immortalis, €quorum beneficio et haec tenuimus et ceteris rebus aucti €sumus, si populum Romanum, cuius honoribus in amplissimo €consilio et in altissimo gradu dignitatis atque in hac omnium €terrarum arce conlocati sumus, si hunc ipsum ordinem, a €quo saepe magnificentissimis decretis sumus honestati, im- @1 €mensum quiddam et infinitum est quod vobis debeamus, €qui vestro singulari studio atque consensu parentum bene-€ficia, deorum immortalium munera, populi Romani honores, €vestra de me multa iudicia nobis uno tempore omnia reddi-€distis, ut, cum multa vobis, magna populo Romano, innu-€merabilia parentibus, omnia dis immortalibus debeamus, €haec antea singula per illos habuerimus, nunc universa per €vos reciperarimus. @@Itaque, patres conscripti, quod ne optandum quidem est €homini, immortalitatem quandam per vos esse adepti vide-€mur. Quod enim tempus erit umquam cum vestrorum in €nos beneficiorum memoria ac fama moriatur? Qui illo ipso €tempore cum vi ferro metu minis obsessi teneremini, non €multo post discessum meum me universi revocavistis refe-€rente L. Ninnio, fortissimo atque optimo viro, quem habuit €ille pestifer annus et maxime fidelem et minime timidum, si €dimicare placuisset, defensorem salutis meae: postea quam €vobis decernendi potestas non est permissa per eum tribunum €plebis qui, cum per se rem publicam lacerare non posset, sub €alieno scelere delituit, numquam de me siluistis, numquam €meam salutem non ab iis consulibus qui vendiderant flagi-tavistis. Itaque vestro studio atque auctoritate perfectum €est ut ipse ille annus, quem ego mihi quam patriae malueram €esse fatalem, octo tribunos haberet qui et promulgarent de €salute mea et ad vos saepe numero referrent. Nam consules €modesti legumque metuentes impediebantur lege, non ea €quae de me, sed ea quae de ipsis lata erat, quam meus €inimicus promulgavit ut, si revixissent ii qui haec paene €delerunt, tum ego redirem; quo facto utrumque confessus €est, et se illorum vitam desiderare, et magno in periculo @1 €rem publicam futuram si, cum hostes atque interfectores rei €publicae revixissent, ego non revertissem. Idemque illo ipso €tamen anno, cum ego cessissem, princeps autem civitatis €non legum praesidio sed parietum vitam suam tueretur, res €publica sine consulibus esset, neque solum parentibus per-€petuis verum etiam tutoribus annuis esset orbata, senten-€tias dicere prohiberemini, caput meae proscriptionis reci-€taretur, numquam dubitastis meam salutem cum communi salute coniungere. Postea vero quam singulari et prae-€stantissima virtute P. Lentuli consulis ex superioris anni €caligine et tenebris lucem in re publica Kalendis Ianuariis €dispicere coepistis, cum Q. Metelli, nobilissimi hominis þ´·´ÿï°±¹ÿï‚ÒåäÓåîÿïƒÃéãÿ•…atque optimi viri, summa dignitas, cum praetorum tribu-€norum plebis paene omnium virtus et fides rei publicae €subvenisset, cum virtute gloria rebus gestis Cn. Pompeius €omnium gentium, omnium saeculorum, omnis memoriae €facile princeps tuto se venire in senatum arbitraretur, tantus €vester consensus de salute mea fuit ut corpus abesset meum, dignitas iam in patriam revertisset. Quo quidem mense €quid inter me et meos inimicos interesset existimare po-€tuistis. Ego meam salutem deserui, ne propter me civium €vulneribus res publica cruentaretur: illi meum reditum non €populi Romani suffragiis sed flumine sanguinis intercluden-€dum putaverunt. Itaque postea nihil vos civibus, nihil €sociis, nihil regibus respondistis; nihil iudices sententiis, €nihil populus suffragiis, nihil hic ordo auctoritate declaravit; €mutum forum, elinguem curiam, tacitam et fractam civitatem videbatis. Quo quidem tempore, cum is excessisset qui €caedi et flammae vobis auctoribus restiterat, cum ferro et €facibus homines tota urbe volitantis, magistratuum tecta €impugnata, deorum templa inflammata, summi viri et claris- @1 €simi consulis fascis fractos, fortissimi atque optimi tribuni €plebis sanctissimum corpus non tactum ac violatum manu €sed vulneratum ferro confectumque vidistis. Qua strage €non nulli permoti magistratus partim metu mortis, partim €desperatione rei publicae paululum a mea causa recesserunt: €reliqui fuerunt quos neque terror nec vis, nec spes nec metus, €nec promissa nec minae, nec tela nec faces a vestra auctori-€tate, a populi Romani dignitate, a mea salute depellerent. @@Princeps P. Lentulus, parens ac deus nostrae vitae for-€tunae memoriae nominis, hoc specimen virtutis, hoc indicium €animi, hoc lumen consulatus sui fore putavit, si me mihi, si €meis, si vobis, si rei publicae reddidisset. Qui ut est desi-€gnatus, numquam dubitavit sententiam de salute mea se et re €publica dignam dicere: cum a tribuno plebis vetaretur, cum €praeclarum caput recitaretur ne quis ad vos referret, ne quis €decerneret, ne disputaret, ne loqueretur, ne pedibus iret, ne €scribendo adesset, totam illam, ut ante dixi, proscriptionem €non legem putavit, qua civis optime de re publica meritus €nominatim sine iudicio una cum senatu rei publicae esset €ereptus. Vt vero iniit magistratum, non dicam quid egit €prius, sed quid omnino egit aliud nisi ut me conservato vestram in posterum dignitatem auctoritatemque sanciret? Di immor-€tales, quantum mihi beneficium dedisse videmini, quod hoc €anno P. Lentulus consul [2populi Romani]2 fuit! quanto maius €dedissetis si superiore anno fuisset! Nec enim eguissem €medicina consulari, nisi consulari vulnere concidissem. Au-€dieram ex sapientissimo homine atque optimo civi et viro, €Q. Catulo, non saepe unum consulem improbum, duo vero €numquam excepto illo Cinnano tempore fuisse; qua re meam €causam semper fore firmissimam dicere solebat, dum vel unus @1 €in re publica consul esset; quod vere dixerat si illud de duo-€bus consulibus, quod ante in re publica non fuerat, perenne €ac proprium manere potuisset. Quod si Q. Metellus illo tem-€pore consul fuisset [inimicus], dubitatis quo animo fuerit in €me conservando futurus, cum in restituendo auctorem fuisse adscriptoremque videatis? Sed fuerunt ii consules quorum €mentes angustae humiles pravae, oppletae tenebris ac sor-€dibus, nomen ipsum consulatus, splendorem illius honoris, €magnitudinem tanti imperi nec intueri nec sustinere nec €capere potuerunt,_non consules, sed mercatores provincia-€rum ac venditores vestrae dignitatis; quorum alter a me €Catilinam, amatorem suum, multis audientibus, alter Cethe-€gum consobrinum reposcebat; qui me duo sceleratissimi €post hominum memoriam non consules sed latrones non €modo deseruerunt, in causa praesertim publica et consulari, €sed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxilio non solum suo €sed etiam vestro ceterorumque ordinum spoliatum esse €voluerunt. Quorum alter tamen neque me neque quem-quam fefellit. Quis enim ullam ullius boni spem haberet €in eo cuius primum tempus aetatis palam fuisset ad omnis €libidines divulgatum? qui ne a sanctissima quidem parte €corporis potuisset hominum impuram intemperantiam pro-€pulsare? qui cum suam rem non minus strenue quam €postea publicam confecisset, egestatem et luxuriem dome-€stico lenocinio sustentavit? qui nisi in aram tribunatus con-€fugisset, neque vim praetoris nec multitudinem creditorum €nec bonorum proscriptionem effugere potuisset? qui in €magistratu nisi rogationem de piratico bello tulisset, profecto €egestate et improbitate coactus piraticam ipse fecisset, ac €minore quidem cum rei publicae detrimento quam quod @1 €intra moenia nefarius hostis praedoque versatus est? quo €inspectante ac sedente legem tribunus plebis tulit ne auspiciis €obtemperaretur, ne obnuntiare concilio aut comitiis, ne legi €intercedere liceret, ut lex Aelia et Fufia ne valeret, quae €nostri maiores certissima subsidia rei publicae contra tri-bunicios furores esse voluerunt? Idemque postea, cum in-€numerabilis multitudo bonorum de Capitolio supplex ad €eum sordidata venisset, cumque adulescentes nobilissimi €cunctique equites Romani se ad lenonis impudicissimi pedes €abiecissent, quo vultu cincinnatus ganeo non solum civium €lacrimas verum etiam patriae preces repudiavit! Neque eo €contentus fuit, sed etiam in contionem escendit eaque dixit €quae, si eius vir Catilina revixisset, dicere non esset ausus, €se Nonarum Decembrium quae me consule fuissent clivique €Capitolini poenas ab equitibus Romanis esse repetiturum. €Neque solum id dixit, sed quos ei commodum fuit com-€pellavit, Lucium vero Lamiam, equitem Romanum, prae-€stanti dignitate hominem et saluti meae pro familiaritate, rei €publicae pro fortunis suis amicissimum, consul imperiosus €exire ex urbe iussit. Et cum vos vestem mutandam cen-€suissetis cunctique mutassetis atque idem omnes boni iam €ante fecissent, ille unguentis oblitus cum toga praetexta, quam €omnes praetores aedilesque tum abiecerant, inrisit squa-€lorem vestrum et luctum gratissimae civitatis, fecitque, quod €nemo umquam tyrannus, ut quo minus occulte vestrum ma-€lum gemeretis nihil diceret, ne aperte incommoda patriae lugeretis ediceret. Cum vero in circo Flaminio non a tri-€buno plebis consul in contionem, sed a latrone archipirata @1 €productus esset, primum processit, qua auctoritate vir! vini €somni stupri plenus, madenti coma, composito capillo, gravi-€bus oculis, fluentibus buccis: pressa voce et temulenta, €quod in civis indemnatos esset animadversum, id sibi dixit €gravis auctor vehementissime displicere. Vbi nobis haec €auctoritas tam diu tanta latuit? cur in lustris et helluationi-€bus huius calamistrati saltatoris tam eximia virtus tam diu €cessavit? Nam ille alter Caesoninus Calventius ab adule-€scentia versatus est in foro, cum eum praeter simulatam €versutamque tristitiam nulla res commendaret, non con-€silium, non dicendi copia, non rei militaris, non cognoscen-€dorum hominum studium, non liberalitas. Quem praeteriens €cum incultum horridum maestumque vidisses, etiam si agre-€stem et inhumanum existimares, tamen libidinosum et per-ditum non putares. Cum hoc homine an cum stipite in foro €constitisses, nihil crederes interesse: sine sensu, sine sapore, €elinguem, tardum, inhumanum negotium, Cappadocem modo €abreptum de grege venalium diceres. Idem domi quam €libidinosus, quam impurus, quam intemperans, non ianua €receptis sed pseudothyro intromissis voluptatibus! Cum €vero etiam litteris studere incipit et belua immanis cum €Graeculis philosophari, tum est Epicureus non penitus illi €disciplinae, quaecumque est, deditus, sed captus uno verbo €voluptatis. Habet autem magistros non ex istis ineptis qui €dies totos de officio ac de virtute disserunt, qui ad laborem, €ad industriam, ad pericula pro patria subeunda adhortantur, €sed eos qui disputent horam nullam vacuam voluptate esse @1 €debere, in omni parte corporis semper oportere aliquod gaudium delectationemque versari. His utitur quasi prae-€fectis libidinum suarum, hi voluptates omnis vestigant atque €odorantur, hi sunt conditores instructoresque convivi, idem þ´·´ÿï°±¹ÿï‚ÒåäÓåîÿïƒÃéãÿ˜„expendunt atque aestimant voluptates sententiamque dicunt €et iudicant quantum cuique libidini tribuendum esse videa-€tur. Horum ille artibus eruditus ita contempsit hanc pru-€dentissimam civitatem ut omnis suas libidines, omnia flagitia €latere posse arbitraretur, si modo vultum importunum in €forum detulisset. Is nequaquam me quidem_cognoram €enim propter Pisonum adfinitatem quam longe hunc ab hoc €genere cognatio materna Transalpini sanguinis abstulisset_ €sed vos populumque Romanum non consilio neque eloquen-€tia, quod in multis saepe accidit, sed rugis supercilioque decepit. Luci Piso, tune ausus es isto oculo, non dicam €isto animo, ista fronte, non vita, tanto supercilio, non enim €possum dicere tantis rebus gestis, cum A. Gabinio consociare €consilia pestis meae? Non te illius unguentorum odor, non €vini anhelitus, non frons calamistri notata vestigiis in eam €cogitationem adducebat, ut cum illius re similis fuisses, €frontis tibi integimento ad occultanda tanta flagitia diutius €uti non liceret? Cum hoc coire ausus es ut consularem €dignitatem, ut rei publicae statum, ut senatus auctoritatem, €ut civis optime meriti fortunas provinciarum foedere ad-€diceres? Te consule, tuis edictis et imperiis senatui populi €Romani non est licitum non modo sententiis atque auctori-€tate sua, sed ne luctu quidem ac vestitu rei publicae sub-venire? Capuaene te putabas, in qua urbe domicilium €quondam superbiae fuit, consulem esse, sicut eras eo tem-€pore, an Romae, in qua civitate omnes ante vos consules @1 €senatui paruerunt? Tu es ausus in circo Flaminio pro-€ductus cum tuo illo pari dicere te semper misericordem €fuisse? quo verbo senatum atque omnis bonos, tum cum €a patria pestem depellerent, crudelis demonstrabas fuisse. €Tu misericors me, adfinem tuum, quem comitiis prae-€rogativae primum custodem praefeceras, quem Kalendis €Ianuariis tertio loco sententiam rogaras, constrictum inimicis €rei publicae tradidisti; tu meum generum, propinquum tuum, €tu adfinem tuam, filiam meam, superbissimis et crudelissimis €verbis a genibus tuis reppulisti; idemque tu clementia ac €misericordia singulari, cum ego una cum re publica non tri-€bunicio sed consulari ictu concidissem, tanto scelere tantaque €intemperantia fuisti ut ne unam quidem horam interesse €paterere inter meam pestem et tuam praedam, saltem dum conticisceret illa lamentatio et gemitus urbis! Nondum €palam factum erat occidisse rem publicam, cum tibi arbitria €funeris solvebantur: uno eodemque tempore domus mea €diripiebatur, ardebat, bona ad vicinum consulem de Palatio, €de Tusculano ad item vicinum alterum consulem defere-€bantur cum, isdem operis suffragium ferentibus, eodem gla-€diatore latore, vacuo non modo a bonis sed etiam a liberis €atque inani foro, ignaro populo Romano quid ageretur, €senatu vero oppresso et adflicto, duobus impiis nefariisque €consulibus aerarium provinciae legiones imperia donabantur. €@@Horum consulum ruinas vos consules vestra virtute fulsistis, €summa tribunorum plebis praetorumque fide et diligentia sublevati. Quid ego de praestantissimo viro, T. Annio, €dicam, aut quis de tali cive satis digne umquam loquetur? €Qui cum videret sceleratum civem aut domesticum potius €hostem, si legibus uti liceret, iudicio esse frangendum, sin €ipsa iudicia vis impediret ac tolleret, audaciam virtute, furo- @1 €rem fortitudine, temeritatem consilio, manum copiis, vim vi €esse superandam, primo de vi postulavit; postea quam ab €eodem iudicia sublata esse vidit, ne ille omnia vi posset €efficere curavit; qui docuit neque tecta neque templa neque €forum nec curiam sine summa virtute ac maximis opibus et €copiis ab intestino latrocinio posse defendi; qui primus post €meum discessum metum bonis, spem audacibus, timorem huic ordini, servitutem depulit civitati. Quam rationem pari €virtute animo fide P. Sestius secutus pro mea salute, pro €vestra auctoritate, pro statu civitatis nullas sibi inimicitias, €nullam vim, nullos impetus, nullum vitae discrimen vitan-€dum umquam putavit; qui causam senatus, exagitatam €contionibus improborum, sic sua diligentia multitudini com-€mendavit ut nihil tam populare quam vestrum nomen, nihil €tam omnibus carum aliquando quam vestra auctoritas vide-€retur; qui me cum omnibus rebus quibus tribunus plebis €potuit defendit, tum reliquis officiis, iuxta ac si meus €frater esset, sustentavit; cuius ego clientibus, libertis, familia, €copiis, litteris ita sum sustentatus ut meae calamitatis non adiutor solum, verum etiam socius videretur. Iam cete-€rorum officia [2ac]2 studia vidistis, quam cupidus mei C. Cestilius, €quam studiosus vestri, quam non varius fuerit in causa. Quid €M. Cispius? cui ego ipsi parenti fratrique eius sentio quan-€tum debeam; qui, cum a me voluntas eorum in privato €iudicio esset offensa, publici mei benefici memoria priva-€tam offensionem oblitteraverunt. Iam T. Fadius, qui mihi €quaestor fuit, M. Curtius, cuius ego patri quaestor fui, studio €amore animo huic necessitudini non defuerunt. Multa de €me C. Messius et amicitiae et rei publicae causa dixit: legem separatim initio de salute mea promulgavit. Q. Fabri-€cius si, quae de me agere conatus est, ea contra vim et @1 €ferrum perficere potuisset, mense Ianuario nostrum statum €reciperassemus; quem ad salutem meam voluntas impulit, €vis retardavit, auctoritas vestra revocavit. Iam vero prae-€tores quo animo in me fuerint vos existimare potuistis, cum €L. Caecilius privatim me suis omnibus copiis studuerit €sustentare, publice promulgarit de mea salute cum conlegis €paene omnibus, direptoribus autem bonorum meorum in ius €adeundi potestatem non fecerit. M. autem Calidius statim €designatus sententia sua quam esset cara sibi mea salus declaravit. Omnia officia C. Septimi, Q. Valeri, P. Crassi, €Sex. Quinctili, C. Cornuti summa et in me et in rem publi-€cam constiterunt. €@@Quae cum libenter commemoro, tum non invitus non €nullorum in me nefarie commissa praetereo. Non est mei €temporis iniurias meminisse, quas ego etiam si ulcisci possem, €tamen oblivisci mallem: alio transferenda mea tota vita est, €ut bene de me meritis referam gratiam, amicitias igni per-€spectas tuear, cum apertis hostibus bellum geram, timidis €amicis ignoscam, proditores indicem, dolorem profectionis meae reditus dignitate consoler. Quod si mihi nullum aliud €esset officium in omni vita reliquum nisi ut erga duces ipsos €et principes atque auctores salutis meae satis gratus iudicarer, €tamen exiguum reliquae vitae tempus non modo ad refe-€rendam verum etiam ad commemorandam gratiam mihi €relictum putarem. Quando enim ego huic homini ac liberis €eius, quando omnes mei gratiam referent? Quae memoria, €quae vis ingeni, quae magnitudo observantiae tot tantisque €beneficiis respondere poterit? qui mihi primus adflicto et €iacenti consularem fidem dextramque porrexit, qui me a €morte ad vitam, a desperatione ad spem, ab exitio ad salutem €vocavit, qui tanto amore in me, studio in rem publicam fuit @1 €ut excogitaret quem ad modum calamitatem meam non modo €levaret sed etiam honestaret. Quid enim magnificentius, €quid praeclarius mihi accidere potuit quam quod illo re-€ferente vos decrevistis, ut cuncti ex omni Italia, qui rem €publicam salvam vellent, ad me unum, hominem fractum et €prope dissipatum, restituendum et defendendum venirent? €ut, qua voce ter omnino post Romam conditam consul usus €esset pro universa re publica apud eos solum qui eius vocem €exaudire possent, eadem voce senatus omnis ex omnibus €agris atque oppidis civis totamque Italiam ad unius salutem defendendam excitaret. Quid ego gloriosius meis posteris €potui relinquere quam hoc, senatum iudicasse, qui civis me €non defendisset, eum rem publicam salvam noluisse? Itaque €tantum vestra auctoritas, tantum eximia consulis dignitas €valuit ut dedecus et flagitium se committere putaret, si qui €non veniret. Idemque consul, cum illa incredibilis multi-€tudo Romam et paene Italia ipsa venisset, vos frequentis-€simos in Capitolium convocavit. Quo tempore quantam €vim naturae bonitas haberet et vera nobilitas, intellegere €potuistis. Nam Q. Metellus, et inimicus et frater inimici, þ´·´ÿï°±¹ÿï‚ÒåäÓåîÿïƒÃéãÿ˜™ˆ‹perspecta vestra voluntate omnia privata odia deposuit: quem €P. Servilius, vir cum clarissimus tum vero optimus mihique €amicissimus, et auctoritatis et orationis suae divina quadam €gravitate ad sui generis communisque sanguinis facta virtu-€tesque revocavit, ut haberet in consilio et fratrem ab inferis, €socium rerum mearum, et omnis Metellos, praestantissimos €civis, paene ex Acheronte excitatos, in quibus Numidicum €illum [Metellum], cuius quondam de patria discessus honestus @1 omnibus, sed luctuosus tamen visus est. Itaque divinitus €exstitit non modo salutis defensor, qui ante hoc unum benefi-€cium fuerat inimicus, verum etiam adscriptor dignitatis meae. €Quo quidem die cum quadringenti decem septem essetis, ma-€gistratus autem omnes adessent, dissensit unus, is qui sua lege €coniuratos etiam ab inferis excitandos putarat. Atque illo die €cum rem publicam meis consiliis conservatam gravissimis €verbis et plurimis iudicassetis, idem consul curavit ut eadem €a principibus civitatis in contione postero die dicerentur; €cum quidem ipse egit ornatissime meam causam, perfecitque €astante atque audiente Italia tota ut nemo cuiusquam con-€ducti aut perditi vocem acerbam atque inimicam bonis posset audire. Ad haec non modo adiumenta salutis sed €etiam ornamenta dignitatis meae reliqua vos idem ad-€didistis: decrevistis ne quis ulla ratione rem impediret; €qui impedisset, graviter molesteque laturos_illum contra €rem publicam salutemque bonorum concordiamque civium €facturum, et ut ad vos de eo statim referretur; meque etiam, €si diutius calumniarentur, redire iussistis. Quid? ut age-€rentur gratiae, qui e municipiis venissent? quid? ut ad €illam diem, res cum redissent, rogarentur ut pari studio €convenirent? quid? denique illo die, quem P. Lentulus €mihi fratrique meo liberisque nostris natalem constituit, non €modo ad nostram verum etiam ad sempiterni memoriam €temporis, quo die nos comitiis centuriatis, quae maxime €maiores comitia iusta dici haberique voluerunt, arcessivit in €patriam, ut eaedem centuriae quae me consulem fecerant consulatum meum comprobarent_eo die quis civis fuit qui €fas esse putaret, quacumque aut aetate aut valetudine esset, @1 €non se de salute mea sententiam ferre? Quando tantam €frequentiam in campo, tantum splendorem Italiae totius €ordinumque omnium, quando illa dignitate rogatores diribi-€tores custodesque vidistis? Itaque P. Lentuli beneficio ex-€cellenti atque divino non reducti sumus in patriam sicut non €nulli clarissimi cives, sed equis insignibus et curru aurato €reportati. @@Possum ego satis in Cn. Pompeium umquam gratus videri? €qui non solum apud vos, qui omnes idem sentiebatis, sed €etiam apud universum populum salutem populi Romani et €conservatam per me et coniunctam esse cum mea dixerit; €qui causam meam prudentibus commendarit, imperitos €edocuerit, eodemque tempore improbos auctoritate sua com-€presserit, bonos excitarit; qui populum Romanum pro me €tamquam pro fratre aut pro parente non solum hortatus sit, €verum etiam obsecrarit; qui cum ipse propter metum dimi-€cationis et sanguinis domo se teneret, iam a superioribus €tribunis petierit ut de salute mea et promulgarent et refer-€rent; qui in colonia nuper constituta cum ipse gereret €magistratum, in qua nemo erat emptus intercessor, vim et €crudelitatem privilegi auctoritate honestissimorum hominum €et publicis litteris consignarit, princepsque Italiae totius €praesidium ad meam salutem implorandum putarit; qui €cum ipse mihi semper amicissimus fuisset, etiam ut suos necessarios mihi amicos redderet elaborarit. Quibus autem €officiis T. Anni beneficia remunerabor? cuius omnis ratio, €cogitatio, totus denique tribunatus nihil aliud fuit nisi con-€stans perpetua fortis invicta defensio salutis meae. Quid de €P. Sestio loquar? qui suam erga me benivolentiam et fidem €non solum animi dolore sed etiam corporis vulneribus €ostendit. @1 €@@Vobis vero, patres conscripti, singulis et egi et agam gra-€tias: universis egi initio, quantum potui, satis ornate agere €nullo modo possum. Et quamquam sunt in me praecipua €merita multorum, quae sileri nullo modo possunt, tamen €huius temporis ac timoris mei non est conari commemorare €beneficia in me singulorum; nam difficile est non aliquem, €nefas quemquam praeterire. Ego vos universos, patres con-€scripti, deorum numero colere debeo. Sed ut in ipsis dis €immortalibus non semper eosdem atque alias alios solemus €et venerari et precari, sic in hominibus de me divinitus €meritis: omnis erit aetas mihi ad eorum erga me merita praedicanda atque recolenda, hodierno autem die nominatim €a me magistratibus statui gratias esse agendas, et de privatis €uni, qui pro salute mea municipia coloniasque adisset, popu-€lum Romanum supplex obsecrasset, sententiam dixisset eam €quam vos secuti mihi dignitatem meam reddidistis. Vos €me florentem semper ornastis, laborantem mutatione vestis €et prope luctu vestro, quoad licuit, defendistis. Nostra €memoria senatores ne in suis quidem periculis mutare ve-€stem solebant: in meo periculo senatus veste mutata fuit, €quoad licuit per eorum edicta qui mea pericula non modo €suo praesidio sed etiam vestra deprecatione nudarunt. @@Quibus ego rebus obiectis, cum mihi privato confligendum €viderem cum eodem exercitu quem consul non armis sed €vestra auctoritate superaram, multa mecum ipse reputavi. €Dixerat in contione consul se clivi Capitolini poenas ab €equitibus Romanis repetiturum; nominatim alii compella-€bantur, alii citabantur, alii relegabantur; aditus templorum €erant non solum praesidiis et manu verum etiam demolitione €sublati. Alter consul, ut me et rem publicam non modo @1 €desereret sed etiam hostibus rei publicae proderet, pactio-€nibus se suorum praemiorum obligarat. Erat alius ad portas €cum imperio in multos annos magnoque exercitu, quem ego €inimicum mihi fuisse non dico, tacuisse, cum diceretur esse inimicus, scio. Duae partes esse in re publica cum puta-€rentur, altera me deposcere propter inimicitias, altera timide €defendere propter suspicionem caedis putabatur. Qui autem €me deposcere videbantur, in hoc auxerunt dimicationis €metum, quod numquam infitiando suspicionem hominum €curamque minuerunt. Qua re cum viderem senatum ducibus €orbatum, me a magistratibus partim oppugnatum, partim €proditum, partim derelictum, servos simulatione conlegiorum €nominatim esse conscriptos, copias omnis Catilinae paene €isdem ducibus ad spem caedis et incendiorum esse revoca-€tas, equites Romanos proscriptionis, municipia vastitatis, €omnis caedis metu esse permotos, potui, potui, patres con-€scripti, multis auctoribus fortissimis viris me vi armisque €defendere, nec mihi ipsi ille animus idem meus vobis non €incognitus defuit. Sed videbam, si vicissem praesentem €adversarium, nimium multos mihi alios esse vincendos; si €victus essem, multis bonis et pro me et mecum etiam post €me esse pereundum, tribuniciique sanguinis ultores esse €praesentis, meae mortis poenas iudicio et posteritati reser-vari. Nolui, cum consul communem salutem sine ferro €defendissem, meam privatus armis defendere, bonosque viros €lugere malui meas fortunas quam suis desperare; ac, si solus €essem interfectus, mihi turpe, si cum multis, rei publicae €funestum fore videbatur. Quod si mihi aeternam esse ae-€rumnam propositam arbitrarer, morte me ipse potius quam €sempiterno dolore multassem. Sed cum viderem me non €diutius quam ipsam rem publicam ex hac urbe afuturum, @1 €neque ego illa exterminata mihi remanendum putavi, et illa, €simul atque revocata est, me secum pariter reportavit. Me-€cum leges, mecum quaestiones, mecum iura magistratuum, €mecum senatus auctoritas, mecum libertas, mecum etiam €frugum ubertas, mecum deorum et hominum sanctitates €omnes et religiones afuerunt. Quae si semper abessent, €magis vestras fortunas lugerem quam desiderarem meas; sin €aliquando revocarentur, intellegebam mihi cum illis una esse redeundum. Cuius mei sensus certissimus testis est hic €idem qui custos capitis fuit, Cn. Plancius, qui omnibus pro-€vincialibus ornamentis commodisque depositis totam suam €quaesturam in me sustentando et conservando conlocavit. þ´·´ÿï°±¹ÿï‚ÒåäÓåîÿïƒÃéãÿ˜£…Qui si mihi quaestor imperatori fuisset, in fili loco fuisset; €nunc certe erit in parentis, cum fuerit [2consors]2 non imperi €sed doloris mei. @@Quapropter, patres conscripti, quoniam in rem publicam €sum pariter cum re publica restitutus, non modo in ea de-€fendenda nihil minuam de libertate mea pristina, sed etiam €adaugebo. Etenim si eam tum defendebam cum mihi aliquid €illa debebat, quid nunc me facere oportet cum ego illi pluri-€mum debeo? Nam quid est quod animum meum frangere aut €debilitare possit, cuius ipsam calamitatem non modo nullius €delicti, sed etiam divinorum in rem publicam beneficiorum €testem esse videatis? Nam importata est quia defenderam €civitatem, et mea voluntate suscepta est, ne a me defensa €res publica per eundem me extremum in discrimen vocare-tur. Pro me non ut pro P. Popilio, nobilissimo homine, €adulescentes filii, non propinquorum multitudo populum €Romanum est deprecata, non ut pro Q. Metello, summo et €clarissimo viro, spectata iam adulescentia filius, non L. et @1 €C. Metelli, consulares, non eorum liberi, non Q. Metellus €Nepos, qui tum consulatum petebat, non Luculli, Servilii, €Scipiones, Metellarum filii flentes ac sordidati populo Ro-€mano supplicaverunt; sed unus frater, qui in me pietate €filius, consiliis parens, amore, ut erat, frater inventus est, €squalore et lacrimis et cotidianis precibus desiderium mei €nominis renovari et rerum gestarum memoriam usurpari €coegit. Qui cum statuisset, nisi per vos me reciperasset, €eandem subire fortunam atque idem sibi domicilium et vitae €et mortis deposcere, tamen numquam nec magnitudinem €negoti nec solitudinem suam nec vim inimicorum ac tela pertimuit. Alter fuit propugnator mearum fortunarum et €defensor adsiduus, summa virtute et pietate, C. Piso gener, €qui minas inimicorum meorum, qui inimicitias adfinis mei, €propinqui sui, consulis, qui Pontum et Bithyniam quae-€stor prae mea salute neglexit. Nihil umquam senatus de €P. Popilio decrevit, numquam in hoc ordine de Q. Metello €mentio facta est: tribuniciis sunt illi rogationibus interfectis €inimicis denique restituti, cum alter eorum senatui paruisset, €alter vim caedemque fugisset. Nam C. quidem Marius, qui €hac hominum memoria tertius ante me consularis tempestate €civili expulsus est, non modo a senatu non est restitutus, €sed reditu suo senatum cunctum paene delevit. Nulla de €illis magistratuum consensio, nulla ad rem publicam defen-€dendam populi Romani convocatio, nullus Italiae motus, nulla decreta municipiorum et coloniarum exstiterunt. Qua re, €cum me vestra auctoritas arcessierit, populus Romanus vo-€carit, res publica implorarit, Italia cuncta paene suis umeris €reportarit, non committam, patres conscripti, ut, cum ea mihi €sint restituta quae in potestate mea non fuerunt, ea non ha-€beam quae ipse praestare possim, praesertim cum illa amissa €reciperarim, virtutem et fidem numquam amiserim. @1 ï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE DOMO SVA AD PONTIFICES €@@@@ORATIO}1 ‘@@Cum multa divinitus, pontifices, a maioribus nostris inventa €atque instituta sunt, tum nihil praeclarius quam quod eosdem €et religionibus deorum immortalium et summae rei publicae €praeesse voluerunt, ut amplissimi et clarissimi cives rem pu-€blicam bene gerendo religiones, religiones sapienter inter-€pretando rem publicam conservarent. Quod si ullo tempore €magna causa in sacerdotum populi Romani iudicio ac pote-€state versata est, haec profecto tanta est ut omnis rei publicae €dignitas, omnium civium salus, vita, libertas, arae, foci, di €penates, bona, fortunae, domicilia vestrae sapientiae, fidei, potestati commissa creditaque esse videantur. Vobis ho-€dierno die constituendum est utrum posthac amentis ac €perditos magistratus improborum ac sceleratorum civium €praesidio nudare, an etiam deorum immortalium religione €armare malitis. Nam si illa labes ac flamma rei publicae suum €illum pestiferum et funestum tribunatum, quem aequitate €humana tueri non potest, divina religione defenderit, aliae €caerimoniae nobis erunt, alii antistites deorum immortalium, €alii interpretes religionum requirendi; sin autem vestra au-€ctoritate sapientiaque, pontifices, ea quae furore improborum @1 €in re publica ab aliis oppressa, ab aliis deserta, ab aliis pro-€dita gesta sunt rescinduntur, erit causa cur consilium maio-€rum in amplissimis viris ad sacerdotia deligendis iure ac merito laudare possimus. Sed quoniam ille demens, si ea €quae per hos dies ego in senatu de re publica sensi vituperas-€set, aliquem se aditum ad auris vestras esse habiturum puta-€vit, omittam ordinem dicendi meum: respondebo hominis €furiosi non orationi, qua ille uti non potest, sed convicio, €cuius exercitationem cum intolerabili petulantia tum etiam €diuturna impunitate munivit. €@@Ac primum illud a te, homine vesano ac furioso, requiro, €quae te tanta poena tuorum scelerum flagitiorumque vexet ut €hos talis viros,_qui non solum consiliis suis sed etiam specie €ipsa dignitatem rei publicae sustinent,_quod ego in sententia €dicenda salutem civium cum honore Cn. Pompei coniun-€xerim mihi esse iratos, et aliud de summa religione hoc tem-pore sensuros ac me absente senserint arbitrere? 'Fuisti,' €inquit, 'tum apud pontifices superior, sed iam, quoniam te €ad populum contulisti, sis inferior necesse est.' Itane vero? €quod in imperita multitudine est vitiosissimum, varietas et €inconstantia et crebra tamquam tempestatum sic sententia-€rum commutatio, hoc tu ad hos transferas, quos ab incon-€stantia gravitas, a libidinosa sententia certum et definitum €ius religionum, vetustas exemplorum, auctoritas litterarum €monumentorumque deterret? 'Tune es ille,' inquit, 'quo €senatus carere non potuit, quem boni luxerunt, quem res €publica desideravit, quo restituto senatus auctoritatem resti-€tutam putabamus quam primum adveniens prodidisti?' €Nondum de mea sententia dico: impudentiae primum re- @1 spondebo tuae. Hunc igitur, funesta rei publicae pestis, €hunc tu civem ferro et armis et exercitus terrore et con-€sulum scelere et audacissimorum hominum minis, servorum €dilectu, obsessione templorum, occupatione fori, oppressione €curiae domo et patria, ne cum improbis boni ferro dimica-€rent, cedere coegisti, quem a senatu, quem a bonis omnibus, €quem a cuncta Italia desideratum, arcessitum, revocatum €conservandae rei publicae causa confiteris? 'At enim in €senatum venire in Capitolium turbulento illo die non de-buisti.' Ego vero neque veni et domo me tenui quam diu €turbulentum tempus fuit, cum servos tuos, a te iam pridem €ad bonorum caedem paratos, cum illa tua consceleratorum €ac perditorum manu armatos in Capitolium tecum venisse €constabat; quod cum mihi nuntiaretur, scito me domi man-€sisse et tibi et gladiatoribus tuis instaurandae caedis potesta-€tem non fecisse. Postea quam mihi nuntiatum est populum €Romanum in Capitolium propter metum atque inopiam rei €frumentariae convenisse, ministros autem scelerum tuorum €perterritos partim amissis gladiis, partim ereptis diffugisse, €veni non solum sine ullis copiis ac manu, verum etiam cum paucis amicis. An ego, cum P. Lentulus consul optime de €me ac de re publica meritus, cum Q. Metellus, qui cum €meus inimicus esset, frater tuus, et dissensioni nostrae et €precibus tuis salutem ac dignitatem meam praetulisset, me €arcesserent in senatum, cum tanta multitudo civium tam €recenti officio suo me ad referendam gratiam nominatim €vocaret, non venirem, cum praesertim te iam illinc cum tua €fugitivorum manu discessisse constaret? Hic tu me etiam, €custodem defensoremque Capitoli templorumque omnium, €'hostem Capitolinum' appellare ausus es, quod, cum in Capi-€tolio senatum duo consules haberent, eo venerim? Vtrum @1 €est tempus aliquod quo in senatum venisse turpe sit, an ea €res erat illa de qua agebatur ut rem ipsam repudiare et eos qui agebant condemnare deberem? Primum dico senatoris €esse boni semper in senatum venire, nec cum his sentio qui €statuunt minus bonis temporibus in senatum ipsum non €venire, non intellegentes hanc suam nimiam perseverantiam €vehementer iis quorum animum offendere voluerint et gra-€tam et iucundam fuisse. At enim non nulli propter timorem, þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜ˆ‡quod se in senatu tuto non esse arbitrabantur, discesserunt. €Non reprehendo, nec quaero fueritne aliquid pertimescen-€dum: puto suo quemque arbitratu timere oportere. Cur €ego non timuerim quaeris? quia te illinc abisse constabat. €Cur, cum viri boni non nulli putarint tuto se in senatu esse €non posse, ego non idem senserim? Cur, cum ego me €existimassem tuto omnino in civitate esse non posse, illi €remanserunt? An aliis licet, et recte licet, in meo metu €sibi nihil timere: mihi uni necesse erit et meam et aliorum €vicem pertimescere? @@An quia non condemnavi sententia mea duo consules, €sum reprehendendus? Eos igitur ego potissimum damnare €debui quorum lege perfectum est ne ego, indemnatus atque €optime de re publica meritus, damnatorum poenam susti-€nerem? Quorum etiam delicta propter eorum egregiam in €me conservando voluntatem non modo me sed omnis bonos €ferre oporteret, eorum optimum consilium ego potissimum @1 €per eos in meam pristinam dignitatem restitutus meo con-€silio repudiarem? At quam sententiam dixi? Primum eam €quam populi sermo in animis nostris iam ante defixerat, €deinde eam quae erat superioribus diebus agitata in senatu, €denique eam quam senatus frequens tum cum mihi est ad-€sensus secutus est: ut neque adlata sit a me res inopinata €ac recens, nec, si quod in sententia vitium est, maius sit eius qui dixerit quam omnium qui probarint. At enim €liberum senatus iudicium propter metum non fuit. Si ti-€muisse eos facis qui discesserunt, concede non timuisse eos €qui remanserunt; sin autem sine iis qui tum afuerunt nihil €decerni libere potuit, cum omnes adessent, coeptum est re-€ferri de inducendo senatus consulto; ab universo senatu €reclamatum est. Sed quaero in ipsa sententia, quoniam €princeps ego sum eius atque auctor, quid reprendatur. Vtrum €causa novi consili capiendi non fuit, an meae partes in ea €causa non praecipuae fuerunt, an alio potius confugiendum €fuit nobis? Quae causa maior quam fames esse potuit, €quam seditio, quam consilia tua tuorumque, qui facultate €oblata ad imperitorum animos incitandos renovaturum te €tua illis funesta latrocinia ob annonae causam putasti? Frumentum provinciae frumentariae partim non habe-€bant, partim in alias terras, credo, propter avaritiam ven-€ditorum miserant, partim, quo gratius esset tum cum in €ipsa fame subvenissent, custodiis suis clausum continebant, €ut subito novum mitterent. Res erat non in opinione dubia, €sed in praesenti atque ante oculos proposito periculo, neque @1 €id coniectura prospiciebamus, sed iam experti videbamus. €Nam cum ingravesceret annona, ut iam plane inopia ac €fames non caritas timeretur, concursus est ad templum Con-€cordiae factus, senatum illuc vocante Metello consule. Qui €si verus fuit ex dolore hominum et fame, certe consules €causam suscipere, certe senatus aliquid consili capere po-€tuit; sin causa fuit annona, seditionis quidem instimulator €et concitator tu fuisti, nonne id agendum nobis omnibus fuit ut materiem subtraheremus furori tuo? Quid? si utrum-€que fuit, ut et fames stimularet homines et tu in hoc ulcere €tamquam inguen exsisteres, nonne fuit eo maior adhibenda €medicina quae et illud nativum et hoc inlatum malum €sanare posset? Erat igitur et praesens caritas et futura €fames; non est satis; facta lapidatio est. Si ex dolore €plebei nullo incitante, magnum malum; si P. Clodi impulsu, €usitatum hominis facinerosi scelus; si utrumque, ut et res €esset ea quae sua sponte multitudinis animos incitaret, et €parati atque armati seditionis duces, videturne ipsa res pu-€blica et consulis auxilium implorasse et senatus fidem? At-€quin utrumque fuisse perspicuum est; difficultatem annonae €summamque inopiam rei frumentariae, ut homines non iam €diuturnam caritatem, sed ut famem plane timerent, nemo €negat: hanc istum oti et pacis hostem causam arrepturum €fuisse ad incendia caedis rapinas nolo, pontifices, suspice-mini, nisi videritis. Qui sunt homines a Q. Metello, fratre €tuo, consule in senatu palam nominati, a quibus ille se lapi-€dibus adpetitum, etiam percussum esse dixit? L. Sergium €et M. Lollium nominavit. Quis est iste Lollius? qui sine €ferro ne nunc quidem tecum est, qui te tribuno plebis, €nihil de me dicam, sed qui Cn. Pompeium interficiendum @1 €depoposcit. Quis est Sergius? armiger Catilinae, stipator €tui corporis, signifer seditionis, concitator tabernariorum, €damnatus iniuriarum, percussor, lapidator, fori depopulator, €obsessor curiae. His atque eius modi ducibus cum tu in €annonae caritate in consules, in senatum, in bona fortunas-€que locupletium per causam inopum atque imperitorum €repentinos impetus comparares, cum tibi salus esse in otio €nulla posset, cum desperatis ducibus decuriatos ac descriptos €haberes exercitus perditorum, nonne providendum senatui €fuit ne in hanc tantam materiem seditionis ista funesta fax €adhaeresceret? @@Fuit igitur causa capiendi novi consili: videte nunc fue-€rintne partes meae paene praecipuae. Quem tum Sergius €ille tuus, quem Lollius, quem ceterae pestes in lapidatione €illa nominabant? quem annonam praestare oportere dice-€bant? nonne me? Quid? operarum illa concursatio no-€cturna non a te ipso instituta me frumentum flagitabat? €quasi vero ego aut rei frumentariae praefuissem, aut com-€pressum aliquod frumentum tenerem, aut in isto genere €omnino quicquam aut curatione aut potestate valuissem. €Sed homo ad caedem imminens meum nomen operis edi-€derat, imperitis iniecerat. Cum de mea dignitate in templo €Iovis Optimi Maximi senatus frequentissimus uno isto dis-€sentiente decrevisset, subito illo ipso die carissimam anno-nam necopinata vilitas consecuta est. Erant qui deos €immortalis_id quod ego sentio_numine suo reditum meum €dicerent comprobasse; non nulli autem illam rem ad illam €rationem coniecturamque revocabant, qui, quod in meo re-€ditu spes oti et concordiae sita videbatur, in discessu autem €cotidianus seditionis timor, iam paene belli depulso metu @1 €commutatam annonam esse dicebant; quae quia rursus in €meo reditu facta erat durior, a me, cuius adventu fore vili-€tatem boni viri dictitabant, annona flagitabatur. Ego deni-€que non solum ab operis tuis impulsu tuo nominabar, sed €etiam, depulsis ac dissipatis tuis copiis, a populo Romano €universo, qui tum in Capitolium convenerat, cum illo die minus valerem, in senatum nominatim vocabar. Veni ex-€spectatus; multis iam sententiis dictis rogatus sum senten-€tiam; dixi rei publicae saluberrimam, mihi necessariam. €Petebatur a me frumenti copia, annonae vilitas: possem €aliquid in ea re necne ratio non habebatur. Flagitabar bo-€norum expostulatione: improborum convicia sustinere non €poteram. Delegavi amico locupletiori, non quo illi ita de €me merito onus illud imponerem_succubuissem enim potius €ipse_sed quia videbam id quod omnes, quod nos de Cn. €Pompeio polliceremur, id illum fide consilio virtute auctori-tate felicitate denique sua facillime perfecturum. Itaque €sive hunc di immortales fructum mei reditus populo Ro-€mano tribuunt, ut, quem ad modum discessu meo frugum €inopia, fames, vastitas, caedes, incendia, rapinae, scelerum €impunitas, fuga, formido, discordia fuisset, sic reditu ubertas €agrorum, frugum copia, spes oti, tranquillitas animorum, €iudicia, leges, concordia populi, senatus auctoritas mecum €simul reducta videantur, sive egomet aliquid adventu meo, €consilio, auctoritate, diligentia pro tanto beneficio populi €Romani praestare debui: praesto, promitto, spondeo,_nihil €dico amplius, hoc quod satis est huic tempori dico,_rem €publicam annonae nomine in id discrimen quo vocabatur non esse venturam. Num igitur in hoc officio, quod fuit €praecipue meum, sententia mea reprehenditur? Rem maxi- @1 €mam fuisse summi[2que]2 periculi, non solum a fame, sed etiam €a caede incendiis vastitate, nemo negat, cum ad causam €caritatis accederet iste speculator communium miseriarum, €qui semper ex rei publicae malis sceleris sui faces inflam-€maret. Negat oportuisse quicquam uni extra ordinem de-€cerni. Non iam tibi sic respondebo ut ceteris, Cn. Pompeio €plurima, periculosissima, maxima mari terraque bella extra þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜’ˆŠordinem esse commissa: quarum rerum si quem paeniteat, eum victoriae populi Romani paenitere. Non ita tecum €ago; cum his haec a me haberi oratio potest qui ita dispu-€tant, se, si qua res ad unum deferenda sit, ad Cn. Pompeium €delaturos potissimum; sed se extra ordinem nihil cuiquam €dare; cum Pompeio datum sit, id se pro dignitate hominis €ornare et tueri solere. Horum ego sententiam ne laudem €impedior Cn. Pompei triumphis, quibus ille, cum esset extra €ordinem ad patriam defendendam vocatus, auxit nomen €populi Romani imperiumque honestavit: constantiam probo, €qua mihi quoque utendum fuit, quo ille auctore extra ordi-nem bellum cum Mithridate Tigraneque gessit. Sed cum €illis possum tamen aliquid disputare: tua vero quae tanta €impudentia est ut audeas dicere extra ordinem dari nihil €cuiquam oportere? qui cum lege nefaria Ptolomaeum, re-€gem Cypri, fratrem regis Alexandrini, eodem iure regnantem €causa incognita publicasses, populumque Romanum scelere €obligasses, cum in eius regnum bona fortunas patrocinium €huius imperi inmisisses, cuius cum patre avo maioribus so-€cietas nobis et amicitia fuisset, huius pecuniae deportandae @1 €et, si ius suum defenderet, bello gerendo M. Catonem prae-fecisti. Dices: Quem virum! sanctissimum, prudentissi-€mum, fortissimum, amicissimum rei publicae, virtute, con-€silio, ratione vitae mirabili ad laudem et prope singulari! €Sed quid ad te, qui negas esse verum quemquam ulli rei €publicae extra ordinem praefici? Atque in hoc solum in-€constantiam redarguo tuam: quem tu in ea re non pro €illius dignitate produceres, sed pro tuo scelere subdu-€ceres, quem tuis Sergiis, Lolliis, Titiis ceterisque cae-€dis et incendiorum ducibus obieceras, quem carnificem €civium, quem indemnatorum necis principem, quem €crudelitatis auctorem fuisse dixeras, ad hunc honorem et €imperium extra ordinem nominatim rogatione tua detu-€listi. Et tanta fuisti intemperantia ut illius tui sceleris ra-tionem occultare non posses: litteras in contione recitasti €quas tibi a C. Caesare missas diceres '&7Caesar Pvlchro&,' €cum etiam es argumentatus amoris esse hoc signum, [2quod]2 €cognominibus tantum uteretur neque adscriberet '&7pro con-€&7svle&' aut '&7tribvno plebi&'; dein gratulari tibi quod €M. Catonem [2a]2 tribunatu tuo removisses, et quod ei dicendi €in posterum de extraordinariis potestatibus libertatem ade-€misses. Quas aut numquam tibi ille litteras misit, aut, si €misit, in contione recitari noluit. At, sive ille misit sive tu €finxisti, certe consilium tuum de Catonis honore illarum @1 litterarum recitatione patefactum est. Sed omitto Catonem, €cuius eximia virtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit €fides et continentia tegere videretur improbitatem et legis €et actionis tuae: quid? homini post homines natos turpis-€simo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam €fertilemque Syriam, quis bellum [2cum]2 pacatissimis gentibus, €quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam ex €visceribus aerari, quis imperium infinitum dedit? Cui qui-€dem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam €ad praetorem item extra ordinem transtulisti: Gabinio pre-€tio amplificato Syriam nominatim dedisti. Quid? homini €taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium scelerum libi-€dinumque maculis notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatim €populos liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege €generi ipsius liberatos, vinctos et constrictos tradidisti? €Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque provin-€ciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es? Itane vero? tu provincias consularis, €quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non €modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quo-€tannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia €per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte €nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus: €nos, quod nominatim rei maximae paene iam desperatae €summum virum saepe ad extrema rei publicae discrimina €delectum praefecimus, a te reprehendemur? Quid tandem? €si quae tum in illis rei publicae tenebris caecisque nubibus €et procellis, cum senatum a gubernaculis deiecisses, populum €e navi exturbasses, ipse archipirata cum grege praedonum €impurissimo plenissimis velis navigares_si quae tum pro- @1 €mulgasti constituisti promisisti vendidisti perferre potuisses, €ecqui locus orbi terrarum vacuus extraordinariis fascibus €atque imperio Clodiano fuisset? @@Sed excitatus aliquando Cn. Pompei_dicam ipso au-€diente quod sensi et sentio, quoquo animo auditurus est_ €excitatus, inquam, aliquando Cn. Pompei nimium diu re-€conditus et penitus abstrusus animi dolor subvenit subito rei €publicae, civitatemque fractam malis, imminutam ac debili-€tatam, abiectam metu ad aliquam spem libertatis et pristinae €dignitatis erexit. Hic vir extra ordinem rei frumentariae €praeficiendus non fuit? Scilicet tu helluoni spurcatissimo, €praegustatori libidinum tuarum, homini egentissimo et faci-€nerosissimo, Sex. Clodio, socio tui sanguinis, qui sua lingua €etiam sororem tuam a te abalienavit, omne frumentum pri-€vatum et publicum, omnis provincias frumentarias, omnis €mancipes, omnis horreorum clavis lege tua tradidisti; qua €ex lege primum caritas nata est, deinde inopia. Impendebat €fames, incendia, caedes, direptio: imminebat tuus furor om-nium fortunis et bonis. Queritur etiam importuna pestis ex €ore impurissimo Sex. Clodi rem frumentariam esse ereptam, €summisque in periculis eius viri auxilium implorasse rem €publicam a quo saepe se et servatam et amplificatam esse €meminisset! Extra ordinem ferri nihil placet Clodio. Quid? €de me quod tulisse te dicis, patricida, fratricida, sororicida, €nonne extra ordinem tulisti? An de peste civis, quem ad €modum omnes iam di atque homines iudicarunt, conserva-€toris rei publicae, quem ad modum autem tute ipse con-€fiteris, non modo indemnati sed ne accusati quidem, licuit €tibi ferre non legem sed nefarium privilegium, lugente @1 €senatu, maerentibus bonis omnibus, totius Italiae precibus €repudiatis, oppressa captaque re publica: mihi populo Ro-€mano implorante, senatu poscente, temporibus rei publi-€cae flagitantibus, non licuit de salute populi Romani sen-tentiam dicere? Qua quidem in sententia si Cn. Pompei €dignitas aucta est coniuncta cum utilitate communi, certe €laudandus essem si eius dignitati suffragatus viderer qui €meae saluti opem et auxilium tulisset. Desinant, desinant €homines isdem machinis sperare me restitutum posse labe-€factari quibus antea stantem perculerunt. Quod enim par €amicitiae consularis fuit umquam in hac civitate coniunctius €quam fuimus inter nos ego et Cn. Pompeius? quis apud €populum Romanum de illius dignitate inlustrius, quis [2in]2 €senatu saepius dixit? qui tantus fuit labor, quae simultas, €quae contentio, quam ego non pro illius dignitate susce-€perim? qui ab illo in me honos, quae praedicatio de mea €laude, quae remuneratio benivolentiae praetermissa est? Hanc nostram coniunctionem, hanc conspirationem in re €publica bene gerenda, hanc iucundissimam vitae atque offi-€ciorum omnium societatem certi homines fictis sermoni-€bus et falsis criminibus diremerunt, cum idem illum ut me €metueret, me caveret, monerent, idem apud me mihi illum €uni esse inimicissimum dicerent, ut neque ego ab illo quae €mihi petenda essent satis audaciter petere possem, neque €ille, tot suspicionibus certorum hominum et scelere ex-€ulceratus, quae meum tempus postularet satis prolixe mihi polliceretur. Data merces est erroris mei magna, pontifices, €ut me non solum pigeat stultitiae meae sed etiam pudeat, €qui, cum me non repentinum aliquod tempus meum, sed €veteres multo ante suscepti et provisi labores cum viro fortis-€simo et clarissimo coniunxissent, sim passus a tali amicitia @1 €distrahi [2me]2, neque intellexerim quibus aut ut apertis inimicis €obsisterem aut ut insidiosis amicis non crederem. Proinde €desinant aliquando me isdem inflare verbis: 'Quid sibi iste €vult? nescit quantum auctoritate valeat, quas res gesserit, €qua dignitate sit restitutus? Cur ornat eum a quo desertus þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜žest?' Ego vero neque me tum desertum puto sed paene €deditum, nec quae sint in illa rei publicae flamma gesta €contra me, neque quo modo, neque per quos, patefaciundum €mihi esse arbitror. Si utile rei publicae fuit haurire me €unum pro omnibus illam indignissimam calamitatem, etiam €hoc utile est, quorum id scelere conflatum sit, me occultare €et tacere. Illud vero est hominis ingrati tacere, itaque €libentissime praedicabo Cn. Pompeium studio et auctoritate €aeque [2atque]2 unum quemque vestrum, opibus, contentione, €precibus, periculis denique praecipue pro salute mea la-€borasse. Hic tuis, P. Lentule, cum tu nihil aliud dies et €noctes nisi de salute mea cogitares, consiliis omnibus inter-€fuit; hic tibi gravissimus auctor ad instituendam, fidelis-€simus socius ad comparandam, fortissimus adiutor ad rem €perficiendam fuit; hic municipia coloniasque adiit; hic Ita-€liae totius auxilium cupientis imploravit, hic in senatu prin-€ceps sententiae fuit; idemque cum [2sententiam]2 dixisset, tum etiam pro salute mea populum Romanum obsecravit. Qua re €istam orationem qua es usus omittas licet, post illam sen-€tentiam quam dixeram de annona pontificum animos esse €mutatos; proinde quasi isti aut de Cn. Pompeio aliter €atque ego existimo sentiant, aut quid mihi pro exspectatione €populi Romani, pro Cn. Pompei meritis erga me, pro ra-€tione mei temporis faciendum fuerit ignorent, aut etiam, si €cuius forte pontificis animum, quod certo scio aliter esse, @1 €mea sententia offendit, alio modo sit constituturus aut de €religione pontifex aut de re publica civis quam eum aut €caerimoniarum ius aut civitatis salus coegerit. @@Intellego, pontifices, me plura extra causam dixisse quam €aut opinio tulerit aut voluntas mea; sed cum me purgatum €vobis esse cuperem, tum etiam vestra in me attente audiendo €benignitas provexit orationem meam. Sed hoc compensabo €brevitate eius orationis quae pertinet ad ipsam causam cogni-€tionemque vestram; quae cum sit in ius religionis et in ius €rei publicae distributa, religionis partem, quae multo est verbosior, praetermittam, de iure rei publicae dicam. Quid €est enim aut tam adrogans quam de religione, de rebus €divinis, caerimoniis, sacris pontificum conlegium docere €conari, aut tam stultum quam, si quis quid in vestris libris €invenerit, id narrare vobis, aut tam curiosum quam ea scire €velle de quibus maiores nostri vos solos et consuli et scire €voluerunt? Nego potuisse iure publico, legibus iis quibus €haec civitas utitur, quemquam civem ulla eius modi calami-€tate adfici sine iudicio: hoc iuris in hac civitate etiam tum €cum reges essent dico fuisse, hoc nobis esse a maioribus €traditum, hoc esse denique proprium liberae civitatis, ut nihil €de capite civis aut de bonis sine iudicio senatus aut populi €aut eorum qui de quaque re constituti iudices sint detrahi possit. Videsne me non radicitus evellere omnis actiones €tuas neque illud agere, quod apertum est, te omnino nihil €gessisse iure, non fuisse tribunum plebis, hodie esse patri-€cium? Dico apud pontifices, augures adsunt: versor in €medio iure publico. €@@Quod est, pontifices, ius adoptionis? Nempe ut is adoptet @1 €qui neque procreare iam liberos possit, et cum potuerit sit €expertus. Quae deinde causa cuique sit adoptionis, quae €ratio generum ac dignitatis, quae sacrorum, quaeri a ponti-€ficum conlegio solet. Quid est horum in ista adoptione €quaesitum? Adoptat annos viginti natus, etiam minor, sena-€torem. Liberorumne causa? At procreare potest; habet €uxorem, suscipiet ex ea liberos; exheredabit igitur pater filium. Quid? sacra Clodiae gentis cur intereunt, quod in €te est? quae omnis notio pontificum, cum adoptarere, esse €debuit: nisi forte ex te ita quaesitum est, num perturbare rem €publicam seditionibus velles et ob eam causam adoptari, €non ut eius filius esses, sed ut tribunus plebis fieres et €funditus everteres civitatem. Respondisti, credo, te ita velle. €Pontificibus bona causa visa est: adprobaverunt. Non aetas €eius qui adoptabat est quaesita, ut in Cn. Aufidio, M. Pupio, €quorum uterque nostra memoria summa senectute alter €Oresten, alter Pisonem adoptavit, quas adoptiones sicut alias €innumerabilis hereditates nominis pecuniae sacrorum secutae €sunt. Tu neque Fonteius es, qui esse debebas, neque patris €heres, neque amissis sacris paternis in haec adoptiva venisti. €Ita perturbatis sacris, contaminatis gentibus, et quam de-€seruisti et quam polluisti, iure Quiritium legitimo tutelarum €et hereditatium relicto, factus es eius filius contra fas cuius per aetatem pater esse potuisti. Dico apud pontifices: nego €istam adoptionem pontificio iure esse factam: primum quod €eae vestrae sunt aetates ut is qui te adoptavit vel fili tibi €loco per aetatem esse potuerit, vel eo quo fuit: deinde quod €causa quaeri solet adoptandi, ut et is adoptet qui quod na-€tura iam adsequi non potest legitimo et pontificio iure quae- @1 €rat, et ita adoptet ut ne quid aut de dignitate generum aut €de sacrorum religione minuatur: illud in primis, ne qua €calumnia, ne qua fraus, ne qui dolus adhibeatur: ut haec €simulata adoptio fili quam maxime veritatem illam suscipien-dorum liberorum imitata esse videatur. Quae maior calumnia €est quam venire imberbum adulescentulum, bene valentem €ac maritum, dicere filium senatorem populi Romani sibi €velle adoptare; id autem scire et videre omnis, non ut ille €filius instituatur, sed ut e patriciis exeat [2et]2 tribunus plebis €fieri possit, idcirco adoptari? neque id obscure; nam adopta-€tum emancipari statim, ne sit eius filius qui adoptarit. Cur €ergo adoptabat? Probate genus adoptionis: iam omnium €sacra interierint, quorum custodes vos esse debetis, iam €patricius nemo relinquetur. Cur enim quisquam vellet tri-€bunum plebis se fieri non licere, angustiorem sibi esse peti-€tionem consulatus, in sacerdotium cum possit venire, quia €patricio non sit is locus, non venire? Vt cuique aliquid €acciderit qua re commodius sit esse plebeium, simili ratione adoptabitur. Ita populus Romanus brevi tempore neque €regem sacrorum neque flamines nec Salios habebit, nec ex €parte dimidia reliquos sacerdotes neque auctores centuria-€torum et curiatorum comitiorum, auspiciaque populi Romani, €si magistratus patricii creati non sint, intereant necesse est, €cum interrex nullus sit, quod et ipsum patricium esse et €a patriciis prodi necesse est. Dixi apud pontifices istam €adoptionem nullo decreto huius conlegi probatam, contra €omne pontificum ius factam, pro nihilo esse habendam; €qua sublata intellegis totum tribunatum tuum concidisse. @@Venio ad augures, quorum ego libros, si qui sunt reconditi, @1 €non scrutor; non sum in exquirendo iure augurum curiosus; €haec quae una cum populo didici, quae saepe in contionibus €responsa sunt, novi. Negant fas esse agi cum populo cum €de caelo servatum sit. Quo die de te lex curiata lata €esse dicatur, audes negare de caelo esse servatum? Adest €praesens vir singulari virtute, constantia, gravitate praeditus, €M. Bibulus: hunc consulem illo ipso die contendo servasse €de caelo. 'Infirmas igitur tu acta C. Caesaris, viri fortis-€simi?' Minime; neque enim mea iam quicquam interest, €exceptis iis telis quae ex illius actionibus in meum corpus inmissa sunt. Sed haec de auspiciis, quae ego nunc per-€breviter attingo, acta sunt a te. Tu tuo praecipitante iam et €debilitato tribunatu auspiciorum patronus subito exstitisti; €tu M. Bibulum in contionem, tu augures produxisti; tibi €interroganti augures responderunt, cum de caelo servatum €sit, cum populo agi non posse; tibi M. Bibulus quaerenti se €de caelo servasse respondit, idemque in contione dixit, ab €Appio tuo fratre productus, te omnino, quod contra auspicia €adoptatus esses, tribunum non fuisse. Tua denique omnis €actio posterioribus mensibus fuit, omnia quae C. Caesar €egisset, quod contra auspicia essent acta, per senatum €rescindi oportere; quod si fieret, dicebas te tuis umeris €me custodem urbis in urbem relaturum. Videte hominis €amentiam * * * per suum tribunatum Caesaris actis inligatus teneretur. Si et sacrorum iure pontifices et auspiciorum €religione augures totum evertunt tribunatum tuum, quid þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜©ƒquaeris amplius? an etiam apertius aliquod ius populi atque €legum? Hora fortasse sexta diei questus sum in iudicio, €cum C. Antonium, conlegam meum, defenderem, quaedam @1 €de re publica, quae mihi visa sunt ad illius miseri causam €pertinere. Haec homines improbi ad quosdam viros fortis €longe aliter atque a me dicta erant detulerunt. Hora nona €illo ipso die tu es adoptatus. Si quod in ceteris legibus €trinum nundinum esse oportet, id in adoptione satis est €trium esse horarum, nihil reprehendo; sin eadem observanda €sunt, iudicavit senatus M. Drusi legibus, quae contra legem Caeciliam et Didiam latae essent, populum non teneri. Iam €intellegis omni genere iuris, quod in sacris, quod in auspiciis, €quod in legibus sit, te tribunum plebis non fuisse. At ego €hoc totum non sine causa relinquo. Video enim quosdam €clarissimos viros, principes civitatis, aliquot locis iudicasse te €cum plebe iure agere potuisse; qui etiam de me ipso, cum €tua rogatione funere elatam rem publicam esse dicerent, €tamen id funus, etsi miserum atque acerbum fuisset, iure €indictum esse dicebant; quod de me civi ita de re publica €merito tulisses, funus te indixisse rei publicae, quod salvis €auspiciis tulisses, iure egisse dicebant. Qua re licebit, ut €opinor, nobis eas actiones non infirmare, quibus illi actioni-€bus constitutum tribunatum tuum comprobaverunt. @@Fueris sane tribunus plebis tam iure legeque, quam fuit €hic ipse [2P. Ser]2vilius, vir omnibus rebus clarissimus atque €amplissimus: quo iure, quo more, quo exemplo legem €nominatim de capite civis indemnati tulisti? Vetant leges €sacratae, vetant &7xii& tabulae leges privatis hominibus inrogari; @1 €id est enim privilegium. Nemo umquam tulit; nihil est €crudelius, nihil perniciosius, nihil quod minus haec civitas €ferre possit. Proscriptionis miserrimum nomen illud et €omnis acerbitas Sullani temporis quid habet quod maxime €sit insigne ad memoriam crudelitatis? opinor, poenam in civis Romanos nominatim sine iudicio constitutam. Hanc €vos igitur, pontifices, iudicio atque auctoritate vestra tri-€buno plebis potestatem dabitis, ut proscribere possit quos €velit? Quaero enim quid sit aliud [2nisi]2 proscribere &7Velitis €&7ivbeatis vt M. Tvllivs in civitate ne sit bonaqve eivs €&7vt mea sint&: ita enim re, etsi aliis verbis, tulit. Hoc plebei €scitum est? haec lex, haec rogatio est? hoc vos pati potestis, €hoc ferre civitas, ut singuli cives singulis versiculis e civi-€tate tollantur? Equidem iam perfunctus sum; nullam vim, €nullum impetum metuo; explevi animos invidorum, placavi €odia improborum, saturavi etiam perfidiam et scelus prodi-€torum; denique de mea causa, quae videbatur perditis civi-€bus ad invidiam esse proposita, iam omnes urbes, omnes ordines, omnes di atque homines iudicaverunt. Vobismet €ipsis, pontifices, et vestris liberis ceterisque civibus pro ve-€stra auctoritate et sapientia consulere debetis. Nam cum €tam moderata iudicia populi sint a maioribus constituta, €primum ut ne poena capitis cum pecunia coniungatur, deinde €ne improdicta die quis accusetur, ut ter ante magistratus €accuset intermissa die quam multam inroget aut iudicet, €quarta sit accusatio trinum nundinum prodicta die, quo die €iudicium sit futurum, tum multa etiam ad placandum atque €ad misericordiam reis concessa sunt, deinde exorabilis popu-€lus, facilis suffragatio pro salute, denique etiam, si qua res @1 €illum diem aut auspiciis aut excusatione sustulit, tota causa €iudiciumque sublatum est: haec cum ita sint in iure, ubi €crimen est, ubi accusator, ubi testes, quid indignius quam, €qui neque adesse sit iussus neque citatus neque accusatus, €de eius capite, liberis, fortunis omnibus conductos et sicarios €et egentis et perditos suffragium ferre et eam legem putari? Ac si hoc de me potuit, quem honos, quem dignitas, quem €causa, quem res publica tuebatur, cuius denique pecunia non €expetebatur, cui nihil oberat praeter conversionem status et €inclinationem communium temporum, quid tandem futurum €est iis quorum vita remota ab honore populari et ab hac €inlustri gratia est, pecuniae autem tantae sunt ut eas nimium multi egentes sumptuosi nobiles concupiscant? Date hanc €tribuno plebis licentiam, et intuemini paulisper animis iu-€ventutem et eos maxime qui inminere iam cupiditate €videntur in tribuniciam potestatem: conlegia medius fidius €tribunorum plebis tota reperientur, hoc iure firmato, quae €coeant de hominum locupletissimorum bonis, praeda prae-€sertim populari et spe largitionis oblata. €@@At quid tulit legum scriptor peritus et callidus? &7Velitis €&7ivbeatis vt M. Tvllio aqva et igni interdicatvr?& €Crudele, nefarium, ne in sceleratissimo quidem civi sine iu-€dicio ferundum! Non tulit &7vt interdicatvr&. Quid ergo? €&7vt interdictvm sit.& O caenum, o portentum, o scelus! €hanc tibi legem Clodius scripsit spurciorem lingua sua, ut €interdictum sit cui non sit interdictum? Sexte noster, bona €venia, quoniam iam dialecticus [2es]2 et haec quoque liguris, €quod factum non est, ut sit factum, ferri ad populum aut verbis ullis sanciri aut suffragiis confirmari potest? Hoc tu @1 €scriptore, hoc consiliario, hoc ministro omnium non bipedum €solum sed etiam quadrupedum impurissimo, rem publicam €perdidisti; neque tu eras tam excors tamque demens ut €nescires Clodium esse qui contra leges faceret, alios qui €leges scribere solerent; sed neque eorum neque ceterorum, €in quibus esset aliquid modestiae, cuiusquam tibi potestas €fuit; neque tu legum scriptoribus isdem potuisti uti quibus €ceteri, neque operum architectis, neque pontificem adhibere €quem velles, postremo ne in praedae quidem societate €mancipem aut praedem extra tuorum gladiatorum numerum €aut denique suffragi latorem in ista tua proscriptione quem-quam nisi furem ac sicarium reperire potuisti. Itaque cum tu €florens ac potens per medium forum scortum populare voli-€tares, amici illi tui te uno amico tecti et beati, qui se populo €commiserant, ita repellebantur ut etiam Palatinam tuam €perderent; qui in iudicium venerant, sive accusatores erant €sive rei, te deprecante damnabantur. Denique etiam ille €novicius Ligus, venalis adscriptor et subscriptor tuus, cum €M. Papiri, sui fratris, esset testamento et iudicio improbatus, €mortem eius se velle persequi dixit: nomen Sex. Properti €detulit: accusare alienae dominationis scelerisque socius propter calumniae metum non est ausus. De hac igitur lege €dicimus, quasi iure rogata videatur, cuius quam quisque €partem tetigit digito voce praeda suffragio, quocumque venit, €repudiatus convictusque discessit? €@@Quid si iis verbis scripta est ista proscriptio ut se ipsa €dissolvat? est enim: &7Qvod M. Tvllivs falsvm senatvs €&7consvltvm rettvlerit&. Si igitur rettulit falsum senatus con-€sultum, tum est rogatio: si non rettulit, nulla est. Satisne @1 €tibi videtur a senatu iudicatum me non modo non ementitum €esse auctoritatem eius ordinis, sed etiam unum post urbem €conditam diligentissime senatui paruisse? Quot modis doceo €legem istam, quam vocas, non esse legem? Quid? si etiam €pluribus de rebus uno sortitore tulisti, tamenne arbitraris id €quod M. Drusus in legibus suis plerisque, perbonus ille vir, €M. Scauro et L. Crasso consiliariis non obtinuerit, id te €posse, omnium facinorum et stuprorum hominem, Decumis et Clodiis auctoribus obtinere? Tulisti de me ne reciperer, €non ut exirem, quem tu ipse non poteras dicere non licere €esse Romae. Quid enim diceres? Damnatum? certe €non. Expulsum? qui licuit? Sed tamen ne id quidem est €scriptum, ut exirem; poena est, qui receperit, quam omnes €neglexerunt; eiectio nusquam est. Verum sit: quid? operum €publicorum exactio, quid? nominis inscriptio tibi num aliud €videtur esse ac meorum bonorum direptio? praeterquam €quod ne id quidem per legem Liciniam, ut ipse tibi cura-€tionem ferres, facere potuisti. Quid? hoc ipsum quod nunc €apud pontifices agis, te meam domum consecrasse, te monu-€mentum fecisse in meis aedibus, te signum dedicasse, eaque €te ex una rogatiuncula fecisse, unum et idem videtur esse atque id quod de me ipso nominatim tulisti? Tam hercule €est unum quam quod idem tu lege una tulisti, ut Cyprius þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜´ƒrex, cuius maiores huic populo socii atque amici semper €fuerunt, cum bonis omnibus sub praeconem subiceretur et €exsules Byzantium reducerentur. 'Eidem,' inquit, 'utraque €de re negotium dedi.' Quid? si eidem negotium dedisset €ut in Asia cistophorum flagitaret, inde iret in Hispaniam, €cum Romam decessisset, consulatum ei petere liceret, cum @1 €factus esset, provinciam Syriam obtineret,_quoniam de uno homine scriberet, una res esset? Quod si iam populus €Romanus de ista re consultus esset et non omnia per servos €latronesque gessisses, nonne fieri poterat ut populo de Cyprio €rege placeret, de exsulibus Byzantiis displiceret? Quae est, €quaeso, alia vis, quae sententia Caeciliae legis et Didiae nisi €haec, ne populo necesse sit in coniunctis rebus compluribus €aut id quod nolit accipere aut id quod velit repudiare? €@@Quid? si per vim tulisti, tamenne lex est? aut quicquam €iure gestum videri potest quod per vim gestum esse constet? €An, si in ipsa latione tua capta iam urbe lapides iacti, si €manus conlata non est, idcirco tu ad illam labem atque eluviem civitatis sine summa vi pervenire potuisti? Cum in €tribunali Aurelio conscribebas palam non modo liberos sed €etiam servos, ex omnibus vicis concitatos, vim tum videlicet €non parabas; cum edictis tuis tabernas claudi iubebas, €non vim imperitae multitudinis, sed hominum honestorum €modestiam prudentiamque quaerebas; cum arma in aedem €Castoris comportabas, nihil aliud nisi uti ne quid per vim €agi posset machinabare; cum vero gradus Castoris con-€vellisti ac removisti, tum, ut modeste tibi agere liceret, €homines audacis ab eius templi aditu atque ascensu reppu-€listi; cum eos qui [2in]2 conventu virorum bonorum verba de €salute mea fecerant adesse iussisti, eorumque advocationem €manibus ferro lapidibus discussisti, tum profecto ostendisti vim tibi maxime displicere. Verum haec furiosa vis vaesani €tribuni plebis facile superari frangique potuit virorum bono-€rum vel virtute vel multitudine. Quid? cum Gabinio Syria €dabatur, Macedonia Pisoni, utrique infinitum imperium, in-€gens pecunia, ut tibi omnia permitterent, te adiuvarent, tibi €manum, copias, tibi suos spectatos centuriones, tibi pecuniam, @1 €tibi familias compararent, te suis sceleratis contionibus sub-€levarent, senatus auctoritatem inriderent, equitibus Romanis €mortem proscriptionemque minitarentur, me terrerent minis, €mihi caedem et dimicationem denuntiarent, meam domum €refertam viris bonis per amicos suos complerent proscri-€ptionis metu, me frequentia nudarent virorum bonorum, me €praesidio spoliarent senatus, pro me non modo pugnare €amplissimum ordinem, sed etiam plorare et supplicare mutata veste prohiberent, ne tum quidem vis erat? Quid igitur ego €cessi, aut qui timor fuit? non dicam in me: fac me timi-€dum esse natura: quid? illa tot virorum fortissimorum €milia, quid? nostri equites Romani, quid? senatus, quid? €denique omnes boni, si nulla erat vis, cur me flentes potius €prosecuti sunt quam aut increpantes retinuerunt aut irati €reliquerunt? An hoc timebam, si mecum ageretur more in-stitutoque maiorum, ut possem praesens sustinere? Vtrum, €si dies dicta esset, iudicium mihi fuit pertimescendum an €sine iudicio privilegium? Iudiciumne? Causa tam turpis €scilicet, homo qui eam, si iam esset ignota, dicendo non €possem explicare. An quia causam probare non poteram? €cuius tanta bonitas est ut ea ipsa non modo se, sed etiam €me absentem per se probarit. An senatus, an ordines [2omnes]2, €an ii qui cuncta ex Italia ad me revocandum convolaverunt, €segniores me praesente ad me retinendum et conservandum €fuissent, in ea causa quam ipse iam parricida talem dicat €fuisse ut me ab omnibus ad meam pristinam dignitatem exspectatum atque revocatum queratur? An vero in iu-€dicio periculi nihil fuit: privilegium pertimui, ne, mihi €praesenti si multa inrogaretur, nemo intercederet? Tam €inops autem ego eram ab amicis aut tam nuda res pu- @1 €blica a magistratibus? Quid? si vocatae tribus essent, pro-€scriptionem non dicam in me, ita de sua salute merito, sed €omnino in ullo civi comprobavissent? An, si ego praesens €fuissem, veteres illae copiae coniuratorum tuique perditi €milites atque egentes et nova manus sceleratissimorum con-€sulum corpori meo pepercissent? qui cum eorum omnium €crudelitati scelerique cessissem, ne absens quidem luctu meo mentis eorum satiare potui. Quid enim vos uxor mea €misera violarat, quam vexavistis, raptavistis, omni crudelitate €lacerastis? quid mea filia, cuius fletus adsiduus sordesque €lugubres vobis erant iucundae, ceterorum omnium mentis €oculosque flectebant? quid parvus filius, quem, quam diu afui, €nemo nisi lacrimantem confectumque vidit: quid fecerat €quod eum totiens per insidias interficere voluistis? quid €frater meus? qui cum aliquanto post meum discessum ex €provincia venisset neque sibi vivendum nisi me restituto €putaret, cum eius maeror, squalor incredibilis et inauditus €omnibus mortalibus miserabilis videbatur, quotiens est ex vestro ferro ac manibus elapsus! Sed quid ego vestram €crudelitatem exprobro quam in ipsum me ac meos adhi-€buistis, qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus €meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio €bellum intulistis? Non enim te arbitror, cum post meum €discessum omnium locupletium fortunas, omnium pro-€vinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona spe atque €avaritia devorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate €esse caecatum: non existimo Campanum illum consulem €cum saltatore conlega, cum alteri totam Achaiam, Thessa-€liam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque bar-€bariam, bona civium Romanorum condonasses, alteri Syriam, €Babylonem, Persas, integerrimas pacatissimasque gentis, ad €diripiendum tradidisses, illos tam cupidos liminum meorum @1 et columnarum et valvarum fuisse. Neque porro illa manus €copiaeque Catilinae caementis ac testis tectorum meorum €se famem suam expleturas putaverunt; sed ut hostium €urbes, nec omnium hostium, verum eorum quibuscum €acerbum bellum internecivumque suscepimus, non praeda €adducti sed odio solemus exscindere, quod, in quos propter €eorum crudelitatem inflammatae mentes nostrae fuerunt, €cum horum etiam tectis et sedibus residere aliquod bellum €semper videtur * * * @@Nihil erat latum de me; non adesse eram iussus, non €citatus afueram; eram etiam tuo iudicio civis incolumis, cum €domus in Palatio, villa in Tusculano, altera ad alterum con-€sulem transferebatur_scilicet eos consules vocabant_colum-€nae marmoreae ex aedibus meis inspectante populo Romano €ad socrum consulis portabantur, in fundum autem vicini €consulis non instrumentum aut ornamenta villae, sed etiam €arbores transferebantur, cum ipsa villa non praedae cupiditate €_quid enim erat praedae?_sed odio et crudelitate funditus €everteretur. Domus ardebat in Palatio non fortuito, sed €oblato incendio; consules epulabantur et in coniuratorum €gratulatione versabantur, cum alter se Catilinae delicias, alter Cethegi consobrinum fuisse diceret. Hanc ego vim, €pontifices, hoc scelus, hunc furorem meo corpore opposito €ab omnium bonorum cervicibus depuli, omnemque impetum €discordiarum, omnem diu conlectam vim improborum, quae €inveterata compresso odio atque tacito iam erumpebat nancta €tam audacis duces, excepi meo corpore. In me uno con-€sulares faces iactae manibus tribuniciis, in me omnia, quae @1 €ego quondam rettuderam, coniurationis nefaria tela adhaese-€runt. Quod si, ut multis fortissimis viris placuit, vi et €armis contra vim decertare voluissem, aut vicissem cum €magna internecione improborum, sed tamen civium, aut €interfectis bonis omnibus, quod illis optatissimum erat, una cum re publica concidissem. Videbam vivo senatu popu-€loque Romano celerem mihi summa cum dignitate reditum, €nec intellegebam fieri diutius posse ut mihi non liceret esse €in ea re publica quam ipse servassem. Quod si non liceret, €audieram et legeram clarissimos nostrae civitatis viros se in €medios hostis ad perspicuam mortem pro salute exercitus €iniecisse: ego pro salute universae rei publicae dubitarem €hoc meliore condicione esse quam Decii, quod illi ne þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜Àˆ‰auditores quidem suae gloriae, ego etiam spectator meae €laudis esse potuissem? Itaque infractus furor tuus inanis €faciebat impetus; omnem enim vim omnium sceleratorum €acerbitas mei casus exceperat; non erat in tam immani iniuria tantisque ruinis novae crudelitati locus. Cato fuerat €proximus. Quid ageres? non erat ut, qui modus [2a]2moribus €fuerat, idem esset iniuriae. Quid posses? extrudere ad €Cypriam pecuniam? Praeda perierit. Alia non deerit; €hinc modo amandandus est. Sic M. Cato invisus quasi per €beneficium Cyprum relegatur. Eiciuntur duo, quos videre €improbi non poterant, alter per honorem turpissimum, alter per honestissimam calamitatem. Atque ut sciatis non €hominibus istum sed virtutibus hostem semper fuisse, me @1 €expulso, Catone amandato, in eum ipsum se convertit quo €auctore, quo adiutore in contionibus ea quae gerebat omnia €quaeque gesserat se et fecisse et facere dicebat: Cn. Pom-€peium, quem omnium iudicio longe principem esse civitatis €videbat, diutius furori suo veniam daturum non arbitrabatur. €Qui ex eius custodia per insidias regis amici filium hostem €captivum surripuisset, et ea iniuria virum fortissimum la-€cessisset, speravit isdem se copiis cum illo posse confligere €quibuscum ego noluissem bonorum periculo dimicare, et €primo quidem adiutoribus consulibus; postea fregit foedus Gabinius, Piso tamen in fide mansit. Quas iste tum caedis, €quas lapidationes, quas fugas fecerit, quam facile ferro co-€tidianisque insidiis, cum iam a firmissimo robore copiarum €suarum relictus esset, Cn. Pompeium foro curiaque priva-€rit domique continuerit, vidistis: ex quo iudicare potestis €quanta vis illa fuerit oriens et congregata, cum haec Cn. €Pompeium terruerit iam distracta et exstincta. @@Haec vidit in sententia dicenda Kalendis Ianuariis vir €prudentissimus et cum rei publicae, cum mihi, tum etiam €veritati amicissimus, L. Cotta, qui legem de meo reditu €ferendam non censuit; qui me consuluisse rei publicae, €cessisse tempestati, amiciorem vobis ceterisque civibus quam €mihi exstitisse, vi, armis, dissensione hominum et caede €instituta novoque dominatu pulsum esse dixit; nihil de meo €capite potuisse ferri, nihil esse iure scriptum aut posse valere, €omnia contra leges moremque maiorum temere, turbulente, €per vim, per furorem esse gesta. Quod si illa lex esset, nec @1 €referre ad senatum consulibus nec sententiam dicere sibi €licere; quorum utrumque cum fieret, non oportere ut de €me lex ferretur decerni, ne illa quae nulla esset esse lex €iudicaretur. Sententia verior, gravior, melior, utilior rei €publicae nulla esse potuit; hominis enim scelere et furore €notato similis a re publica labes in posterum demovebatur. Neque hoc Cn. Pompeius, qui ornatissimam de me sen-€tentiam dixit, vosque, pontifices, qui me vestris sententiis €auctoritatibusque defendistis, non vidistis, [2legem]2 illam esse €nullam, atque esse potius flammam temporis, interdictum €sceleris, vocem furoris; sed prospexistis ne quae popularis €in nos aliquando invidia redundaret, si sine populi iudicio €restituti videremur. Eodemque consilio M. Bibuli, fortis-€simi viri, senatus sententiam secutus est, ut vos de mea domo €statueretis, non quo dubitaret quin ab isto nihil legibus, nihil €religionibus, nihil iure esset actum, sed ne quis oreretur €aliquando in tanta ubertate improborum qui in meis aedibus €aliquam religionem residere diceret. Nam legem quidem €istam nullam esse, quotienscumque de me senatus senten-€tiam dixit, totiens iudicavit. Quoniam quidem scripto illo istius sententiam dicere vetabatur, atque hanc rem par illud €simile, Piso et Gabinius, vidit, homines legum iudiciorum-€que metuentes, cum frequentissimus senatus eos ut de €me referrent cotidie flagitaret, non se rem improbare dice-€bant, sed lege istius impediri. Erat hoc verum; nam €impediebantur, verum ea lege quam idem iste de Mace-€donia Syriaque tulerat. Hanc tu, P. Lentule, neque privatus €neque consul legem esse umquam putasti. Nam tribunis €plebis referentibus sententiam de me designatus consul @1 €saepe dixisti; ex Kalendis Ianuariis, quoad perfecta res est, €de me rettulisti, legem promulgasti, tulisti; quorum tibi, si €esset illa lex, nihil liceret. At etiam Q. Metellus, conlega €tuus, clarissimus vir, quam legem esse homines alienissimi €a P. Clodio iudicarent, Piso et Gabinius, eam nullam esse €frater P. Clodi, cum de me ad senatum tecum una rettulit, iudicavit. Sed vero isti qui Clodi leges timuerunt, quem ad €modum ceteras observarunt? Senatus quidem, cuius est €gravissimum iudicium de iure legum, quotienscumque de €me consultus est, totiens eam nullam esse iudicavit. Quod €idem tu, Lentule, vidisti in ea lege quam de me tulisti. €Nam non est ita latum ut mihi Romam venire liceret, sed €ut venirem; non enim voluisti id quod licebat ferre ut €liceret, sed me ita esse in re publica magis ut arcessitus €imperio populi Romani viderer quam ad administrandam €civitatem restitutus. @@Hunc tu etiam, portentosa pestis, exsulem appellare ausus €es, cum tantis sceleribus esses et flagitiis notatus ut omnem €locum quo adisses exsili simillimum redderes? Quid est €enim exsul? ipsum per se nomen calamitatis, non turpi-€tudinis. Quando igitur est turpe? re vera, cum est poena €peccati, opinione autem hominum etiam, si est poena €damnati. Vtrum igitur peccato meo nomen subeo an re €iudicata? Peccato? Iam neque tu id dicere audes, quem €isti satellites tui 'felicem Catilinam' nominant, neque €quisquam eorum qui solebant. Non modo iam nemo est €tam imperitus qui ea quae gessi in consulatu peccata esse €dicat, sed nemo est tam inimicus patriae qui non meis consiliis patriam conservatam esse fateatur. Quod enim est @1 €in terris commune tantum tantulumve consilium, quod non €de meis rebus gestis ea quae mihi essent optatissima et €pulcherrima iudicarit? Summum est populi Romani popu-€lorumque et gentium omnium ac regum consilium senatus: €decrevit ut omnes qui rem publicam salvam esse vellent ad €me unum defendendum venirent, ostenditque nec stare €potuisse rem publicam si ego non fuissem, nec futuram esse ullam si non redissem. Proximus est huic dignitati ordo €equester: omnes omnium publicorum societates de meo €consulatu ac de meis rebus gestis amplissima atque ornatis-€sima decreta fecerunt. Scribae, qui nobiscum in rationibus €monumentisque publicis versantur, non obscurum de meis €in rem publicam beneficiis suum iudicium decretumque esse €voluerunt. Nullum est in hac urbe conlegium, nulli pagani €aut montani, quoniam plebei quoque urbanae maiores nostri €conventicula et quasi concilia quaedam esse voluerunt, qui €non amplissime non modo de salute mea sed etiam de dignitate decreverint. Nam quid ego illa divina atque €immortalia municipiorum et coloniarum et totius Italiae €decreta commemorem, quibus tamquam gradibus mihi videor €in caelum ascendisse, non solum in patriam revertisse? Ille €vero dies qui fuit cum te, P. Lentule, legem de me ferente €populus Romanus ipse vidit sensitque quantus et quanta €dignitate esset! Constat enim nullis umquam comitiis €campum Martium tanta celebritate, tanto splendore omnis €generis hominum aetatum ordinum floruisse. Omitto civita-€tium, nationum, provinciarum, regum, orbis denique ter-€rarum de meis in omnis mortalis meritis unum iudicium €unumque consensum: adventus meus atque introitus in €urbem qui fuit? Vtrum me patria sic accepit ut lucem €salutemque redditam sibi ac restitutam accipere debuit, an €ut crudelem tyrannum, quod vos Catilinae gregales de me @1 dicere solebatis? Itaque ille unus dies, quo die me populus €Romanus a porta in Capitolium atque inde domum sua €celebritate laetitiaque comitatum honestavit, tantae mihi €iucunditati fuit ut tua mihi conscelerata illa vis non modo €non propulsanda, sed etiam [2excitanda]2 fuisse videatur. Qua re €illa calamitas, si ita est appellanda, exussit hoc genus totum €maledicti, ne quisquam iam audeat reprehendere consulatum €meum tot tantis tam ornatis iudiciis, testimoniis, auctoritati-€bus comprobatum. Quod si in isto tuo maledicto probrum €non modo mihi nullum obiectas, sed etiam laudem inlustras þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜Ìˆ‹meam, quid te aut fieri aut fingi dementius potest? Vno enim €maledicto bis a me patriam servatam esse concedis: semel, €cum id feci quod omnes non negant immortalitati, si fieri €potest, mandandum, tu supplicio puniendum putasti, iterum, €cum tuum multorumque praeter te inflammatum in bonos €omnis impetum meo corpore excepi, ne eam civitatem quam €servassem inermis armatus in discrimen adducerem. @@Esto, non fuit in me poena ulla peccati; at fuit iudici. €Cuius? quis me umquam ulla lege interrogavit? quis €postulavit? quis diem dixit? Potest igitur damnati poenam €sustinere indemnatus? est hoc tribunicium, est populare? €Quamquam ubi tu te popularem, nisi cum pro populo fecisti, €potes dicere? Sed, cum hoc iuris a maioribus proditum sit, €ut nemo civis Romanus aut libertatem aut civitatem possit €amittere, nisi ipse auctor factus sit, quod tu ipse potuisti in €tua causa discere (credo enim, quamquam in illa adopta-€tione legitime factum est nihil, tamen te esse interrogatum €auctorne esses, ut in te P. Fonteius vitae necisque potestatem @1 €haberet, ut in filio), quaero, si aut negasses aut tacuisses, si €tamen id &7xxx& curiae iussissent, num id iussum esset ratum? €certe non. Quid ita? quia ius a maioribus nostris, qui non €ficte et fallaciter populares sed vere et sapienter fuerunt, ita €comparatum est ut civis Romanus libertatem nemo possit invitus amittere. Quin etiam si decemviri sacramentum in €libertatem iniustum iudicassent, tamen, quotienscumque €vellet quis, hoc in genere solo rem iudicatam referri posse €voluerunt; civitatem vero nemo umquam ullo populi iussu €amittet invitus. Qui cives Romani in colonias Latinas €proficiscebantur fieri non poterant Latini, nisi erant auctores €facti nomenque dederant: qui erant rerum capitalium €condemnati non prius hanc civitatem amittebant quam erant €in eam recepti, quo vertendi, hoc est mutandi, soli causa €venerant. Id autem ut esset faciundum, non ademptione €civitatis, sed tecti et aquae et ignis interdictione faciebant. Populus Romanus L. Sulla dictatore ferente comitiis cen-€turiatis municipiis civitatem ademit: ademit eisdem agros. €De agris ratum est; fuit enim populi potestas; de civitate €ne tam diu quidem valuit quam diu illa Sullani temporis €arma valuerunt. An vero Volaterranis, cum etiam tum €essent in armis, L. Sulla victor re publica reciperata comitiis €centuriatis civitatem eripere non potuit, hodieque Volaterrani €non modo cives, sed etiam optimi cives fruuntur nobiscum €simul hac civitate: consulari homini P. Clodius eversa re €publica civitatem adimere potuit concilio advocato, conductis €operis non solum egentium, sed etiam servorum, Fidulio principe, qui se illo die confirmat Romae non fuisse? Quod €si non fuit, quid te audacius, qui eius nomen incideris? €quid desperatius, qui ne ementiendo quidem potueris @1 €auctorem adumbrare meliorem? Sin autem is primus scivit, €quod facile potuit, [2qui]2 propter inopiam tecti in foro per-€noctasset, cur non iuret se Gadibus fuisse, cum tu te fuisse €Interamnae probaveris? Hoc tu igitur, homo popularis, €iure munitam civitatem et libertatem nostram putas esse €oportere, ut, si tribuno plebis rogante '&7Velitis ivbeatisne&' €Fidulii centum se velle et iubere dixerint, possit unus quisque €nostrum amittere civitatem? Tum igitur maiores nostri €populares non fuerunt, qui de civitate et libertate ea iura €sanxerunt quae nec vis temporum nec potentia magistratuum €nec [2praetorum decreta]2 nec denique universi populi Romani €potestas, quae ceteris in rebus est maxima, labefactare possit. At tu etiam, ereptor civitatis, legem de iniuriis €publicis tulisti Anagnino nescio cui Menullae pergratam, qui €tibi ob eam legem statuam in meis aedibus posuit, ut locus €ipse in tanta tua iniuria legem et inscriptionem statuae €refelleret; quae res municipibus Anagninis multo maiori €dolori fuit quam quae idem ille gladiator scelera Anagniae fecerat. Quid? si ne scriptum quidem umquam est in ista €ipsa rogatione, quam se Fidulius negat scivisse, tu autem, €ut acta tui praeclari tribunatus hominis dignitate cohonestes, €auctorem amplexeris_sed tamen, si nihil de me tulisti quo €minus essem non modo in civium numero, sed etiam in €eo loco in quo me honores populi Romani conlocarunt, €tamenne eum tua voce violabis quem post nefarium scelus €consulum superiorum tot vides iudiciis senatus, populi €Romani, Italiae totius honestatum, quem ne tunc quidem €cum aberam negare poteras esse tua lege senatorem? Vbi @1 €enim tuleras ut mihi aqua et igni interdiceretur? quod €C. Gracchus de P. Popilio, Saturninus de Metello tulit, €homines seditiosissimi de optimis ac fortissimis civibus: €non ut esset interdictum, quod ferri non poterat, tulerunt, €sed ut interdiceretur. Vbi cavisti ne meo me loco censor €in senatum legeret? quod de omnibus, etiam quibus dam-natis interdictum est, scriptum est in legibus. Quaere haec €ex Clodio, scriptore legum tuarum, iube adesse; latitat €omnino, sed, si requiri iusseris, invenient hominem apud €sororem tuam occultantem se capite demisso. Sed si patrem €tuum, civem medius fidius egregium dissimilemque vestri, €nemo umquam sanus exsulem appellavit, qui, cum de eo €tribunus plebis promulgasset, adesse propter iniquitatem €illius Cinnani temporis noluit, eique imperium est abrogatum €_si in illo poena legitima turpitudinem non habuit propter €vim temporum, in me, cui dies dicta numquam est, qui reus €non fui, qui numquam sum a tribuno plebis citatus, damnati €poena esse potuit, ea praesertim quae ne in ipsa quidem rogatione praescripta est? Ac vide quid intersit inter illum €iniquissimum patris tui casum et hanc fortunam condicio-€nemque nostram. Patrem tuum, civem optimum, clarissimi €viri filium, qui si viveret, qua severitate fuit, tu profecto non €viveres, L. Philippus censor avunculum suum praeteriit in €recitando senatu. Nihil enim poterat dicere qua re rata non €essent quae erant acta in ea re publica, in qua se illis ipsis €temporibus censorem esse voluisset: me L. Cotta, homo €censorius, in senatu iuratus dixit se, si censor tum esset cum ego aberam, meo loco senatorem recitaturum fuisse. Quis €in meum locum iudicem subdidit? quis meorum amicorum €testamentum discessu meo fecit qui mihi non idem tribuerit €quod [et] si adessem? quis me non modo civis, sed socius @1 €recipere contra tuam legem et iuvare dubitavit? Denique €universus senatus, multo ante quam est lata lex de me, gratias €agendas censuit civitatibus iis quae M. Tullium_tantumne? €immo etiam_civem optime de re publica meritum, recepis-€sent. Et tu unus pestifer civis eum restitutum negas esse €civem quem eiectum universus senatus non modo civem, sed etiam egregium civem semper putavit? At vero, ut €annales populi Romani et monumenta vetustatis loquuntur, €Kaeso ille Quinctius et M. Furius Camillus et C. Servilius €Ahala, cum essent optime de re publica meriti, tamen populi €incitati vim iracundiamque subierunt, damnatique comitiis €centuriatis cum in exsilium profugissent, rursus ab eodem €populo placato sunt in suam pristinam dignitatem restituti. €Quod si his damnatis non modo non imminuit calamitas €clarissimi nominis gloriam, sed etiam honestavit (nam etsi €optabilius est cursum vitae conficere sine dolore et sine €iniuria, tamen ad immortalitatem gloriae plus adfert desi-€deratum esse a suis civibus quam omnino numquam esse €violatum), mihi sine ullo iudicio populi profecto, cum €amplissimis omnium iudiciis restituto, maledicti locum aut criminis obtinebit? Fortis et constans in optima ratione €civis P. Popilius semper fuit; tamen eius in omni vita nihil €est ad laudem inlustrius quam calamitas ipsa; quis enim €iam meminisset eum bene de re publica meritum, nisi et ab €improbis expulsus esset et per bonos restitutus? Q. Metelli €praeclarum imperium in re militari fuit, egregia censura, €omnis vita plena gravitatis; tamen huius viri laudem ad €sempiternam memoriam temporis calamitas propagavit. €Quod si [et] illis, qui expulsi sunt inique, sed tamen legibus, €reducti inimicis interfectis rogationibus tribuniciis, non €auctoritate senatus, non comitiis centuriatis, non decretis @1 þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜×ˆŒItaliae, non desiderio civitatis, iniuria inimicorum probro €non fuit, in me, qui profectus sum integer, afui simul cum €re publica, redii cum maxima dignitate te vivo, fratre tuo €[2alieno]2, altero consule reducente, altero [praetore] patiente, tuum scelus meum probrum putas esse oportere? Ac si €me populus Romanus, incitatus iracundia aut invidia, e €civitate eiecisset idemque postea mea in rem publicam €beneficia recordatus se conlegisset, temeritatem atque iniu-€riam suam restitutione mea reprehendisset, tamen profecto €nemo tam esset amens qui mihi tale populi iudicium non €dignitati potius quam dedecori putaret esse oportere. Nunc €vero cum me in iudicium populi nemo omnium vocarit, €condemnari non potuerim qui accusatus non sim, denique €ne pulsus quidem ita sim ut, si contenderem, superare non €possem, contraque a populo Romano semper sim defensus, €amplificatus, ornatus, quid est qua re quisquam mihi se ipsa populari ratione anteponat? An tu populum Romanum €esse illum putas qui constat ex iis qui mercede conducuntur, €qui impelluntur ut vim adferant magistratibus, ut obsideant €senatum, optent cotidie caedem, incendia, rapinas? quem €tu tamen populum nisi tabernis clausis frequentare non €poteras, cui populo duces Lentidios, Lollios, Plaguleios, €Sergios praefeceras. O speciem dignitatemque populi €Romani, quam reges, quam nationes exterae, quam gentes €ultimae pertimescant, multitudinem hominum ex servis, ex conductis, ex facinerosis, ex egentibus congregatam! Illa €fuit pulchritudo populi Romani, illa forma quam in campo @1 €vidisti tum cum etiam tibi contra senatus totiusque Italiae €auctoritatem et studium dicendi potestas fuit. Ille populus €est dominus regum, victor atque imperator omnium gentium, €quem illo clarissimo die, scelerate, vidisti tum cum omnes €principes civitatis, omnes [2homines]2 ordinum atque aetatum €omnium suffragium se non de civis sed de civitatis salute €ferre censebant, cum denique homines in campum non tabernis sed municipiis clausis venerant. Hoc ego populo, €si tum consules aut fuissent in re publica aut omnino non €fuissent, nullo labore tuo praecipiti furori atque impio sceleri €restitissem. Sed publicam causam contra vim armatam sine €publico praesidio suscipere nolui, non quo mihi P. Scipionis, €fortissimi viri, vis in Ti. [2Graccho]2, privati hominis, displiceret, €sed Scipionis factum statim P. Mucius consul, qui in gerenda €re [publica] putabatur fuisse segnior, gesta multis senatus €consultis non modo defendit, sed etiam ornavit: mihi aut €te interfecto cum consulibus, aut te vivo et tecum et cum illis armis decertandum fuit. Erant eo tempore multa etiam €alia metuenda. Ad servos medius fidius res publica venis-€set; tantum homines impios ex vetere illa coniuratione €inustum nefariis mentibus bonorum odium tenebat. €@@Hic tu me etiam gloriari vetas; negas esse ferenda quae €soleam de me praedicare, et homo facetus inducis etiam ser-€monem urbanum ac venustum, me dicere solere esse me €Iovem, eundemque dictitare Minervam esse sororem meam. €Non tam insolens sum, quod Iovem esse me dico, quam @1 €ineruditus, quod Minervam sororem Iovis esse existimo; sed €tamen ego mihi sororem virginem adscisco, tu sororem tuam €virginem esse non sisti. Sed vide ne tu te soleas Iovem €dicere, quod tu iure eandem sororem et uxorem appellare possis. Et quoniam hoc reprehendis, quod solere me dicas €de me ipso gloriosius praedicare, quis umquam audivit cum €ego de me nisi coactus ac necessario dicerem? Nam si, €cum mihi furta largitiones libidines obiciuntur, ego respon-€dere soleo meis consiliis periculis laboribus patriam esse €servatam, non tam sum existimandus de gestis rebus gloriari €quam de obiectis confiteri. Sed si mihi ante haec durissima €rei publicae tempora nihil umquam aliud obiectum est nisi €crudelitas eius unius temporis, cum a patria perniciem depuli, €quid? me huic maledicto utrum non respondere an demisse respondere decuit? Ego vero etiam rei publicae semper €interesse putavi me illius pulcherrimi facti, quod ex auctori-€tate senatus consensu bonorum omnium pro salute patriae €gessissem, splendorem verbis dignitatemque retinere, prae-€sertim cum mihi uni in hac re publica audiente populo €Romano opera mea hanc urbem et hanc rem publicam esse €salvam iurato dicere fas fuisset. Exstinctum est iam illud €maledictum crudelitatis, quod me non ut crudelem tyrannum, €sed ut mitissimum parentem omnium civium studiis deside-ratum, repetitum, arcessitum vident. Aliud exortum est: €obicitur mihi meus ille discessus: cui ego crimini respondere €sine mea maxima laude non possum. Quid enim, pontifices, €debeo dicere? Peccatine conscientia me profugisse? at id €quod mihi crimini dabatur non modo peccatum non erat, €sed erat res post natos homines pulcherrima. Iudicium €populi pertimuisse? at id nec propositum ullum fuit, et, si €fuisset, duplicata gloria discessissem. Bonorum mihi prae- @1 €sidium defuisse? falsum est. Me mortem timuisse? turpe est. Dicendum igitur est id, quod non dicerem nisi coactus, €_nihil enim umquam de me dixi sublatius adsciscendae €laudis causa potius quam criminis depellendi,_dico igitur, €et quam possum maxima voce dico: cum omnium perdi-€torum et coniuratorum incitata vis, duce tribuno plebis, €consulibus auctoribus, adflicto senatu, perterritis equitibus €Romanis, suspensa ac sollicita tota civitate, non tam in me €impetum faceret quam per me in omnis bonos, me vidisse, si €vicissem, tenuis rei publicae reliquias, si victus essem, nullas €futuras. Quod cum iudicassem, deflevi coniugis miserae €discidium, liberorum carissimorum solitudinem, fratris ab-€sentis amantissimi atque optimi casum, subitas fundatissimae €familiae ruinas; sed his omnibus rebus vitam anteposui €meorum civium, remque publicam concidere unius discessu €quam omnium interitu occidere malui. Speravi, id quod €accidit, me iacentem posse vivis viris fortibus excitari; si €una cum bonis interissem, nullo modo posse [2rem publicam]2 recreari. Accepi, pontifices, magnum atque incredibilem €dolorem: non nego, neque istam mihi adscisco sapientiam €quam non nulli in me requirebant, qui me animo nimis fracto €esse atque adflicto loquebantur. An ego poteram, cum a tot €rerum tanta varietate divellerer, quas idcirco praetereo quod €ne nunc quidem sine fletu commemorare possum, infitiari me €esse hominem et communem naturae sensum repudiare? €Tum vero neque illud meum factum laudabile nec beneficium €ullum a me in rem publicam profectum dicerem, si quidem ea €rei publicae causa reliquissem quibus aequo animo carerem, €eamque animi duritiam, sicut corporis, quod cum uritur non sentit, stuporem potius quam virtutem putarem. Suscipere €tantos animi dolores, atque ea quae capta urbe accidunt victis @1 €stante urbe unum perpeti, et iam se videre distrahi a complexu €suorum, disturbari tecta, diripi fortunas, patriae denique €causa patriam ipsam amittere, spoliari populi Romani bene-€ficiis amplissimis, praecipitari ex altissimo dignitatis gradu, €videre praetextatos inimicos nondum morte complorata €arbitria petentis funeris: haec omnia subire conservandorum €civium causa, atque id cum dolenter adsis non tam sapiens €quam ii qui nihil curant, sed tam amans tuorum ac tui quam €communis humanitas postulat, ea laus praeclara atque divina €est. Nam qui ea quae numquam cara ac iucunda duxit €animo aequo rei publicae causa deserit, nullam benivolentiam €insignem in rem publicam declarat; qui autem ea relinquit €rei publicae causa a quibus cum summo dolore divellitur, ei €cara patria est, cuius salutem caritati anteponit suorum. Qua re dirumpatur licet ista furia atque [2pestis]2, audiet haec €ex me, quoniam lacessivit: bis servavi [2rem publicam]2, qui €consul togatus armatos vicerim, privatus consulibus armatis €cesserim. Vtriusque temporis fructum tuli maximum: €superioris, quod ex senatus auctoritate et senatum et omnis €bonos meae salutis causa mutata veste vidi, posterioris, quod €et senatus et populus Romanus et omnes mortales et privatim €et publice iudicarunt sine meo reditu rem publicam salvam €esse non posse. @@Sed hic meus reditus, pontifices, vestro iudicio continetur. þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜ä‚Nam si vos me in meis aedibus conlocatis, id quod in omni €mea causa semper studiis consiliis auctoritatibus sententiisque €fecistis, video me plane ac sentio restitutum; sin mea domus €non modo mihi non redditur, sed etiam monumentum prae- @1 €bet inimico doloris mei, sceleris sui, publicae calamitatis, €quis erit qui hunc reditum potius quam poenam sempiternam €putet? In conspectu prope totius urbis domus est mea, €pontifices; in qua si manet illud non monumentum virtutis, €sed sepulcrum inimico nomine inscriptum, demigrandum €potius aliquo est quam habitandum in ea urbe in qua tropaea de me et de re publica videam constituta. An ego tantam €aut animi duritiam habere aut oculorum impudentiam pos-€sim ut, cuius urbis servatorem me esse senatus omnium €adsensu totiens iudicarit, in ea possim intueri domum meam €eversam, non ab inimico meo sed ab hoste communi, et ab €eodem [2aedem]2 exstructam et positam in oculis civitatis, ne €umquam conquiescere possit fletus bonorum? Sp. Maeli €regnum adpetentis domus est complanata, et, quia illud €'aequum' accidisse populus Romanus 'Maelio' iudicavit, €nomine ipso 'Aequimaeli' iustitia poenae comprobata est. €Sp. Cassi domus ob eandem causam [2est]2 eversa atque in eo €loco aedis posita Telluris. In Vacci pratis domus fuit M. €Vacci, quae publicata est et eversa ut illius facinus memoria €et nomine loci notaretur. M. Manlius cum ab ascensu €Capitoli Gallorum impetum reppulisset, non fuit contentus €benefici sui gloria; regnum adpetisse est iudicatus; ergo eius €domum eversam duobus lucis convestitam videtis. Quam €igitur maiores nostri sceleratis ac nefariis civibus maximam €poenam constitui posse arbitrati sunt, eandem ego subibo ac €sustinebo, ut apud posteros nostros non exstinctor coniura-tionis et sceleris sed auctor et dux fuisse videar? Hanc €vero, pontifices, labem turpitudinis et inconstantiae poterit @1 €populi Romani dignitas sustinere, vivo senatu, vobis prin-€cipibus publici consili, ut domus M. Tulli Ciceronis cum €domo Fulvi Flacci ad memoriam poenae publice constitutae €coniuncta esse videatur? M. Flaccus quia cum C. Graccho €contra salutem rei publicae fecerat ex senatus sententia est €interfectus; eius domus eversa et publicata est; in qua por-€ticum post aliquanto Q. Catulus de manubiis Cimbricis €fecit. Ista autem fax ac furia patriae cum urbem Pisone et €Gabinio ducibus cepisset, occupasset, teneret, uno eodemque €tempore et clarissimi viri mortui monumenta delebat et meam €domum cum Flacci domo coniungebat, ut, qua poena senatus €adfecerat eversorem civitatis, eadem iste oppresso senatu €adficeret eum quem patres conscripti custodem patriae iudicassent. Hanc vero in Palatio atque in pulcherrimo €urbis loco porticum esse patiemini, furoris tribunici, sceleris €consularis, crudelitatis coniuratorum, calamitatis rei publicae, €doloris mei defixum indicium ad memoriam omnium gen-€tium sempiternam? quam porticum, pro amore quem habetis €in rem publicam et semper habuistis, non modo sententiis €sed, si opus esset, manibus vestris disturbare cuperetis, nisi €quem forte illius castissimi sacerdotis superstitiosa dedicatio €deterret. @@O rem quam homines soluti ridere non desinant, tristiores €autem sine maximo dolore audire non possint! Publiusne €Clodius, qui ex pontificis maximi domo religionem eripuit, €is in meam intulit? Huncin vos, qui estis antistites caeri-€moniarum et sacrorum, auctorem habetis et magistrum €publicae religionis? O di immortales!_vos enim haec €audire cupio_P. Clodius vestra sacra curat, vestrum numen €horret, res omnis humanas religione vestra contineri putat? €Hic non inludit auctoritati horum omnium qui adsunt @1 €summorum virorum, non vestra, pontifices, gravitate abutitur? €Ex isto ore religionis verbum excidere aut elabi potest? €quam tu eodem ore, accusando senatum quod severe de €religione decerneret, impurissime taeterrimeque violasti. Aspicite, pontifices, hominem religiosum et, si vobis vide-€tur, quod est bonorum pontificum, monete eum modum €quendam esse religionis: nimium esse superstitiosum non €oportere. Quid tibi necesse fuit anili superstitione, homo €fanatice, sacrificium quod alienae domi fieret invisere? quae €autem te tanta mentis imbecillitas tenuit ut non putares €deos satis posse placari nisi etiam muliebribus religionibus €te implicuisses? Quem umquam audisti maiorum tuorum, €qui et sacra privata coluerunt et publicis sacerdotiis prae-€fuerunt, cum sacrificium Bonae Deae fieret interfuisse? €neminem, ne illum quidem qui caecus est factus. Ex quo €intellegitur multa in vita falso homines opinari, cum ille, €qui nihil viderat sciens quod nefas esset, lumina amisit, €istius, qui non solum aspectu sed etiam incesto flagitio et €stupro caerimonias polluit, poena omnis oculorum ad caeci-€tatem mentis est conversa. Hoc auctore tam casto, tam €religioso, tam sancto, tam pio potestis, pontifices, non com-€moveri, cum suis dicat se manibus domum civis optimi €evertisse et eam isdem manibus consecrasse? @@Quae tua fuit consecratio? 'Tuleram,' inquit, 'ut mihi €liceret.' Quid? non exceperas ut, si quid ius non esset €rogari, ne esset rogatum? Ius igitur statuetis esse unius €cuiusque vestrum sedis, aras, focos, deos penatis subiectos €esse libidini tribuniciae? in quem quisque per homines con-€citatos inruerit, quem impetu perculerit, huius domum non @1 €solum adfligere, quod est praesentis insaniae quasi tempe-€statis repentinae, sed etiam in posterum tempus sempiterna religione obligare? Equidem sic accepi, pontifices, in re-€ligionibus suscipiendis caput esse interpretari quae voluntas €deorum immortalium esse videatur; nec est ulla erga deos €pietas [2nisi sit]2 honesta de numine eorum ac mente opinio, ut €expeti nihil ab iis, quod sit iniustum atque inhonestum, €[2iustum aut honestum]2 arbitrere. Hominem invenire ista €labes, tum cum omnia tenebat, neminem potuit cui meas €aedis addiceret, cui traderet, cui donaret. Ipse cum loci €illius, cum aedium cupiditate flagraret ob eamque causam €unam funesta illa rogatione sua vir bonus dominum se in €meis bonis esse voluisset, tamen illo ipso in furore suo non €est ausus meam domum, cuius cupiditate inflammatus erat, €possidere: deos immortalis existimatis, cuius labore et con-€silio sua ipsi templa tenuerunt, in eius domum adflictam et €eversam per [vim] hominis sceleratissimi nefarium latro-cinium inmigrare voluisse? Civis est nemo tanto in populo, €extra contaminatam illam et cruentam P. Clodi manum, qui €rem ullam de meis bonis attigerit, qui non pro suis opibus €in illa tempestate me defenderit. At qui aliqua se conta-€gione praedae, societatis, emptionis contaminaverunt, nullius €neque privati neque publici iudici poenam effugere potuerunt. €Ex his igitur bonis, [2ex]2 quibus nemo rem ullam attigit qui €non omnium iudicio sceleratissimus haberetur, di immortales €domum meam concupiverunt? Ista tua pulchra Libertas €deos penatis et familiaris meos lares expulit, ut se ipsa tamquam in captivis sedibus conlocaret? Quid est sanctius, @1 €quid omni religione munitius quam domus unius cuiusque €civium? Hic arae sunt, hic foci, hic di penates, hic sacra, €religiones, caerimoniae continentur; hoc perfugium est ita €sanctum omnibus ut inde abripi neminem fas sit. Quo €magis est istius furor ab auribus vestris repellendus qui, quae €maiores nostri religionibus tuta nobis et sancta esse voluerunt, €ea iste non solum contra religionem labefactavit, sed etiam €ipsius religionis nomine evertit. @@At quae dea est? Bonam esse oportet, quoniam quidem €est abs te dedicata. 'Libertas,' inquit, 'est.' Tu igitur €domi meae conlocasti, quam ex urbe tota sustulisti? Tu €cum conlegas tuos summa potestate praeditos negares liberos €esse, cum in templum Castoris aditus esset apertus nemini, €cum hunc clarissimum virum, summo genere natum, summis €populi beneficiis usum, pontificem et consularem et singulari €bonitate et modestia praeditum, quem satis mirari quibus €oculis aspicere audeas non queo, audiente populo Romano €a pedisequis conculcari iuberes, cum indemnatum [2me]2 extur-€bares privilegiis tyrannicis inrogatis, cum principem orbis þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜îˆŒterrae virum inclusum domi contineres, cum forum armatis €catervis perditorum hominum possideres, Libertatis simula-€crum in ea domo conlocabas, quae domus erat ipsa indicium €crudelissimi tui dominatus et miserrimae populi Romani €servitutis? Eumne potissimum Libertas domo sua debuit €pellere, qui nisi fuisset in servorum potestatem civitas tota venisset? At unde est ista inventa Libertas? quaesivi enim €diligenter. Tanagraea quaedam meretrix fuisse dicitur. €Eius non longe a Tanagra simulacrum e marmore in sepul-€cro positum fuit. Hoc quidam homo nobilis, non alienus €ab hoc religioso Libertatis sacerdote, ad ornatum aedilitatis @1 €suae deportavit; etenim cogitarat omnis superiores muneris €splendore superare. Itaque omnia signa, tabulas, ornamen-€torum quod superfuit in fanis et locis communibus in tota €Graecia atque insulis omnibus honoris populi Romani causa sane frugaliter domum suam deportavit. Is postea quam €intellexit posse se interversa aedilitate a L. Pisone consule €praetorem renuntiari, si modo eadem prima littera competi-€torem habuisset aliquem, aedilitatem duobus in locis, partim €in arca, partim in hortis suis conlocavit: signum de busto €meretricis ablatum isti dedit, quod esset signum magis €istorum quam publicae libertatis. Hanc deam quisquam €violare audeat, imaginem meretricis, ornamentum sepul-€cri, a fure sublatam, a sacrilego conlocatam? haec me €domo mea pellet? haec victrix adflictae civitatis rei publicae €spoliis ornabitur? haec erit in eo monumento quod positum €est ut esset indicium oppressi senatus ad memoriam sempi-ternae turpitudinis? O Q. Catule!_patremne appellem [2ante]2 €an filium? recentior enim memoria fili est et cum meis €rebus gestis coniunctior_tantumne te fefellit, cum mihi €summa et cotidie maiora praemia in re publica fore putabas? €Negabas fas esse duo consules esse in hac civitate inimicos €rei publicae: sunt inventi qui senatum tribuno furenti con-€strictum traderent, qui pro me patres conscriptos deprecari €et populo supplices esse edictis atque imperio vetarent, €quibus inspectantibus domus mea disturbaretur, diriperetur, €qui denique ambustas fortunarum mearum reliquias suas domos comportari iuberent. Venio nunc ad patrem. Tu, €Q. Catule, M. Fulvi domum, cum is fratris tui socer fuisset, €monumentum tuarum manubiarum esse voluisti, ut eius €qui perniciosa rei publicae consilia cepisset omnis memoria €funditus ex oculis hominum ac mentibus tolleretur. Hoc si @1 €quis tibi aedificanti illam porticum diceret, fore tempus cum €is tribunus plebis, qui auctoritatem senatus, iudicium bono-€rum omnium neglexisset, tuum monumentum consulibus €non modo inspectantibus verum adiuvantibus disturbaret, €everteret, idque cum eius civis qui rem publicam ex senatus €auctoritate consul defendisset domo coniungeret, nonne €responderes id nisi eversa civitate accidere non posse? @@At videte hominis intolerabilem audaciam cum proiecta €quadam et effrenata cupiditate. Monumentum iste umquam €aut religionem ullam excogitavit? Habitare laxe et magni-€fice voluit duasque et magnas et nobilis domos coniungere. €Eodem puncto temporis quo meus discessus isti causam €caedis eripuit, a Q. Seio contendit ut sibi domum venderet: €cum ille id negaret, primo se luminibus eius esse obstru-€cturum minabatur. Adfirmabat Postumus se vivo illam €domum istius numquam futuram. Acutus adulescens ex €ipsius sermone intellexit quid fieri oporteret; hominem €veneno apertissime sustulit; emit domum licitatoribus de-€fatigatis prope dimidio carius quam aestimabatur. Quorsum igitur haec oratio pertinet? Domus illa mea prope tota €vacua est; vix pars aedium mearum decima ad Catuli porti-€cum accessit. Causa fuit ambulatio et monumentum et ista €Tanagraea oppressa libertate Libertas. In Palatio pulcherrimo €prospectu porticum cum conclavibus pavimentatam trecen-€tum pedum concupierat, amplissimum peristylum, cetera €eius modi facile ut omnium domos et laxitate et dignitate €superaret. Et homo religiosus cum aedis meas idem emeret €et venderet, tamen illis tantis tenebris non est ausus suum €nomen emptioni illi adscribere. Posuit Scatonem illum, €hominem sua virtute egentem, ut is qui in Marsis, ubi natus €est, tectum quo imbris vitandi causa succederet iam nullum @1 €haberet, aedis in Palatio nobilissimas emisse se diceret. €Inferiorem aedium partem adsignavit non suae genti Fon-€teiae, sed Clodiae, quam reliquit, quem in numerum ex €multis Clodiis nemo nomen dedit nisi aut egestate aut scelere €perditus. Hanc vos, pontifices, tam variam, tam novam in €omni genere voluntatem, impudentiam, audaciam, cupiditatem €comprobabitis? @@'Pontifex,' inquit, 'adfuit.' Non te pudet, cum apud €pontifices res agatur, pontificem dicere et non conlegium €pontificum adfuisse, praesertim cum tribunus plebis vel de-€nuntiare potueris vel etiam cogere? Esto, conlegium non €adhibuisti: quid? de conlegio quis tandem adfuit? Opus €erat enim auctoritate, quae est in his omnibus, sed tamen €auget et aetas et honos dignitatem; opus erat etiam scientia, €quam si omnes consecuti sunt, tamen certe peritiores vetustas facit. Quis ergo adfuit? 'Frater,' inquit, 'uxoris meae.' €Si auctoritatem quaerimus, etsi id est aetatis ut nondum con-€secutus sit, tamen, quanta est in adulescente auctoritas, ea €propter tantam coniunctionem adfinitatis minor est putanda; €sin autem scientia est quaesita, quis erat minus peritus quam €is qui paucis illis diebus in conlegium venerat? qui etiam €tibi erat magis obstrictus beneficio recenti, cum se fratrem €uxoris tuae fratri tuo germano antelatum videbat. Etsi in €eo providisti ne frater te accusare possit. Hanc tu igitur dedi-€cationem appellas, ad quam non conlegium, non honoribus €populi Romani ornatum pontificem, non denique adulescen-€tem quemquam%, cum haberes in conlegio familiarissimos, €adhibere potuisti? Adfuit is, si modo adfuit, quem tu @1 impulisti, soror rogavit, mater coegit. Videte igitur, ponti-€fices, quid statuatis in mea causa de omnium fortunis: €verbone pontificis putetis, si is postem tenuerit et aliquid €dixerit, domum unius cuiusque consecrari posse, an istae €dedicationes et templorum et delubrorum religiones ad €honorem deorum immortalium sine ulla civium calamitate €a maioribus nostris constitutae sint. Est inventus tribunus €plebis qui, consularibus copiis instructus, omni impetu €furoris in eum civem inruerit quem perculsum ipsa res publica suis manibus extolleret. Quid? si qui similis istius €_neque enim iam deerunt qui imitari velint_aliquem mei €dissimilem, cui res publica non tantum debeat, per vim €adflixerit, domum eius per pontificem dedicaverit, id vos €ista auctoritate constituetis ratum esse oportere? Dicitis: €'Quem reperiet pontificem?' Quid? pontifex et tribunus €plebis idem esse non potest? M. Drusus, ille clarissimus €vir, tribunus plebis, pontifex fuit. Ergo si is Q. Caepionis, €inimici sui, postem aedium tenuisset et pauca verba fecisset, aedes Caepionis essent dedicatae? Nihil loquor de ponti-€ficio iure, nihil de ipsius verbis dedicationis, nihil de religione, €caerimoniis; non dissimulo me nescire ea quae, etiam si €scirem, dissimularem, ne aliis molestus, vobis etiam curiosus €viderer; etsi effluunt multa ex vestra disciplina quae etiam €ad nostras auris saepe permanant. Postem teneri in dedica-€tione oportere videor audisse templi; ibi enim postis est €ubi templi aditus et valvae. Ambulationis postis nemo €umquam tenuit in dedicando; simulacrum autem aut aram €si dedicasti, sine religione loco moveri potest. Sed iam hoc €dicere tibi non licebit, quoniam pontificem postem tenuisse €dixisti. @1 @@Quamquam quid ego de dedicatione loquor, aut quid de €vestro iure et religione contra quam proposueram disputo? €Ego vero, si omnia sollemnibus verbis, veteribus et traditis €institutis acta esse dicerem, tamen me rei publicae iure €defenderem. An cum tu, eius civis discessu cuius unius €opera senatus atque omnes boni civitatem esse incolumem €totiens iudicassent, oppressam taeterrimo latrocinio cum €duobus sceleratissimis consulibus rem publicam teneres, €domum eius qui patriam a se servatam perire suo nomine þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ˜úˆŠnoluisset per pontificem aliquem dedicasses, posset recreata res publica sustinere? Date huic religioni aditum, ponti-€fices: iam nullum fortunis communibus exitum reperietis. €An si postem tenuerit pontifex et verba ad religionem €deorum immortalium composita ad perniciem civium trans-€tulerit, valebit in iniuria nomen sanctissimum religionis: si €tribunus plebis verbis non minus priscis et aeque sollemni-€bus bona cuiuspiam consecrarit, non valebit? Atqui C. Atinius €patrum memoria bona Q. Metelli, qui eum ex senatu censor €eiecerat, avi tui, Q. Metelle, et tui, P. Servili, et proavi tui, €P. Scipio, consecravit foculo posito in rostris adhibitoque €tibicine. Quid tum? num ille furor tribuni plebis ductus €ex non nullis perveterum temporum exemplis fraudi Metello fuit, summo illi et clarissimo viro? Certe non fuit. Vidimus €hoc idem Cn. Lentulo censori tribunum plebis facere: num €qua igitur is bona Lentuli religione obligavit? Sed quid €ego ceteros? Tu, tu, inquam, capite velato, contione advo-€cata, foculo posito bona tui Gabini, cui regna omnia Syrorum €Arabum Persarumque donaras, consecrasti. Quod si tum €nihil est actum, quid in meis bonis agi potuit? sin est ratum, €cur ille gurges, helluatus tecum simul rei publicae sanguine, @1 €ad caelum tamen exstruit villam in Tusculano visceribus €aerari, mihi meas ruinas, quarum ego similem totam urbem esse passus non sum, aspicere non licuit? Omitto Gabinium; €quid? exemplo tuo bona tua nonne L. Ninnius, vir omnium €fortissimus atque optimus, consecravit? Quod si, quia ad €te pertinet, ratum esse negas oportere, ea iura constituisti in €praeclaro tribunatu tuo quibus in te conversis recusares, alios €everteres; sin ista consecratio legitima est, quid est quod €profanum in tuis bonis esse possit? An consecratio nullum €habet ius, dedicatio est religiosa? Quid ergo illa tua tum €obtestatio tibicinis, quid foculus, quid preces, quid [2verba]2 €prisca valuerunt? ementiri, fallere, abuti deorum immor-€talium numine ad hominum timorem quid voluisti? Nam €si est illud ratum_mitto Gabinium_tua domus certe et quic-€quid habes aliud Cereri est consecratum; sin ille ludus €fuit, quid te impurius, qui religiones omnis pollueris aut ementiundo aut stuprando? 'Iam fateor,' inquit, 'me in €Gabinio nefarium fuisse.' Quippe vides poenam illam a te €in alium institutam in te ipsum esse conversam. Sed, €homo omnium scelerum flagitiorumque documentum, quod €in Gabinio fateris, cuius impudicitiam pueritiae, libidines €adulescentiae, dedecus et egestatem reliquae vitae, latro-€cinium consulatus vidimus, cui ne ista quidem ipsa cala-€mitas iniuria potuit accidere, id in me infirmas, et gravius €esse dicis quod uno adulescente quam quod contione tota €teste fecisti? @@'Dedicatio magnam,' inquit, 'habet religionem.' Nonne €vobis Numa Pompilius videtur loqui? Discite orationem, €pontifices, et vos, flamines; etiam tu, rex, disce a gentili @1 €tuo, quamquam ille gentem istam reliquit, sed tamen disce €ab homine religionibus dedito ius totum omnium religionum. €Quid? in dedicatione nonne et quis dedicet et quid et quo €modo quaeritur? An tu haec ita confundis et perturbas ut, €quicumque velit, quod velit quo modo velit possit dedicare? €Quis eras tu qui dedicabas? Quo iure? qua lege? quo €exemplo? qua potestate? Vbi te isti rei populus Romanus €praefecerat? Video enim esse legem veterem tribuniciam €quae vetet iniussu plebis aedis, terram, aram consecrari; €neque tum hoc ille Q. Papirius, qui hanc legem rogavit, €sensit, neque suspicatus est fore periculum ne domicilia aut €possessiones indemnatorum civium consecrarentur. Neque €enim id fieri fas erat, neque quisquam fecerat, neque erat €causa cur prohibendo non tam deterrere videretur quam admonere. Sed quia consecrabantur aedes, non privatorum €domicilia, sed quae sacrae nominantur, consecrabantur agri, €non ita ut nostra praedia, si qui vellet, sed ut imperator €agros de hostibus captos consecraret, statuebantur arae, €quae religionem adferrent ipsi [2ei]2 loco [2quo]2 essent consecratae, €haec nisi plebs iussisset fieri vetuit. Quae si tu interpre-€taris de nostris aedibus atque agris scripta esse, non repugno; €sed quaero quae lex lata sit ut tu aedis meas consecrares, €ubi tibi haec potestas data sit, quo iure feceris. Neque ego €nunc de religione sed de bonis omnium nostrum, nec de €pontificio sed de iure publico disputo. Lex Papiria vetat €aedis iniussu plebis consecrari. Sit sane hoc de nostris €aedibus ac non de publicis templis: unum ostende verbum €consecrationis in ipsa tua lege, si illa lex est ac non vox sceleris et crudelitatis tuae. Quod si tibi tum in illo rei €publicae naufragio omnia in mentem venire potuissent, aut €si tuus scriptor in illo incendio civitatis non syngraphas @1 €cum Byzantiis exsulibus et cum legatis Brogitari faceret, sed €vacuo animo tibi ista non scita sed portenta conscriberet, €esses omnia, si minus re, at verbis legitimis consecutus. Sed €uno tempore cautiones fiebant pecuniarum, foedera ferie-€bantur provinciarum, regum appellationes venales erant, €servorum omnium vicatim celebrabatur tota urbe discriptio, €inimici in gratiam reconciliabantur, imperia scribebantur nova €iuventuti, Q. Seio venenum misero parabatur, de Cn. Pompeio, €propugnatore et custode imperi, interficiendo consilia ini-€bantur, senatus ne quid esset, ut lugerent semper boni, ut €capta res publica consulum proditione vi tribunicia tene-€retur. Haec cum tot tantaque agerentur, non mirum est, €praesertim in furore animi et caecitate, multa illum et te €fefellisse. @@At videte quanta sit vis huius Papiriae legis in re tali, non €qualem tu adfers sceleris plenam et furoris. Q. Marcius €censor signum Concordiae fecerat idque in publico conlo-€carat. Hoc signum C. Cassius censor cum in curiam trans-€tulisset, conlegium vestrum consuluit num quid esse causae €videretur quin id signum curiamque Concordiae dedicaret. €Quaeso, pontifices, et hominem cum homine et tempus cum €tempore et rem cum re comparate. Ille erat summa mode-€stia et gravitate censor: hic tribunus plebis scelere et audacia €singulari. Tempus illud erat tranquillum et in libertate €populi et gubernatione positum senatus: tuum porro tem-€pus libertate populi Romani oppressa, senatus auctoritate deleta. Res illa plena iustitiae, sapientiae, dignitatis (censor €enim, penes quem maiores nostri, id quod tu sustulisti, iudi-€cium senatus de dignitate esse voluerunt, Concordiae signum €volebat in curia curiamque ei deae dedicare), praeclara volun- @1 €tas atque omni laude digna; praescribere enim se arbitra-€batur ut sine studiis dissensionis sententiae dicerentur, si €sedem ipsam ac templum publici consili religione Concor-€diae devinxisset. Tu cum ferro, cum metu, cum edictis, €cum privilegiis, cum praesentibus copiis perditorum, absentis €exercitus terrore et minis, consulum societate et nefario foe-€dere servitute oppressam civitatem teneres, Libertatis signum €posuisti magis ad ludibrium impudentiae quam ad simula-€tionem religionis. Ille in curia quae poterat sine cuiusquam €incommodo dedicari, tu in civis optime de re publica meriti €cruore ac paene ossibus simulacrum non libertatis publicae, sed licentiae conlocasti. Atque ille tamen ad conlegium rettu-€lit, tu ad quem rettulisti? Si quid deliberares, si quid tibi €aut piandum aut instituendum fuisset religione domestica, €tamen instituto ceterorum vetere ad pontificem detulisses: €novum delubrum cum in urbis clarissimo loco nefando quo-€dam atque inaudito instituto inchoares, referendum ad sacer-€dotes publicos non putasti? At si conlegium pontificum €adhibendum non videbatur, nemone horum tibi idoneus €visus est, qui aetate honore auctoritate antecellunt, cum quo €[2de]2 dedicatione communicares? Quorum quidem tu non €contempsisti sed pertimuisti dignitatem. An tu auderes €quaerere ex P. Servilio aut ex M. Lucullo, quorum ego con-€silio atque auctoritate rem publicam consul ex vestris mani-€bus ac faucibus eripui, quibusnam verbis aut quo ritu_ €primum hoc dico_civis domum consecrares, deinde civis €eius cui princeps senatus, tum autem ordines omnes, deinde þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ›„ˆ‘Italia tota, post cunctae gentes testimonium huius urbis at- @1 que imperi conservati dedissent? Quid diceres, o nefanda €et perniciosa labes civitatis? 'Ades, Luculle, ades Servili, €dum dedico domum Ciceronis, ut mihi praeeatis postemque €teneatis!' Es tu quidem cum audacia tum impudentia €singulari, sed tibi tamen oculi, vultus, verba cecidissent, cum €te viri, qui sua dignitate personam populi [2Romani]2 atque €auctoritatem imperi sustinerent, verbis gravissimis proter-€ruissent, neque sibi fas esse dixissent furori interesse tuo atque in patriae parricidio exsultare. Quae cum videres, €tum te ad tuum adfinem non delectum a te, sed relictum €a ceteris contulisti. Quem ego tamen credo, si est ortus ab €illis quos memoriae proditum est ab ipso Hercule perfuncto €iam laboribus sacra didicisse, in viri fortis aerumnis non ita €crudelem fuisse ut in vivi etiam et spirantis capite bustum €suis manibus imponeret; qui aut nihil dixit nec fecit omnino, €poenamque hanc maternae temeritatis tulit ut mutam in €delicto personam nomenque praeberet, aut, si dixit aliquid €verbis haesitantibus postemque tremebunda manu tetigit, €certe nihil rite, nihil caste, nihil more institutoque perfecit. €Viderat ille Murenam, vitricum suum, consulem designatum, €ad me consulem cum Allobrogibus communis exiti indicia €adferre, audierat ex illo se a me bis salutem accepisse, separatim semel, iterum cum universis. Qua re quis est qui €existimare possit huic novo pontifici, primam hanc post €sacerdotium initum religionem instituenti vocemque mit-€tenti, non et linguam obmutuisse et manum obtorpuisse et €mentem debilitatam metu concidisse, praesertim cum ex €conlegio tanto non regem, non flaminem, non pontificem @1 €videret, fierique particeps invitus alieni sceleris cogeretur, et €gravissimas poenas adfinitatis impurissimae sustineret? @@Sed ut revertar ad ius publicum dedicandi, quod ipsi ponti-€fices semper non solum ad suas caerimonias sed etiam ad €populi iussa adcommodaverunt, habetis in commentariis €vestris C. Cassium censorem de signo Concordiae dedicando €ad pontificum conlegium rettulisse, eique M. Aemilium €pontificem maximum pro conlegio respondisse, nisi eum €populus Romanus nominatim praefecisset atque eius iussu €faceret, non videri eam posse recte dedicari. Quid? cum €Licinia, virgo Vestalis summo loco nata, sanctissimo sacer-€dotio praedita, T. Flaminio Q. Metello consulibus aram et €aediculam et pulvinar sub Saxo dedicasset, nonne eam rem €ex auctoritate senatus ad hoc conlegium Sex. Iulius praetor €rettulit? cum P. Scaevola pontifex maximus pro conlegio €respondit, &7Qvod in loco pvblico Licinia, Gai filia, €&7inivssv popvli dedicasset, sacrvm non viderier&. Quam €quidem rem quanta [2tractaverit]2 severitate quantaque diligentia €senatus, ex ipso senatus consulto facile cognoscetis. @@Videtisne praetori urbano negotium datum ut curaret ne €id sacrum esset, et ut, si quae essent incisae aut inscriptae €litterae, tollerentur? O tempora, o mores! Tum censorem, €hominem sanctissimum, simulacrum Concordiae dedicare €pontifices in templo inaugurato prohibuerunt, post autem €senatus in loco augusto consecratam iam aram tollendam ex €auctoritate pontificum censuit neque ullum est passus ex ea €dedicatione litterarum exstare monumentum: tu, procella €patriae, turbo ac tempestas pacis atque oti, quod in naufragio @1 €rei publicae, tenebris offusis, demerso populo Romano, €everso atque eiecto senatu dirueris, aedificaris, religione €omni violata religionis tamen nomine contaminaris, in vis-€ceribus eius qui urbem suis laboribus ac periculis conser-€vasset monumentum deletae rei publicae conlocaris, %ab €aequitum nota doloris bonorum omnium sublato Q. Catuli €nomine incideris, id sperasti rem publicam diutius quam €quoad mecum simul expulsa careret his moenibus esse €laturam? @@Ac si, pontifices, neque is cui licuit, neque id quod fas €fuit dedicavit, quid me attinet iam illud tertium quod pro-€posueram docere, non iis institutis ac verbis quibus caeri-€moniae postulant dedicasse? Dixi a principio nihil me de €scientia vestra, nihil de sacris, nihil de abscondito pontificum €iure dicturum. Quae sunt adhuc a me de iure dedicandi €disputata, non sunt quaesita ex occulto aliquo genere littera-€rum, sed sumpta de medio, ex rebus palam per magistratus €actis ad conlegiumque delatis, ex senatus consulto, ex lege. €Illa interiora iam vestra sunt, quid dici, quid praeiri, quid tangi, quid teneri ius fuerit. Quae si omnia e Ti. Coruncani €scientia, qui peritissimus pontifex fuisse dicitur, acta esse con-€staret, aut si M. Horatius ille Pulvillus, qui, cum eum multi €propter invidiam fictis religionibus impedirent, restitit et con-€stantissima mente Capitolium dedicavit, huius modi alicui €dedicationi praefuisset, tamen in scelere religio non valeret, @1 €ne valeat id quod imperitus adulescens, novus sacerdos, sororis €precibus, matris minis adductus, ignarus, invitus, sine conlegis, €sine libris, sine auctore, sine fictore, furtim, mente ac lingua €titubante fecisse dicatur: praesertim cum iste impurus atque €impius hostis omnium religionum, qui contra fas et inter €viros saepe mulier et inter mulieres vir fuisset, ageret illam €rem ita raptim et turbulente uti neque mens neque vox neque lingua consisteret? Delata tum sunt [2ea]2 ad vos, ponti-€fices, et post omnium sermone celebrata, quem ad modum €iste praeposteris verbis, ominibus obscenis, identidem se €ipse revocans, dubitans, timens, haesitans omnia aliter ac vos €in monumentis habetis et pronuntiarit et fecerit. Quod €quidem minime mirum est, in tanto scelere tantaque dementia €ne audaciae quidem locum ad timorem comprimendum €fuisse. Etenim si nemo umquam praedo tam barbarus €atque immanis fuit, qui cum fana spoliasset, deinde aram €aliquam in litore deserto somniis stimulatus aut religione €aliqua consecraret, non horreret animo cum divinum numen €scelere violatum placare precibus cogeretur, qua tandem €istum perturbatione mentis omnium templorum atque tecto-€rum totiusque urbis praedonem fuisse censetis, cum pro €detestatione tot scelerum unam aram nefarie consecraret? Non potuit ullo modo_quamquam et insolentia dominatus €extulerat animos et erat incredibili armatus audacia_non in €agendo ruere ac saepe peccare, praesertim illo pontifice et €magistro qui cogeretur docere ante quam ipse didicisset. €Magna vis est cum in deorum immortalium numine tum €vero in ipsa re publica. Di immortales, suorum templorum €custodem ac praesidem sceleratissime pulsum cum viderent, €ex suis templis in eius aedis immigrare nolebant, itaque @1 €istius vaecordissimi mentem cura metuque terrebant; res €vero publica quamquam erat exterminata mecum, tamen €obversabatur ante oculos exstinctoris sui, et ab istius in-€flammato atque indomito furore iam tum se meque repetebat. €Qua re quid est mirum si iste metu [2exagitatus]2, furore instinctus, €scelere praeceps, neque institutas caerimonias persequi neque €verbum ullum sollemne potuit effari? @@Quae cum ita sint, pontifices, revocate iam animos vestros €ab hac subtili nostra disputatione ad universam rem publicam, €quam antea cum viris fortibus multis, in hac vero causa solis €vestris cervicibus sustinetis. Vobis universi senatus perpetua €auctoritas, cui vosmet ipsi praestantissime semper in mea €causa praefuistis, vobis Italiae magnificentissimus ille motus €municipiorumque concursus, vobis campus centuriarumque €una vox omnium, quarum vos principes atque auctores fuistis, €vobis omnes societates, omnes ordines, omnes qui aut re aut €spe denique sunt bona, omne suum erga meam dignitatem €studium et iudicium non modo commissum verum etiam commendatum esse arbitrabuntur. Denique ipsi di immor-€tales qui hanc urbem atque hoc imperium tuentur, ut esset €omnibus gentibus posteritatique perspicuum divino me nu-€mine esse rei publicae redditum, idcirco mihi videntur fru-€ctum reditus et gratulationis meae ad suorum sacerdotum €potestatem iudiciumque revocasse. Hic est enim reditus, €pontifices, haec restitutio in domo, in sedibus, in aris, in €focis, in dis penatibus reciperandis; quorum si iste suis þ´·´ÿï°²°ÿï‚ÄïíÿïƒÃéãÿ›ˆ‰sceleratissimis manibus tecta sedisque convellit, ducibusque €consulibus tamquam urbe capta hanc unam domum quasi €acerrimi propugnatoris sibi delendam putavit, iam illi di @1 €penates ac familiares mei per vos in meam domum mecum erunt restituti. Quocirca te, Capitoline, quem propter bene-€ficia populus Romanus Optimum, propter vim Maximum €nominavit, teque, Iuno Regina, et te, custos urbis, Minerva, €quae semper adiutrix consiliorum meorum, testis laborum €exstitisti, precor atque quaeso, vosque qui maxime [2me]2 repe-€tistis atque revocastis, quorum de sedibus haec mihi est pro-€posita contentio, patrii penates familiaresque, qui huic urbi €et rei publicae praesidetis, vos obtestor, quorum ego a tem-€plis atque delubris pestiferam illam et nefariam flammam €depuli, teque, Vesta mater, cuius castissimas sacerdotes ab €hominum amentium furore et scelere defendi, cuiusque ignem €illum sempiternum non sum passus aut sanguine civium restingui aut cum totius urbis incendio commisceri, ut, si in €illo paene fato rei publicae obieci meum caput pro vestris €caerimoniis atque templis perditissimorum civium furori €atque ferro, et si iterum, cum ex mea contentione interitus €bonorum omnium quaereretur, vos sum testatus, vobis me €ac meos commendavi, meque atque meum caput ea con-€dicione devovi ut, si et eo ipso tempore et ante in con-€sulatu meo commodis meis omnibus, emolumentis, prae-€miis praetermissis cura, cogitatione, vigiliis omnibus nihil €nisi de salute meorum civium laborassem, tum mihi re pu-€blica aliquando restituta liceret frui, sin autem mea consilia €patriae non profuissent, ut perpetuum dolorem avulsus a meis €sustinerem: hanc ego devotionem capitis mei, cum ero in €meas sedis restitutus, tum denique convictam esse et com-missam putabo. Nam nunc quidem, pontifices, non solum €domo, de qua cognostis, sed tota urbe careo, in quam videor €esse restitutus. Vrbis enim celeberrimae et maximae partes €adversum illud non monumentum, sed vulnus patriae con- @1 €tuentur. Quem cum mihi conspectum morte magis vitandum €fugiendumque esse videatis, nolite, quaeso, eum cuius reditu €restitutam rem publicam fore putastis non solum dignitatis €ornamentis, sed etiam urbis patriae usu velle esse privatum. €Non me bonorum direptio, non tectorum excisio, non de-€populatio praediorum, non praeda consulum ex meis fortunis €crudelissime capta permovet: caduca semper et mobilia €haec esse duxi, non virtutis atque ingeni, sed fortunae et €temporum munera, quorum ego non tam facultatem umquam €et copiam expetendam putavi quam et in utendo rationem et in carendo patientiam. Etenim ad nostrum usum prope €modum iam est definita moderatio rei familiaris, liberis €autem nostris satis amplum patrimonium paterni nominis ac €memoriae nostrae relinquemus: domo per scelus erepta, per €latrocinium occupata, per religionis vim sceleratius etiam €aedificata quam eversa, carere sine maxima ignominia rei €publicae, meo dedecore ac dolore non possum. Quapropter €si dis immortalibus, si senatui, si populo Romano, si cun-€ctae Italiae, si provinciis, si exteris nationibus, si vobismet €ipsis, qui in mea salute principem semper locum aucto-€ritatemque tenuistis, gratum et iucundum meum reditum €intellegitis esse, quaeso obtestorque vos, pontifices, ut me, €quem auctoritate studio sententiis restituistis, nunc, quoniam €senatus ita vult, manibus quoque vestris in sedibus meis €conlocetis. @1 ï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1ORATIO DE HARVSPICVM €@@@@RESPONSO IN P. CLODIVM IN €@@@@SENATV HABITA}1 ‘@@Hesterno die, patres conscripti, cum me et vestra dignitas €et frequentia equitum Romanorum praesentium, quibus se-€natus dabatur, magno opere commosset, putavi mihi repri-€mendam esse P. Clodi impudicam impudentiam, cum is €publicanorum causam stultissimis interrogationibus impedi-€ret, P. Tullioni Syro navaret operam atque ei se, cui totus €venierat, etiam vobis inspectantibus venditaret. Itaque €hominem furentem exsultantemque continui simul ac peri-€culum iudici intendi: duobus inceptis verbis omnem im-petum gladiatoris ferociamque compressi. Ac tamen ignarus €ille qui consules essent, exsanguis atque aestuans se ex curia €repente proripuit, cum quibusdam fractis iam atque inanibus €minis et cum illius Pisoniani temporis Gabinianique terrori-€bus: quem cum egredientem insequi coepissem, cepi equi-€dem fructum maximum et ex consurrectione omnium vestrum €et ex comitatu publicanorum. Sed vaecors repente sine suo €vultu, sine colore, sine voce constitit; deinde respexit et, €simul atque Cn. Lentulum consulem aspexit, concidit in €curiae paene limine; recordatione, credo, Gabini sui desi- @1 €derioque Pisonis. Cuius ego de ecfrenato et praecipiti €furore quid dicam? [2An]2 potest gravioribus a me verbis €vulnerari quam est statim in facto ipso a gravissimo viro, €P. Servilio, confectus ac trucidatus? cuius si iam vim et €gravitatem illam singularem ac paene divinam adsequi €possem, tamen non dubito quin ea tela quae coniecerit ini-€micus quam ea quae conlega patris emisit leviora atque €hebetiora esse videantur. @@Sed tamen mei facti rationem exponere illis volo qui he-€sterno die dolore me elatum et iracundia longius prope pro-€gressum arbitrabantur quam sapientis hominis cogitata ratio €postulasset. Nihil feci iratus, nihil impotenti animo, nihil €non diu consideratum ac multo ante meditatum. Ego enim €me, patres conscripti, inimicum semper esse professus sum €duobus, qui me, qui rem publicam cum defendere deberent, €servare possent, cumque ad consulare officium ipsis insigni-€bus illius imperi, ad meam salutem non solum auctoritate €sed etiam precibus vestris vocarentur, primo reliquerunt, €deinde prodiderunt, postremo oppugnarunt, praemiisque €nefariae pactionis funditus una cum re publica oppressum €exstinctumque voluerunt; qui quae suo ductu et imperio €cruento illo atque funesto supplicia neque a sociorum moe-€nibus prohibere neque hostium urbibus inferre potuerunt, €excisionem, inflammationem, eversionem, depopulationem, €vastitatem, ea sua cum praeda meis omnibus tectis atque agris intulerunt. Cum his furiis et facibus, cum his, inquam, €exitiosis prodigiis ac paene huius imperi pestibus bellum €mihi inexpiabile dico esse susceptum, neque id tamen ipsum €tantum quantum meus ac meorum, sed tantum quantum €vester atque omnium bonorum dolor postulavit. In Clodium €vero non est hodie meum maius odium quam illo die fuit @1 €cum illum ambustum religiosissimis ignibus cognovi mulie-€bri ornatu ex incesto stupro atque ex domo pontificis maxi-€mi emissum. Tum, inquam, tum vidi ac multo ante pro-€spexi quanta tempestas excitaretur, quanta impenderet €procella rei publicae. Videbam illud scelus tam importu-€num, audaciam tam immanem adulescentis furentis, nobilis, €vulnerati non posse arceri oti finibus: erupturum illud ma-€lum aliquando, si impunitum fuisset, ad perniciem civitatis. Non multum mihi sane post ad odium accessit. Nihil €enim contra me fecit odio mei, sed odio severitatis, odio €dignitatis, odio rei publicae: non me magis violavit quam €senatum, quam equites Romanos, quam omnis bonos, quam €Italiam cunctam: non denique in me sceleratior fuit quam €in ipsos deos immortalis. Etenim illos eo scelere violavit €quo nemo antea: in me fuit eodem animo quo etiam eius €familiaris Catilina, si vicisset, fuisset. Itaque eum num-€quam a me esse accusandum putavi, non plus quam stipitem €illum qui quorum hominum esset nesciremus, nisi se Ligurem €ipse esse diceret. Quid enim hunc persequar, pecudem ac €beluam, pabulo inimicorum meorum et glande corruptum? €qui si sensit quo se scelere devinxerit, non dubito quin sit €miserrimus; sin autem id non videt, periculum est ne se stuporis excusatione defendat. Accedit etiam quod ex-€spectatione omnium fortissimo et clarissimo viro, T. Annio, €devota et constituta ista hostia esse videtur; cui me prae-€ripere desponsam iam et destinatam laudem, cum ipse eius €opera et dignitatem et salutem reciperarim, valde est ini-€quum. Etenim ut P. ille Scipio natus mihi videtur ad €interitum exitiumque Carthaginis, qui illam a multis impera-€toribus obsessam, oppugnatam, labefactam, paene captam þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ–ˆ‰aliquando quasi fatali adventu solus evertit, sic T. Annius @1 €ad illam pestem comprimendam, exstinguendam, funditus €delendam natus esse videtur et quasi divino munere donatus €rei publicae. Solus ille cognovit quem ad modum armatum €civem, qui lapidibus, qui ferro alios fugaret, alios domi con-€tineret, qui urbem totam, qui curiam, qui forum, qui templa €omnia caede incendiisque terreret, non modo vinci verum etiam vinciri oporteret. Huic ego et tali et ita de me ac de €patria merito viro numquam mea voluntate praeripiam eum €praesertim reum cuius ille inimicitias non solum suscepit €propter salutem meam, verum etiam adpetivit. Sed si etiam €nunc inlaqueatus iam omnium legum periculis, inretitus odio €bonorum omnium, exspectatione supplici iam non diuturna €implicatus, feretur tamen haesitans et in me impetum im-€peditus facere conabitur, resistam et aut concedente aut €etiam adiuvante Milone eius conatum refutabo: velut he-€sterno die cum mihi stanti tacens minaretur, voce tantum €attigi legum initium et iudici. Consedit ille: conticui. €Diem dixisset, ut iecerat: fecissem ut ei statim tertius a €praetore dies diceretur. Atque hoc sic moderetur et cogitet, €si contentus sit iis sceleribus quae commisit, esse [2se]2 iam €consecratum Miloni: si quod in me telum intenderit, statim €me esse arrepturum arma iudiciorum atque legum. @@Atque paulo ante, patres conscripti, contionem habuit €quae est ad me tota delata; cuius contionis primum univer-€sum argumentum sententiamque audite; cum riseritis im-€pudentiam hominis, tum a me de tota contione audietis. €De religionibus sacris et caerimoniis est contionatus, patres €conscripti, Clodius: Publius, inquam, Clodius sacra et reli-€giones neglegi violari pollui questus est! Non mirum si hoc €vobis ridiculum videtur: etiam sua contio risit hominem, €quo modo ipse gloriari solet, ducentis confixum senati con- @1 €sultis, quae sunt omnia contra illum pro religionibus facta, €hominemque eum qui pulvinaribus Bonae deae stuprum €intulerit, eaque sacra quae viri oculis ne imprudentis quidem €aspici fas est non solum aspectu virili sed flagitio stupro-€que violarit, in contione de religionibus neglectis conqueri. Itaque nunc proxima contio eius exspectatur de pudicitia. €Quid enim interest utrum ab altaribus religiosissimis fugatus €de sacris et religionibus conqueratur, an ex sororum cubi-€culo egressus pudorem pudicitiamque defendat? Respon-€sum haruspicum hoc recens de fremitu in contione recitavit, €in quo cum aliis multis scriptum etiam illud est, id quod €audistis, &7Loca sacra et religiosa profana haberi&: in ea €causa esse dixit domum meam a religiosissimo sacerdote, P. Clodio, consecratam. Gaudeo mihi de toto hoc ostento, €quod haud scio an gravissimum multis his annis huic ordini €nuntiatum sit, datam non modo iustam sed etiam neces-€sariam causam esse dicendi; reperietis enim ex hoc toto €prodigio atque responso nos de istius scelere ac furore ac €de impendentibus periculis maximis prope iam voce Iovis Optimi Maximi praemoneri. Sed primum expiabo religionem €aedium mearum, si id facere vere ac sine cuiusquam dubita-€tione potero; sin scrupulus tenuissimus residere alicui vide-€bitur, non modo patienti sed etiam libenti animo portentis €deorum immortalium religionique parebo. €@@Sed quae tandem est in hac urbe tanta domus ab ista €suspicione religionis tam vacua atque pura? Quamquam €vestrae domus, patres conscripti, ceterorumque civium multo €maxima ex parte sunt liberae religione, tamen una mea €domus iudiciis omnibus liberata in hac urbe sola est. Te €enim appello, Lentule, et te, Philippe. Ex hoc haruspicum €responso decrevit senatus ut de locis sacris religiosis ad @1 €hunc ordinem referretis. Potestisne referre de mea domo, €quae, ut dixi, sola in hac urbe omni religione omnibus €iudiciis liberata est? Quam primum inimicus ipse in illa €tempestate ac nocte rei publicae, cum cetera scelera stilo illo €impuro Sex. Clodi ore tincto conscripsisset, ne una quidem €attigit littera religionis; deinde eandem domum populus €Romanus, cuius est summa potestas omnium rerum, comitiis €centuriatis omnium aetatum ordinumque suffragiis eodem €iure esse iussit quo fuisset; postea vos, patres conscripti, €non quo dubia res esset, sed ut huic furiae, si diutius in €hac urbe quam delere cuperet maneret, vox interdiceretur, €decrevistis ut de mearum aedium religione ad pontificum conlegium referretur. Quae tanta religio est qua non in €nostris dubitationibus atque in maximis superstitionibus €unius P. Servili aut M. Luculli responso ac verbo liberemur? €De sacris publicis, de ludis maximis, de deorum penatium €Vestaeque matris caerimoniis, de illo ipso sacrificio quod €fit pro salute populi Romani, quod post Romam conditam €huius unius casti tutoris religionum scelere violatum est, €quod tres pontifices statuissent, id semper populo Romano, €semper senatui, semper ipsis dis immortalibus satis sanctum, €satis augustum, satis religiosum esse visum est. At vero €meam domum P. Lentulus, consul et pontifex, P. Servilius, €M. Lucullus, Q. Metellus, M'. Glabrio, M. Messalla, L. €Lentulus, flamen Martialis, P. Galba, Q. Metellus Scipio, €C. Fannius, M. Lepidus, L. Claudius rex sacrorum, M. €Scaurus, M. Crassus, C. Curio, Sex. Caesar flamen Qui-€rinalis, Q. Cornelius, P. Albinovanus, Q. Terentius, ponti-€fices minores, causa cognita, duobus locis dicta, maxima €frequentia amplissimorum ac sapientissimorum civium ad- @1 stante, omni religione una mente omnes liberaverunt. Nego €umquam post sacra constituta, quorum eadem est antiquitas €quae ipsius urbis, ulla de re, ne de capite quidem virginum €Vestalium, tam frequens conlegium iudicasse. Quamquam €ad facinoris disquisitionem interest adesse quam plurimos €(ita est enim interpretatio illa pontificum, ut eidem potesta-€tem habeant iudicum), religionis explanatio vel ab uno €pontifice perito recte fieri potest (quod idem in iudicio €capitis durum atque iniquum est), tamen sic reperietis, fre-€quentiores pontifices de mea domo quam umquam de caeri-€moniis virginum iudicasse. Postero die frequentissimus €senatus te consule designato, Lentule, sententiae principe, €P. Lentulo et Q. Metello consulibus referentibus statuit, €cum omnes pontifices qui erant huius ordinis adessent, cum-€que alii qui honoribus populi Romani antecedebant multa €de conlegi iudicio verba fecissent, omnesque idem scribendo €adessent, domum meam iudicio pontificum religione libera-tam videri. De hoc igitur loco sacro potissimum videntur €haruspices dicere, qui locus solus ex privatis locis omnibus €hoc praecipue iuris habet, ut ab ipsis qui sacris praesunt €sacer non esse iudicatus sit? Verum referte, quod ex sena-€tus consulto facere debetis. Aut vobis cognitio dabitur, qui €primi de hac domo sententiam dixistis et eam religione omni €liberastis, aut senatus ipse iudicabit, qui uno illo solo anti-€stite sacrorum dissentiente frequentissimus antea iudicavit, €aut,_id quod certe fiet,_ad pontifices reicietur, quorum €auctoritati fidei prudentiae maiores nostri sacra religiones-€que et privatas et publicas commendarunt. Quid ergo ii €possunt aliud iudicare ac iudicaverunt? Multae sunt do-€mus in hac urbe, patres conscripti, atque haud scio an paene @1 €cunctae iure optimo, sed tamen iure privato, iure hereditario, €iure auctoritatis, iure mancipi, iure nexi: nego esse ullam €domum aliam privato eodem quo quae optima lege, publico €vero omni praecipuo et humano et divino iure munitam; quae primum aedificatur ex auctoritate senatus pecunia pu-€blica, deinde contra vim nefariam huius gladiatoris tot senati €consultis munita atque saepta est. Primum negotium isdem €magistratibus est datum anno superiore, ut curarent ut sine €vi aedificare mihi liceret, quibus in maximis periculis uni-€versa res publica commendari solet; deinde, cum ille saxis €et ignibus et ferro vastitatem meis sedibus intulisset, de-€crevit senatus eos qui id fecissent lege de vi, quae est in eos €qui universam rem publicam oppugnassent, teneri. Vobis €vero referentibus, o post hominum memoriam fortissimi atque €optimi consules! decrevit idem senatus frequentissimus qui þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ˜ˆŒmeam domum violasset contra rem publicam esse facturum. Nego ullo de opere publico, de monumento, de templo tot €senatus exstare consulta quot de mea domo, quam senatus €unam post hanc urbem constitutam ex aerario aedificandam, €a pontificibus liberandam, a magistratibus defendendam, a €iudicibus puniendam putarit. P. Valerio pro maximis in €rem publicam beneficiis data domus est in Velia publice, at €mihi in Palatio restituta; illi locus, at mihi etiam parietes €atque tectum; illi quam ipse privato iure tueretur, mihi €quam publice magistratus omnes defenderent. Quae qui-€dem ego si aut per me aut ab aliis haberem, non praedica-€rem apud vos, ne nimis gloriari viderer; sed cum sint mihi €data a vobis, cum ea attemptentur eius lingua cuius ante €manu eversa vos mihi et liberis meis manibus vestris reddi- @1 €distis, non ego de meis sed de vestris factis loquor, nec €vereor ne haec mea vestrorum beneficiorum praedicatio non grata potius quam adrogans videatur. Quamquam si me €tantis laboribus pro communi salute perfunctum ecferret ali-€quando ad gloriam in refutandis maledictis hominum im-€proborum animi quidam dolor, quis non ignosceret? Vidi €enim hesterno die quendam murmurantem, quem aiebant €negare ferri me posse, quia, cum ab hoc eodem impurissimo €parricida rogarer cuius essem civitatis, respondi me, pro-€bantibus et vobis et equitibus Romanis, eius esse quae €carere me non potuisset. Ille, ut opinor, ingemuit. Quid €igitur responderem? quaero ex eo ipso qui ferre me non €potest. Me civem esse Romanum? litterate respondissem. €An tacuissem? desertum negotium. Potest quisquam vir in €rebus magnis cum invidia versatus satis graviter inimici con-€tumeliis sine sua laude respondere? At ipse non modo €respondet quidquid potest, cum est lacessitus, sed etiam €gaudet se ab amicis quid respondeat admoneri. @@Sed quoniam mea causa expedita est, videamus nunc quid €haruspices dicant. Ego enim fateor me et magnitudine €ostenti et gravitate responsi et una atque constanti haru-€spicum voce vehementer esse commotum; neque is sum qui, €si cui forte videor plus quam ceteri qui aeque atque ego €sunt occupati versari in studio litterarum, his delecter aut €utar omnino litteris quae nostros animos deterrent atque €avocant a religione. Ego vero primum habeo auctores ac €magistros religionum colendarum maiores nostros, quorum €mihi tanta fuisse sapientia videtur ut satis superque prudentes €sint qui illorum prudentiam non dicam adsequi, sed quanta €fuerit perspicere possint; qui statas sollemnisque caerimonias @1 €pontificatu, rerum bene gerundarum auctoritates augurio, €fatorum veteres praedictiones Apollinis vatum libris, porten-€torum expiationes Etruscorum disciplina contineri putave-€runt; quae quidem tanta est ut nostra memoria primum €Italici belli funesta illa principia, post Sullani Cinnanique €temporis extremum paene discrimen, tum hanc recentem €urbis inflammandae delendique imperi coniurationem non obscure nobis paulo ante praedixerint. Deinde, si quid €habui oti, etiam cognovi multa homines doctos sapientisque €et dixisse et scripta de deorum immortalium numine reli-€quisse; quae quamquam divinitus perscripta video, tamen €eius modi sunt ut ea maiores nostri docuisse illos, non ab €illis didicisse videantur. Etenim quis est tam vaecors qui €aut, cum suspexit in caelum, deos esse non sentiat, et ea €quae tanta mente fiunt ut vix quisquam arte ulla ordinem €rerum ac necessitudinem persequi possit casu fieri putet, €aut, cum deos esse intellexerit, non intellegat eorum numine €hoc tantum imperium esse natum et auctum et retentum? €Quam volumus licet, patres conscripti, ipsi nos amemus, €tamen nec numero Hispanos nec robore Gallos nec callidi-€tate Poenos nec artibus Graecos nec denique hoc ipso huius €gentis ac terrae domestico nativoque sensu Italos ipsos ac €Latinos, sed pietate ac religione atque hac una sapientia, €quod deorum numine omnia regi gubernarique perspeximus, €omnis gentis nationesque superavimus. @@Qua re, ne plura de re minime loquar dubia, adhibete €animos, et mentis vestras, non solum auris, ad haruspicum €vocem admovete: &7Qvod in agro Latiniensi avditvs est €&7strepitvs cvm fremitv&. Mitto haruspices, mitto illam €veterem ab ipsis dis immortalibus, ut hominum fama est, @1 €Etruriae traditam disciplinam: nos nonne haruspices esse €possumus? Exauditus in agro propinquo et suburbano est €strepitus quidam reconditus et horribilis fremitus armorum. €Quis est ex gigantibus illis, quos poetae ferunt bellum dis €immortalibus intulisse, tam impius qui hoc tam novo tanto-€que motu non magnum aliquid deos populo Romano prae-€monstrare et praecinere fateatur? De ea re scriptum est: €&7Postiliones esse Iovi, Satvrno, Neptvno, Tellvri, dis &7caelestibvs&. Audio quibus dis violatis expiatio debeatur, €sed hominum quae ob delicta quaero. &7Lvdos minvs dili-€&7genter factos pollvtosqve.& Quos ludos? Te appello, €Lentule,_tui sacerdoti sunt tensae, curricula, praecentio, ludi, €libationes epulaeque ludorum,_vosque, pontifices, ad quos €epulones Iovis Optimi Maximi, si quid est praetermissum €aut commissum, adferunt, quorum de sententia illa eadem €renovata atque instaurata celebrantur. Qui sunt ludi minus €diligenter facti, quando aut quo scelere polluti? Responde-€bis et pro te et pro conlegis tuis, etiam pro pontificum con-€legio, nihil cuiusquam aut neglegentia contemptum aut scelere €esse pollutum: omnia sollemnia ac iusta ludorum omnibus €rebus observatis summa cum caerimonia esse servata. @@Quos igitur haruspices ludos minus diligenter factos pollu-€tosque esse dicunt? Eos quorum ipsi di immortales atque €illa mater Idaea te,_te, Cn. Lentule, cuius abavi manibus €esset accepta,_spectatorem esse voluit. Quod ni tu Megalesia €illo die spectare voluisses, haud scio an vivere nobis atque €his de rebus iam queri [2non]2 liceret. Vis enim innumerabilis €incitata ex omnibus vicis conlecta servorum ab hoc aedile €religioso repente [2e]2 fornicibus ostiisque omnibus in scaenam €signo dato inmissa inrupit. Tua tum, tua, Cn. Lentule, @1 €eadem virtus fuit quae in privato quondam tuo proavo; te, €nomen, imperium, vocem, aspectum, impetum tuum stans €senatus equitesque Romani et omnes boni sequebantur, cum €ille servorum eludentium multitudini senatum populumque €Romanum vinctum ipso consessu et constrictum spectaculis atque impeditum turba et angustiis tradidisset. An si ludius €constitit, aut tibicen repente conticuit, aut puer ille patrimus €et matrimus si tensam non tenuit, si lorum omisit, aut si €aedilis verbo aut simpuvio aberravit, ludi sunt non rite facti, €eaque errata expiantur, et mentes deorum immortalium €ludorum instauratione placantur: si ludi ab laetitia ad €metum traducti, si non intermissi sed perempti atque sublati €sunt, si civitati universae, scelere eius qui ludos ad luctum €conferre voluit, exstiterunt dies illi pro festis paene funesti, €dubitabimus quos ille fremitus nuntiet ludos esse pollutos? Ac si volumus ea quae de quoque deo nobis tradita sunt €recordari, hanc Matrem Magnam, cuius ludi violati, polluti, €paene ad caedem et ad funus civitatis conversi sunt, hanc, €inquam, accepimus agros et nemora cum quodam strepitu €fremituque peragrare. Haec igitur vobis, haec populo €Romano et scelerum indicia ostendit et periculorum signa €patefecit. Nam quid ego de illis ludis loquar quos in Palatio €nostri maiores ante templum in ipso Matris Magnae con-€spectu Megalesibus fieri celebrarique voluerunt? qui sunt €more institutisque maxime casti, sollemnes, religiosi; quibus €ludis primum ante populi consessum senatui locum P. Afri-€canus iterum consul ille maior dedit, ut eos ludos haec lues €impura pollueret! quo si qui liber aut spectandi aut etiam €religionis causa accesserat, manus adferebantur, quo matrona €nulla adiit propter vim consessumque servorum. Ita ludos @1 €eos, quorum religio tanta est ut ex ultimis terris arcessita in €hac urbe consederit, qui uni ludi ne verbo quidem appel-€lantur Latino, ut vocabulo ipso et appetita religio externa €et Matris Magnae nomine suscepta declaretur_hos ludos €servi fecerunt, servi spectaverunt, tota denique hoc aedile þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ˜™servorum Megalesia fuerunt. Pro di immortales! qui magis €nobiscum loqui possetis, si essetis versareminique nobiscum? €Ludos esse pollutos significastis ac plane dicitis. Quid magis €inquinatum, deformatum, perversum, conturbatum dici potest €quam omne servitium, permissu magistratus liberatum, in €alteram scaenam inmissum, alteri praepositum, ut alter con-€sessus potestati servorum obiceretur, alter servorum totus €esset? Si examen apium ludis in scaenam caveam[2ve]2 venisset, €haruspices acciendos ex Etruria putaremus: videmus uni-€versi repente examina tanta servorum inmissa in populum €Romanum saeptum atque inclusum, et non commovemur? €Atque in apium fortasse examine nos ex Etruscorum scriptis haruspices ut a servitio caveremus monerent. Quod igitur €ex aliquo diiuncto diversoque monstro significatum cavere-€mus, id cum ipsum sibi monstrum est, et cum in eo ipso €periculum est ex quo periculum portenditur, non pertimesce-€mus? Istius modi Megalesia fecit pater tuus, istius modi €patruus? Is mihi etiam generis sui mentionem facit, cum €Athenionis aut Spartaci exemplo ludos facere maluerit quam €C. aut Appi Claudiorum? Illi cum ludos facerent, servos €de cavea exire iubebant: tu in alteram servos inmisisti, ex €altera liberos eiecisti. Itaque qui antea voce praeconis a liberis €semovebantur, tuis ludis non voce sed manu liberos a se €segregabant. Ne hoc quidem tibi in mentem veniebat, €Sibyllino sacerdoti, haec sacra maiores nostros ex vestris @1 €libris expetisse? si illi sunt vestri quos tu impia mente con-€quiris, violatis oculis legis, contaminatis manibus attrectas. Hac igitur vate suadente quondam, defessa Italia Punico €bello atque [2ab]2 Hannibale vexata, sacra ista nostri maiores €adscita ex Phrygia Romae conlocarunt; quae vir is accepit €qui est optimus populi Romani iudicatus, P. Scipio, femina €autem quae matronarum castissima putabatur, Q. Claudia, €cuius priscam illam severitatem [sacrifici] mirifice tua soror €existimatur imitata. Nihil te igitur neque maiores tui con-€iuncti cum his religionibus, neque sacerdotium ipsum, quo €est haec tota religio constituta, neque curulis aedilitas, quae €maxime hanc tueri religionem solet, permovit quo minus €castissimos ludos omni flagitio pollueres, dedecore macu-lares, scelere obligares? Sed quid ego id admiror? qui €accepta pecunia Pessinuntem ipsum, sedem domiciliumque €Matris deorum, vastaris, et Brogitaro Gallograeco, impuro €homini ac nefario, cuius legati te tribuno dividere in aede €Castoris tuis operis nummos solebant, totum illum locum €fanumque vendideris, sacerdotem ab ipsis aris pulvinaribus-€que detraxeris, omnia illa quae vetustas, quae Persae, quae €Syri, quae reges omnes qui Europam Asiamque tenuerunt €semper summa religione coluerunt, perverteris; quae denique €nostri maiores tam sancta duxerunt ut, cum refertam urbem €atque Italiam fanorum haberemus, tamen nostri imperatores €maximis et periculosissimis bellis huic deae vota facerent, €eaque in ipso Pessinunte ad illam ipsam principem aram et in illo loco fanoque persolverent. Quod cum Deiotarus €religione sua castissime tueretur, quem unum habemus in €orbe terrarum fidelissimum huic imperio atque amantissimum €nostri nominis, Brogitaro, ut ante dixi, addictum pecunia €tradidisti. Atque hunc tamen Deiotarum saepe a senatu €regali nomine dignum existimatum, clarissimorum impera- @1 €torum testimoniis ornatum, tu etiam regem appellari cum €Brogitaro iubes. Sed alter est rex iudicio senatus per nos, €pecunia Brogitarus per te appellatus . . . alterum putabo €regem, si habuerit unde tibi solvat quod ei per syngrapham €credidisti. Nam cum multa regia sunt in Deiotaro tum illa €maxime, quod tibi nummum nullum dedit, quod eam partem €legis tuae quae congruebat cum iudicio senatus, ut ipse rex €esset, non repudiavit, quod Pessinuntem per scelus a te €violatum et sacerdote sacrisque spoliatum reciperavit, ut €in pristina religione servaret, quod caerimonias ab omni €vetustate acceptas a Brogitaro pollui non sinit, mavultque €generum suum munere tuo quam illud fanum antiquitate €religionis carere. Sed ut ad haec haruspicum responsa €redeam, ex quibus est primum de ludis, quis est qui id non €totum in istius ludos praedictum et responsum esse fateatur? @@Sequitur de locis sacris, religiosis. O impudentiam miram! €de mea domo dicere audes? Committe vel consulibus vel €senatui vel conlegio pontificum tuam. Ac mea quidem his €tribus omnibus iudiciis, ut dixi antea, liberata est; at in iis €aedibus quas tu, Q. Seio, equite Romano, viro optimo, per €te apertissime interfecto, tenes, sacellum dico fuisse [2et]2 aras. €Tabulis hoc censoriis, memoria multorum firmabo ac docebo: €agatur modo haec res, quod ex eo senatus consulto quod €nuper est factum referri ad vos necesse est, habeo quae de locis religiosis velim dicere. Cum de domo tua dixero, in €qua tamen ita est inaedificatum sacellum ut alius fecerit, €tibi tantum modo sit demoliendum, tum videbo num mihi €necesse sit de aliis etiam aliquid dicere. Putant enim ad @1 €me non nulli pertinere magmentarium Telluris aperire. €Nuper id patuisse dicunt, et ego recordor. Nunc sanctis-€simam partem ac sedem maximae religionis privato dicunt €vestibulo contineri. Multa me movent: quod aedes Telluris €est curationis meae, quod is qui illud magmentarium sustulit €mea domo pontificum iudicio liberata secundum fratrem €suum iudicatum esse dicebat; movet me etiam in hac cari-€tate annonae, sterilitate agrorum, inopia frugum religio €Telluris, et eo magis quod eodem ostento Telluri postilio deberi dicitur. Vetera fortasse loquimur; quamquam hoc €si minus civili iure perscriptum est, lege tamen naturae, €communi iure gentium sanctum est ut nihil mortales a dis €immortalibus usu capere possint. Verum tamen antiqua €neglegimus: etiamne ea neglegemus quae fiunt cum maxime, €quae videmus? L. Pisonem quis nescit his temporibus €ipsis maximum et sanctissimum Dianae sacellum in Caeliculo €sustulisse? Adsunt vicini eius loci; multi sunt etiam in €hoc ordine qui sacrificia gentilicia illo ipso in sacello stato €loco anniversaria factitarint. Et quaerimus di immortales €quae loca desiderent, quid significent, de quo loquantur? €A Sex. Serrano sanctissima sacella suffossa, inaedificata, op-€pressa, summa denique turpitudine foedata esse nescimus? Tu meam domum religiosam facere potuisti? Qua mente? €quam amiseras. Qua manu? qua disturbaras. Qua voce? €qua incendi iusseras. Qua lege? quam ne in illa quidem €impunitate tua scripseras. Quo pulvinari? quod stupraras. €Quo simulacro? quod ereptum ex meretricis sepulcro [2in]2 €imperatoris monumento conlocaras. Quid habet mea domus €religiosi nisi quod impuri et sacrilegi parietem tangit? Ita- @1 €que ne quis meorum imprudens introspicere tuam domum €possit ac te sacra illa tua facientem videre, tollam altius €tectum, non ut ego te despiciam, sed tu ne aspicias urbem €eam quam delere voluisti. @@Sed iam haruspicum reliqua responsa videamus. &7Ora-&€&7tores contra ivs fasqve interfectos.& Quid est hoc? €De Alexandrinis esse video sermonem; quem ego non €refuto. Sic enim sentio, ius legatorum, cum hominum €praesidio munitum sit, tum etiam divino iure esse vallatum. €Sed quaero ab illo qui omnis indices tribunus e carcere in €forum effudit, cuius arbitrio sicae nunc omnes atque omnia €venena tractantur, qui cum Hermarcho Chio syngraphas €fecit, ecquid sciat unum acerrimum adversarium Hermarchi, €Theodosium, legatum ad senatum a civitate libera missum €sica percussum? quod non minus quam de Alexandrinis indignum dis immortalibus esse visum certo scio. Nec €confero nunc in te unum omnia. Spes maior esset salutis, €si praeter te nemo esset impurus; plures sunt; hoc et tu €tibi confidis magis et nos prope iure diffidimus. Quis €Platorem ex Orestide, quae pars Macedoniae libera est, €hominem in illis locis clarum ac nobilem, legatum Thessa-€lonicam ad nostrum, ut se ipse appellavit, 'imperatorem' €venisse nescit? quem ille propter pecuniam, quam ab eo €extorquere non poterat, in vincla coniecit, et medicum in-€tromisit suum qui legato socio amico libero foedissime et þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ˜£ˆ‹crudelissime venas incideret. Securis suas cruentari scelere €noluit: nomen quidem populi Romani tanto scelere con-€taminavit ut id nulla re possit nisi ipsius supplicio expiari. €Qualis hunc carnifices putamus habere, qui etiam medicis €suis non ad salutem sed ad necem utatur? @@Sed recitemus quid sequatur. &7Fidem ivsqve ivran-&€&7dvm neglectvm.& Hoc quid sit per se ipsum non facile @1 €interpretor, sed ex eo quod sequitur suspicor de tuorum €iudicum manifesto periurio dici, quibus olim erepti essent €nummi nisi a senatu praesidium postulassent. Qua re autem €de iis dici suspicer haec causa est, quod sic statuo, et illud €in hac civitate esse maxime inlustre atque insigne periurium, €et te ipsum tamen in periuri crimen ab iis quibuscum €coniurasti non vocari. @@Et video in haruspicum responsum haec esse subiuncta: €&7Sacrificia vetvsta occvltaqve minvs diligenter facta €&7pollvtaqve&. Haruspices haec loquuntur an patrii pena-€tesque di? Multi enim sunt, credo, in quos huius malefici €suspicio cadat. Quis praeter hunc unum? Obscure dicitur €quae sacra polluta sint? Quid planius, quid religiosius, €quid gravius dici potest? &7vetvsta occvltaqve.& Nego €ulla verba Lentulum, gravem oratorem ac disertum, saepius, €cum te accusaret, usurpasse quam haec quae nunc ex €Etruscis libris in te conversa atque interpretata dicuntur. €Etenim quod sacrificium tam vetustum est quam hoc quod €a regibus aequale huius urbis accepimus? quod autem tam €occultum quam id quod non solum curiosos oculos excludit €sed etiam errantis, quo non modo improbitas sed ne im-€prudentia quidem possit intrare? quod quidem sacrificium €nemo ante P. Clodium omni memoria violavit, nemo umquam €adiit, nemo neglexit, nemo vir aspicere non horruit, quod €fit per virgines Vestalis, fit pro populo Romano, fit in ea €domo quae est in imperio, fit incredibili caerimonia, fit ei €deae cuius ne nomen quidem viros scire fas est, quam iste €idcirco Bonam dicit quod in tanto sibi scelere ignoverit. €Non ignovit, mihi crede, non: nisi forte tibi esse ignotum @1 €putas, quod te iudices emiserunt excussum et exhaustum, €suo iudicio absolutum, omnium condemnatum, aut quod oculos, ut opinio illius religionis est, non perdidisti. Quis €enim ante te sacra illa vir sciens viderat, ut quisquam €poenam quae sequeretur id scelus scire posset? An tibi €luminis obesset caecitas plus quam libidinis? Ne id quidem €sentis, coniventis illos oculos abavi tui magis optandos €fuisse quam hos flagrantis sororis? Tibi vero, si diligenter €attendes, intelleges hominum poenas deesse adhuc, non €deorum. Homines te in re foedissima defenderunt, homines €turpissimum nocentissimumque laudarunt, homines prope €confitentem iudicio liberaverunt, hominibus iniuria tui stupri €inlata in ipsos dolori non fuit, homines tibi arma alii in me, €alii post in illum invictum civem dederunt, hominum bene-€ficia prorsus concedo tibi iam maiora non esse quaerenda: a dis quidem immortalibus quae potest homini maior esse €poena furore atque dementia? nisi forte in tragoediis quos €vulnere ac dolore corporis cruciari et consumi vides, graviores €deorum immortalium iras subire quam illos qui furentes €inducuntur putas. Non sunt illi eiulatus et gemitus Philo-€ctetae tam miseri, quamquam sunt acerbi, quam illa exsultatio €Athamantis et quam senium matricidarum. Tu cum furialis €in contionibus voces mittis, cum domos civium evertis, cum €lapidibus optimos viros foro pellis, cum ardentis faces in €vicinorum tecta iactas, cum aedis sacras inflammas, cum €servos concitas, cum sacra ludosque conturbas, cum uxorem €sororemque non discernis, cum quod ineas cubile non sentis, €tum baccharis, tum furis, tum das eas poenas quae solae €sunt hominum sceleri a dis immortalibus constitutae. Nam €corporis quidem nostri infirmitas multos subit casus per se, @1 €denique ipsum corpus tenuissima de causa saepe conficitur: €deorum tela in impiorum mentibus figuntur. Qua re miserior €es cum in omnem fraudem raperis oculis quam si omnino €oculos non haberes. @@Sed quoniam de iis omnibus quae haruspices commissa €esse dicunt satis est dictum, videamus quid idem haruspices €a dis iam immortalibus dicant moneri. Monent &7Ne per €&7optimativm discordiam dissensionemqve patribvs prin-€&7cipibvsqve caedes pericvlaqve creentvr avxilioqve €&7divini nvminis deficiantvr, &%&7qva re ad vnvm imperivm €&7pecvniae redeant exercitvsqve apvlsvs deminvtioqve €&7accedat&. Haruspicum verba sunt haec omnia: nihil addo €de meo. Quis igitur optimatium discordiam molitur? Idem €iste, nec ulla vi ingeni aut consili sui, sed quodam errore €nostro; quem quidem ille, quod obscurus non erat, facile €perspexit. Hoc enim etiam turpius adflictatur res publica €quod ne ab eo quidem vexatur, ut tamquam fortis in pugna €vir acceptis a forti adversario vulneribus adversis honeste cadere videatur. Ti. Gracchus convellit statum civitatis, qua €gravitate vir, qua eloquentia, qua dignitate! nihil ut a patris €avique Africani praestabili insignique virtute, praeterquam €quod a senatu desciverat, deflexisset. Secutus est C. Grac-€chus, quo ingenio, qua eloquentia, quanta vi, quanta gravi-€tate dicendi! ut dolerent boni non illa tanta ornamenta ad €meliorem mentem voluntatemque esse conversa. Ipse Satur-€ninus ita fuit effrenatus et paene demens ut actor esset egre- @1 €gius et ad animos imperitorum excitandos inflammandosque €perfectus. Nam quid ego de Sulpicio loquar? cuius tanta €in dicendo gravitas, tanta iucunditas, tanta brevitas fuit, ut €posset vel ut prudentes errarent, vel ut boni minus bene €sentirent perficere dicendo. Cum his conflictari et pro €salute patriae cotidie dimicare erat omnino illis qui tum rem €publicam gubernabant molestum; sed habebat ea molestia quandam tamen dignitatem. Hic vero de quo ego ipse tam €multa nunc dico, pro di immortales! quid est, quid valet, €quid adfert, ut tanta civitas, si cadet,_quod di omen ob-€ruant!_a viro tamen confecta videatur? qui post patris €mortem primam illam aetatulam suam ad scurrarum locuple-€tium libidines detulit, quorum intemperantia expleta in €domesticis est germanitatis stupris volutatus; deinde iam €robustus provinciae se ac rei militari dedit, atque ibi pira-€tarum contumelias perpessus etiam Cilicum libidines barba-€rorumque satiavit; post exercitu L. Luculli sollicitato per ne-€fandum scelus fugit illim, Romaeque recenti adventu suo cum €propinquis suis decidit ne reos faceret, a Catilina pecuniam €accepit ut turpissime praevaricaretur. Inde cum Murena se €in Galliam contulit, in qua provincia mortuorum testamenta €conscripsit, pupillos necavit, nefarias cum multis scelerum €pactiones societatesque conflavit; unde ut rediit, quaestum €illum maxime fecundum uberemque campestrem totum ad €se ita redegit ut homo popularis fraudaret improbissime €populum, idemque vir clemens divisores omnium tribuum domi ipse suae crudelissima morte mactaret. Exorta est illa rei €publicae, sacris, religionibus, auctoritati vestrae, iudiciis pu-€blicis funesta quaestura, in qua idem iste deos hominesque, €pudorem, pudicitiam, senatus auctoritatem, ius, fas, leges, €iudicia violavit. Atque hic ei gradus_o misera tempora @1 €stultasque nostras discordias!_P. Clodio gradus ad rem €publicam hic primus [2fuit]2 et aditus ad popularem iactationem €atque adscensus. Nam Ti. Graccho invidia Numantini foe-€deris, cui feriendo, quaestor C. Mancini consulis cum esset, €interfuerat, et in eo foedere improbando senatus severitas €dolori et timori fuit, eaque res illum fortem et clarum virum €a gravitate patrum desciscere coegit; C. autem Gracchum €mors fraterna, pietas, dolor, magnitudo animi ad expetendas €domestici sanguinis poenas excitavit; Saturninum, quod in €annonae caritate quaestorem a sua frumentaria procuratione €senatus amovit eique rei M. Scaurum praefecit, scimus dolore €factum esse popularem; Sulpicium ab optima causa profe-€ctum Gaioque Iulio consulatum contra leges petenti resisten-tem longius quam voluit popularis aura provexit. Fuit in €his omnibus etsi non iusta,_nulla enim potest cuiquam male €de re publica merendi iusta esse causa,_gravis tamen et cum þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ˜¬„aliquo animi virilis dolore coniuncta: P. Clodius a crocota, €a mitra, a muliebribus soleis purpureisque fasceolis, a strophio, €a psalterio, a flagitio, a stupro est factus repente popularis. €Nisi eum mulieres exornatum ita deprendissent, nisi ex eo €loco quo eum adire fas non fuerat ancillarum beneficio €emissus esset, populari homine populus Romanus, res publica €cive tali careret. Hanc ob amentiam in discordiis nostris, €de quibus ipsis his prodigiis recentibus a dis immortalibus €admonemur, arreptus est unus ex patriciis cui tribuno plebis fieri non liceret. Quod anno ante frater Metellus et concors €etiam tum senatus, senatus principe Cn. Pompeio sententiam @1 €dicente, excluserat acerrimeque una voce ac mente restiterat, €id post discidium optimatium, de quo ipso nunc monemur, €ita perturbatum itaque permutatum est ut, quod frater con-€sul ne fieret obstiterat, quod adfinis et sodalis clarissimus €vir, qui illum reum non laudarat, excluserat, id is consul €efficeret in discordiis principum qui illi unus inimicissimus €esse debuerat, eo fecisse auctore se diceret cuius auctoritatis €neminem posset paenitere. Iniecta fax est foeda ac luctuosa €rei publicae; petita est auctoritas vestra, gravitas amplissi-€morum ordinum, consensio bonorum omnium, totus denique €civitatis status. Haec enim certe petebantur, cum in me €cognitorem harum omnium rerum illa flamma illorum tem-€porum coniciebatur. Excepi et pro patria solus exarsi, sic €tamen ut vos isdem ignibus circumsaepti me primum ictum pro vobis et fumantem videretis. Non sedabantur discor-€diae, sed etiam crescebat in eos odium a quibus nos defendi €putabamur. Ecce isdem auctoribus, Pompeio principe, qui €cupientem Italiam, flagitantis vos, populum Romanum €desiderantem non auctoritate sua solum, sed etiam precibus €ad meam salutem excitavit, restituti sumus. Sit discordia-€rum finis aliquando, a diuturnis dissensionibus conquiesca-€mus. Non sinit eadem ista labes; eas habet contiones, ea €miscet ac turbat ut modo [2se his, modo]2 vendat illis, nec tamen €ita ut se quisquam, si ab isto laudatus sit, laudatiorem putet, €sed ut eos quos non amant ab eodem gaudeant vituperari. €Atque ego hunc non miror_quid enim faciat aliud?_: illos €homines sapientissimos gravissimosque miror, primum quod €quemquam clarum hominem atque optime de re publica €saepe meritum impurissimi voce hominis violari facile patiun-€tur, deinde si existimant perditi hominis profligatique male-€dictis posse, id quod minime conducit ipsis, cuiusquam €gloriam dignitatemque violari, postremo quod non sentiunt, @1 €id quod tamen mihi iam suspicari videntur, illius furentis ac volaticos impetus in se ipsos posse converti. Atque ex hac €nimia non nullorum alienatione a quibusdam haerent ea tela €in re publica quae, quam diu haerebant in uno me, graviter €equidem sed aliquanto levius ferebam. An iste nisi primo €se dedisset iis quorum animos a vestra auctoritate seiunctos €esse arbitrabatur, nisi eos in caelum suis laudibus praeclarus €auctor extolleret, nisi exercitum C. Caesaris_in quo fallebat, €sed eum nemo redarguebat_nisi eum, inquam, exercitum €signis infestis in curiam se inmissurum minitaretur, nisi se €Cn. Pompeio adiutore, M. Crasso auctore, quae faciebat €facere clamaret, nisi consules causam coniunxisse secum, in €quo uno non mentiebatur, confirmaret, tam crudelis mei, tam sceleratus rei publicae vexator esse potuisset? Idem €postea quam respirare vos a metu caedis, emergere auctori-€tatem vestram e fluctibus illis servitutis, reviviscere memo-€riam ac desiderium mei vidit, vobis se coepit subito fallacis-€sime venditare; tum leges Iulias contra auspicia latas et hic €et in contionibus dicere, in quibus legibus inerat curiata illa €lex quae totum eius tribunatum continebat, quam caecus €amentia non videbat. Producebat fortissimum virum, M. €Bibulum; quaerebat ex eo, C. Caesare leges ferente de caelo €semperne servasset; semper se ille servasse dicebat. Au-€gures interrogabat, quae ita lata essent rectene lata essent; €illi vitio lata esse dicebant. Ferebant in oculis hominem €quidam boni viri et de me optime meriti, sed illius, ut ego €arbitror, furoris ignari. Longius processit; in ipsum Cn. €Pompeium, auctorem, ut praedicare est solitus, consiliorum suorum, invehi coepit; inibat gratiam a non nullis. Tum €vero elatus [2est]2 spe posse se, quoniam togatum domestici belli @1 €exstinctorem nefario scelere foedasset, illum etiam, illum €externorum bellorum hostiumque victorem adfligere; tum €est illa in templo Castoris scelerata et paene deletrix huius €imperi sica deprensa; tum ille cui nulla hostium diutius urbs €umquam fuit clausa, qui omnis angustias, omnis altitudines €moenium obiectas semper vi ac virtute perfregit, obsessus €ipse est domi meque non nulla imperitorum vituperatione €timiditatis meae consilio et facto suo liberavit. Nam si Cn. €Pompeio, viro uni omnium fortissimo quicumque nati sunt, €miserum magis fuit quam turpe, quam diu ille tribunus plebis €fuit, lucem non aspicere, carere publico, minas eius perferre, €cum in contionibus diceret velle se in Carinis aedificare €alteram porticum, quae Palatio responderet, certe mihi exire €domo mea ad privatum dolorem fuit luctuosum, ad rationem rei publicae gloriosum. Videtis igitur hominem per se ipsum €iam pridem adflictum ac iacentem perniciosis optimatium €discordiis excitari, cuius initia furoris dissensionibus eorum €qui tum a vobis seiuncti videbantur sustentata sunt. Reliqua €iam praecipitantis tribunatus etiam post tribunatum obtre-€ctatores eorum atque adversarii defenderunt; ne a re publica €rei publicae pestis removeretur restiterunt, etiam ne causam €diceret, etiam ne privatus esset. Etiamne in sinu atque in €deliciis quidam optimi viri viperam illam venenatam ac pesti-€feram habere potuerunt? quo tandem decepti munere? €'Volo,' inquiunt, 'esse qui in contione detrahat de Pompeio.' €Detrahat ille vituperando? Velim sic hoc vir summus atque €optime de mea salute meritus accipiat ut a me dicitur; dicam €quidem certe quod sentio. Mihi me dius fidius tum de illius €amplissima dignitate detrahere cum illum maximis laudibus ecferebat videbatur. Vtrum tandem C. Marius splendidior @1 €cum eum C. Glaucia laudabat, an cum eundem iratus postea €vituperabat? An ille demens et iam pridem ad poenam €exitiumque praeceps foedior aut inquinatior in Cn. Pompeio €accusando quam in universo senatu vituperando fuit? quod €quidem miror, cum alterum gratum sit iratis, alterum esse €tam bonis civibus non acerbum. Sed ne id viros optimos €diutius delectet, legant hanc eius contionem de qua loquor; €in qua Pompeium ornat,_an potius deformat? certe laudat, €et unum esse in hac civitate dignum huius imperi gloria €dicit, et significat se illi esse amicissimum et reconciliationem esse gratiae factam. Quod ego quamquam quid sit nescio, €tamen hoc statuo, hunc, si amicus esset Pompeio, laudaturum €illum non fuisse. Quid enim, si illi inimicissimus esset, €amplius ad eius laudem minuendam facere potuisset? Videant €ii qui illum Pompeio inimicum esse gaudebant, ob eamque €causam in tot tantisque sceleribus conivebant, et non num-€quam eius indomitos atque ecfrenatos furores plausu etiam €suo prosequebantur, quam se cito inverterit. Nunc enim €iam laudat illum: in eos invehitur quibus se antea vendita-€bat. Quid existimatis eum, si reditus ei gratiae patuerit, €esse facturum, qui tam libenter in opinionem gratiae inrepat? Quas ego alias optimatium discordias a dis immortalibus de-€finiri putem? nam hoc quidem verbo neque P. Clodius neque €quisquam de gregalibus eius aut de consiliariis designatur. €Habent Etrusci libri certa nomina quae in id genus civium €cadere possint: &7Deteriores, repvlsos&, quod iam audietis, €hos appellant quorum et mentes et res sunt perditae longe-€que a communi salute diiunctae. Qua re cum di immortales €monent de optimatium discordia, de clarissimorum et optime €meritorum civium dissensione praedicunt; cum principibus €periculum caedemque portendunt, in tuto conlocant Clodium, @1 €qui tantum abest a principibus quantum a puris, quantum ab religiosis. Vobis, o carissimi atque optimi cives, et þ´·´ÿï°²±ÿï‚ÈáòÿïƒÃéãÿ˜¶‚vestrae saluti consulendum et prospiciendum vident. Caedes €principum ostenditur; id quod interitum optimatium sequi €necesse est adiungitur; ne in unius imperium res recidat €admonemur. Ad quem metum si deorum monitis non €duceremur, tamen ipsi nostro sensu coniecturaque rapere-€mur; neque enim ullus alius discordiarum solet esse exitus €inter claros et potentis viros nisi aut universus interitus aut €victoris dominatus ac regnum. Dissensit cum Mario, claris-€simo civi, consul nobilissimus et fortissimus, L. Sulla; €horum uterque ita cecidit victus ut victor idem regnaverit. €Cum Octavio conlega Cinna dissedit; utrique horum secunda €fortuna regnum est largita, adversa mortem. Idem iterum €Sulla superavit; tum sine dubio habuit regalem potestatem, quamquam rem publicam reciperarat. Inest hoc tempore €haud obscurum odium, atque id insitum penitus et inustum €animis hominum amplissimorum; dissident principes; cap-€tatur occasio. Qui non tantum opibus valent nescio quam €fortunam tamen ac tempus exspectant: qui sine controversia €plus possunt, ii fortasse non numquam consilia ac sententias €inimicorum suorum extimescunt. Tollatur haec e civitate €discordia: iam omnes isti qui portenduntur metus exstin-€guentur, iam ista serpens, quae tum hic delitiscit, tum se €emergit et fertur illuc, compressa atque inlisa morietur. €Monent enim eidem &7Ne occvltis consiliis res pvblica €&7laedatvr&. Quae sunt occultiora quam eius qui in contione €ausus est dicere iustitium edici oportere, iuris dictionem €intermitti, claudi aerarium, iudicia tolli? nisi forte existi-€matis hanc tantam conluvionem illi tantamque eversionem €civitatis in mentem subito in rostris cogitanti venire potuisse. @1 €Est quidem ille plenus vini stupri somni, plenusque incon-€sideratissimae ac dementissimae temeritatis; verum tamen €nocturnis vigiliis, etiam coitione hominum, iustitium illud €concoctum atque meditatum est. Mementote, patres con-€scripti, verbo illo nefario temptatas auris nostras et perni-€ciosam viam audiendi consuetudine esse munitam. @@Sequitur illud, &7Ne deterioribvs repvlsisqve honos& €&7avgeatvr&. Repulsos videamus, nam deteriores qui sint, €post docebo. Sed tamen in eum cadere hoc verbum maxime €qui sit unus omnium mortalium sine ulla dubitatione deter-€rimus, concedendum est. Qui sunt igitur repulsi? Non, ut €opinor, ii qui aliquando honorem vitio civitatis, non suo, non €sunt adsecuti; nam id quidem multis saepe optimis civibus at-€que honestissimis viris accidit. Repulsi sunt ii quos ad omnia €progredientis, quos munera contra leges gladiatoria parantis, €quos apertissime largientis non solum alieni sed etiam sui, €vicini, tribules, urbani, rustici reppulerunt: hi ne honore €augeantur monent. Debet esse gratum quod praedicunt, €sed tamen huic malo populus Romanus ipse nullo haruspi-cum admonitu sua sponte prospexit. Deteriores cavete; €quorum quidem est magna natio, sed tamen eorum omnium €hic dux est atque princeps; etenim si unum hominem deter-€rimum poeta praestanti aliquis ingenio fictis conquisitisque €vitiis deformatum vellet inducere, nullum profecto dedecus €reperire posset quod in hoc non inesset, multaque in eo €penitus defixa atque haerentia praeteriret. Parentibus et €dis immortalibus et patriae nos primum natura conciliat; €eodem enim tempore et suscipimur in lucem et hoc caelesti €spiritu augemur et certam in sedem civitatis ac libertatis €adscribimur. Iste parentum nomen, sacra, memoriam, gen-€tem Fonteiano nomine obruit; deorum ignis, solia, mensas, @1 €abditos ac penetralis focos, occulta et maribus non invisa €solum, sed etiam inaudita sacra inexpiabili scelere pervertit, €idemque earum templum inflammavit dearum quarum ope etiam aliis incendiis subvenitur. Quid de patria loquar? €qui primum eum civem vi, ferro, periculis urbe, omnibus €patriae praesidiis depulit quem vos patriae conservatorem €esse saepissime iudicaritis, deinde everso senatus, ut ego €semper dixi, comite, duce, ut ille dicebat, senatum ipsum, €principem salutis mentisque publicae, vi, caede incendiisque €pervertit; sustulit duas leges, Aeliam et Fufiam, maxime rei €publicae salutaris, censuram exstinxit, intercessionem re-€movit, auspicia delevit, consules sceleris sui socios aerario, €provinciis, exercitu armavit, reges qui erant vendidit, qui €non erant appellavit, Cn. Pompeium ferro domum com-€pulit, imperatorum monumenta evertit, inimicorum domus €disturbavit, vestris monumentis suum nomen inscripsit. In-€finita sunt scelera quae ab illo in patriam sunt edita. Quid? €quae in singulos civis quos necavit, socios quos diripuit, im-peratores quos prodidit, exercitus quos temptavit? Quid €vero? ea quanta sunt quae in ipsum se scelera, quae in suos €edidit! Quis minus umquam pepercit hostium castris quam €ille omnibus corporis sui partibus? quae navis umquam in €flumine publico tam vulgata omnibus quam istius aetas fuit? €quis umquam nepos tam libere est cum scortis quam hic €cum sororibus volutatus? quam denique tam immanem €Charybdim poetae fingendo exprimere potuerunt, quae tan-€tos exhauriret gurgites quantas iste Byzantiorum Brogitaro-€rumque praedas exsorbuit? aut tam eminentibus canibus €Scyllam tamque ieiunis quam quibus istum videtis, Gelliis, €Clodiis, Titiis, rostra ipsa mandentem? @@Qua re, id quod extremum est in haruspicum responso, @1 €providete &7Ne rei pvblicae statvs commvtetvr&; etenim €vix haec, si undique fulciamus iam labefacta, vix, inquam, €nixa in omnium nostrum umeris cohaerebunt. Fuit quon-€dam ita firma haec civitas et valens ut neglegentiam senatus €vel etiam iniurias civium ferre posset. Iam non potest. €Aerarium nullum est, vectigalibus non fruuntur qui redeme-€runt, auctoritas principum cecidit, consensus ordinum est €divulsus, iudicia perierunt, suffragia descripta tenentur a €paucis, bonorum animus ad nutum nostri ordinis expeditus €iam non erit, civem qui se pro patriae salute opponat invi-diae frustra posthac requiretis. Qua re hunc statum qui €nunc est, qualiscumque est, nulla alia re nisi concordia €retinere possumus; nam ut meliore simus loco ne optandum €quidem est illo impunito; deteriore autem statu ut simus, €unus est inferior gradus aut interitus aut servitutis; quo ne €trudamur di immortales nos admonent, quoniam iam pridem €humana consilia ceciderunt. Atque ego hanc orationem, €patres conscripti, tam tristem, tam gravem non suscepissem, €non quin hanc personam et has partis, honoribus populi €Romani, vestris plurimis ornamentis mihi tributis, deberem €et possem sustinere, sed tamen facile tacentibus ceteris reti-€cuissem; sed haec oratio omnis fuit non auctoritatis meae, €sed publicae religionis. Mea fuerunt verba fortasse plura, €sententiae quidem omnes haruspicum, ad quos aut referri €nuntiata ostenta non convenit aut eorum responsis commo-veri necesse est. Quod si cetera magis pervulgata nos saepe €et leviora moverunt, vox ipsa deorum immortalium non €mentis omnium permovebit? Nolite enim id putare accidere €posse quod in fabulis saepe videtis fieri, ut deus aliqui dela-€psus de caelo coetus hominum adeat, versetur in terris, cum €hominibus conloquatur. Cogitate genus sonitus eius quem €Latinienses nuntiarunt, recordamini illud etiam quod non-€dum est relatum, quod eodem fere tempore factus in agro @1 €Piceno Potentiae nuntiatur terrae motus horribilis cum qui-€busdam %multis metuendisque rebus: haec eadem profecto quae prospicimus impendentia pertimescetis. Etenim haec €deorum immortalium vox, haec paene oratio iudicanda est, €cum ipse mundus, cum maria atque terrae motu quodam €novo contremiscunt et inusitato aliquid sono incredibilique €praedicunt. In quo constituendae nobis quidem sunt pro-€curationes et obsecratio, quem ad modum monemur. Sed €faciles sunt preces apud eos qui ultro nobis viam salutis €ostendunt: nostrae nobis sunt inter nos irae discordiaeque €placandae. @1 ï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO P. SESTIO ORATIO}1 ‘@@Si quis antea, iudices, mirabatur quid esset quod, pro €tantis opibus rei publicae tantaque dignitate imperi, nequa-€quam satis multi cives forti et magno animo invenirentur €qui auderent se et salutem suam in discrimen offerre pro þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ‘…statu civitatis et pro communi libertate, ex hoc tempore €miretur potius si quem bonum et fortem civem viderit, quam €si quem aut timidum aut sibi potius quam rei publicae con-€sulentem. Nam ut omittatis de unius cuiusque casu cogi-€tando recordari, uno aspectu intueri potestis eos qui cum €senatu, cum bonis omnibus, rem publicam adflictam exci-€tarint et latrocinio domestico liberarint, maestos sordidatos €reos, de capite, de fama, de civitate, de fortunis, de liberis €dimicantis; eos autem qui omnia divina et humana violarint €vexarint perturbarint everterint, non solum alacris laetosque €volitare, sed etiam fortissimis atque optimis civibus periculum moliri, de se nihil timere. In quo cum multa sunt indigna, €tum nihil minus est ferendum quam quod iam non per €latrones suos, non per homines egestate et scelere perditos, €sed per vos nobis, per optimos viros optimis civibus peri-€culum inferre conantur, et quos lapidibus, quos ferro, quos €facibus, quos vi manu copiis delere non potuerunt, hos vestra €auctoritate, vestra religione, vestris sententiis se oppressuros €arbitrantur. Ego autem, iudices, qua voce mihi in agendis €gratiis commemorandoque eorum qui de me optime meriti @1 €sunt beneficio esse utendum putabam, ea nunc uti cogor €in eorum periculis depellendis, [2ut]2 iis potissimum vox haec €serviat quorum opera et mihi et vobis et populo Romano €restituta est. @@Et quamquam a Q. Hortensio, clarissimo viro atque elo-€quentissimo, causa est P. Sesti perorata, nihilque ab eo prae-€termissum est quod aut pro re publica conquerendum fuit aut €pro reo disputandum, tamen adgrediar ad dicendum, ne mea €propugnatio ei potissimum defuisse videatur per quem est €perfectum ne ceteris civibus deesset. Atque ego sic statuo, €iudices, a me in hac causa atque hoc extremo dicendi loco €pietatis potius quam defensionis, querelae quam eloquentiae, doloris quam ingeni partis esse susceptas. Itaque si aut €acrius egero aut liberius quam qui ante me dixerunt, peto €a vobis ut tantum orationi meae concedatis quantum et pio €dolori et iustae iracundiae concedendum putetis; nam neque €officio coniunctior dolor ullius esse potest quam hic meus €susceptus ex hominis de me optime meriti periculo, neque €iracundia magis ulla laudanda [2est]2 quam ea quae me in-€flammat eorum scelere qui cum omnibus meae salutis de-fensoribus bellum esse sibi gerendum iudicaverunt. Sed €quoniam singulis criminibus ceteri responderunt, dicam €ego de omni statu P. Sesti, de genere vitae, de natura, de €moribus, de incredibili amore in bonos, de studio conser-€vandae salutis communis atque oti; contendamque, si modo €id consequi potero, ut in hac confusa atque universa defen-€sione nihil ab me quod ad vestram quaestionem, nihil quod €ad reum, nihil quod ad rem publicam pertineat praeter- @1 €missum esse videatur. Et quoniam in gravissimis tempo-€ribus civitatis atque in ruinis eversae atque adflictae rei €publicae P. Sesti tribunatus est a Fortuna ipsa conlocatus, €non adgrediar ad illa maxima atque amplissima prius quam €docuero quibus initiis ac fundamentis haec tantae summis in €rebus laudes excitatae sint. @@Parente P. Sestius natus est, iudices, homine, ut plerique €meministis, et sapiente et sancto et severo; qui cum tribunus €plebis primus inter homines nobilissimos temporibus optimis €factus esset, reliquis honoribus non tam uti voluit quam €dignus videri. Eo auctore duxit honestissimi et spectatis-€simi viri, C. Albini, filiam, ex qua hic est puer et nupta iam €filia. Duobus gravissimis [2ac plenissimis]2 antiquitatis viris sic €probatus fuit ut utrique eorum et carus maxime et iucundus €esset. Ademit Albino soceri nomen mors filiae, sed cari-€tatem illius necessitudinis et benivolentiam non ademit: €hodie sic hunc diligit ut vos facillime potestis ex hac vel adsiduitate eius vel sollicitudine et molestia iudicare. Duxit €uxorem patre vivo optimi et calamitosissimi viri filiam, €L. Scipionis. Clara in hoc P. Sesti pietas exstitit et omnibus €grata, quod et Massiliam statim profectus est, ut socerum €videre consolarique posset fluctibus rei publicae expulsum, €in alienis terris iacentem, quem in maiorum suorum vestigiis €stare oportebat, et ad eum filiam eius adduxit, ut ille in-€sperato aspectu complexuque si non omnem at aliquam €partem maeroris sui deponeret, et maximis [2pro illa necessitu- @1 €dine studiis et]2 officiis et illius aerumnam, quoad vixit, et filiae €solitudinem sustentavit. Possum multa dicere de liberalitate, €de domesticis officiis, de tribunatu militari, de provinciali in €eo magistratu abstinentia; sed mihi ante oculos obversatur €rei publicae dignitas, quae me ad sese rapit, haec minora relinquere hortatur. Quaestor hic C. Antoni, conlegae mei, €iudices, fuit sorte, sed societate consiliorum meus. Impedior €non nullius offici, ut ego interpretor, religione quo minus €exponam quam multa P. Sestius, cum esset cum conlega €meo, senserit, ad me detulerit, quanto ante providerit. Atque €ego de Antonio nihil dico praeter unum: numquam illum €illo summo timore ac periculo civitatis neque communem €metum omnium nec propriam non nullorum de ipso suspi-€cionem aut infitiando tollere aut dissimulando sedare voluisse. €In quo conlega sustinendo atque moderando si meam in €illum indulgentiam coniunctam cum summa custodia rei €publicae laudare vere solebatis, par prope laus P. Sesti esse €debet, qui ita suum consulem observavit ut et illi quaestor €bonus et nobis omnibus optimus civis videretur. @@Idem, cum illa coniuratio ex latebris atque ex tenebris €erupisset palamque armata volitaret, venit cum exercitu €Capuam, quam urbem propter plurimas belli opportunitates €ab illa impia et scelerata manu temptari suspicabamur; €C. Mevulanum, tribunum militum Antoni, Capua praeci-€pitem eiecit, hominem perditum et non obscure Pisauri et €in aliis agri Gallici partibus in illa coniuratione versatum; €idemque C. Marcellum, cum is non Capuam solum venisset, €verum etiam se quasi armorum studio in maximam familiam @1 €coniecisset, exterminandum ex illa urbe curavit. Qua de €causa et tum conventus ille Capuae, qui propter salutem €illius urbis consulatu conservatam meo me unum patronum €adoptavit, huic apud me P. Sestio maximas gratias egit, et €hoc tempore eidem homines nomine commutato coloni de-€curionesque, fortissimi atque optimi viri, beneficium P. Sesti €testimonio declarant, periculum decreto suo deprecantur. Recita, quaeso, L. Sesti, quid decrerint Capuae decuriones, €ut iam puerilis tua vox possit aliquid significare inimicis €vestris, quidnam, cum se conroborarit, effectura esse videatur. €&7Decvrionvm decreta.& Non recito decretum officio aliquo €expressum vicinitatis aut clientelae aut hospiti publici aut €ambitionis aut commendationis gratia, sed recito memoriam €perfuncti periculi, praedicationem amplissimi benefici, vocem offici praesentis, testimonium praeteriti temporis. Atque illis €temporibus eisdem, cum iam Capuam metu Sestius liberasset, €urbem senatus atque omnes boni deprehensis atque oppressis €domesticis hostibus me duce ex periculis maximis extraxis-€sent, ego litteris P. Sestium Capua arcessivi cum illo exercitu €quem tum secum habebat; quibus hic litteris lectis ad urbem €confestim incredibili celeritate advolavit. Atque ut illius €temporis atrocitatem recordari possitis, audite litteras et €vestram memoriam ad timoris praeteriti cogitationem exci-€tate. &7Litterae Ciceronis consvlis.& €@@Hoc adventu P. Sesti tribunorum plebis novorum, qui tum €extremis diebus consulatus mei res eas quas gesseram vexare €cupiebant, reliquaeque coniurationis impetus et conatus sunt retardati. Ac postea quam est intellectum, [2M.]2 Catone tri-€buno plebis, fortissimo atque optimo cive, rem publicam @1 €defendente, per se ipsum senatum populumque Romanum €sine militum praesidio tueri facile maiestate sua dignitatem €eorum qui salutem communem periculo suo defendissent, €Sestius cum illo exercitu summa celeritate est Antonium €consecutus. Hic ego quid praedicem quibus hic rebus con-€sulem ad rem gerendam excitarit, quos stimulos admoverit €homini studioso fortasse victoriae, sed tamen nimium com-þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜ŒˆŠmunem Martem belli casumque metuenti? Longum est ea €dicere, sed hoc breve dicam: si M. Petrei non excellens €animus et amor rei publicae, non praestans in re publica €virtus, non summa auctoritas apud milites, non mirificus €usus in re militari exstitisset, neque adiutor ei P. Sestius €ad excitandum Antonium, cohortandum, accusandum, im-€pellendum fuisset, datus illo in bello esset hiemi locus, neque €umquam Catilina, cum e pruina Appennini atque e nivibus €illis emersisset atque aestatem integram nanctus Italiae callis €et pastorum stabula praeoccupare coepisset, sine multo €sanguine ac sine totius Italiae vastitate miserrima conci-disset. Hunc igitur animum attulit ad tribunatum P. Sestius, €ut quaesturam Macedoniae relinquam et aliquando ad haec €propiora veniam; quamquam non est omittenda singularis €illa integritas provincialis, cuius ego nuper in Macedonia vidi €vestigia non pressa leviter ad exigui praedicationem temporis, @1 €sed fixa ad memoriam illius provinciae sempiternam. Verum €haec ita praetereamus ut tamen intuentes et respectantes €relinquamus: ad tribunatum, qui ipse ad sese iam dudum €vocat et quodam modo absorbet orationem meam, contento €studio cursuque veniamus. @@De quo quidem tribunatu ita dictum [2est]2 a Q. Hortensio €ut eius oratio non defensionem modo videretur criminum €continere, sed etiam memoria dignam iuventuti rei publicae €capessendae auctoritatem disciplinamque praescribere. Sed €tamen, quoniam tribunatus totus P. Sesti nihil aliud nisi €meum nomen causamque sustinuit, necessario mihi de isdem €rebus esse arbitror si non subtilius disputandum, at certe €dolentius deplorandum. Qua in oratione si asperius in €quosdam homines invehi vellem, quis non concederet ut €eos, quorum sceleris furore violatus essem, vocis libertate €perstringerem? Sed agam moderate et huius potius tempori €serviam quam dolori meo: si qui occulte a salute nostra €dissentiunt, lateant; si qui fecerunt aliquid aliquando atque €eidem nunc tacent et quiescunt, nos quoque simus obliti; €si qui se offerunt, insectantur, quoad ferri poterunt, per-€feremus, neque quemquam offendet oratio mea nisi qui €se ita obtulerit ut in eum non invasisse sed incucurrisse €videamur. @@Sed necesse est, ante quam de tribunatu P. Sesti dicere €incipiam, me totum superioris anni rei publicae naufragium €exponere, in quo conligendo ac reficienda salute communi €omnia reperientur P. Sesti facta, dicta, consilia versata. €Fuerat ille annus tam in re publica, iudices,% cum in magno €motu et multorum timore intentus [2est]2 arcus in me unum, @1 €sicut vulgo ignari rerum loquebantur, re quidem vera in €universam rem publicam, traductione ad plebem furibundi €hominis ac perditi, mihi irati, sed multo acrius oti et com-€munis salutis inimici. Hunc vir clarissimus mihique multis €repugnantibus amicissimus, Cn. Pompeius, omni cautione, €foedere, exsecratione devinxerat nihil in tribunatu contra me €esse facturum: quod ille nefarius ex omnium scelerum con-€luvione natus parum se foedus violaturum arbitratus [2est]2, nisi €ipsum cautorem alieni periculi suis propriis periculis ter-ruisset. Hanc taetram immanemque beluam, vinctam au-€spiciis, adligatam more maiorum, constrictam legum sacra-€tarum catenis, solvit subito lege curiata consul, vel, ut ego €arbitror, exoratus vel, ut non nemo putabat, mihi iratus, €ignarus quidem certe et imprudens impendentium tantorum €scelerum et malorum. Qui tribunus plebis felix in ever-€tenda re publica fuit nullis suis nervis_qui enim in eius €modi vita nervi esse potuerunt hominis fraternis flagitiis, sororiis stupris, omni inaudita libidine exsanguis?_sed fuit €profecto quaedam illa rei publicae fortuna fatalis, ut ille €caecus atque amens tribunus plebis nancisceretur_quid €dicam? consules? hocine ut ego nomine appellem eversores €huius imperi, proditores vestrae dignitatis, hostis bonorum €omnium, qui ad delendum senatum, adfligendum equestrem €ordinem, exstinguenda omnia iura atque instituta maiorum €se illis fascibus ceterisque insignibus summi honoris atque €imperi ornatos esse arbitrabantur? Quorum, per deos @1 €immortalis, si nondum scelera vulneraque inusta rei publicae €vultis recordari, vultum atque incessum animis intuemini: €facilius eorum facta occurrent mentibus vestris, si ora ipsa €oculis proposueritis. @@Alter unguentis adfluens, calamistrata coma, despiciens €conscios stuprorum ac veteres vexatores aetatulae suae, €puteali et faeneratorum gregibus inflatus, a quibus com-€pulsus olim, ne in Scyllaeo illo aeris alieni tamquam [in] €fretu ad columnam adhaeresceret, in tribunatus portum per-€fugerat, contemnebat equites Romanos, minitabatur senatui, €venditabat se operis atque ab iis se ereptum ne de ambitu €causam diceret praedicabat, ab isdemque se etiam invito €senatu provinciam sperare dicebat; eamque nisi adeptus esset, se incolumem nullo modo fore arbitrabatur. Alter, €o di boni, quam taeter incedebat, quam truculentus, quam €terribilis aspectu! unum aliquem te ex barbatis illis, ex-€emplum imperi veteris, imaginem antiquitatis, columen rei €publicae diceres intueri. Vestitus aspere nostra hac purpura €plebeia ac paene fusca, capillo ita horrido ut Capua, in qua €ipsa tum imaginis ornandae causa duumviratum gerebat, €Seplasiam sublaturus videretur. Nam quid ego de supercilio €dicam, quod tum hominibus non supercilium, sed pignus rei €publicae videbatur? Tanta erat gravitas in oculo, tanta €contractio frontis, ut illo supercilio annus ille niti tamquam [2vade]2 videretur. Erat hic omnium sermo: 'est tamen rei €publicae magnum firmumque subsidium; habeo quem op-€ponam labi illi atque caeno; vultu me dius fidius conlegae @1 €sui libidinem levitatemque franget; habebit senatus in hunc €annum quem sequatur; non deerit auctor et dux bonis.' €Mihi denique homines praecipue gratulabantur, quod habi-€turus essem contra tribunum plebis furiosum et audacem cum €amicum et adfinem tum etiam fortem et gravem consulem. €@@Atque eorum alter fefellit neminem. Quis enim clavum €tanti imperi tenere et gubernacula rei publicae tractare in €maximo cursu ac fluctibus posse arbitraretur hominem emer-€sum subito ex diuturnis tenebris lustrorum ac stuprorum, €vino, ganeis, lenociniis adulteriisque confectum? cum is €praeter spem in altissimo gradu alienis opibus positus esset, €qui non modo tempestatem impendentem intueri temu-€lentus, sed ne lucem quidem insolitam aspicere posset. Alter multos plane in omnis partis fefellit; erat enim €hominum opinioni nobilitate ipsa, blanda conciliatricula, €commendatus. Omnes boni semper nobilitati favemus, et €quia utile est rei publicae nobilis homines esse dignos €maioribus suis, et quia valet apud nos clarorum hominum €et bene de re publica meritorum memoria, etiam mortuorum. €Quia tristem semper, quia taciturnum, quia subhorridum €atque incultum videbant, et quod erat eo nomine ut in-€generata familiae frugalitas videretur, favebant, gaudebant, €et ad integritatem maiorum spe sua hominem vocabant materni generis obliti. Ego autem,_vere dicam, iudices,_ €tantum esse in homine sceleris, audaciae, crudelitatis, €quantum ipse cum re publica sensi, numquam putavi. Ne-€quam esse hominem et levem et falsa opinione [errore] €hominum ab adulescentia commendatum sciebam; etenim €animus eius vultu, flagitia parietibus tegebantur. Sed haec €obstructio nec diuturna est neque obducta ita ut curiosis @1 €oculis perspici non possit. Videbamus genus vitae, desidiam, €inertiam; inclusas eius libidines qui paulo propius acces-€serant intuebantur; denique etiam sermo nobis ansas dabat quibus reconditos eius sensus tenere possemus. Laudabat €homo doctus philosophos nescio quos, neque eorum tamen €nomina poterat dicere, sed tamen eos laudabat maxime qui €dicuntur praeter ceteros esse auctores et laudatores volu-€ptatis; cuius et quo tempore et quo modo non quaerebat, €verbum ipsum omnibus [2viribus]2 animi et corporis devorarat; €eosdemque praeclare dicere aiebat sapientis omnia sua €causa facere, rem publicam capessere hominem bene sanum €non oportere, nihil esse praestabilius otiosa vita, plena et €conferta voluptatibus; eos autem qui dicerent dignitati esse þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜—ˆ‹serviendum, rei publicae consulendum, offici rationem in €omni vita, non commodi esse ducendam, adeunda pro patria €pericula, vulnera excipienda, mortem oppetendam, vaticinari atque insanire dicebat. Ex his adsiduis eius cotidianisque €sermonibus, et quod videbam quibuscum hominibus in €interiore parte aedium viveret, et quod ita domus ipsa fuma-€bat ut multa eius [2consorti]2onis indicia redolerent, statuebam €sic, boni nihil ab illis nugis exspectandum, mali quidem €certe nihil pertimescendum. Sed ita est, iudices, ut, si €gladium parvo puero aut si imbecillo seni aut debili dederis, €ipse impetu suo nemini noceat, sin ad nudum vel fortissimi €viri corpus accesserit, possit acie ipsa et ferri viribus vulne-€rare: cum hominibus enervatis atque exsanguibus con-€sulatus tamquam gladius esset datus, qui per se pungere @1 €neminem umquam potuissent, ii summi imperi nomine €armati rem publicam contrucidarunt. Foedus fecerunt cum €tribuno plebis palam, ut ab eo provincias acciperent quas €ipsi vellent, exercitum et pecuniam quantam vellent, ea lege, €si ipsi prius tribuno plebis adflictam et constrictam rem €publicam tradidissent: id autem foedus meo sanguine ictum sanciri posse dicebant. Qua re patefacta_neque enim dis-€simulari tantum scelus poterat nec latere_promulgantur €uno eodemque tempore rogationes ab eodem tribuno de €mea pernicie et de provinciis consulum nominatim. €@@Hic tum senatus sollicitus, vos, equites Romani, excitati, €Italia cuncta permota, omnes denique omnium generum €atque ordinum cives summae rei publicae a consulibus atque €a summo imperio petendum esse auxilium arbitrabantur, €cum illi soli essent praeter furiosum illum tribunum duo rei €publicae turbines, qui non modo praecipitanti patriae non €subvenirent, sed eam nimium tarde concidere maererent. €Flagitabatur ab his cotidie cum querelis bonorum omnium €tum etiam precibus senatus, ut meam causam susciperent, €agerent aliquid, denique ad senatum referrent: non modo €negando, sed etiam inridendo amplissimum quemque illius ordinis insequebantur. Hic subito cum incredibilis in €Capitolium multitudo ex tota urbe cunctaque Italia con-€venisset, vestem mutandam omnes meque iam omni ratione, €privato consilio, quoniam publicis ducibus res publica €careret, defendendum putarunt. Erat eodem tempore senatus €in aede Concordiae, quod ipsum templum repraesentabat @1 €memoriam consulatus mei, cum flens universus ordo cin-€cinnatum consulem orabat; nam alter ille horridus et severus €consulto se domi continebat. Qua tum superbia caenum €illud ac labes amplissimi ordinis preces et clarissimorum €civium lacrimas repudiavit! me ipsum ut contempsit helluo €patriae! nam quid ego patrimoni dicam, quod ille tum cum €quaestum faceret amisit? Venistis ad senatum, vos, inquam, €equites Romani et omnes boni veste mutata, vosque pro €meo capite ad pedes lenonis impurissimi proiecistis, cum, €vestris precibus ab latrone illo repudiatis, vir incredibili fide, €magnitudine animi, constantia, L. Ninnius, ad senatum de €re publica rettulit, senatusque frequens vestem pro mea €salute mutandam censuit. @@O diem illum, iudices, funestum senatui bonisque omni-€bus, rei publicae luctuosum, mihi ad domesticum maerorem €gravem, ad posteritatis memoriam gloriosum! Quid enim €quisquam potest ex omni memoria sumere inlustrius quam €pro uno civi et bonos omnis privato consensu et universum €senatum publico consilio mutasse vestem? Quae quidem €tum mutatio non deprecationis est causa facta, sed luctus: €quem enim deprecarere, cum omnes essent sordidati, cumque €hoc satis esset signi esse improbum, qui mutata veste non €esset? Hac mutatione vestis facta tanto in luctu civitatis, €omitto quid ille tribunus omnium rerum divinarum humana-€rumque praedo fecerit, qui adesse nobilissimos adulescentis, €honestissimos equites Romanos, deprecatores salutis meae €iusserit, eosque operarum suarum gladiis et lapidibus ob-€iecerit: de consulibus loquor, quorum fide res publica niti @1 debuit. Exanimatus evolat ex senatu, non minus perturbato €animo atque vultu quam si annis ante paucis in creditorum €conventum incidisset; advocat contionem, habet orationem €talem consul qualem numquam Catilina victor habuisset: €errare homines si etiam tum senatum aliquid in re publica €posse arbitrarentur; equites vero Romanos daturos illius €diei poenas quo me consule cum gladiis in clivo Capitolino €fuissent; venisse tempus iis qui in timore fuissent_con-€iuratos videlicet dicebat_ulciscendi se. Si dixisset haec €solum, omni supplicio esset dignus; nam oratio ipsa consulis €perniciosa potest rem publicam labefactare; quid fecerit videte. L. Lamiam, qui cum me ipsum pro summa familiari-€tate quae mihi cum patre eius erat unice diligebat, tum pro €re publica vel mortem oppetere cupiebat, in contione rele-€gavit, edixitque ut ab urbe abesset milia passuum ducenta, €quod esset ausus pro civi, pro bene merito civi, pro amico, €pro re publica deprecari. €@@Quid hoc homine facias, aut quo civem importunum aut €quo potius hostem tam sceleratum reserves? qui, ut omittam €cetera quae sunt ei cum conlega immani impuroque con-€iuncta atque communia, hoc unum habet proprium, ut ex €urbe expulerit, relegarit non dico equitem Romanum, non €ornatissimum atque optimum virum, non amicissimum rei €publicae civem, non illo ipso tempore una cum senatu et €cum bonis omnibus casum amici reique publicae lugentem, €sed civem Romanum sine ullo iudicio ut edicto ex patria consul eiecerit. Nihil acerbius socii et Latini ferre soliti €sunt quam se, id quod perraro accidit, ex urbe exire a con- @1 €sulibus iuberi: atque illis erat tum reditus in suas civitates, €ad suos Lares familiaris, et in illo communi incommodo €nulla in quemquam propria ignominia nominatim cadebat. €Hoc vero quid est? Exterminabit civis Romanos edicto €consul a suis dis penatibus? Expellet ex patria? Deliget €quem volet, damnabit atque eiciet nominatim? Hic si €umquam vos eos qui nunc estis in re publica fore putasset, €si denique imaginem iudiciorum aut simulacrum aliquod €futurum in civitate reliquum credidisset, umquam ausus €esset senatum de re publica tollere, equitum Romanorum €preces aspernari, civium denique omnium novis et inauditis €edictis ius libertatemque pervertere? @@Etsi me attentissimis animis summa cum benignitate €auditis, iudices, tamen vereor ne quis forte vestrum miretur €quid haec mea oratio tam longa aut tam alte repetita velit, €aut quid ad P. Sesti causam eorum qui ante huius tribuna-€tum rem publicam vexarunt delicta pertineant. Mihi autem €hoc propositum est ostendere, omnia consilia P. Sesti men-€temque totius tribunatus hanc fuisse, ut adflictae et perditae €rei publicae quantum posset mederetur. Ac si in exponendis €vulneribus illis de me ipso plura dicere videbor, ignoscitote; €nam et illam meam cladem vos et omnes boni maximum €esse rei publicae vulnus iudicastis, et P. Sestius est reus non €suo, sed meo nomine: qui cum omnem vim sui tribunatus €in mea salute consumpserit, necesse est meam causam €praeteriti temporis cum huius praesenti defensione esse €coniunctam. @@Erat igitur in luctu senatus, squalebat civitas publico €consilio veste mutata, nullum erat Italiae municipium, nulla €colonia, nulla praefectura, nulla Romae societas vectigalium, €nullum conlegium aut concilium aut omnino aliquod com- @1 €mune consilium quod tum non honorificentissime de mea €salute decrevisset: cum subito edicunt duo consules ut ad €suum vestitum senatores redirent. Quis umquam consul €senatum ipsius decretis parere prohibuit? Quis tyrannus €miseros lugere vetuit? Parumne est, Piso, ut omittam €Gabinium, quod tantum homines fefellisti ut neglegeres €auctoritatem senatus, optimi cuiusque consilia contemneres, €rem publicam proderes, consulare nomen adfligeres? Etiamne €edicere audebas ne maererent homines meam, suam, rei €publicae calamitatem, ne hunc suum dolorem veste signifi-€carent? Sive illa vestis mutatio ad luctum ipsorum sive ad €deprecandum valebat, quis umquam tam crudelis fuit qui €prohiberet quemquam aut sibi maerere aut ceteris suppli-care? Quid? sua sponte homines in amicorum periculis þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜¡‚vestitum mutare non solent? Pro te ipso, Piso, nemone €mutabit? ne isti quidem quos legatos non modo nullo €senatus consulto, sed etiam repugnante senatu tibi tute €legasti? Ergo hominis desperati et proditoris rei publicae €casum lugebunt fortasse qui volent: civis florentissimi beni-€volentia bonorum et optime de salute patriae meriti peri-€culum, coniunctum cum periculo civitatis, lugere senatui €non licebit? Idemque consules, si appellandi sunt consules €quos nemo est quin non modo ex memoria sed etiam ex €fastis evellendos putet, pacto iam foedere provinciarum, €producti in circo Flaminio in contionem ab illa furia ac €peste patriae, maximo cum gemitu vestro, illa omnia quae €tum contra me contraque rem publicam [2agebantur]2 voce ac €sententia sua comprobaverunt. €@@Isdemque consulibus sedentibus atque inspectantibus lata @1 €lex est, &7Ne avspicia valerent, ne qvis obnvntiaret, €&7ne qvis legi intercederet, vt omnibvs fastis diebvs €&7legem ferri liceret, vt lex Aelia, lex Fvfia ne €&7valeret&: qua una rogatione quis est qui non intellegat universam rem publicam esse deletam? Isdemque con-€sulibus inspectantibus servorum dilectus habebatur pro tri-€bunali Aurelio nomine conlegiorum, cum vicatim homines €conscriberentur, decuriarentur, ad vim, ad manus, ad caedem, €ad direptionem incitarentur. Isdemque consulibus arma €in templum Castoris palam comportabantur, gradus eiusdem €templi tollebantur, armati homines forum et contiones tene-€bant, caedes lapidationesque fiebant; nullus erat senatus, €nihil reliqui magistratus: unus omnem omnium potestatem €armis et latrociniis possidebat, non aliqua vi sua, sed, cum €duo consules a re publica provinciarum foedere retraxisset, €insultabat, dominabatur, aliis pollicebatur, terrore ac metu multos, pluris etiam spe et promissis tenebat. Quae cum €essent eius modi, iudices, cum senatus duces nullos ac pro €ducibus proditores aut potius apertos hostis haberet, equester €ordo reus a consulibus citaretur, Italiae totius auctoritas €repudiaretur, alii nominatim relegarentur, alii metu et peri-€culo terrerentur, arma essent in templis, armati in foro, €eaque non silentio consulum dissimularentur sed et voce €et sententia comprobarentur, cum omnes urbem nondum €excisam et eversam sed iam captam atque oppressam videre-€mus: tamen his tantis malis tanto bonorum studio, iudices, €restitissemus, sed me alii metus atque aliae curae suspiciones-€que moverunt. @@Exponam enim hodierno die, iudices, omnem rationem @1 €facti et consili mei, neque huic vestro tanto studio audiendi €nec vero huic tantae multitudini, quanta mea memoria num-€quam ullo in iudicio fuit, deero. Nam si ego in causa tam €bona, tanto studio senatus, consensu tam incredibili bonorum €omnium, tam parato [2populo]2, tota denique Italia ad omnem €contentionem expedita, cessi tribuni plebis, despicatissimi €hominis, furori, contemptissimorum consulum levitatem €audaciamque pertimui, nimium me timidum, nullius animi, nullius consili fuisse confiteor. Quid enim simile fuit in €Q. Metello? cuius causam etsi omnes boni probabant, tamen €neque senatus publice neque ullus ordo proprie neque suis €decretis Italia cuncta susceperat. Ad suam enim quandam €magis ille gloriam quam ad perspicuam salutem rei publicae €[2respiciens rem gesserat]2, cum unus in legem per vim latam €iurare noluerat: denique videbatur ea condicione tam fortis €fuisse ut cum patriae caritate constantiae gloriam com-€mutaret. Erat autem res ei cum exercitu C. Mari invicto, €habebat inimicum C. Marium, conservatorem patriae, sextum €iam illum consulatum gerentem; res erat cum L. Saturnino, €iterum tribuno plebis, vigilante homine, et in causa populari €si non moderate at certe populariter abstinenterque versato. €Cessit, ne aut victus a fortibus viris cum dedecore caderet, €aut victor multis et fortibus civibus rem publicam orbaret. Meam causam senatus palam, equester ordo acerrime, cuncta €Italia publice, omnes boni proprie enixeque susceperant. €Eas res gesseram quarum non unus auctor sed dux omnium €voluntatis fuissem, quaeque non modo ad singularem meam €gloriam sed ad communem salutem omnium civium et prope @1 €gentium pertinerent; ea condicione gesseram ut meum €factum semper omnes praestare tuerique deberent. €@@Erat autem mihi contentio non cum victore exercitu, sed €cum operis conductis et ad diripiendam urbem concitatis; €habebam inimicum non C. Marium, terrorem hostium, spem €subsidiumque patriae, sed duo importuna prodigia, quos €egestas, quos aeris alieni magnitudo, quos levitas, quos improbitas tribuno plebis constrictos addixerat; nec mihi €erat res cum Saturnino, qui quod a se quaestore Ostiensi per €ignominiam ad principem et senatus et civitatis, M. Scaurum, €rem frumentariam tralatam sciebat, dolorem suum magna €contentione animi persequebatur, sed cum scurrarum locu-€pletium scorto, cum sororis adultero, cum stuprorum sacer-€dote, cum venefico, cum testamentario, cum sicario, cum €latrone; quos homines si, id quod facile factu fuit et quod €fieri debuit quodque a me optimi et fortissimi cives flagita-€bant, vi armisque superassem, non verebar ne quis aut vim €vi depulsam reprehenderet aut perditorum civium vel potius €domesticorum hostium mortem maereret. Sed me illa move-€runt: omnibus in contionibus illa furia clamabat se quae €faceret contra salutem meam facere auctore Cn. Pompeio, €clarissimo viro mihique et nunc et quoad licuit amicissimo; €M. Crassus, quocum mihi omnes erant amicitiae necessi-€tudines, vir fortissimus, ab eadem illa peste infestissimus €esse meis fortunis praedicabatur; C. Caesar, qui a me nullo €meo merito alienus esse debebat, inimicissimus esse meae saluti ab eodem cotidianis contionibus dicebatur. His se €tribus auctoribus in consiliis capiendis, adiutoribus in re €gerenda esse usurum dicebat; ex quibus unum habere @1 €exercitum in Italia maximum, duo, qui privati tum essent, €et [2populo Romano]2 praeesse et parare, si vellent, exercitum €posse, idque facturos esse dicebat. Nec mihi ille iudicium €populi nec legitimam aliquam contentionem nec discepta-€tionem aut causae dictionem, sed vim, arma, exercitus, €imperatores, castra denuntiabat. €@@Quid ergo? inimici oratio, vana praesertim, tam improbe €in clarissimos viros coniecta me movit? Me vero non illius €oratio, sed eorum taciturnitas in quos illa oratio tam improba €conferebatur; qui tum, quamquam ob alias causas tacebant, €tamen hominibus omnia timentibus tacendo loqui, non €infitiando confiteri videbantur. Illi autem aliquo tum timore €perterriti, quod acta illa atque omnis res anni superioris €labefactari a praetoribus, infirmari a senatu atque a principi-€bus civitatis putabant, tribunum popularem a se alienare €nolebant, suaque sibi propiora esse pericula quam mea loquebantur. Sed tamen et Crassus a consulibus meam €causam suscipiendam esse dicebat, et eorum fidem Pompeius €implorabat neque se privatum publice susceptae causae €defuturum esse dicebat; quem virum studiosum mei, cupi-€dissimum rei publicae conservandae, domi meae certi €homines ad eam rem positi monuerunt ut esset cautior, €eiusque vitae a me insidias apud me domi positas esse €dixerunt; atque hanc eius suspicionem alii litteris mittendis, €alii nuntiis, alii coram ipsi excitaverunt, ut ille, cum a me €certe nihil timeret, ab illis, ne quid meo nomine molirentur, €sibi cavendum putaret. Ipse autem Caesar, quem maxime €homines ignari veritatis mihi esse iratum putabant, erat ad @1 €portas, erat cum imperio; erat in Italia eius exercitus, inque €eo exercitu ipsius tribuni plebis, inimici mei, fratrem prae-€fecerat. @@Haec ergo cum viderem,_neque enim erant occulta,_sena-€tum, sine quo civitas stare non posset, omnino de civitate €esse sublatum; consules, qui duces publici consili esse de-€berent, perfecisse ut per ipsos publicum consilium funditus €tolleretur; eos qui plurimum possent opponi omnibus con-€tionibus falso, sed formidolose tamen, auctores ad perniciem €meam; contiones haberi cotidie contra me; vocem pro me €ac pro re publica neminem mittere; intenta signa legionum €existimari cervicibus ac bonis vestris falso, sed putari tamen; þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜ªˆŠconiuratorum copias veteres et effusam illam ac superatam €Catilinae importunam manum novo duce et insperata com-€mutatione rerum esse renovatam:_haec cum viderem, quid agerem, iudices? Scio enim tum non mihi vestrum studium, €sed meum prope vestro defuisse. Contenderem contra tri-€bunum plebis privatus armis? Vicissent improbos boni, €fortes inertis; interfectus esset is qui hac una medicina sola €potuit a rei publicae peste depelli. Quid deinde? Quis re-€liqua praestaret? Cui denique erat dubium quin ille san-€guis tribunicius, nullo praesertim publico consilio profusus, €consules ultores et defensores esset habiturus? cum quidam €in contione dixisset aut mihi semel pereundum aut bis esse €vincendum. Quid erat bis vincere? Id profecto, ut, [2si]2 cum €amentissimo tribuno plebis decertassem, cum consulibus ceterisque eius ultoribus dimicarem. Ego vero, vel si per-€eundum fuisset ac non accipienda plaga mihi sanabilis, illi @1 €mortifera qui imposuisset, semel perire tamen, iudices, ma-€luissem quam bis vincere; erat enim illa altera eius modi €contentio ut neque victi neque victores rem publicam tenere €possemus. Quid, si in prima contentione vi tribunicia victus €in foro cum multis bonis viris concidissem? Senatum con-€sules, credo, vocassent, quem totum de civitate delerant; ad €arma vocassent, qui ne vestitu quidem defendi rem publicam €sissent; a tribuno plebis post interitum dissedissent, qui €eandem horam meae pestis et suorum praemiorum esse €voluissent. @@Vnum autem mihi restabat illud quod forsitan non nemo €vir fortis et acris animi magnique dixerit: 'restitisses, re-€pugnasses, mortem pugnans oppetisses.' De quo te, te, €inquam, patria, testor et vos, penates patriique dei, me €vestrarum sedum templorumque causa, me propter salutem €meorum civium, quae mihi semper fuit mea carior vita, dimi-€cationem caedemque fugisse. Etenim si mihi in aliqua nave €cum meis amicis naviganti hoc, iudices, accidisset, ut multi €ex multis locis praedones classibus eam navem se oppressuros €minitarentur nisi me unum sibi dedidissent, si id vectores €negarent ac mecum simul interire quam me tradere hostibus €mallent, iecissem ipse me potius in profundum, ut ceteros €conservarem, quam illos mei tam cupidos non modo ad €certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem. Cum vero in hanc rei publicae navem, ereptis senatui gu-€bernaculis fluitantem in alto tempestatibus seditionum ac €discordiarum, armatae tot classes, nisi ego essem unus €deditus, incursurae viderentur, cum proscriptio, caedes, di-€reptio denuntiaretur, cum alii me suspicione periculi sui @1 €non defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur, €alii inviderent, alii obstare sibi me arbitrarentur, alii ulcisci €dolorem aliquem suum vellent, alii rem ipsam publicam €atque hunc bonorum statum otiumque odissent et ob €hasce causas tot tamque varias me unum deposcerent, €depugnarem potius cum summo non dicam exitio, sed peri-€culo certe vestro liberorumque vestrorum, quam id quod €omnibus impendebat unus pro omnibus susciperem ac €subirem? @@'Victi essent improbi.' At cives, at ab eo privato qui sine €armis etiam consul rem publicam conservarat. Sin victi €essent boni, qui superessent? Nonne ad servos videtis rem €venturam fuisse? An mihi ipsi, ut quidam putant, fuit mors €aequo animo oppetenda? Quid? Tum mortemne fugiebam? €An erat res ulla quam mihi magis optandam putarem? Aut €ego illas res tantas in tanta improborum multitudine cum €gerebam, non mihi mors, non exsilium ob oculos versaba-€tur? Non haec denique a me tum tamquam fata in ipsa re €gerenda canebantur? An erat mihi in tanto luctu meorum, €tanta diiunctione, tanta acerbitate, tanta spoliatione omnium €rerum quas mihi aut natura aut fortuna dederat, vita reti-€nenda? Tam eram rudis, tam ignarus rerum, tam expers €consili aut ingeni? Nihil audieram, nihil videram, nihil €ipse legendo quaerendoque cognoveram? Nesciebam vitae €brevem esse cursum, gloriae sempiternum? cum esset omni-€bus definita mors, optandum esse ut vita, quae necessitati @1 €deberetur, patriae potius donata quam reservata naturae €videretur? Nesciebam inter sapientissimos homines hanc €contentionem fuisse, ut alii dicerent animos hominum sen-€susque morte restingui, alii autem tum maxime mentis €sapientium ac fortium virorum, cum e corpore excessissent, €sentire ac vigere? quorum alterum fugiendum non esse, €carere sensu, alterum etiam optandum, meliore esse sensu. Denique, cum omnia semper ad dignitatem rettulissem nec €sine ea quicquam expetendum esse homini in vita putassem, €mortem, quam etiam virgines Athenis, regis, opinor, Erech-€thei filiae, pro patria contempsisse dicuntur, ego vir consularis €tantis rebus gestis timerem? praesertim cum eius essem €civitatis ex qua C. Mucius solus in castra Porsennae venisset €eumque interficere proposita sibi morte conatus esset; ex €qua P. Decius primum pater, post aliquot annos patria vir-€tute praeditus filius se ac vitam suam instructa acie pro salute €populi Romani victoriaque devovisset; ex qua innumerabiles €alii partim adipiscendae laudis, partim vitandae turpitudinis €causa mortem in variis bellis aequissimis animis oppetissent; €in qua civitate ipse meminissem patrem huius M. Crassi, €fortissimum virum, ne videret victorem vivus inimicum, €eadem sibi manu vitam exhausisse qua mortem saepe hosti-€bus obtulisset. @@Haec ego et multa alia cogitans hoc videbam, si causam €publicam mea mors peremisset, neminem umquam fore qui €auderet suscipere contra improbos civis salutem rei publicae; €itaque non solum si vi interissem, sed etiam si morbo ex-€stinctus essem, fore putabam ut exemplum rei publicae con-€servandae mecum simul interiret. Quis enim umquam me €a senatu populoque Romano tanto omnium bonorum studio @1 €non restituto,_quod certe, si essem interfectus, accidere non €potuisset,_ullam rei publicae partem cum sua minima in-€vidia auderet attingere? Servavi igitur rem publicam dis-€cessu meo, iudices: caedem a vobis liberisque vestris, €vastitatem, incendia, rapinas meo dolore luctuque depuli, et €unus rem publicam bis servavi, semel gloria, iterum aerumna €mea. Neque enim in hoc me hominem esse infitiabor um-€quam, ut me optimo fratre, carissimis liberis, fidissima €coniuge, vestro conspectu, patria, hoc honoris gradu sine €dolore caruisse glorier; quod si fecissem, quod a me bene-€ficium haberetis, cum pro vobis ea quae mihi essent vilia €reliquissem? Hoc meo quidem animo summi in patriam €amoris mei signum esse debet certissimum, quod, cum €abesse ab ea sine summo dolore non possem, hunc me per-peti quam illam labefactari ab improbis malui. Memineram, €iudices, divinum illum virum atque ex isdem quibus nos €radicibus natum ad salutem huius imperi, C. Marium, summa €senectute, cum vim prope iustorum armorum profugisset, €primo senile corpus paludibus occultasse demersum, deinde €ad infimorum ac tenuissimorum hominum Minturnensium €misericordiam confugisse, inde navigio perparvo, cum omnis €portus terrasque fugeret, in oras Africae desertissimas per-€venisse. Atque ille vitam suam, ne inultus esset, ad incer-€tissimam spem et ad rei publicae [2interitum]2 reservavit: ego €qui, quem ad modum multi in senatu me absente dixerunt, €periculo rei publicae vivebam, quique ob eam causam con-€sularibus litteris de senatus sententia exteris nationibus com-€mendabar, nonne, si meam vitam deseruissem, rem publicam @1 €prodidissem? In qua quidem nunc me restituto vivit mecum €simul exemplum fidei publicae; quod si immortale retinetur, €quis non intellegit immortalem hanc civitatem futuram? @@Nam externa bella regum, gentium, nationum iam pridem €ita exstincta sunt ut praeclare cum iis agamus quos pacatos €esse patiamur; denique ex bellica victoria non fere quem-€quam est invidia civium consecuta. Domesticis malis et €audacium civium consiliis saepe est resistendum, eorumque €periculorum est in re publica retinenda medicina; quam €omnem, iudices, perdidissetis, si meo interitu senatui populo-€que Romano doloris sui de me declarandi potestas esset €erepta. Qua re moneo vos, adulescentes, atque hoc meo €iure praecipio, qui dignitatem, qui rem publicam, qui gloriam þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜³ˆ‹spectatis, ne, si quae vos aliquando necessitas ad rem publi-€cam contra improbos civis defendendam vocabit, segniores €sitis et recordatione mei casus a consiliis fortibus refugiatis. Primum non est periculum ne quis umquam incidat in eius €modi consules, praesertim si erit iis id quod debetur per-€solutum. Deinde numquam iam, ut spero, quisquam im-€probus consilio et auxilio bonorum se oppugnare rem pu-€blicam dicet illis tacentibus, nec armati exercitus terrorem €opponet togatis; neque erit iusta causa ad portas sedenti €imperatori qua re suum terrorem falso iactari opponique €patiatur. Numquam [2autem]2 erit tam oppressus senatus ut ei €ne supplicandi quidem ac lugendi sit potestas, tam captus €equester ordo ut equites Romani a consule relegentur. Quae €cum omnia atque etiam multo alia maiora, quae consulto €praetereo, accidissent, videtis me tamen in meam pristinam €dignitatem brevi tempore doloris interiecto rei publicae voce €esse revocatum. @1 @@Sed ut revertar ad illud quod mihi in hac omni est oratione €propositum, omnibus malis illo anno scelere consulum rem €publicam esse confectam, primum illo ipso die, qui mihi €funestus fuit, omnibus bonis luctuosus, cum ego me [2e]2 com-€plexu patriae conspectuque vestro eripuissem, et metu vestri €periculi, non mei, furori hominis, sceleri, perfidiae, telis €minisque cessissem, patriamque, quae mihi erat carissima, €propter ipsius patriae caritatem reliquissem, cum meum illum €casum tam horribilem, tam gravem, tam repentinum non solum €homines sed tecta urbis ac templa lugerent, nemo vestrum €forum, nemo curiam, nemo lucem aspicere vellet: illo, inquam, €ipso die_die dico? immo hora atque etiam puncto temporis €eodem mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pisoni pro-€vincia rogata est. Pro di immortales, custodes et conservatores €huius urbis atque imperi, quaenam illa in re publica monstra, €quae scelera vidistis! Civis erat expulsus is qui rem publi-€cam ex senatus auctoritate cum omnibus bonis defenderat, et €expulsus non alio aliquo, sed eo ipso crimine; erat autem €expulsus sine iudicio, vi, lapidibus, ferro, servitio denique €concitato; lex erat lata vastato ac relicto foro et sicariis ser-€visque tradito, et ea lex quae ut ne ferretur senatus fuerat veste mutata. Hac tanta perturbatione civitatis ne noctem €quidem consules inter meum [2interitum]2 et suam praedam €interesse passi sunt: statim me perculso ad meum sanguinem €hauriendum, et spirante etiam re publica ad eius spolia de-€trahenda advolaverunt. Omitto gratulationes, epulas, parti-€tionem aerari, beneficia, spem, promissa, praedam, laetitiam €paucorum in luctu omnium. Vexabatur uxor mea, liberi ad €necem quaerebantur, gener, et Piso gener, a Pisonis con-€sulis pedibus supplex reiciebatur, bona diripiebantur eaque €ad consules deferebantur, domus ardebat in Palatio: con- @1 €sules epulabantur. Quod si meis incommodis laetabantur, €urbis tamen periculo commoverentur. @@Sed ut a mea causa iam recedam, reliquas illius anni pestis €recordamini_sic enim facillime perspicietis quantam vim €omnium remediorum a magistratibus proximis res publica €desiderarit_legum multitudinem, cum earum quae latae sunt, €tum vero quae promulgatae fuerunt. Nam latae quidem €sunt consulibus illis_tacentibus dicam? immo vero etiam €adprobantibus; ut censoria notio et gravissimum iudicium €sanctissimi magistratus de re publica tolleretur, ut conlegia €non modo illa vetera contra senatus consultum restitueren-€tur, sed [2ab]2 uno gladiatore innumerabilia alia nova conscribe-€rentur, ut remissis senis et trientibus quinta prope pars vecti-€galium tolleretur, ut Gabinio pro illa sua Cilicia, quam sibi, €si rem publicam prodidisset, pactus erat, Syria daretur, et €uni helluoni bis de eadem re deliberandi et rogata [2lege €potestas per nov]2am legem fieret provinciae commutandae. @@Mitto eam legem quae omnia iura religionum, auspiciorum, €potestatum, omnis leges quae sunt de iure et de tempore €legum rogandarum, una rogatione delevit; mitto omnem €domesticam labem: etiam exteras nationes illius anni furore €conquassatas videbamus. Lege tribunicia Matris Magnae €Pessinuntius ille sacerdos expulsus et spoliatus sacerdotio €est, fanumque sanctissimarum atque antiquissimarum re-€ligionum venditum pecunia grandi Brogitaro, impuro homini €atque indigno illa religione, praesertim cum eam sibi ille €non colendi, sed violandi causa adpetisset; appellati reges €a populo qui id numquam ne a senatu quidem postulassent; €reducti exsules Byzantium condemnati tum cum indemnati cives e civitate eiciebantur. Rex Ptolomaeus, qui, si nondum @1 €erat ipse a senatu socius appellatus, erat tamen frater eius €regis qui, cum esset in eadem causa, iam erat a senatu €honorem istum consecutus, erat eodem genere eisdemque €maioribus, eadem vetustate societatis, denique erat rex, si €nondum socius, at non hostis; pacatus, quietus, fretus im-€perio populi Romani regno paterno atque avito regali otio €perfruebatur_: de hoc nihil cogitante, nihil suspicante, €eisdem operis suffragium ferentibus, est rogatum ut sedens €cum purpura et sceptro et illis insignibus regiis praeconi €publico subiceretur, et imperante populo Romano, qui etiam €bello victis regibus regna reddere consuevit, rex amicus nulla €iniuria commemorata, nullis rebus repetitis, cum bonis omni-€bus publicaretur. @@Multa acerba, multa turpia, multa turbulenta habuit ille €annus; tamen illi sceleri quod in me illorum immanitas €edidit haud scio an recte hoc proximum esse dicamus. €Antiochum Magnum illum maiores nostri magna belli con-€tentione terra marique superatum intra montem Taurum €regnare iusserunt: Asiam, qua illum multarunt, Attalo, ut is €regnaret in ea, condonaverunt. Cum Armeniorum rege €Tigrane grave bellum nuper ipsi diuturnumque gessimus, €cum ille iniuriis in socios nostros inferendis bello prope nos €lacessisset. Hic et ipse per se vehemens fuit et acerrimum €hostem huius imperi Mithridatem pulsum Ponto opibus suis €regnoque defendit, et a [2L.]2 Lucullo, summo viro atque impe-€ratore, pulsus animo tamen hostili cum reliquis suis copiis @1 €in pristina mente mansit. Hunc Cn. Pompeius cum in suis €castris supplicem abiectum vidisset erexit, atque insigne €regium, quod ille de suo capite abiecerat, reposuit et certis €rebus imperatis regnare iussit, nec minus et sibi et huic im-€perio gloriosum putavit constitutum a se regem quam con-strictum videri. Qui et ipse hostis fuit populi Romani et €acerrimum hostem in regnum recepit, qui conflixit, qui signa €contulit, qui de imperio paene certavit, regnat hodie et ami-€citiae nomen ac societatis, quod armis violarat, id precibus €est consecutus: ille Cyprius miser, qui semper amicus, sem-€per socius fuit, de quo nulla umquam suspicio durior aut ad €senatum aut ad imperatores adlata nostros est, vivus, ut €aiunt, est et videns cum victu ac vestitu suo publicatus. €Em cur ceteri reges stabilem esse suam fortunam arbitrentur, €cum hoc illius funesti anni prodito exemplo videant per tri-€bunum aliquem et sescentas operas se fortunis spoliari et €regno omni posse nudari! @@At etiam eo negotio M. Catonis splendorem maculare €voluerunt ignari quid gravitas, quid integritas, quid magni-€tudo animi, quid denique virtus valeret, quae in tempestate €saeva quieta est et lucet in tenebris et pulsa loco manet €tamen atque haeret in patria splendetque per sese semper €neque alienis umquam sordibus obsolescit. Non illi ornan-€dum M. Catonem sed relegandum, nec illi committendum €illud negotium sed imponendum putaverunt, qui in contione €palam dixerint linguam se evellisse M. Catoni, quae semper €contra extraordinarias potestates libera fuisset. Sentient, ut €spero, brevi tempore manere libertatem illam, atque hoc €etiam, si fieri potuerit, esse maiorem, quod cum consulibus @1 €illis M. Cato, etiam cum iam desperasset aliquid auctoritate €sua profici posse, tamen voce ipsa ac dolore pugnavit, et post €meum discessum iis Pisonem verbis flens meum et rei pu-€blicae casum vexavit ut illum hominem perditissimum atque impudentissimum paene iam provinciae paeniteret. 'Cur €igitur rogationi paruit?' Quasi vero ille non in alias quoque þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜½ƒleges, quas iniuste rogatas putaret, iam ante iurarit! Non €offert se ille istis temeritatibus, ut, cum rei publicae nihil €prosit, se civi rem publicam privet. Consule me cum esset €designatus tribunus plebis, obtulit in discrimen vitam suam; €dixit eam sententiam cuius invidiam capitis periculo sibi €praestandam videbat; dixit vehementer, egit acriter; ea €quae sensit prae se tulit; dux, auctor, actor rerum illarum €fuit, non quo periculum suum non videret, sed in tanta rei €publicae tempestate nihil sibi nisi de patriae periculis cogi-€tandum putabat. @@Consecutus est ipsius tribunatus. Quid ego de singulari €magnitudine animi eius ac de incredibili virtute dicam? €Meministis illum diem cum, templo a conlega occupato, nobis €omnibus de vita eius viri et civis timentibus, ipse animo €firmissimo venit in templum, et clamorem hominum aucto-€ritate impetum improborum virtute sedavit. Adiit tum €periculum, sed adiit ob eam causam quae quanta fuerit iam €mihi dicere non est necesse. At si isti Cypriae rogationi €sceleratissimae non paruisset, haereret illa nihilo minus rei €publicae turpitudo; regno enim iam publicato de ipso €Catone erat nominatim rogatum; quod ille si repudiasset, €dubitatis quin ei vis esset adlata, cum omnia acta illius anni per unum illum labefactari viderentur? Atque etiam hoc @1 €videbat, quoniam illa in re publica macula regni publicati €maneret, quam nemo iam posset eluere, quod ex malis boni €posset in rem publicam pervenire, id utilius esse per se con-€servari quam per alios [2dissipari]2. Atque ille etiam si alia €quapiam vi expelleretur illis temporibus ex hac urbe, facile €pateretur. Etenim qui superiore anno senatu caruisset, quo €si tum veniret me tamen socium suorum in re publica con-€siliorum videre posset, is aequo animo tum, me expulso et €meo nomine cum universo senatu tum sententia sua con-€demnata, in hac urbe esse posset? Ille vero eidem tem-€pori cui nos, eiusdem furori, eisdem consulibus, eisdem €minis insidiis periculis cessit. Luctum nos hausimus €maiorem, dolorem ille animi non minorem. @@His de tot tantisque iniuriis in socios, in reges, in civitates €liberas consulum querela esse debuit: in eius magistratus €tutela reges atque exterae nationes semper fuerunt. Ecquae €vox umquam est audita consulum? Quamquam quis audi-€ret, si maxime queri vellent? De Cyprio rege quererentur €qui me civem, nullo meo crimine, patriae nomine laboran-€tem, non modo stantem non defenderunt sed ne iacentem €quidem protexerunt? Cesseram, si alienam a me plebem €fuisse vultis, quae non fuit, invidiae; si commoveri omnia €videbantur, tempori; si vis suberat, armis; si societas magi-stratuum, pactioni; si periculum civium, rei publicae. Cur, €cum de capite civis_non disputo cuius modi civis_et de €bonis proscriptio ferretur, cum et sacratis legibus et duodecim €tabulis sanctum esset ut ne cui privilegium inrogari liceret €neve de capite nisi comitiis centuriatis rogari, nulla vox est €audita consulum, constitutumque est illo anno, quantum in @1 €illis duabus huius imperi pestibus fuit, iure posse per operas €concitatas quemvis civem nominatim tribuni plebis concilio ex civitate exturbari? Quae vero promulgata illo anno €fuerint, quae promissa multis, quae conscripta, quae sperata, €quae cogitata, quid dicam? Qui locus orbi terrae iam non €erat alicui destinatus? Cuius negoti publici cogitari, optari, €fingi curatio potuit quae non esset attributa atque discripta? €Quod genus imperi aut quae provincia, quae ratio aut flan-€dae aut conflandae pecuniae non reperiebatur? Quae regio €orave terrarum erat latior in qua non regnum aliquod €statueretur? Quis autem rex erat qui illo anno non aut €emendum sibi quod non habebat, aut redimendum quod €habebat arbitraretur? Quis provinciam, quis pecuniam, €quis legationem a senatu petebat? Damnatis de vi restitutio, €consulatus petitio ipsi illi populari sacerdoti comparabatur. €Haec gemebant boni, sperabant improbi, agebat tribunus €plebis, consules adiuvabant. @@Hic aliquando, serius quam ipse vellet, Cn. Pompeius €invitissimis iis qui mentem optimi ac fortissimi viri suis con-€siliis fictisque terroribus a defensione meae salutis averterant, €excitavit illam suam non sopitam, sed suspicione aliqua re-€tardatam consuetudinem rei publicae bene gerendae. Non €est passus ille vir, qui sceleratissimos civis, qui acerrimos €hostis, qui maximas nationes, qui reges, qui gentis feras €atque inauditas, qui praedonum infinitam manum, qui etiam €servitia virtute victoriaque domuisset, qui omnibus bellis €terra marique compressis imperium populi Romani orbis €terrarum terminis definisset, rem publicam everti scelere €paucorum, quam ipse non solum consiliis sed etiam sanguine @1 €suo saepe servasset: accessit ad causam publicam, restitit €auctoritate sua reliquis rebus, questus est de praeteritis. Fieri quaedam ad meliorem spem inclinatio visa est. De-€crevit senatus frequens de meo reditu Kalendis Iuniis, dis-€sentiente nullo, referente L. Ninnio, cuius in mea causa €numquam fides virtusque contremuit. Intercessit Ligus iste €nescio qui, additamentum inimicorum meorum. Res erat €et causa nostra eo iam loci ut erigere oculos et vivere videre-€tur. Quisquis erat qui aliquam partem in meo luctu sceleris €Clodiani attigisset, quocumque venerat, quod iudicium cum-€que subierat, damnabatur: inveniebatur nemo qui se suffra-€gium de me tulisse confiteretur. Decesserat ex Asia frater €meus magno squalore, sed multo etiam maiore maerore. €Huic ad urbem venienti tota obviam civitas cum lacrimis €gemituque processerat. Loquebatur liberius senatus; con-€currebant equites Romani; Piso ille, gener meus, cui fructum €pietatis suae neque ex me neque a populo Romano ferre €licuit, a propinquo suo socerum suum flagitabat; omnia €senatus reiciebat, nisi de me primum consules rettulissent. @@Quae cum res iam manibus teneretur, et cum consules €provinciarum pactione libertatem omnem perdidissent,_qui, €cum in senatu privati ut de me sententias dicerent flagita-€bant, legem illi se Clodiam timere dicebant: cum hoc non €possent iam diutius sustinere, initur consilium de interitu €Cn. Pompei. Quo patefacto ferroque deprenso, ille inclu-€sus domi tam diu fuit quam diu inimicus meus in tribunatu. €De meo reditu octo tribuni promulgaverunt; ex quo intel-€lectum est non mihi absenti crevisse amicos, in ea prae- @1 €sertim fortuna in qua non nulli etiam quos esse putaveram €non erant, sed eos voluntatem semper eandem, libertatem €non eandem semper habuisse; nam ex novem tribunis quos €tunc habueram unus me absente defluxit, qui cognomen sibi €ex Aeliorum imaginibus arripuit, quo magis nationis eius esse quam generis videretur. Hoc igitur anno magistratibus €novis designatis, cum omnes boni omnem spem melioris €status in eorum fidem convertissent, princeps P. Lentulus €auctoritate ac sententia sua, Pisone et Gabinio repugnanti-€bus, causam suscepit, tribunisque plebis octo referentibus €praestantissimam de me sententiam dixit. Qui cum ad €gloriam suam atque ad amplissimi benefici gratiam magis €pertinere videret causam illam integram ad suum consulatum €reservari, tamen rem talem per alios citius quam per se €tardius confici malebat. @@Hoc interim tempore P. Sestius, iudices, designatus iter ad €C. Caesarem pro mea salute suscepit; pertinere et ad con-€cordiam civium putavit et ad perficiundi facultatem animum €Caesaris a causa non abhorrere. Quid egerit, quantum pro-€fecerit, nihil ad causam. Equidem existimo, si ille, ut €arbitror, aequus nobis fuerit, nihil ab hoc profectum, sin €iratior, non multum; sed tamen sedulitatem atque integri-€tatem hominis videtis. Ingredior iam in Sesti tribunatum, €nam hoc primum iter designatus rei publicae causa suscepit; €abiit ille annus; respirasse homines videbantur nondum re, €sed spe rei publicae reciperandae. Exierunt malis omini-€bus atque exsecrationibus duo vulturii paludati. Quibus €utinam ipsis evenissent ea quae tum homines precabantur! @1 €neque nos provinciam Macedoniam cum exercitu neque equitatum in Syria et cohortis optimas perdidissemus. In-€eunt magistratum tribuni plebis, qui omnes se de me pro-þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜Èƒmulgaturos confirmarant. Ex iis princeps emitur ab ini-€micis meis is quem homines in luctu inridentes Gracchum €vocabant, quoniam id etiam fatum civitatis fuit ut illa ex €vepreculis extracta nitedula rem publicam conaretur adro-€dere. Alter vero, non ille Serranus ab aratro, sed ex deserta €Gavi Oleli area calatis Gaviis in Calatinos Atilios insitus, €subito, nominibus in tabulas relatis, nomen suum de tabula €sustulit. Veniunt Kalendae Ianuariae. Vos haec melius €scire potestis, equidem audita dico: quae tum frequentia €senatus, quae exspectatio populi, qui concursus legatorum €ex Italia cuncta, quae virtus, actio, gravitas P. Lentuli con-€sulis fuerit, quae etiam conlegae eius moderatio de me. Qui €cum inimicitias sibi mecum ex rei publicae dissensione €susceptas esse dixisset, eas se patribus conscriptis dixit et €temporibus rei publicae permissurum. @@Tum princeps rogatus sententiam L. Cotta dixit id quod €dignissimum re publica fuit, nihil de me actum esse iure, €nihil more maiorum, nihil legibus; non posse quemquam €de civitate tolli sine iudicio; de capite non modo ferri, sed €ne iudicari quidem posse nisi comitiis centuriatis; vim fuisse €illam, flammam quassatae rei publicae perturbatorumque €temporum; iure iudiciisque sublatis, magna rerum permuta-€tione impendente, declinasse me paulum et spe reliquae @1 €tranquillitatis praesentis fluctus tempestatemque fugisse; €qua re, cum absens rem publicam non minus magnis periculis €quam quodam tempore praesens liberassem, non restitui me €solum sed etiam ornari a senatu decere. Disputavit etiam €multa prudenter, ita de me illum amentissimum et profliga-€tissimum hostem pudoris et pudicitiae scripsisse quae scri-€psisset, iis verbis rebus sententiis ut, etiam si iure esset €rogatum, tamen vim habere non posset; qua re me, qui €nulla lege abessem, non restitui lege, sed revocari senatus auctoritate oportere. Hunc nemo erat quin verissime sentire €diceret. Sed post eum rogatus Cn. Pompeius, adprobata €laudataque Cottae sententia, dixit sese oti mei causa, ut €omni populari concitatione defungerer, censere ut ad senatus €auctoritatem populi quoque Romani beneficium erga me €adiungeretur. Cum omnes certatim aliusque alio gravius €atque ornatius de mea salute dixisset fieretque sine ulla €varietate discessio, surrexit, ut scitis, Atilius hic Gavianus; €nec ausus est, cum esset emptus, intercedere; noctem sibi €ad deliberandum postulavit. Clamor senatus, querelae, €preces, socer ad pedes abiectus. Ille se adfirmare postero €die moram nullam esse facturum. Creditum est; discessum €est. Illi interea deliberatori merces longa interposita nocte €duplicata est. Consecuti dies pauci omnino Ianuario mense €per quos senatum haberi liceret; sed tamen actum nihil nisi €de me. @@Cum omni mora, ludificatione, calumnia senatus auctoritas €impediretur, venit tandem concilio de me agendi dies, €&7viii& Kal. Febr. Princeps rogationis, vir mihi amicissimus, €Q. Fabricius, templum aliquanto ante lucem occupavit. €Quietus eo die Sestius, is qui est de vi reus; actor hic €defensorque causae meae nihil progreditur, consilia exspectat €inimicorum meorum. Quid? illi quorum consilio P. Sestius @1 €in iudicium vocatur, quo se pacto gerunt? Cum forum, €comitium, curiam multa de nocte armatis hominibus ac €servis plerisque occupavissent, impetum faciunt in Fabri-€cium, manus adferunt, occidunt non nullos, vulnerant multos. Venientem in forum virum optimum et constantissimum, €M. Cispium, tribunum plebis, vi depellunt, caedem in foro €maximam faciunt, universique destrictis gladiis et cruentis €in omnibus fori partibus fratrem meum, virum optimum, €fortissimum meique amantissimum, oculis quaerebant, voce €poscebant. Quorum ille telis libenter in tanto luctu ac €desiderio mei non repugnandi, sed moriendi causa corpus €obtulisset suum, nisi suam vitam ad spem mei reditus re-€servasset. Subiit tamen vim illam nefariam consceleratorum €latronum et, cum ad fratris salutem a populo Romano depre-€candam venisset, pulsus e rostris in comitio iacuit, seque €servorum et libertorum corporibus obtexit, vitamque tum €suam noctis et fugae praesidio non iuris iudiciorumque defendit. Meministis tum, iudices, corporibus civium €Tiberim compleri, cloacas refarciri, e foro spongiis effingi €sanguinem, ut omnes tantam illam copiam et tam magni-€ficum apparatum non privatum aut plebeium, sed patricium €et praetorium esse arbitrarentur. €@@Nihil neque ante hoc tempus neque hoc ipso turbulentis-€simo die criminamini Sestium. 'Atqui vis in foro versata €est.' Certe; quando enim maior? Lapidationes persaepe €vidimus, non ita saepe, sed nimium tamen saepe gladios: €caedem vero tantam, tantos acervos corporum exstructos, €nisi forte illo Cinnano atque Octaviano die, quis umquam €in foro vidit? Qua ex concitatione animorum? Nam ex €pertinacia aut constantia intercessoris oritur saepe seditio, @1 €culpa atque improbitate latoris commodo aliquo [2proposito]2 €imperitis aut largitione, oritur ex concertatione magistratuum, €oritur sensim ex clamore primum, deinde aliqua discessione €contionis, vix sero et raro ad manus pervenitur: nullo vero €verbo facto, nulla contione advocata, nulla [2lata]2 lege con-citatam nocturnam seditionem quis audivit? An veri simile €est ut civis Romanus aut homo liber quisquam cum gladio €in forum descenderit ante lucem, ne de me ferri pateretur, €praeter eos qui ab illo pestifero ac perdito civi iam pridem €rei publicae sanguine saginantur? Hic iam de ipso accu-€satore quaero, qui P. Sestium queritur cum multitudine in €tribunatu et cum praesidio magno fuisse, num illo die fuerit? €certe non fuit. Victa igitur est causa rei publicae, et victa €non auspiciis, non intercessione, non suffragiis, sed vi, manu, €ferro. Nam si obnuntiasset Fabricio is praetor qui se servasse €de caelo dixerat, accepisset res publica plagam, sed eam €quam acceptam gemere posset; si intercessisset conlega €Fabricio, laesisset rem publicam, sed [2tribunicio]2 iure laesisset. €Gladiatores tu novicios, pro exspectata aedilitate suppositos, €cum sicariis e carcere emissis ante lucem inmittas? magi-€stratus templo deicias, caedem maximam facias, forum €purges? et cum omnia vi et armis egeris, accuses eum qui €se praesidio munierit, non ut te oppugnaret, sed ut vitam €suam posset defendere? @1 @@Atqui ne ex eo quidem tempore id egit Sestius ut a suis €munitus tuto in foro magistratum gereret, rem publicam €administraret. Itaque fretus sanctitate tribunatus, cum se €non modo contra vim et ferrum sed etiam contra verba €atque interfationem legibus sacratis esse armatum putaret, €venit in templum Castoris, obnuntiavit consuli: cum subito €manus illa Clodiana, in caede civium saepe iam victrix, €exclamat, incitatur, invadit; inermem atque imparatum €tribunum alii gladiis adoriuntur, alii fragmentis saeptorum €et fustibus; a quibus hic multis vulneribus acceptis ac €debilitato corpore et contrucidato se abiecit exanimatus, €neque ulla alia re ab se mortem nisi opinione mortis depulit. €Quem cum iacentem et concisum plurimis vulneribus extremo €spiritu exsanguem et confectum viderent, defetigatione magis €et errore quam misericordia et modo aliquando caedere destiterunt. Et causam dicit Sestius de vi? Quid ita? €quia vivit. At id non sua culpa: plaga una illa extrema €defuit, quae si accessisset reliquum spiritum exhausisset. €Accusa Lentidium; non percussit locum; male dic Titio, €Sabino homini Reatino, cur tam temere exclamarit occisum. €Ipsum vero quid accusas? Num defuit gladiis? num re-€pugnavit? num, ut gladiatoribus imperari solet, ferrum non €recepit? €@@An haec ipsa vis est, non posse emori? an illa, quod €tribunus plebis templum cruentavit? an quod, cum esset €ablatus primumque resipisset, non se referri iussit? Vbi est crimen? quid reprehenditis? Hic quaero, iudices: si €illo die gens ista Clodia quod facere voluit effecisset, si €P. Sestius, qui pro occiso relictus est, occisus esset, fuistisne @1 €ad arma ituri? fuistisne vos ad patrium illum animum €maiorumque virtutem excitaturi? fuistisne aliquando rem €publicam a funesto latrone repetituri? an etiam tum quie-þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜Ñ‡sceretis, cunctaremini, timeretis, cum rem publicam a facine-€rosissimis sicariis et a servis esse oppressam atque con-€culcatam videretis? Cuius igitur mortem ulcisceremini, si €quidem liberi esse et habere rem publicam cogitaretis, de €eius virtute vivi quid vos loqui, quid sentire, quid cogitare, quid iudicare oporteat, dubitandum putatis? At vero ipsi €illi parricidae, quorum ecfrenatus furor alitur impunitate €diuturna, adeo vim facinoris sui perhorruerant ut, si paulo €longior opinio mortis Sesti fuisset, Gracchum illum suum €transferendi in nos criminis causa occidere cogitarint. Sensit €rusticulus non incautus_neque enim homines nequam €tacere potuerunt_suum sanguinem quaeri ad restinguendam €invidiam facinoris Clodiani; mulioniam paenulam arripuit, €cum qua primum Romam ad comitia venerat; messoria se €corbe contexit. Cum quaererent alii Numerium, alii Quin-€tium, gemini nominis errore servatus est. Atque hoc scitis €omnes, usque adeo hominem in periculo fuisse quoad scitum €est Sestium vivere; quod ni esset patefactum paulo citius €quam vellem, non illi quidem morte mercennarii sui trans-€ferre potuissent invidiam in quos putabant, sed acerbissimi sceleris infamiam grato quodam scelere minuissent. Ac si €tum P. Sestius, iudices, in templo Castoris animam quam €vix retinuit edidisset, non dubito quin, si modo esset in re €publica senatus, si maiestas populi Romani revixisset, ali-€quando statua huic ob rem publicam interfecto in foro €statueretur. Nec vero illorum quisquam quos a maioribus @1 €nostris morte obita positos in illo loco atque in rostris con-€locatos videtis esset P. Sestio aut acerbitate mortis aut €animo in rem publicam praeponendus; qui cum causam €civis calamitosi, causam amici, causam bene de re publica €meriti, causam senatus, causam Italiae, causam rei publicae €suscepisset, cumque auspiciis religionique parens obnuntiaret €quod senserat, luce palam a nefariis pestibus in deorum €hominumque conspectu esset occisus sanctissimo in templo, €sanctissima in causa, sanctissimo in magistratu. Eius igitur €vitam quisquam spoliandam ornamentis esse dicet, cuius €mortem ornandam monumento sempiterno putaretis? @@'Homines,' inquit, 'emisti, coegisti, parasti.' Quid uti €faceret? senatum obsideret? civis indemnatos expelleret? €bona diriperet? aedis incenderet? tecta disturbaret? templa €deorum immortalium inflammaret? tribunos plebis ferro €e rostris expelleret? provincias quas vellet quibus vellet €venderet? reges appellaret? rerum capitalium condemnatos €in liberas civitates per legatos nostros reduceret? principem €civitatis ferro obsessum teneret? Haec ut efficere posset, €quae fieri nisi armis oppressa re publica nullo modo poterant, €idcirco, credo, manum sibi P. Sestius et copias comparavit. €'At nondum erat maturum; nondum res ipsa ad eius modi €praesidia viros bonos compellebat.' Pulsi nos eramus, non €omnino ista manu sola, sed tamen non sine ista: vos taciti maerebatis. Captum erat forum anno superiore, aede €Castoris tamquam arce aliqua [2a]2 fugitivis occupata: silebatur. €Omnia hominum cum egestate tum audacia perditorum €clamore, concursu, vi, manu gerebantur: perferebatis. Magi-€stratus templis pellebantur, alii omnino aditu ac foro pro-€hibebantur: nemo resistebat. Gladiatores ex praetoris @1 €comitatu comprensi, in senatum introducti, confessi, in €vincla coniecti a Milone, emissi a Serrano: mentio nulla. €Forum corporibus civium Romanorum constratum caede €nocturna: non modo nulla nova quaestio, sed etiam vetera €iudicia sublata. Tribunum plebis plus viginti vulneribus €acceptis iacentem moribundumque vidistis: alterius tribuni €plebis divini hominis_dicam enim quod sentio et quod €mecum sentiunt omnes_divini, insigni quadam, inaudita, €nova magnitudine animi, gravitate, fide praediti, domus est €oppugnata ferro, facibus, exercitu Clodiano. @@Et tu hoc loco laudas Milonem et iure laudas. Quem €enim umquam virum tam immortali virtute vidimus? qui €nullo praemio proposito praeter hoc, quod iam contritum €et contemptum putatur, iudicium bonorum, omnia pericula, €summos labores, gravissimas contentiones inimicitiasque €suscepit, qui mihi unus ex omnibus civibus videtur re €docuisse, non verbis, et quid oporteret a praestantibus viris €in re publica fieri et quid necesse esset: oportere hominum €audacium, eversorum rei publicae, sceleri legibus et iudiciis €resistere; si leges non valerent, iudicia non essent, si res €publica vi consensuque audacium armis oppressa teneretur, €praesidio et copiis defendi vitam et libertatem necesse esse. €Hoc sentire prudentiae est, facere fortitudinis; et sentire vero et facere perfectae cumulataeque virtutis. Adiit ad €rem publicam tribunus plebis Milo_de cuius laude plura €dicam, non quo aut ipse haec dici quam existimari malit €aut ego hunc laudis fructum praesenti libenter impertiam, €praesertim cum verbis consequi non possim, sed quod @1 €existimo, si Milonis causam accusatoris voce conlaudatam €probaro, vos in hoc crimine parem Sesti causam existima-€turos: adiit igitur T. Annius ad causam rei publicae sic ut €civem patriae reciperare vellet ereptum. Simplex causa, €constans ratio, plena consensionis omnium, plena concordiae. €Conlegas adiutores habebat; consulis alterius summum €studium, alterius animus paene placatus, de praetoribus unus €alienus, senatus incredibilis voluntas, equitum Romanorum €animi ad causam excitati, erecta Italia. Duo soli erant €empti ad impediendum; qui si homines despecti et con-€tempti tantam rem sustinere non potuissent, se causam €quam susceperat nullo labore peracturum videbat. Agebat €auctoritate, agebat consilio, agebat per summum ordinem, €agebat exemplo bonorum ac fortium civium: quid re publica, €quid se dignum esset, quis ipse esset, quid sperare, quid €maioribus suis reddere deberet, diligentissime cogitabat. @@Huic gravitati hominis videbat ille gladiator se, si moribus €ageret, parem esse non posse; ad ferrum, faces, ad coti-€dianam caedem, incendia, rapinas se cum exercitu suo con-€tulit; domum oppugnare, itineribus occurrere, vi lacessere €et terrere coepit. Non movit hominem summa gravitate €summaque constantia; sed quamquam dolor animi, innata €libertas, prompta excellensque virtus fortissimum virum €hortabatur vi vim, oblatam praesertim saepius, ut frangeret €et refutaret, tanta moderatio fuit hominis, tantum consilium, €ut contineret dolorem neque eadem se re ulcisceretur qua €esset lacessitus, sed illum tot iam in funeribus rei publicae €exsultantem ac tripudiantem legum, si posset, laqueis con-stringeret. Descendit ad accusandum. Quis umquam tam €proprie rei publicae causa, nullis inimicitiis, nullis praemiis, @1 €nulla hominum postulatione aut etiam opinione id eum €umquam esse facturum? Fracti erant animi hominis; hoc €enim accusante pristini illius sui iudici turpitudinem despera-€bat. Ecce tibi consul, praetor, tribunus plebis nova novi €generis edicta proponunt; 'ne reus adsit, ne citetur, ne €quaeratur, ne mentionem omnino cuiquam iudicum aut €iudiciorum facere liceat!' Quid ageret vir ad virtutem, €dignitatem, gloriam natus vi sceleratorum hominum con-€roborata, legibus iudiciisque sublatis? Cervices tribunus €plebis privato, praestantissimus vir profligatissimo homini €daret? an causam susceptam adfligeret? an se domi con-€tineret? Et vinci turpe putavit et deterreri [2et clam eripi: id €egit]2 ut, quoniam sibi in illum legibus uti non liceret, illius €vim neque in suo neque in rei publicae periculo perti-€mesceret. @@Quo modo igitur hoc in genere praesidi comparati accusas €Sestium, cum idem laudes Milonem? An qui sua tecta €defendit, qui ab aris focis ferrum flammamque depellit, qui €sibi licere vult tuto esse in foro, in templo, in curia, iure €praesidium comparat: qui vulneribus, quae cernit cotidie €toto corpore, monetur ut aliquo praesidio caput et cervices €et iugulum ac latera tutetur, hunc de vi accusandum putas? Quis enim nostrum, iudices, ignorat ita naturam rerum €tulisse ut quodam tempore homines nondum neque naturali €neque civili iure descripto fusi per agros ac dispersi vaga-€rentur, tantumque haberent quantum manu ac viribus per þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜Û…caedem ac vulnera aut eripere aut retinere potuissent? Qui €igitur primi virtute et consilio praestanti exstiterunt, ii per- @1 €specto genere humanae docilitatis atque ingeni dissupatos €unum in locum congregarunt eosque ex feritate illa ad €iustitiam atque ad mansuetudinem transduxerunt. Tum €res ad communem utilitatem, quas publicas appellamus, tum €conventicula hominum, quae postea civitates nominatae €sunt, tum domicilia coniuncta, quas urbis dicimus, invento et divino iure et humano moenibus saepserunt. Atque €inter hanc vitam perpolitam humanitate et illam immanem €nihil tam interest quam ius atque vis. Horum utro uti €nolumus, altero est utendum. Vim volumus exstingui, ius €valeat necesse est, id est iudicia, quibus omne ius continetur; €iudicia displicent aut nulla sunt, vis dominetur necesse est. €Hoc vident omnes: Milo et vidit et fecit, ut ius experiretur, €vim depelleret. Altero uti voluit, ut virtus audaciam vin-€ceret; altero usus necessario est, ne virtus ab audacia €vinceretur. Eademque ratio fuit Sesti, si minus in accu-€sando_neque enim per omnis fuit idem fieri necesse_at €certe in necessitate defendendae salutis suae praesidioque €contra vim et manum comparando. @@O di immortales! quemnam ostenditis exitum nobis? €quam spem rei publicae datis? Quotus quisque invenietur €tanta virtute vir qui optimam quamque causam rei publicae €amplectatur, qui bonis viris deserviat, qui solidam laudem €veramque quaerat? cum sciat duo illa rei publicae paene €fata, Gabinium et Pisonem, alterum haurire cotidie ex €pacatissimis atque opulentissimis Syriae gazis innumerabile €pondus auri, bellum inferre quiescentibus, ut eorum veteres @1 €inlibatasque divitias in profundissimum libidinum suarum €gurgitem profundat, villam aedificare in oculis omnium €tantam tugurium ut iam videatur esse illa villa quam ipse €tribunus plebis pictam olim in contionibus explicabat, quo €fortissimum ac summum civem in invidiam homo castus ac non cupidus vocaret; alterum Thracibus ac Dardanis €primum pacem maxima pecunia vendidisse, deinde, ut illi €pecuniam conficere possent, vexandam iis Macedoniam et €spoliandam tradidisse, eundemque bona creditorum, civium €Romanorum, cum debitoribus Graecis divisisse, cogere pecu-€nias maximas a Dyrrachinis, spoliare Thessalos, certam €Achaeis in annos singulos pecuniam imperavisse neque €tamen ullo in publico aut religioso loco signum aut tabu-€lam aut ornamentum reliquisse; illos sic inludere quibus €omne supplicium atque omnis iure optimo poena debetur, €reos esse hos duos quos videtis. Omitto iam Numerium, €Serranum, Aelium, quisquilias seditionis Clodianae; sed €tamen hi quoque etiam nunc volitant, ut videtis, nec, €dum vos de vobis aliquid timebitis, illi umquam de se €pertimescent. @@Nam quid ego de aedili ipso loquar, qui etiam diem dixit €et accusavit de vi Milonem? Neque hic tamen ulla umquam €iniuria adducetur ut eum tali virtute tantaque firmitate animi €se in rem publicam fuisse paeniteat; sed qui haec vident €adulescentes quonam suas mentis conferent? Ille qui monu-€menta publica, qui aedis sacras, qui domos inimicorum €suorum oppugnavit excidit incendit, qui stipatus semper €sicariis, saeptus armatis, munitus indicibus fuit, quorum €hodie copia redundat, qui et peregrinam manum facinero-€sorum concitavit et servos ad caedem idoneos emit et in @1 €tribunatu carcerem totum in forum effudit, volitat aedilis, €accusat eum qui aliqua ex parte eius furorem exsultantem €repressit: hic qui se est tutatus sic ut in privata re deos €penatis suos, in re publica iura tribunatus atque auspicia €defenderet, accusare eum moderate a quo ipse nefarie ac-cusatur per senatus auctoritatem non est situs. Nimirum €hoc illud est quod de me potissimum tu in accusatione €quaesisti, quae esset nostra 'natio optimatium'; sic enim €dixisti. Rem quaeris praeclaram iuventuti ad discendum nec €mihi difficilem ad perdocendum; de qua pauca, iudices, €dicam, et, ut arbitror, nec ab utilitate eorum qui audient, €nec ab officio vestro, nec ab ipsa causa P. Sesti abhorrebit €oratio mea. €@@Duo genera semper in hac civitate fuerunt eorum qui €versari in re publica atque in ea se excellentius gerere studu-€erunt; quibus ex generibus alteri se popularis, alteri opti-€mates et haberi et esse voluerunt. Qui ea quae faciebant €quaeque dicebant multitudini iucunda volebant esse, popu-€lares, qui autem ita se gerebant ut sua consilia optimo cuique probarent, optimates habebantur. Quis ergo iste optimus €quisque? Numero, si quaeris, innumerabiles, neque enim €aliter stare possemus; sunt principes consili publici, sunt qui €eorum sectam sequuntur, sunt maximorum ordinum homines, €quibus patet curia, sunt municipales rusticique Romani, sunt €negoti gerentes, sunt etiam libertini optimates. Numerus, €ut dixi, huius generis late et varie diffusus est; sed genus €universum, ut tollatur error, brevi circumscribi et definiri €potest. Omnes optimates sunt qui neque nocentes sunt nec €natura improbi nec furiosi nec malis domesticis impediti. €Esto igitur ut ii sint, quam tu 'nationem' appellasti, qui et @1 €integri sunt et sani et bene de rebus domesticis constituti. €Horum qui voluntati, commodis, opinionibus in gubernanda €re publica serviunt, defensores optimatium ipsique optimates €gravissimi et clarissimi cives numerantur et principes civitatis. Quid est igitur propositum his rei publicae gubernatoribus €quod intueri et quo cursum suum derigere debeant? Id €quod est praestantissimum maximeque optabile omnibus €sanis et bonis et beatis, cum dignitate otium. Hoc qui €volunt, omnes optimates, qui efficiunt, summi viri et conser-€vatores civitatis putantur; neque enim rerum gerendarum €dignitate homines ecferri ita convenit ut otio non pro-€spiciant, neque ullum amplexari otium quod abhorreat a €dignitate. €@@Huius autem otiosae dignitatis haec fundamenta sunt, haec €membra, quae tuenda principibus et vel capitis periculo de-€fendenda sunt: religiones, auspicia, potestates magistratuum, €senatus auctoritas, leges, mos maiorum, iudicia, iuris dictio, €fides, provinciae, socii, imperi laus, res militaris, aerarium. Harum rerum tot atque tantarum esse defensorem et patro-€num magni animi est, magni ingeni magnaeque constantiae. €Etenim in tanto civium numero magna multitudo est eorum €qui aut propter metum poenae, peccatorum suorum conscii, €novos motus conversionesque rei publicae quaerant, aut qui €propter insitum quendam animi furorem discordiis civium ac €seditione pascantur, aut qui propter implicationem rei fami-€liaris communi incendio malint quam suo deflagrare. Qui €cum tutores sunt et duces suorum studiorum vitiorumque €nacti, in re publica fluctus excitantur, ut vigilandum sit iis qui €sibi gubernacula patriae depoposcerunt, enitendumque omni €scientia ac diligentia ut, conservatis iis quae ego paulo ante @1 €fundamenta ac membra esse dixi, tenere cursum possint et capere oti illum portum et dignitatis. Hanc ego viam, €iudices, si aut asperam atque arduam aut plenam esse peri-€culorum aut insidiarum negem, mentiar, praesertim cum id €non modo intellexerim semper, sed etiam praeter ceteros €senserim. €@@Maioribus praesidiis et copiis oppugnatur res publica quam €defenditur, propterea quod audaces homines et perditi nutu €impelluntur et ipsi etiam sponte sua contra rem publicam €incitantur, boni nescio quo modo tardiores sunt et principiis €rerum neglectis ad extremum ipsa denique necessitate exci-€tantur, ita ut non numquam cunctatione ac tarditate, dum €otium volunt etiam sine dignitate retinere, ipsi utrumque amittant. Propugnatores autem rei publicae qui esse volue-€runt, si leviores sunt, desciscunt, si timidiores, desunt: €permanent illi soli atque omnia rei publicae causa perferunt €qui sunt tales qualis pater tuus, M. Scaure, fuit, qui a €C. Graccho usque ad Q. Varium seditiosis omnibus restitit, €quem numquam ulla vis, ullae minae, ulla invidia labefecit; €aut qualis Q. Metellus, patruus matris tuae, qui cum €florentem hominem in populari ratione, L. Saturninum, €censor notasset, cumque insitivum Gracchum contra vim €multitudinis incitatae censu prohibuisset, cumque in eam þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜åˆ‹legem quam non iure rogatam iudicarat iurare unus €noluisset, de civitate maluit quam de sententia demoveri; €aut, ut vetera exempla, quorum est copia digna huius €imperi gloria, relinquam, neve eorum aliquem qui vivunt €nominem, qualis nuper Q. Catulus fuit, quem neque periculi €tempestas neque honoris aura potuit umquam de suo cursu €aut spe aut metu demovere. @@Haec imitamini, per deos immortalis, qui dignitatem, qui €laudem, qui gloriam quaeritis! Haec ampla sunt, haec divina, @1 €haec immortalia; haec fama celebrantur, monumentis anna-€lium mandantur, posteritati propagantur. Est labor, non €nego; pericula magna, fateor; €@@@@mu/ltae insidiae su/nt bonis €verissime dictum est; sed te €@@@@i/d quod multi invi/deant multique e/xpetant insci/tiast, €inquit, €@@@@po/stulare, ni/si laborem su/mma cum cura e/cferas. €Nollem idem alio loco dixisset, quod exciperent improbi €cives, €@@@@o/derint, dum me/tuant; praeclara enim illa praecepta dederat iuventuti. Sed tamen €haec via ac ratio rei publicae capessendae olim erat magis €pertimescenda, cum multis in rebus multitudinis studium €aut populi commodum ab utilitate rei publicae discrepabat. €Tabellaria lex ab L. Cassio ferebatur: populus libertatem €agi putabat suam; dissentiebant principes et in salute €optimatium temeritatem multitudinis et tabellae licentiam €pertimescebant. Agrariam Ti. Gracchus legem ferebat: €grata erat populo; fortunae constitui tenuiorum videbantur; €nitebantur contra optimates, quod et discordiam excitari €videbant et, cum locupletes possessionibus diuturnis move-€rentur, spoliari rem publicam propugnatoribus arbitrabantur. €Frumentariam legem C. Gracchus ferebat: iucunda res plebei, €victus enim suppeditabatur large sine labore; repugnabant €boni, quod et ab industria plebem ad desidiam avocari €putabant et aerarium exhauriri videbant. @@Multa etiam nostra memoria, quae consulto praetereo, @1 €fuerunt in ea contentione ut popularis cupiditas a consilio €principum dissideret. Nunc iam nihil est quod populus €a delectis principibusque dissentiat: nec flagitat rem ullam €neque novarum rerum est cupidus et otio suo et dignitate €optimi cuiusque et universae rei publicae gloria delectatur. €Itaque homines seditiosi ac turbulenti, quia nulla iam largi-€tione populum Romanum concitare possunt, quod plebes €perfuncta gravissimis seditionibus ac discordiis otium am-€plexatur, conductas habent contiones, neque id agunt ut ea €dicant aut ferant quae illi velint audire qui in contione sunt, €sed pretio ac mercede perficiunt ut, quicquid dicant, id illi velle audire videantur. Num vos existimatis Gracchos aut €Saturninum aut quemquam illorum veterum qui populares €habebantur ullum umquam in contione habuisse conductum? €Nemo habuit; ipsa enim largitio et spes commodi propositi €sine mercede ulla multitudinem concitabat. Itaque tempo-€ribus illis, qui populares erant, offendebant illi quidem apud €gravis et honestos homines, sed populi iudiciis atque omni €significatione florebant. His in theatro plaudebatur, hi €suffragiis quod contenderant consequebantur, horum homines €nomen, orationem, vultum, incessum amabant. Qui autem €adversabantur ei generi, graves et magni homines habe-€bantur; sed valebant in senatu multum, apud bonos viros €plurimum, multitudini iucundi non erant; suffragiis offende-€batur saepe eorum voluntas; plausum vero etiam si quis €eorum aliquando acceperat, ne quid peccasset pertimescebat. €Ac tamen, si quae res erat maior, idem ille populus horum €auctoritate maxime commovebatur. @@Nunc, nisi me fallit, in eo statu civitas est ut, si operas @1 €conductorum removeris, omnes idem de re publica sensuri €esse videantur. Etenim tribus locis significari maxime de [2re €publica]2 populi Romani iudicium ac voluntas potest, contione, €comitiis, ludorum gladiatorumque consessu. Quae contio €fuit per hos annos, quae quidem esset non conducta sed €vera, in qua populi Romani consensus non perspici posset? €Habitae sunt multae de me a gladiatore sceleratissimo, ad €quas nemo adibat incorruptus, nemo integer; nemo illum €foedum vultum aspicere, nemo furialem vocem bonus audire €poterat. Erant illae contiones perditorum hominum neces-sario turbulentae. Habuit de eodem me P. Lentulus consul €contionem: concursus est populi Romani factus; omnes €ordines, tota in illa contione Italia constitit. Egit causam €summa cum gravitate copiaque dicendi tanto silentio, tanta €adprobatione omnium, nihil ut umquam videretur tam popu-€lare ad populi Romani auris accidisse. Productus est ab eo €Cn. Pompeius, qui se non solum auctorem meae salutis, sed €etiam supplicem populo Romano [2praebuit]2. Huius oratio ut €semper gravis et grata in contionibus fuit, sic contendo num-€quam neque sententiam eius auctoritate neque eloquentiam iucunditate fuisse maiore. Quo silentio sunt auditi de me €ceteri principes civitatis! quos idcirco non appello hoc loco €ne mea oratio, si minus de aliquo dixero, ingrata, si satis de €omnibus, infinita esse videatur. Cedo nunc eiusdem illius @1 €inimici mei de me eodem ad verum populum in campo €Martio contionem! Quis non modo adprobavit, sed non €indignissimum facinus putavit illum non dicam loqui, sed €vivere ac spirare? Quis fuit qui non eius voce maculari €rem publicam, seque si eum audiret scelere adstringi €arbitraretur? @@Venio ad comitia, sive magistratuum placet sive legum. €Leges videmus saepe ferri multas. Omitto eas quae feruntur €ita vix ut quini, et ii ex aliena tribu, qui suffragium ferant €reperiantur. De me, quem tyrannum atque ereptorem liber-€tatis esse dicebat illa ruina rei publicae, dicit se legem tulisse. €Quis est qui se, cum contra me ferebatur, inisse suffragium €confiteatur? Cum autem de me eodem ex senatus consulto €comitiis centuriatis ferebatur, quis est qui non profiteatur se €adfuisse et suffragium de salute mea tulisse? Vtra igitur €causa popularis debet videri: in qua omnes honestates civi-€tatis, omnes aetates, omnes ordines una consentiunt, an in €qua furiae concitatae tamquam ad funus rei publicae con-volant? An sicubi aderit Gellius, homo et fratre indignus, €viro clarissimo atque optimo consule, et ordine equestri, €cuius ille ordinis nomen retinet, ornamenta confecit, id erit €populare? 'Est enim homo iste populo Romano deditus.' €Nihil vidi magis; qui, cum eius adulescentia in amplissimis €honoribus summi viri, L. Philippi vitrici, florere potuisset, €usque eo non fuit popularis ut bona solus comesset; deinde €ex impuro adulescente et petulante, postea quam rem pater-€nam ab idiotarum divitiis ad philosophorum reculam per-€duxit, Graeculum se atque otiosum putari voluit, studio €litterarum se subito dedidit. Nihil sane [2Actaei]2 iuvabant @1 €anagnostae, libelli pro vino etiam saepe oppignerabantur; €manebat insaturabile abdomen, copiae deficiebant. Itaque €semper versabatur in spe rerum novarum, otio et tranquillitate €rei publicae consenescebat. €@@Ecquae seditio umquam fuit in qua non ille princeps? €ecqui seditiosus cui ille non familiaris? ecquae turbulenta €contio cuius ille non concitator? Cui bene dixit umquam €bono? bene dixit? immo quem fortem et bonum civem non €petulantissime est insectatus? qui, ut credo, non libidinis €causa, sed ut plebicola videretur, libertinam duxit uxorem. Is de me suffragium tulit, is adfuit, is interfuit epulis et €gratulationibus parricidarum; in quo tamen est me ultus, €cum illo ore inimicos est meos saviatus. Qui quasi mea €culpa bona perdiderit, ita ob eam ipsam causam est mihi €inimicus, quia nihil habet. Vtrum ego tibi patrimonium €eripui, Gelli, an tu comedisti? Quid? tu meo periculo, €gurges ac vorago patrimoni, helluabare, ut, si ego consul rem €publicam contra te et gregalis tuos defendissem, in civitate €esse me nolles? Te nemo tuorum videre vult, omnes aditum, €sermonem, congressum tuum fugiunt: te sororis filius Postu-€mius, adulescens gravis, senili iudicio, notavit, cum in magno €numero tutorem liberis non instituit. Sed elatus odio et €meo et rei publicae nomine, quorum ille utri sit inimicior €nescio, plura dixi quam dicendum fuit in furiosissimum atque egentissimum ganeonem. Illuc revertor: contra me þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜ð‚cum sit actum, capta urbe atque oppressa, Gellium, Firmi-€dium, Titium, eiusdem modi furias illis mercennariis gregibus €duces et auctores fuisse, cum ipse lator nihil ab horum €turpitudine, audacia, sordibus abhorreret. At cum de @1 €dignitate mea ferebatur, nemo sibi nec valetudinis excusa-€tionem nec senectutis satis iustam putavit; nemo fuit qui €se non rem publicam mecum simul revocare in suas sedis €arbitraretur. @@Videamus nunc comitia magistratuum. Fuit conlegium €nuper tribunicium, in quo tres minime, vehementer duo €populares existimabantur. Ex iis qui populares non habe-€bantur, quibus in illo genere conductarum contionum con-€sistendi potestas non erat, duo a populo Romano praetores €video esse factos; et, quantum sermonibus vulgi et suffragiis €intellegere potui, prae se populus Romanus ferebat sibi illum €in tribunatu Cn. Domiti animum constantem et egregium et €Q. Anchari fidem ac fortitudinem, etiam si nihil agere potuis-€sent, tamen voluntate ipsa gratum fuisse. Iam de C. Fannio €quae sit existimatio videmus: quod iudicium populi Romani €in honoribus eius futurum sit, nemini dubium esse debet. Quid? populares illi duo quid egerunt? Alter, qui tamen €se continuerat, tulerat nihil, senserat tantum de re publica €aliud atque homines exspectabant, vir et bonus et innocens €et bonis viris semper probatus, quod parum videlicet in-€tellexit in tribunatu quid vero populo probaretur, et quod €illum esse populum Romanum qui in contione erat arbitra-€batur, non tenuit eum locum in quem, nisi popularis esse €voluisset, facillime pervenisset. Alter, qui ita se in populari €ratione iactarat ut auspicia, legem Aeliam, senatus auctori-€tatem, consulem, conlegas, bonorum iudicium nihili putaret, €aedilitatem petivit cum bonis viris et hominibus primis sed €non praestantissimis opibus et gratia: tribum suam non tulit, €Palatinam denique, per quam omnes illae pestes vexare rem @1 €publicam dicebantur, perdidit, nec quicquam illis comitiis €quod boni viri vellent nisi repulsam tulit. Videtis igitur €populum ipsum, ut ita dicam, iam non esse popularem, qui €ita vehementer eos qui populares habentur respuat, eos autem €qui ei generi adversantur honore dignissimos iudicet. @@Veniamus ad ludos; facit enim, iudices, vester iste in me €animorum oculorumque coniectus ut mihi iam licere putem €remissiore uti genere dicendi. Comitiorum et contionum €significationes sunt interdum verae, sunt non numquam €vitiatae atque corruptae; theatrales gladiatoriique consessus €dicuntur omnino solere levitate non nullorum emptos plausus €exilis et raros excitare; ac tamen facile est, cum id fit, quem €ad modum et a quibus fiat, et quid integra multitudo faciat €videre. Quid ego nunc dicam quibus viris aut cui generi €civium maxime plaudatur? Neminem vestrum fallit. Sit €hoc sane leve, quod non ita est, quoniam optimo cuique €impertitur; sed, si est leve, homini gravi leve est, ei vero €qui pendet rebus levissimis, qui rumore et, ut ipsi loquuntur, €favore populi tenetur et ducitur, plausum immortalitatem, sibilum mortem videri necesse est. Ex te igitur, Scaure, €potissimum quaero, qui ludos apparatissimos magnificentis-€simosque fecisti, ecquis istorum popularium tuos ludos €aspexerit, ecquis se theatro populoque Romano commiserit. €Ipse ille maxime ludius, non solum spectator sed actor et €acroama, qui omnia sororis embolia novit, qui in coetum €mulierum pro psaltria adducitur, nec tuos ludos aspexit in €illo ardenti tribunatu suo nec ullos alios nisi eos a quibus vix €vivus effugit. Semel, inquam, se ludis homo popularis com-€misit omnino, cum in templo Virtutis honos habitus esset @1 €virtuti, Gaique Mari, conservatoris huius imperi, monumen-€tum municipi eius et rei publicae defensori sedem ad €salutem praebuisset. @@Quo quidem tempore quid populus Romanus sentire se €ostenderet utroque in genere declaratum est: primum cum €audito senatus consulto rei ipsi atque absenti senatui plausus €est ab universis datus, deinde cum senatoribus singulis €spectatum e senatu redeuntibus: cum vero ipse qui ludos €faciebat consul adsedit, stantes ei manibus passis gratias €agentes et lacrimantes gaudio suam erga me benivolentiam €ac misericordiam declararunt. At cum ille furibundus in-€citata illa sua vaecordi mente venisset, vix se populus Ro-€manus tenuit, vix homines odium suum a corpore eius impuro €atque infando represserunt; voces quidem et palmarum in-tentus et maledictorum clamorem omnes profuderunt. Sed €quid ego populi Romani animum virtutemque commemoro, €libertatem iam ex diuturna servitute dispicientis, in eo homine €cui tum petenti iam aedilitatem ne histriones quidem coram €sedenti pepercerunt? Nam cum ageretur togata 'Simulans,' €ut opinor, caterva tota clarissima concentione in ore impuri €hominis imminens contionata est: €@@@@huic, Tite, €@@@@tua po/st principia atque e/xitus vitio/sae vitae_! €Sedebat exanimatus, et is qui antea cantorum convicio con-€tiones celebrare suas solebat cantorum ipsorum vocibus €eiciebatur. Et quoniam facta mentio est ludorum, ne illud €quidem praetermittam, in magna varietate sententiarum €numquam ullum fuisse locum, in quo aliquid a poeta dictum @1 €cadere in tempus nostrum videretur, quod aut populum uni-versum fugeret aut non exprimeret ipse actor. Et quaeso €hoc loco, iudices, ne qua levitate me ductum ad insolitum €genus dicendi labi putetis, si de poetis, de histrionibus, de €ludis in iudicio loquar. €@@Non sum tam ignarus, iudices, causarum, non tam in-€solens in dicendo, ut omni ex genere orationem aucuper €et omnis undique flosculos carpam atque delibem. Scio €quid gravitas vestra, quid haec advocatio, quid ille con-€ventus, quid dignitas P. Sesti, quid periculi magnitudo, €quid aetas, quid honos meus postulet. Sed mihi sumpsi €hoc loco doctrinam quandam iuventuti, qui essent optimates. €In ea explicanda demonstrandum est non esse popularis omnis €eos qui putentur. Id facillime consequar, si universi populi €iudicium verum et incorruptum et si intimos sensus civitatis €expressero. @@Quid fuit illud quod, recenti nuntio de illo senatus con-€sulto quod factum est in templo Virtutis ad ludos scaenam-€que perlato, consessu maximo summus artifex et me hercule €semper partium in re publica tam quam in scaena optimarum, €flens et recenti laetitia et mixto dolore ac desiderio mei, egit €apud populum Romanum multo gravioribus verbis meam €causam quam egomet de me agere potuissem? Summi enim €poetae ingenium non solum arte sua, sed etiam dolore ex-€primebat. Qua enim [2vi]2: €@@@@qui/ rem publica/m certo animo adiu/verit, €@@@@sta/tuerit, steteri/t cum Achivis_ €vobiscum me stetisse dicebat, vestros ordines demonstrabat! @1 €revocabatur ab universis_ €@@@@re/ dubia €@@@@hau/t dubitarit vi/tam offerre ne/c capiti pepe/rcerit. Haec quantis ab illo clamoribus agebantur! Cum iam €omisso gestu verbis poetae et studio actoris et exspectationi €nostrae plauderetur: €@@@@Su/mmum amicum su/mmo in bello_ €nam illud ipse actor adiungebat amico animo et fortasse €homines propter aliquod desiderium adprobabant: €@@@@su/mmo ingenio prae/ditum. €@@Iam illa quanto cum gemitu populi Romani ab eodem €paulo post in eadem fabula sunt acta! €@@@@O pa/ter_ €Me, me ille absentem ut patrem deplorandum putabat, quem €Q. Catulus, quem multi alii saepe in senatu patrem patriae €nominarant. Quanto cum fletu de illis nostris incendiis ac €ruinis, cum patrem pulsum, patriam adflictam deploraret, €domum incensam eversamque, sic egit ut, demonstrata pri-€stina fortuna, cum se convertisset, €@@@@Haec o/mnia vidi infla/mmari fletum etiam inimicis atque invidis excitaret! Pro di immor-€tales! Quid? illa quem ad modum dixit idem! Quae mihi €quidem ita et acta et scripta videntur esse ut vel a Q. Catulo, €si revixisset, praeclare posse dici viderentur; is enim libere €reprehendere et accusare populi non numquam temeritatem €solebat aut errorem senatus: €@@@@O i/ngratifici Argi/vi, immunes Gra/ii, immemores be/nefici! @1 €Non erat illud quidem verum; non enim ingrati, sed miseri, €quibus reddere salutem a quo acceperant non liceret, nec €unus in quemquam umquam gratior quam in me universi; þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ˜úˆ‹sed tamen illud scripsit disertissimus poeta pro me, egit for-€tissimus actor, non solum optimus, de me, cum omnis €ordines demonstraret, senatum, equites Romanos, universum €populum Romanum accusaret: €@@@@E/xsulare si/nitis, sistis pe/lli, pulsum pa/timini! €Quae tum significatio fuerit omnium, quae declaratio volun-€tatis ab universo populo Romano in causa hominis non €popularis, equidem audiebam: existimare facilius possunt €qui adfuerunt. @@Et quoniam huc me provexit oratio, histrio casum meum €totiens conlacrimavit, cum ita dolenter ageret causam meam €ut vox eius illa praeclara lacrimis impediretur; neque poetae, €quorum ego semper ingenia dilexi, tempori meo defuerunt; €eaque populus Romanus non solum plausu sed etiam gemitu €suo comprobavit. Vtrum igitur haec Aesopum potius pro €me aut Accium dicere oportuit, si populus Romanus liber €esset, an principes civitatis? Nominatim sum appellatus in €Bruto: €@@@@Tu/llius, qui li/bertatem ci/vibus stabili/verat. €Miliens revocatum est. Parumne videbatur populus Romanus €iudicare id a me et a senatu esse constitutum quod perditi cives sublatum per nos criminabantur? Maximum vero €populi Romani iudicium universi consessu gladiatorio de-€claratum est; erat enim munus Scipionis, dignum et eo ipso €et illo Metello cui dabatur. Id autem spectaculi genus erat €quod omni frequentia atque omni genere hominum celebra-€tur, quo multitudo maxime delectatur. In hunc consessum €P. Sestius tribunus plebis, cum ageret nihil aliud in eo @1 €magistratu nisi meam causam, venit et se populo dedit non €plausus cupiditate, sed ut ipsi inimici nostri voluntatem €universi populi viderent: venit, ut scitis, a columna Maenia: €tantus est ex omnibus spectaculis usque a Capitolio, tantus €ex fori cancellis plausus excitatus, ut numquam maior con-€sensio aut apertior populi Romani universi fuisse ulla in causa diceretur. Vbi erant tum illi contionum moderatores, €legum domini, civium expulsores? Aliusne est aliquis im-€probis civibus peculiaris populus, cui nos offensi invisique €fuerimus? €@@Equidem existimo nullum tempus esse frequentioris populi €quam illud gladiatorium, neque contionis ullius neque vero €ullorum comitiorum. Haec igitur innumerabilis hominum €multitudo, haec populi Romani tanta significatio sine ulla €varietate universi, cum illis ipsis diebus de me actum iri €putaretur, quid declaravit nisi optimorum civium salutem et dignitatem populo Romano caram esse universo? At vero €ille praetor, qui de me non patris, avi, proavi, maiorum €denique suorum omnium, sed Graeculorum instituto con-€tionem interrogare solebat, 'velletne me redire,' et, cum erat €reclamatum semivivis mercennariorum vocibus, populum €Romanum negare dicebat, is, cum cotidie gladiatores spe-€ctaret, numquam est conspectus cum veniret. Emergebat €subito, cum sub tabulas subrepserat, ut €@@@@Mate/r, te appello €dicturus videretur; itaque illa via latebrosior, qua spe-€ctatum ille veniebat, Appia iam vocabatur; qui tamen €quoquo tempore conspectus erat, non modo gladiatores €sed equi ipsi gladiatorum repentinis sibilis extimescebant. Videtisne igitur quantum [2intersit]2 inter populum Romanum €et contionem? dominos contionum omni odio populi @1 €notari, quibus autem consistere in operarum contio-€nibus non liceat, eos omni populi Romani significatione €decorari? €@@Tu mihi etiam M. Atilium Regulum commemoras, qui redire €ipse Carthaginem sua voluntate ad supplicium quam sine iis €captivis a quibus ad senatum missus erat Romae manere €maluerit, et mihi negas optandum reditum fuisse per familias €comparatas et homines armatos? Vim scilicet ego desideravi, €qui, dum vis fuit, nihil egi, et quem, si vis non fuisset, nulla res labefactare potuisset. Hunc ego reditum repudiarem, €qui ita florens fuit ut verear ne quis me studio gloriae putet €idcirco exisse ut ita redirem? Quem enim umquam senatus €civem nisi me nationibus exteris commendavit? Cuius €umquam propter salutem nisi meam senatus publice sociis €populi Romani gratias egit? De me uno patres conscripti €decreverunt ut, qui provincias cum imperio obtinerent, qui €quaestores legatique essent, salutem et vitam custodirent: €in una mea causa post Romam conditam factum est ut €litteris consularibus ex senatus consulto cuncta ex Italia €omnes qui rem publicam salvam vellent convocarentur. €Quod numquam senatus in universae rei publicae periculo €decrevit, id in unius mea salute conservanda decernen-€dum putavit. Quem curia magis requisivit, quem forum €luxit? Quem aeque ipsa tribunalia desideraverunt? Omnia €discessu meo deserta, horrida, muta, plena luctus et maeroris €fuerunt. Quis est Italiae locus in quo non fixum sit in €publicis monumentis studium salutis meae, testimonium €dignitatis? @@Nam quid ego illa de me divina senatus consulta com-€memorem? vel quod in templo Iovis Optimi Maximi factum @1 €est, cum vir is qui tripertitas orbis terrarum oras atque re-€giones tribus triumphis adiunctas huic imperio notavit, de €scripto sententia dicta, mihi uni testimonium patriae conser-€vatae dedit; cuius sententiam ita frequentissimus senatus €secutus est ut unus dissentiret hostis, idque ipsum tabulis €publicis mandaretur ad memoriam posteri temporis sempi-€ternam: vel quod est postridie decretum in curia populi €ipsius Romani, et eorum qui ex municipiis convenerant ad-€monitu, ne quis de caelo servaret, ne quis moram ullam €adferret; si quis aliter fecisset, eum plane eversorem rei €publicae fore idque senatum gravissime laturum, et ut statim €de eius facto referretur. Qua gravitate sua cum frequens €senatus non nullorum scelus audaciamque tardasset, tamen €illud addidit, ut, si diebus quinque quibus agi de me potuis-€set non esset actum, redirem in patriam dignitate omni €reciperata. €@@Decrevit eodem tempore senatus ut iis qui ex tota Italia €salutis meae causa convenerant agerentur gratiae, atque ut idem ad res redeuntes ut venirent rogarentur. Haec erat €studiorum in mea salute contentio ut ii qui a senatu de me €rogabantur eidem senatui pro me supplicarent. Atque ita €in his rebus unus est solus inventus qui ab hac tam impensa €voluntate bonorum palam dissideret, ut etiam Q. Metellus €consul, qui mihi vel maxime ex magnis contentionibus rei €publicae fuisset inimicus, de mea salute rettulerit: qui ex-€citatus cum summa auctoritate P. Servili [2tum incredibili]2 €quadam gravitate dicendi, cum ille omnis prope ab inferis €evocasset Metellos et ad illius generis, quod sibi cum eo @1 €commune esset, dignitatem propinqui sui mentem a Clodia-€nis latrociniis reflexisset, cumque eum ad domestici exempli €memoriam et ad Numidici illius Metelli casum vel gloriosum €vel gravem convertisset, conlacrimavit vir egregius ac vere €Metellus totumque se P. Servilio dicenti etiam tum tradidit, €nec illam divinam gravitatem plenam antiquitatis diutius €homo eiusdem sanguinis potuit sustinere et mecum absens beneficio suo rediit in gratiam. Quod certe, si est aliqui €sensus in morte praeclarorum virorum, cum omnibus €Metellis tum vero uni viro fortissimo et praestantissimo civi €gratissimum, fratri suo, fecit, socio laborum, periculorum, €consiliorum meorum. €@@Reditus vero meus qui fuerit quis ignorat? quem ad €modum mihi advenienti tamquam totius Italiae atque ipsius €patriae dextram porrexerint Brundisini, cum ipsis Nonis €Sextilibus idem dies adventus mei fuisset reditusque natalis, €idem carissimae filiae, quam ex gravissimo tum primum de-€siderio luctuque conspexi, idem etiam ipsius coloniae Brun-€disinae, idem Salutis, cumque me domus eadem optimorum €et doctissimorum virorum, [2M.]2 Laeni Flacci et patris et fra-€tris eius, laetissima accepisset, quae proximo anno maerens €receperat et suo praesidio periculoque defenderat. Cunctae €itinere toto urbes Italiae festos dies agere adventus mei vide-€bantur, viae multitudine legatorum undique missorum €celebrabantur, ad urbem accessus incredibili hominum @1 €multitudine et gratulatione florebat, iter a porta, in Capito-€lium adscensus, domum reditus erat eius modi ut summa in €laetitia illud dolerem, civitatem tam gratam tam miseram €atque oppressam fuisse. þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ›„@@Habes igitur quod ex me quaesisti, qui essent optimates. €Non est 'natio,' ut dixisti; quod ego verbum agnovi; est €enim illius a quo uno maxime P. Sestius se oppugnari videt, €hominis eius qui hanc 'nationem' deleri et concidi cupivit, €qui C. Caesarem, mitem hominem et a caede abhorrentem, €saepe increpuit, saepe accusavit, cum adfirmaret illum num-€quam, dum haec natio viveret, sine cura futurum. Nihil €profecit de universis: de me agere non destitit; me oppu-€gnavit, primum per indicem Vettium, quem in contione de €me et de clarissimis viris interrogavit,_in quo tamen eos civis €coniunxit eodem periculo et crimine, ut a me inierit gratiam €quod me cum amplissimis et fortissimis viris congregavit. Sed postea mihi nullo meo merito, nisi quod bonis placere €cupiebam, omnis est insidias sceleratissime machinatus. €Ille ad eos a quibus audiebatur cotidie aliquid de [2me]2 ficti €adferebat; ille hominem mihi amicissimum, Cn. Pompeium, €monebat ut meam domum metueret atque a me ipso caveret; €ille se sic cum inimico meo copularat ut illum meae proscri-€ptionis, quam adiuvabat, Sex. Clodius, homo iis dignissimus €quibuscum vivit, tabulam esse, se scriptorem esse diceret; €ille unus ordinis nostri discessu meo, luctu vestro palam €exsultavit. De quo ego, cum cotidie rueret, verbum feci, @1 €iudices, numquam; neque putavi, cum omnibus machinis €ac tormentis, vi, exercitu, copiis oppugnarer, de uno sagit-€tario me queri convenire. Acta mea sibi ait displicere. €Quis nescit? qui legem meam contemnat, quae dilucide €vetat gladiatores biennio quo quis petierit aut petiturus sit dare. In quo eius temeritatem satis mirari, iudices, non €queo. Facit apertissime contra legem; facit is qui neque €elabi ex iudicio iucunditate sua neque emitti gratia potest, €neque opibus et potentia leges ac iudicia perfringere. Quae €res hominem impellit ut sit tam intemperans iste nimia €gloriae cupiditate? Familiam gladiatoriam, credo, nactus €est speciosam, nobilem, gloriosam; norat studia populi, vide-€bat clamores et concursus futuros. Hac exspectatione elatus €homo flagrans cupiditate gloriae tenere se non potuit quin €eos gladiatores induceret, quorum esset ipse pulcherrimus. €Si ob [2eam]2 causam peccaret, pro recenti populi Romani in se €beneficio populari studio elatus, tamen ignosceret nemo: €cum vero ne de venalibus quidem homines electos, sed ex €ergastulis emptos nominibus gladiatoriis ornarit, et sortito €alios Samnitis alios provocatores fecerit, tanta licentia, tanta €legum contemptio nonne quem habitura sit exitum pertime-scit? Sed habet defensiones duas: primum 'do,' inquit, €'bestiarios: lex scripta de gladiatoribus.' Festive! Accipite €aliquid etiam acutius. Dicet se non gladiatores, sed unum €gladiatorem dare et totam aedilitatem in munus hoc transtu-€lisse. Praeclara aedilitas! unus leo, ducenti bestiarii. Verum €utatur hac defensione: cupio eum suae causae confidere; €solet enim tribunos plebis appellare et vi iudicium disturbare, @1 €cum diffidit. Quem non tam admiror, quod meam legem €contemnit hominis inimici, quam quod sic statuit, omnino €consularem legem nullam putare. Caeciliam Didiam, Lici-€niam Iuniam contempsit. Etiamne eius quem sua lege et €suo beneficio ornatum, munitum, armatum solet gloriari, C. €Caesaris, legem de pecuniis repetundis non putat esse legem? €Et aiunt alios esse qui acta Caesaris rescindant, cum haec €optima lex et ab illo socero eius et ab hoc adsecula neglega-€tur! Et cohortari ausus est accusator in hac causa vos, €iudices, ut aliquando essetis severi, aliquando medicinam €adhiberetis rei publicae. Non ea est medicina, cum sanae €parti corporis scalpellum adhibetur atque integrae, carnifi-€cina est ista et crudelitas: ei medentur rei publicae qui ex-€secant pestem aliquam tamquam strumam civitatis. @@Sed ut extremum habeat aliquid oratio mea, et ut ego ante €dicendi finem faciam quam vos me tam attente audiendi, €concludam illud de optimatibus eorumque principibus ac rei €publicae defensoribus, vosque, adulescentes, et qui nobiles €estis, ad maiorum vestrorum imitationem excitabo, et qui €ingenio ac virtute nobilitatem potestis consequi, ad eam €rationem in qua multi homines novi et honore et gloria floruerunt cohortabor. Haec est una via, mihi credite, et €laudis et dignitatis et honoris, a bonis viris sapientibus et €bene natura constitutis laudari et diligi; nosse discriptionem €civitatis a maioribus nostris sapientissime constitutam; qui €cum regum potestatem non tulissent, ita magistratus annuos €creaverunt ut consilium senatus rei publicae praeponerent €sempiternum, deligerentur autem in id consilium ab universo €populo aditusque in illum summum ordinem omnium civium @1 €industriae ac virtuti pateret. Senatum rei publicae custodem, €praesidem, propugnatorem conlocaverunt; huius ordinis €auctoritate uti magistratus et quasi ministros gravissimi con-€sili esse voluerunt; senatum autem ipsum proximorum €ordinum splendorem confirmare, plebis libertatem et com-€moda tueri atque augere voluerunt. @@Haec qui pro virili parte defendunt optimates sunt, cuius-€cumque sunt ordinis; qui autem praecipue suis cervicibus €tanta munia atque rem publicam sustinent, hi semper habiti €sunt optimatium principes, auctores et conservatores civitatis. €Huic hominum generi fateor, ut ante dixi, multos adversarios, €inimicos, invidos esse, multa proponi pericula, multas inferri €iniurias, magnos esse experiundos et subeundos labores; sed €mihi omnis oratio est cum virtute non cum desidia, cum €dignitate non cum voluptate, cum iis qui se patriae, qui suis €civibus, qui laudi, qui gloriae, non qui somno et conviviis €et delectationi natos arbitrantur. Nam si qui voluptatibus €ducuntur et se vitiorum inlecebris et cupiditatium lenociniis €dediderunt, missos faciant honores, ne attingant rem publi-€cam, patiantur virorum fortium labore se otio suo perfrui. Qui autem bonam famam bonorum, quae sola vere gloria €nominari potest, expetunt, aliis otium quaerere debent et €voluptates, non sibi. Sudandum est iis pro communibus €commodis, adeundae inimicitiae, subeundae saepe pro re €publica tempestates: cum multis audacibus, improbis, non €numquam etiam potentibus dimicandum. Haec audivimus €de clarissimorum virorum consiliis et factis, haec accepimus, €haec legimus. Neque eos in laude positos videmus qui in-€citarunt aliquando populi animos ad seditionem, aut qui €largitione caecarunt mentis imperitorum, aut qui fortis et @1 €claros viros et bene de re publica meritos in invidiam aliquam €vocaverunt. Levis hos semper nostri homines et audacis et €malos et perniciosos civis putaverunt. At vero qui horum €impetus et conatus represserunt, qui auctoritate, qui fide, qui €constantia, qui magnitudine animi consiliis audacium restite-€runt, hi graves, hi principes, hi duces, hi auctores huius digni-€tatis atque imperi semper habiti sunt. @@Ac ne quis ex nostro aut aliquorum praeterea casu hanc €vitae viam pertimescat, unus in hac civitate, quem quidem €ego possum dicere, praeclare vir de re publica meritus, L. €Opimius, indignissime concidit; cuius monumentum cele-€berrimum in foro, sepulcrum desertissimum in litore Dyr-€rachino relictum est. Atque hunc tamen flagrantem invidia €propter interitum C. Gracchi [semper] ipse populus Romanus €periculo liberavit: alia quaedam civem egregium iniqui €iudici procella pervertit. Ceteri vero aut, repentina vi per-€culsi ac tempestate populari, per populum tamen ipsum re-€creati sunt atque revocati, aut omnino invulnerati inviolatique €vixerunt. At vero ii qui senatus consilium, qui auctoritatem €bonorum, qui instituta maiorum neglexerunt et imperitae €aut concitatae multitudini iucundi esse voluerunt, omnes fere €rei publicae poenas aut praesenti morte aut turpi exsilio de-penderunt. Quod si apud Atheniensis, homines Graecos, €longe a nostrorum hominum gravitate diiunctos, non deerant €qui rem publicam contra populi temeritatem defenderent, €cum omnes qui ita fecerant e civitate eicerentur; si Themi-€stoclem illum, conservatorem patriae, non deterruit a re €publica defendenda nec Miltiadi calamitas, qui illam civita-þ´·´ÿï°²²ÿï‚ÓåóôÿïƒÃéãÿ›‡tem paulo ante servarat, nec Aristidi fuga, qui unus omnium €iustissimus fuisse traditur; si postea summi eiusdem civitatis @1 €viri, quos nominatim appellari non est necesse, propositis €tot exemplis iracundiae levitatisque popularis tamen suam €rem publicam illam defenderunt,_quid nos tandem facere €debemus, primum in ea civitate nati unde orta mihi gravitas €et magnitudo animi videtur, tum in tanta gloria insistentes €ut omnia humana leviora videri debeant, deinde ad eam rem €publicam tuendam adgressi quae tanta dignitate est ut eam €defendentem occidere [2optatius]2 sit quam oppugnantem rerum €potiri? @@Homines Graeci quos antea nominavi, inique a suis civi-€bus damnati atque expulsi, tamen, quia bene sunt de suis €civitatibus meriti, tanta hodie gloria sunt non in Graecia €solum sed etiam apud nos atque in ceteris terris, ut eos a €quibus illi oppressi sint nemo nominet, horum calamitatem €dominationi illorum omnes anteponant. Quis Carthaginien-€sium pluris fuit Hannibale consilio, virtute, rebus gestis, qui €unus cum tot imperatoribus nostris per tot annos de imperio €et de gloria decertavit? Hunc sui cives e civitate eiecerunt: €nos etiam hostem litteris nostris et memoria videmus esse celebratum. Qua re imitemur nostros Brutos, Camillos, €Ahalas, Decios, Curios, Fabricios, Maximos, Scipiones, Len-€tulos, Aemilios, innumerabilis alios qui hanc rem publicam €stabiliverunt; quos equidem in deorum immortalium coetu €ac numero repono. Amemus patriam, pareamus senatui, €consulamus bonis; praesentis fructus neglegamus, posteri-€tatis gloriae serviamus; id esse optimum putemus quod erit €rectissimum; speremus quae volumus, sed quod acciderit €feramus; cogitemus denique corpus virorum fortium magno-€rum hominum esse mortale, animi vero motus et virtutis €gloriam sempiternam; neque hanc opinionem si in illo san- @1 €ctissimo Hercule consecratam videmus, cuius corpore ambusto €vitam eius et virtutem immortalitas excepisse dicatur, minus €existimemus eos qui hanc tantam rem publicam suis consiliis €aut laboribus aut auxerint aut defenderint aut servarint esse €immortalem gloriam consecutos. @@Sed me repente, iudices, de fortissimorum et clarissimorum €civium dignitate et gloria dicentem et plura etiam dicere €parantem horum aspectus in ipso cursu orationis repressit. €Video P. Sestium, meae salutis, vestrae auctoritatis, publicae €causae defensorem, propugnatorem, actorem, reum; video €hunc praetextatum eius filium oculis lacrimantibus me €intuentem; video Milonem, vindicem vestrae libertatis, €custodem salutis meae, subsidium adflictae rei publicae, €exstinctorem domestici latrocini, repressorem caedis coti-€dianae, defensorem templorum atque tectorum, praesidium €curiae, sordidatum et reum; video P. Lentulum, cuius ego €patrem deum ac parentem statuo fortunae ac nominis mei, €fratris liberorumque nostrorum, in hoc misero squalore et €sordibus; cui superior annus idem et virilem patris et prae-€textam populi iudicio togam dederit, hunc hoc anno in hac €toga rogationis iniustissimae subitam acerbitatem pro patre fortissimo et clarissimo civi deprecantem. Atque hic tot et €talium civium squalor, hic luctus, hae sordes susceptae sunt €propter unum me, quia me defenderunt, quia meum casum €luctumque doluerunt, quia me lugenti patriae, flagitanti sena-€tui, poscenti Italiae, vobis omnibus orantibus reddiderunt. €Quod tantum est in me scelus? Quid tanto opere deliqui €illo die cum ad vos indicia, litteras, confessiones communis €exiti detuli, cum parui vobis? Ac si scelestum est amare €patriam, pertuli poenarum satis: eversa domus est, fortunae @1 €vexatae, dissipati liberi, raptata coniunx, frater optimus, in-€credibili pietate, amore inaudito, maximo in squalore voluta-€tus est ad pedes inimicissimorum; ego pulsus aris focis deis €penatibus, distractus a meis, carui patria, quam, ut levissime €dicam, certe protexeram; pertuli crudelitatem inimicorum, scelus infidelium, fraudem invidorum. Si hoc non est satis, €quod haec omnia deleta videntur reditu meo, multo mihi, €multo, inquam, iudices, praestat in eandem illam recidere €fortunam quam tantam importare meis defensoribus et con-€servatoribus calamitatem. An ego in hac urbe esse possim, €his pulsis qui me huius urbis compotem fecerunt? Non €ero, non potero esse, iudices; neque hic umquam puer, qui €his lacrimis qua sit pietate declarat, amisso patre suo propter €me, me ipsum incolumem videbit, nec, quotienscumque me €viderit, ingemescet ac pestem suam ac patris sui se dicet €videre. Ego vero hos in omni fortuna, quaecumque erit €oblata, complectar, nec me ab iis quos meo nomine sordi-€datos videtis umquam ulla fortuna divellet; neque eae €nationes quibus me senatus commendavit, quibus de me €gratias egit, hunc exsulem propter me sine me videbunt. Sed haec di immortales, qui me suis templis advenientem €receperunt stipatum ab his viris et P. Lentulo consule, atque €ipsa res publica, qua nihil est sanctius, vestrae potestati, €iudices, commiserunt. Vos hoc iudicio omnium bonorum €mentis confirmare, improborum reprimere potestis, vos his €civibus uti optimis, vos me reficere et renovare rem publicam. €Qua re vos obtestor atque obsecro ut, si me salvum esse €voluistis, eos conservetis per quos me reciperavistis. @1 ï°²³ÿï‚ÖáôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1IN P. VATINIVM TESTEM €@@@@INTERROGATIO}1 ‘@@Si tantum modo, Vatini, quid indignitas postularet spectare €voluissem, fecissem id quod his vehementer placebat, ut te, €cuius testimonium propter turpitudinem vitae sordisque €domesticas nullius momenti putaretur, tacitus dimitterem; €nemo enim horum aut ita te refutandum ut gravem adver-€sarium aut ita rogandum ut religiosum testem arbitrabatur. €Sed fui paulo ante intemperantior fortasse quam debui; €odio enim tui, in quo etsi omnis propter tuum in me scelus €superare debeo, tamen ab omnibus paene vincor, sic sum €incitatus ut, cum te non minus contemnerem quam odissem, €tamen vexatum potius quam despectum vellem dimittere. Qua re ne tibi hunc honorem a me haberi forte mirere, quod €interrogem quem nemo congressu, nemo aditu, nemo suf-€fragio, nemo civitate, nemo luce dignum putet, nulla me €causa impulisset nisi ut ferocitatem istam tuam comprimerem €et audaciam frangerem et loquacitatem paucis meis interro-€gationibus inretitam retardarem. Etenim debuisti, Vatini, €etiam si falso venisses in suspicionem P. Sestio, tamen mihi €ignoscere, si in tanto hominis de me optime meriti periculo et tempori eius et voluntati parere voluissem. Sed [2te]2 he- @1 €sterno [2die]2 pro testimonio esse mentitum, cum adfirmares €nullum tibi omnino cum Albinovano sermonem non modo €de Sestio accusando, sed nulla umquam de re fuisse, paulo €ante imprudens indicasti, qui et T. Claudium tecum com-€municasse et a te consilium P. Sesti accusandi petisse, et €Albinovanum, quem antea vix tibi notum esse dixisses, €domum tuam venisse, multa tecum locutum dixeris, denique €contiones P. Sesti scriptas, quas neque nosset neque reperire €posset, te Albinovano dedisse easque in hoc iudicio esse €recitatas. In quo alterum es confessus, a te accusatores €esse instructos et subornatos, in altero inconstantiam tuam €cum levitate tum etiam periurio implicatam refellisti, cum, €quem a te alienissimum esse dixisses, eum domi tuae fuisse, €quem praevaricatorem esse ab initio iudicasses, ei te quos €rogasset ad accusandum libros dixeris dedisse. @@Nimium es vehemens feroxque natura: non putas fas esse €verbum ex ore exire cuiusquam quod non iucundum et €honorificum ad auris tuas accidat. Venisti iratus omnibus; €quod ego, simul ac te aspexi, prius quam loqui coepisti, cum €ante Gellius, nutricula seditiosorum omnium, testimonium €diceret, sensi atque providi. Repente enim te tamquam €serpens e latibulis oculis eminentibus, inflato collo, tumidis €cervicibus intulisti, ut mihi renovatus ille tuus in to . . . @1 @@. . . veterem meum amicum, sed tamen tuum familiarem, €defenderim, cum in hac civitate oppugnatio soleat qua tu €nunc uteris non numquam, defensio numquam vituperari. €Sed quaero a te cur C. Cornelium non defenderem: num €legem aliquam Cornelius contra auspicia tulerit, num Aeliam, þ´·´ÿï°²³ÿï‚ÖáôÿïƒÃéãÿ•†num Fufiam legem neglexerit, num consuli vim attulerit, €num armatis hominibus templum tenuerit, num interces-€sorem vi deiecerit, num religiones polluerit, aerarium ex-€hauserit, rem publicam compilarit? Tua sunt, tua sunt haec €omnia: Cornelio eius modi nihil obiectum est. Codicem €legisse dicebatur: defendebat testibus conlegis suis non se €recitandi causa legisse, sed recognoscendi. Constabat tamen €Cornelium concilium illo die dimisisse, intercessioni paruisse. €Tu vero, cui Corneli defensio displicet, quam causam ad €patronos tuos aut quod os adferes? quibus iam praescribis €quanto illis probro futurum sit si te defenderint, cum tu mihi Corneli defensionem in maledictis obiciendam putaris. Ac €tamen hoc, Vatini, memento, paulo post istam defensionem €meam, quam tu bonis viris displicuisse dicis, me cum universi €populi Romani summa voluntate tum optimi cuiusque €singulari studio magnificentissime post hominum memoriam €consulem factum, omniaque ea me pudenter vivendo con-€secutum esse quae tu impudenter vaticinando sperare te €saepe dixisti. €@@Nam quod mihi discessum obiecisti meum, et quod horum, €quibus ille dies acerbissimus fuit qui idem tibi laetissimus, €luctum et gemitum renovare voluisti, tantum tibi respondeo €me, cum tu ceteraeque rei publicae pestes armorum causam €quaereretis, et cum per meum nomen fortunas locupletium €diripere, sanguinem principum civitatis exsorbere, crudeli-€tatem vestram odiumque diuturnum quod in bonos iam @1 €inveteratum habebatis saturare cuperetis, scelus et furorem vestrum cedendo maluisse frangere quam resistendo. Qua re €peto a te ut mihi ignoscas, Vatini, ei cum patriae pepercerim €quam servaram, et, si ego te perditorem et vexatorem rei €publicae fero, tu me conservatorem et custodem feras. €Deinde eius viri discessum increpas quem vides omnium €civium desiderio, ipsius denique rei publicae luctu esse €revocatum. At enim dixisti non mea sed rei publicae causa €homines de meo reditu laborasse: quasi vero quisquam vir €excellenti animo in rem publicam ingressus optabilius quic-€quam arbitretur quam se a suis civibus rei publicae causa diligi! Scilicet aspera mea natura, difficilis aditus, gravis €vultus, superba responsa, insolens vita; nemo consuetu-€dinem meam, nemo humanitatem, nemo consilium, nemo €auxilium requirebat; cuius desiderio, ut haec minima dicam, €forum maestum, muta curia, omnia denique bonarum artium €studia siluerunt. Sed nihil sit factum mea causa: omnia €illa senatus consulta, populi iussa, Italiae totius, cunctarum €societatum, conlegiorum omnium decreta de me rei publicae €causa esse facta fateamur. Quid ergo, homo imperitissime €solidae laudis ac verae dignitatis, praestantius mihi potuit €accidere? quid optabilius ad immortalitatem gloriae atque €in memoriam mei nominis sempiternam, quam omnis hoc €civis meos iudicare, civitatis salutem cum unius mea salute esse coniunctam? Quod quidem ego tibi reddo tuum; nam €ut tu me carum esse dixisti senatui populoque Romano €non tam mea causa quam rei publicae, sic ego te, quam-€quam es omni diritate atque immanitate taeterrimus, tamen @1 €dico esse odio civitati non tam tuo quam rei publicae €nomine. €@@Atque ut aliquando ad te veniam, de me hoc sit extremum. €Quid quisque nostrum de se ipse loquatur, non est sane €requirendum: boni viri [2quid dicant]2, id est maximi momenti et ponderis. Duo sunt tempora quibus nostrorum civium €spectentur iudicia de nobis, unum honoris, alterum salutis. €Honos tali populi Romani voluntate paucis est delatus ac €mihi, salus tanto studio civitatis nemini reddita. De te €autem homines quid sentiant in honore experti sumus, in €salute exspectamus. Sed tamen ne me cum his principibus €civitatis qui adsunt P. Sestio, sed ut tecum, cum homine €uno non solum impudentissimo [2sed etiam sordidissimo]2 atque €infimo, conferam, de te ipso, homine et adrogantissimo et €mihi inimicissimo, quaero, Vatini, utrum tandem putes huic €civitati, huic rei publicae, huic urbi, his templis, aerario, €curiae, viris his quos vides, horum bonis fortunis liberis, €civibus ceteris, denique deorum immortalium delubris au-€spiciis religionibus melius fuisse et praestabilius me civem €in hac civitate nasci an te? Cum mihi hoc responderis, €aut ita impudenter ut manus a te homines vix abstinere €possint, aut ita dolenter ut aliquando ista quae sunt inflata €rumpantur, tum memoriter respondeto ad ea quae te de te ipso rogaro. Atque illud tenebricosissimum tempus ineuntis €aetatis tuae patiar latere. Licet impune per me parietes in €adulescentia perfoderis, vicinos compilaris, matrem verbe-€raris: habeat hoc praemi tua indignitas, ut adulescentiae €turpitudo obscuritate et sordibus tuis obtegatur. €@@Quaesturam petisti cum P. Sestio, cum hic nihil loque-€retur nisi quod agebat, tu de altero consulatu gerendo te @1 €diceres cogitare. Quaero abs te teneasne memoria, cum €P. Sestius quaestor sit cunctis suffragiis factus, tunc te vix, €invitis omnibus, non populi beneficio sed consulis, extremum adhaesisse? in eo magistratu cum tibi magno clamore aqua-€ria provincia sorte obtigisset, missusne sis a me consule Pu-€teolos, ut inde aurum exportari argentumque prohiberes? €in eo negotio cum te non custodem ad continendas, sed €portitorem ad partiendas mercis missum putares, cumque €omnium domos, apothecas, navis furacissime scrutarere, €hominesque negoti gerentis iudiciis iniquissimis inretires, €mercatores e navi egredientis terreres, conscendentis mora-€rere, teneasne memoria tibi in conventu Puteolis manus €esse adlatas, ad me consulem querelas Puteolanorum esse €delatas? post quaesturam exierisne legatus in ulteriorem €Hispaniam C. Cosconio pro consule? cum illud iter Hispa-€niense pedibus fere confici soleat, aut, si qui navigare velit, €certa sit ratio navigandi, venerisne in Sardiniam atque inde €in Africam? fuerisne, quod sine senatus consulto tibi facere €non licuit, in regno Hiempsalis, fuerisne in regno Mastane-€sosi, venerisne ad fretum per Mauretaniam? quem scias €umquam legatum Hispaniensem istis itineribus in illam €provinciam pervenisse? @@Factus es tribunus plebis_quid enim te de Hispaniensi-€bus flagitiis tuis sordidissimisque furtis interrogem? Quaero €abs te primum universe quod genus improbitatis et sceleris €in eo magistratu praetermiseris? Ac tibi iam inde prae-€scribo ne tuas sordis cum clarissimorum virorum splendore €permisceas. Ego te quaecumque rogabo de te ipso rogabo, €neque te ex amplissimi viri dignitate, sed ex tuis tenebris €extraham; omniaque mea tela sic in te conicientur ut nemo €per tuum latus, quod soles dicere, saucietur; in tuis pul- @1 monibus ac visceribus haerebunt. Et quoniam omnium €rerum magnarum ab dis immortalibus principia ducuntur, €volo ut mihi respondeas tu, qui te Pythagoreum soles dicere €et hominis doctissimi nomen tuis immanibus et barbaris €moribus praetendere, quae te tanta pravitas mentis tenuerit, €qui tantus furor ut, cum inaudita ac nefaria sacra susceperis, €cum inferorum animas elicere, cum puerorum extis deos €manis mactare soleas, auspicia quibus haec urbs condita €est, quibus omnis res publica atque imperium tenetur, con-€tempseris, initioque tribunatus tui senatui denuntiaris tuis €actionibus augurum responsa atque eius conlegi adrogantiam impedimento non futura? Secundum ea quaero servarisne €in eo fidem? num quando tibi moram attulerit quo minus €concilium advocares legemque ferres, quod eo die scires de €caelo esse servatum? Et quoniam hic locus est unus quem €tibi cum Caesare communem esse dicas, seiungam te ab €illo, non solum rei publicae causa verum etiam Caesaris, ne €qua ex tua summa indignitate labes illius dignitati adspersa €videatur. Primum quaero num tu senatui causam tuam €permittas, quod facit Caesar? deinde, quae sit auctoritas €eius qui se alterius facto, non suo defendat? deinde,_ €erumpet enim aliquando ex me vera vox et dicam sine €cunctatione quod sentio,_si iam violentior aliqua in re €C. Caesar fuisset, si eum magnitudo contentionis, studium €gloriae, praestans animus, excellens nobilitas aliquo impu-€lisset, quod in illo viro et tum ferendum esset et maximis þ´·´ÿï°²³ÿï‚ÖáôÿïƒÃéãÿ˜ˆrebus quas postea gessit oblitterandum, id tu tibi, furcifer, €sumes, et Vatini latronis ac sacrilegi vox audietur hoc postu-lantis, ut idem sibi concedatur quod Caesari? Sic enim ex €te quaero. Tribunus plebis fuisti,_seiunge te a consule: €conlegas habuisti viros fortis novem. Ex iis tres erant quos @1 €tu cotidie sciebas servare de caelo, quos inridebas, quos €privatos esse dicebas; de quibus duos praetextatos sedentis €vides,_te aediliciam praetextam togam, quam frustra con-€feceras, vendidisse!_tertium scis ex illo obsesso atque €adflicto tribunatu consularem auctoritatem hominem esse €adulescentem consecutum. Reliqui sex fuerunt, e quibus €partim plane tecum sentiebant, partim medium quendam €cursum tenebant: omnes habuerunt leges promulgatas, in €iis multas meus necessarius, etiam de mea sententia, €C. Cosconius, iudex noster, quem tu dirumperis cum aedili-cium vides. Volo uti mihi respondeas num quis ex toto €conlegio legem sit ausus ferre praeter unum te? quae tanta €in te fuerit audacia, quae tanta vis ut, quod novem tui con-€legae sibi timendum esse duxerint, id unus tu emersus €e caeno, omnium facile omnibus rebus infimus contemnen-€dum, despiciendum, inridendum putares? num quem post €urbem conditam scias tribunum plebis egisse cum plebe, cum constaret servatum esse de caelo. Simul etiam illud €volo uti respondeas, cum te tribuno plebis esset etiam tum €in re publica lex Aelia et Fufia, quae leges saepe numero €tribunicios furores debilitarunt et represserunt, quas contra €praeter te nemo umquam est facere conatus,_quae quidem €leges anno post, sedentibus in templo duobus non consuli-€bus sed proditoribus huius civitatis ac pestibus, una cum €auspiciis, cum intercessionibus, cum omni iure publico con-€flagraverunt: ecquando dubitaris contra eas leges cum plebe €agere et concilium convocare? num quem ex omnibus tri-€bunis plebis, quicumque seditiosi fuerunt, tam audacem @1 €audieris fuisse ut umquam contra legem Aeliam aut Fufiam €concilium advocaret? @@Quaero illud etiam ex te, conatusne sis, voluerisne, denique €cogitaris,_est enim res eius modi ut, si tibi in mentem €modo venit, nemo sit qui te ullo cruciatu esse indignum €putet,_cogitarisne in illo tuo intolerabili non regno,_nam €cupis id audire,_sed latrocinio augur fieri in Q. Metelli €locum, ut, quicumque te aspexisset, duplicem dolorem €gemitumque susciperet et ex desiderio clarissimi civis et €ex honore turpissimi atque improbissimi? adeone non labe-€factatam rem publicam te tribuno neque conquassatam civi-€tatem, sed captam hanc urbem atque perversam putaris ut augurem Vatinium ferre possemus? Hoc loco quaero, si, €id quod concupieras, augur factus esses,_in qua tua cogita-€tione nos qui te oderamus vix dolorem ferebamus, illi autem €quibus eras in deliciis vix risum tenebant: sed quaero, si €ad cetera vulnera, quibus rem publicam putasti deleri, hanc €quoque mortiferam plagam inflixisses auguratus tui, utrum €decreturus fueris, id quod augures omnes usque ab Romulo €decreverunt, Iove fulgente cum populo agi nefas esse, an, €quia tu semper sic egisses, auspicia fueris augur dissolu-€turus? @@Ac ne diutius loquar de auguratu tuo,_quod invitus €facio ut recorder ruinas rei publicae; neque enim tu um-€quam stante non modo maiestate horum, sed etiam urbe €te augurem fore putasti: verum tamen ut somnia tua relin-€quam, ad scelera veniam, volo uti mihi respondeas, cum €M. Bibulum consulem non dicam bene de re publica sen-€tientem, ne tu mihi homo potens irascare, qui ab eo dis- @1 €sensisti, sed hominem certe nusquam progredientem, nihil €in re publica molientem, tantum animo ab actionibus tuis €dissentientem,_cum eum tu consulem in vincula duceres €et ab tabula Valeria conlegae tui mitti iuberent, fecerisne €ante rostra pontem continuatis tribunalibus, per quem consul €populi Romani moderatissimus et constantissimus, sublato €auxilio, exclusis amicis, vi perditorum hominum incitata, €turpissimo miserrimoque spectaculo non in carcerem, sed ad supplicium et ad necem duceretur? Quaero num quis €ante te tam fuerit nefarius qui id fecerit, ut sciamus utrum €veterum facinorum sis imitator an inventor novorum; idem-€que tu cum his atque huius modi consiliis ac facinoribus €nomine C. Caesaris, clementissimi atque optimi viri, scelere €vero atque audacia tua, M. Bibulum foro, curia, templis, €locis publicis omnibus expulisses, inclusum domi contineres, €cumque non maiestate imperi, non iure legum, sed ianuae €praesidio et parietum custodiis consulis vita tegeretur, €miserisne viatorem qui M. Bibulum domo vi extraheret, ut, €quod in privatis semper est servatum, id te tribuno plebis consuli domus exsilium esse non posset? Simulque mihi €respondeto tu, qui nos qui de communi salute consentimus €tyrannos vocas, fuerisne non tribunus plebis, sed intolerandus €ex caeno nescio qui atque ex tenebris tyrannus, qui primum €eam rem publicam quae auspiciis inventis constituta est €isdem auspiciis sublatis conarere pervertere, deinde sanctis-€simas leges, Aeliam et Fufiam dico, quae in Gracchorum €ferocitate et in audacia Saturnini et in conluvione Drusi et €in contentione Sulpici et in cruore Cinnano, etiam inter €Sullana arma vixerunt, solus conculcaris ac pro nihilo @1 €putaris, qui consulem morti obieceris, inclusum obsederis, €extrahere ex suis tectis conatus sis, qui in eo magistratu non €[2modo]2 emerseris ex mendicitate, sed etiam divitiis nos iam tuis terreas? fuerisne tanta crudelitate ut delectos viros et €principes civitatis tollere et delere tua rogatione conareris, €cum L. Vettium, qui in senatu confessus esset se cum telo €fuisse, mortem Cn. Pompeio, summo et clarissimo civi, suis €manibus offerre voluisse, in contionem produxeris, indicem €in rostris, in illo, inquam, augurato templo ac loco con-€locaris, quo auctoritatis exquirendae causa ceteri tribuni €plebis principes civitatis producere consuerunt? ibi tu in-€dicem Vettium linguam et vocem suam sceleri et dementiae €tuae praebere voluisti. Dixeritne L. Vettius in contione tua €rogatus a te sese auctores et impulsores et socios habuisse €sceleris illius eos viros, quibus e civitate sublatis, quod tu €eo tempore moliebare, civitas stare non posset? M. Bibulum, €cuius inclusione contentus non eras, interficere volueras, €spoliaras consulatu, patria privare cupiebas; L. Lucullum, €cuius tu rebus gestis, quod ipse ad imperatorias laudes a puero €videlicet spectaras, vehementius invidebas, C. Curionem, €perpetuum hostem improborum omnium, auctorem publici €consili in libertate communi tuenda maxime liberum, cum €filio principe iuventutis cum re publica coniunctiore etiam €quam ab illa aetate postulandum fuit, delere voluisti; L. Domitium, cuius dignitas et splendor praestringebat, €credo, oculos Vatini,_quem tu propter commune odium in €bonos oderas, in posterum autem, propter omnium spem @1 €quae de illo est atque erat, ante aliquanto timebas, L. Len-€tulum, hunc iudicem nostrum, flaminem Martialem, quod €erat eo tempore Gabini tui competitor, eiusdem Vetti indicio €opprimere voluisti: qui si tum illam labem pestemque €vicisset, quod ei tuo scelere non licuit, res publica victa non €esset. Huius etiam filium eodem indicio et crimine ad €patris interitum adgregare voluisti: L. Paulum, qui tum €quaestor Macedoniam obtinebat, quem civem, quem virum! €qui duo nefarios patriae proditores, domesticos hostis, legibus €exterminarat, hominem ad conservandam rem publicam €natum, in idem Vetti indicium atque in eundem hunc numerum congregasti. Quid ergo de me querar? qui etiam €gratias tibi agere debeo quod me ex fortissimorum civium €numero seiungendum non putasti. Sed qui fuit tuus ille €tantus furor ut, cum iam Vettius ad arbitrium tuum per-€orasset et civitatis lumina notasset descendissetque de rostris, €eum repente revocares, conloquerere populo Romano vi-€dente, deinde interrogares ecquosnam alios posset nominare? €Inculcarisne ut C. Pisonem, generum meum, nominaret, qui €in summa copia optimorum adulescentium pari continentia, €virtute, pietate reliquit neminem, itemque M. Laterensem, €hominem dies atque noctes de laude et de re publica cogi-þ´·´ÿï°²³ÿï‚ÖáôÿïƒÃéãÿ˜šˆŒtantem? promulgarisne, impurissime hostis, quaestionem €de tot amplissimis et talibus viris, indicium Vettio, praemia €amplissima? quibus rebus omnium mortalium non voluntate €sed convicio repudiatis, fregerisne in carcere cervices ipsi €illi Vettio, ne quod indicium corrupti indici exstaret eiusque €sceleris in te ipsum quaestio flagitaretur? @@Et quoniam crebro usurpas legem te de alternis consiliis €reiciendis tulisse, ut omnes intellegant te ne recte quidem €facere sine scelere potuisse, quaero, cum lex esset aequa €promulgata initio magistratus, multas iam alias tulisses, ex- @1 €spectarisne dum C. Antonius reus fieret apud Cn. Lentu-€lum Clodianum, et, postea quam ille est reus factus, statim €tuleris in eum 'qui tuam post legem reus factus esset,' €ut homo consularis exclusus miser puncto temporis spo-liaretur beneficio et aequitate legis tuae? Dices fami-€liaritatem tibi fuisse cum Q. Maximo. Praeclara defensio €facinoris tui! Nam Maximi quidem summa laus est sumptis €inimicitiis, suscepta causa, quaesitore consilioque delecto, €commodiorem inimico suo condicionem reiectionis dare €noluisse. Nihil Maximus fecit alienum aut sua virtute aut €illis viris clarissimis, Paulis, Maximis, Africanis, quorum €gloriam huius virtute renovatam non modo speramus, verum €etiam iam videmus; tua fraus, tuum maleficium, tuum scelus €illud est, te id quod promulgasses misericordiae nomine ad €crudelitatis tempus distulisse. Ac nunc quidem C. Antonius €hac una re miseriam suam consolatur, quod imagines patris €et fratris sui fratrisque filiam non in familia sed in carcere €conlocatam audire maluit quam videre. @@Et quoniam pecunias aliorum despicis, de tuis divitiis €intolerantissime gloriaris, volo uti mihi respondeas, fecerisne €foedera tribunus plebis cum civitatibus, cum regibus, cum €tetrarchis; erogarisne pecunias ex aerario tuis legibus; eri-€puerisne partis illo tempore carissimas partim a Caesare, €partim a publicanis? Quae cum ita sint, quaero ex te sisne €ex pauperrimo dives factus illo ipso anno quo lex lata est de €pecuniis repetundis acerrima, ut omnes intellegere possent €a te non modo nostra acta, quos tyrannos vocas, sed etiam €amicissimi tui legem esse contemptam; apud quem tu etiam €nos criminari soles, qui illi sumus amicissimi, cum tu ei @1 €contumeliosissime totiens male dicas quotiens te illi adfinem €esse dicis. @@Atque etiam illud scire ex te cupio, quo consilio aut qua €mente feceris ut in epulo Q. Arri, familiaris mei, cum toga €pulla accumberes? quem umquam videris, quem audieris? €quo exemplo, quo more feceris? Dices supplicationes te €illas non probasse. Optime: nullae fuerint supplicationes. €Videsne me nihil de anni illius causa, nihil de eo quod tibi €commune cum summis viris esse videatur, sed de tuis pro-€priis sceleribus ex te quaerere? Nulla supplicatio fuerit. €Cedo quis umquam cenarit atratus? Ita enim illud epulum €est funebre ut munus sit funeris, epulae quidem ipsae digni-tatis. Sed omitto epulum populi Romani, festum diem €argento, veste, omni apparatu ornatuque visendo: quis um-€quam in luctu domestico, quis in funere familiari cenavit €cum toga pulla? cui de balineis exeunti praeter te toga pulla €umquam data est? Cum tot hominum milia accumberent, €cum ipse epuli dominus, Q. Arrius, albatus esset, tu in tem-€plum Castoris te cum C. Fibulo atrato ceterisque tuis furiis €funestum intulisti. Quis tum non ingemuit, quis non doluit €rei publicae casum? qui sermo alius in illo epulo fuit nisi €hanc tantam et tam gravem civitatem subiectam esse non modo furori, verum etiam inrisioni tuae? Hunc tu morem €ignorabas? numquam epulum videras? numquam puer aut €adulescens inter cocos fueras? Fausti, adulescentis nobilis-€simi, paulo ante ex epulo magnificentissimo famem illam €veterem tuam non expleras? Quem accumbere atratum €videras? dominum cum toga pulla et eius amicos ante con-€vivium? Quae tanta [2te]2 tenuit amentia ut, nisi id fecisses @1 €quod fas non fuit, nisi violasses templum Castoris, nomen €epuli, oculos civium, morem veterem, eius qui te invitarat €auctoritatem, parum putares testificatum esse supplicationes €te illas non putare? @@Quaero etiam illud ex te, quod privatus admisisti, in quo €certe iam tibi dicere non licebit cum clarissimis viris causam €tuam esse coniunctam, postulatusne sis lege Licinia et €Iunia? edixeritne C. Memmius praetor ex ea lege ut adesses €die tricensimo? cum is dies venisset, fecerisne quod in hac €re publica non modo factum antea numquam est, sed in €omni memoria est omnino inauditum? appellarisne tribunos €plebis ne causam diceres_levius dixi; quamquam id ipsum €esset et novum et non ferendum_sed appellarisne nominatim €pestem illius anni, furiam patriae, tempestatem rei publicae, €Clodium. Qui tamen cum iure, cum more, cum potestate €iudicium impedire non posset, rediit ad illam vim et furorem €suum, ducemque se militibus tuis praebuit. In quo ne €quid a me dictum in te potius putes quam abs te esse €quaesitum, nullum onus imponam mihi testimoni: quae €mihi brevi tempore ex eodem isto loco video esse dicenda €servabo, teque non arguam, sed, ut in ceteris rebus feci, rogabo. Quaero ex te, Vatini, num quis in hac civitate €post urbem conditam tribunos plebis appellarit ne causam €diceret? num quis reus in tribunal sui quaesitoris escenderit €eumque vi deturbarit, subsellia dissiparit, urnas deiecerit, €eas denique omnis res in iudicio disturbando commiserit, €quarum rerum causa iudicia sunt constituta? sciasne tum €fugisse Memmium, accusatores esse tuos de tuis tuorumque €manibus ereptos, iudices quaestionum de proximis tribunali- @1 €bus esse depulsos, in foro, luce, inspectante populo Romano €quaestionem, magistratus, morem maiorum, leges, iudices, €reum, poenam esse sublatam? haec omnia sciasne diligentia €C. Memmi publicis tabulis esse notata atque testata? Atque €illud etiam quaero, cum, postea quam es postulatus, ex lega-€tione redieris,_ne quis te iudicia defugere arbitretur,_ €teque, cum tibi utrum velles liceret, dictitaris causam dicere €maluisse, qui consentaneum fuerit, cum legationis perfugio €uti noluisses, appellatione improbissima te ad auxilium €nefarium confugisse? @@Et quoniam legationis tuae facta mentio est, volo audire €de te quo tandem senatus consulto legatus sis. De gestu €intellego quid respondeas: tua lege, dicis. Esne igitur €patriae certissimus parricida? spectarasne id, ut patres con-€scripti ex re publica funditus tollerentur? ne hoc quidem €senatui relinquebas, quod nemo umquam ademit, ut legati €ex eius ordinis auctoritate legarentur? Adeone tibi sordidum €consilium publicum visum est, adeo adflictus senatus, adeo €misera et prostrata res publica ut non nuntios pacis ac belli, €non oratores, non interpretes, non bellici consili auctores, €non ministros muneris provincialis senatus more maiorum deligere posset? Eripueras senatui provinciae decernendae €potestatem, imperatoris deligendi iudicium, aerari dispensa-€tionem: quae numquam sibi populus Romanus appetivit, €qui numquam senatui summi consili gubernationem au-€ferre conatus est. Age, factum est horum aliquid in aliis: €raro, sed tamen factum est ut populus deligeret impera-€torem: quis legatos umquam audivit sine senatus consulto? €Ante te nemo, post continuo fecit idem in duobus prodigiis @1 €rei publicae Clodius; quo etiam maiore es malo mactandus, €quod non solum facto tuo sed etiam exemplo rem publicam €vulnerasti, neque tantum ipse es improbus sed etiam alios €docere voluisti. Ob hasce omnis res sciasne te severissi-€morum hominum Sabinorum, fortissimorum virorum Mar-€sorum et Paelignorum, tribulium tuorum, iudicio notatum, €nec post Romam conditam praeter te tribulem quemquam €tribum Sergiam perdidisse? @@Atque illud etiam audire [2de]2 te cupio, qua re, cum ego €legem de ambitu tulerim ex senatus consulto, tulerim sine €vi, tulerim salvis auspiciis, tulerim salva lege Aelia et Fufia, €tu eam esse legem non putes, praesertim cum ego legibus €tuis, quoquo modo latae sunt, paream; cum mea lex dilucide €vetet &7Biennio qvo qvis petat petitvrvsve sit gladia-€&7tores dare nisi ex testamento praestitvta die&, quae þ´·´ÿï°²³ÿï‚ÖáôÿïƒÃéãÿ˜¥ˆˆtanta in te sit amentia ut in ipsa petitione gladiatores €audeas dare? num quem putes illius tui certissimi gladia-€toris similem tribunum plebis posse reperiri qui se interponat €quo minus reus mea lege fias? @@Ac si haec omnia contemnis ac despicis, quod ita tibi €persuaseris, ut palam dictitas, te dis hominibusque invitis €amore in te incredibili quodam C. Caesaris omnia quae €velis consecuturum, ecquid audieris, ecquisnam tibi dixerit €C. Caesarem nuper Aquileiae, cum de quibusdam esset €mentio facta, dixisse C. Alfium praeteritum permoleste tu-€lisse, quod in homine summam fidem probitatemque cog-€nosset, graviterque etiam se ferre praetorem aliquem esse €factum qui a suis rationibus dissensisset; tum quaesisse €quendam, de Vatinio quem ad modum ferret; illum re-€spondisse Vatinium in tribunatu gratis nihil fecisse; qui @1 €omnia in pecunia posuisset honore animo aequo carere debere. Quod si ipse, qui te suae dignitatis augendae €causa, periculo tuo, nullo suo delicto, ferri praecipitem est €facile passus, tamen te omni honore indignissimum iudicat, €si te vicini, si adfines, si tribules ita oderunt ut repulsam €tuam triumphum suum duxerint, si nemo aspicit quin inge-€mescat, nemo mentionem facit quin exsecretur, si vitant, €fugiunt, audire de te nolunt, cum viderunt, tamquam auspi-€cium malum detestantur, si cognati respuunt, tribules exse-€crantur, vicini metuunt, adfines erubescunt, strumae denique €ab ore improbo demigrarunt et aliis iam se locis conlocarunt, €si es odium publicum populi, senatus, universorum hominum €rusticanorum,_quid est quam ob rem praeturam potius €exoptes quam mortem, praesertim cum popularem te velis €esse neque ulla re populo gratius facere possis? @@Sed ut aliquando audiamus quam copiose mihi ad rogata €respondeas, concludam iam interrogationem meam teque in €extremo pauca de ipsa causa rogabo. Quaero quae tanta €in te vanitas, tanta levitas fuerit ut in hoc iudicio T. Annium €isdem verbis laudares quibus eum verbis laudare et boni €viri et boni cives consuerunt, cum in eundem nuper ab €eadem illa taeterrima furia productus ad populum cupidis-€sime falsum testimonium dixeris? An erit haec optio et €potestas tua, ut, cum Clodianas operas et facinerosorum €hominum et perditorum manum videris, Milonem dicas, id €quod in contione dixisti, gladiatoribus et bestiariis obsedisse €rem publicam: cum autem ad talis viros veneris, non audeas civem singulari virtute, fide, constantia vituperare? Sed €cum T. Annium tanto opere laudes et clarissimo viro non €nullam laudatione tua labeculam adspergas_in illorum €enim numero mavult T. Annius esse qui a te vituperantur: @1 €verum tamen quaero, cum in re publica administranda €T. Annio cum P. Sestio consiliorum omnium societas fuerit €_id quod non solum bonorum, verum etiam improborum €iudicio declaratum est; est enim reus uterque ob eandem €causam et eodem crimine, alter die dicta ab eo quem tu €unum improbiorem esse quam te [2non]2 numquam soles con-€fiteri, alter tuis consiliis, illo tamen adiuvante_quaero qui €possis eos quos crimine coniungis testimonio diiungere? €Extremum illud est quod mihi abs te responderi velim, cum €multa in Albinovanum de praevaricatione diceres, dixerisne €nec tibi placuisse nec oportuisse Sestium de vi reum fieri? €quavis lege, quovis crimine accusandum potius fuisse? etiam €illud dixeris, causam Milonis, fortissimi viri, coniunctam €cum hoc existimari? quae pro me a Sestio facta sint, bonis €esse grata? Non coarguo inconstantiam orationis ac testi-€moni tui_quas enim huius actiones probatas bonis esse €dicis, in eas plurimis verbis testimonium dixisti; quicum €autem eius causam periculumque coniungis, eum summis €laudibus extulisti: sed hoc quaero, num P. Sestium, qua €lege accusandum omnino fuisse negas, ea lege condemnari €putes oportere? aut, si te in testimonio consuli noles, ne €quid tibi auctoritatis a me tributum esse videatur, dixerisne €in eum testimonium de vi quem negaris reum omnino de vi €fieri debuisse? @1 ï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO M. CAELIO ORATIO}1 ‘@@Si quis, iudices, forte nunc adsit ignarus legum iudi-€ciorum consuetudinisque nostrae, miretur profecto quae sit €tanta atrocitas huiusce causae, quod diebus festis ludisque €publicis, omnibus forensibus negotiis intermissis, unum hoc €iudicium exerceatur, nec dubitet quin tanti facinoris reus €arguatur ut eo neglecto civitas stare non possit. Idem cum €audiat esse legem quae de seditiosis consceleratisque civibus €qui armati senatum obsederint, magistratibus vim attulerint, €rem publicam oppugnarint cotidie quaeri iubeat: legem non €improbet, crimen quod versetur in iudicio requirat; cum €audiat nullum facinus, nullam audaciam, nullam vim in €iudicium vocari, sed adulescentem inlustri ingenio, industria, €gratia accusari ab eius filio quem ipse in iudicium et vocet et €vocarit, oppugnari autem opibus meretriciis: Atratini ipsius €pietatem non reprehendat, libidinem muliebrem compri-€mendam putet, vos laboriosos existimet quibus otiosis ne in communi quidem otio liceat esse. Etenim si attendere €diligenter atque existimare vere de omni hac causa volue-€ritis, sic constituetis, iudices, nec descensurum quemquam €ad hanc accusationem fuisse cui utrum vellet liceret nec, €cum descendisset, quicquam habiturum spei fuisse, nisi €alicuius intolerabili libidine et nimis acerbo odio niteretur. @1 €Sed ego Atratino, humanissimo atque optimo adulescenti, €meo necessario, ignosco, qui habet excusationem vel pie-€tatis vel necessitatis vel aetatis. Si voluit accusare, pietati €tribuo, si iussus est, necessitati, si speravit aliquid, pueritiae. €Ceteris non modo nihil ignoscendum sed etiam acriter est €resistendum. @@Ac mihi quidem videtur, iudices, hic introitus defensionis €adulescentiae M. Caeli maxime convenire, ut ad ea quae €accusatores deformandi huius causa et detrahendae spoli-€andaeque dignitatis gratia dixerunt primum respondeam. €Obiectus est pater varie, quod aut parum splendidus ipse €aut parum pie tractatus a filio diceretur. De dignitate €M. Caelius notis ac maioribus natu etiam sine mea oratione €tacitus facile ipse respondet; quibus autem propter sene-€ctutem, quod iam diu minus in foro nobiscumque versatur, €non aeque est cognitus, hi sic habeant, quaecumque in €equite Romano dignitas esse possit, quae certe potest esse €maxima, eam semper in M. Caelio habitam esse summam €hodieque haberi non solum a suis sed etiam ab omnibus quibus potuerit aliqua de causa esse notus. Equitis autem €Romani esse filium criminis loco poni ab accusatoribus €neque his iudicantibus oportuit neque defendentibus nobis. €Nam quod de pietate dixistis, est ista quidem nostra existi-€matio sed iudicium certe parentis. Quid nos opinemur €audietis ex iuratis; quid parentes sentiant lacrimae matris €incredibilisque maeror, squalor patris et haec praesens maestitia quam cernitis luctusque declarat. Nam quod est €obiectum municipibus esse adulescentem non probatum @1 €suis, nemini umquam praesenti %Praestutiani% maiores €honores habuerunt, iudices, quam absenti M. Caelio; quem €et absentem in amplissimum ordinem cooptarunt et ea non €petenti detulerunt quae multis petentibus denegarunt. €Idemque nunc lectissimos viros et nostri ordinis et equites €Romanos cum legatione ad hoc iudicium et cum gravissima €atque ornatissima laudatione miserunt. Videor mihi iecisse €fundamenta defensionis meae, quae firmissima sunt si ni-€tuntur iudicio suorum. Neque enim vobis satis commen-€data huius aetas esse posset, si non modo parenti, tali viro, €verum etiam municipio tam inlustri ac tam gravi displiceret. Equidem, ut ad me revertar, ab his fontibus profluxi ad €hominum famam, et meus hic forensis labor vitaeque ratio €demanavit ad existimationem hominum paulo latius com-€mendatione ac iudicio meorum. €@@Nam quod obiectum est de pudicitia quodque omnium €accusatorum non criminibus sed vocibus maledictisque €celebratum est, id numquam tam acerbe feret M. Caelius €ut eum paeniteat non deformem esse natum. Sunt enim €ista maledicta pervolgata in omnis quorum in adulescentia €forma et species fuit liberalis. Sed aliud est male dicere, þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ–ˆ‹aliud accusare. Accusatio crimen desiderat, rem ut definiat, €hominem notet, argumento probet, teste confirmet; male-€dictio autem nihil habet propositi praeter contumeliam; €quae si petulantius iactatur, convicium, si facetius, urbanitas nominatur. Quam quidem partem accusationis admiratus €sum et moleste tuli potissimum esse Atratino datam. Neque €enim decebat neque aetas illa postulabat neque, id quod @1 €animum advertere poteratis, pudor patiebatur optimi adu-€lescentis in tali illum oratione versari. Vellem aliquis ex €vobis robustioribus hunc male dicendi locum suscepisset; €aliquanto liberius et fortius et magis more nostro refuta-€remus istam male dicendi licentiam. Tecum, Atratine, €agam lenius, quod et pudor tuus moderatur orationi meae €et meum erga te parentemque tuum beneficium tueri debeo. Illud tamen te esse admonitum volo, primum ut qualis es €talem te omnes esse existiment, ut quantum a rerum tur-€pitudine abes tantum te a verborum libertate seiungas; €deinde ut ea in alterum ne dicas quae, cum tibi falso €responsa sint, erubescas. Quis est enim cui via ista non €pateat, quis est qui huic aetati atque isti dignitati non €possit quam velit petulanter, etiam si sine ulla suspicione, at €non sine argumento male dicere? Sed istarum partium €culpa est eorum qui te agere voluerunt; laus pudoris tui, €quod ea te invitum dicere videbamus, ingeni, quod ornate politeque dixisti. Verum ad istam omnem orationem €brevis est defensio. Nam quoad aetas M. Caeli dare potuit €isti suspicioni locum, fuit primum ipsius pudore, deinde €etiam patris diligentia disciplinaque munita. Qui ut huic €togam virilem dedit_nihil dicam hoc loco de me; tantum €sit quantum vos existimatis; hoc dicam, hunc a patre con-€tinuo ad me esse deductum_nemo hunc M. Caelium in €illo aetatis flore vidit nisi aut cum patre aut mecum aut in €M. Crassi castissima domo cum artibus honestissimis €erudiretur. @1 @@Nam quod Catilinae familiaritas obiecta Caelio est, longe €ab ista suspicione abhorrere debet. Hoc enim adulescente €scitis consulatum mecum petisse Catilinam. Ad quem si €accessit aut si a me discessit umquam_quamquam multi €boni adulescentes illi homini nequam atque improbo stu-€duerunt_tum existimetur Caelius Catilinae nimium famili-€aris fuisse. At enim postea scimus et vidimus esse hunc €in illius etiam amicis. Quis negat? Sed ego illud tempus €aetatis quod ipsum sua sponte infirmum, aliorum autem €libidine infestum est, id hoc loco defendo. Fuit adsiduus €mecum praetore me; non noverat Catilinam; Africam tum €praetor ille obtinebat. Secutus est tum annus, causam de €pecuniis repetundis Catilina dixit. Mecum erat hic; illi €ne advocatus quidem venit umquam. Deinceps fuit annus €quo ego consulatum petivi; petebat Catilina mecum. Num-quam ad illum accessit, a me numquam recessit. Tot igitur €annos versatus in foro sine suspicione, sine infamia, studuit €Catilinae iterum petenti. Quem ergo ad finem putas custo-€diendam illam aetatem fuisse? Nobis quidem olim annus €erat unus ad cohibendum bracchium toga constitutus, et ut €exercitatione ludoque campestri tunicati uteremur, eademque €erat, si statim merere stipendia coeperamus, castrensis ratio ac €militaris. Qua in aetate nisi qui se ipse sua gravitate et casti-€monia et cum disciplina domestica tum etiam naturali €quodam bono defenderet, quoquo modo a suis custoditus €esset, tamen infamiam veram effugere non poterat. Sed qui €prima illa initia aetatis integra atque inviolata praestitisset, de €eius fama ac pudicitia, cum iam sese conroboravisset ac vir inter viros esset, nemo loquebatur. At studuit Catilinae, cum @1 €iam aliquot annos esset in foro, Caelius. Et multi hoc €idem ex omni ordine atque ex omni aetate fecerunt. Habuit €enim ille, sicuti meminisse vos arbitror, permulta maxi-€marum non expressa signa sed adumbrata virtutum. Vte-€batur hominibus improbis multis; et quidem optimis se €viris deditum esse simulabat. Erant apud illum inlecebrae €libidinum multae; erant etiam industriae quidam stimuli €ac laboris. Flagrabant vitia libidinis apud illum; vigebant €etiam studia rei militaris. Neque ego umquam fuisse tale €monstrum in terris ullum puto, tam ex contrariis diversisque €[2atque]2 inter se pugnantibus naturae studiis cupiditatibusque conflatum. Quis clarioribus viris quodam tempore iucun-€dior, quis turpioribus coniunctior? quis civis meliorum €partium aliquando, quis taetrior hostis huic civitati? quis €in voluptatibus inquinatior, quis in laboribus patientior? €quis in rapacitate avarior, quis in largitione effusior? Illa €vero, iudices, in illo homine admirabilia fuerunt, compre-€hendere multos amicitia, tueri obsequio, cum omnibus com-€municare quod habebat, servire temporibus suorum omnium €pecunia, gratia, labore corporis, scelere etiam, si opus esset, €et audacia, versare suam naturam et regere ad tempus atque €huc et illuc torquere ac flectere, cum tristibus severe, cum €remissis iucunde, cum senibus graviter, cum iuventute €comiter, cum facinerosis audaciter, cum libidinosis luxu-riose vivere. Hac ille tam varia multiplicique natura cum €omnis omnibus ex terris homines improbos audacisque €conlegerat, tum etiam multos fortis viros et bonos specie €quadam virtutis adsimulatae tenebat. Neque umquam ex @1 €illo delendi huius imperi tam consceleratus impetus exsti-€tisset, nisi tot vitiorum tanta immanitas quibusdam facili-€tatis et patientiae radicibus niteretur. Qua re ista condicio, €iudices, respuatur, nec Catilinae familiaritatis crimen haereat. €Est enim commune cum multis et cum quibusdam bonis. €Me ipsum, me, inquam, quondam paene ille decepit, cum €et civis mihi bonus et optimi cuiusque cupidus et firmus €amicus ac fidelis videretur; cuius ego facinora oculis prius €quam opinione, manibus ante quam suspicione deprendi. €Cuius in magnis catervis amicorum si fuit etiam Caelius, €magis est ut ipse moleste ferat errasse se, sicuti non num-€quam in eodem homine me quoque erroris mei paenitet, €quam ut istius amicitiae crimen reformidet. @@Itaque a maledictis impudicitiae ad coniurationis invidiam €oratio est vestra delapsa. Posuistis enim, atque id tamen €titubanter et strictim, coniurationis hunc propter amicitiam €Catilinae participem fuisse; in quo non modo crimen non €haerebat sed vix diserti adulescentis cohaerebat oratio. €Qui enim tantus furor in Caelio, quod tantum aut in moribus €naturaque volnus aut in re atque fortuna? ubi denique est €in ista suspicione Caeli nomen auditum? Nimium multa €de re minime dubia loquor; hoc tamen dico. Non modo €si socius coniurationis, sed nisi inimicissimus istius sceleris €fuisset, numquam coniurationis accusatione adulescentiam suam potissimum commendare voluisset. Quod haud scio €an de ambitu et de criminibus istis sodalium ac sequestrium, €quoniam huc incidi, similiter respondendum putem. Num-€quam enim tam Caelius amens fuisset ut, si sese isto €infinito ambitu commaculasset, ambitus alterum accusaret, @1 €neque eius facti in altero suspicionem quaereret cuius ipse €sibi perpetuam licentiam optaret, nec, si sibi semel periculum €ambitus subeundum putaret, ipse alterum iterum ambitus €crimine arcesseret. Quod quamquam nec sapienter et me €invito facit, tamen est eius modi cupiditas ut magis insectari €alterius innocentiam quam de se timide cogitare videatur. @@Nam quod aes alienum obiectum est, sumptus reprehensi, €tabulae flagitatae, videte quam pauca respondeam. Tabulas €qui in patris potestate est nullas conficit. Versuram num-€quam omnino fecit ullam. Sumptus unius generis obiectus €est, habitationis; triginta milibus dixistis habitare. Nunc €demum intellego P. Clodi insulam esse venalem, cuius €hic in aediculis habitat decem, ut opinor, milibus. Vos €autem dum illi placere voltis, ad tempus eius mendacium €vestrum accommodavistis. @@Reprehendistis a patre quod semigrarit. Quod quidem €in hac aetate minime reprendendum est. Qui cum et ex €publica causa iam esset mihi quidem molestam, sibi tamen €gloriosam victoriam consecutus et per aetatem magistratus €petere posset, non modo permittente patre sed etiam €suadente ab eo semigravit et, cum domus patris a foro þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜’‡longe abesset, quo facilius et nostras domus obire et ipse €a suis coli posset, conduxit in Palatio non magno domum. €Quo loco possum dicere id quod vir clarissimus, M. Crassus, €cum de adventu regis Ptolemaei quereretur, paulo ante €dixit: €@@@@Vtinam ne in nemore Pelio_ @1 €Ac longius mihi quidem contexere hoc carmen liceret: €@@@@Nam numquam era errans €hanc molestiam nobis exhiberet €@@@@Medea animo aegro, amore saevo saucia. €Sic enim, iudices, reperietis quod, cum ad id loci venero, €ostendam, hanc Palatinam Medeam migrationemque hanc €adulescenti causam sive malorum omnium sive potius €sermonum fuisse. @@Quam ob rem illa quae ex accusatorum oratione prae-€muniri iam et fingi intellegebam, fretus vestra prudentia, €iudices, non pertimesco. Aiebant enim fore testem sena-€torem qui se pontificiis comitiis pulsatum a Caelio diceret. €A quo quaeram, si prodierit, primum cur statim nihil egerit, €deinde, si id queri quam agere maluerit, cur productus €a vobis potius quam ipse per se, cur tanto post potius quam €continuo queri maluerit. Si mihi ad haec acute arguteque €responderit, tum quaeram denique ex quo iste fonte senator €emanet. Nam si ipse orietur et nascetur ex sese, fortasse, €ut soleo, commovebor; sin autem est rivolus arcessitus €et ductus ab ipso capite accusationis vestrae, laetabor, cum €tanta gratia tantisque opibus accusatio vestra nitatur, unum €senatorem esse solum qui vobis gratificari vellet inventum. €@@&7De teste fvfio.& @@Nec tamen illud genus alterum nocturnorum testium per-€horresco. Est enim dictum ab illis fore qui dicerent uxores €suas a cena redeuntis attrectatas esse a Caelio. Graves erunt €homines qui hoc iurati dicere audebunt, cum sit eis con- @1 €fitendum numquam se ne congressu quidem et constituto €coepisse de tantis iniuriis experiri. Sed totum genus €oppugnationis huius, iudices, et iam prospicitis animis et, €cum inferetur, propulsare debebitis. Non enim ab isdem €accusatur M. Caelius a quibus oppugnatur; palam in eum tela iaciuntur, clam subministrantur. Neque ego id dico €ut invidiosum sit in eos quibus gloriosum etiam hoc esse €debet. Funguntur officio, defendunt suos, faciunt quod €viri fortissimi solent; laesi dolent, irati efferuntur, pugnant €lacessiti. Sed vestrae sapientiae tamen est, iudices, non, si €causa iusta est viris fortibus oppugnandi M. Caelium, ideo €vobis quoque causam putare esse iustam alieno dolori €potius quam vestrae fidei consulendi. Iam quae sit multi-€tudo in foro, quae genera, quae studia, quae varietas €hominum videtis. Ex hac copia quam multos esse arbitra-€mini qui hominibus potentibus, gratiosis, disertis, cum €aliquid eos velle arbitrentur, ultro se offerre soleant, operam navare, testimonium polliceri? Hoc ex genere si qui se in €hoc iudicium forte proiecerint, excluditote eorum cupiditatem, €iudices, sapientia vestra, ut eodem tempore et huius saluti €et religioni vestrae et contra periculosas hominum potentias €condicioni omnium civium providisse videamini. Equidem €vos abducam a testibus neque huius iudici veritatem quae €mutari nullo modo potest in voluntate testium conlocari €sinam quae facillime fingi, nullo negotio flecti ac detorqueri €potest. Argumentis agemus, signis luce omni clarioribus €crimina refellemus; res cum re, causa cum causa, ratio cum €ratione pugnabit. @@Itaque illam partem causae facile patior graviter et ornate @1 €a M. Crasso peroratam de seditionibus Neapolitanis, de €Alexandrinorum pulsatione Puteolana, de bonis Pallae. €Vellem dictum esset ab eodem etiam de Dione. De quo €ipso tamen quid est quod exspectetis? quod is qui fecit €aut non timet aut etiam fatetur; est enim rex; qui autem €dictus est adiutor fuisse et conscius, P. Asicius, iudicio est €liberatus. Quod igitur est eius modi crimen ut qui commisit €non neget, qui negavit absolutus sit, id hic pertimescat qui €non modo a facti verum etiam a conscientiae suspicione €afuit? Et, si Asicio causa plus profuit quam nocuit invidia, €huic oberit maledictum tuum qui istius facti non modo suspicione sed ne infamia quidem est aspersus? At prae-€varicatione est Asicius liberatus. Perfacile est isti loco €respondere, mihi praesertim a quo illa causa defensa est. €Sed Caelius optimam causam Asici esse arbitratur; cuicui-€modi autem sit, a sua putat esse seiunctam. Neque solum €Caelius sed etiam adulescentes humanissimi et doctissimi, €rectissimis studiis atque optimis artibus praediti, Titus €Gaiusque Coponii qui ex omnibus maxime Dionis mortem €doluerunt, qui cum doctrinae studio atque humanitatis tum €etiam hospitio Dionis tenebantur. Habitabat apud Titum, €ut audistis, Dio, erat ei cognitus Alexandriae. Quid aut €hic aut summo splendore praeditus frater eius de M. Caelio existimet ex ipsis, si producti erunt, audietis. Ergo haec €removeantur, ut aliquando, in quibus causa nititur, ad ea €veniamus. @1 €@@Animadverti enim, iudices, audiri a vobis meum familiarem, €L. Herennium, perattente. In quo etsi magna ex parte €ingenio eius et dicendi genere quodam tenebamini, tamen €non numquam verebar ne illa subtiliter ad criminandum €inducta oratio ad animos vestros sensim ac leniter accederet. €Dixit enim multa de luxurie, multa de libidine, multa de €vitiis iuventutis, multa de moribus et, qui in reliqua vita €mitis esset et in hac suavitate humanitatis qua prope iam €delectantur omnes versari periucunde soleret, fuit in hac €causa pertristis quidam patruus, censor, magister; obiurgavit €M. Caelium, sicut neminem umquam parens; multa de €incontinentia intemperantiaque disseruit. Quid quaeritis, €iudices? ignoscebam vobis attente audientibus, propterea €quod egomet tam triste illud, tam asperum genus orationis horrebam. Ac prima pars fuit illa quae me minus movebat, €fuisse meo necessario Bestiae Caelium familiarem, cenasse €apud eum, ventitasse domum, studuisse praeturae. Non €me haec movent quae perspicue falsa sunt; etenim eos €una cenasse dixit qui aut absunt aut quibus necesse est €idem dicere. Neque vero illud me commovet quod sibi in €Lupercis sodalem esse Caelium dixit. Fera quaedam €sodalitas et plane pastoricia atque agrestis germanorum €Lupercorum, quorum coitio illa silvestris ante est instituta €quam humanitas atque leges, si quidem non modo nomina €deferunt inter se sodales sed etiam commemorant sodali-€tatem in accusando, ut ne quis id forte nesciat timere videantur! Sed haec omitto; ad illa quae me magis €moverunt respondeo. @1 €@@Deliciarum obiurgatio fuit longa, etiam lenior, plusque €disputationis habuit quam atrocitatis, quo etiam audita est €attentius. Nam P. Clodius, amicus meus, cum se gravissime €vehementissimeque iactaret et omnia inflammatus ageret €tristissimis verbis, voce maxima, tametsi probabam eius €eloquentiam, tamen non pertimescebam; aliquot enim in €causis eum videram frustra litigantem. Tibi autem, Balbe, €respondeo primum precario, si licet, si fas est defendi a me €eum qui nullum convivium renuerit, qui in hortis fuerit, qui unguenta sumpserit, qui Baias viderit. Equidem multos et €vidi in hac civitate et audivi, non modo qui primoribus labris €gustassent genus hoc vitae et extremis, ut dicitur, digitis €attigissent sed qui totam adulescentiam voluptatibus de-€didissent, emersisse aliquando et se ad frugem bonam, ut €dicitur, recepisse gravisque homines atque inlustris fuisse. €Datur enim concessu omnium huic aliqui ludus aetati, et €ipsa natura profundit adulescentiae cupiditates. Quae si €ita erumpunt ut nullius vitam labefactent, nullius domum evertant, faciles et tolerabiles haberi solent. Sed tu mihi €videbare ex communi infamia iuventutis aliquam invidiam €Caelio velle conflare. Itaque omne illud silentium quod est €orationi tributum tuae fuit ob eam causam quod uno reo €proposito de multorum vitiis cogitabamus. Facile est €accusare luxuriem. Dies iam me deficiat, si quae dici in €eam sententiam possunt coner expromere; de corruptelis, €de adulteriis, de protervitate, de sumptibus immensa oratio €est. Vt tibi reum neminem sed vitia ista proponas, res €tamen ipsa et copiose et graviter accusari potest. Sed @1 €vestrae sapientiae, iudices, est non abduci ab reo nec, quos þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜ˆŒaculeos habeat severitas gravitasque vestra, cum eos accusator €erexerit in rem, in vitia, in mores, in tempora, emittere in €hominem et in reum, cum is non suo crimine sed multorum vitio sit in quoddam odium iniustum vocatus. Itaque ego €severitati tuae ita ut oportet respondere non audeo. Erat €enim meum deprecari vacationem adulescentiae veniamque €petere. Non, inquam, audeo; perfugiis nihil utor aetatis, €concessa omnibus iura dimitto; tantum peto ut, si qua est €invidia communis hoc tempore aeris alieni, petulantiae, €libidinum iuventutis, quam video esse magnam, tamen ne €huic aliena peccata, ne aetatis ac temporum vitia noceant. €Atque ego idem qui haec postulo quin criminibus quae in €hunc proprie conferuntur diligentissime respondeam non €recuso. €@@Sunt autem duo crimina, auri et veneni; in quibus una €atque eadem persona versatur. Aurum sumptum a Clodia, €venenum quaesitum quod Clodiae daretur, ut dicitur. Omnia €sunt alia non crimina sed maledicta, iurgi petulantis magis €quam publicae quaestionis. 'Adulter, impudicus, sequester' €convicium est, non accusatio. Nullum est enim funda-€mentum horum criminum, nullae sedes; voces sunt con-€tumeliosae temere ab irato accusatore nullo auctore emissae. Horum duorum criminum video auctorem, video fontem, €video certum nomen et caput. Auro opus fuit; sumpsit €a Clodia, sumpsit sine teste, habuit quamdiu voluit. Maxi-€mum video signum cuiusdam egregiae familiaritatis. Necare @1 €eandem voluit; quaesivit venenum, sollicitavit servos, €potionem paravit, locum constituit, clam attulit. Magnum €rursus odium video cum crudelissimo discidio exstitisse. €Res est omnis in hac causa nobis, iudices, cum Clodia, €muliere non solum nobili verum etiam nota; de qua ego nihil dicam nisi depellendi criminis causa. Sed intellegis €pro tua praestanti prudentia, Cn. Domiti, cum hac sola rem €esse nobis. Quae si se aurum Caelio commodasse non €dicit, si venenum ab hoc sibi paratum esse non arguit, €petulanter facimus, si matrem familias secus quam matro-€narum sanctitas postulat nominamus. Sin ista muliere €remota nec crimen ullum nec opes ad oppugnandum M. €Caelium illis relinquuntur, quid est aliud quod nos patroni €facere debeamus, nisi ut eos qui insectantur repellamus? €Quod quidem facerem vehementius, nisi intercederent mihi €inimicitiae cum istius mulieris viro_fratrem volui dicere; €semper hic erro. Nunc agam modice nec longius progrediar €quam me mea fides et causa ipsa coget: nec enim muliebris €umquam inimicitias mihi gerendas putavi, praesertim cum €ea quam omnes semper amicam omnium potius quam €cuiusquam inimicam putaverunt. @@Sed tamen ex ipsa quaeram prius utrum me secum €severe et graviter et prisce agere malit, an remisse et leniter €et urbane. Si illo austero more ac modo, aliquis mihi ab €inferis excitandus est ex barbatis illis, non hac barbula qua €ista delectatur sed illa horrida quam in statuis antiquis €atque imaginibus videmus, qui obiurget mulierem et qui @1 €pro me loquatur ne mihi ista forte suscenseat. Exsistat €igitur ex hac ipsa familia aliquis ac potissimum Caecus ille; €minimum enim dolorem capiet qui istam non videbit. Qui €profecto, si exstiterit, sic aget ac sic loquetur: 'Mulier, €quid tibi cum Caelio, quid cum homine adulescentulo, quid €cum alieno? Cur aut tam familiaris fuisti ut aurum com-€modares, aut tam inimica ut venenum timeres? Non €patrem tuum videras, non patruum, non avum, non proavum, non [2abavum, non]2 atavum audieras consules fuisse; non €denique modo te Q. Metelli matrimonium tenuisse sciebas, €clarissimi ac fortissimi viri patriaeque amantissimi, qui simul €ac pedem limine extulerat, omnis prope civis virtute, gloria, €dignitate superabat? Cum ex amplissimo genere in familiam €clarissimam nupsisses, cur tibi Caelius tam coniunctus fuit? €cognatus, adfinis, viri tui familiaris? Nihil eorum. Quid €igitur fuit nisi quaedam temeritas ac libido? Nonne te, si €nostrae imagines viriles non commovebant, ne progenies €quidem mea, Q. illa Claudia, aemulam domesticae laudis €in gloria muliebri esse admonebat, non virgo illa Vestalis €Claudia quae patrem complexa triumphantem ab inimico €tribuno plebei de curru detrahi passa non est? Cur te €fraterna vitia potius quam bona paterna et avita et usque €a nobis cum in viris tum etiam in feminis repetita moverunt? €Ideone ego pacem Pyrrhi diremi ut tu amorum turpissi-€morum cotidie foedera ferires, ideo aquam adduxi ut ea tu €inceste uterere, ideo viam munivi ut eam tu alienis viris €comitata celebrares?' @@Sed quid ego, iudices, ita gravem personam induxi ut @1 €verear ne se idem Appius repente convertat et Caelium €incipiat accusare illa sua gravitate censoria? Sed videro €hoc posterius atque ita, iudices, ut vel severissimis discepta-€toribus M. Caeli vitam me probaturum esse confidam. Tu €vero, mulier_iam enim ipse tecum nulla persona introducta €loquor_si ea quae facis, quae dicis, quae insimulas, quae €moliris, quae arguis, probare cogitas, rationem tantae fami-€liaritatis, tantae consuetudinis, tantae coniunctionis reddas €atque exponas necesse est. Accusatores quidem libidines, €amores, adulteria, Baias, actas, convivia, comissationes, €cantus, symphonias, navigia iactant, idemque significant €nihil se te invita dicere. Quae tu quoniam mente nescio €qua effrenata atque praecipiti in forum deferri iudiciumque €voluisti, aut diluas oportet ac falsa esse doceas aut nihil €neque crimini tuo neque testimonio credendum esse fateare. @@Sin autem urbanius me agere mavis, sic agam tecum. €Removebo illum senem durum ac paene agrestem; ex his €igitur sumam aliquem ac potissimum minimum fratrem qui €est in isto genere urbanissimus; qui te amat plurimum, qui €propter nescio quam, credo, timiditatem et nocturnos €quosdam inanis metus tecum semper pusio cum maiore €sorore cubitabat. Eum putato tecum loqui: 'Quid tu-€multuaris, soror? quid insanis? €@@@@Quid clamorem exorsa verbis parvam rem magnam facis? €Vicinum adulescentulum aspexisti; candor huius te et pro-€ceritas voltus oculique pepulerunt; saepius videre voluisti; €fuisti non numquam in isdem hortis; vis nobilis mulier @1 €illum filium familias patre parco ac tenaci habere tuis copiis €devinctum. Non potes; calcitrat, respuit, repellit, non €putat tua dona esse tanti. Confer te alio. Habes hortos €ad Tiberim ac diligenter eo loco paratos quo omnis iuventus €natandi causa venit; hinc licet condiciones cotidie legas; €cur huic qui te spernit molesta es?' @@Redeo nunc ad te, Caeli, vicissim ac mihi auctoritatem €patriam severitatemque suscipio. Sed dubito quem patrem €potissimum sumam, Caecilianumne aliquem vehementem €atque durum: €@@@@Nunc enim demum mi animus ardet, nunc meum cor €@@@@@@@cumulatur ira €aut illum: €@@@@O infelix, o sceleste! €Ferrei sunt isti patres: €@@@@Egone quid dicam, quid velim? quae tu omnia €@@@@Tuis foedis factis facis ut nequiquam velim, €vix ferendi. Diceret talis pater: 'Cur te in istam vicini-€tatem meretriciam contulisti? cur inlecebris cognitis non €refugisti?' €@@@@Cur alienam ullam mulierem nosti? Dide ac dissice; €@@@@Per me [2tibi]2 licet. Si egebis, tibi dolebit, [2non mihi]2. €@@@@Mihi sat est qui aetatis quod relicuom est oblectem €@@@@@@@meae. Huic tristi ac derecto seni responderet Caelius se nulla €cupiditate inductum de via decessisse. Quid signi? Nulli €sumptus, nulla iactura, nulla versura. At fuit fama. Quotus @1 €quisque istam effugere potest, praesertim in tam maledica €civitate? Vicinum eius mulieris miraris male audisse cuius €frater germanus sermones iniquorum effugere non potuit? €Leni vero et clementi patre cuius modi ille est: €@@@@Fores ecfregit, restituentur; discidit €@@@@Vestem, resarcietur, €Caeli causa est expeditissima. Quid enim esset in quo se €non facile defenderet? Nihil iam in istam mulierem dico; €sed, si esset aliqua dissimilis istius quae se omnibus per-€volgaret, quae haberet palam decretum semper aliquem, €cuius in hortos, domum, Baias iure suo libidines omnium €commearent, quae etiam aleret adulescentis et parsimoniam €patrum suis sumptibus sustineret; si vidua libere, proterva €petulanter, dives effuse, libidinosa meretricio more viveret, þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜¦ˆ’adulterum ego putarem si quis hanc paulo liberius salu-€tasset? @@Dicet aliquis: 'Haec igitur est tua disciplina? sic tu €instituis adulescentis? ob hanc causam tibi hunc puerum €parens commendavit et tradidit, ut in amore atque in volupta-€tibus adulescentiam suam conlocaret, et ut hanc tu vitam €atque haec studia defenderes?' Ego, si quis, iudices, hoc €robore animi atque hac indole virtutis ac continentiae fuit €ut respueret omnis voluptates omnemque vitae suae cursum €in labore corporis atque in animi contentione conficeret, @1 €quem non quies, non remissio, non aequalium studia, non €ludi, non convivium delectaret, nihil in vita expetendum €putaret nisi quod esset cum laude et cum dignitate con-€iunctum, hunc mea sententia divinis quibusdam bonis €instructum atque ornatum puto. Ex hoc genere illos fuisse €arbitror Camillos, Fabricios, Curios, omnisque eos qui haec ex minimis tanta fecerunt. Verum haec genera virtutum €non solum in moribus nostris sed vix iam in libris repe-€riuntur. Chartae quoque quae illam pristinam severitatem €continebant obsoleverunt; neque solum apud nos qui hanc €sectam rationemque vitae re magis quam verbis secuti €sumus sed etiam apud Graecos, doctissimos homines, €quibus, cum facere non possent, loqui tamen et scribere €honeste et magnifice licebat, alia quaedam mutatis Graeciae temporibus praecepta exstiterunt. Itaque alii voluptatis €causa omnia sapientes facere dixerunt, neque ab hac €orationis turpitudine eruditi homines refugerunt; alii cum €voluptate dignitatem coniungendam putaverunt, ut res €maxime inter se repugnantis dicendi facultate coniungerent; €illud unum derectum iter ad laudem cum labore qui proba-€verunt, prope soli iam in scholis sunt relicti. Multa enim €nobis blandimenta natura ipsa genuit quibus sopita virtus €coniveret interdum; multas vias adulescentiae lubricas €ostendit quibus illa insistere aut ingredi sine casu aliquo ac €prolapsione vix posset; multarum rerum iucundissimarum €varietatem dedit qua non modo haec aetas sed etiam iam conroborata caperetur. Quam ob rem si quem forte €inveneritis qui aspernetur oculis pulchritudinem rerum, non €odore ullo, non tactu, non sapore capiatur, excludat auribus @1 €omnem suavitatem, huic homini ego fortasse et pauci deos €propitios, plerique autem iratos putabunt. Ergo haec €deserta via et inculta atque interclusa iam frondibus et €virgultis relinquatur. Detur aliqui ludus aetati; sit adule-€scentia liberior; non omnia voluptatibus denegentur; non €semper superet vera illa et derecta ratio; vincat aliquando €cupiditas voluptasque rationem, dum modo illa in hoc €genere praescriptio moderatioque teneatur. Parcat iuventus €pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimonium, €ne faenore trucidetur, ne incurrat in alterius domum atque €familiam, ne probrum castis, labem integris, infamiam bonis €inferat, ne quem vi terreat, ne intersit insidiis, scelere €careat. Postremo cum paruerit voluptatibus, dederit aliquid €temporis ad ludum aetatis atque ad inanis hasce adulescentiae €cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, €rei forensis reique publicae, ut ea quae ratione antea non €perspexerat satietate abiecisse et experiendo contempsisse €videatur. @@Ac multi quidem et nostra et patrum maiorumque me-€moria, iudices, summi homines et clarissimi cives fuerunt €quorum, cum adulescentiae cupiditates defervissent, eximiae €virtutes firmata iam aetate exstiterunt. Ex quibus neminem €mihi libet nominare; vosmet vobiscum recordamini. Nolo €enim cuiusquam fortis atque inlustris viri ne minimum €quidem erratum cum maxima laude coniungere. Quod si €facere vellem, multi a me summi atque ornatissimi viri €praedicarentur quorum partim nimia libertas in adulescentia, €partim profusa luxuries, magnitudo aeris alieni, sumptus, €libidines nominarentur, quae multis postea virtutibus obtecta @1 adulescentiae qui vellet excusatione defenderet. At vero €in M. Caelio_dicam enim iam confidentius de studiis eius €honestis, quoniam audeo quaedam fretus vestra sapientia €libere confiteri_nulla luxuries reperietur, nulli sumptus, €nullum aes alienum, nulla conviviorum ac lustrorum libido. €Quod quidem vitium ventris et gurgitis non modo non €minuit aetas hominibus sed etiam auget. Amores autem €et deliciae quae vocantur, quae firmiore animo praeditis €diutius molestae non solent esse_mature enim et celeriter €deflorescunt_numquam hunc occupatum impeditumve te-nuerunt. Audistis cum pro se diceret, audistis antea cum €accusaret_defendendi haec causa, non gloriandi loquor_ €genus orationis, facultatem, copiam sententiarum atque ver-€borum, quae vestra prudentia est, perspexistis. Atque in eo €non solum ingenium elucere eius videbatis, quod saepe, €etiam si industria non alitur, valet tamen ipsum suis viribus, €sed inerat, nisi me propter benivolentiam forte fallebat, ratio €et bonis artibus instituta et cura et vigiliis elaborata. Atqui €scitote, iudices, eas cupiditates quae obiciuntur Caelio €atque haec studia de quibus disputo non facile in eodem €homine esse posse. Fieri enim non potest ut animus libidini €deditus, amore, desiderio, cupiditate, saepe nimia copia, €inopia etiam non numquam impeditus hoc quicquid est €quod nos facimus in dicendo, quoquo modo facimus, non modo agendo verum etiam cogitando possit sustinere. An €vos aliam causam esse ullam putatis cur in tantis praemiis €eloquentiae, tanta voluptate dicendi, tanta laude, tanta @1 €gratia, tanto honore, tam sint pauci semperque fuerint qui €in hoc labore versentur? Obterendae sunt omnes voluptates, €relinquenda studia delectationis, ludus, iocus, convivium, €sermo paene est familiarium deserendus. Qua re in hoc €genere labor offendit homines a studioque deterret, non quo aut ingenia deficiant aut doctrina puerilis. An hic, si €sese isti vitae dedidisset, consularem hominem admodum €adulescens in iudicium vocavisset? hic, si laborem fugeret, €si obstrictus voluptatibus teneretur, hac in acie cotidie €versaretur, appeteret inimicitias, in iudicium vocaret, subiret €periculum capitis, ipse inspectante populo Romano tot iam €mensis aut de salute aut de gloria dimicaret? Nihilne €igitur illa vicinitas redolet, nihilne hominum fama, nihil €Baiae denique ipsae loquuntur? Illae vero non loquuntur €solum verum etiam personant, huc unius mulieris libidinem €esse prolapsam ut ea non modo solitudinem ac tenebras €atque haec flagitiorum integumenta non quaerat sed in €turpissimis rebus frequentissima celebritate et clarissima €luce laetetur. @@Verum si quis est qui etiam meretriciis amoribus inter-€dictum iuventuti putet, est ille quidem valde severus_negare €non possum_sed abhorret non modo ab huius saeculi €licentia verum etiam a maiorum consuetudine atque con-€cessis. Quando enim hoc non factitatum est, quando repre-€hensum, quando non permissum, quando denique fuit ut €quod licet non liceret? Hic ego ipsam rem definiam, @1 €mulierem nullam nominabo; tantum in medio relinquam. Si quae non nupta mulier domum suam patefecerit omnium €cupiditati palamque sese in meretricia vita conlocarit, viro-€rum alienissimorum conviviis uti instituerit, si hoc in urbe, €si in hortis, si in Baiarum illa celebritate faciat, si denique €ita sese gerat non incessu solum sed ornatu atque comitatu, €non flagrantia oculorum, non libertate sermonum, sed etiam €complexu, osculatione, actis, navigatione, conviviis, ut non €solum meretrix sed etiam proterva meretrix procaxque €videatur: cum hac si qui adulescens forte fuerit, utrum hic €tibi, L. Herenni, adulter an amator, expugnare pudicitiam an explere libidinem voluisse videatur? Obliviscor iam €iniurias tuas, Clodia, depono memoriam doloris mei; quae €abs te crudeliter in meos me absente facta sunt neglego; €ne sint haec in te dicta quae dixi. Sed ex te ipsa requiro, €quoniam et crimen accusatores abs te et testem eius criminis €te ipsam dicunt se habere. Si quae mulier sit eius modi €qualem ego paulo ante descripsi, tui dissimilis, vita instituto-€que meretricio, cum hac aliquid adulescentem hominem €habuisse rationis num tibi perturpe aut perflagitiosum esse €videatur? Ea si tu non es, sicut ego malo, quid est quod þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜²ˆ‹obiciant Caelio? Sin eam te volunt esse, quid est cur nos €crimen hoc, si tu contemnis, pertimescamus? Qua re nobis €da viam rationemque defensionis. Aut enim pudor tuus €defendet nihil a M. Caelio petulantius esse factum, aut €impudentia et huic et ceteris magnam ad se defendendum €facultatem dabit. @@Sed quoniam emersisse iam e vadis et scopulos praeter- @1 €vecta videtur esse oratio mea, perfacilis mihi reliquus cursus €ostenditur. Duo sunt enim crimina una in muliere sum-€morum facinorum, auri quod sumptum a Clodia dicitur, et €veneni quod eiusdem Clodiae necandae causa parasse Cae-€lium criminantur. Aurum sumpsit, ut dicitis, quod L. €Luccei servis daret, per quos Alexandrinus Dio qui tum €apud Lucceium habitabat necaretur. Magnum crimen vel €in legatis insidiandis vel in servis ad hospitem domini €necandum sollicitandis, plenum sceleris consilium, plenum audaciae! Quo quidem in crimine primum illud requiro, €dixeritne Clodiae quam ob rem aurum sumeret, an non €dixerit. Si non dixit, cur dedit? Si dixit, eodem se con-€scientiae scelere devinxit. Tune aurum ex armario tuo €promere ausa es, tune Venerem illam tuam spoliare orna-€mentis, spoliatricem ceterorum, cum scires quantum ad €facinus aurum hoc quaereretur, ad necem legati, ad L. Luc-€cei, sanctissimi hominis atque integerrimi, labem sceleris €sempiternam? Huic facinori tanto tua mens liberalis con-€scia, tua domus popularis ministra, tua denique hospitalis illa Venus adiutrix esse non debuit. Vidit hoc Balbus; €celatam esse Clodiam dixit, atque ita Caelium ad illam €attulisse, se ad ornatum ludorum aurum quaerere. Si tam €familiaris erat Clodiae quam tu esse vis cum de libidine €eius tam multa dicis, dixit profecto quo vellet aurum; si €tam familiaris non erat, non dedit. Ita si verum tibi €Caelius dixit, o immoderata mulier, sciens tu aurum ad €facinus dedisti; si non est ausus dicere, non dedisti. €@@Quid ego nunc argumentis huic crimini, quae sunt innu- @1 €merabilia, resistam? Possum dicere mores M. Caeli longis-€sime a tanti sceleris atrocitate esse disiunctos; minime esse €credendum homini tam ingenioso tamque prudenti non €venisse in mentem rem tanti sceleris ignotis alienisque €servis non esse credendam. Possum etiam alia et ceterorum €patronorum et mea consuetudine ab accusatore perquirere, €ubi sit congressus cum servis Luccei Caelius, qui ei fuerit €aditus; si per se, qua temeritate! si per alium, per quem? €Possum omnis latebras suspicionum peragrare dicendo; €non causa, non locus, non facultas, non conscius, non per-€ficiendi, non occultandi malefici spes, non ratio ulla, non vestigium maximi facinoris reperietur. Sed haec quae sunt €oratoris propria, quae mihi non propter ingenium meum €sed propter hanc exercitationem usumque dicendi fructum €aliquem ferre potuissent, cum a me ipso elaborata proferri €viderentur, brevitatis causa relinquo omnia. Habeo enim, €iudices, quem vos socium vestrae religionis iurisque iurandi €facile esse patiamini, L. Lucceium, sanctissimum hominem €et gravissimum testem, qui tantum facinus in famam atque €in fortunas suas neque non audisset inlatum a M. Caelio €neque neglexisset neque tulisset. An ille vir illa humanitate €praeditus, illis studiis, illis artibus atque doctrina illius €ipsius periculum quem propter haec ipsa studia diligebat, €neglegere potuisset et, quod facinus in alienum hominem €intentum severe acciperet, id omisisset curare in hospitem? €quod per ignotos actum si comperisset doleret, id a suis €servis temptatum esse neglegeret? quod in agris locisve @1 €publicis factum reprehenderet, id in urbe ac domi suae €coeptum esse leniter ferret? quod in alicuius agrestis peri-€culo non praetermitteret, id homo eruditus in insidiis doctis-simi hominis dissimulandum putaret? Sed cur diutius vos, €iudices, teneo? Ipsius iurati religionem auctoritatemque €percipite atque omnia diligenter testimoni verba cognoscite. €Recita. &7L. Lvccei testimonivm&. Quid exspectatis amplius? €an aliquam vocem putatis ipsam pro se causam et veritatem €posse mittere? Haec est innocentiae defensio, haec ipsius €causae oratio, haec una vox veritatis. In crimine ipso nulla €suspicio est, in re nihil est argumenti, in negotio quod actum €esse dicitur nullum vestigium sermonis, loci, temporis; €nemo testis, nemo conscius nominatur, totum crimen pro-€fertur ex inimica, ex infami, ex crudeli, ex facinerosa, ex €libidinosa domo. Domus autem illa quae temptata esse €scelere isto nefario dicitur plena est integritatis, dignitatis, €offici, religionis; ex qua domo recitatur vobis iure iurando €devincta auctoritas, ut res minime dubitanda in contentione €ponatur, utrum temeraria, procax, irata mulier finxisse €crimen, an gravis sapiens moderatusque vir religiose testi-€monium dixisse videatur. @@Reliquum est igitur crimen de veneno; cuius ego nec €principium invenire neque evolvere exitum possum. Quae €fuit enim causa quam ob rem isti mulieri venenum dare €vellet Caelius? Ne aurum redderet? Num petivit? Ne €crimen haereret? Num quis obiecit? num quis denique €fecisset mentionem, si hic nullius nomen detulisset? Quin @1 €etiam L. Herennium dicere audistis verbo se molestum non €futurum fuisse Caelio, nisi iterum eadem de re suo familiari €absoluto nomen hic detulisset. Credibile est igitur tantum €facinus nullam ob causam esse commissum? et vos non €videtis fingi sceleris maximi crimen ut alterius sceleris susci-piendi fuisse causa videatur? Cui denique commisit, quo €adiutore usus est, quo socio, quo conscio, cui tantum €facinus, cui se, cui salutem suam credidit? Servisne muli-€eris? Sic enim est obiectum. Et erat tam demens is cui €vos ingenium certe tribuitis, etiam si cetera inimica oratione €detrahitis, ut omnis suas fortunas alienis servis committeret? €At quibus servis?_refert enim magno opere id ipsum_eisne €quos intellegebat non communi condicione servitutis uti €sed licentius liberius familiariusque cum domina vivere? €Quis enim hoc non videt, iudices, aut quis ignorat, in eius €modi domo in qua mater familias meretricio more vivat, in €qua nihil geratur quod foras proferendum sit, in qua inusi-€tatae libidines, luxuries, omnia denique inaudita vitia ac €flagitia versentur, hic servos non esse servos, quibus omnia €committantur, per quos gerantur, qui versentur isdem in €voluptatibus, quibus occulta credantur, ad quos aliquantum €etiam ex cotidianis sumptibus ac luxurie redundet? Id igitur Caelius non videbat? Si enim tam familiaris erat €mulieris quam vos voltis, istos quoque servos familiaris €dominae esse sciebat. Sin ei tanta consuetudo quanta €a vobis inducitur non erat, quae cum servis eius potuit @1 €familiaritas esse tanta? Ipsius autem veneni quae ratio €fingitur? ubi quaesitum est, quem ad modum paratum, quo €pacto, cui, quo in loco traditum? Habuisse aiunt domi €vimque eius esse expertum in servo quodam ad eam rem €ipsam parato; cuius perceleri interitu esse ab hoc compro-batum venenum. Pro di immortales! cur interdum in €hominum sceleribus maximis aut conivetis aut praesentis €fraudis poenas in diem reservatis? Vidi enim, vidi et €illum hausi dolorem vel acerbissimum in vita, cum Q. Me-€tellus abstraheretur e sinu gremioque patriae, cumque ille €vir qui se natum huic imperio putavit tertio die post quam €in curia, quam in rostris, quam in re publica floruisset, inte-€gerrima aetate, optimo habitu, maximis viribus eriperetur €indignissime bonis omnibus atque universae civitati. Quo €quidem tempore ille moriens, cum iam ceteris ex partibus €oppressa mens esset, extremum sensum ad memoriam rei €publicae reservabat, cum me intuens flentem significabat €interruptis ac morientibus vocibus quanta inpenderet pro-€cella mihi, quanta tempestas civitati et cum parietem saepe €feriens eum qui cum Q. Catulo fuerat ei communis crebro €Catulum, saepe me, saepissime rem publicam nominabat, ut €non tam se mori quam spoliari suo praesidio cum patriam tum etiam me doleret. Quem quidem virum si nulla vis €repentini sceleris sustulisset, quonam modo ille furenti €fratri suo consularis restitisset qui consul incipientem furere €atque tonantem sua se manu interfecturum audiente senatu þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜¼…dixerit? Ex hac igitur domo progressa ista mulier de €veneni celeritate dicere audebit? Nonne ipsam domum €metuet ne quam vocem eiciat, non parietes conscios, non @1 €noctem illam funestam ac luctuosam perhorrescet? Sed €revertor ad crimen; etenim haec facta illius clarissimi ac €fortissimi viri mentio et vocem meam fletu debilitavit et €mentem dolore impedivit. @@Sed tamen venenum unde fuerit, quem ad modum pa-€ratum sit non dicitur. Datum esse aiunt huic P. Licinio, €pudenti adulescenti et bono, Caeli familiari; constitutum €esse cum servis ut venirent ad balneas Senias; eodem €Licinium esse venturum atque eis veneni pyxidem tradi-€turum. Hic primum illud requiro, quid attinuerit ferri in €eum locum constitutum, cur illi servi non ad Caelium €domum venerint. Si manebat tanta illa consuetudo Caeli, €tanta familiaritas cum Clodia, quid suspicionis esset si apud €Caelium mulieris servus visus esset? Sin autem iam €suberat simultas, exstincta erat consuetudo, discidium €exstiterat, hinc illae lacrimae nimirum et haec causa est omnium horum scelerum atque criminum. 'Immo' inquit €'cum servi ad dominam rem totam et maleficium Caeli €detulissent, mulier ingeniosa praecepit his ut omnia Caelio €pollicerentur; sed ut venenum, cum a Licinio traderetur, €manifesto comprehendi posset, constitui locum iussit bal-€neas Senias, ut eo mitteret amicos qui delitiscerent, deinde €repente, cum venisset Licinius venenumque traderet, prosi-€lirent hominemque comprenderent.' Quae quidem omnia, €iudices, perfacilem rationem habent reprendendi. Cur €enim potissimum balneas publicas constituerat? in quibus €non invenio quae latebra togatis hominibus esse posset. @1 €Nam si essent in vestibulo balnearum, non laterent; sin se €in intimum conicere vellent, nec satis commode calceati €et vestiti id facere possent et fortasse non reciperentur, nisi €forte mulier potens quadrantaria illa permutatione fami-liaris facta erat balneatori. Atque equidem vehementer €exspectabam quinam isti viri boni testes huius manifesto €deprehensi veneni dicerentur; nulli enim sunt adhuc nomi-€nati. Sed non dubito quin sint pergraves, qui primum sint €talis feminae familiares, deinde eam provinciam susceperint €ut in balneas contruderentur, quod illa nisi a viris hone-€stissimis ac plenissimis dignitatis, quam velit sit potens, num-€quam impetravisset. Sed quid ego de dignitate istorum €testium loquor? virtutem eorum diligentiamque cognoscite. €'In balneis delituerunt.' Testis egregios! 'Dein temere €prosiluerunt.' Homines temperantis! Sic enim fingitis, €cum Licinius venisset, pyxidem teneret in manu, conaretur €tradere, nondum tradidisset, tum repente evolasse istos €praeclaros testis sine nomine; Licinium autem, cum iam €manum ad tradendam pyxidem porrexisset, retraxisse atque €ex illo repentino hominum impetu se in fugam coniecisse. €O magnam vim veritatis, quae contra hominum ingenia, €calliditatem, sollertiam contraque fictas omnium insidias facile se per se ipsa defendat! Velut haec tota fabella €veteris et plurimarum fabularum poetriae quam est sine €argumento, quam nullum invenire exitum potest! Quid €enim? isti tot viri_nam necesse est fuisse non paucos ut et €comprehendi Licinius facile posset et res multorum oculis @1 €esset testatior_cur Licinium de manibus amiserunt? Qui €minus enim Licinius comprehendi potuit cum se retraxit €ne pyxidem traderet, quam si tradidisset? Erant enim illi €positi ut comprehenderent Licinium, ut manifesto Licinius €teneretur aut cum retineret venenum aut cum tradidisset. €Hoc fuit totum consilium mulieris, haec istorum provincia €qui rogati sunt; quos quidem tu quam ob rem temere €prosiluisse dicas atque ante tempus non reperio. Fuerant €ad hoc rogati, fuerant ad hanc rem conlocati, ut venenum, €ut insidiae, facinus denique ipsum ut manifesto comprende-retur. Potueruntne magis tempore prosilire quam cum €Licinius venisset, cum in manu teneret veneni pyxidem? €Quae cum iam erat tradita servis, [2si]2 evasissent subito ex €balneis mulieris amici Liciniumque comprehendissent, €imploraret hominum fidem atque a se illam pyxidem tra-€ditam pernegaret. Quem quo modo illi reprehenderent? €vidisse se dicerent? Primum ad se vocarent maximi faci-€noris crimen; deinde id se vidisse dicerent quod quo loco €conlocati fuerant non potuissent videre. Tempore igitur €ipso se ostenderunt, cum Licinius venisset, pyxidem expe-€diret, manum porrigeret, venenum traderet. Mimi ergo €iam exitus, non fabulae; in quo cum clausula non invenitur, €fugit aliquis e manibus, dein scabilla concrepant, aulaeum tollitur. Quaero enim cur Licinium titubantem, haesitantem, €cedentem, fugere conantem mulieraria manus ista de manibus €emiserit, cur non comprenderint, cur non ipsius confessione, €multorum oculis, facinoris denique voce tanti sceleris crimen @1 €expresserint. An timebant ne tot unum, valentes imbe-€cillum, alacres perterritum superare non possent? €@@Nullum argumentum in re, nulla suspicio in causa, nullus €exitus criminis reperietur. Itaque haec causa ab argumentis, €a coniectura, ab eis signis quibus veritas inlustrari solet ad €testis tota traducta est. Quos quidem ego, iudices, testis €non modo sine ullo timore sed etiam cum aliqua spe dele-ctationis exspecto. Praegestit animus iam videre, primum €lautos iuvenes mulieris beatae ac nobilis familiaris, deinde €fortis viros ab imperatrice in insidiis atque in praesidio €balnearum conlocatos. Ex quibus requiram quem ad modum €latuerint aut ubi, alveusne ille an equus Troianus fuerit €qui tot invictos viros muliebre bellum gerentis tulerit ac €texerit. Illud vero respondere cogam, cur tot viri ac tales €hunc et unum et tam imbecillum quem videtis non aut €stantem comprehenderint aut fugientem consecuti sint; qui €se numquam profecto, si in istum locum processerint, expli-€cabunt. Quam volent in conviviis faceti, dicaces, non €numquam etiam ad vinum diserti sint, alia fori vis est, alia €triclini, alia subselliorum ratio, alia lectorum; non idem €iudicum comissatorumque conspectus; lux denique longe €alia est solis, alia lychnorum. Quam ob rem excutiemus €omnis istorum delicias, omnis ineptias, si prodierint. Sed €me audiant, navent aliam operam, aliam ineant gratiam, in €aliis se rebus ostentent, vigeant apud istam mulierem venu-€state, dominentur sumptibus, haereant, iaceant, deserviant; €capiti vero innocentis fortunisque parcant. @@At sunt servi illi de cognatorum sententia, nobilissimorum @1 €et clarissimorum hominum, manu missi. Tandem aliquid €invenimus quod ista mulier de suorum propinquorum, for-€tissimorum virorum, sententia atque auctoritate fecisse €dicatur. Sed scire cupio quid habeat argumenti ista manu-€missio; in qua aut crimen est Caelio quaesitum aut quaestio €sublata aut multarum rerum consciis servis cum causa €praemium persolutum. 'At propinquis' inquit 'placuit.' Cur €non placeret, cum rem tute ad eos non ab aliis tibi adlatam sed a te ipsa compertam deferre diceres? Hic etiam €miramur, si illam commenticiam pyxidem obscenissima sit €fabula consecuta? Nihil est quod in eius modi mulierem €non cadere videatur. Audita et percelebrata sermonibus €res est. Percipitis animis, iudices, iam dudum quid velim €vel potius quid nolim dicere. Quod etiam si est factum, €certe a Caelio quidem non est factum_quid enim atti-€nebat?_est enim ab aliquo adulescente fortasse non tam €insulso quam inverecundo. Sin autem est fictum, non illud €quidem modestum sed tamen est non infacetum menda-€cium; quod profecto numquam hominum sermo atque €opinio comprobasset, nisi omnia quae cum turpitudine aliqua €dicerentur in istam quadrare apte viderentur. @@Dicta est a me causa, iudices, et perorata. Iam intelle-€gitis quantum iudicium sustineatis, quanta res sit commissa €vobis. De vi quaeritis. Quae lex ad imperium, ad maie-€statem, ad statum patriae, ad salutem omnium pertinet, quam €legem Q. Catulus armata dissensione civium rei publicae €paene extremis temporibus tulit, quaeque lex sedata illa €flamma consulatus mei fumantis reliquias coniurationis €exstinxit, hac nunc lege Caeli adulescentia non ad rei @1 €publicae poenas sed ad mulieris libidines et delicias de-þ´·´ÿï°²´ÿï‚ÃáåìÿïƒÃéãÿ˜Çposcitur. Atque hoc etiam loco M. Camurti et [2C.]2 Caeserni €damnatio praedicatur. O stultitiam! stultitiamne dicam an €impudentiam singularem? Audetisne, cum ab ea muliere €veniatis, facere istorum hominum mentionem? audetis exci-€tare tanti flagiti memoriam, non exstinctam illam quidem €sed repressam vetustate? Quo enim illi crimine peccatoque €perierunt? Nempe quod eiusdem mulieris dolorem et iniu-€riam Vettiano nefario sunt stupro persecuti. Ergo ut audi-€retur Vetti nomen in causa, ut illa vetus aeraria fabula €referretur, idcirco Camurti et Caeserni est causa renovata? €qui quamquam lege de vi certe non tenebantur, eo maleficio €tamen erant implicati ut ex nullius legis laqueis eximendi viderentur. M. vero Caelius cur in hoc iudicium vocatur? €cui neque proprium quaestionis crimen obicitur nec vero €aliquod eius modi quod sit a lege seiunctum, cum vestra €severitate coniunctum. Cuius prima aetas disciplinae dedita €fuit eisque artibus quibus instruimur ad hunc usum forensem, €ad capessendam rem publicam, ad honorem, gloriam, digni-€tatem. Eis autem fuit amicitiis maiorum natu quorum €imitari industriam continentiamque maxime vellet, eis stu-€diis aequalium ut eundem quem optimi ac nobilissimi petere cursum laudis videretur. Cum autem paulum iam ro-€boris accessisset aetati, in Africam profectus est Q. Pompeio €pro consule contubernalis, castissimo homini atque omnis @1 €offici diligentissimo; in qua provincia cum res erant et €possessiones paternae, tum etiam usus quidam provincialis €non sine causa a maioribus huic aetati tributus. Decessit €illinc Pompei iudicio probatissimus, ut ipsius testimonio €cognoscetis. Voluit vetere instituto et eorum adulescentium €exemplo qui post in civitate summi viri et clarissimi cives €exstiterunt industriam suam a populo Romano ex aliqua inlustri accusatione cognosci. Vellem alio potius eum €cupiditas gloriae detulisset; sed abiit huius tempus que-€relae. Accusavit C. Antonium, conlegam meum, cui misero €praeclari in rem publicam benefici memoria nihil profuit, €nocuit opinio malefici cogitati. Postea nemini umquam €concessit aequalium plus ut in foro, plus ut in negotiis €versaretur causisque amicorum, plus ut valeret inter suos €gratia. Quae nisi vigilantes homines, nisi sobrii, nisi in-€dustrii consequi non possunt, omnia labore et diligentia est consecutus. In hoc flexu quasi aetatis_nihil enim occul-€tabo fretus humanitate ac sapientia vestra_fama adule-€scentis paululum haesit ad metas notitia nova eius mulieris €et infelici vicinitate et insolentia voluptatum, quae, cum €inclusae diutius et prima aetate compressae et constrictae €fuerunt, subito se non numquam profundunt atque eiciunt €universae. Qua ex vita vel dicam quo ex sermone_nequa-€quam enim tantum erat quantum homines loquebantur_ €verum ex eo quicquid erat emersit totumque se eiecit atque €extulit, tantumque abest ab illius familiaritatis infamia ut €eiusdem nunc ab sese inimicitias odiumque propulset. Atque ut iste interpositus sermo deliciarum desidiaeque €moreretur_fecit me invito me hercule et multum repugnante @1 €me, sed tamen fecit_nomen amici mei de ambitu detulit; €quem absolutum insequitur, revocat; nemini nostrum €obtemperat, est violentior quam vellem. Sed ego non €loquor de sapientia, quae non cadit in hanc aetatem; de €impetu animi loquor, de cupiditate vincendi, de ardore €mentis ad gloriam; quae studia in his iam aetatibus nostris €contractiora esse debent, in adulescentia vero tamquam in €herbis significant quae virtutis maturitas et quantae fruges €industriae sint futurae. Etenim semper magno ingenio €adulescentes refrenandi potius a gloria quam incitandi fue-€runt; amputanda plura sunt illi aetati, si quidem efflorescit ingeni laudibus, quam inserenda. Qua re, si cui nimium €effervisse videtur huius vel in suscipiendis vel in gerendis €inimicitiis vis, ferocitas, pertinacia, si quem etiam mini-€morum horum aliquid offendit, si purpurae genus, si ami-€corum catervae, si splendor, si nitor, iam ista deferverint, €iam aetas omnia, iam res, iam dies mitigarit. €@@Conservate igitur rei publicae, iudices, civem bonarum €artium, bonarum partium, bonorum virorum. Promitto hoc €vobis et rei publicae spondeo, si modo nos ipsi rei publicae €satis fecimus, numquam hunc a nostris rationibus seiunctum €fore. Quod cum fretus nostra familiaritate promitto, tum quod durissimis se ipse legibus iam obligavit. Non enim €potest qui hominem consularem, cum ab eo rem publicam €violatam esse diceret, in iudicium vocarit ipse esse in re pu-€blica civis turbulentus; non potest qui ambitu ne absolutum €quidem patiatur esse absolutum ipse impune umquam esse @1 €largitor. Habet a M. Caelio res publica, iudices, duas €accusationes vel obsides periculi vel pignora voluntatis. €Qua re oro obtestorque vos, iudices, ut qua in civitate paucis €his diebus Sex. Clodius absolutus est, quem vos per biennium €aut ministrum seditionis aut ducem vidistis, hominem sine €re, sine fide, sine spe, sine sede, sine fortunis, ore, lingua, €manu, vita omni inquinatum, qui aedis sacras, qui censum €populi Romani, qui memoriam publicam suis manibus €incendit, qui Catuli monumentum adflixit, meam domum €diruit, mei fratris incendit, qui in Palatio atque in urbis €oculis servitia ad caedem et ad inflammandam urbem inci-€tavit: in ea civitate ne patiamini illum absolutum muliebri €gratia, M. Caelium libidini muliebri condonatum, ne eadem €mulier cum suo coniuge et fratre et turpissimum latronem €eripuisse et honestissimum adulescentem oppressisse videa-tur. Quod cum huius vobis adulescentiam proposueritis, €constituitote ante oculos etiam huius miseri senectutem qui €hoc unico filio nititur, in huius spe requiescit, huius unius €casum pertimescit; quem vos supplicem vestrae misericor-€diae, servum potestatis, abiectum non tam ad pedes quam €ad mores sensusque vestros, vel recordatione parentum €vestrorum vel liberorum iucunditate sustentate, ut in alterius €dolore vel pietati vel indulgentiae vestrae serviatis. Nolite, €iudices, aut hunc iam natura ipsa occidentem velle maturius €exstingui volnere vestro quam suo fato, aut hunc nunc €primum florescentem firmata iam stirpe virtutis tamquam turbine aliquo aut subita tempestate pervertere. Conservate €parenti filium, parentem filio, ne aut senectutem iam prope €desperatam contempsisse aut adulescentiam plenam spei @1 €maximae non modo non aluisse vos verum etiam perculisse €atque adflixisse videamini. Quem si nobis, si suis, si rei €publicae conservatis, addictum, deditum, obstrictum vobis €ac liberis vestris habebitis omniumque huius nervorum ac €laborum vos potissimum, iudices, fructus uberes diutur-€nosque capietis. @1 ï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE PROVINCIIS CONSVLARIBVS €@@@@IN SENATV ORATIO}1 ‘@@Si quis vestrum, patres conscripti, exspectat quas sim pro-€vincias decreturus, consideret ipse secum qui mihi homines €ex provinciis potissimum detrahendi sint: non dubitabit €quid sentire me conveniat, cum quid mihi sentire necesse €sit cogitarit. Ac si princeps eam sententiam dicerem, lauda-€retis profecto; si solus, certe ignosceretis; etiam si paulo €minus utilis vobis sententia videretur, veniam tamen aliquam €dolori meo tribueretis. Nunc vero, patres conscripti, non €parva adficior voluptate, vel quod hoc maxime rei publicae €conducit, Syriam Macedoniamque decerni, ut dolor meus €nihil a communi utilitate dissentiat, vel quod habeo auctorem €P. Servilium, qui ante me sententiam dixit, virum clarissi-€mum et cum in universam rem publicam tum etiam erga meam salutem fide ac benivolentia singulari. Quod si ille, €et paulo ante et quotienscumque ei locus dicendi ac potestas €fuit, Gabinium et Pisonem, duo rei publicae portenta ac €paene funera, cum propter alias causas tum maxime propter €illud insigne scelus eorum et importunam in me crudelitatem, €non solum sententia sua sed etiam verborum gravitate esse €notandos putavit, quonam me animo in eos esse oportet, €cuius illi salutem pro pignore tradiderunt ad explendas suas @1 €cupiditates? Sed ego in hac sententia dicenda non parebo €dolori meo, non iracundiae serviam. Quo animo unus quis-þ´·´ÿï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿ’ˆ‹que vestrum debet esse in illos, hoc ero: praecipuum illum €et proprium sensum doloris mei, quem tamen vos communem €semper vobis mecum esse duxistis, a sententia dicenda €amovebo, ad ulciscendi tempora reservabo. @@Quattuor sunt provinciae, patres conscripti, de quibus €adhuc intellego sententias esse dictas, Galliae duae, quas €hoc tempore uno imperio videmus esse coniunctas, et €Syria et Macedonia, quas vobis invitis et oppressis pestiferi €illi consules pro perversae rei publicae praemiis occupave-€runt. Decernendae nobis sunt lege Sempronia duae. Quid €est quod possimus de Syria Macedoniaque dubitare? Mitto €quod eas ita partas habent ii qui nunc obtinent ut non ante €attigerint quam hunc ordinem condemnarint, quam auctori-€tatem vestram e civitate exterminarint, quam fidem publicam, €quam perpetuam populi Romani salutem, quam me ac meos omnis foedissime crudelissimeque vexarint. Omnia dome-€stica atque urbana mitto, quae tanta sunt ut numquam €Hannibal huic urbi tantum mali optarit quantum illi effece-€rint. Ad ipsas venio provincias; quarum Macedonia, quae €erat antea munita plurimorum imperatorum non turribus sed €tropaeis, quae multis victoriis erat iam diu triumphisque €pacata, sic a barbaris, quibus est propter avaritiam pax €erepta, vexatur ut Thessalonicenses positi in gremio im-€peri nostri relinquere oppidum et arcem munire cogantur, €ut via illa nostra quae per Macedoniam est usque ad €Hellespontum militaris non solum excursionibus barbaro-€rum sit infesta, sed etiam castris Thraeciis distincta ac €notata. Ita gentes eae quae, ut pace uterentur, vim argenti @1 €dederant praeclaro nostro imperatori, ut exhaustas domos €replere possent, pro empta pace bellum nobis prope iustum €intulerunt. @@Iam vero exercitus noster ille superbissimo dilectu et €durissima conquisitione conlectus omnis interiit. Magno €hoc dico cum dolore: miserandum in modum milites populi €Romani capti necati deserti dissipati sunt, incuria fame €morbo vastitate consumpti, ut, quod est indignissimum, €scelus imperatoris in p[2atri]2am exercitum[2que]2 exp[2ia]2tum esse €videatur. Atque hanc Macedoniam, domitis iam gentibus €finitimis barbariaque compressa, pacatam ipsam per se et €quietam, tenui praesidio atque exigua manu etiam sine im-€perio per legatos nomine ipso populi Romani tuebamur; €quae nunc consulari imperio atque exercitu ita vexata est €vix ut se possit diuturna pace recreare; cum interea quis €vestrum hoc non audivit, quis ignorat, Achaeos ingentem €pecuniam pendere L. Pisoni quotannis, vectigal ac portorium €Dyrrachinorum totum in huius unius quaestum esse conver-€sum, urbem Byzantiorum vobis atque huic imperio fidelissi-€mam hostilem in modum esse vexatam? quo ille, postea €quam nihil exprimere ab egentibus, nihil ulla vi a miseris ex-€torquere potuit, cohortis in hiberna misit; iis praeposuit €quos putavit fore diligentissimos satellites scelerum, ministros cupiditatum suarum. Omitto iuris dictionem in libera civi-€tate contra leges senatusque consulta, caedis relinquo, libi-€dines praetereo, quarum acerbissimum exstat indicium et ad €insignem memoriam turpitudinis et paene ad iustum odium €imperi nostri, quod constat nobilissimas virgines se in puteos €abiecisse et morte voluntaria necessariam turpitudinem de-€pulisse; nec haec idcirco omitto quod non gravissima sint, @1 €sed quia nunc sine teste dico. Ipsam vero urbem Byzan-€tiorum fuisse refertissimam atque ornatissimam signis quis €ignorat? quae illi exhausti sumptibus bellisque maximis, €cum omnis Mithridaticos impetus totumque Pontum arma-€tum, effervescentem in Asiam atque erumpentem ore, repul-€sum et cervicibus interclusum suis sustinerent, tum, inquam, €Byzantii et postea signa illa et reliqua urbis ornamenta san-ctissime custodita tenuerunt: te imperatore infelicissimo et €taeterrimo, Caesonine Calventi, civitas libera, et pro eximiis €suis beneficiis a senatu et a populo Romano liberata, sic €spoliata atque nudata est ut, nisi C. Vergilius legatus, vir €fortis et innocens, intervenisset, unum signum Byzantii ex €maximo numero nullum haberent. Quod fanum in Achaia, €qui locus aut lucus in Graecia tota tam sanctus fuit in quo €ullum simulacrum, ullum ornamentum reliquum sit? Emisti €a foedissimo tribuno plebis tum in illo naufragio huius urbis, €quam tu idem qui gubernare debueras everteras, tum, inquam, €emisti grandi pecunia ut tibi de pecuniis creditis ius in €liberos populos contra senatus consulta et contra legem €generi tui dicere liceret: id emptum ita vendidisti ut aut ius non diceres aut bonis civis Romanos everteres. Quorum €ego nihil dico, patres conscripti, nunc in hominem ipsum: €de provincia disputo. Itaque omnia illa quae et saepe €audistis et tenetis animis, etiam si non audiatis, praetermitto. €Nihil de hac eius urbana, quam ille praesens in mentibus €vestris oculisque defixit, audacia loquor; nihil de superbia, €nihil de contumacia, nihil de crudelitate disputo; lateant €libidines eius illae tenebricosae, quas fronte et supercilio, €non pudore et temperantia contegebat: de provincia quod €agitur, id disputo. Huic vos non submittetis? hunc diutius €manere patiemini? cuius, ut provinciam tetigit, sic fortuna @1 €cum improbitate certavit ut nemo posset utrum protervior €an infelicior esset iudicare. @@An vero in Syria diutius est Semiramis illa retinenda? €cuius iter in provinciam fuit eius modi ut rex Ariobarzanes €consulem vestrum ad caedem faciendam tamquam aliquem €Thraecem conduceret; deinde adventus in Syriam primus €equitatus habuit interitum, post concisae sunt optimae €cohortes. Igitur in Syria imperatore illo nihil aliud [2um-€quam]2 actum est nisi pactiones pecuniarum cum tyrannis, €decisiones, direptiones, latrocinia, caedes, cum palam populi €Romani imperator, instructo exercitu, dexteram tendens, non €ad laudem milites hortaretur, sed omnia sibi et empta et €emenda esse clamaret. @@Iam vero publicanos miseros_me etiam miserum illorum €ita de me meritorum miseriis ac dolore!_tradidit in servitu-€tem Iudaeis et Syris, nationibus natis servituti. Statuit ab €initio, et in eo perseveravit, ius publicano non dicere; pa-€ctiones sine ulla iniuria factas rescidit; custodias sustulit; €vectigalis multos ac stipendiarios liberavit; quo in oppido €ipse esset aut quo veniret, ibi publicanum aut publicani ser-€vum esse vetuit. Quid multa? crudelis haberetur si in €hostis animo fuisset eo quo fuit in civis Romanos, eius €ordinis praesertim qui est semper [2pro]2 dignitate sua benigni-tate magistratuum sustentatus. Itaque, patres conscripti, €videtis non temeritate redemptionis aut negoti gerendi in-€scitia, sed avaritia, superbia, crudelitate Gabini paene adflictos €iam atque eversos publicanos: quibus quidem vos in his €angustiis aerari tamen subveniatis necesse est, etsi iam multis €non potestis, qui propter illum hostem senatus, inimicissimum @1 €ordinis equestris bonorumque omnium, non solum bona sed €etiam honestatem miseri deperdiderunt, quos non parsimonia, €non continentia, non virtus, non labor, non splendor tueri potuit contra illius helluonis et praedonis audaciam. Quid? €qui se etiam nunc subsidiis patrimoni aut amicorum liberali-€tate sustentant, hos perire patiemur? An si qui frui publico €non potuit per hostem, hic tegitur ipsa lege censoria: quem €is frui non sinit qui est, etiam si non appellatur, hostis, huic €ferri auxilium non oportet? Retinete igitur in provincia €diutius eum qui de sociis cum hostibus, de civibus cum €sociis faciat pactiones, qui hoc etiam se pluris esse quam €conlegam putet, quod ille vos tristitia vultuque deceperit, €ipse numquam se minus quam erat nequam esse simularit. €Piso autem alio quodam modo gloriatur se brevi tempore €perfecisse ne C. Gabinius unus omnium nequissimus existi-€maretur. @@Hos vos de provinciis, si non aliquando deducendi essent, €deripiendos non putaretis? et has duplicis pestis sociorum, €militum cladis, publicanorum ruinas, provinciarum vastitates, €imperi maculas teneretis? At idem vos anno superiore hos €eosdem revocabatis, cum in provincias pervenissent: quo €tempore si liberum vestrum iudicium fuisset nec totiens þ´·´ÿï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿ˜‡dilata res nec ad extremum e manibus erepta, restituissetis, €id quod cupiebatis, vestram auctoritatem, iis per quos erat €amissa revocatis, et iis ipsis praemiis extortis quae erant pro scelere atque eversione patriae consecuti. Qua e poena si €tum aliorum opibus, non suis, invitissimis vobis evolarunt, €at aliam multo maiorem gravioremque subierunt. Quae €enim homini in quo aliqui, si non famae pudor, at supplici €timor est gravior poena accidere potuit quam non credi €litteris iis quae rem publicam bene gestam in bello nuntiarent? @1 €Hoc statuit senatus, cum frequens supplicationem Gabinio €denegavit: primum homini sceleribus flagitiis contamina-€tissimo nihil esse credendum, deinde a proditore, atque eo €quem praesentem hostem rei publicae cognosset, bene rem €publicam geri non potuisse, postremo ne deos quidem im-€mortalis velle aperiri sua templa et sibi supplicari hominis €impurissimi et sceleratissimi nomine. Itaque ille alter aut €ipse est homo doctus et a suis Graecis subtilius eruditus, €quibuscum iam in exostra helluatur, antea post siparium €solebat, aut amicos habet prudentiores quam Gabinius, cuius €nullae litterae proferuntur. @@Hosce igitur imperatores habebimus? quorum alter non €audet nos certiores facere [2qua re]2 imperator appelletur, alterum, €si tabellarii non cessarint, necesse est paucis diebus paeniteat €audere: cuius amici si qui sunt, aut si beluae tam immani €tamque taetrae possunt ulli esse amici, hac consolatione €utuntur, etiam T. Albucio supplicationem hunc ordinem de-€negasse. Quod est primum dissimile, res in Sardinia cum €mastrucatis latrunculis a propraetore una cohorte auxiliaria €gesta, et bellum cum maximis Syriae gentibus [2et]2 tyrannis €consulari exercitu imperioque confectum. Deinde Albucius, €quod a senatu petebat, ipse sibi in Sardinia ante decreverat; €constabat enim Graecum hominem ac levem in ipsa provincia €quasi triumphasse, itaque hanc eius temeritatem senatus supplicatione denegata notavit. Sed fruatur sane hoc solacio €atque hanc insignem ignominiam (quoniam uni praeter se €inusta est), putet esse leviorem, dum modo, cuius exemplo €se consolatur, eius exitum exspectet, praesertim cum in €Albucio nec Pisonis libidines nec audacia Gabini fuerit ac €tamen hac una plaga conciderit, ignominia senatus. @1 @@Atqui duas Gallias qui decernit consulibus duobus, hos €retinet ambo; qui autem alteram Galliam et aut Syriam aut €Macedoniam, tamen alterum retinet [2et]2 in utriusque pari €scelere disparem condicionem facit. 'Faciam,' inquit, 'illas €praetorias, ut Pisoni et Gabinio succedatur statim.' Si hic €sinat! tum enim tribunus intercedere poterit, nunc non €potest. Itaque ego idem, qui nunc consulibus iis qui €designati erunt Syriam Macedoniamque decerno, decer-€nam easdem praetorias, ut et praetores annuas provincias €habeant et eos quam primum videamus quos animo €aequo videre non possumus. Sed, mihi credite, num-€quam succedetur illis, nisi cum ea lege referetur qua €intercedi de provinciis non licebit. Itaque hoc tempore €amisso annus est integer vobis exspectandus; quo interiecto €civium calamitas, sociorum aerumna, sceleratissimorum €hominum impunitas propagatur. @@Quod si essent illi optimi viri, tamen ego mea sententia €C. Caesari succedendum nondum putarem. Qua de re €dicam, patres conscripti, quae sentio, atque illam interpella-€tionem mei familiarissimi, qua paulo ante interrupta est €oratio mea, non pertimescam. Negat me vir optimus ini-€miciorem Gabinio debere esse quam Caesari: omnem illam €tempestatem cui cesserim Caesare impulsore atque adiutore €esse excitatam. Cui si primum sic respondeam, me com-€munis utilitatis habere rationem, non doloris mei, possimne €probare, cum id me facere dicam quod exemplo fortissi-€morum et clarissimorum civium facere possim? An Ti. €Gracchus_patrem dico, cuius utinam filii ne degenerassent €a gravitate patria!_tantam laudem est adeptus, quos tribunus €plebis solus ex toto illo conlegio L. Scipioni auxilio fuit, ini-€micissimus et ipsius et fratris eius Africani, iuravitque in @1 €contione se in gratiam non redisse, sed alienum sibi videri €dignitate imperi quo duces essent hostium Scipione trium-phante ducti, eodem ipsum duci qui triumphasset? Quis €plenior inimicorum fuit C. Mario? L. Crassus, M. Scaurus €alieni, inimici omnes Metelli: at ii non modo illum inimi-€cum ex Gallia sententiis suis non detrahebant, sed ei propter €rationem Gallici belli provinciam extra ordinem decernebant. €Bellum in Gallia maximum gestum est; domitae sunt a €Caesare maximae nationes, sed nondum legibus, nondum €iure certo, nondum satis firma pace devinctae. Bellum ad-€fectum videmus et, vere ut dicam, paene confectum, sed ita €ut, si idem extrema persequitur qui inchoavit, iam omnia €perfecta videamus, si succeditur, periculum sit ne instauratas €maximi belli reliquias ac renovatas audiamus. Ergo ego €senator_inimicus, si ita vultis, homini_amicus esse, sicut semper fui, rei publicae debeo. Quid? si ipsas inimicitias €depono rei publicae causa, quis me tandem iure reprehendet? €praesertim cum ego omnium meorum consiliorum atque €factorum exempla semper ex summorum hominum factis €mihi censuerim petenda. An vero M. ille Lepidus, qui bis €consul et pontifex maximus fuit, non solum memoriae testi-€monio, sed etiam annalium litteris et summi poetae voce €laudatus est quod cum M. Fulvio conlega, quo die censor €est factus, homine inimicissimo, in campo statim rediit in €gratiam, ut commune officium censurae communi animo ac voluntate defenderent? Atque ut vetera, quae sunt innu-€merabilia, mittam, tuus pater, Philippe, nonne uno tempore €cum suis inimicissimis in gratiam rediit? quibus eum omni-bus eadem res publica reconciliavit quae alienarat. Multa €praetereo, quod intueor coram haec lumina atque ornamenta €rei publicae, P. Servilium et M. Lucullum. Vtinam etiam @1 €L. Lucullus illic adsideret! Quae fuerunt inimicitiae in civi-€tate graviores quam Lucullorum atque Servili? quas in viris €fortissimis non solum exstinxit rei publicae [2utilitas]2 dignitasque €ipsorum, sed etiam ad amicitiam consuetudinemque traduxit. €Quid? Q. Metellus Nepos nonne consul in templo Iovis €Optimi Maximi, permotus cum auctoritate vestra tum illius €P. Servili incredibili gravitate dicendi, absens mecum summo €suo beneficio rediit in gratiam? An ego possum huic esse €inimicus cuius litteris fama nuntiis celebrantur aures cotidie meae novis nominibus gentium nationum locorum? Ardeo, €mihi credite, patres conscripti,_id quod vosmet de me existi-€matis et facitis ipsi,_incredibili quodam amore patriae, qui €me amor et subvenire olim impendentibus periculis maximis €cum dimicatione capitis et rursum, cum omnia tela undique €esse intenta in patriam viderem, subire coegit atque excipere €unum pro universis. Hic me meus in rem publicam animus €pristinus ac perennis cum C. Caesare reducit, reconciliat, €restituit in gratiam. @@Quod volent denique homines existiment: nemini ego €possum esse bene merenti de re publica non amicus. Etenim €si iis qui haec omnia flamma ac ferro delere voluerunt non €inimicitias solum sed etiam bellum indixi atque intuli, cum €partim mihi illorum familiares, partim etiam me defendente €capitis iudiciis essent liberati, cur eadem res publica quae €me in amicos inflammare potuit inimicis placare non possit? €Quod mihi odium cum P. Clodio fuit, nisi quod perniciosum €patriae civem fore putabam qui turpissima libidine incensus €duas res sanctissimas, religionem et pudicitiam, uno scelere €violasset? Num est igitur dubium ex iis rebus quas is egit €agitque cotidie quin ego in illo oppugnando rei publicae €plus quam otio meo, non nulli in eodem defendendo suo @1 plus otio quam communi prospexerint? Ego me a C. Cae-€sare in re publica dissensisse fateor et sensisse vobiscum; €sed nunc isdem vobis adsentior cum quibus antea sentiebam. €Vos enim, ad quos litteras L. Piso de suis rebus non audet €mittere, qui Gabini litteras insigni quadam nota atque igno-€minia nova condemnastis, C. Caesari supplicationes decre-€vistis numero ut nemini uno ex bello, honore ut omnino €nemini. Cur igitur exspectem hominem aliquem qui me þ´·´ÿï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿ˜™ˆ‰cum illo in gratiam reducat? Reduxit ordo amplissimus, €et ordo is qui est et publici consili et meorum omnium con-€siliorum auctor et princeps. Vos sequor, patres conscripti, €vobis obtempero, vobis adsentior, qui, quam diu C. Caesaris €consilia in re publica non maxime diligebatis, me quoque €cum illo minus coniunctum videbatis: postea quam rebus €gestis mentis vestras voluntatesque mutastis, me non solum €comitem esse sententiae vestrae sed etiam laudatorem €vidistis. @@Sed quid est quod in hac causa maxime homines admiren-€tur et reprehendant meum consilium, cum ego idem antea €multa decrerim quae magis ad hominis dignitatem quam ad €rei publicae necessitatem pertinerent? Supplicationem quin-€decim dierum decrevi sententia mea. Rei publicae satis €erat tot dierum quot C. Mario; dis immortalibus non erat €exigua eadem gratulatio quae ex maximis bellis; ergo ille cumulus dierum hominis est dignitati tributus. In quo ego, €quo consule referente primum decem dierum est supplicatio €decreta Cn. Pompeio Mithridate interfecto et confecto €Mithridatico bello, et cuius sententia primum duplicata est €supplicatio consularis,_mihi enim estis adsensi cum, eiusdem €Pompei litteris recitatis, confectis omnibus maritimis terre-€stribusque bellis, supplicationem dierum decem decrevistis,_ @1 €sum Cn. Pompei virtutem et animi magnitudinem admiratus, €quod, cum ipse ceteris omnibus esset omni honore antelatus, €ampliorem honorem alteri tribuebat quam ipse erat consecu-€tus. Ergo in illa supplicatione quam ego decrevi, res ipsa €tributa est dis immortalibus et maiorum institutis et utilitati €rei publicae, sed dignitas verborum, honos et novitas et nu-€merus dierum Caesaris ipsius laudi gloriaeque concessus est. Relatum est ad nos nuper de stipendio exercitus: non de-€crevi solum sed etiam ut vos decerneretis laboravi, multa €dissentientibus respondi, scribendo adfui. Tum quoque €homini plus tribui quam nescio cui necessitati. Illum enim €arbitrabar etiam sine hoc subsidio pecuniae retinere exercitum €praeda ante parta et bellum conficere posse; sed decus illud €et ornamentum triumphi minuendum nostra parsimonia non €putavi. Actum est de decem legatis, quos alii omnino non €dabant, alii exempla quaerebant, alii tempus differebant, alii €sine ullis verborum ornamentis dabant: in ea quoque re sic €sum locutus ut omnes intellegerent me id quod rei publicae €causa sentirem facere uberius propter ipsius Caesaris digni-€tatem. @@At ego idem nunc in provinciis decernendis, qui illas €omnis res egi silentio, interpellor, cum in superioribus causis €hominis ornamenta [2adiumento]2 fuerint, in hac me nihil aliud €nisi ratio belli, nisi summa utilitas rei publicae moveat. Nam €ipse Caesar quid est cur in provincia commorari velit, nisi €ut ea quae per eum adfecta sunt perfecta rei publicae tradat? €Amoenitas eum, credo, locorum, urbium pulchritudo, homi-€num nationumque illarum humanitas et lepos, victoriae €cupiditas, finium imperi propagatio retinet. Quid illis €terris asperius, quid incultius oppidis, quid nationibus im-€manius, quid porro tot victoriis praestabilius, quid Oceano @1 €longius inveniri potest? An reditus in patriam habet ali-€quam offensionem? utrum apud populum a quo missus, an €apud senatum a quo ornatus est? An dies auget eius de-€siderium, an magis oblivionem, ac laurea illa magnis peri-€culis parta amittit longo intervallo viriditatem? Qua re, si €qui hominem non diligunt, nihil est quod eum de pro-€vincia devocent: ad gloriam devocant, ad triumphum, ad €gratulationem, ad summum honorem senatus, equestris or-dinis gratiam, populi caritatem. Sed si ille hac tam eximia €fortuna propter utilitatem rei publicae frui non properat, €ut omnia illa conficiat, quid ego senator facere debeo, €quem, etiam si ille aliud vellet, rei publicae consulere opor-€teret? €@@Ego vero sic intellego, patres conscripti, nos hoc tempore €in provinciis decernendis perpetuae pacis habere oportere €rationem. Nam quis hoc non sentit, omnia alia esse nobis vacua ab omni periculo atque etiam suspicione belli? Iam €diu mare videmus illud immensum, cuius fervore non solum €maritimi cursus sed urbes etiam et viae militares iam tene-€bantur, virtute Cn. Pompei sic a populo Romano ab Oceano €usque ad ultimum Pontum tamquam unum aliquem portum €tutum et clausum teneri; nationes eas, quae numero homi-€num ac multitudine ipsa poterant in provincias nostras re-€dundare, ita ab eodem esse partim recisas, partim repressas, €ut Asia, quae imperium antea nostrum terminabat, nunc €tribus novis provinciis ipsa cingatur. Possum de omni €regione, de omni genere hostium dicere: nulla gens est quae €non aut ita sublata sit ut vix exstet, aut ita domita ut quie-€scat, aut ita pacata ut victoria nostra imperioque laetetur. Bellum Gallicum, patres conscripti, C. Caesare imperatore €gestum est, antea tantum modo repulsum. Semper illas @1 €nationes nostri imperatores refutandas potius bello quam €lacessendas putaverunt. Ipse ille C. Marius, cuius divina €atque eximia virtus magnis populi Romani luctibus funeri-€busque subvenit, influentis in Italiam Gallorum maximas €copias repressit, non ipse ad eorum urbis sedisque penetra-€vit. Modo ille meorum laborum periculorum consiliorum €socius, C. Pomptinus, fortissimus vir, ortum repente bellum €Allobrogum atque hac scelerata coniuratione excitatum €proeliis fregit eosque domuit qui lacessierant, et ea victoria €contentus re publica metu liberata quievit. C. Caesaris €longe aliam video fuisse rationem; non enim sibi solum cum €iis quos iam armatos contra populum Romanum videbat €bellandum esse duxit, sed totam Galliam in nostram dicionem esse redigendam. Itaque cum acerrimis nationibus et maxi-€mis Germanorum et Helvetiorum proeliis felicissime decer-€tavit, ceteras conterruit, compulit, domuit, imperio populi €Romani parere adsuefecit, et quas regiones quasque gentis €nullae nobis antea litterae, nulla vox, nulla fama notas fecerat, €has noster imperator nosterque exercitus et populi Romani €arma peragrarunt. Semitam tantum Galliae tenebamus €antea, patres conscripti; ceterae partes a gentibus aut inimi-€cis huic imperio aut infidis aut incognitis aut certe immanibus €et barbaris et bellicosis tenebantur; quas nationes nemo €umquam fuit quin frangi domarique cuperet. Nemo sapien-€ter de re publica nostra cogitavit, iam inde a principio huius €imperi, quin Galliam maxime timendam huic imperio putaret; €sed propter vim ac multitudinem gentium illarum numquam €est antea cum omnibus dimicatum. Restitimus semper €lacessiti: nunc denique est perfectum ut imperi nostri terra- @1 rumque illarum idem esset extremum. Alpibus Italiam €munierat antea natura non sine aliquo divino numine; nam €si ille aditus Gallorum immanitati multitudinique patuisset, €numquam haec urbs summo imperio domicilium ac sedem €praebuisset. Quae iam licet considant! nihil est enim ultra €illam altitudinem montium usque ad Oceanum quod sit €Italiae pertimescendum. Sed tamen una atque altera aestas €vel metu vel spe vel poena vel praemiis vel armis vel legibus €potest totam Galliam sempiternis vinculis adstringere: im-€politae vero res et acerbae si erunt relictae, quamquam sunt €accisae, tamen efferent se aliquando et ad renovandum bellum revirescent. Qua re sit in eius tutela Gallia cuius fidei vir-€tuti felicitati commendata est. Qui si Fortunae muneribus €amplissimis ornatus saepius eius deae periculum facere nollet, €si in patriam, si ad deos penatis, si ad eam dignitatem quam €in civitate sibi propositam videt, si ad iucundissimos liberos, €si ad clarissimum generum redire properaret, si in Capito-€lium invehi victor cum illa insigni laurea gestiret, si denique €timeret casum aliquem, qui illi tantum addere iam non potest €quantum auferre, nos tamen oporteret ab eodem illa omnia €a quo profligata sunt confici velle: cum vero ille suae gloriae €iam pridem rei publicae nondum satis fecerit, et malit tamen €tardius ad suorum laborum fructus pervenire quam non ex-€plere susceptum rei publicae munus, nec imperatorem incen-€sum ad rem publicam bene gerendam revocare nec totam €Gallici belli rationem prope iam explicatam perturbare atque þ´·´ÿï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿ˜£ˆimpedire debemus. @@Nam illae sententiae virorum clarissimorum minime pro-€bandae sunt, quorum alter ulteriorem Galliam decernit cum €Syria, alter citeriorem. Qui ulteriorem, omnia illa de quibus @1 €disserui paulo ante perturbat; simul ostendit eam se tenere €legem quam esse legem neget, et, quae pars provinciae sit €cui non possit intercedi, hanc se avellere, quae defensorem €habeat, non tangere; simul et illud facit, ut, quod illi a €populo datum sit, id non violet, quod senatus dederit, id €senator properet auferre. Alter belli Gallici rationem habet, €fungitur officio boni senatoris, legem quam non putat, eam €quoque servat; praefinit enim successori diem. [2Quamquam]2 €mihi nihil videtur alienius a dignitate disciplinaque maiorum €quam ut, qui consul Kalendis Ianuariis habere provinciam €debet, is ut eam desponsam non decretam habere videatur. Fuerit toto in consulatu sine provincia cui fuerit, ante quam €designatus est, decreta provincia. Sortietur an non? Nam €et non sortiri absurdum est, et quod sortitus sis non habere. €Proficiscetur paludatus? Quo? quo pervenire ante certam €diem non licebit. Ianuario, Februario provinciam non €habebit: Kalendis ei denique Martiis nascetur repente pro-vincia. Ac tamen his sententiis Piso in provincia permane-€bit. Quae cum gravia sunt [2tum]2 nihil gravius illo, quod mul-€tari imperatorem deminutione provinciae contumeliosum €est, neque solum summo in viro sed etiam mediocri in €homine ne accidat providendum. €@@Ego vos intellego, patres conscripti, multos decrevisse €eximios honores C. Caesari et prope singularis. [2Si]2 quod €ita meritus erat grati, sin etiam ut quam coniunctissimus €huic ordini esset, sapientes ac divini fuistis. Neminem €umquam est hic ordo complexus honoribus et beneficiis €suis qui ullam dignitatem praestabiliorem ea quam per vos €esset adeptus putarit. Nemo umquam hic potuit esse prin- @1 €ceps qui maluerit esse popularis. Sed homines aut propter €indignitatem suam diffisi ipsi sibi, aut propter reliquorum ob-€trectationem ab huius ordinis coniunctione depulsi, saepe €ex hoc portu se in illos fluctus prope necessario contulerunt; €qui si ex illa iactatione cursuque populari bene gesta re €publica referunt aspectum in curiam atque huic amplissimae €dignitati esse commendati volunt, non modo non repellendi sunt verum etiam expetendi. Monemur a fortissimo viro €atque optimo post hominum memoriam consule ut providea-€mus ne citerior Gallia nobis invitis alicui decernatur post eos €consules qui nunc erunt designati, perpetuoque posthac ab iis €qui hunc ordinem oppugnent populari ac turbulenta ratione €teneatur. Quam ego plagam etsi non contemno, patres €conscripti, praesertim monitus a sapientissimo consule et €diligentissimo custode pacis atque oti, tamen vehementius €arbitror pertimescendum si hominum clarissimorum ac €potentissimorum aut honorem minuero aut studium erga €hunc ordinem repudiaro. Nam ut C. Iulius omnibus a €senatu eximiis aut novis rebus ornatus per manus hanc pro-€vinciam tradat ei cui minime vos velitis, per quem ordinem €ipse amplissimam sit gloriam consecutus, ei ne libertatem €quidem relinquat, adduci ad suspicandum nullo modo €possum. Postremo quo quisque animo futurus sit, nescio: €quid sperem, video. Praestare hoc senator debeo, quantum €possum, ne quis vir clarus aut potens huic ordini iure irasci posse videatur. Atque haec, si inimicissimus essem C. €Caesari, sentirem tamen rei publicae causa. €@@Sed non alienum esse arbitror, quo minus saepe aut inter-€peller a non nullis aut tacitorum existimatione reprendar, €explicare breviter quae mihi sit ratio et causa cum Caesare. @1 €Ac primum illud tempus familiaritatis et consuetudinis quae €mihi cum illo, quae fratri meo, quae C. Varroni, consobrino €nostro, ab omnium nostrum adulescentia fuit, praetermitto. €Postea quam sum penitus in rem publicam ingressus, ita €dissensi ab illo ut in disiunctione sententiae coniuncti tamen amicitia maneremus. Consul ille egit eas res quarum me €participem esse voluit; quibus ego si minus adsentiebar, €tamen illius mihi iudicium gratum esse debebat. Me ille €ut quinqueviratum acciperem rogavit; me in tribus sibi €coniunctissimis consularibus esse voluit; mihi legationem €quam vellem, quanto cum honore vellem, detulit. Quae €ego omnia non ingrato animo, sed obstinatione quadam sen-€tentiae repudiavi. Quam sapienter, non disputo; multis €enim non probabo; constanter quidem et fortiter certe, qui €cum me firmissimis opibus contra scelus inimicorum munire €et popularis impetus populari praesidio propulsare possem, €quamvis excipere fortunam, subire vim atque iniuriam malui €quam aut a vestris sanctissimis mentibus dissidere aut de €meo statu declinare. Sed non is solum gratus debet esse €qui accepit beneficium, verum etiam is cui potestas accipiendi €fuit. Ego illa ornamenta quibus ille me ornabat decere me €et convenire iis rebus quas gesseram non putabam; illum €quidem amico animo me habere eodem loco quo principem civium, suum generum, sentiebam. Traduxit ad plebem €inimicum meum sive iratus mihi, quod me secum ne in €beneficiis quidem videbat posse coniungi, sive exoratus. Ne €haec quidem fuit iniuria. Nam postea me ut sibi essem €legatus non solum suasit, verum etiam rogavit. Ne id quidem €accepi; non quo alienum mea dignitate arbitrarer, sed quod €tantum rei publicae sceleris impendere a consulibus proximis €non suspicabar. Ergo adhuc magis est mihi verendum ne €mea superbia in illius liberalitate quam ne illius iniuria in @1 nostra amicitia reprendatur. Ecce illa tempestas, caligo €bonorum et subita atque improvisa formido, tenebrae rei €publicae, ruina atque incendium civitatis, terror iniectus €Caesari de eius actis, metus caedis bonis omnibus, consulum €scelus, cupiditas, egestas, audacia! Si non sum adiutus, €non debui; si desertus, sibi fortasse providit; si etiam op-€pugnatus, ut quidam aut putant aut volunt, violata amicitia €est, accepi iniuriam, inimicus esse debui, non nego: sed si €idem ille tum me salvum esse voluit cum vos me ut carissi-€mum filium desiderabatis, et si vos idem pertinere ad causam €illam putabatis voluntatem Caesaris a salute mea non ab-€horrere, et si illius voluntatis generum eius habeo testem, €qui idem Italiam in municipiis, populum Romanum in con-€tione, vos mei semper cupidissimos in Capitolio ad meam €salutem incitavit, si denique Cn. Pompeius idem mihi testis €de voluntate Caesaris et sponsor est illi de mea, nonne vobis €videor et ultimi temporis recordatione et proximi memoria €medium illud tristissimum tempus debere, si ex rerum natura €non possim evellere, ex animo quidem certe excidere? @@Ego vero, si mihi non licet per aliquos ita gloriari, me €dolorem atque inimicitias meas rei publicae concessisse, si €hoc magni cuiusdam hominis et persapientis videtur, utar €hoc, quod non tam ad laudem adipiscendam quam ad vitan-€dam vituperationem valet, hominem me esse gratum, et non €modo tantis beneficiis, sed etiam mediocri hominum beni-€volentia commoveri. A viris fortissimis et de me optime €meritis quibusdam peto ut, si ego illos meorum laborum €atque incommodorum participes esse nolui, ne illi me €suarum inimicitiarum socium velint esse, praesertim cum €mihi idem illi concesserint ut etiam acta illa Caesaris, quae €neque oppugnavi antea neque defendi, meo iam iure possim defendere. Nam summi civitatis viri, quorum ego consilio @1 €rem publicam conservavi, et quorum auctoritate illam con-€iunctionem Caesaris defugi, Iulias leges et ceteras illo con-€sule rogatas iure latas negant: idem illam proscriptionem €capitis mei contra salutem rei publicae, sed salvis auspiciis €rogatam esse dicebant. Itaque vir summa auctoritate, summa €eloquentia, dixit graviter casum illum meum funus esse rei €publicae, sed funus iustum et indictum. Mihi ipsi omnino €perhonorificum [2est]2 discessum meum funus dici rei publicae: €reliqua non reprendo, sed mihi ad id quod sentio adsumo. €Nam si illud iure rogatum dicere ausi sunt quod nullo ex-€emplo fieri potuit, nulla lege licuit, quia nemo de caelo ser-€varat, oblitine erant tum cum ille qui id egerat plebeius est þ´·´ÿï°²µÿï‚ÐòïöÿïƒÃéãÿ˜­ˆŽlege curiata factus dici de caelo esse servatum? Qui si ple-€beius omnino esse non potuit, qui tribunus plebis potuit €esse? et cuius tribunatus si ratus est, nihil est quod inritum ex €actis Caesaris possit esse, eius non solum tribunatus [2ratus]2 sed €etiam perniciosissimae res, auspiciorum religione conservata, iure latae videbuntur? Qua re aut vobis statuendum est €legem Aeliam manere, legem Fufiam non esse abrogatam, €non omnibus fastis legem ferri licere; cum lex feratur, de €caelo servari, obnuntiari, intercedi licere; censorium iudi-€cium ac notionem et illud morum severissimum magisterium €non esse nefariis legibus de civitate sublatum; si patricius €tribunus plebis fuerit, contra leges sacratas, si plebeius, con-€tra auspicia fuisse; aut mihi concedant homines oportet in €rebus bonis non exquirere ea iura quae ipsi in perditis non €exquirant, praesertim cum ab illis aliquotiens condicio C. €Caesari lata sit ut easdem res alio modo ferret, qua con-€dicione auspicia requirebant, leges comprobabant, in Clodio €auspiciorum ratio sit eadem, leges omnes sint eversae ac €perditae civitatis. @1 @@Extremum illud est. Ego, si essent [inimicitiae] mihi €cum C. Caesare, tamen hoc tempore rei publicae consulere, €inimicitias in aliud tempus reservare deberem; possem etiam €summorum virorum exemplo inimicitias rei publicae causa €deponere. Sed cum inimicitiae fuerint numquam, opinio €iniuriae beneficio sit exstincta, sententia mea, patres con-€scripti, si dignitas agitur Caesaris, homini tribuam; si honos €quidam, senatus concordiae consulam; si auctoritas decre-€torum vestrorum, constantiam ordinis in eodem ornando €imperatore servabo; si perpetua ratio Gallici belli, rei pu-€blicae providebo; si aliquod meum privatum officium, me €non ingratum esse praestabo. Atque hoc velim probare €omnibus, patres conscripti; sed levissime feram si forte aut €iis minus probaro qui meum inimicum repugnante vestra €auctoritate texerunt, aut iis, si qui meum cum inimico suo €reditum in gratiam vituperabunt, cum ipsi et cum meo et €cum suo inimico in gratiam non dubitarint redire. @1 ï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO L. CORNELIO BALBO ORATIO}1 ‘@@Si auctoritates patronorum in iudiciis valent, ab amplis-€simis viris L. Corneli causa defensa est; si usus, a peri-€tissimis; si ingenia, ab eloquentissimis; si studia, ab ami-€cissimis et cum beneficiis cum L. Cornelio tum maxima €familiaritate coniunctis. Quae sunt igitur meae partes? €Auctoritatis tantae quantam vos in me esse voluistis, usus €mediocris, ingeni minime voluntati paris. Nam ceteris €a quibus est defensus hunc debere plurimum video; ego €quantum ei debeam, alio loco; principio orationis hoc pono, €me omnibus qui amici fuerint saluti et dignitati meae, si €minus referenda gratia satis facere potuerim, praedicanda et habenda certe satis esse facturum. Quae fuerit hesterno €die Cn. Pompei gravitas in dicendo, iudices, quae facultas, €quae copia, non opinione tacita vestrorum animorum, sed €perspicua admiratione declarari videbatur. Nihil enim um-€quam audivi quod mihi de iure subtilius dici videretur, €nihil memoria maiore de exemplis, nihil peritius de foederi-€bus, nihil inlustriore auctoritate de bellis, nihil de re publica €gravius, nihil de ipso modestius, nihil de causa et crimine ornatius: ut mihi iam verum videatur illud esse quod non €nulli litteris ac studiis doctrinae dediti quasi quiddam in- @1 €credibile dicere putabantur, ei qui omnis animo virtutes €penitus comprehendisset omnia quae faceret [2recte procedere]2. €Quae enim in L. Crasso potuit, homine nato ad dicendi €singularem quandam facultatem, si hanc causam ageret, €maior esse ubertas, varietas, copia quam fuit in eo qui €tantum potuit impertire huic studio temporis quantum ipse €a pueritia usque ad hanc aetatem a continuis bellis et victoriis conquievit? Quo mihi difficilior est hic extremus €perorandi locus. Etenim ei succedo orationi quae non €praetervecta sit auris vestras, sed in animis omnium penitus €insederit, ut plus voluptatis ex recordatione illius orationis €quam non modo ex mea, sed ex cuiusquam oratione capere €possitis. Sed mos est gerundus non modo Cornelio, cuius €ego voluntati in eius periculis nullo modo deesse possum, €sed etiam Cn. Pompeio, qui sui facti, sui iudici, sui benefici €voluit me esse, ut apud eosdem vos, iudices, nuper in alia €causa fuerim, et praedicatorem et actorem. @@Ac mihi quidem hoc dignum re publica videtur, hoc €deberi huius excellentis viri praestantissimae gloriae, hoc €proprium esse vestri offici, hoc satis esse causae ut, quod €fecisse Cn. Pompeium constet, id omnes ei licuisse con-€cedant. Nam verius nihil est quam quod hesterno die dixit €ipse, ita L. Cornelium de fortunis omnibus dimicare ut €nullius in delicti crimen vocaretur. Non enim furatus esse €civitatem, non genus suum ementitus, non in aliquo impu-€denti mendacio delituisse, non inrepsisse in censum dicitur: €unum obicitur, natum esse Gadibus, quod negat nemo. @1 €Cetera accusator fatetur, hunc in Hispania durissimo bello €cum Q. Metello, cum C. Memmio et in classe et in exercitu €fuisse; ut Pompeius in Hispaniam venerit Memmiumque €habere quaestorem coeperit, numquam a Memmio disces-€sisse, Carthagine esse obsessum, acerrimis illis proeliis et €maximis, Sucronensi et Turiensi, interfuisse, cum Pompeio ad extremum belli tempus fuisse. Haec sunt propria Corneli, €pietas in rem publicam nostram, labor, adsiduitas, dimicatio, €virtus digna summo imperatore, spes pro periculis praemio-€rum; praemia quidem ipsa non sunt in eius facto qui €adeptus est, sed in eius qui dedit. Donatus igitur est ob €eas causas a Cn. Pompeio civitate. Id accusator non negat, €sed reprehendit, ut in Cornelio causa ipsius probetur, poena €quaeratur, in Pompeio causa laedatur, poena sit nulla nisi €famae: sic innocentissimi hominis fortunas, praestantissimi €imperatoris factum condemnari volunt. Ergo in iudicium €caput Corneli, factum Pompei vocatur. Hunc enim in ea €civitate in qua sit natus honestissimo loco natum esse con-€cedis, et ab ineunte aetate relictis rebus suis omnibus in €nostris bellis nostris cum imperatoribus esse versatum, €nullius laboris, nullius obsessionis, nullius proeli expertem €fuisse. Haec sunt omnia cum plena laudis tum propria Corneli, nec in iis rebus crimen est ullum. Vbi igitur est €crimen? Quod eum Pompeius civitate donavit. Huius €crimen? Minime, nisi honos ignominia putanda est. Cuius €igitur? Re vera nullius, actione accusatoris eius unius qui €donavit; qui si adductus gratia minus idoneum hominem €praemio adfecisset, quin etiam si virum bonum sed non ita @1 €meritum, si denique aliquid non contra ac liceret factum €diceretur, sed contra atque oporteret, tamen esset omnis eius modi reprehensio a vobis, iudices, repudianda. Nunc €vero quid dicitur? Quid ait accusator? Fecisse Pompeium €quod ei facere non licuerit; quod gravius est quam si id €factum ab eo diceret quod non oportuisset. Est enim €aliquid quod non oporteat, etiam si licet; quicquid vero non €licet, certe non oportet. €@@Hic ego nunc cuncter sic agere, iudices, non esse fas €dubitari quin, quod Cn. Pompeium fecisse constet, id non solum licuisse sed etiam decuisse fateamur? Quid enim €abest huic homini quod, si adesset, iure haec ei tribui et €concedi putaremus? Vsusne rerum? qui pueritiae tempus €extremum principium habuit bellorum atque imperiorum €maximorum, cuius plerique aequales minus saepe castra €viderunt quam hic triumphavit, qui tot habet triumphos €quot orae sunt partesque terrarum, tot victorias bellicas quot €sunt in rerum natura genera bellorum. An ingenium? quin €etiam ipsi casus eventusque rerum non duces, sed comites €eius consiliorum fuerunt: in quo uno ita summa fortuna €cum summa virtute certavit ut omnium iudicio plus homini €quam deae tribueretur. An pudor, an integritas, an religio €in eo, an diligentia umquam requisita est? Quem provinciae €nostrae, quem liberi populi, quem reges, quem ultimae €gentes castiorem, moderatiorem, sanctiorem non modo vide-€runt, sed aut sperando umquam aut optando cogitaverunt? Quid dicam de auctoritate? quae tanta est quanta in his þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜Š‚tantis virtutibus ac laudibus esse debet. Cui senatus popu- @1 €lusque Romanus amplissimae dignitatis praemia dedit non €postulanti, imperia vero etiam recusanti, huius de facto, €iudices, ita quaeri ut id agatur, licueritne ei facere quod €fecit, an vero non dicam non licuerit, sed nefas fuerit_ €contra foedus enim, id est contra populi Romani religionem €et fidem fecisse dicitur_non turpe rei publicae, nonne vobis? Audivi hoc de parente meo puer, cum Q. Metellus €Luci filius causam de pecuniis repetundis diceret, ille, ille vir, €cui patriae salus dulcior quam conspectus fuit, qui de civi-€tate decedere quam de sententia maluit_hoc igitur causam €dicente, cum ipsius tabulae circumferrentur inspiciendi €nominis causa, fuisse iudicem ex illis equitibus Romanis €gravissimis viris neminem quin removeret oculos [2et]2 se totum €averteret, ne forte, quod ille in tabulas publicas rettulisset, €dubitasse quisquam verumne an falsum esset videretur: nos €Cn. Pompei decretum, iudices, de consili sententia pro-€nuntiatum recognoscemus, cum legibus conferemus, cum €foederibus, omnia acerbissima diligentia perpendemus? Athenis aiunt, cum quidam apud eos qui sancte graviterque €vixisset testimonium publice dixisset et, ut mos Graecorum €est, iurandi causa ad aras accederet, una voce omnis iudices €ne is iuraret reclamasse. [2Tum]2 Graeci homines spectati viri €noluerunt religione videri potius quam veritate fidem esse €constrictam: nos etiam in ipsa religione et legum et foe-€derum conservanda qualis fuerit Cn. Pompeius dubitabimus? Vtrum enim inscientem vultis contra foedera fecisse an @1 €scientem? Si scientem,_O nomen nostri imperi! O populi €Romani excellens dignitas! O Cn. Pompei sic late longeque €diffusa laus ut eius gloriae domicilium communis imperi €finibus terminetur! O nationes, urbes, populi, reges, te-€trarchae, tyranni,_testes Cn. Pompei non solum virtutis in €bello sed etiam religionis in pace! Vos denique, mutae €regiones, imploro, et sola terrarum ultimarum; vos, maria, €portus, insulae, litora! Quae est enim ora, quae sedes, qui €locus in quo non exstent huius cum fortitudinis tum vero €humanitatis, cum animi tum consili impressa vestigia? Hunc €quisquam, incredibili quadam atque inaudita gravitate virtute €constantia praeditum, foedera scientem neglexisse violasse €rupisse dicere audebit? @@Gratificatur mihi gestu accusator: inscientem Cn. Pom-€peium fecisse significat,_quasi vero levius sit, cum in tanta €re publica versere et maximis negotiis praesis, facere aliquid €quod scias non licere, quam omnino non scire quid liceat! €Etenim utrum [2qui in]2 Hispania bellum acerrimum et maxi-€mum gesserat quo iure Gaditana civitas esse nesciebat, an, €cum ius illius populi nosset, interpretationem foederis non €tenebat? Id igitur quisquam Cn. Pompeium ignorasse €dicere audebit quod mediocres homines, quod nullo usu, €nullo studio praediti militari, quod librarioli denique scire [2se]2 profiteantur? Equidem contra existimo, iudices, cum in €omni genere ac varietate artium, etiam illarum quae sine €summo otio non facile discuntur, Cn. Pompeius excellat, €singularem quandam laudem et praestabilem [2eius]2 esse €scientiam in foederibus, pactionibus, condicionibus populo-€rum, regum, exterarum nationum, in universo denique belli @1 €iure atque pacis; nisi forte ea quae nos libri docent in €umbra atque otio, ea Cn. Pompeium neque cum requiesceret €litterae, neque cum rem gereret regiones ipsae docere €potuerunt. €@@Atque, ut ego sentio, iudices, causa dicta est. Temporum €magis ego nunc vitiis quam genere iudici plura dicam; est €enim haec saeculi quaedam macula atque labes, virtuti €invidere, velle ipsum florem dignitatis infringere. Etenim si Pompeius abhinc annos quingentos fuisset, is vir a quo €senatus adulescentulo atque equite Romano saepe com-€muni saluti auxilium expetisset, cuius res gestae omnis €gentis cum clarissima victoria terra marique peragrassent, €cuius tres triumphi testes essent totum orbem terrarum €nostro imperio teneri, quem populus Romanus [2honoribus]2 €in[2signibus]2 singularibusque decorasset,_si nunc apud nos id €quod is fecisset contra foedus factum diceretur, quis audiret? €Nemo profecto; mors enim cum exstinxisset invidiam, res €eius gestae sempiterni nominis gloria niterentur. Cuius €igitur audita virtus dubitationi locum non daret, huius [2visa]2 €atque perspecta obtrectatorum voce laedetur? @@Omittam igitur Pompeium iam oratione mea reliqua, sed €vos, iudices, animis ac memoria tenetote. De lege, de €foedere, de exemplis, de perpetua consuetudine civitatis €nostrae renovabo ea quae dicta sunt; nihil enim mihi novi, €nihil integri neque M. Crassus, qui totam causam et pro €facultate et pro fide sua diligentissime vobis explicavit, €neque Cn. Pompeius, cuius oratio omnibus ornamentis €abundavit, ad dicendum reliquit. Sed quoniam me recu- @1 €sante placuit ambobus adhiberi hunc a me quasi perpoliendi €quendam operis extremum laborem, peto a vobis ut me €offici potius quam dicendi studio hanc suscepisse operam ac munus putetis. Ac prius quam adgrediar ad ius causam-€que Corneli, quiddam de communi condicione omnium €nostrum deprecandae malivolentiae causa breviter com-€memorandum videtur. Si quo quisque loco nostrum est, €iudices, natus, aut si, in qua fortuna est nascendi initio con-€stitutus, hunc vitae statum usque ad senectutem obtinere €debet, et si omnes quos aut fortuna extulit aut ipsorum €inlustravit labor et industria poena sunt adficiendi, non €gravior L. Cornelio quam multis viris bonis atque fortibus €constitui lex vitae et condicio videretur: sin autem multo-€rum virtus, ingenium, humanitas ex infimo genere et fortunae €gradu non modo amicitias et rei familiaris copias consecuta €est, sed summam laudem, honores, gloriam, dignitatem, non €intellego cur potius invidia violatura virtutem L. Corneli €quam aequitas vestra pudorem eius adiutura videatur. Itaque quod maxime petendum est a vobis idcirco non peto, €iudices, ne de vestra sapientia atque de vestra humanitate €dubitare videar: est autem petendum ne oderitis ingenium, €ne inimici sitis industriae, ne humanitatem opprimendam, €ne virtutem puniendam putetis. Illud peto, ut, si causam €ipsam per se firmam esse et stabilem videritis, hominis €ipsius ornamenta adiumento causae potius quam impedi-€mento esse malitis. €@@Nascitur, iudices, causa Corneli ex ea lege quam L. Gellius €Cn. Cornelius ex senatus sententia tulerunt; qua lege vide-€mus [2rite]2 esse sanctum ut cives Romani sint ii quos Cn. Pom- @1 €peius de consili sententia singillatim civitate donaverit. €Donatum esse L. Cornelium praesens Pompeius dicit, indi-€cant publicae tabulae. Accusator fatetur, sed negat ex €foederato populo quemquam potuisse, nisi is populus fundus factus esset, in hanc civitatem venire. O praeclarum inter-€pretem iuris, auctorem antiquitatis, correctorem atque emen-€datorem nostrae civitatis, qui hanc poenam foederibus ad-€scribat, ut omnium praemiorum beneficiorumque nostro-€rum expertis faciat foederatos! Quid enim potuit dici €imperitius quam foederatos populos fieri fundos oportere? €nam id non magis est proprium foederatorum quam omnium €liberorum. Sed totum hoc, iudices, in ea fuit positum €semper ratione atque sententia ut, cum iussisset populus €Romanus aliquid, si id adscivissent socii populi ac Latini, €et si ea lex, quam nos haberemus, eadem in populo aliquo €tamquam in fundo resedisset, ut tum lege eadem is populus €teneretur, non ut de nostro iure aliquid deminueretur, sed €ut illi populi aut iure eo quod a nobis esset constitutum aut aliquo commodo aut beneficio uterentur. Tulit apud €maiores nostros legem C. Furius de testamentis, tulit Q. Vo-€conius de mulierum hereditatibus; innumerabiles aliae leges €de civili iure sunt latae; quas Latini voluerunt, adsciverunt; €ipsa denique Iulia, qua lege civitas est sociis et Latinis data, €qui fundi populi facti non essent civitatem non haberent. €In quo magna contentio Heracliensium et Neapolitanorum €fuit, cum magna pars in iis civitatibus foederis sui libertatem €civitati anteferret. Postremo haec vis est istius et iuris et þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜•ˆŠverbi, ut fundi populi beneficio nostro, non suo iure fiant. Cum aliquid populus Romanus iussit, id si est eius modi ut €quibusdam populis, sive foederatis sive liberis, permittendum €esse videatur ut statuant ipsi non de nostris sed de suis @1 €rebus, quo iure uti velint, tum utrum fundi facti sint an non €quaerendum esse videatur; de nostra vero re publica, de €nostro imperio, de nostris bellis, de victoria, de salute fundos €populos fieri noluerunt. Atqui si imperatoribus nostris, si €senatui, si populo Romano non licebit propositis praemiis €elicere ex civitatibus sociorum atque amicorum fortissimum €atque optimum quemque ad subeunda pro salute nostra €pericula, summa utilitate ac maximo saepe praesidio pericu-losis atque asperis temporibus carendum nobis erit. Sed, €per deos immortalis, quae est ista societas, quae amicitia, €quod foedus, ut aut nostra civitas careat in suis periculis €Massiliensi propugnatore, careat Gaditano, careat Saguntino, €aut, si quis ex his populis sit exortus qui nostros duces €auxilio laboris, commeatus periculo suo iuverit, qui cum €hoste nostro comminus in acie saepe pugnarit, qui se saepe €telis hostium, qui dimicationi capitis, qui morti obiecerit, €nulla condicione huius civitatis praemiis adfici possit? Etenim in populum Romanum grave est non posse uti €sociis excellenti virtute praeditis, qui velint cum periculis €nostris sua communicare; in socios vero ipsos, et in eos de €quibus agimus foederatos, iniuriosum et contumeliosum est €iis praemiis et iis honoribus exclusos esse fidelissimos et €coniunctissimos socios quae pateant stipendiariis, pateant €hostibus, pateant saepe servis. Nam stipendiarios ex Africa, €Sicilia, Sardinia, ceteris provinciis multos civitate donatos €videmus, et, qui hostes ad nostros imperatores perfugissent €et magno usui rei publicae nostrae fuissent, scimus civitate €esse donatos; servos denique, quorum ius, fortuna, condicio €infima est, bene de re publica meritos persaepe libertate, id €est civitate, publice donari videmus. @1 @@Hanc tu igitur, patrone foederum ac foederatorum, con-€dicionem statuis Gaditanis, tuis civibus, ut, quod iis quos €magnis adiutoribus tuis [2usi civibus]2 armis subegimus atque €in dicionem nostram redegimus liceat, si populus Romanus €permiserit, ut ab senatu, etiam per imperatores nostros civi-€tate donentur, id ne liceat ipsis? Qui si suis decretis legi-€busve sanxissent ne quis suorum civium castra imperatorum €populi Romani iniret, ne quis se pro nostro imperio in peri-€culum capitis atque in vitae discrimen inferret, Gaditanorum €auxiliis, cum vellemus, uti nobis ut liceret, privatus vero ne €quis vir et animo et virtute praecellens pro nostro imperio €periculo suo dimicaret, graviter id iure ferremus, minui €auxilia populi Romani, debilitari animos fortissimorum €virorum, alienigenarum nos hominum studiis atque paterna virtute privari. Atqui nihil interest, iudices, utrum haec €foederati iura constituant, ut ne cui liceat ex iis civitatibus €ad nostrorum bellorum pericula accedere, an, quae nos €eorum civibus virtutis causa tribuerimus, ea rata esse non €possint; nihil enim magis uteremur iis adiutoribus, sublatis €virtutis praemiis, quam si omnino iis versari in nostris €bellis non liceret. Etenim cum pro sua patria pauci €post genus hominum natum reperti sint qui nullis prae-€miis propositis vitam suam hostium telis obiecerint, pro €aliena re publica quemquam fore putatis qui se opponat @1 €periculis non modo nullo proposito praemio, sed etiam €interdicto? @@Sed cum est illud imperitissime dictum de populis fundis, €quod commune liberorum est populorum, non proprium €foederatorum,_ex quo intellegi necesse est aut neminem €ex sociis civem fieri posse aut etiam posse ex foederatis,_ €tum vero ius omne noster iste magister mutandae civitatis €ignorat, quod est, iudices, non solum in legibus publicis €positum, sed etiam in privatorum voluntate. Iure enim €nostro neque mutare civitatem quisquam invitus potest, €neque si velit mutare non potest, modo adsciscatur ab ea €civitate cuius esse se civitatis velit: ut, si Gaditani sciverint €nominatim de aliquo cive Romano ut sit is civis Gadita-€nus, magna potestas sit nostro civi mutandae civitatis, nec €foedere impediatur quo minus ex civi Romano civis Gadi-tanus possit esse. Duarum civitatum civis noster esse iure €civili nemo potest: non esse huius civitatis qui se alii civi-€tati dicarit potest. Neque solum dicatione, quod in calami-€tate clarissimis viris Q. Maximo, C. Laenati, Q. Philippo €Nuceriae, C. Catoni Tarracone, Q. Caepioni, P. Rutilio €Zmyrnae vidimus accidisse, ut earum civitatum fierent cives, €[2cum]2 hanc ante amittere non potuissent quam hoc solum €civitatis mutatione vertissent, sed etiam postliminio potest €civitatis fieri mutatio. Neque enim sine causa de Cn. Publicio €Menandro, libertino homine, quem apud maiores legati €nostri in Graeciam proficiscentes interpretem secum habere €voluerunt, ad populum latum [2est]2 ut is Publicius, si domum €revenisset et inde Romam redisset, ne minus civis esset. @1 €Multi etiam superiore memoria cives Romani sua voluntate, €indemnati et incolumes, his rebus relictis alias se in civitates €contulerunt. @@Quod si civi Romano licet esse Gaditanum sive exsilio €sive postliminio sive reiectione huius civitatis,_ut iam ad €foedus veniam, quod ad causam nihil pertinet: de civitatis €enim iure, non de foederibus disceptamus,_quid est quam €ob rem civi Gaditano in hanc civitatem venire non liceat? €Equidem longe secus sentio. Nam cum ex omnibus civi-€tatibus via sit in nostram, cumque nostris civibus pateat €ad ceteras iter civitates, tum vero, ut quaeque nobiscum €maxime societate amicitia sponsione pactione foedere est €coniuncta, ita mihi maxime communione beneficiorum €praemiorum civitatis contineri videtur. Atqui ceterae civi-€tates omnes non dubitarent nostros homines recipere in €suas civitates, si idem nos iuris haberemus quod ceteri; €sed nos non possumus et huius esse civitatis et cuiusvis praeterea, ceteris concessum est. Itaque in Graecis civi-€tatibus videmus Atheniensis, Rhodios, Lacedaemonios, €ceteros undique adscribi multarumque esse eosdem homines €civitatum. Quo errore ductos vidi egomet non nullos im-€peritos homines, nostros civis, Athenis in numero iudicum €atque Areopagitarum, certa tribu, certo numero, cum igno-€rarent, si illam civitatem essent adepti, hanc se perdidisse €nisi postliminio reciperassent. Peritus vero nostri moris ac €iuris nemo umquam, qui hanc civitatem retinere vellet, in €aliam se civitatem dicavit. €@@Sed hic totus locus disputationis atque orationis meae, €iudices, pertinet ad commune ius mutandarum civitatum: @1 €nihil habet quod sit proprium religionis ac foederum. De-€fendo enim rem universam, nullam esse gentem ex omni €regione terrarum, neque tam dissidentem a populo Romano €odio quodam atque discidio, neque tam fide benivolentiaque €coniunctam, ex qua nobis interdictum sit ne quem adsciscere civem aut civitate donare possimus. O iura praeclara atque €divinitus iam inde a principio Romani nominis a maioribus €nostris comparata, ne quis nostrum plus quam unius civitatis €esse possit,_dissimilitudo enim civitatum varietatem iuris €habeat necesse est,_ne quis invitus civitate mutetur neve €in civitate maneat invitus! Haec sunt enim fundamenta €firmissima nostrae libertatis, sui quemque iuris et retinendi €et dimittendi esse dominum. Illud vero sine ulla dubita-€tione maxime nostrum fundavit imperium et populi Romani €nomen auxit, quod princeps ille creator huius urbis, Romulus, €foedere Sabino docuit etiam hostibus recipiendis augeri hanc €civitatem oportere; cuius auctoritate et exemplo numquam €est intermissa a maioribus nostris largitio et communicatio €civitatis. Itaque et ex Latio multi, ut Tusculani, ut Lanu-€vini, et ex ceteris generibus gentes universae in civitatem €sunt receptae, ut Sabinorum, Volscorum, Hernicorum; qui-€bus ex civitatibus nec coacti essent civitate mutari, si qui no-€luissent, nec, si qui essent civitatem nostram beneficio populi €Romani consecuti, violatum foedus eorum videretur. þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜ @@Etenim quaedam foedera exstant, ut Cenomanorum, In-€subrium, Helvetiorum, Iapydum, non nullorum item ex €Gallia barbarorum, quorum in foederibus exceptum est ne €quis eorum a nobis civis recipiatur. Quod si exceptio facit €ne liceat, ubi [2non sit exceptum, ibi]2 necesse est licere. Vbi @1 €est igitur [2in]2 foedere Gaditano, ne quem populus Romanus €Gaditanum recipiat civitate? Nusquam. Ac sicubi esset, €lex id Gellia et Cornelia, quae definite potestatem Pompeio €civitatem donandi dederat, sustulisset. 'Exceptum,' inquit, €'est foedus, &7Si qvid sacrosanctvm est&.' Ignosco tibi, si €neque Poenorum iura calles (reliqueras enim civitatem €tuam) neque nostras potuisti leges inspicere; ipsae enim te a cognitione sua iudicio publico reppulerunt. Quid fuit in €rogatione ea quae de Pompeio a Gellio et a Lentulo con-€sulibus lata est, in quo aliquid sacrosanctum exceptum €videretur? Primum enim sacrosanctum esse nihil potest €nisi quod populus plebesve sanxit; deinde sanctiones sa-€crandae sunt aut genere ipso aut obtestatione et consecra-€tione legis aut poenae, cum caput eius qui contra fecerit €consecratur. Quid habes igitur dicere de Gaditano foedere €eius modi? utrum capitis consecratione an obtestatione €legis sacrosanctum esse confirmas? Nihil omnino umquam €de isto foedere ad populum, nihil ad plebem latum esse €neque legem neque poenam consecratam esse dico. De €quibus igitur etiam si latum esset ne quem civem reciperemus, €tamen id esset quod postea populus iussisset ratum, nec €quicquam illis verbis &7Si qvid sacrosanctvm est& exceptum €videretur, de iis, cum populus Romanus nihil umquam iusserit, quicquam audes dicere sacrosanctum fuisse? Nec @1 €vero oratio mea ad infirmandum foedus Gaditanorum, €iudices, pertinet; neque enim est meum contra ius optime €meritae civitatis, contra opinionem vetustatis, contra auctori-€tatem senatus dicere. Duris enim quondam temporibus rei €publicae nostrae, cum praepotens terra marique Carthago €nixa duabus Hispaniis huic imperio immineret, et cum duo €fulmina nostri imperi subito in Hispania, Cn. et P. Scipiones, €exstincti occidissent, L. Marcius, primi pili centurio, cum €Gaditanis foedus fecisse dicitur. Quod cum magis fide illius €populi, iustitia nostra, vetustate denique ipsa quam aliquo €publico vinculo religionis teneretur, sapientes homines et €publici iuris periti, Gaditani, M. Lepido Q. Catulo con-€sulibus a senatu de foedere postulaverunt. Tum est cum €Gaditanis foedus vel renovatum vel ictum; de quo foedere €populus Romanus sententiam non tulit, qui iniussu suo nullo pacto potest religione obligari. Ita Gaditana civitas, €quod beneficiis suis erga rem publicam nostram consequi €potuit, quod imperatorum testimoniis, quod vetustate, quod €Q. Catuli, summi viri, auctoritate, quod iudicio senatus, €quod foedere, consecuta est; quod publica religione san-€ciri potuit, id abest; populus enim se nusquam obligavit. €Neque ideo est Gaditanorum causa deterior; gravissimis €enim et plurimis rebus est fulta. Sed isti disputationi [2hic]2 €certe nihil est loci; sacrosanctum enim nihil potest esse €nisi quod per populum plebemve sanctum est. Quod si €hoc foedus, quod populus Romanus auctore senatu, com-€mendatione et iudicio vetustatis, voluntate et sententiis suis €comprobat, idem suffragiis comprobasset, quid erat cur ex €ipso foedere Gaditanum in civitatem nostram recipi non €liceret? Nihil est enim aliud in foedere nisi ut &7pia et €&7aeterna pax& sit. Quid id ad civitatem? Adiunctum @1 €illud etiam est, quod non est in omnibus foederibus: €&7Maiestatem popvli Romani comiter conservanto&. Id habet hanc vim, ut sit ille in foedere inferior. Primum €verbi genus hoc 'conservanto,' quo magis in legibus quam €in foederibus uti solemus, imperantis est, non precantis. €Deinde cum alterius populi maiestas conservari iubetur, €de altero siletur, certe ille populus in superiore condicione €causaque ponitur cuius maiestas foederis sanctione de-€fenditur. In quo erat accusatoris interpretatio indigna €responsione, qui ita dicebat, 'comiter' esse 'communiter,' €quasi vero priscum aliquod aut insolitum verbum inter-€pretaretur. Comes benigni, faciles, suaves homines esse €dicuntur; 'qui erranti comiter monstrat viam,' benigne, €non gravate; 'communiter' quidem certe non convenit. Et simul absurda res est caveri foedere ut maiestatem populi €Romani 'communiter' conservent, id est ut populus Romanus €suam maiestatem esse salvam velit. Quod si iam ita esset, ut €esse non potest, tamen de nostra maiestate, nihil de illorum €caveretur. Potestne igitur nostra maiestas [2a]2 Gaditanis be-€nigne conservari, si ad eam retinendam Gaditanos praemiis €elicere non possumus? Potest esse ulla denique maiestas, €si impedimur quo minus per populum Romanum beneficio-€rum virtutis causa tribuendorum potestatem imperatoribus €nostris deferamus? @@Sed quid ego disputo quae mihi tum, si Gaditani contra €me dicerent, vere posse dici viderentur? Illis enim repe-€tentibus L. Cornelium responderem legem populum Ro-€manum iussisse de civitate tribuenda; huic generi legum €fundos populos fieri non solere; Cn. Pompeium de consili €sententia civitatem huic dedisse, nullum populi nostri iussum €Gaditanos habere; itaque nihil esse sacrosanctum quod lege @1 €exceptum videretur; si esset, tamen in foedere nihil esse €cautum praeter pacem; additum esse etiam illud, ut maie-€statem illi nostram conservare deberent, quae certe minue-€retur si aut adiutoribus illorum civibus uti in bellis nobis €non liceret aut praemi tribuendi potestatem nullam habere-mus. Nunc vero quid ego contra Gaditanos loquar, cum €id quod defendo voluntate eorum, auctoritate, legatione €ipsa comprobetur? qui a principio sui generis aut studio €rei publicae %ii ab omni studio sensuque Poenorum mentis €suas ad nostrum imperium nomenque flexerunt; qui, cum €maxima bella nobis inferrentur, moenibus [2hostem]2 exclu-€serunt, classibus insecuti sunt, corporibus opibus copiis €depulerunt; qui et veterem illam speciem foederis Marciani €semper omni sanctiorem arce duxerunt, et hoc foedere €Catuli senatusque auctoritate se nobiscum coniunctissimos €esse arbitrati sunt; quorum moenia, delubra, agros ut €Hercules itinerum ac laborum suorum, sic maiores nostri €imperi ac nominis populi Romani terminos esse voluerunt. Testantur et mortuos nostros imperatores, quorum vivit €immortalis memoria et gloria, Scipiones, Brutos, Horatios, €Cassios, Metellos, et hunc praesentem Cn. Pompeium, quem €procul ab illorum moenibus acre et magnum bellum gerentem €commeatu pecuniaque iuverunt, et hoc tempore ipsum €populum Romanum, quem in caritate annonae, ut saepe €ante fecerant, frumento suppeditato levarunt, se hoc ius esse €velle, ut sibi et liberis, si qui eximia virtute fuerit, sit in @1 €nostris castris, sit in imperatorum praetoriis, sit denique €inter signa atque in acie locus, sit his gradibus ascensus etiam ad civitatem. Quod si Afris, si Sardis, si Hispanis €agris stipendioque multatis virtute adipisci licet civitatem, €Gaditanis autem officiis vetustate fide periculis foedere con-€iunctis hoc idem non licebit, non foedus sibi nobiscum [2ictum]2 €sed iniquissimas leges impositas a nobis esse arbitrabuntur. €Atque hanc, iudices, non a me fingi orationem, sed me €dicere quae Gaditani iudicarint res ipsa declarat. Hospitium €multis annis ante hoc tempus cum L. Cornelio Gaditanos €fecisse publice dico. Proferam tesseram; legatos excito; €laudatores ad hoc iudicium, summos homines ac nobilis-€simos, deprecatores huius periculi missos videtis; re denique €multo ante Gadibus inaudita, fore ut huic ab illo periculum €crearetur . . . gravissima autem in istum civem suum Gadi-tani senatus consulta fecerunt. Potuit magis fundus populus €Gaditanus fieri, quoniam hoc magno opere delectare verbo, €si tum fit fundus cum scita ac iussa nostra sua sententia €comprobat, quam cum hospitium fecit, ut et civitate illum €mutatum esse fateretur et huius civitatis honore dignissimum €iudicaret? Potuit certius interponere iudicium voluntatis €suae quam cum etiam accusatorem huius multa et poena €notavit? Potuit magis de re iudicare quam cum ad vestrum þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜ªˆ‰iudicium civis amplissimos legavit testis huius iuris, vitae laudatores, periculi deprecatores? Etenim quis est tam €demens quin sentiat ius hoc Gaditanis esse retinendum, @1 €ne saeptum sit iis iter [2in]2 perpetuum ad hoc amplissimum €praemium civitatis, et magno opere iis esse laetandum huius €L. Corneli benivolentiam erga suos remanere Gadibus, €gratiam et facultatem commendandi in hac civitate versari? €Quis est enim nostrum cui non illa civitas sit huius studio, €cura, diligentia commendatior? Omitto quantis ornamentis €populum istum C. Caesar, cum esset in Hispania praetor, €adfecerit, controversias sedarit, iura ipsorum permissu sta-€tuerit, inveteratam quandam barbariam ex Gaditanorum €moribus disciplinaque delerit, summa in eam civitatem huius €rogatu studia et beneficia contulerit. Multa praetereo quae €cotidie labore huius et studio aut omnino aut certe facilius €consequantur. Itaque et adsunt principes civitatis et de-€fendunt amore ut suum civem, testimonio ut nostrum, officio €ut ex nobilissimo civi sanctissimum hospitem, studio ut diligentissimum defensorem commodorum suorum. Ac ne €ipsi Gaditani arbitrentur, quamquam nullo incommodo ad-€ficiantur, si liceat eorum civis virtutis causa in nostram €civitatem venire, tamen hoc ipso inferius esse suum foedus €quam ceterorum, consolabor et hos praesentis, viros optimos, €et illam fidelissimam atque amicissimam nobis civitatem, €simul et vos non ignorantis, iudices, admonebo, quo de €iure hoc iudicium constitutum sit, de eo numquam omnino €esse dubitatum. @@Quos igitur prudentissimos interpretes foederum, quos €peritissimos bellici iuris, quos diligentissimos in exquirendis €condicionibus civitatum atque causis esse arbitramur? eos €profecto qui iam imperia ac bella gesserunt. Etenim si Q. €Scaevola ille augur, cum de iure praediatorio consuleretur, @1 €homo iuris peritissimus, consultores suos non numquam ad €Furium et Cascellium praediatores reiciebat, si nos de aqua €nostra Tusculana M. Tugionem potius quam C. Aquilium €consulebamus, quod adsiduus usus uni rei deditus et in-€genium et artem saepe vincit, quis dubitet de foederibus et €de toto iure pacis et belli omnibus iuris peritissimis impera-tores nostros anteferre? Possumusne igitur tibi probare €auctorem exempli atque facti illius quod a te reprenditur, €C. Marium? Quaeris aliquem graviorem, constantiorem, €praestantiorem virtute, prudentia, religione? Is igitur Igu-€vinatem M. Annium Appium, fortissimum virum [2summa]2 €virtute praeditum, civitate donavit: [2idem cohortis duas €universas Camertium civitate donavit,]2 cum Camertinum €[2foedus omnium]2 foederum sanctissimum atque aequissimum €sciret esse. Potest igitur, iudices, L. Cornelius condemnari, ut non C. Mari factum condemnetur? Exsistat ergo ille vir €parumper cogitatione vestra, quoniam re non potest, ut con-€spiciatis eum mentibus, quoniam oculis non potestis; dicat €se non imperitum foederis, non rudem exemplorum, non €ignarum belli fuisse; se P. Africani discipulum ac militem, €se stipendiis, se legationibus bellicis eruditum, se, si tanta €bella attigisset quanta gessit [2et]2 confecit, si tot consulibus €meruisset quotiens ipse consul fuit, omnia iura belli perdi-€scere ac nosse potuisse; sibi non fuisse dubium quin nullo @1 €foedere a re publica bene gerenda impediretur; a se ex con-€iunctissima atque amicissima civitate fortissimum quemque €esse delectum; neque Iguvinatium neque Camertium foe-€dere esse exceptum, quo minus eorum civibus a populo Romano praemia virtutis tribuerentur. Itaque cum paucis €annis post hanc civitatis donationem acerrima de civitate €quaestio Licinia et Mucia lege venisset, num quis eorum, €qui de foederatis civitatibus esset civitate donatus, in iudi-€cium est vocatus? Nam Spoletinus T. Matrinius, unus ex €iis quos C. Marius civitate donasset, dixit causam ex colonia €Latina in primis firma et inlustri. Quem cum disertus €homo L. Antistius accusaret, non dixit fundum Spoletinum €populum non esse factum,_videbat enim populos de suo €iure, non de nostro fundos fieri solere,_sed cum lege Apuleia €coloniae non essent deductae, qua lege Saturninus C. Mario €tulerat ut in singulas colonias ternos civis Romanos facere €posset, negabat hoc beneficium re ipsa sublata valere debere. Nihil habet similitudinis ista accusatio; sed tamen tanta €auctoritas in C. Mario fuit ut non per L. Crassum, adfinem €suum, hominem incredibili eloquentia, sed paucis ipse verbis €causam illam gravitate sua defenderit et probarit. Quis €enim esset, iudices, qui imperatoribus nostris in bello, in €acie, in exercitu dilectum virtutis, qui sociis, qui foederatis €in defendenda re publica nostra spem praemiorum eripi €vellet? Quod si vultus C. Mari, si vox, si ille imperatorius €ardor oculorum, si recentes triumphi, si praesens valuit €aspectus, valeat auctoritas, valeant res gestae, valeat memoria, €valeat fortissimi et clarissimi viri nomen aeternum. Sit hoc €discrimen inter gratiosos civis atque fortis, ut illi vivi fruan-€tur opibus suis, horum etiam mortuorum, si quisquam huius @1 €imperi defensor mori potest, vivat auctoritas immortalis. Quid? Cn. Pompeius pater rebus Italico bello maximis €gestis P. Caesium, equitem Romanum, virum bonum, qui €vivit, Ravennatem foederato ex populo nonne civitate dona-€vit? Quid? cohortis duas universas Camertium [2C. Marius]2? €Quid? Heracliensem Alexam P. Crassus, vir amplissimus, €ex ea civitate quacum prope singulare foedus Pyrrhi tempori-€bus C. Fabricio consule ictum putatur? Quid? Massilien-€sem Aristonem [2L.]2 Sulla? Quid? quoniam de Gaditanis €agimus, idem [2serv]2os novem Gaditanos? Quid? vir sanctis-€simus et summa religione ac modestia, Q. Metellus Pius, Q. €Fabium Saguntinum? Quid? hic qui adest, a quo haec €quae ego nunc percurro subtilissime sunt omnia perpolita, €M. Crassus, non Aveniensem foederatum civitate donavit, €homo cum gravitate et prudentia praestans, tum vel nimium parcus in largienda civitate? Hic tu Cn. Pompei beneficium €vel potius iudicium et factum infirmare conaris, qui fecit €quod C. Marium fecisse audierat, fecit quod P. Crassum, €quod L. Sullam, quod Q. Metellum, [2quod M. Crassum,]2 €quod denique domesticum auctorem patrem suum facere €viderat? Neque vero id in uno Cornelio fecit; nam et €Gaditanum Hasdrubalem ex bello illo Africano et Mamer-€tinos Ovios et quosdam Vticensis et Saguntinos Fabios €civitate donavit. Etenim cum ceteris praemiis digni sunt €qui suo labore et periculo nostram rem publicam defendunt, €tum certe dignissimi sunt qui civitate ea donentur pro qua €pericula ac tela subierunt. Atque utinam qui ubique sunt @1 €propugnatores huius imperi possent in hanc civitatem venire, €et contra oppugnatores rei publicae de civitate exterminari! €Neque enim ille summus poeta noster Hannibalis illam €magis cohortationem quam communem imperatoriam voluit €esse: €@@@@Hostem qui feriet, erit, inquit, mihi Carthaginiensis, €@@@@Quisquis erit. €@@Cuius civitatis sit, id habent hodie leve et semper habue-€runt, itaque et civis undique fortis viros adsciverunt et €hominum ignobilium virtutem persaepe nobilitatis inertiae €praetulerunt. @@Habetis imperatorum summorum et sapientissimorum €hominum, clarissimorum virorum, interpretationem iuris ac €foederum: dabo etiam iudicum qui huic quaestioni prae-€fuerunt, dabo universi populi Romani, dabo sanctissimum €et sapientissimum iudicium etiam senatus. Iudices cum €prae se ferrent palamque loquerentur quid essent lege Papia €de M. Cassio Mamertinis repetentibus iudicaturi, Mamertini €publice suscepta causa destiterunt. Multi in civitatem re-€cepti ex liberis foederatisque populis [liberati] sunt: nemo €umquam est de civitate accusatus, quod aut populus fundus €factus non esset, aut quod foedere civitatis mutandae ius impediretur. Audebo etiam hoc contendere, numquam esse €condemnatum quem constaret ab imperatore nostro civitate €donatum. Cognoscite nunc populi Romani iudicium multis €rebus interpositum atque in maximis causis re ipsa atque €usu comprobatum. Cum Latinis omnibus foedus esse ictum @1 €Sp. Cassio Postumo Cominio consulibus quis ignorat? quod þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜µ‡quidem nuper in columna ahenea meminimus post rostra €incisum et perscriptum fuisse. Quo modo igitur L. Cossinius €Tiburs, pater huius equitis Romani, optimi atque ornatissimi €viri, damnato T. Caelio, quo modo ex eadem civitate T. €Coponius, civis item summa virtute et dignitate,_nepotes T. €et C. Coponios nostis,_damnato C. Masone civis Romanus est factus? An lingua et ingenio patefieri aditus ad civi-€tatem potuit, manu et virtute non potuit? Anne de nobis €trahere spolia foederatis licebat, de hostibus non licebat? €An quod adipisci poterant dicendo, id eis pugnando adsequi €non licebat? An accusatori maiores nostri maiora praemia €quam bellatori esse voluerunt? €@@Quod si acerbissima lege Servilia principes viri ac gravissimi €et sapientissimi cives hanc Latinis, id est foederatis, viam ad €civitatem populi iussu patere passi sunt, neque ius est hoc €reprehensum Licinia et Mucia lege, cum praesertim genus €ipsum accusationis et nomen [2et]2 eius modi praemium quod €nemo adsequi posset nisi ex senatoris calamitate neque sena-€tori neque bono cuiquam nimis iucundum esse posset, dubi-€tandum fuit quin, quo in genere iudicum praemia rata essent, €in eodem iudicia imperatorum valerent? Num fundos igitur €factos populos Latinos arbitramur aut Serviliae legi aut €ceteris quibus Latinis hominibus erat propositum aliqua ex re praemium civitatis? Cognoscite nunc iudicium senatus, €quod semper iudicio est populi comprobatum. Sacra Cereris, €iudices, summa maiores nostri religione confici caerimonia-€que voluerunt; quae cum essent adsumpta de Graecia, et per €Graecas curata sunt semper sacerdotes et Graeca omnino @1 €nominata. Sed cum illam quae Graecum illud sacrum mon-€straret et faceret ex Graecia deligerent, tamen sacra pro civi-€bus civem facere voluerunt, ut deos immortalis scientia pere-€grina et externa, mente domestica et civili precaretur. Has €sacerdotes video fere aut Neapolitanas aut Veliensis fuisse, €foederatarum sine dubio civitatum. Mitto vetera; proxime €dico ante civitatem Veliensibus datam de senatus sententia €C. Valerium Flaccum, praetorem urbanum, nominatim ad €populum de Calliphana Veliense, ut ea civis Romana esset, €tulisse. Num igitur aut fundos factos Veliensis, aut sacer-€dotem illam civem Romanam factam non esse, aut foedus et €a senatu et a populo Romano violatum arbitramur? @@Intellego, iudices, in causa aperta minimeque dubia multo €et plura et a pluribus peritissimis esse dicta quam res postu-€laret. Sed id factum est, non ut vobis rem tam perspicuam €dicendo probaremus, verum ut omnium malivolorum ini-€quorum invidiosorum animos frangeremus; quos ut accusa-€tor incenderet, ut aliqui sermones hominum alienis bonis €maerentium etiam ad vestras auris permanarent et in iudicio €ipso redundarent, idcirco illa in omni parte orationis summa €arte adspergi videbatis; tum pecuniam L. Corneli, quae €neque invidiosa est et, quantacumque est, eius modi est ut €conservata magis quam correpta esse videatur; tum luxuriam, €quae non crimine aliquo libidinis, sed communi maledicto €notabatur; tum Tusculanum, quod Q. Metelli fuisse memi-€nerat et L. Crassi, Crassum emisse de libertino homine, €Soterico Marcio, ad Metellum pervenisse de Vennoni Vin-€dici bonis non tenebat. Simul illud nesciebat, praediorum €nullam esse gentem, emptionibus ea solere saepe ad alienos €homines, saepe ad infimos, non legibus tamquam tutelas pervenire. Obiectum est etiam quod in tribum Clustumi- @1 €nam pervenerit; quod hic adsecutus est legis de ambitu €praemio minus invidioso quam qui legum praemiis prae-€toriam sententiam et praetextam togam consequuntur. Et €adoptatio Theophani agitata est, per quam Cornelius nihil €est praeterquam propinquorum suorum hereditates adse-€cutus. €@@Quamquam istorum animos, qui ipsi Cornelio invident, €non est difficillimum mitigare. More hominum invident, in €conviviis rodunt, in circulis vellicant: non illo inimico, sed hoc malo dente carpunt. Qui amicis L. Corneli aut inimici €sunt aut invident, ii sunt huic multo vehementius pertime-€scendi. Nam huic quidem ipsi quis est umquam inventus €inimicus aut quis iure esse potuit? Quem bonum non €coluit, cuius fortunae dignitatique non concessit? Versatus €in intima familiaritate hominis potentissimi, in maximis €nostris malis atque discordiis neminem umquam alterius €rationis ac partis non re, non verbo, non vultu denique €offendit. Fuit hoc sive meum sive rei publicae fatum, ut in €me unum omnis illa inclinatio communium temporum in-€cumberet. Non modo non exsultavit in ruinis nostris ve-€strisque sordibus Cornelius, sed omni officio,_lacrimis, opera, consolatione,_omnis me absente meos sublevavit. Quorum €ego testimonio ac precibus munus hoc meritum huic et, ut €a principio dixi, iustam et debitam gratiam refero, speroque, €iudices, ut eos qui principes fuerunt conservandae salutis €aut dignitatis meae diligitis et caros habetis, sic, quae ab hoc €pro facultate hominis, pro loco facta sunt, et grata esse vobis €et probata. Non igitur a suis, quos nullos habet, sed a @1 €suorum, qui et multi et potentes sunt, urgetur inimicis; €quos quidem hesterno die Cn. Pompeius copiosa oratione €et gravi secum, si vellent, contendere iubebat, ab hoc impari certamine atque iniusta contentione avocabat. Et erit ae-€qua lex et nobis, iudices, atque omnibus qui nostris familiari-€tatibus implicantur vehementer utilis, ut nostras inimicitias €ipsi inter nos geramus, amicis nostrorum inimicorum tem-€peremus. Ac si mea auctoritas satis apud illos in hac re €ponderis haberet, cum me praesertim rerum varietate atque €usu ipso iam perdoctum viderent, etiam ab illis eos maiori-€bus discordiis avocarem. Etenim contendere de re publica, €cum id defendas quod esse optimum sentias, et fortium viro-€rum et magnorum hominum semper putavi, neque huic €umquam labori officio muneri defui. Sed contentio tam diu €sapiens est quam diu aut proficit aliquid, aut, si non proficit, non obest civitati. Voluimus quaedam, contendimus, ex-€perti sumus: obtenta non sunt. Dolorem alii, nos luctum €maeroremque suscepimus. Cur ea quae mutare non possu-€mus convellere malumus quam tueri? C. Caesarem senatus €et genere supplicationum amplissimo ornavit et numero €dierum novo: idem in angustiis aerari victorem exercitum €stipendio adfecit, imperatori decem legatos decrevit, lege €Sempronia succedendum non censuit. Harum ego senten-€tiarum et princeps et auctor fui, neque me dissensioni meae €pristinae putavi potius adsentiri quam praesentibus rei pu-€blicae temporibus et concordiae convenire. Non idem aliis €videtur: sunt fortasse in sententia firmiores. Reprendo €neminem, sed adsentior non omnibus; neque esse incon-€stantis puto sententiam tamquam aliquod navigium atque cursum ex rei publicae tempestate moderari. Sed si qui @1 €sunt quibus infinitum sit odium in quos semel susceptum €sit, quos video esse non nullos, cum ducibus ipsis, non €cum comitatu adsectatoribusque confligant. Illam enim €fortasse pertinaciam non nulli, virtutem alii putabunt, hanc €vero iniquitatem omnes cum aliqua crudelitate coniunctam. €Sed si certorum hominum mentis nulla ratione, iudices, €placare possumus, vestros quidem animos certe confidimus €non oratione nostra, sed humanitate vestra esse placatos. @@Quid enim est cur non potius ad summam laudem huic €quam ad minimam fraudem Caesaris familiaritas valere de-€beat? Cognovit adulescens; placuit homini prudentissimo; €in summa amicorum copia cum familiarissimis eius est adae-€quatus. In praetura, in consulatu praefectum fabrum de-€tulit; consilium hominis probavit, fidem est complexus, €officia observantiamque dilexit. Fuit hic multorum illi €laborum socius aliquando: est fortasse nunc non nullorum €particeps commodorum. Quae quidem si huic obfuerint €apud vos, non intellego quod bonum cuiquam sit apud talis viros profuturum. Sed quoniam C. Caesar abest longissime, €atque in iis est nunc locis quae regione orbem terrarum, rebus €illius gestis imperium populi Romani definiunt, nolite, per €deos immortalis, iudices, hunc illi acerbum nuntium velle €perferri, ut suum praefectum fabrum, ut hominem sibi caris-þ´·´ÿï°²¶ÿï‚ÂáìâÿïƒÃéãÿ˜À†simum, non ob ipsius aliquod delictum, sed ob suam fami-€liaritatem vestris oppressum sententiis audiat. Miseremini €eius qui non de suo peccato sed [2de]2 huius summi et clarissimi €viri facto, non de aliquo crimine sed periculo suo de publico €iure disceptat. Quod ius si Cn. Pompeius ignoravit, si M. €Crassus, si Q. Metellus, si Cn. Pompeius pater, si L. Sulla, si €P. Crassus, si C. Marius, si senatus, si populus Romanus, si €qui de re simili iudicarunt, si foederati populi, si socii, si illi @1 €antiqui Latini, videte ne utilius vobis et honestius sit illis duci-€bus errare quam hoc magistro erudiri. Sed si de certo, de €perspicuo, de utili, de probato, de iudicato vobis iure esse €constituendum videtis, nolite committere ut in re tam inve-terata quicquam novi sentiatis. Simul et illa, iudices, omnia €ante oculos vestros proponite: primum esse omnis etiam €post mortem reos clarissimos illos viros qui foederatos civi-€tate donarunt; deinde senatum qui hoc iudicavit, populum €qui iussit, iudices qui adprobarunt. Tum etiam illud cogi-€tate, sic vivere ac vixisse Cornelium ut, cum omnium pecca-€torum quaestiones sint, non de vitiorum suorum poena, sed €de virtutis praemio in iudicium vocetur. Accedat etiam €illud, ut statuatis hoc iudicio utrum posthac amicitias claro-€rum virorum calamitati hominibus an ornamento esse malitis. €Postremo illud, iudices, fixum in animis vestris tenetote, vos €in hac causa non de maleficio L. Corneli, sed de beneficio €Cn. Pompei iudicaturos. @1 ï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1IN L. CALPVRNIVM PISONEM €@@@@ORATIO}1 Ÿæò±ÿôÿ@@@@{1FRAGMENTA}1 ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®±ÿáú@@Pro di inmortales! qui hic inluxit dies mihi quidem, €patres conscripti, peroptatus, ut hoc portentum huius loci, €monstrum urbis, prodigium civitatis viderem! ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®²ÿâú@@Equidem nihil malui; vos fortasse consumptum istum €cruciatu aut demersum fluctibus audire malletis. ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®³ÿãú@@Perturbatio istum mentis et quaedam scelerum offusa €caligo et ardentes Furiarum faces excitaverunt. ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®´ÿäú@@Quem enim iste in scopulum non incidit, quod in €telum non inruit? ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®µÿåú@@Quid est negare ausus aut potius quid non confessus? ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®¶ÿæú@@Quid enim illo inertius, quid sordidius, quid nequius, €quid enervatius, quid stultius, quid abstrusius? ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®·ÿçú@@Turbulenti, seditiosi, factiosi, perniciosi. ïãÁóã® ¦³Ðé󮦠²®±³ÿèúˆ@@Quod minimum specimen in te ingeni? Ingeni €autem? immo ingenui hominis ac liberi: qui colore ipso €patriam aspernaris, oratione genus, moribus nomen. ïãÁóã® ¦³Ðé󮦠²®²²ÿèú‰@@Hoc non ad contemnendam Placentiam pertinet unde €se is ortum gloriari solet; neque enim hoc mea natura fert @1 €nec municipi, praesertim de me optime meriti, dignitas €patitur. Ÿæò±°ÿïãÁóã® ¦³Ðé󮦠´®³ÿèúŠ@@Hic cum a domo [2profectus]2 Placentiae forte conse-€disset, pauci[2s post annis]2 in eam civitatem_nam tum erat €. . . . . . . . . _ascendit. Prius enim Gallus, dein Gallica[2nus]2, €extremo Placentinus haberi [2coeptus]2 est. Ÿæò±±áÿïãÁóã® ¦³Ðé󮦠µ®³ÿèú‹@@Insuber quidam fuit, idem mercator et praeco: €is cum Romam cum filia venisset, adulescentem nobilem, €Caesonini hominis furacissimi filium, ausus est appellare €[2eique]2 filiam conlocavit. Calventium aiunt eum appellatum. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶²ËÿèúŒhomini levi et subito filiam conlocavit. Ÿæò±²ÿïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¹¶Ëÿèú@@Maiorem sibi Insuber ille avus adoptavit. ïãÁóã® ¦³Ðé󮦠´®±¶ÿèúŽ@@Lautiorem . . . . . . . . pater tuus socerum quam €C. Piso . . . . . . . . . . in illo luctu meo. Ei enim filiam €meam conlocavi quem ego, [2si mihi]2 potestas tum omnium €fuisset, unum potissimum delegissem. Ÿæò±´áÿï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®¹ÿèú@@Te tua illa nescio quibus a terris apportata mater €pecudem ex alvo, non hominem effuderit. ïãÓåòö® ¦³Á®¦ ¸®±³¹ÿèúquae te beluam ex utero, non hominem fudit. Ÿæò±µÿïãÑõéîô® ¸®³®²±ÿèú‘@@Cum tibi tota cognatio serraco advehatur. ï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®±°ÿèú’@@Simulata ista, ficta, fucata sunt omnia. Ÿæò±·áÿï㦳ÍÓ® Ãõóáîõó¦ Ã® ±´®±±ÿèú“@@Putavi austerum hominem, putavi tristem, putavi €gravem, sed video adulterum, video ganeonem, video parie- @1 €tum praesidio, video amicorum sordibus, video tenebris €occultantem libidines suas. ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ µ¹¹Èáìíÿèú”putavi gravem, €video adulterum, video ganeonem. Ÿæò±¸ÿïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ²Ëÿèú•@@[Neque adsidere Gabinium aut adloqui in curia quis-€quam audebat.] ïãÑõéîô® ¸®µ®±¸ÿèú–@@[Quid quod miser, cum loqui non posset, tacere non €poterat?] ‘ïãÿèú—@@Iamne vides, belua, iamne sentis quae sit hominum €querela frontis tuae? Nemo queritur Syrum nescio quem €de grege noviciorum factum esse consulem. Non enim nos €color iste servilis, non pilosae genae, non dentes putridi €deceperunt; oculi, supercilia, frons, voltus denique totus, €qui sermo quidam tacitus mentis est, hic in fraudem homines €impulit, hic eos quibus erat ignotus decepit, fefellit, induxit. €Pauci ista tua lutulenta vitia noramus, pauci tarditatem €ingeni, stuporem debilitatemque linguae. Numquam erat €audita vox in foro, numquam periculum factum consili, €nullum non modo inlustre sed ne notum quidem factum €aut militiae aut domi. Obrepsisti ad honores errore ho-€minum, commendatione fumosarum imaginum, quarum simile habes nihil praeter colorem. Is mihi etiam gloria-€batur se omnis magistratus sine repulsa adsecutum? Mihi €ista licet de me vera cum gloria praedicare; omnis enim €honores populus Romanus mihi ipsi homini detulit. Nam €tu cum quaestor es factus, etiam qui te numquam viderant, €tamen illum honorem nomini mandabant tuo. Aedilis es €factus; Piso est a populo Romano factus, non iste Piso. @1 €Praetura item maioribus delata est tuis. Noti erant illi €mortui, te vivum nondum noverat quisquam. Me cum €quaestorem in primis, aedilem priorem, praetorem primum €cunctis suffragiis populus Romanus faciebat, homini ille €honorem non generi, moribus non maioribus meis, virtuti perspectae non auditae nobilitati deferebat. Nam quid ego €de consulatu loquar, parto vis anne gesto? Miserum me! €cum hac me nunc peste atque labe confero! Sed nihil €comparandi causa loquar ac tamen ea quae sunt longissime €disiuncta comprendam. Tu consul es renuntiatus_nihil €dicam gravius, quam quod omnes fatentur_impeditis rei €publicae temporibus, dissidentibus consulibus, cum hoc non €recusares eis a quibus dicebare consul, quin te luce dignum €non putarent, nisi nequior quam Gabinius exstitisses. Me €cuncta Italia, me omnes ordines, me universa civitas non €prius tabella quam voce priorem consulem declaravit. Sed €omitto ut sit factus uterque nostrum; sit sane Fors domina €campi. Magnificentius est dicere quem ad modum gesse-€rimus consulatum quam quem ad modum ceperimus. @@Ego Kalendis Ianuariis senatum et bonos omnis legis €agrariae maximarumque largitionum metu liberavi. Ego €agrum Campanum, si dividi non oportuit, conservavi, si €oportuit, melioribus auctoribus reservavi. Ego in C. Rabirio €perduellionis reo &7xl& annis ante me consulem interpositam €senatus auctoritatem sustinui contra invidiam atque defendi. €Ego adulescentis bonos et fortis, sed usos ea condicione €fortunae ut, si essent magistratus adepti, rei publicae statum €convolsuri viderentur, meis inimicitiis, nulla senatus mala gratia comitiorum ratione privavi. Ego Antonium conlegam €cupidum provinciae, multa in re publica molientem pa- @1 €tientia atque obsequio meo mitigavi. Ego provinciam €Galliam senatus auctoritate exercitu et pecunia instructam €et ornatam, quam cum Antonio commutavi, quod ita existi-€mabam tempora rei publicae ferre, in contione deposui €reclamante populo Romano. Ego L. Catilinam caedem €senatus, interitum urbis non obscure sed palam molientem €egredi ex urbe iussi ut, a quo legibus non poteramus, moe-€nibus tuti esse possemus. Ego tela extremo mense consu-€latus mei intenta iugulis civitatis de coniuratorum nefariis €manibus extorsi. Ego faces iam accensas ad huius urbis incendium comprehendi, protuli, exstinxi. Me Q. Catulus, €princeps huius ordinis et auctor publici consili, frequentis-þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ–ƒïãÿèú—simo senatu parentem patriae nominavit. Mihi hic vir €clarissimus qui propter te sedet, L. Gellius, his audientibus €civicam coronam deberi a re publica dixit. Mihi togato se-€natus non ut multis bene gesta, sed ut nemini conservata re €publica, singulari genere supplicationis deorum immortalium €templa patefecit. Ego cum in contione abiens magistratu €dicere a tribuno pl. prohiberer quae constitueram, cumque €is mihi tantum modo ut iurarem permitteret, sine ulla dubi-€tatione iuravi rem publicam atque hanc urbem mea unius opera esse salvam. Mihi populus Romanus universus illa €in contione non unius diei gratulationem sed aeternitatem €immortalitatemque donavit, cum meum ius iurandum tale €atque tantum iuratus ipse una voce et consensu approbavit. €Quo quidem tempore is meus domum fuit e foro reditus ut €nemo, nisi qui mecum esset, civium esse in numero vide-€retur. Atque ita est a me consulatus peractus ut nihil @1 €sine consilio senatus, nihil non approbante populo Romano €egerim, ut semper in rostris curiam, in senatu populum €defenderim, ut multitudinem cum principibus, equestrem €ordinem cum senatu coniunxerim. Exposui breviter consu-€latum meum. @@Aude nunc, o furia, de tuo dicere! cuius fuit initium ludi €compitalicii tum primum facti post L. Iulium et C. Marcium €consules contra auctoritatem huius ordinis; quos Q. Me-€tellus_facio iniuriam fortissimo viro mortuo, qui illum cuius €paucos paris haec civitas tulit cum hac importuna belua €conferam_sed ille designatus consul, cum quidam tribunus €pl. suo auxilio magistros ludos contra senatus consultum €facere iussisset, privatus fieri vetuit atque id quod nondum €potestate poterat obtinuit auctoritate. Tu, cum in Kalendas €Ianuarias compitaliorum dies incidisset, Sex. Clodium, qui €numquam antea praetextatus fuisset, ludos facere et prae-€textatum volitare passus es, hominem impurum ac non modo facie sed etiam oculo tuo dignissimum. Ergo his €fundamentis positis consulatus tui triduo post inspectante €et tacente te a fatali portento prodigioque rei publicae lex €Aelia et Fufia eversa est, propugnacula murique tranquilli-€tatis atque oti; conlegia non ea solum quae senatus sustu-€lerat restituta, sed innumerabilia quaedam nova ex omni €faece urbis ac servitio concitata. Ab eodem homine in €stupris inauditis nefariisque versato vetus illa magistra €pudoris et modestiae censura sublata est, cum tu interim, €bustum rei publicae, qui te consulem tum Romae dicis @1 €fuisse, verbo numquam significaris sententiam tuam tantis €in naufragiis civitatis. @@Nondum quae feceris, sed quae fieri passus sis, dico. €Neque vero multum interest, praesertim in consule, utrum €ipse perniciosis legibus, improbis contionibus rem publicam €vexet, an alios vexare patiatur. An potest ulla esse excusatio €non dicam male sentienti, sed sedenti, cunctanti, dormienti €in maximo rei publicae motu consuli? &7c& prope annos €legem Aeliam et Fufiam tenueramus, &7cccc& iudicium €notionemque censoriam. Quas leges ausus est non nemo €improbus, potuit quidem nemo convellere, quam potestatem €minuere, quo minus de moribus nostris quinto quoque anno €iudicaretur, nemo tam effuse petulans conatus est, haec sunt, o carnifex! in prooemio sepulta consulatus tui. Per-€sequere continentis his funeribus dies. Pro Aurelio tribu-€nali ne conivente quidem te, quod ipsum esset scelus, sed €etiam hilarioribus oculis quam solitus eras intuente, dilectus €servorum habebatur ab eo qui nihil sibi umquam nec facere €nec pati turpe esse duxit. Arma in templo Castoris, o €proditor templorum omnium! vidente te constituebantur €ab eo latrone cui templum illud fuit te consule arx civium €perditorum, receptaculum veterum Catilinae militum, castel-€lum forensis latrocini, bustum legum omnium ac religionum. €Erat non solum domus mea sed totum Palatium senatu, €equitibus Romanis, civitate omni, Italia cuncta refertum, €cum tu non modo ad eum_mitto enim domestica, quae €negari possunt; haec commemoro quae sunt palam_non €modo, inquam, ad eum cui primam comitiis tuis dederas @1 €tabulam praerogativae, quem in senatu sententiam rogabas €tertium, numquam aspirasti, sed omnibus consiliis quae ad €me opprimendum parabantur non interfuisti solum verum €etiam crudelissime praefuisti. @@Mihi vero ipsi coram genero meo, propinquo tuo quae €dicere ausus es? Egere sordidissime Gabinium, sine pro-€vincia stare non posse, spem habere a tribuno pl., si sua €consilia cum illo coniunxisset, a senatu quidem desperasse; €huius te cupiditati obsequi, sicuti ego fecissem in conlega €meo; nihil esse quod praesidium consulum implorarem; €sibi quemque consulere oportere. Atque haec dicere vix €audeo; vereor ne qui sit qui istius insignem nequitiam €frontis involutam integumentis nondum cernat; dicam €tamen. Ipse certe agnoscet et cum aliquo dolore flagitio-rum suorum recordabitur. Meministine, caenum, cum ad €te quinta fere hora cum C. Pisone venissem, nescio quo €e gurgustio te prodire involuto capite soleatum, et, cum isto €ore foetido taeterrimam nobis popinam inhalasses, excusa-€tione te uti valetudinis, quod diceres vinulentis te quibusdam €medicaminibus solere curari? Quam nos causam cum €accepissemus_quid enim facere poteramus?_paulisper steti-€mus in illo ganearum tuarum nidore atque fumo; unde tu €nos cum improbissime respondendo, tum turpissime ru-ctando eiecisti. Idem illo fere biduo productus in contionem €ab eo cui sicam quandam praebebas consulatum tuum, cum €esses interrogatus quid sentires de consulatu meo, gravis €auctor, Calatinus credo aliquis aut Africanus aut Maximus @1 €et non Caesoninus Semiplacentinus Calventius, respondes €altero ad frontem sublato, altero ad mentum depresso €supercilio crudelitatem tibi non placere. Hic te ille homo €dignissimus tuis laudibus conlaudavit. Crudelitatis tu, €furcifer, senatum consul in contione condemnas? non €enim me qui senatui parui; nam relatio illa salutaris et €diligens fuerat consulis, animadversio quidem et iudicium €senatus. Quae cum reprehendis, ostendis qualis tu, si ita €forte accidisset, fueris illo tempore consul futurus. Stipendio €me hercule et frumento Catilinam esse putasses iuvandum. €Quid enim interfuit inter Catilinam et eum cui tu senatus €auctoritatem, salutem civitatis, totam rem publicam pro-vinciae praemio vendidisti? Quae enim L. Catilinam €conantem consul prohibui, ea P. Clodium facientem con-€sules adiuverunt. Voluit ille senatum interficere, vos €sustulistis; leges incendere, vos abrogastis; interimere €patriam, vos adflixistis. Quid est vobis consulibus gestum €sine armis? Incendere illa coniuratorum manus voluit €urbem, vos eius domum quem propter urbs incensa non €est. Ac ne illi quidem, si habuissent vestri similem con-€sulem, de urbis incendio cogitassent; non enim se tectis €privare voluerunt, sed his stantibus nullum domicilium €sceleri suo fore putaverunt. Caedem illi civium, vos servi-€tutem expetistis. Hic vos etiam crudeliores; huic enim €populo ita fuerat ante vos consules libertas insita ut ei mori potius quam servire praestaret. Illud vero geminum €consiliis Catilinae et Lentuli, quod me domo mea expulistis, €Cn. Pompeium domum suam compulistis. Neque enim €me stante et manente in urbis vigilia neque resistente Cn. @1 €Pompeio, omnium gentium victore, umquam se illi rem €publicam delere posse duxerunt. A me quidem etiam €poenas expetistis quibus coniuratorum manis mortuorum €expiaretis; omne odium inclusum nefariis sensibus impiorum €in me profudistis. Quorum ego furori nisi cessissem, in €Catilinae busto vobis ducibus mactatus essem. Quod autem €maius indicium exspectatis nihil inter vos et Catilinam €interfuisse quam quod eandem illam manum ex intermortuis €Catilinae reliquiis concitastis, quod omnis undique perditos €conlegistis, quod in me carcerem effudistis, quod coniuratos €armastis, quod eorum ferro ac furori meum corpus atque omnium bonorum vitam obicere voluistis? Sed iam redeo €ad praeclaram illam contionem tuam. Tu es ille, cui crude-€litas displicet? qui, cum senatus luctum ac dolorem suum €vestis mutatione declarandum censuisset, cum videres €maerere rem publicam amplissimi ordinis luctu, o noster þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜‘†ïãÿèú—misericors! quid facis? Quod nulla in barbaria quisquam €tyrannus. Omitto enim illud, consulem edicere ut senatus €consulto ne obtemperetur, quo foedius nec fieri nec cogitari €quicquam potest; ad misericordiam redeo eius cui nimis videtur senatus in conservanda patria fuisse crudelis. Edi-€cere est ausus cum illo suo pari, quem tamen omnibus €vitiis superare cupiebat, ut senatus contra quam ipse €censuisset ad vestitum rediret. Quis hoc fecit ulla in €Scythia tyrannus ut eos quos luctu adficeret lugere non €sineret? Maerorem relinquis, maeroris aufers insignia; €eripis lacrimas non consolando sed minando. Quod si €vestem non publico consilio patres conscripti, sed privato €officio aut misericordia mutavissent, tamen id his non licere @1 €per interdicta potestatis tuae crudelitatis erat non ferendae; €cum vero id senatus frequens censuisset et omnes ordines €reliqui iam ante fecissent, tu ex tenebricosa popina consul €extractus cum illa saltatrice tonsa senatum populi Romani €occasum atque interitum rei publicae lugere vetuisti. At €quaerebat etiam paulo ante de me quid suo mihi opus €fuisset auxilio; cur non meis inimicis meis copiis resti-€tissem. Quasi vero non modo ego, qui multis saepe auxilio €fuerim, sed quisquam tam inops fuerit umquam qui isto €non modo propugnatore tutiorem se sed advocato aut adstipulatore paratiorem fore putaret. Ego istius pecudis €ac putidae carnis consilio scilicet aut praesidio niti volebam, €ab hoc eiecto cadavere quicquam mihi aut opis aut orna-€menti expetebam. Consulem ego tum quaerebam, consulem €inquam, non illum quidem quem in hoc maiali invenire non €possem, qui tantam rei publicae causam gravitate et consilio €suo tueretur, sed qui tamquam truncus atque stipes, si €stetisset modo, posset sustinere tamen titulum consulatus. €Cum enim esset omnis causa illa mea consularis et senatoria, €auxilio mihi opus fuerat et consulis et senatus; quorum €alterum etiam ad perniciem meam erat a vobis consulibus €conversum, alterum rei publicae penitus ereptum. Ac tamen, €si consilium exquiris meum, neque ego cessissem et me €ipsa suo complexu patria tenuisset, si mihi cum illo bustu-€ario gladiatore et tecum et cum conlega tuo decertandum fuisset. Alia enim causa praestantissimi viri, Q. Metelli, €fuit, quem ego civem meo iudicio cum deorum immortalium €laude coniungo; qui C. illi Mario, fortissimo viro et consuli @1 €et sextum consuli et eius invictis legionibus, ne armis con-€fligeret, cedendum esse duxit. Quod mihi igitur certamen €esset huius modi? cum C. Mario scilicet aut cum aliquo €pari, an cum altero barbato Epicuro, cum altero Catilinae €lanternario consule? Neque hercule ego supercilium tuum €neque conlegae tui cymbala fugi neque tam fui timidus ut, €qui in maximis turbinibus ac fluctibus rei publicae navem €gubernassem salvamque in portu conlocassem, frontis tuae €nubeculam aut conlegae tui contaminatum spiritum per-timescerem. Alios ego vidi ventos, alias prospexi animo €procellas, aliis impendentibus tempestatibus non cessi sed €bis unum me pro omnium salute obtuli. Itaque discessu €tum meo omnes illi nefarii gladii de manibus crudelissimis €exciderunt, cum quidem tu, o vaecors et amens! cum omnes €boni abditi inclusique maererent, templa gemerent, tecta €ipsa urbis lugerent, complexus es funestum illud animal ex €nefariis stupris, ex civili cruore, ex omni scelerum impor-€tunitate conceptum atque eodem in templo, eodem loci €vestigio et temporis arbitria non mei solum sed patriae €funeris abstulisti. @@Quid ego illorum dierum epulas, quid laetitiam et gratu-€lationem tuam, quid cum tuis sordidissimis gregibus intem-€perantissimas perpotationes praedicem? Quis te illis diebus €sobrium, quis agentem aliquid quod esset libero dignum, €quis denique in publico vidit? cum conlegae tui domus €cantu et cymbalis personaret, cumque ipse nudus in convivio @1 €saltaret; in quo cum illum saltatorium versaret orbem, ne €tum quidem fortunae rotam pertimescebat. Hic autem €non tam concinnus helluo nec tam musicus iacebat in €suorum Graecorum foetore et caeno; quod quidem istius €in illis rei publicae luctibus quasi aliquod Lapitharum aut €Centaurorum convivium ferebatur; in quo nemo potest €dicere utrum iste plus biberit an vomuerit an effuderit. Tune etiam mentionem facies consulatus aut te fuisse €Romae consulem dicere audebis? Quid? tu in lictoribus €et in toga praetexta esse consulatum putas? quae ornamenta €etiam in Sex. Clodio te consule esse voluisti, his tu, Clodiane €canis, insignibus consulatum declarari putas? Animo con-€sulem esse oportet, consilio, fide, gravitate, vigilantia, cura, €toto denique munere consulatus omni officio tuendo, maxi-€meque, id quod vis nominis ipsa praescribit, rei publicae €consulendo. An ego consulem esse putem qui senatum €esse in re publica non putavit, et sine eo consilio consulem €numerem, sine quo Romae ne reges quidem esse potuerunt? €Etenim illa iam omitto. Cum servorum dilectus haberetur €in foro, arma in templum Castoris luce et palam comporta-€rentur, id autem templum sublato aditu revolsis gradibus €a coniuratorum reliquiis atque a Catilinae praevaricatore €quondam, tum ultore, armis teneretur, cum equites Romani €relegarentur, viri boni lapidibus e foro pellerentur, senatui €non solum iuvare rem publicam sed ne lugere quidem €liceret, cum civis is quem hic ordo adsentiente Italia cunctis- @1 €que gentibus conservatorem patriae iudicarat nullo iudicio, €nulla lege, nullo more servitio atque armis pelleretur, non €dicam auxilio vestro, quod vere licet dicere, sed certe silen-€tio: tum Romae fuisse consules quisquam existimabit? Qui latrones igitur, si quidem vos consules, qui praedones, €qui hostes, qui proditores, qui tyranni nominabuntur? €Magnum nomen est, magna species, magna dignitas, magna €maiestas consulis; non capiunt angustiae pectoris tui, non €recipit levitas ista, non egestas animi; non infirmitas ingeni €sustinet, non insolentia rerum secundarum tantam personam, €tam gravem, tam severam. Seplasia me hercule, ut dici €audiebam, te ut primum aspexit, Campanum consulem €repudiavit. Audierat Decios Magios et de Taurea illo €Vibellio aliquid acceperat; in quibus si moderatio illa €quae in nostris solet esse consulibus non fuit, at fuit pompa, €fuit species, fuit incessus saltem Seplasia dignus et Capua. Gabinium denique si vidissent duumvirum vestri illi unguen-€tarii, citius agnovissent. Erant illi compti capilli et ma-€dentes cincinnorum fimbriae et fluentes purpurissataeque €buccae, dignae Capua, sed illa vetere; nam haec quidem €quae nunc est splendidissimorum hominum, fortissimorum €virorum, optimorum civium mihique amicissimorum multi-€tudine redundat. Quorum Capuae te praetextatum nemo €aspexit qui non gemeret desiderio mei, cuius consilio cum €universam rem publicam, tum illam ipsam urbem memine-€rant esse servatam. Me inaurata statua donarant, me €patronum unum asciverant, a me se habere vitam, fortu-€nas, liberos arbitrabantur, me et praesentem contra latro-€cinium tuum suis decretis legatisque defenderant et absentem @1 €principe Cn. Pompeio referente et de corpore rei publicae tuorum scelerum tela revellente revocarant. An tum eras €consul cum in Palatio mea domus ardebat non casu aliquo €sed ignibus iniectis instigante te? Ecquod in hac urbe €maius umquam incendium fuit cui non consul subvenerit? €At tu illo ipso tempore apud socrum tuam prope a meis €aedibus, cuius domum ad meam domum exhauriendam €patefeceras, sedebas non exstinctor sed auctor incendi et €ardentis faces furiis Clodianis paene ipse consul ministrabas. €An vero reliquo tempore consulem te quisquam duxit, €quisquam tibi paruit, quisquam in curiam venienti adsur-€rexit, quisquam consulenti respondendum putavit? Nume-€randus est ille annus denique in re publica, cum obmu-€tuisset senatus, iudicia conticuissent, maererent boni, vis €latrocini vestri tota urbe volitaret neque civis unus ex €civitate sed ipsa civitas tuo et Gabini sceleri furorique €cessisset? @@Ac ne tum quidem emersisti, lutulente Caesonine, ex €miserrimis naturae tuae sordibus, cum experrecta tandem €virtus clarissimi viri celeriter et verum amicum et optime þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜›„ïãÿèú—meritum civem et suum pristinum morem requisivit; neque €est ille vir passus in ea re publica quam ipse decorarat €atque auxerat diutius vestrorum scelerum pestem morari, €cum tamen ille, qualiscumque est, qui est ab uno te €improbitate victus, Gabinius, conlegit ipse se vix, sed €conlegit tamen, et contra suum Clodium primum simulate, €deinde non libenter, ad extremum tamen pro Cn. Pompeio @1 €vere vehementerque pugnavit. Quo quidem in spectaculo €mira populi Romani aequitas erat. Vter eorum perisset, €tamquam lanista in eius modi pari lucrum fieri putabat, immortalem vero quaestum, si uterque cecidisset. Sed ille €tamen agebat aliquid; tuebatur auctoritatem summi viri. €Erat ipse sceleratus, erat gladiator, cum scelerato tamen €et cum pari gladiatore pugnabat. Tu scilicet homo €religiosus et sanctus foedus quod meo sanguine in pactione €provinciarum iceras frangere noluisti. Caverat enim sibi €ille sororius adulter ut, si tibi provinciam, si exercitum, si €pecuniam ereptam ex rei publicae visceribus dedisset, €omnium suorum scelerum socium te adiutoremque prae-€beres. Itaque in illo tumultu fracti fasces, ictus ipse, €cotidie tela, lapides, fugae, deprehensus denique cum ferro €ad senatum is quem ad Cn. Pompeium interimendum conlocatum fuisse constabat. Ecquis audivit non modo €actionem aliquam aut relationem sed vocem omnino aut €querelam tuam? Consulem tu te fuisse putas, cuius in €imperio, qui rem publicam senatus auctoritate servarat, qui €omnis omnium gentium partis tribus triumphis devinxerat, €is se in publico, is denique in Italia tuto statuit esse non €posse? An tum eratis consules cum, quacumque de re €verbum facere coeperatis aut referre ad senatum, cunctus €ordo reclamabat ostendebatque nihil esse vos acturos, nisi €prius de me rettulissetis? cum vos, quamquam foedere €obstricti tenebamini, tamen cupere vos diceretis, sed lege impediri. Quae lex privatis hominibus esse lex non vide-€batur, inusta per servos, incisa per vim, imposita per €latrocinium, sublato senatu, pulsis e foro bonis omnibus, @1 €capta re publica, contra omnis leges nullo scripta more, €hanc qui se metuere dicerent, consules non dicam animi €hominum, sed fasti ulli ferre possunt? Nam si illam legem €non putabatis, quae erat contra omnis leges indemnati civis €atque integri capitis bonorumque tribunicia proscriptio, ac €tamen obstricti pactione tenebamini, quis vos non modo €consules sed liberos fuisse putet, quorum mens fuerit €oppressa praemio, lingua astricta mercede? Sin illam vos €soli legem putabatis, quisquam vos consules tunc fuisse €aut nunc esse consularis putet, qui eius civitatis in €qua in principum numero voltis esse non leges, non instituta, non mores, non iura noritis? An, cum pro-€ficiscebamini paludati in provincias vel emptas vel ereptas, €consules vos quisquam putavit? Itaque, credo, si minus €frequentia sua vestrum egressum ornando atque celebrando, €at ominibus saltem bonis ut consules, non tristissimis ut €hostes aut proditores prosequebantur. €@@Tune etiam, immanissimum ac foedissimum monstrum, €ausus es meum discessum illum testem sceleris et crudeli-€tatis tuae [2in]2 maledicti et contumeliae loco ponere? Quo €quidem tempore cepi, patres conscripti, fructum immorta-€lem vestri in me et amoris et iudici; qui non admurmura-€tione sed voce et clamore abiecti hominis ac semivivi furorem petulantiamque fregistis. Tu luctum senatus, tu €desiderium equestris ordinis, tu squalorem Italiae, tu €curiae taciturnitatem annuam, tu silentium perpetuum €iudiciorum ac fori, tu cetera illa in maledicti loco €pones quae meus discessus rei publicae volnera inflixit? €Qui si calamitosissimus fuisset, tamen misericordia dignior @1 €quam contumelia et cum gloria potius esse coniunctus €quam cum probro putaretur, atque ille dolor meus dum-€taxat, vestrum quidem scelus ac dedecus haberetur. Cum €vero_forsitan hoc quod dicturus sum mirabile auditu esse €videatur, sed certe id dicam quod sentio_cum tantis €a vobis, patres conscripti, beneficiis adfectus sim tantisque €honoribus, non modo illam calamitatem esse non duco €sed, si quid mihi potest a re publica esse seiunctum, quod €vix potest, privatim ad meum nomen augendum, optandam duco mihi fuisse illam expetendamque fortunam. Atque €ut tuum laetissimum diem cum tristissimo meo conferam, €utrum tandem bono viro et sapienti optabilius putas sic €exire e patria ut omnes sui cives salutem, incolumitatem, €reditum precentur, quod mihi accidit, an, quod tibi pro-€ficiscenti evenit, ut omnes exsecrarentur, male precarentur, €unam tibi illam viam et perpetuam esse vellent? Mihi €me dius fidius in tanto omnium mortalium odio, iusto prae-€sertim et debito, quaevis fuga quam ulla provincia esset €optatior. €@@Sed perge porro. Nam si illud meum turbulentissimum €tempus tuo tranquillissimo praestat, quid conferam reliqua quae in te dedecoris plena fuerunt, in me dignitatis? Me €Kalendis Ianuariis, qui dies post obitum occasumque €nostrum rei publicae primus inluxit, frequentissimus senatus, €concursu Italiae, referente clarissimo ac fortissimo viro, €P. Lentulo, consentiente atque una voce revocavit. Me €idem senatus exteris nationibus, me legatis magistratibusque @1 €nostris auctoritate sua consularibusque litteris non, ut tu €Insuber dicere ausus es, orbatum patria sed, ut senatus illo €ipso tempore appellavit, civem servatoremque rei publicae €commendavit. Ad meam unius hominis salutem senatus €auxilium omnium civium cuncta ex Italia qui rem publicam €salvam esse vellent consulis voce et litteris implorandum €putavit. Mei capitis conservandi causa Romam uno tem-€pore quasi signo dato Italia tota convenit. De mea salute €P. Lentuli, praestantissimi viri atque optimi consulis, €Cn. Pompei, clarissimi atque invictissimi civis, cetero-€rumque principum civitatis celeberrimae et gratissimae contiones fuerunt. De me senatus ita decrevit Cn. Pompeio €auctore et eius sententiae principe ut, si quis impedisset €reditum meum, in hostium numero putaretur, eisque verbis €ea de me senatus auctoritas declarata est ut nemini sit €triumphus honorificentius quam mihi salus restitutioque €perscripta. De me cum omnes magistratus promulgassent €praeter unum praetorem, a quo non fuit postulandum, €fratrem inimici mei, praeterque duos de lapide emptos €tribunos, legem comitiis centuriatis tulit P. Lentulus consul €de conlegae Q. Metelli sententia, quem mecum eadem res €publica quae in tribunatu eius diiunxerat in consulatu €virtute optimi ac iustissimi viri sapientiaque coniunxit. Quae lex quem ad modum accepta sit quid me attinet €dicere? Ex vobis audio nemini civi ullam quo minus €adesset satis iustam excusationem esse visam; nullis €comitiis umquam neque multitudinem hominum tantam @1 €neque splendidiorem fuisse; hoc certe video, quod indicant €tabulae publicae, vos rogatores, vos diribitores, vos custodes €fuisse tabellarum, et, quod in honoribus vestrorum propin-€quorum non facitis vel aetatis excusatione vel honoris, id in €salute mea nullo rogante vos vestra sponte fecistis. @@Confer nunc, Epicure noster ex hara producte non €ex schola, confer, si audes, absentiam tuam cum mea. €Obtinuisti provinciam consularem finibus eis quos lex €cupiditatis tuae, non quos lex generi tui pepigerat. Nam €lege Caesaris iustissima atque optima populi liberi plane et €vere erant liberi, lege autem ea quam nemo legem praeter €te et conlegam tuum putavit omnis erat tibi Achaia, €Thessalia, Athenae, cuncta Graecia addicta; habebas €exercitum tantum quantum tibi non senatus aut populus €Romanus dederat, sed quantum tua libido conscripserat; aerarium exhauseras. Quas res gessisti imperio, exercitu, €provincia consulari? Quas res gesserit, quaero! Qui ut €venit, statim_nondum commemoro rapinas, non exactas €pecunias, non captas, non imperatas, non neces sociorum, €non caedis hospitum, non perfidiam, non immanitatem, €non scelera praedico; mox, si videbitur, ut cum fure, ut €cum sacrilego, ut cum sicario disputabo; nunc meam €spoliatam fortunam conferam cum florente fortuna impera-€toris. Quis umquam provinciam cum exercitu obtinuit €qui nullas ad senatum litteras miserit? tantam vero pro-þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜¦ˆ‹ïãÿèú—vinciam cum tanto exercitu, Macedoniam praesertim, quam €tantae barbarorum gentes attingunt ut semper Macedonicis €imperatoribus idem fines provinciae fuerint qui gladiorum @1 €atque pilorum; ex qua aliquot praetorio imperio, consulari €quidem nemo rediit, qui incolumis fuerit, quin triumpharit! €Est hoc novum; multo illud magis. Appellatus est hic volturius illius provinciae, si dis placet, imperator. Ne tum €quidem, Paule noster, tabellas Romam cum laurea mittere €audebas? 'Misi,' inquit. Quis umquam recitavit, quis ut €recitarentur postulavit? Nihil enim mea iam refert, utrum €tu conscientia oppressus scelerum tuorum nihil umquam €ausus sis scribere ad eum ordinem quem despexeras, quem €adflixeras, quem deleveras, an amici tui tabellas abdiderint €idemque silentio suo temeritatem atque audaciam tuam €condemnarint; atque haud scio an malim te videri nullo €pudore fuisse in litteris mittendis, at amicos tuos plus habuisse €et pudoris et consili, quam aut te videri pudentiorem fuisse €quam soles, aut tuum factum non esse condemnatum iudicio amicorum. Quod si non tuis nefariis in hunc €ordinem contumeliis in perpetuum tibi curiam praeclusisses, €quid tandem erat actum aut gestum in tua provincia de quo €ad senatum cum gratulatione aliqua scribi abs te oporteret? €vexatio Macedoniae, an oppidorum turpis amissio, an €sociorum direptio, an agrorum depopulatio, an munitio €Thessalonicae, an obsessio militaris viae, an exercitus €nostri interitus ferro, fame, frigore, pestilentia? Tu vero €qui ad senatum nihil scripseris, ut in urbe nequior inventus €es quam Gabinius, sic in provincia paulo tamen quam ille demissior. Nam ille gurges atque helluo natus abdomini €suo non laudi et gloriae, cum equites Romanos in provincia, €cum publicanos nobiscum et voluntate et dignitate con-€iunctos omnis fortunis, multos fama vitaque privasset, cum @1 €egisset aliud nihil illo exercitu nisi ut urbis depopularetur, €agros vastaret, exhauriret domos, ausus est_quid enim ille €non audeat?_a senatu supplicationem per litteras postulare. €O di immortales! tune etiam atque adeo vos, geminae €voragines scopulique rei publicae, vos meam fortunam €deprimitis, vestram extollitis, cum de me ea senatus con-€sulta absente facta sint, eae contiones habitae, is motus €fuerit municipiorum et coloniarum omnium, ea decreta €publicanorum, ea conlegiorum, ea denique generum ordi-€numque omnium quae non modo ego optare numquam €auderem sed cogitare non possem, vos autem sempiternas foedissimae turpitudinis notas subieritis? An ego, si te et €Gabinium cruci suffixos viderem, maiore adficerer laetitia €ex corporis vestri laceratione quam adficior ex famae? €Nullum est supplicium putandum quo adfici casu aliquo €etiam boni viri fortesque possunt. Atque hoc quidem €etiam isti tui dicunt voluptarii Graeci: quos utinam ita €audires ut erant audiendi; numquam te in tot flagitia €ingurgitasses. Verum audis in praesepibus, audis in stupris, €audis in cibo et vino. Sed dicunt isti ipsi qui mala €dolore, bona voluptate definiunt, sapientem, etiam si in €Phalaridis tauro inclusus succensis ignibus torreatur, €dicturum tamen suave illud esse seque ne tantulum quidem €commoveri. Tantam virtutis vim esse voluerunt ut non posset esse umquam vir bonus non beatus. Quae est €igitur poena, quod supplicium? Id mea sententia quod €accidere nemini potest nisi nocenti, suscepta fraus, impedita @1 €et oppressa mens, bonorum odium, nota inusta senatus, €amissio dignitatis. Nec mihi ille M. Regulus quem €Carthaginienses resectis palpebris inligatum in machina €vigilando necaverunt supplicio videtur adfectus, nec €C. Marius quem Italia servata ab illo demersum in Mintur-€nensium paludibus, Africa devicta ab eodem expulsum et €naufragum vidit. Fortunae enim ista tela sunt non culpae; €supplicium autem est poena peccati. Neque vero ego, si €umquam vobis mala precarer, quod saepe feci, in quo di €immortales meas preces audiverunt, morbum aut mortem €aut cruciatum precarer. Thyestea est ista exsecratio poetae €volgi animos non sapientium moventis, ut tu 'naufragio €expulsus uspiam €@@@@saxis fixus asperis, evisceratus €@@@@latere penderes,' €ut ait ille, €@@@@'saxa spargens tabo, sanie et sanguine atro.' Non ferrem omnino moleste, si ita accidisset; sed id tamen €esset humanum. M. Marcellus, qui ter consul fuit, summa €virtute, pietate, gloria militari, periit in mari; qui tamen ob €virtutem in gloria et laude vivit. In fortuna quadam est €illa mors non in poena putanda. Quae est igitur poena, €quod supplicium, quae saxa, quae cruces? Esse duos €duces in provinciis populi Romani, habere exercitus, appel-€lari imperatores; horum alterum sic fuisse infrenatum con-€scientia scelerum et fraudum suarum ut ex ea provincia @1 €quae fuerit ex omnibus una maxime triumphalis nullam sit €ad senatum litteram mittere ausus. Ex qua provincia modo €vir omni dignitate ornatissimus, L. Torquatus, magnis rebus €gestis me referente ab senatu imperator est appellatus, unde €his paucis annis Cn. Dolabellae, C. Curionis, M. Luculli €iustissimos triumphos vidimus, ex ea te imperatore nuntius €ad senatum adlatus est nullus; ab altero adlatae litterae, recitatae, relatum ad senatum. Di immortales! idne ego €optarem ut inimicus meus ea qua nemo umquam ignominia €notaretur, ut senatus is qui in eam iam benignitatis consue-€tudinem venit ut eos qui bene rem publicam gesserint €novis honoribus adficiat et numero dierum et genere ver-€borum, huius unius litteris nuntiantibus non crederet, postu-€lantibus denegaret? His ego rebus pascor, his delector, €his perfruor, quod de vobis hic ordo opinatur non secus ac €de acerrimis hostibus, quod vos equites Romani, quod €ceteri ordines, quod cuncta civitas odit, quod nemo bonus, €nemo denique civis est, qui modo se civem esse meminerit, €qui vos non oculis fugiat, auribus respuat, animo asper-€netur, recordatione denique ipsa consulatus vestri perhor-rescat. Haec ego semper de vobis expetivi, haec optavi, €haec precatus sum; plura etiam acciderunt quam vellem; €nam ut amitteretis exercitum, numquam me hercule optavi. €Illud etiam accidit praeter optatum meum, sed valde ex €voluntate. Mihi enim numquam venerat in mentem furo-€rem et insaniam optare vobis in quam incidistis. Atqui €fuit optandum. Me tamen fugerat deorum immortalium @1 €has esse in impios et consceleratos poenas certissimas. €Nolite enim ita putare, patres conscripti, ut in scaena €videtis, homines consceleratos impulsu deorum terreri furia-€libus taedis ardentibus; sua quemque fraus, suum facinus, €suum scelus, sua audacia de sanitate ac mente deturbat; hae sunt impiorum furiae, hae flammae, hae faces. Ego €te non vaecordem, non furiosum, non mente captum, non €tragico illo Oreste aut Athamante dementiorem putem, qui €sis ausus primum facere_nam id est caput_deinde paulo €ante Torquato, sanctissimo et gravissimo viro, premente €confiteri te provinciam Macedoniam, in quam tantum €exercitum transportasses, sine ullo milite reliquisse? Mitto €de amissa maxima parte exercitus; sit hoc infelicitatis tuae; €dimittendi vero exercitus quam potes adferre causam? €quam potestatem habuisti, quam legem, quod senatus €consultum, quod ius, quod exemplum? Quid est aliud €furere? non cognoscere homines, non cognoscere leges, €non senatum, non civitatem? Cruentare corpus suum leve €est; maior haec est vitae, famae, salutis suae volneratio. Si familiam tuam dimisisses, quod ad neminem nisi ad ip-€sum te pertineret, amici te constringendum putarent; prae-€sidium tu rei publicae, custodiam provinciae iniussu populi €Romani senatusque dimisisses, si tuae mentis compos fuisses? €Ecce tibi alter effusa iam maxima praeda quam ex fortunis €publicanorum, quam ex agris urbibusque sociorum ex-€hauserat, cum partim eius praedae profundae libidines €devorassent, partim nova quaedam et inaudita luxuries, €partim etiam in illis locis ubi omnia diripuit emptiones ad @1 €hunc Tusculani montem exstruendum; cum iam egeret, €cum illa eius intermissa intolerabilis aedificatio consti-€tisset, se ipsum, fascis suos, exercitum populi Romani, €numen interdictumque deorum immortalium, responsa þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜°ˆŽïãÿèú—sacerdotum, auctoritatem senatus, iussa populi Romani, nomen ac dignitatem imperi regi Aegyptio vendidit. Cum €finis provinciae tantos haberet quantos voluerat, quantos €optarat, quantos pretio mei capitis periculoque emerat, eis €se tenere non potuit; exercitum eduxit ex Syria. Qui €licuit extra provinciam? Praebuit se mercennarium comi-€tem regi Alexandrino. Quid hoc turpius? In Aegyptum €venit, signa contulit cum Alexandrinis. Quando hoc €bellum aut hic ordo aut populus susceperat? Cepit €Alexandream. Quid aliud exspectamus a furore eius nisi ut ad senatum tantis de rebus gestis litteras mittat? Hic €si mentis esset suae, nisi poenas patriae disque immor-€talibus eas quae gravissimae sunt furore atque insania pen-€deret, ausus esset_mitto exire de provincia, educere €exercitum, bellum sua sponte gerere, in regnum iniussu €populi Romani aut senatus accedere, quae cum plurimae €leges veteres, tum lex Cornelia maiestatis, Iulia de pecuniis €repetundis planissime vetat? Sed haec omitto; ille si non €acerrime fureret, auderet, quam provinciam P. Lentulus, €amicissimus huic ordini, cum et auctoritate senatus et sorte €haberet, interposita religione sine ulla dubitatione depo-€suisset, eam sibi adsciscere, cum, etiam si religio non €impediret, mos maiorum tamen et exempla et gravissimae €legum poenae vetarent? @1 @@Et quoniam fortunarum contentionem facere coepimus, €de reditu Gabini omittamus, quem, etsi sibi ipse praecidit, €ego tamen os ut videam hominis exspecto; tuum, si placet, €reditum cum meo conferamus. Ac meus quidem is fuit €ut a Brundisio usque Romam agmen perpetuum totius €Italiae viderit. Neque enim regio ulla fuit nec municipium €neque praefectura aut colonia ex qua non ad me publice €venerint gratulatum. Quid dicam adventus meos, quid €effusiones hominum ex oppidis, quid concursus ex agris €patrum familias cum coniugibus ac liberis, quid eos dies €qui quasi deorum immortalium festi atque sollemnes apud omnis sunt adventu meo redituque celebrati? Vnus ille €dies mihi quidem immortalitatis instar fuit quo in patriam €redii, cum senatum egressum vidi populumque Romanum €universum, cum mihi ipsa Roma prope convolsa sedibus €suis ad complectendum conservatorem suum progredi visa €est. Quae me ita accepit ut non modo omnium generum, €aetatum, ordinum omnes viri ac mulieres omnis fortunae ac €loci, sed etiam moenia ipsa viderentur et tecta urbis ac €templa laetari. Me consequentibus diebus in ea ipsa domo €qua tu me expuleras, quam expilaras, quam incenderas, €pontifices, consules, patres conscripti conlocaverunt mihique, €quod ante me nemini, pecunia publica aedificandam domum €censuerunt. @@Habes reditum meum. Confer nunc vicissim tuum, €quando quidem amisso exercitu nihil incolume domum €praeter os illud tuum pristinum rettulisti. Qui primum @1 €qua veneris cum laureatis tuis lictoribus quis scit? Quos €tu Maeandros, dum omnis solitudines persequeris, quae €deverticula flexionesque quaesisti? quod te municipium €vidit, quis amicus invitavit, quis hospes aspexit? Nonne €tibi nox erat pro die, solitudo pro frequentia, caupona pro €oppido, non ut redire ex Macedonia nobilis imperator sed €ut mortuus infamis referri videretur? Romam vero ipsam, €o familiae non dicam Calpurniae sed Calventiae, neque €huius urbis sed Placentini municipi, neque paterni generis €sed bracatae cognationis dedecus! quem ad modum in-€gressus es? quis tibi non dicam horum aut civium cete-rorum sed tuorum legatorum obviam venit? Mecum enim €L. Flaccus, vir tua legatione indignissimus atque eis con-€siliis quibus mecum in consulatu meo coniunctus fuit ad €conservandam rem publicam dignior, mecum fuit tum €cum te quidam non longe a porta cum lictoribus errantem €visum esse narraret; scio item virum fortem in primis, belli €ac rei militaris peritum, familiarem meum, Q. Marcium, €quorum tu legatorum opera in proelio imperator appel-€latus eras cum longe afuisses, adventu isto tuo domi fuisse otiosum. Sed quid ego enumero qui tibi obviam €non venerint? quin dico venisse paene neminem ne de €officiosissima quidem natione candidatorum, cum volgo €essent et illo ipso et multis ante diebus admoniti et rogati? €Togulae lictoribus ad portam praesto fuerunt; quibus illi €acceptis sagula reiecerunt, catervam imperatori suo novam €praebuerunt. Sic iste a tanto exercitu tantae provinciae €triennio post Macedonicus imperator in urbem se intulit ut @1 €nullius negotiatoris obscurissimi reditus umquam fuerit €desertior. In quo me tamen, qui esset paratus ad se de-€fendendum, reprehendit. Cum ego eum Caelimontana in-€troisse dixissem, sponsione me ni Esquilina introisset homo €promptus lacessivit; quasi vero id aut ego scire debuerim €aut vestrum quisquam audierit aut ad rem pertineat qua €tu porta introieris, modo ne triumphali, quae porta Mace-€donicis semper [2pro]2 consulibus ante te patuit; tu inventus €es qui consulari imperio praeditus ex Macedonia non €triumphares. @@At audistis, patres conscripti, philosophi vocem. Negavit €se triumphi cupidum umquam fuisse. O scelus, o pestis, €o labes! Cum exstinguebas senatum, vendebas auctori-€tatem huius ordinis, addicebas tribuno pl. consulatum tuum, €rem publicam evertebas, prodebas caput et salutem meam €una mercede provinciae, si triumphum non cupiebas, cuius €tandem te rei cupiditate arsisse defendes? Saepe enim €vidi qui et mihi et ceteris cupidiores provinciae viderentur €triumphi nomine tegere atque celare cupiditatem suam. €Hoc D. Silanus consul in hoc ordine, hoc meus etiam con-€lega dicebat. Neque enim quisquam potest exercitum €cupere aperteque petere, ut non praetexat cupiditatem triumphi. Quod si te senatus populusque Romanus aut €non appetentem aut etiam recusantem bellum suscipere, €exercitum ducere coegisset, tamen erat angusti animi atque €demissi iusti triumphi honorem dignitatemque contemnere. €Nam ut levitatis est inanem aucupari rumorem et omnis @1 €umbras etiam falsae gloriae consectari, sic est animi lucem €splendoremque fugientis iustam gloriam, qui est fructus €verae virtutis honestissimus, repudiare. Cum vero non €modo non postulante atque cogente sed invito atque op-€presso senatu, non modo nullo populi Romani studio sed €nullo ferente suffragium libero, provincia tibi ista manu-€pretium fuerit eversae per te et perditae civitatis, cumque €omnium tuorum scelerum haec pactio exstiterit ut, si tu €totam rem publicam nefariis latronibus tradidisses, Mace-€donia tibi ob eam rem quibus tu velles finibus traderetur: €cum exhauriebas aerarium, cum orbabas Italiam iuventute, €cum mare vastissimum hieme transibas, si triumphum con-€temnebas, quae te, praedo amentissime, nisi praedae ac rapinarum cupiditas tam caeca rapiebat? Non est inte-€grum Cn. Pompeio consilio iam uti tuo; erravit enim; non €gustarat istam tuam philosophiam; ter iam homo stultus €triumphavit. Crasse, pudet me tui. Quid est quod con-€fecto per te formidolosissimo bello coronam illam lauream €tibi tanto opere decerni volueris a senatu? P. Servili, €Q. Metelle, C. Curio, L. Afrani, cur hunc non audistis tam €doctum hominem, tam eruditum, prius quam in istum €errorem induceremini? C. ipsi Pomptino, necessario €meo, iam non est integrum; religionibus enim susceptis €impeditur. O stultos Camillos, Curios, Fabricios, Cala-€tinos, Scipiones, Marcellos, Maximos! o amentem Paulum, €rusticum Marium, nullius consili patres horum amborum €consulum, qui triumpharint! @1 @@Sed quoniam praeterita mutare non possumus, quid €cessat hic homullus, ex argilla et luto fictus Epicurus, dare €haec praeclara praecepta sapientiae clarissimo et summo €imperatori genero suo? Fertur ille vir, mihi crede, gloria; €flagrat, ardet cupiditate iusti et magni triumphi. Non €didicit eadem ista quae tu. Mitte ad eum libellum et, si €iam ipse coram congredi poteris, meditare quibus verbis €incensam illius cupiditatem comprimas atque restinguas. €Valebis apud hominem volitantem gloriae cupiditate vir €moderatus et constans, apud indoctum eruditus, apud gene-€rum socer. Dices enim, ut es homo factus ad persua-€dendum, concinnus, perfectus, politus ex schola: 'quid €est, Caesar, quod te supplicationes totiens iam decretae tot þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜»ˆŽïãÿèú—dierum tanto opere delectent? in quibus homines errore €ducuntur, quas di neglegunt; qui, ut noster divinus ille €dixit Epicurus, neque propitii cuiquam esse solent neque €irati.' Non facies fidem scilicet, cum haec disputabis; tibi enim et esse et fuisse videbit iratos. Vertes te ad alteram €scholam; disseres de triumpho: 'quid tandem habet iste €currus, quid vincti ante currum duces, quid simulacra oppi-€dorum, quid aurum, quid argentum, quid legati in equis et €tribuni, quid clamor militum, quid tota illa pompa? Inania €sunt ista, mihi crede, delectamenta paene puerorum, captare €plausus, vehi per urbem, conspici velle. Quibus ex rebus €nihil est quod solidum tenere, nihil quod referre ad volu-ptatem corporis possis. Quin tu me vides qui, ex qua pro-€vincia T. Flamininus, L. Paulus, Q. Metellus, T. Didius, @1 €innumerabiles alii levitate et cupiditate commoti triumpha-€runt, ex ea sic redii ut ad portam Esquilinam Macedonicam €lauream conculcarim, ipse cum hominibus quindecim male €vestitis ad portam Caelimontanam sitiens pervenerim; quo €in loco mihi libertus praeclaro imperatori domum ex hac €die biduo ante conduxerat; quae vacua si non fuisset, in €campo Martio mihi tabernaculum conlocassem. Nummus €interea mihi, Caesar, neglectis ferculis triumphalibus domi €manet et manebit. Rationes ad aerarium continuo, sicut €tua lex iubebat, detuli, neque alia ulla in re legi tuae parui. €Quas rationes si cognoris, intelleges nemini plus quam mihi €litteras profuisse. Ita enim sunt perscriptae scite et litte-€rate ut scriba ad aerarium qui eas rettulit perscriptis €rationibus secum ipse caput sinistra manu perfricans €commurmuratus sit: €@@@@"ratio quidem hercle apparet, argentum $OI)/XETAI&."' €Hac tu oratione non dubito quin illum iam escendentem €in currum revocare possis. @@O tenebrae, o lutum, o sordes, o paterni generis oblite, €materni vix memor! ita nescio quid istuc fractum, humile, €demissum, sordidum, inferius etiam est quam ut Medio-€lanensi praecone, avo tuo, dignum esse videatur. L. Crassus, €homo sapientissimus nostrae civitatis, specillis prope scru-€tatus est Alpis ut, ubi hostis non erat, ibi triumphi causam €aliquam quaereret; eadem cupiditate vir summo ingenio €praeditus, C. Cotta, nullo certo hoste flagravit. Eorum €neuter triumphavit, quod alteri illum honorem conlega, alteri @1 €mors peremit. Inrisa est abs te paulo ante M. Pisonis €cupiditas triumphandi, a qua te longe dixisti abhorrere. €Qui etiam si minus magnum bellum gesserat, ut abs te €dictum est, tamen istum honorem contemnendum non €putavit. Tu eruditior quam Piso, prudentior quam Cotta, €abundantior consilio, ingenio, sapientia quam Crassus, ea €contemnis quae illi 'idiotae,' ut tu appellas, praeclara duxerunt. Quos si reprehendis quod cupidi coronae laureae €fuerint, cum bella aut parva aut nulla gessissent, tu tantis €nationibus subactis, tantis rebus gestis minime fructum €laborum tuorum, praemia periculorum, virtutis insignia €contemnere debuisti. Neque vero contempsisti, sis licet €Themista sapientior, sed os tuum ferreum senatus convicio €verberari noluisti. €@@Iam vides_quoniam quidem ita mihimet fui inimicus €ut me tecum compararem_et digressum meum et absentiam €et reditum ita longe tuo praestitisse ut mihi illa omnia €immortalem gloriam dederint, tibi sempiternam turpitu-dinem inflixerint. Num etiam in hac cotidiana adsidua €urbanaque vita splendorem tuum, gratiam, celebritatem €domesticam, operam forensem, consilium, auxilium, auctori-€tatem, sententiam senatoriam nobis aut, ut verius dicam, €cuiquam es infimo ac despicatissimo antelaturus? Age, sena-€tus odit te_quod eum tu facere iure concedis_adflictorem €ac perditorem non modo dignitatis et auctoritatis sed omnino €ordinis ac nominis sui; videre equites Romani non possunt, @1 €quo ex ordine vir praestantissimus et ornatissimus, L. Aelius, €est te consule relegatus; plebs Romana perditum cupit, in €cuius tu infamiam ea quae per latrones et per servos de me €egeras contulisti; Italia cuncta exsecratur, cuius idem tu superbissime decreta et preces repudiasti. Fac huius odi €tanti ac tam universi periculum, si audes. Instant post €hominum memoriam apparatissimi magnificentissimique €ludi, quales non modo numquam fuerunt, sed ne quo modo €fieri quidem posthac possint possum ullo pacto suspicari. €Da te populo, committe ludis. Sibilum metuis? Vbi sunt €vestrae scholae? Ne acclametur times? Ne id quidem €est curare philosophi. Manus tibi ne adferantur? Dolor €enim est malum, ut tu disputas; existimatio, dedecus, €infamia, turpitudo verba atque ineptiae. Sed de hoc non €dubito; non audebit accedere ad ludos. Convivium publi-€cum non dignitatis causa inibit, nisi forte ut cum P. Clodio, €hoc est cum amoribus suis, cenet, sed plane animi sui causa; ludos nobis 'idiotis' relinquet. Solet enim in €disputationibus suis oculorum et aurium delectationi abdo-€minis voluptates anteferre. Nam quod vobis iste tantum €modo improbus, crudelis, olim furunculus, nunc vero etiam €rapax, quod sordidus, quod contumax, quod superbus, quod €fallax, quod perfidiosus, quod impudens, quod audax esse €videatur, nihil scitote esse luxuriosius, nihil libidinosius, €nihil protervius, nihil nequius. Luxuriem autem nolite in isto hanc cogitare. Est enim quaedam quae, quamquam €omnis est vitiosa atque turpis, [2est]2 tamen ingenuo ac libero @1 €dignior. Nihil apud hunc lautum, nihil elegans, nihil ex-€quisitum_laudabo inimicum_quin ne magno opere quidem €quicquam praeter libidines sumptuosum. Toreuma nullum, €maximi calices, et ei, ne contemnere suos videatur, Placen-€tini; exstructa mensa non conchyliis aut piscibus, sed multa €carne subrancida. Servi sordidati ministrant, non nulli €etiam senes; idem coquus, idem atriensis; pistor domi €nullus, nulla cella; panis et vinum a propola atque de €cupa; Graeci stipati quini in lectis, saepe plures; ipse €solus; bibitur usque eo dum de dolio ministretur. Vbi €galli cantum audivit, avum suum revixisse putat; mensam €tolli iubet. @@Dicet aliquis: 'unde haec tibi nota sunt?' Non me €hercules contumeliae causa describam quemquam, prae-€sertim ingeniosum hominem atque eruditum, cui generi €esse ego iratus ne si cupiam quidem possum. Est quidam €Graecus qui cum isto vivit, homo, vere ut dicam_sic enim €cognovi_humanus, sed tam diu quam diu aut cum aliis €est aut ipse secum. Is cum istum adulescentem iam tum €hac dis irata fronte vidisset, non fastidivit eius amicitiam, €cum esset praesertim appetitus; dedit se in consuetudinem €sic ut prorsus una viveret nec fere umquam ab eo discederet. €Non apud indoctos sed, ut ego arbitror, in hominum erudi-€tissimorum et humanissimorum coetu loquor. Audistis pro-€fecto dici philosophos Epicureos omnis res quae sint homini €expetendae voluptate metiri; rectene an secus, nihil ad nos @1 €aut, si ad nos, nihil ad hoc tempus; sed tamen lubricum €genus orationis adulescenti non acriter intellegenti et saepe praeceps. Itaque admissarius iste, simul atque audivit volu-€ptatem a philosopho tanto opere laudari, nihil expiscatus est, €sic suos sensus voluptarios omnis incitavit, sic ad illius hanc €orationem adhinnivit, ut non magistrum virtutis sed auctorem €libidinis a se illum inventum arbitraretur. Graecus primo €distinguere et dividere illa quem ad modum dicerentur; €iste 'claudus,' quem ad modum aiunt, 'pilam'; retinere €quod acceperat, testificari, tabellas obsignare velle, Epicurum €diserte dicere existimare. Dicit autem, opinor, se nullum €bonum intellegere posse demptis corporis voluptatibus. Quid multa? Graecus facilis et valde venustus nimis €pugnax contra imperatorem populi Romani esse noluit. €Est autem hic de quo loquor non philosophia solum sed €etiam ceteris studiis quae fere Epicureos neglegere dicunt €perpolitus; poema porro facit ita festivum, ita concinnum, €ita elegans, ut nihil fieri possit argutius. In quo repre-€hendat eum licet, si qui volet, modo leviter, non ut impro-€bum, non ut audacem, non ut impurum, sed ut Graeculum, €ut adsentatorem, ut poetam. Devenit autem seu potius €incidit in istum eodem deceptus supercilio Graecus atque €advena quo tot sapientes et tanta civitas. Revocare se þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜ÆˆŒïãÿèú—non poterat familiaritate implicatus et simul inconstantiae €famam verebatur. Rogatus, invitatus, coactus ita multa ad €istum de ipso quoque scripsit ut omnis libidines, omnia @1 €stupra, omnia cenarum conviviorumque genera, adulteria denique eius delicatissimis versibus expresserit, in quibus, €si qui velit, possit istius tamquam in speculo vitam intueri; €ex quibus multa a multis et lecta et audita recitarem, ni €vererer ne hoc ipsum genus orationis quo nunc utor ab €huius loci more abhorreret; et simul de ipso qui scripsit €detrahi nihil volo. Qui si fuisset in discipulo comparando €meliore fortuna, fortasse austerior et gravior esse potuisset; €sed eum casus in hanc consuetudinem scribendi induxit €philosopho valde indignam, si quidem philosophia, ut fertur, €virtutis continet et offici et bene vivendi disciplinam; quam €qui profitetur gravissimam sustinere mihi personam videtur. Sed idem casus illum ignarum quid profiteretur, cum se €philosophum esse diceret, istius impurissimae atque intempe-€rantissimae pecudis caeno et sordibus inquinavit. €@@Qui modo cum res gestas consulatus mei conlaudasset, €quae quidem conlaudatio hominis turpissimi mihi ipsi erat €paene turpis, 'non illa tibi,' inquit, 'invidia nocuit sed €versus tui.' Nimis magna poena te consule constituta est €sive malo poetae sive libero. 'Scripsisti enim: "cedant €arma togae."' Quid tum? 'Haec res tibi fluctus illos €excitavit.' At hoc nusquam opinor scriptum fuisse in illo €elogio quod te consule in sepulcro rei publicae incisum est: €'&7Velitis ivbeatis vt, qvod M. Cicero versvm fecerit&,' sed '&7qvod vindicarit&.' Verum tamen, quoniam te non €Aristarchum, sed Phalarin grammaticum habemus, qui non €notam apponas ad malum versum, sed poetam armis perse-€quare, scire cupio quid tandem in isto versu reprehendas: @1 €'Cedant arma togae.' 'Tuae dicis,' inquit, 'togae summum €imperatorem esse cessurum.' Quid nunc te, asine, litteras €doceam? Non opus est verbis sed fustibus. Non dixi €hanc togam qua sum amictus, nec arma scutum aut €gladium unius imperatoris, sed, quia pacis est insigne et €oti toga, contra autem arma tumultus atque belli, poetarum €more tum locutus hoc intellegi volui, bellum ac tumultum paci atque otio concessurum. Quaere ex familiari tuo €Graeco illo poeta; probabit genus ipsum et agnoscet neque €te nihil sapere mirabitur. 'At in altero illo,' inquit, €'haeres: "concedat laurea laudi."' Immo me hercule €habeo tibi gratiam; haererem enim nisi tu me expedisses. €Nam, cum tu timidus ac tremens tuis ipse furacissimis €manibus detractam e cruentis fascibus lauream ad portam €Esquilinam abiecisti, iudicasti non modo amplissimae sed €etiam minimae laudi lauream concessisse. Atque ista €oratione hoc tamen intellegi, scelerate, vis, Pompeium €inimicum mihi isto versu esse factum, ut, si versus mihi €nocuerit, ab eo quem is versus offenderit videatur mihi pernicies esse quaesita. Omitto nihil istum versum per-€tinuisse ad illum; non fuisse meum, quem quantum potuis-€sem multis saepe orationibus scriptisque decorassem, hunc €uno violare versu. Sed sit offensus primo; nonne com-€pensavit cum uno versiculo tot mea volumina laudum €suarum? Quod si esset commotus, ad perniciemne non €dicam amicissimi, non ita de sua laude meriti, non ita de €re publica, non consularis, non senatoris, non civis, non €liberi, in hominis caput ille tam crudelis propter versum @1 €fuisset? Tu quid, tu apud quos, tu de quo dicas, intellegis? €Complecti vis amplissimos viros ad tuum et Gabini scelus, €neque id occulte; nam paulo ante dixisti me cum eis €confligere quos despicerem, non attingere eos qui plus €possent, quibus iratus esse deberem. Quorum quidem_ €quis enim non intellegit quos dicas?_quamquam non est causa una omnium, tamen est omnium mihi probata. Me €Cn. Pompeius multis obsistentibus eius erga me studio €atque amori semper dilexit, semper sua coniunctione dignis-€simum iudicavit, semper non modo incolumem sed etiam €amplissimum atque ornatissimum voluit esse. Vestrae €fraudes, vestrum scelus, vestrae criminationes insidiarum €mearum, illius periculorum nefarie fictae, simul eorum qui €familiaritatis licentia suorum improbissimorum sermonum €domicilium in auribus eius impulsu vestro conlocarant, €vestrae cupiditates provinciarum effecerunt ut ego ex-€cluderer omnesque qui me, qui illius gloriam, qui rem €publicam salvam esse cupiebant, sermone atque aditu pro-hiberentur; quibus rebus est perfectum ut illi plane suo €stare iudicio non liceret, cum certi homines non studium €eius a me alienassent, sed auxilium retardassent. Nonne €ad te L. Lentulus, qui tum erat praetor, non Q. Sanga, €non L. Torquatus pater, non M. Lucullus venit? qui €omnes ad eum multique mortales oratum in Albanum €obsecratumque venerant ut ne meas fortunas desereret €cum rei publicae salute coniunctas. Quos ille ad te et €ad tuum conlegam remisit, ut causam publicam susciperetis, €ut ad senatum referretis; se contra armatum tribunum pl. @1 €sine publico consilio decertare nolle; consulibus ex senatus €consulto rem publicam defendentibus se arma sumpturum. Ecquid, infelix, recordaris quid responderis? in quo illi €omnes quidem, sed Torquatus praeter ceteros furebat contu-€macia responsi tui: te non esse tam fortem quam ipse €Torquatus in consulatu fuisset aut ego; nihil opus esse €armis, nihil contentione; me posse rem publicam iterum €servare, si cessissem; infinitam caedem fore, si restitissem. €Deinde ad extremum neque se neque generum neque €conlegam suum tribuno pl. defuturum. Hic tu hostis ac €proditor aliis me inimiciorem quam tibi debere esse dicis? Ego C. Caesarem non eadem de re publica sensisse quae €me scio; sed tamen, quod iam de eo his audientibus saepe €dixi, me ille sui totius consulatus eorumque honorum quos €cum proximis communicavit socium esse voluit, detulit, €invitavit, rogavit. Non sum propter nimiam fortasse con-€stantiae cupiditatem adductus ad causam; non postulabam €ut ei carissimus essem cuius ego ne beneficiis quidem €sententiam meam tradidissem. Adducta res in certamen €te consule putabatur, utrum quae superiore anno ille €gessisset manerent, an rescinderentur. Quid loquar plura? €Si tantum ille in me esse uno roboris et virtutis putavit ut €quae ipse gesserat conciderent, si ego restitissem, cur ego non ignoscam, si anteposuit suam salutem meae? Sed €praeterita mitto. Me ut Cn. Pompeius omnibus studiis €suis, laboribus, vitae periculis complexus est, cum muni-€cipia pro me adiret, Italiae fidem imploraret, P. Lentulo @1 €consuli, auctori salutis meae, frequens adsideret, senatus €sententiam praestaret, in contionibus non modo se defen-€sorem salutis meae sed etiam supplicem pro me profiteretur, €huius voluntatis eum quem multum posse intellegebat, mihi €non inimicum esse cognorat, socium sibi et adiutorem, €C. Caesarem, adiunxit. Iam vides me tibi non inimicum €sed hostem, illis quos describis non modo non iratum sed €etiam amicum esse debere; quorum alter, id quod memi-€nero, semper aeque mihi amicus fuit ac sibi, alter, id quod obliviscar, sibi aliquando amicior quam mihi. Deinde hoc €ita fit ut viri fortes, etiam si ferro inter se comminus €decertarint, tamen illud contentionis odium simul cum ipsa €pugna armisque deponant. Neque me ille odisse potuit €umquam, ne tum quidem cum dissidebamus. Habet hoc €virtus, quam tu ne de facie quidem nosti, ut viros fortis €species eius et pulchritudo etiam in hoste posita delectet. €@@Equidem dicam ex animo, patres conscripti, quod sentio, €et quod vobis audientibus saepe iam dixi. Si mihi numquam €amicus C. Caesar fuisset, si semper iratus, si semper asper-€naretur amicitiam meam seque mihi implacabilem inexpia-€bilemque praeberet, tamen ei, cum tantas res gessisset €gereretque cotidie, non amicus esse non possem; cuius ego €imperium, non Alpium vallum contra ascensum trans-€gressionemque Gallorum, non Rheni fossam gurgitibus illis €redundantem Germanorum immanissimis gentibus obicio et oppono; perfecit ille ut, si montes resedissent, amnes €exaruissent, non naturae praesidio sed victoria sua rebusque €gestis Italiam munitam haberemus. Sed cum me expetat, @1 þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜Ò„ïãÿèú—diligat, omni laude dignum putet, tu me a tuis inimicitiis €ad simultatem veterem vocabis, sic tuis sceleribus rei publicae €praeterita fata refricabis? Quod quidem tu, qui bene €nosses coniunctionem meam et Caesaris, eludebas, cum a €me trementibus omnino labris, sed tamen cur tibi nomen €non deferrem requirebas. Quamquam, quod ad me attinet, €@@@@'numquam istam imminuam curam infitiando tibi,' €tamen est mihi considerandum quantum illi tantis rei €publicae negotiis tantoque bello impedito ego homo amicis-€simus sollicitudinis atque oneris imponam. Nec despero €tamen, quamquam languet iuventus nec perinde atque €debebat in laudis et gloriae cupiditate versatur, futuros €aliquos qui abiectum hoc cadaver consularibus spoliis €nudare non nolint, praesertim tam adflicto, tam inopi, tam €infirmo, tam enervato reo, qui te ita gesseris ut timeres ne €indignus beneficio videreris, nisi eius a quo missus eras €simillimus exstitisses. @@An vero tu parum putas investigatas esse a nobis labis €imperi tui stragisque provinciae? quas quidem nos non €vestigiis odorantes ingressus tuos sed totis volutationibus €corporis et cubilibus persecuti sumus. Notata a nobis €sunt et prima illa scelera in adventu cum, accepta pecunia €a Dyrrachinis ob necem hospitis tui Platoris, eius ipsius €domum devertisti cuius sanguinem addixeras, eumque €servis symphoniacis et aliis muneribus acceptis timentem €multumque dubitantem confirmasti et Thessalonicam fide €tua venire iussisti. Quem ne maiorum quidem more sup-€plicio adfecisti, cum miser ille securibus hospitis sui cervices @1 €subicere gestiret, sed ei medico quem tecum tu eduxeras imperasti ut venas hominis incideret; cum quidem tibi €etiam accessio fuit ad necem Platoris Pleuratus eius comes, €quem necasti verberibus summa senectute confectum. €Idemque tu Rabocentum, Bessicae gentis principem, cum €te trecentis talentis regi Cotyi vendidisses, securi percussisti, €cum ille ad te legatus in castra venisset et tibi magna €praesidia et auxilia a Bessis peditum equitumque polli-€ceretur, neque eum solum sed etiam ceteros legatos qui €simul venerant; quorum omnium capita regi Cotyi ven-€didisti. Denseletis, quae natio semper oboediens huic €imperio etiam in illa omnium barbarorum defectione Mace-€doniam C. Sentio praetore tutata est, nefarium bellum et €crudele intulisti, eisque cum fidelissimis sociis uti posses, €hostibus uti acerrimis maluisti. Ita perpetuos defensores €Macedoniae vexatores ac praedatores effecisti; vectigalia €nostra perturbarunt, urbes ceperunt, vastarunt agros, socios €nostros in servitutem abduxerunt, familias abripuerunt, €pecus abegerunt, Thessalonicensis, cum [2de]2 oppido despe-rassent, munire arcem coegerunt. A te Iovis Vrii fanum €antiquissimum barbarorum sanctissimumque direptum est. €Tua scelera di immortales in nostros milites expiaverunt; €qui cum novo genere morbi adfligerentur neque se recreare €quisquam posset, qui semel incidisset, dubitabat nemo quin €violati hospites, legati necati, pacati atque socii nefario €bello lacessiti, fana vexata hanc tantam efficerent vasti-€tatem. Cognoscis ex particula parva scelerum et crudelitatis €tuae genus universum. @1 @@Quid avaritiae, quae criminibus infinitis implicata est, €summam nunc explicem? Generatim ea quae maxime €nota sunt dicam. Nonne sestertium centiens et octogiens, €quod quasi vasari nomine in venditione mei capitis ascri-€pseras, ex aerario tibi attributum Romae in quaestu reliquisti? €Nonne, cum &7cc& talenta tibi Apolloniatae Romae dedissent €ne pecunias creditas solverent, ultro Fufidium, equitem €Romanum, hominem ornatissimum, creditorem debitoribus €suis addixisti? Nonne, hiberna cum legato praefectoque €tuo tradidisses, evertisti miseras funditus civitates, quae non €solum bonis sunt exhaustae sed etiam nefarias libidinum €contumelias turpitudinesque subierunt? Qui modus tibi €fuit frumenti aestimandi, qui honorarii? si quidem potest €vi et metu extortum honorarium nominari. Quod cum €peraeque omnes, tum acerbissime Bottiaei, Byzantii, Cher-€ronensus, Thessalonica sensit. Vnus tu dominus, unus €aestimator, unus venditor tota in provincia per triennium frumenti omnis fuisti. Quid ego rerum capitalium quae-€stiones, reorum pactiones, redemptiones, acerbissimas damna-€tiones, libidinosissimas liberationes proferam? Tantum €locum aliquem cum mihi notum esse senseris, tecum ipse €licebit quot in eo genere et quanta sint crimina recordere. €Quid? illam armorum officinam ecquid recordaris, cum €omni totius provinciae pecore compulso pellium nomine €omnem quaestum illum domesticum paternumque reno-€vasti? Videras enim grandis iam puer bello Italico repleri €quaestu vestram domum, cum pater armis faciendis tuus @1 €praefuisset. Quid? vectigalem [2populi Romani]2 provinciam, €singulis rebus quaecumque venirent certo portorio im-€posito, servam tuis publicanis a te factam esse meministi? Quid? centuriatus palam venditos, quid? per tuum ser-€volum ordines adsignatos, quid? stipendium militibus per €omnis annos a civitatibus mensis palam propositis esse €numeratum? quid? illa in Pontum profectio et conatus €tuus, quid? debilitatio atque abiectio animi tui Macedonia €praetoria nuntiata, cum tu non solum quod tibi succede-€retur sed quod Gabinio non succederetur exsanguis et €mortuus concidisti, quid? quaestor aediliciis reiectis prae-€positus, legatorum tuorum optimus abs te quisque violatus, €tribuni militares non recepti, M. Baebius, vir fortis, inter-fectus iussu tuo? Quid quod tu totiens diffidens ac €desperans rebus tuis in sordibus, lamentis luctuque iacuisti, €quod populari illi sacerdoti sescentos ad bestias amicos €sociosque misisti, quod, cum sustentare vix posses mae-€rorem tuum doloremque decessionis, Samothraciam te €primum, post inde Thasum cum tuis teneris saltatoribus €et cum Autobulo, Athamante, Timocle, formosis fratribus, €contulisti, quod inde te recipiens in villa Euchadiae, quae €fuit uxor Execesti, iacuisti maerens aliquot dies atque inde €obsoletus Thessalonicam omnibus inscientibus noctuque €venisti, quod, cum concursum plorantium ac tempestatem €querelarum ferre non posses, in oppidum devium Beroeam €profugisti? quo in oppido cum tibi spe falsa, quod Q. @1 €Ancharium non esse successurum putares, animos rumor €inflasset, quo te modo ad tuam intemperantiam, scelerate, renovasti! Mitto aurum coronarium quod te diutissime €torsit, cum modo velles, modo nolles. Lex enim generi €tui et decerni et te accipere vetabat nisi decreto triumpho. €In quo tu acceptam iam et devoratam pecuniam, ut in €Achaeorum centum talentis, evomere non poteras, vocabula €tantum pecuniarum et genera mutabas. Mitto diplomata €tota in provincia passim data, mitto numerum navium €summamque praedae, mitto rationem exacti imperatique €frumenti, mitto ereptam libertatem populis ac singulis qui €erant adfecti praemiis nominatim, quorum nihil est quod non sit lege Iulia ne fieri liceat sanctum diligenter. Aetoliam, €quae procul a barbaris disiuncta gentibus, in sinu pacis €posita, medio fere Graeciae gremio continetur, o Poena et €Furia sociorum! decedens miseram perdidisti. Arsinoen, €Stratum, Naupactum, ut modo tute indicasti, nobilis urbis €atque plenas, fateris ab hostibus esse captas. Quibus autem €hostibus? Nempe eis quos tu Ambraciae sedens primo €tuo adventu ex oppidis Agrianum atque Dolopum demi-€grare et aras et focos relinquere coegisti. Hoc tu in exitu, €praeclare imperator, cum tibi ad pristinas cladis accessio €fuisset Aetoliae repentinus interitus, exercitum dimisisti, €neque ullam poenam quae tanto facinori deberetur non €maluisti subire quam [2quemquam]2 numerum tuorum militum €reliquiasque cognoscere. @@Atque ut duorum Epicureorum similitudinem in re €militari imperioque videatis, Albucius, cum in Sardinia €triumphasset, Romae damnatus est; hic cum similem @1 €exitum exspectaret, in Macedonia tropaea posuit; eaque €[2quae]2 bellicae laudis victoriaeque omnes gentes insignia et €monumenta esse voluerunt noster hic praeposterus impera-€tor amissorum oppidorum, caesarum legionum, provinciae €praesidio et reliquis militibus orbatae ad sempiternum þ´·´ÿï°²·ÿï‚ÐéóÿïƒÃéãÿ˜Üˆ‰ïãÿèú—dedecus sui generis et nominis funesta indicia constituit; €idemque, ut esset quod in basi tropaeorum inscribi inci-€dique posset, Dyrrachium ut venit decedens, obsessus est €ab eis ipsis militibus quos paulo ante Torquato respondit €benefici causa a se esse dimissos. Quibus cum iuratus €adfirmasset se quae deberentur postero die persoluturum, €domum se abdidit; inde nocte intempesta crepidatus veste €servili navem conscendit Brundisiumque vitavit et ultimas Hadriani maris oras petivit, cum interim Dyrrachii milites €domum in qua istum esse arbitrabantur obsidere coeperunt €et, cum latere hominem putarent, ignis circumdederunt. €Quo metu commoti Dyrrachini profugisse noctu crepidatum €imperatorem indicaverunt. Illi autem statuam istius per-€similem, quam stare celeberrimo in loco voluerat ne €suavissimi hominis memoria moreretur, deturbant, adfligunt, €comminuunt, dissipant. Sic odium quod in ipsum attu-€lerant, id in eius imaginem ac simulacrum profuderunt. Quae cum ita sint_non enim dubito quin, cum haec quae €excellunt me nosse videas, non existimes mediam illam €partem et turbam flagitiorum tuorum mihi esse inauditam_ €nihil est quod me hortere, nihil est quod invites; admoneri €me satis est. Admonebit autem nemo alius nisi rei publicae €tempus, quod mihi quidem magis videtur quam tu um-€quam arbitratus es appropinquare. Ecquid vides, ecquid @1 €sentis, lege iudiciaria lata, quos posthac iudices simus €habituri? Neque legetur quisquis voluerit, nec quisquis €noluerit non legetur; nulli conicientur in illum ordinem, €nulli eximentur; non ambitio ad gratiam, non iniquitas ad €aemulationem conitetur; iudices iudicabunt ei quos lex €ipsa, non quos hominum libido delegerit. Quod cum ita €sit, mihi crede, neminem invitum invitabis; res ipsa et rei €publicae tempus aut me ipsum, quod nolim, aut alium €quempiam aut invitabit aut dehortabitur. @@Equidem, ut paulo ante dixi, non eadem supplicia esse €in hominibus existimo quae fortasse plerique, damnationes, €expulsiones, neces; denique nullam mihi poenam videtur €habere id quod accidere innocenti, quod forti, quod €sapienti, quod bono viro et civi potest. Damnatio ista €quae in te flagitatur obtigit P. Rutilio, quod specimen €habuit haec civitas innocentiae. Maior mihi iudicum et €rei publicae poena illa visa est quam Rutili. L. Opimius €eiectus est e patria, is qui praetor et consul maximis €rem publicam periculis liberarat. Non in eo cui facta €est iniuria sed in eis qui fecerunt sceleris et conscien-€tiae poena permansit. At contra bis Catilina absolutus €[2est]2, emissus etiam ille auctor tuus provinciae, cum stuprum €Bonae deae pulvinaribus intulisset. Quis fuit in tanta €civitate qui illum incesto liberatum, non eos qui ita iudicarant pari scelere obstrictos arbitraretur? An ego €exspectem dum de te &7v& et &7lxx& tabellae diribeantur, €de quo iam pridem omnes mortales omnium generum, @1 €aetatum, ordinum iudicaverunt? Quis enim te aditu, quis €ullo honore, quis denique communi salutatione dignum €putat? Omnes memoriam consulatus tui, facta, mores, €faciem denique ac nomen a re publica detestantur. Legati €qui una fuerunt alienati, tribuni militum inimici, centuriones, €et si qui ex tanto exercitu reliqui milites exstant non €dimissi abs te sed dissipati, te oderunt, tibi pestem ex-€optant, te exsecrantur. Achaia exhausta, Thessalia vexata, €laceratae Athenae, Dyrrachium et Apollonia exinanita, €Ambracia direpta, Parthini et Bulidenses inlusi, Epirus €excisa, Locri, Phocii, Boeotii exusti, Acarnania, Amphi-€lochia, Perraebia, Athamanumque gens vendita, Macedonia €condonata barbaris, Aetolia amissa, Dolopes finitimique €montani oppidis atque agris exterminati; cives Romani €qui in eis locis negotiantur te unum suum sociorumque €depeculatorem, vexatorem, praedonem, hostem venisse senserunt. Ad horum omnium iudicia tot atque tanta €domesticum iudicium accessit sententiae damnationis tuae, €occultus adventus, furtivum iter per Italiam, introitus in €urbem desertus ab amicis, nullae ad senatum e provincia €litterae, nulla ex trinis aestivis gratulatio, nulla triumphi €mentio; non modo quid gesseris sed ne quibus in locis €quidem fueris dicere audes. Ex illo fonte et seminario €triumphorum cum arida folia laureae rettulisses, cum ea €abiecta ad portam reliquisti, tum tu ipse de te '&7fecisse €&7videri&' pronuntiavisti. Qui si nihil gesseras dignum €honore, ubi exercitus, ubi sumptus, ubi imperium, ubi illa @1 €uberrima supplicationibus triumphisque provincia? Sin €autem aliquid sperare potueras, [2si]2 cogitaras id quod impe-€ratoris nomen, quod laureati fasces, quod illa tropaea plena €dedecoris et risus te commentatum esse declarant, quis te €miserior, quis te damnatior, qui neque scribere ad senatum a €te bene rem publicam esse gestam neque praesens dicere ausus es? An tu mihi cui semper ita persuasum fuerit non €eventis sed factis cuiusque fortunam ponderari, neque in €tabellis paucorum iudicum sed in sententiis omnium civium €famam nostram fortunamque pendere, te indemnatum videri €putas, quem socii, quem foederati, quem liberi populi, quem €stipendiarii, quem negotiatores, quem publicani, quem uni-€versa civitas, quem legati, quem tribuni militares, quem reliqui €milites qui ferrum, qui famem, qui morbum effugerunt, omni €cruciatu dignissimum putent, cui non apud senatum, non €apud equites Romanos, non apud ullum ordinem, non in €urbe, non in Italia maximorum scelerum venia ulla ad igno-€scendum dari possit, qui se ipse oderit, qui metuat omnis, €qui suam causam nemini committere audeat, qui se ipse condemnet? Numquam ego sanguinem expetivi tuum, €numquam illud extremum quod posset esse improbis et €probis commune supplicium legis ac iudici, sed abiectum, €contemptum, despectum a ceteris, a te ipso desperatum et €relictum, circumspectantem omnia, quicquid increpuisset €pertimescentem, diffidentem tuis rebus, sine voce, sine €libertate, sine auctoritate, sine ulla specie consulari, hor- @1 €rentem, trementem, adulantem omnis videre te volui; vidi. €Qua re si tibi evenerit quod metuis ne accidat, equidem €non moleste feram; sin id tardius forte fiet, fruar tamen €tua et indignitate et timiditate, nec te minus libenter metuen-€tem videbo ne reus fias quam reum, nec minus laetabor €cum te semper sordidum, quam si paulisper sordidatum €viderem. @1 ï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO CN. PLANCIO ORATIO}1 ‘@@Cum propter egregiam et singularem Cn. Planci, iudices, €in mea salute custodienda fidem tam multos et bonos viros €eius honori viderem esse fautores, capiebam animo non €mediocrem voluptatem quod, cuius officium mihi saluti €fuisset, ei meorum temporum memoriam suffragari videbam. €Cum autem audirem meos partim inimicos, partim invidos €huic accusationi esse fautores, eandemque rem adversariam €esse in iudicio Cn. Plancio quae in petitione fuisset adiutrix, €dolebam, iudices, et acerbe ferebam, si huius salus ob eam €ipsam causam esset infestior quod is meam salutem atque vitam sua benivolentia praesidio custodiaque texisset. Nunc €autem vester, iudices, conspectus et consessus iste reficit et €recreat mentem meam, cum intueor et contemplor unum €quemque vestrum. Video enim hoc in numero neminem €cui mea salus non cara fuerit, cuius non exstet in me sum-€mum meritum, cui non sim obstrictus memoria benefici €sempiterna. Itaque non extimesco ne Cn. Plancio custodia €meae salutis apud eos obsit qui me ipsi maxime salvum €videre voluerunt, saepiusque, iudices, mihi venit in mentem €admirandum esse M. Laterensem, hominem studiosissimum €et dignitatis et salutis meae, reum sibi hunc potissimum €delegisse quam metuendum ne vobis id ille magna ratione fecisse videatur. Quamquam mihi non sumo tantum neque @1 €adrogo, iudices, ut Cn. Plancium suis erga me meritis im-€punitatem consecutum putem. Nisi eius integerrimam €vitam, modestissimos mores, summam fidem, continentiam, €pietatem, innocentiam ostendero, nihil de poena recusabo; €sin omnia praestitero quae sunt a bonis viris exspectanda, €petam, iudices, a vobis ut, cuius misericordia salus mea €custodita sit, ei vos vestram misericordiam me deprecante þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ“ˆ‰tribuatis. Equidem ad reliquos labores, quos in hac causa €maiores suscipio quam in ceteris, etiam hanc molestiam ad-€sumo, quod mihi non solum pro Cn. Plancio dicendum est, €cuius ego salutem non secus ac meam tueri debeo, sed €etiam pro me ipso, de quo accusatores plura paene quam de re reoque dixerunt. Quamquam, iudices, si quid est in me €ipso ita reprehensum ut id ab hoc seiunctum sit, non me id €magno opere conturbat; non enim timeo ne, quia perraro €grati homines reperiantur, idcirco, cum me nimium gratum €illi esse dicant, id mihi criminosum esse possit. Quae vero €ita sunt agitata ab illis ut aut merita Cn. Planci erga me €minora esse dicerent quam a me ipso praedicarentur, aut, si €essent summa, negarent ea tamen ita magni ut ego putarem €ponderis apud vos esse debere, haec mihi sunt tractanda, €iudices, et modice, ne quid ipse offendam, et tum denique €cum respondero criminibus, ne non tam innocentia reus €sua quam recordatione meorum temporum defensus esse €videatur. @@Sed mihi in causa facili atque explicata perdifficilis, €iudices, et lubrica defensionis ratio proponitur. Nam, si €tantum modo mihi necesse esset contra Laterensem dicere, €tamen id ipsum esset in tanto usu nostro tantaque amicitia €molestum. Vetus est enim lex illa iustae veraeque amicitiae @1 €quae mihi cum illo iam diu est, ut idem amici semper velint, €neque est ullum amicitiae certius vinculum quam consensus €et societas consiliorum et voluntatum. Mihi autem non id €est in hac re molestissimum, contra illum dicere, sed multo €illud magis quod in ea causa contra dicendum est in qua €quaedam hominum ipsorum videtur facienda esse contentio. Quaerit enim Laterensis atque hoc uno maxime urget qua €se virtute, qua laude Plancius, qua dignitate superarit. Ita, €si cedo illius ornamentis, quae multa et magna sunt, non €solum huius dignitatis iactura facienda est sed etiam largi-€tionis recipienda suspicio est; sin hunc illi antepono, con-€tumeliosa habenda est oratio, et dicendum est id quod ille €me flagitat, Laterensem a Plancio dignitate esse superatum. €Ita aut amicissimi hominis existimatio offendenda est, si €illam accusationis condicionem sequar, aut optime de me €meriti salus deserenda. €@@Sed ego, Laterensis, caecum me et praecipitem ferri con-€fitear in causa, si te aut a Plancio aut ab ullo dignitate €potuisse superari dixero. Itaque discedam ab ea contentione €ad quam tu me vocas et veniam ad illam ad quam me causa ipsa deducit. Quid? tu in magistratibus dignitatis iudicem €putas esse populum? Fortasse non numquam est; utinam €vero semper esset! Sed est perraro et, si quando est, in eis €magistratibus est mandandis quibus salutem suam committi €putat; his levioribus comitiis diligentia et gratia petitorum €honos paritur, non eis ornamentis quae esse in te videmus. €Nam quod ad populum pertinet, semper dignitatis iniquus €iudex est qui aut invidet aut favet. Quamquam nihil potes €in te, Laterensis, constituere quod sit proprium laudis tuae @1 quin id tibi sit commune cum Plancio. Sed hoc totum €agetur alio loco; nunc tantum disputo de iure populi, qui et €potest et solet non numquam dignos praeterire; nec, si a €populo praeteritus est quem non oportuit, a iudicibus con-€demnandus est qui praeteritus non est. Nam, si ita esset, €quod patres apud maiores nostros tenere non potuerunt, ut €reprehensores essent comitiorum, id haberent iudices, quod €multo etiam minus esset ferendum. Tum enim magistratum €non gerebat is qui ceperat, si patres auctores non erant facti; €nunc postulatur a vobis ut eius exitio qui creatus sit iudi-€cium populi Romani reprendatis. Itaque iam quoniam qua €nolui ianua sum ingressus in causam, sperare videor tantum €afuturam esse orationem meam a minima suspicione offen-€sionis tuae, te ut potius obiurgem, quod iniquum in discri-€men adducas dignitatem tuam, quam ut eam ego ulla con-tumelia coner attingere. Tu continentiam, tu industriam, €tu animum in rem publicam, tu virtutem, tu innocentiam, €tu fidem, tu labores tuos, quod aedilis non sis factus, fractos €esse et abiectos et repudiatos putas? Vide tandem, Late-€rensis, quantum ego a te dissentiam. Si me dius fidius decem €soli essent in civitate viri boni, sapientes, iusti, graves, qui €te indignum aedilitate iudicavissent, gravius de te iudicatum €putarem quam est hoc quod tu metuis ne a populo iudi-€catum esse videatur. Non enim comitiis iudicat semper €populus, sed movetur plerumque gratia, cedit precibus, facit €eos a quibus est maxime ambitus, denique, etiam si iudicat, €non dilectu aliquo aut sapientia ducitur ad iudicandum, sed @1 €impetu non numquam et quadam etiam temeritate. Non est €enim consilium in volgo, non ratio, non discrimen, non €diligentia, semperque sapientes ea quae populus fecisset €ferenda, non semper laudanda dixerunt. Qua re, cum te €aedilem fieri oportuisse dicis, populi culpam, non competi-toris accusas. Vt fueris dignior quam Plancius_de quo ipso €tecum ita contendam paulo post ut conservem dignitatem €tuam_sed ut fueris dignior, non competitor a quo es victus, €sed populus a quo es praeteritus, in culpa est. In quo illud €primum debes putare, comitiis, praesertim aediliciis, studium €esse populi, non iudicium; eblandita illa, non enucleata esse €suffragia; eos qui suffragium ferant, quid cuique ipsi debeant €considerare saepius quam quid cuique a re publica debeatur. €Sin autem mavis esse iudicium, non tibi id rescindendum est sed ferendum. 'Male iudicavit populus.' At iudicavit. €'Non debuit.' At potuit. 'Non fero.' At multi clarissimi €et sapientissimi cives tulerunt. Est enim haec condicio €liberorum populorum praecipueque huius principis populi €et omnium gentium domini atque victoris, posse suffragiis €vel dare vel detrahere quod velit cuique; nostrum est autem, €nostrum qui in hac tempestate populi iactemur et fluctibus €ferre modice populi voluntates, adlicere alienas, retinere €partas, placare turbatas; honores si magni non putemus, €non servire populo; sin eos expetamus, non defetigari €supplicando. @@Venio iam ad ipsius populi partis ut illius contra te €oratione potius quam mea disputem. Qui si tecum con-€grediatur et si una loqui voce possit, haec dicat: 'ego tibi, @1 €Laterensis, Plancium non anteposui sed, cum essetis aeque €boni viri, meum beneficium ad eum potius detuli qui a me €contenderat quam ad eum qui mihi non nimis submisse €supplicarat.' Respondebis, credo, te splendore et vetustate €familiae fretum non valde ambiendum putasse. At vero te €ille ad sua instituta suorumque maiorum exempla revocabit; €semper se dicet rogari voluisse, semper sibi supplicari; se €M. Seium, qui ne equestrem quidem splendorem incolumem €a calamitate iudici retinere potuisset, homini nobilissimo, €innocentissimo, eloquentissimo, M. Pisoni, praetulisse; €praeposuisse se Q. Catulo, summa in familia nato, sapien-€tissimo et sanctissimo viro, non dico C. Serranum, stul-€tissimum hominem_fuit enim tamen nobilis_non C. €Fimbriam, novum hominem_fuit enim et animi satis magni €et consili_sed Cn. Mallium, non solum ignobilem verum €sine virtute, sine ingenio, vita etiam contempta ac sordida. 'Desiderarunt te,' inquit, 'oculi mei, cum tu esses Cyrenis; €me enim quam socios tua frui virtute malebam, et quo plus €intererat, eo plus aberat a me, cum te non videbam. Deinde €sitientem me virtutis tuae deseruisti ac reliquisti. Coeperas €enim petere tribunatum pl. temporibus eis quae istam elo-€quentiam et virtutem requirebant; quam petitionem cum €reliquisses, si hoc indicasti, tanta in tempestate te gubernare €non posse, de virtute tua dubitavi, si nolle, de voluntate; €sin, quod magis intellego, temporibus te aliis reservasti, ego €quoque,' inquiet populus Romanus, 'ad ea te tempora @1 €revocavi ad quae tu te ipse servaras. Pete igitur eum €magistratum in quo mihi magnae utilitati esse possis; aediles €quicumque erunt, idem mihi sunt ludi parati; tribuni pl. €permagni interest qui sint. Qua re aut redde mihi quod €ostenderas, aut si, quod mea minus interest, id te magis forte €delectat, reddam tibi istam aedilitatem etiam neglegenter €petenti, sed amplissimos honores ut pro dignitate tua con-þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜ˆ’sequare, condiscas censeo mihi paulo diligentius supplicare.' @@Haec populi oratio est, mea vero, Laterensis, haec: qua €re victus sis non debere iudicem quaerere, modo ne largi-€tione sis victus. Nam si, quotienscumque praeteritus erit €is qui non debuerit praeteriri, totiens oportebit eum qui €factus erit condemnari, nihil iam est quod populo suppli-€cetur, nihil quod diribitio, nihil quod renuntiatio suffra-€giorum exspectetur. Simul ut qui sint professi videro, dicam: 'hic familia consulari est, ille praetoria; reliquos video esse €ex equestri loco; sunt omnes sine macula, sunt omnes aeque €boni viri atque integri, sed servari necesse est gradus; cedat €consulari generi praetorium, ne contendat cum praetorio €nomine equester locus.' Sublata sunt studia, exstinctae €suffragationes, nullae contentiones, nulla libertas populi in €mandandis magistratibus, nulla exspectatio suffragiorum; €nihil, ut plerumque evenit, praeter opinionem accidet, nulla €erit posthac varietas comitiorum. Sin hoc persaepe accidit €ut et factos aliquos et non factos esse miremur, si campus €atque illae undae comitiorum, ut mare profundum et immen-€sum, sic effervescunt quodam quasi aestu ut ad alios acce-€dant, ab aliis autem recedant, tamen nos [2in]2 impetu studiorum @1 €et motu temeritatis modum aliquem et consilium et rationem requiremus? Qua re noli me ad contentionem vestrum €vocare, Laterensis. Etenim si populo grata est tabella, €quae frontis aperit hominum, mentis tegit datque eam €libertatem ut quod velint faciant, promittant autem quod €rogentur, cur tu id in iudicio ut fiat exprimis quod non fit in €campo? 'Hic quam ille dignior' perquam grave est dictu. €Quo modo igitur est aequius? Sic credo, quod agitur, quod €satis est iudici: 'hic factus est.' 'Cur iste potius quam €ego?' Vel nescio vel non dico vel denique quod mihi €gravissimum esset, si dicerem, sed impune tamen deberem €dicere: 'non recte.' Nam quid adsequerere, si illa extrema €defensione uterer, populum quod voluisset fecisse, non €quod debuisset? @@Quid? si populi quoque factum defendo, Laterensis, et €doceo Cn. Plancium non obrepsisse ad honorem, sed eo €venisse cursu qui semper patuerit hominibus ortis hoc €nostro equestri loco, possumne eripere orationi tuae con-€tentionem vestrum, quae tractari sine contumelia non €potest, et te ad causam aliquando crimenque deducere? €Si, quod equitis Romani filius est, inferior esse debuit, €omnes tecum equitum Romanorum filii petiverunt. Nihil €dico amplius; hoc tamen miror cur huic potissimum irascare €qui longissime a te afuit. Equidem, si quando, ut fit, iactor €in turba, non illum accuso qui est in summa sacra via, cum €ego ad Fabianum fornicem impellor, sed eum qui in me €ipsum incurrit atque incidit. Tu neque Q. Pedio, forti viro, €suscenses neque huic A. Plotio, ornatissimo homini familiari @1 €meo, et ab eo qui hos dimovit potius quam ab eis qui in te ipsum incubuerunt te depulsum putas. Sed tamen haec €tibi est prima cum Plancio generis vestri familiaeque con-€tentio, qua abs te vincitur; cur enim non confitear quod €necesse est? Sed non hic magis quam ego a meis com-€petitoribus et alias et in consulatus petitione vincebar. Sed €vide ne haec ipsa quae despicis huic suffragata sint. Sic €enim conferamus. Est tuum nomen utraque familia con-€sulare. Num dubitas igitur quin omnes qui favent nobilitati, €qui id putant esse pulcherrimum, qui imaginibus, qui €nominibus vestris ducuntur, te aedilem fecerint? Equidem €non dubito. Sed si parum multi sunt qui nobilitatem €ament, num ista est nostra culpa? Etenim ad caput et ad €fontem generis utriusque veniamus. @@Tu es e municipio antiquissimo Tusculano, ex quo sunt €plurimae familiae consulares, in quibus est etiam Iuventia €_tot ex reliquis municipiis omnibus non sunt_hic est e €praefectura Atinati non tam prisca, non tam honorata, non €tam suburbana. Quantum interesse vis ad rationem petendi? €Primum utrum magis favere putas Atinatis an Tusculanos €suis? Alteri_scire enim hoc propter vicinitatem facile €possum_cum huius ornatissimi atque optimi viri, Cn. €Saturnini, patrem aedilem, cum praetorem viderunt, quod €primus ille non modo in eam familiam sed etiam in prae-€fecturam illam sellam curulem attulisset, mirandum in €modum laetati sunt; alteros_credo, quia refertum est €municipium consularibus, nam malivolos non esse certo €scio_numquam intellexi vehementius suorum honore laetari. @1 Habemus hoc nos, habent nostra municipia. Quid ego de €me, de fratre meo loquar? quorum honoribus agri ipsi prope €dicam montesque faverunt. Num quando vides Tuscu-€lanum aliquem de M. Catone illo in omni virtute principe, €num de Ti. Coruncanio municipe suo, num de tot Fulviis €gloriari? Verbum nemo facit. At in quemcumque Arpi-€natem incideris, etiam si nolis, erit tamen tibi fortasse etiam €de nobis aliquid, sed certe de C. Mario audiendum. Primum €igitur hic habuit studia suorum ardentia, tu tanta quanta in hominibus iam saturatis honoribus esse potuerunt. Deinde €tui municipes sunt illi quidem splendidissimi homines, sed €tamen pauci, si quidem cum Atinatibus conferantur; huius €praefectura plena virorum fortissimorum, sic ut nulla tota €Italia frequentior dici possit; quam quidem nunc multi-€tudinem videtis, iudices, in squalore et luctu supplicem €vobis. Hi tot equites Romani, tot tribuni aerarii_nam €plebem a iudicio dimisimus, quae cuncta comitiis adfuit_ €quid roboris, quid dignitatis huius petitioni attulerunt? Non €[2modo]2 enim tribum Teretinam, de qua dicam alio loco, sed €dignitatem, sed oculorum coniectum, sed solidam et robu-€stam et adsiduam frequentiam praebuerunt. Nam municipia coniunctione etiam vicinitatis vehementer moventur. Omnia €quae dico de Plancio dico expertus in nobis; sumus enim €finitimi Atinatibus. Laudanda est vel etiam amanda vici-€nitas retinens veterem illum offici morem, non infuscata €malivolentia, non adsueta mendaciis, non fucosa, non fallax, €non erudita artificio simulationis vel suburbano vel etiam @1 €urbano. Nemo Arpinas non Plancio studuit, nemo Soranus, €nemo Casinas, nemo Aquinas. Tractus ille celeberrimus €Venafranus, Allifanus, tota denique ea nostra ita aspera et €montuosa et fidelis et simplex et fautrix suorum regio se €huius honore ornari, se augeri dignitate arbitrabatur, isdem-€que nunc ex municipiis adsunt equites Romani publice €cum legatione [2et]2 testimonio, nec minore nunc sunt sollici-€tudine quam tum erant studio. Etenim est gravius spoliari fortunis quam non augeri dignitate. Ergo ut alia in te erant €inlustriora, Laterensis, quae tibi maiores tui reliquerant, sic €te Plancius hoc non solum municipi verum etiam vicinitatis €genere vincebat; nisi forte te Labicana aut Gabina aut €Bovillana vicinitas adiuvabat, quibus e municipiis vix iam €qui carnem Latinis petant reperiuntur. Adiungamus, si vis, €id quod tu huic obesse etiam putas, patrem publicanum; €qui ordo quanto adiumento sit in honore quis nescit? Flos €enim equitum Romanorum, ornamentum civitatis, firma-mentum rei publicae publicanorum ordine continetur. Quis €est igitur qui neget ordinis eius studium fuisse in honore €Planci singulare? Neque iniuria, vel quod erat pater is qui €est princeps iam diu publicanorum, vel quod is ab sociis €unice diligebatur, vel quod diligentissime rogabat, vel quia €pro filio supplicabat, vel quod huius ipsius in illum ordinem €summa officia quaesturae tribunatusque constabant, vel €quod illi in hoc ornando ordinem se ornare et consulere €liberis suis arbitrabantur. €@@Aliquid praeterea_timide dicam, sed tamen dicendum @1 €est_non enim opibus, non invidiosa gratia, non potentia €vix ferenda, sed commemoratione benefici, sed misericordia, €sed precibus aliquid attulimus etiam nos. Appellavi populum €tributim, submisi me et supplicavi; ultro me hercule se mihi €etiam offerentis, ultro pollicentis rogavi. Valuit causa rogandi, non gratia. Nec si vir amplissimus, cui nihil est €quod roganti concedi non iure possit, de aliquo, ut dicis, €non impetravit, ego sum adrogans quod me valuisse dico. €Nam ut omittam illud quod ego pro eo laborabam qui €valebat ipse per sese, rogatio ipsa semper est gratiosissima þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜™†quae est officio necessitudinis coniuncta maxime. Neque €enim ego sic rogabam ut petere viderer, quia familiaris esset €meus, quia vicinus, quia huius parente semper plurimum €essem usus, sed ut quasi parenti et custodi salutis meae. €Non potentia mea sed causa rogationis fuit gratiosa. Nemo €mea restitutione laetatus est, nemo iniuria doluit, cui non huius in me misericordia grata fuerit. Etenim si ante €reditum meum Cn. Plancio se volgo viri boni, cum hic €tribunatum peteret, ultro offerebant, cui nomen meum €absentis honori fuisset, ei meas praesentis preces non putas €profuisse? An Minturnenses coloni, quod C. Marium e €civili ferro atque ex impiis manibus eripuerunt, quod tecto €receperunt, quod fessum inedia fluctibusque recrearunt, quod €viaticum congesserunt, quod navigium dederunt, quod eum €linquentem terram eam quam servarat votis, ominibus €lacrimisque prosecuti sunt, aeterna in laude versantur; €Plancio, quod me vel vi pulsum vel ratione cedentem rece-€perit, iuverit, custodierit, his et senatui populoque Romano, @1 €ut haberent quem reducerent, conservarit, honori hanc €fidem, misericordiam, virtutem fuisse miraris? @@Vitia me hercule Cn. Planci res eae de quibus dixi tegere €potuerunt, ne tu in ea vita de qua iam dicam tot et tanta €adiumenta huic honori fuisse mirere. Hic est enim qui €adulescentulus cum A. Torquato profectus in Africam sic €ab illo gravissimo et sanctissimo atque omni laude et honore €dignissimo viro dilectus est ut et contuberni necessitudo et €adulescentis modestissimi pudor postulabat, quod, si adesset, €non minus ille declararet quam hic illius frater patruelis et €socer, T. Torquatus, omni illi et virtute et laude par, qui est €quidem cum illo maximis vinclis et propinquitatis et adfini-€tatis coniunctus, sed ita magnis amoris ut illae necessitudinis €causae leves esse videantur. Fuit in Creta postea contuber-€nalis Saturnini, propinqui sui, miles huius Q. Metelli; cui cum €fuerit probatissimus hodieque sit, omnibus esse se probatum €sperare debet. In ea provincia legatus fuit C. Sacerdos, €qua virtute, qua constantia vir! L. Flaccus, qui homo, qui €civis! qualem hunc putent, adsiduitate testimonioque declarant. In Macedonia tribunus militum fuit, in eadem €provincia postea quaestor. Primum Macedonia sic eum €diligit ut indicant hi principes civitatum suarum; qui cum €missi sint ob aliam causam, tamen huius repentino periculo €commoti huic adsident, pro hoc laborant, huic si praesto €fuerint, gratius se civitatibus suis facturos putant quam si €legationem suam et mandata confecerint. L. vero Apuleius @1 €hunc tanti facit ut morem illum maiorum qui praescribit in €parentum loco quaestoribus suis praetores esse oportere €officiis benivolentiaque superarit. Tribunus pl. fuit non €fortasse tam vehemens quam isti quos tu iure laudas, sed €certe talis, quales si omnes semper fuissent, numquam €desideratus vehemens esset tribunus. @@Omitto illa quae, si minus in scaena sunt, at certe, cum €sunt prolata, laudantur, ut vivat cum suis, primum cum €parente_nam meo iudicio pietas fundamentum est omnium €virtutum_quem veretur ut deum_neque enim multo secus €est parens liberis_amat vero ut sodalem, ut fratrem, ut €aequalem. Quid dicam cum patruo, cum adfinibus, cum €propinquis, cum hoc Cn. Saturnino, ornatissimo viro? cuius €quantam honoris huius cupiditatem fuisse creditis, cum €videtis luctus societatem? Quid de me dicam qui mihi in €huius periculo reus esse videor? quid de his tot viris talibus €quos videtis veste mutata? Atque haec sunt indicia, iudices, €solida et expressa, haec signa probitatis non fucata forensi €specie, sed domesticis inusta notis veritatis. Facilis est illa €occursatio et blanditia popularis; aspicitur, non attrectatur; €procul apparet, non excutitur, non in manus sumitur. Omnibus igitur rebus ornatum hominem tam externis quam €domesticis, non nullis rebus inferiorem quam te, genere dico €et nomine, superiorem aliis, municipum, vicinorum, socie-€tatum studio, meorum temporum memoria, parem virtute, €integritate, modestia aedilem factum esse miraris? €@@Hunc tu vitae splendorem maculis aspergis istis? Iacis €adulteria, quae nemo non modo nomine sed ne suspicione @1 €quidem possit agnoscere. 'Bimaritum' appellas, ut verba €etiam fingas, non solum crimina. Ductum esse ab eo in €provinciam aliquem dicis libidinis causa, quod non crimen €est, sed impunitum in maledicto mendacium; raptam esse €mimulam, quod dicitur Atinae factum a iuventute vetere quodam in scaenicos iure maximeque oppidano. O adule-€scentiam traductam eleganter, cui quidem cum quod licuerit €obiciatur, tamen id ipsum falsum reperiatur! Emissus €aliquis e carcere. Et quidem emissus per imprudentiam, €emissus, ut cognostis, necessarii hominis optimique adule-€scentis rogatu; idem postea praetoris mandatu requisitus. €Atque haec nec ulla alia sunt coniecta maledicta in eius €vitam de cuius vos pudore, religione, integritate dubitetis. €@@'Pater vero,' inquit, 'etiam obesse filio debet.' O vocem €duram atque indignam tua probitate, Laterensis! Pater ut €in iudicio capitis, pater ut in dimicatione fortunarum, pater €ut apud talis viros obesse filio debeat? qui si esset turpissi-€mus, si sordidissimus, tamen ipso nomine patrio valeret €apud clementis iudices et misericordis; valeret, inquam, €communi sensu omnium et dulcissima commendatione naturae. Sed cum sit Cn. Plancius is eques Romanus, ea €primum vetustate equestris nominis ut pater, ut avus, ut €maiores eius omnes equites Romani fuerint, summum in €praefectura florentissima gradum tenuerint et dignitatis et €gratiae, deinde ut ipse in legionibus P. Crassi imperatoris €inter ornatissimos homines, equites Romanos, summo splen-€dore fuerit, ut postea princeps inter suos plurimarum rerum €sanctissimus et iustissimus iudex, maximarum societatum €auctor, plurimarum magister: si non modo in eo nihil @1 €umquam reprehensum sed laudata sunt omnia, tamen is €oberit honestissimo filio pater qui vel minus honestum et €alienum tueri vel auctoritate sua vel gratia possit? @@'Asperius,' inquit, 'locutus est aliquid aliquando.' Immo €fortasse liberius. 'At id ipsum,' inquit, 'non est ferendum.' €Ergo ei ferendi sunt qui hoc queruntur, libertatem equitis €Romani se ferre non posse? Vbinam ille mos, ubi illa €aequitas iuris, ubi illa antiqua libertas quae malis oppressa €civilibus extollere iam caput et aliquando recreata se erigere €debebat? Equitum ego Romanorum in homines nobilissi-€mos maledicta, publicanorum in Q. Scaevolam, virum omni-€bus ingenio, iustitia, integritate praestantem, aspere et €ferociter et libere dicta commemorem? Consuli P. Nasicae €praeco Granius medio in foro, cum ille edicto iustitio domum €decedens rogasset Granium quid tristis esset; an quod €reiectae auctiones essent: 'immo vero,' inquit, 'quod €legationes.' Idem tribuno pl. potentissimo homini, M. €Druso, et multa in re publica molienti, cum ille eum salu-€tasset [2et]2, ut fit, dixisset: 'quid agis, Grani?' respondit: €'immo vero tu, Druse, quid agis?' Ille L. Crassi, ille M. €Antoni voluntatem asperioribus facetiis saepe perstrinxit €impune: nunc usque eo est oppressa nostra adrogantia €civitas ut, quae fuit olim praeconi in ridendo, nunc equiti Romano in plorando non sit concessa libertas. Quae enim €umquam Plancio vox fuit contumeliae potius quam doloris? €quid est autem umquam questus nisi cum a sociis et a se @1 €iniuriam propulsaret? Cum senatus impediretur quo minus, €id quod hostibus semper erat tributum, responsum equitibus €Romanis redderetur, omnibus illa iniuria dolori fuit publi-€canis, sed eum ipsum dolorem hic tulit paulo apertius. €Communis ille sensus in aliis fortasse latuit; hic, quod cum €ceteris animo sentiebat, id magis quam ceteri et voltu promptum habuit et lingua. Quamquam, iudices,_agnosco €enim ex me_permulta in Plancium quae ab eo numquam €dicta sunt conferuntur. Ego quia dico aliquid aliquando €non studio adductus, sed aut contentione dicendi aut laces-€situs, et quia, ut fit in multis, exit aliquando aliquid si non €perfacetum, at tamen fortasse non rusticum, quod quisque €dixit, me id dixisse dicunt. Ego autem, si quid est quod þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜£ˆˆmihi scitum esse videatur et homine ingenuo dignum atque €docto, non aspernor, stomachor cum aliorum non me digna €in me conferuntur. Nam quod primus scivit legem de €publicanis tum cum vir amplissimus consul id illi ordini per €populum dedit quod per senatum, si licuisset, dedisset, si in €eo crimen est quia suffragium tulit, quis non tulit publicanus? €si quia primus scivit, utrum id sortis esse vis, an eius qui €illam legem ferebat? Si sortis, nullum crimen est in casu; €si consulis, [2statuis]2 etiam hunc a summo viro principem esse €ordinis iudicatum. @@Sed aliquando veniamus ad causam. In qua tu nomine €legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges €complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi €editicios iudices es secutus. Quod genus iudicum si est €aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam @1 €ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi voluerit ab €accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras €causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri voluerit €iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis prae-termitteret, hoc tamen unum praetereundum putarit. Quid? €huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum €cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die €copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus? €Hoc igitur sensimus: 'cuiuscumque tribus largitor esset, et €per hanc consensionem quae magis honeste quam vere €sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione €corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus €essent esse notum.' Ita putavit senatus, cum reo tribus €ederentur eae quas is largitione devinctas haberet, eosdem €fore testis et iudices. Acerbum omnino genus iudici sed €tamen, si vel sua vel ea quae maxime esset cuique coniuncta tribus ederetur, vix recusandum. Tu autem, Laterensis, €quas tribus edidisti? Teretinam, credo. Fuit certe id €aequum et certe exspectatum est et fuit dignum constantia €tua. Cuius tu tribus venditorem et corruptorem et seque-€strem Plancium fuisse clamitas, eam tribum profecto, seve-€rissimorum praesertim hominum et gravissimorum, edere €debuisti. At Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam €de illa tribu criminari. Hanc igitur ipsam cur non edidisti? €quid Plancio cum Lemonia, quid cum Oufentina, quid cum €Clustumina? Nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae reiceretur, esse voluisti. Dubitatis igitur, iudices, quin vos @1 €M. Laterensis suo iudicio non ad sententiam legis, sed ad €suam spem aliquam de civitate delegerit? dubitatis quin eas €tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum €ille non ediderit, iudicarit officiis ab hoc observatas, non €largitione corruptas? Quid enim potes dicere cur ista €editio non summam habeat acerbitatem, remota ratione illa quam in decernendo secuti sumus? Tu deligas ex omni €populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos €quos inexorabilis, quos inhumanos, quos crudelis existimes; €tu me ignaro, nec opinante, inscio convoces et tuos et €tuorum amicorum necessarios, iniquos vel meos vel etiam €defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes €asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut €ante consessum meorum iudicum videam quam potuerim €qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque €quidem reiectis, quod in proximo reo de consili sententia €constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere? Non enim, si aut Plancius ita vixit ut offenderet sciens €neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos €invito te tamen ad iudices non ad carnifices veniremus, €idcirco ista editio per se non acerba est. €@@An vero nuper clarissimi cives nomen editicii iudicis non €tulerunt, cum ex &7cxxv& iudicibus principibus equestris ordinis €quinque et &7lxx& reus reiceret, &7l& referret, omniaque potius €permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos €neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque €editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices ita feremus ut neminem reiciamus? Neque ego nunc legis €iniquitatem queror, sed factum tuum a sententia legis doceo @1 €discrepare; et illud acerbum iudicium si, quem ad modum €senatus censuit populusque iussit, ita fecisses ut huic et €suam et ab hoc observatas tribus ederes, non modo non €quererer, sed hunc eis iudicibus editis qui idem testes esse €possent absolutum putarem, neque nunc multo secus exi-€stimo. Cum enim has tribus edidisti, ignotis te iudicibus €uti malle quam notis indicavisti; fugisti sententiam legis, €aequitatem omnem reiecisti, in tenebris quam in luce causam versari maluisti. 'Voltinia tribus ab hoc corrupta, Teretinam €habuerat venalem. Quid diceret apud Voltiniensis aut apud €tribulis suos iudices?' Immo vero tu quid diceres? quem €iudicem ex illis aut tacitum testem haberes aut vero etiam €excitares? Etenim si reus tribus ederet, Voltiniam fortasse €Plancius propter necessitudinem ac vicinitatem, suam vero €certe edidisset. Vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem €tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui €notissimus esse debet, vicinum, tribulem, gravissimum €hominem iustissimumque edidisset? cuius quidem aequitas €et ea voluntas erga Cn. Planci salutem quam ille sine ulla €cupiditatis suspicione prae se fert facile declarat non fuisse €fugiendos tribulis huic iudices cui quaesitorem tribulem exoptandum fuisse videatis. Neque ego nunc consilium €reprehendo tuum quod [2non]2 eas tribus quibus erat hic €maxime notus edideris, sed a te doceo consilium non €servatum senatus. Etenim quis te tum audiret illorum, aut €quid diceres? Sequestremne Plancium? Respuerent aures, €nemo agnosceret, repudiarent. An gratiosum? Illi libenter @1 €audirent, nos non timide confiteremur. Noli enim putare, €Laterensis, legibus istis quas senatus de ambitu sanciri €voluerit id esse actum ut suffragatio, ut observantia, ut €gratia tolleretur. Semper fuerunt viri boni qui apud tribulis suos gratiosi esse vellent; neque vero tam durus in plebem €noster ordo fuit ut eam coli nostra modica liberalitate €noluerit, neque hoc liberis nostris interdicendum est, ne €observent tribulis suos, ne diligant, ne conficere necessariis €suis suam tribum possint, ne par ab eis munus in sua peti-€tione respectent. Haec enim plena sunt offici, plena obser-€vantiae, plena etiam antiquitatis. Isto in genere et fuimus €ipsi, cum ambitionis nostrae tempora postulabant, et claris-€simos viros esse vidimus, et hodie esse volumus quam €plurimos gratiosos. Decuriatio tribulium, discriptio populi, €suffragia largitione devincta severitatem senatus et bonorum €omnium vim ac dolorem excitarent. Haec doce, haec €profer, huc incumbe, Laterensis, decuriasse Plancium, con-€scripsisse, sequestrem fuisse, pronuntiasse, divisisse; tum €mirabor te eis armis uti quae tibi lex dabat noluisse. Tri-€bulibus enim iudicibus non modo severitatem illorum, si ista vera sunt, sed ne voltus quidem ferre possemus. Hanc tu €rationem cum fugeris cumque eos iudices habere nolueris €quorum in huius delicto cum scientia certissima, tum dolor €gravissimus esse debuerit, quid apud hos dices qui abs te €taciti requirunt cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissi-€mum delegeris, cur denique se divinare malueris quam eos €qui scirent iudicare? Ego Plancium, Laterensis, et ipsum @1 €gratiosum esse dico et habuisse in petitione multos cupidos €sui gratiosos; quos tu si sodalis vocas, officiosam amicitiam €nomine inquinas criminoso; sin, quia gratiosi sint, accusan-€dos putas, noli mirari te id quod tua dignitas postularit €repudiandis gratiosorum amicitiis non esse adsecutum. Nam ut ego doceo gratiosum esse in sua tribu Plancium, €quod multis benigne fecerit, pro multis spoponderit, in €operas plurimos patris auctoritate et gratia miserit, quod €denique omnibus officiis per se, per patrem, per maiores €suos totam Atinatem praefecturam comprehenderit, sic tu €doce sequestrem fuisse, largitum esse, conscripsisse, tribulis €decuriavisse. Quod si non potes, noli tollere ex ordine €nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam, €noli observantiam sancire poena. €@@Itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜¯ˆ‹crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua €desinamus aliquando, si videtur, volgari et pervagata decla-matione contendere. Sic enim tecum ago. Quam tibi €commodum est, unam tribum delige; tu doce, id quod €debes, per quem sequestrem, quo divisore corrupta sit; ego, €si id facere non potueris quod, ut opinio mea fert, ne incipies €quidem, per quem tulerit docebo. Estne haec vera con-€tentio? placetne sic agi? num possum magis pedem conferre, €ut aiunt, aut propius accedere? Quid taces, quid dissimulas, €quid tergiversaris? Etiam atque etiam insto atque urgeo, €insector, posco atque adeo flagito crimen. Quamcumque €tribum, inquam, delegeris quam tulerit Plancius, tu ostendito, €si poteris, vitium; ego qua ratione tulerit docebo. Neque €erit haec alia ratio Plancio ac tibi, Laterensis. Nam ut @1 €quas tribus tu tulisti, si iam ex te requiram, possis quorum €studio tuleris explicare, sic ego hoc contendo, me tibi ipsi €adversario cuiuscumque tribus rationem poposceris reddi-€turum. @@Sed cur sic ago? Quasi non comitiis iam superioribus €sit Plancius designatus aedilis; quae comitia primum habere €coepit consul cum omnibus in rebus summa auctoritate, tum €harum ipsarum legum ambitus auctor; deinde habere coepit €subito praeter opinionem omnium, ut, ne si cogitasset €quidem largiri quispiam, daretur spatium comparandi. €Vocatae tribus, latum suffragium, diribitae [2tabellae]2. Longe €plurimum valuit Plancius; nulla largitionis nec fuit nec €esse potuit suspicio. Ain tandem? una centuria praeroga-€tiva tantum habet auctoritatis ut nemo umquam prior eam €tulerit quin renuntiatus sit aut eis ipsis comitiis consul aut €certe in illum annum; aedilem tu Plancium factum esse €miraris, in quo non exigua pars populi, sed universus populus €voluntatem suam declararit, cuius in honore non unius €tribus pars sed comitia tota comitiis fuerint praerogativa? Quo quidem tempore, Laterensis, si id facere voluisses, aut €si gravitatis esse putasses tuae quod multi nobiles saepe €fecerunt, ut, cum minus valuissent suffragiis quam putassent, €postea prolatis comitiis prosternerent se et populo Romano €fracto animo atque humili supplicarent, non dubito quin €omnis ad te conversura [2se]2 fuerit multitudo. Numquam €enim fere nobilitas, integra praesertim atque innocens, a €populo Romano supplex repudiata est. Sed si tibi gravitas €tua et magnitudo animi pluris fuit, sicuti esse debuit, quam @1 €aedilitas, noli, cum habeas id quod malueris, desiderare id €quod minoris putaris. Equidem primum ut honore dignus €essem maxime semper laboravi, secundo ut existimarer; €tertium mihi fuit illud quod plerisque primum est, ipse €honos, qui eis denique debet esse iucundus quorum dignitati €populus Romanus testimonium, non beneficium ambitioni €dedit. @@Quaeris etiam, Laterensis, quid imaginibus tuis, quid €ornatissimo atque optimo viro, patri tuo, respondeas mortuo. €Noli ista meditari atque illud cave potius ne tua ista querela €dolorque nimius ab illis sapientissimis viris reprendatur. €Vidit enim pater tuus Appium Claudium, nobilissimum €hominem, vivo fratre suo, potentissimo et clarissimo civi, C. €Claudio, aedilem non esse factum et eundem sine repulsa €factum esse consulem; vidit hominem sibi maxime coniun-€ctum, egregium virum, L. Volcatium, vidit M. Pisonem ista €in aedilitate offensiuncula accepta summos a populo Romano €esse honores adeptos. Avus vero tuus et P. Nasicae tibi €aediliciam praedicaret repulsam, quo cive neminem ego €statuo in hac re publica fortiorem, et C. Mari, qui duabus €aedilitatis acceptis repulsis septiens consul est factus, et L. €Caesaris, Cn. Octavi, M. Tulli, quos omnis scimus aedilitate praeteritos consules esse factos. Sed quid ego aedilicias €repulsas conligo? quae saepe eius modi habitae sunt ut eis €qui praeteriti essent benigne a populo factum videretur. €Tribunus militum L. Philippus, summa nobilitate et €eloquentia, quaestor C. Caelius, clarissimus ac fortissimus €adulescens, tribuni pl. P. Rutilius Rufus, C. Fimbria, C. €Cassius, Cn. Orestes facti non sunt, quos tamen omnis con-€sules factos scimus esse. Quae tibi ultro pater et maiores @1 €tui non consolandi tui gratia dicent, neque vero quo te €liberent aliqua culpa, quam tu vereris ne a te suscepta €videatur, sed ut te ad istum cursum tenendum quem a prima €aetate suscepisti cohortentur. Nihil est enim, mihi crede, €Laterensis, de te detractum. [2Detractum]2 dico; si me hercule €vere quod accidit interpretari velis, est aliquid etiam de €virtute significatum tua. Noli enim existimare non magnum €quendam motum fuisse illius petitionis tuae, de qua ne €aliquid iurares destitisti. Denuntiasti homo adulescens €quid de summa re publica sentires, fortius tu quidem quam €non nulli defuncti honoribus, sed apertius quam vel ambi-tionis vel aetatis tuae ratio postulabat. Quam ob rem in €dissentiente populo noli putare nullos fuisse quorum animos €tuus ille fortis animus offenderet; qui te incautum fortasse €nunc tuo loco demovere potuerunt, providentem autem et €praecaventem numquam certe movebunt. €@@An te illa argumenta duxerunt? 'Dubitatis,' inquit, €'quin coitio facta sit, cum tribus plerasque cum Plotio €tulerit Plancius?' An una fieri potuerunt, si una tribus €non tulissent? 'At non nullas punctis paene totidem.' €Quippe, cum iam facti prope superioribus comitiis declara-€tique venissent. Quamquam ne id quidem suspicionem €coitionis habuerit. Neque enim umquam maiores nostri €sortitionem constituissent aediliciam, nisi viderent accidere posse ut competitores pares suffragiis essent. Et ais priori-€bus comitiis Aniensem a Plotio Pedio, Teretinam [2a]2 Plancio €tibi esse concessam; nunc ab utroque eas avolsas, ne in €angustum venirent. Quam convenit nondum cognita populi €voluntate hos quos iam tum coniunctos fuisse dicis iacturam @1 €suarum tribuum, quo vos adiuvaremini, fecisse; eosdem, €cum iam essent experti quid valerent, restrictos et tenacis €fuisse? Etenim verebantur, credo, angustias. Quasi res in €contentionem aut in discrimen aliquod posset venire. Sed €tamen tu A. Plotium, virum ornatissimum, in idem crimen €vocando indicas eum te adripuisse a quo non sis interrogatus. €Nam quod questus es pluris te testis habere de Voltinia €quam quot in ea tribu puncta tuleris, indicas aut eos testis €te producere qui, quia nummos acceperint, te praeterierint, aut te ne gratuita quidem eorum suffragia tulisse. Illud €vero crimen de nummis quos in circo Flaminio deprehensos €esse dixisti caluit re recenti, nunc in causa refrixit. Neque €enim qui illi nummi fuerint nec quae tribus nec qui divisor €ostendis. Atque is quidem eductus ad consules qui tum in €crimen vocabatur se inique a tuis iactatum graviter quere-€batur. Qui si erat divisor, praesertim eius quem tu habebas €reum, cur abs te reus non est factus? cur non eius damna-€tione aliquid ad hoc iudicium praeiudici comparasti? €@@Sed neque tu haec exhibes neque eis confidis; alia te €ratio, alia cogitatio ad spem huius opprimendi excitavit. €Magnae sunt in te opes, late patet gratia; multi amici, multi €cupidi tui, multi fautores laudis tuae. Multi huic invident, €multis etiam pater, optimus vir, nimium retinens equestris €iuris et libertatis videtur; multi etiam communes inimici €reorum omnium, qui ita semper testimonium de ambitu €dicunt quasi aut moveant animos iudicum suis testimoniis, €aut gratum populo Romano sit, aut ab eo facilius ob eam @1 causam dignitatem quam volunt consequantur. Quibuscum €me, iudices, pugnantem more meo pristino non videbitis; €non quo mihi fas sit quicquam defugere quod salus Planci €postulet, sed quia neque necesse est me id persequi voce €quod vos mente videatis, et quod ita de me meriti sunt illi €ipsi quos ego testis video paratos ut eorum reprehensionem €vos vestrae prudentiae adsumere, meae modestiae remittere €debeatis. Illud unum vos magno opere oro atque obsecro, €iudices, cum huius quem defendo, tum communis periculi €causa, ne fictis auditionibus, ne disseminato dispersoque sermoni fortunas innocentium subiciendas putetis. Multi €amici accusatoris, non nulli etiam nostri iniqui, multi com-þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜¹ƒmunes obtrectatores atque omnium invidi multa finxerunt. €Nihil est autem tam volucre quam maledictum, nihil facilius €emittitur, nihil citius excipitur, latius dissipatur. Neque €ego, si fontem maledicti reperietis, ut neglegatis aut dissi-€muletis umquam postulabo. Sed si quid sine capite manabit, €aut si quid erit eius modi ut non exstet auctor, qui audierit €[2autem]2 aut ita neglegens vobis esse videbitur ut unde audierit €oblitus sit, aut ita levem habebit auctorem ut memoria €dignum non putarit, huius illa vox volgaris 'audivi' ne quid €innocenti reo noceat oramus. @@Sed venio iam ad L. Cassium, familiarem meum, cuius €ex oratione ne illum quidem Iuventium tecum expostulavi, €quem ille omni et humanitate et virtute ornatus adulescens €primum de plebe aedilem curulem factum esse dixit. In €quo, Cassi, si ita tibi respondeam, nescisse id populum €Romanum, neque fuisse qui id nobis narraret, praesertim @1 €mortuo Congo, non, ut opinor, admirere, cum ego ipse non €abhorrens a studio antiquitatis me hic id ex te primum €audisse confitear. Et quoniam tua fuit perelegans et per-€subtilis oratio, digna equitis Romani vel studio vel pudore, €quoniamque sic ab his es auditus ut magnus honos et €ingenio et humanitati tuae tribueretur, respondebo ad ea €quae dixisti, quae pleraque de ipso me fuerunt; in quibus €ipsi aculei, si quos habuisti in me reprehendendo, tamen mihi non ingrati acciderunt. Quaesisti utrum mihi puta-€rem, equitis Romani filio, faciliorem fuisse ad adipiscendos €honores viam an futuram esse filio meo, quia esset familia €consulari. Ego vero quamquam illi omnia malo quam mihi, €tamen honorum aditus numquam illi faciliores optavi quam €mihi fuerunt. Quin etiam, ne forte ille sibi me potius pepe-€risse iam honores quam iter demonstrasse adipiscendorum €putet, haec illi soleo praecipere_quamquam ad praecepta €aetas non est gravis_quae rex ille a Iove ortus suis prae-€cepit filiis: €@@@@Vigilandum est semper; multae insidiae sunt bonis. €@@@@Id quod multi invideant_ €Nostis cetera. Nonne, quae scripsit gravis et ingeniosus €poeta, scripsit non ut illos regios pueros qui iam nusquam €erant, sed ut nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem €excitaret? @@Quaeris quid potuerit amplius adsequi Plancius, si Cn. €Scipionis fuisset filius. Magis aedilis fieri non potuisset, €sed hoc praestaret, quod ei minus invideretur. Etenim @1 €honorum gradus summis hominibus et infimis sunt pares, €gloriae dispares. Quis nostrum se dicit M'. Curio, quis C. €Fabricio, quis C. Duellio parem, quis [2A.]2 Atilio Calatino, €quis Cn. et P. Scipionibus, quis Africano, Marcello, Maximo? €Tamen eosdem sumus honorum gradus quos illi adsecuti. €Etenim in virtute multi sunt adscensus, ut is maxime gloria €excellat qui virtute plurimum praestet; honorum populi €finis est consulatus; quem magistratum iam octingenti fere €consecuti sunt. Horum, si diligenter quaeres, vix decimam €partem reperies gloria dignam. Sed nemo umquam sic egit €ut tu: 'cur iste fit consul? quid potuit amplius, si L. €Brutus esset, qui civitatem dominatu regio liberavit?' €Honore nihil amplius, laude multum. Sic igitur Plancius €nihilo minus quaestor est factus et tribunus pl. et aedilis €quam si esset summo loco natus, sed haec pari loco orti sunt innumerabiles alii consecuti. Profers triumphos T. €Didi et C. Mari et quaeris quid simile in Plancio. Quasi €vero isti quos commemoras propterea magistratus ceperint €quod triumpharant, et non, quia commissi sunt eis magi-€stratus in quibus re bene gesta triumpharent, [2propterea €triumpharint]2. Rogas quae castra viderit; qui et miles in €Creta hoc imperatore et tribunus in Macedonia militum €fuerit, et quaestor tantum ex re militari detraxerit temporis €quantum in me custodiendum transferre maluerit. Quaeris num disertus sit. Immo, id quod secundum est, ne sibi €quidem videtur. Num iuris consultus. Quasi quisquam €sit qui sibi hunc falsum de iure respondisse dicat. Omnes @1 €enim istius modi artes in eis reprehenduntur qui, cum pro-€fessi sunt, satis facere non possunt, non in eis qui se afuisse €ab istis studiis confitentur. Virtus, probitas, integritas in €candidato, non linguae volubilitas, non ars, non scientia €requiri solet. Vt nos in mancipiis parandis quamvis frugi €hominem si pro fabro aut pro tectore emimus, ferre moleste €solemus, si eas artis quas in emendo secuti sumus forte €nesciunt, sin autem emimus quem vilicum imponeremus, €quem pecori praeficeremus, nihil in eo nisi frugalitatem, €laborem, vigilantiam esse curamus, sic populus Romanus €deligit magistratus quasi rei publicae vilicos; in quibus si €qua praeterea est ars, facile patitur, sin minus, virtute eorum €et innocentia contentus est. Quotus enim quisque disertus, €quotus quisque iuris peritus est, ut eos numeres qui volunt €esse? Quod si praeterea nemo est honore dignus, quidnam €tot optimis et ornatissimis civibus est futurum? @@Iubes Plancium de vitiis Laterensis dicere. Nihil potest €nisi eum nimis in se iracundum putavisse. Idem effers €Laterensem laudibus. Facile patior id te agere multis verbis €quod ad iudicium non pertineat, et id te accusantem tam €diu dicere quod ego defensor sine periculo possim confiteri. €Atqui non modo confiteor summa in Laterense ornamenta €esse sed te etiam reprehendo quod ea non enumeres, alia €quaedam inania et levia conquiras. 'Praeneste fecisse €ludos.' Quid? alii quaestores nonne fecerunt? 'Cyrenis €liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse.' Quis €negat? sed ita multa Romae geruntur ut vix ea quae fiunt €in provinciis audiantur. @1 @@Non vereor ne mihi aliquid, iudices, videar adrogare, si €de quaestura mea dixero. Quamvis enim illa floruerit, tamen €eum me postea fuisse in maximis imperiis arbitror ut non ita €multum mihi gloriae sit ex quaesturae laude repetendum. €Sed tamen non vereor ne quis audeat dicere ullius in Sicilia €quaesturam aut clariorem aut gratiorem fuisse. Vere me €hercule hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines €aliud Romae nisi de quaestura mea loqui. Frumenti in €summa caritate maximum numerum miseram; negotiatori-€bus comis, mercatoribus iustus, mancipibus liberalis, sociis €abstinens, omnibus eram visus in omni officio diligentissi-€mus; excogitati quidam erant a Siculis honores in me inauditi. Itaque hac spe decedebam ut mihi populum €Romanum ultro omnia delaturum putarem. At ego cum €casu diebus eis itineris faciendi causa decedens e provincia €Puteolos forte venissem, cum plurimi et lautissimi in eis €locis solent esse, concidi paene, iudices, cum ex me quidam €quaesisset quo die Roma exissem et num quidnam esset €novi. Cui cum respondissem me e provincia decedere: €'etiam me hercule,' inquit, 'ut opinor, ex Africa.' Huic €ego iam stomachans fastidiose: 'immo ex Sicilia,' inquam. €Tum quidam, quasi qui omnia sciret: 'quid? tu nescis,' €inquit, 'hunc quaestorem Syracusis fuisse?' Quid multa? €destiti stomachari et me unum ex eis feci qui ad aquas €venissent. @@Sed ea res, iudices, haud scio an plus mihi profuerit quam €si mihi tum essent omnes gratulati. Nam postea quam sensi @1 €populi Romani auris hebetiores, oculos autem esse acris €atque acutos, destiti quid de me audituri essent homines €cogitare; feci ut postea cotidie praesentem me viderent, €habitavi in oculis, pressi forum; neminem a congressu meo €neque ianitor meus neque somnus absterruit. Ecquid ego €dicam de occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium €quidem umquam otiosum? Nam quas tu commemoras, €Cassi, legere te solere orationes, cum otiosus sis, has ego €scripsi ludis et feriis, ne omnino umquam essem otiosus. €Etenim M. Catonis illud quod in principio scripsit Originum €suarum semper magnificum et praeclarum putavi, 'clarorum €virorum atque magnorum non minus oti quam negoti €rationem exstare oportere.' Itaque si quam habeo laudem, €quae quanta sit nescio, parta Romae est, quaesita in foro; €meaque privata consilia publici quoque casus comprobave-€runt, ut etiam summa res publica mihi domi fuerit gerenda et urbs in urbe servanda. Eadem igitur, Cassi, via munita €Laterensi est, idem virtuti cursus ad gloriam, hoc facilior þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜Ãƒfortasse quod ego huc a me ortus et per me nixus ascendi, €istius egregia virtus adiuvabitur commendatione maiorum. €@@Sed ut redeam ad Plancium, numquam ex urbe is afuit €nisi sorte, lege, necessitate; non valuit rebus isdem quibus €fortasse non nulli, at valuit adsiduitate, valuit observandis €amicis, valuit liberalitate; fuit in oculis, petivit, ea est usus €ratione vitae qua minima invidia novi homines plurimi sunt €eosdem honores consecuti. @1 @@Nam quod ais, Cassi, non plus me Plancio debere quam €bonis omnibus, quod eis aeque mea salus cara fuerit, ego €me debere bonis omnibus fateor. Sed etiam ei quibus ego €debeo boni viri et cives comitiis aediliciis aliquid se meo €nomine Plancio debere dicebant. Verum fac me multis €debere et in eis Plancio; utrum igitur me conturbare oportet, €an ceteris, cum cuiusque dies venerit, hoc nomen quod €urget nunc cum petitur dissolvere? Quamquam dissimilis €est pecuniae debitio et gratiae. Nam qui pecuniam dis-€solvit, statim non habet id quod reddidit; qui autem debet, €is retinet alienum; gratiam autem et qui refert habet, et qui €habet in eo ipso quod habet refert. Neque ego nunc €Plancio desinam debere, si hoc solvero, nec minus ei €redderem voluntate ipsa, si hoc molestiae non accidisset. Quaeris a me, Cassi, quid pro fratre meo, qui mihi est caris-€simus, quid pro meis liberis, quibus nihil mihi potest esse €iucundius, amplius quam quod pro Plancio facio facere €possim, nec vides istorum ipsorum caritate ad huius salutem €defendendam maxime stimulari me atque excitari. Nam €neque illis huius salute a quo meam sciunt esse defensam €quicquam est optatius, et ego ipse numquam illos aspicio €quin, cum per hunc me eis conservatum esse meminerim, €huius meritum in me recorder. €@@Opimium damnatum esse commemoras, servatorem ipsum €rei publicae, Calidium adiungis, cuius lege Q. Metellus in €civitatem sit restitutus; reprehendis meas pro Plancio €preces, quod neque Opimius suo nomine liberatus sit neque €Metelli Calidius. De Calidio tibi tantum respondeo quod €ipse vidi, Q. Metellum Pium consulem praetoriis comitiis @1 €petente Q. Calidio populo Romano supplicasse, cum quidem €non dubitaret et consul et homo nobilissimus patronum esse illum suum et familiae nobilissimae dicere. Quo loco quaero €ex te num id in iudicio Calidi putes quod ego in Planci €facio, aut Metellum Pium, si Romae esse potuisset, aut €patrem eius, si vixisset, non fuisse facturum. Nam Opimi €quidem calamitas utinam ex hominum memoria posset €evelli! Volnus illud rei publicae, dedecus huius imperi, €turpitudo populi Romani, non iudicium putandum est. €Quam enim illi iudices, si iudices et non parricidae patriae €nominandi sunt, graviorem potuerunt rei publicae infligere €securim quam cum illum e civitate eiecerunt qui praetor €finitimo, consul domestico bello rem publicam liberarat? At enim nimis ego magnum beneficium Planci facio et, ut €ais, id verbis exaggero. Quasi vero me tuo arbitratu et non €meo gratum esse oporteat. 'Quod istius tantum meritum?' €inquit; 'an quia te non iugulavit?' Immo vero quia €iugulari passus non est. Quo quidem tu loco, Cassi, etiam €purgasti inimicos meos meaeque vitae nullas ab illis insidias €fuisse dixisti. Posuit hoc idem Laterensis. Quam ob rem €paulo post de isto plura dicam; de te tantum requiro, utrum €putes odium in me mediocre inimicorum fuisse_quod fuit €ullorum umquam barbarorum tam immane ac tam crudele €in hostem?_an fuisse in eis aliquem aut famae metum aut €poenae quorum vidisti toto illo anno ferrum in foro, flammam €in delubris, vim in tota urbe versari. Nisi forte existimas €eos idcirco vitae meae pepercisse quod de reditu meo nihil €timerent. Et quemquam putas fuisse tam excordem qui €vivis his, stante urbe et curia rediturum me, si viverem, non @1 €putaret? Quam ob rem non debes is homo et is civis €praedicare vitam meam, quae fidelitate amicorum conservata €sit, inimicorum modestia non esse appetitam. @@Respondebo tibi nunc, Laterensis, minus fortasse vehe-€menter quam abs te sum provocatus, sed profecto nec con-€siderate minus nec minus amice. Nam primum fuit illud €asperius me, quae de Plancio dicerem, ementiri et temporis €causa fingere. Scilicet homo sapiens excogitavi quam ob €rem viderer maximis benefici vinculis obstrictus, cum liber €essem et solutus. Quid enim? mihi ad defendendum €Plancium parum multae, parum iustae necessitudines erant €familiaritatis, vicinitatis, patris amicitiae? quae si non essent, €vererer, credo, ne turpiter facerem, si hoc splendore et hac €dignitate hominem defenderem. Fingenda mihi fuit videlicet €causa peracuta ut ei quem mihi debere oporteret ego me €omnia debere dicerem. At id etiam gregarii milites faciunt €inviti ut coronam dent civicam et se ab aliquo servatos esse €fateantur, non quo turpe sit protectum in acie ex hostium €manibus eripi_nam id accidere nisi forti viro et pugnanti €comminus non potest_, sed onus benefici reformidant, quod permagnum est alieno debere idem quod parenti. Ego, cum €ceteri vera beneficia etiam minora dissimulent, ne obligati €esse videantur, eo me beneficio obstrictum esse ementior €cui ne referri quidem gratia posse videatur? An hoc tu, €Laterensis, ignoras? qui cum mihi esses amicissimus, cum €vel periculum vitae tuae mecum sociare voluisses, cum me €in illo tristi et acerbo luctu atque discessu non lacrimis €solum tuis sed animo, corpore, copiis prosecutus esses, cum €meos liberos et uxorem me absente tuis opibus auxilioque @1 €defendisses, sic mecum semper egisti, te mihi remittere €atque concedere ut omne studium meum in Cn. Planci €honore consumerem, quod eius in me meritum tibi etiam ipsi gratum esse dicebas. Nihil autem me novi, nihil tem-€poris causa dicere, nonne etiam est illa testis oratio quae est €a me prima habita in senatu? In qua cum perpaucis nomi-€natim egissem gratias, quod omnes enumerari nullo modo €possent, scelus autem esset quemquam praeteriri, statuissem-€que eos solum nominare qui causae nostrae duces et quasi €signiferi fuissent, in his Plancio gratias egi. Recitetur oratio, €quae propter rei magnitudinem dicta de scripto est; in qua €ego homo astutus ei me dedebam cui nihil magno opere €deberem, et huius offici tanti servitutem astringebam testi-€monio sempiterno. Nolo cetera quae a me mandata sunt €litteris recitare; praetermitto, ne aut proferre videar ad €tempus aut eo genere uti litterarum quod meis studiis aptius €quam consuetudini iudiciorum esse videatur. @@Atque etiam clamitas, Laterensis: 'quo usque ista dicis? €nihil in Cispio profecisti; obsoletae iam sunt preces tuae.' €De Cispio mihi igitur obicies, quem ego de me bene meritum, €quia te teste cognoram, te eodem auctore defendi? et ei €dices 'quo usque?' quem negas, quod pro Cispio contend-€erim, impetrare potuisse? Nam istius verbi 'quo usque' €haec poterat esse invidia: 'datus est tibi ille, condonatus €est ille; non facis finem; ferre non possumus.' Ei quidem @1 €qui pro uno laborarit [2et]2 id ipsum non obtinuerit dici 'quo €usque?' inridentis magis est quam reprehendentis; nisi forte €ego unus ita me gessi in iudiciis, ita et cum his et inter hos €vixi, is in causis patronus, is in re publica civis et sum et €semper fui, solus ut a te constituar qui nihil a iudicibus debeam umquam impetrare. Et mihi lacrimulam Cispiani €iudici obiectas. Sic enim dixisti: 'vidi ego tuam lacrimulam.' €Vide quam me verbi tui paeniteat. Non modo lacrimulam €sed multas lacrimas et fletum cum singultu videre potuisti. €An ego, qui meorum lacrimis me absente commotus simul-€tates, quas mecum habebat, deposuisset meaeque salutis non €modo non oppugnator, ut inimici mei putarant, sed etiam €defensor fuisset, huius in periculo non significarem dolorem meum? Tu autem, Laterensis, qui tum lacrimas meas gratas €esse dicebas, nunc easdem vis invidiosas videri. €@@Negas tribunatum Planci quicquam attulisse adiumenti €dignitati meae, atque hoc loco, quod verissime facere potes, €L. Racili, fortissimi et constantissimi viri, divina in me merita €commemoras. Cui quidem ego, sicut Cn. Plancio, numquam €dissimulavi me plurimum debere semperque prae me feram; þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜Íˆˆnullas enim sibi ille neque contentiones neque inimicitias €neque vitae dimicationes nec pro re publica nec pro me de-€fugiendas putavit. Atque utinam quam ego sum in illum €gratus, tam licuisset per hominum vim et iniuriam populo €Romano ei gratiam referre! Sed si non eadem contendit in €tribunatu Plancius, existimare debes non huic voluntatem €defuisse sed me, cum tantum iam Plancio deberem, Racili @1 beneficiis fuisse contentum. An vero putas idcirco minus €libenter iudices mea causa esse facturos quod me esse gratum €crimineris? An, cum patres conscripti illo senatus consulto €quod in monumento Mari factum est, quo mea salus omnibus €est gentibus commendata, uni Cn. Plancio gratias egerint_ €unus enim fuit de magistratibus defensor salutis meae_cui €senatus pro me gratias agendas putavit, ei ego a me referen-€dam gratiam non putem? Atque haec cum vides, quo me €tandem in te animo putas esse, Laterensis? ullum esse tan-€tum periculum, tantum laborem, tantam contentionem quam €ego non modo pro salute tua sed etiam pro dignitate defuge-€rim? Quo quidem etiam magis sum non dicam miser_nam €hoc quidem abhorret a virtute verbum_sed certe exercitus, €non quia multis debeo_leve enim est onus benefici gratia_, €sed quia [2nomina]2 saepe concurrunt, propter aliquorum bene €de me meritorum inter ipsos contentiones, ut eodem tempore €in omnis verear ne vix possim gratus videri. @@Sed ego haec meis ponderibus examinabo, non solum quid €cuique debeam sed etiam quid cuiusque intersit, et quid €a me cuiusque tempus poscat. Agitur studium tuum vel €etiam, si vis, existimatio, laus aedilitatis; at Cn. Planci €salus, patria, fortunae. Salvum tu me esse cupisti; hic €fecit etiam ut esse possem. Distineor tamen et divellor €dolore et in causa dispari offendi te a me doleo; sed me dius €fidius multo citius meam salutem pro te abiecero quam Cn. Planci salutem tradidero contentioni tuae. Etenim, iudices, @1 €cum omnibus virtutibus me adfectum esse cupio, tum nihil €est quod malim quam me et esse gratum et videri. Haec enim €est una virtus non solum maxima sed etiam mater virtutum €omnium reliquarum. Quid est pietas nisi voluntas grata in €parentes? qui sunt boni cives, qui belli, qui domi de patria €bene merentes, nisi qui patriae beneficia meminerunt? qui €sancti, qui religionum colentes, nisi qui meritam dis immor-€talibus gratiam iustis honoribus et memori mente persolvunt? €Quae potest esse vitae iucunditas sublatis amicitiis? quae porro amicitia potest esse inter ingratos? Quis est nostrum €liberaliter educatus cui non educatores, cui non magistri sui €atque doctores, cui non locus ipse ille mutus ubi alitus aut €doctus est cum grata recordatione in mente versetur? Cuius €opes tantae esse possunt aut umquam fuerunt quae sine €multorum amicorum officiis stare possint? quae certe sub-€lata memoria et gratia nulla exstare possunt. Equidem nihil €tam proprium hominis existimo quam non modo beneficio €sed etiam benivolentiae significatione adligari, nihil porro €tam inhumanum, tam immane, tam ferum quam committere €ut beneficio non dicam indignus sed victus esse videare. Quae cum ita sint, iam succumbam, Laterensis, isti tuo €crimini meque in eo ipso in quo nihil potest esse nimium, €quoniam ita tu vis, nimium gratum esse concedam petamque €a vobis, iudices, ut eum beneficio complectamini quem qui €reprehendit in eo reprehendit quod gratum praeter modum €dicat esse. Neque enim illud ad neglegendam meam gra-€tiam debet valere quod dixit idem, vos nec nocentis nec €litigiosos esse, quo minus me apud vos valere oporteret. €Quasi vero in amicitia mea non haec praesidia, si quae forte @1 €sunt in me, parata semper amicis esse maluerim quam ne-€cessaria. Etenim ego de me tantum audeo dicere, amicitiam €meam voluptati pluribus quam praesidio fuisse, meque vehe-€menter vitae meae paeniteret, si in mea familiaritate locus €esset nemini nisi litigioso aut nocenti. @@Sed haec nescio quo modo frequenter in me congessisti €saneque in eo creber fuisti, te idcirco in ludos causam €conicere noluisse ne ego mea consuetudine aliquid de tensis €misericordiae causa dicerem, quod in aliis aedilibus ante €fecissem. Non nihil egisti hoc loco; nam mihi eripuisti €ornamentum orationis meae. Deridebor, si mentionem €tensarum fecero, cum tu id praedixeris; sine tensis autem €quid potero dicere? Hic etiam addidisti me idcirco mea €lege exsilio ambitum sanxisse ut miserabiliores epilogos €possem dicere. Non vobis videtur cum aliquo declamatore, non cum laboris et fori discipulo disputare? 'Rhodi enim,' €inquit, 'ego non fui'_me volt fuisse_'sed fui,' inquit_ €putabam in Vaccaeis dicturum_'bis in Bithynia.' Si locus €habet reprehensionis ansam aliquam, nescio cur severiorem €Nicaeam putes quam Rhodum; si spectanda causa est, et €tu in Bithynia summa cum dignitate fuisti et ego Rhodi €non minore. Nam quod in eo me reprehendisti quod €nimium multos defenderem, utinam et tu, qui potes, et ceteri, €qui defugiunt, vellent me labore hoc levare! Sed fit vestra €diligentia, qui causis ponderandis omnis fere repudiatis, ut €ad nos pleraeque confluant, qui miseris et laborantibus negare nihil possumus. Admonuisti etiam, quod in Creta fuisses, @1 €dictum aliquod in petitionem tuam dici potuisse; me id €perdidisse. Vter igitur nostrum est cupidior dicti? egone €qui quod dici potuit non dixerim, an tu qui etiam ipse in te €dixeris? Te aiebas de tuis rebus gestis nullas litteras €misisse, quod mihi meae quas ad aliquem misissem ob-€fuissent. Quas ego mihi obfuisse non intellego, rei publicae €video prodesse potuisse. @@Sed sunt haec leviora, illa vero gravia atque magna, quod €meum discessum, quem saepe defleras, nunc quasi reprehendere €et subaccusare voluisti. Dixisti enim non auxilium mihi sed me €auxilio defuisse. Ego vero fateor me, quod viderim mihi €auxilium non deesse, idcirco illi auxilio pepercisse. Qui enim €status, quod discrimen, quae fuerit in re publica tempestas €illa quis nescit? Tribunicius me terror an consularis furor €movit? Decertare mihi ferro magnum fuit cum reliquiis €eorum quos ego florentis atque integros sine ferro viceram? €Consules post hominum memoriam taeterrimi atque turpis-€simi, sicut et illa principia et hi recentes rerum exitus €declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit, €empti provinciis a senatu, a re publica, a bonis omnibus €defecerant; qui exercitu, qui armis, qui opibus plurimum €poterant cum quid sentirent nesciretur, furialis illa vox €nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata secum et illos €et consules facere acerbissime personabat; egentes in locu-pletis, perditi in bonos, servi in dominos armabantur. At €erat mecum senatus, et quidem veste mutata, quod pro me €uno post hominum memoriam publico consilio susceptum €est. Sed recordare qui tum fuerint consulum nomine €hostes, qui soli in hac urbe senatum senatui parere non @1 €siverint edictoque suo non luctum patribus conscriptis sed €indicia luctus ademerint. At erat mecum cunctus equester €ordo; quem quidem in contionibus saltator ille Catilinae €consul proscriptionis denuntiatione terrebat. At tota Italia €convenerat; cui quidem belli intestini et vastitatis metus €inferebatur. €@@Hisce ego auxiliis studentibus atque incitatis uti me, €Laterensis, potuisse confiteor, sed erat non iure, non legibus, €non disceptando decertandum_nam profecto, praesertim €tam bona in causa, numquam, quo ceteri saepe abundarunt, €id mihi ipsi auxilium meum defuisset_armis fuit, armis, €inquam, fuit dimicandum; quibus a servis atque a servorum €ducibus caedem fieri senatus et bonorum rei publicae exitio-sum fuisset. Vinci autem improbos a bonis fateor fuisse €praeclarum, si finem tum vincendi viderem, quem profecto €non videbam. Vbi enim mihi praesto fuissent aut tam €fortes consules quam L. Opimius, quam C. Marius, quam €L. Flaccus, quibus ducibus improbos civis res publica vicit ar-€matis, aut, si minus fortes, at tamen tam iusti quam P. Mucius, €qui arma quae privatus P. Scipio ceperat, ea Ti. Graccho €interempto iure optimo sumpta esse defendit? Esset igitur €pugnandum cum consulibus. Nihil dico amplius nisi illud: þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜ØˆŠvictoriae nostrae gravis adversarios paratos, interitus nullos esse ultores videbam. Hisce ego auxiliis salutis meae si €idcirco defui quia nolui dimicare, fatebor id quod vis, non €mihi auxilium, sed me auxilio defuisse; sin autem, quo €maiora studia in me bonorum fuerunt, hoc eis magis consu-€lendum et parcendum putavi, tu id in me reprehendis quod €Q. Metello laudi datum est hodieque est et semper erit @1 €maximae gloriae? quem, ut potes ex multis audire qui tum €adfuerunt, constat invitissimis viris bonis cessisse, nec fuisse €dubium quin contentione et armis superior posset esse. €Ergo ille cum suum, non cum senatus factum defenderet, €cum perseverantiam sententiae suae, non salutem rei publicae €retinuisset, tamen ob illam [2constantiam]2, quod illud volunta-€rium volnus accepit, iustissimos omnium Metellorum et €clarissimos triumphos gloria et laude superavit, quod et illos €ipsos improbissimos civis interfici noluit et ne quis bonus €interiret in eadem caede providit; ego tantis periculis pro-€positis cum, si victus essem, interitus rei publicae, si vicissem, €infinita dimicatio pararetur, committerem ut idem perditor €rei publicae nominarer qui servator fuissem? @@Mortem me timuisse dicis. Ego vero ne immortalitatem €quidem contra rem publicam accipiendam putarem, nedum €emori cum pernicie rei publicae vellem. Nam qui pro re €publica vitam ediderunt_licet me desipere dicatis_num-€quam me hercule eos mortem potius quam immortalitatem €adsecutos putavi. Ego vero si tum illorum impiorum ferro €ac manu concidissem, in perpetuum res publica civile praesi-€dium salutis suae perdidisset. Quin etiam si me vis aliqua €morbi aut natura ipsa consumpsisset, tamen auxilia posteri-€tatis essent imminuta, quod peremptum esset mea morte id €exemplum qualis futurus in me restituendo fuisset senatus €populusque Romanus. An, si umquam vitae cupiditas in €me fuisset, ego mense Decembri mei consulatus omnium €parricidarum tela commossem? quae, si &7xx& quiessem dies, €in aliorum vigiliam consulum recidissent. Quam ob rem, @1 €si vitae cupiditas contra rem publicam est turpis, certe multo €mortis cupiditas mea turpior fuisset cum pernicie civitatis. @@Nam quod te esse in re publica liberum es gloriatus, id €ego et fateor et laetor et tibi etiam in hoc gratulor; quod €me autem negasti, in eo neque te neque quemquam diutius €patiar errare. Nam si quis idcirco aliquid de libertate mea €deminutum putat quod non ab omnibus isdem a quibus antea €solitus sum dissentire dissentiam, primum, si bene de me €meritis gratum me praebeo, nonne desino incurrere in crimen €hominis nimium memoris nimiumque grati? Sin autem ali-€quando sine ullo rei publicae detrimento respicio etiam salu-€tem cum meam tum meorum, certe non modo non sum €reprehendendus sed etiam, si ruere vellem, boni viri me ut id ne facerem rogarent. Res vero ipsa publica, si loqui posset, €ageret mecum ut, quoniam sibi servissem semper, numquam €mihi, fructus autem ex sese non, ut oportuisset, laetos et €uberes, sed magna acerbitate permixtos tulissem, ut iam mihi €servirem, consulerem meis; se non modo satis habere a me €sed etiam vereri ne parum mihi pro eo quantum a me haberet reddidisset. Quid? si horum ego nihil cogito et idem sum €in re publica qui fui semper, tamenne libertatem requires €meam? quam tu ponis in eo, si semper cum eis quibuscum €aliquando contendimus depugnemus. Quod est longe secus. €Stare enim omnes debemus tamquam in orbe aliquo rei pu-€blicae, qui quoniam versatur, eam deligere partem ad quam €nos illius utilitas salusque converterit. €@@Ego autem Cn. Pompeium non dico auctorem, ducem, €defensorem salutis meae_nam haec privatim fortasse officio-€rum memoriam et gratiam quaerunt_sed dico hoc quod ad €salutem rei publicae pertinet: ego eum non tuear quem @1 €omnes in re publica principem esse concedunt? Ego C. €Caesaris laudibus desim, quas primum populi Romani, nunc €etiam senatus, cui me semper addixi, plurimis atque amplis-€simis iudiciis videam esse celebratas? Tum hercule me €confitear non iudicium aliquod habuisse de utilitate rei pu-blicae, sed hominibus amicum aut inimicum fuisse. An, cum €videam navem secundis ventis cursum tenentem suum, si €non eum petat portum quem ego aliquando probavi, sed alium €non minus tutum atque tranquillum, cum tempestate pugnem €periculose potius quam illi, salute praesertim proposita, ob-€temperem et paream? Ego vero haec didici, haec vidi, haec €scripta legi; haec de sapientissimis et clarissimis viris et in €hac re publica et in aliis civitatibus monumenta nobis [2et]2 €litterae prodiderunt, non semper easdem sententias ab isdem, €sed quascumque rei publicae status, inclinatio temporum, €ratio concordiae postularet, esse defensas. Quod ego et €facio, Laterensis, et semper faciam libertatemque quam tu €in me requiris, quam ego neque dimisi umquam neque di-€mittam, non in pertinacia, sed in quadam moderatione posi-€tam putabo. @@Nunc venio ad illud extremum in quo dixisti, dum Planci €in me meritum verbis extollerem, me arcem facere e cloaca €lapidemque e sepulcro venerari pro deo; neque enim mihi €insidiarum periculum ullum neque mortis fuisse. Cuius ego €temporis rationem explicabo brevi neque invitus. Nihil enim €est ex meis temporibus quod minus pervagatum, quodque €minus aut mea commemoratione celebratum sit aut homini-€bus auditum atque notum. Ego enim, Laterensis, ex illo €incendio legum, iuris, senatus, bonorum omnium cedens, €cum mea domus ardore suo deflagrationem urbi atque Italiae @1 €toti minaretur, nisi quievissem, Siciliam petivi animo, quae €et ipsa erat mihi sicut domus una coniuncta et obtinebatur €a C. Vergilio, quocum me uno vel maxime cum vetustas tum €amicitia, cum mei fratris conlegia tum rei publicae causa sociarat. Vide nunc caliginem temporum illorum. Cum €ipsa paene insula mihi sese obviam ferre vellet, praetor ille, €eiusdem tribuni pl. contionibus propter eandem rei publicae €causam saepe vexatus, nihil amplius dico nisi me in Siciliam €venire noluit. Quid dicam? C. Vergilio, tali civi et viro, €benivolentiam in me, memoriam communium temporum, €pietatem, humanitatem, fidem defuisse? Nihil, iudices, est €eorum sed, quam tempestatem nos vobiscum non tulissemus, €metuit ut eam ipse posset opibus suis sustinere. Tum con-€silio repente mutato Brundisium terra petere contendi; nam maritimos cursus praecludebat hiemis magnitudo. Cum €omnia illa municipia quae sunt a Vibone [2ad]2 Brundisium in €fide mea, iudices, essent, iter mihi tutum multis minitantibus €magno cum suo metu praestiterunt. Brundisium veni vel €potius ad moenia accessi; urbem unam mihi amicissimam €declinavi, quae se potius exscindi quam e suo complexu ut €eriperer facile pateretur. In hortos me M. Laeni Flacci con-€tuli. Cui cum omnis metus, publicatio bonorum, exsilium, €mors proponeretur, haec perpeti, si acciderent, maluit quam €custodiam mei capitis dimittere. Cuius ego et parentis eius, €prudentissimi atque optimi senis, et fratris et utriusque filio-€rum manibus in navi tuta ac fideli conlocatus, eorumque €preces et vota de meo reditu exaudiens Dyrrachium, quod @1 erat in fide mea, petere contendi. Quo cum venissem, co-€gnovi, id quod audieram, refertam esse Graeciam sceleratissi-€morum hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum €ignisque pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat; €qui ante quam de meo adventu audire potuissent, cum a me €abessent aliquot dierum viam, in Macedoniam ad Plancium-€que perrexi. Hic vero simul atque mare me transisse co-€gnovit_audi, audi atque attende, Laterensis, ut scias quid €ego Plancio debeam, confiteareque aliquando me quod faciam €et grate et pie facere; huic autem, quae pro salute mea fecerit, €si minus profutura sint, obesse certe non oportere! Nam €simul ac me Dyrrachium attigisse audivit, statim ad me €lictoribus dimissis, insignibus abiectis, veste mutata pro-fectus est. O acerbam mihi, iudices, memoriam temporis €illius et loci, cum hic in me incidit, cum complexus est con-€spersitque lacrimis nec loqui prae maerore potuit! O rem €cum auditu crudelem tum visu nefariam! o reliquos omnis €dies noctesque eas quibus iste a me non recedens Thessa-þ´·´ÿï°²¸ÿï‚ÐìáîãÿïƒÃéãÿ˜ã†lonicam me in quaestoriumque perduxit! Hic ego nunc de €praetore Macedoniae nihil dicam amplius nisi eum et civem €optimum semper et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse €quae ceteros; Cn. Plancium fuisse unum, non qui minus €timeret sed, si acciderent ea quae timerentur, mecum ea subire et perpeti vellet. Qui, cum ad me L. Tubero, meus €necessarius, qui fratri meo legatus fuisset, decedens ex Asia €venisset easque insidias quas mihi paratas ab exsulibus con-€iuratis audierat ad me animo amicissimo detulisset, in Asiam €me ire propter eius provinciae mecum et cum meo fratre €necessitudinem comparantem non est passus; vi me, vi, in- @1 €quam, Plancius et complexu suo retinuit multosque mensis €a capite meo non discessit, abiecta quaestoria persona comitis-€que sumpta. @@O excubias tuas, Cn. Planci, miseras, o flebilis vigilias, o €noctes acerbas, o custodiam etiam mei capitis infelicem! si €quidem ego tibi vivus non prosum, qui fortasse mortuus €profuissem. Memini enim, memini neque umquam obli-€viscar noctis illius cum tibi vigilanti, adsidenti, maerenti vana €quaedam miser atque inania falsa spe inductus pollicebar, €me, si essem in patriam restitutus, praesentem tibi gratias €relaturum; sin aut vitam mihi fors ademisset aut vis aliqua €maior reditum peremisset, hos, hos_quos enim ego tum €alios animo intuebar?_omnia tibi illorum laborum praemia €pro me persoluturos. Quid me aspectas, quid mea promissa €repetis, quid meam fidem imploras? Nihil tibi ego tum de €meis opibus pollicebar, sed de horum erga me benivolentia €promittebam; hos pro me lugere, hos gemere, hos decertare €pro meo capite vel vitae periculo velle videbam; de horum €desiderio, luctu, querelis cotidie aliquid tecum simul audie-€bam; nunc timeo ne tibi nihil praeter lacrimas queam red-dere, quas tu in meis acerbitatibus plurimas effudisti. Quid €enim possum aliud nisi maerere, nisi flere, nisi te cum mea €salute complecti? Salutem tibi idem dare possunt qui mihi €reddiderunt. Te tamen_exsurge, quaeso!_retinebo et €complectar, nec me solum deprecatorem fortunarum tuarum €sed comitem sociumque profitebor; atque, ut spero, nemo €erit tam crudeli animo tamque inhumano nec tam immemor €non dicam meorum in bonos meritorum, sed bonorum in €me, qui a me mei servatorem capitis divellat ac distrahat. @1 €Non ego meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, iudices, €sed custodem salutis meae, non opibus contendo, non €auctoritate, non gratia, sed precibus, sed lacrimis, sed €misericordia, mecumque vos simul hic miserrimus et €optimus obtestatur parens, et pro uno filio duo patres deprecamur. Nolite, iudices, per vos, per fortunas, per €liberos vestros inimicis meis, eis praesertim quos ego pro €vestra salute suscepi, dare laetitiam gloriantibus vos iam €oblitos mei salutis eius a quo mea salus conservata est hostis €exstitisse; nolite animum meum debilitare cum luctu tum €etiam metu commutatae vestrae voluntatis erga me; sinite €me, quod vobis fretus huic saepe promisi, id a vobis ei per-solvere. Teque, C. Flave, oro et obtestor, qui meorum €consiliorum in consulatu socius, periculorum particeps, €rerum quas gessi adiutor fuisti, meque non modo salvum €semper sed etiam ornatum florentemque esse voluisti, ut €mihi per hos conserves eum per quem me tibi et his con-€servatum vides. Plura ne dicam tuae me etiam lacrimae €impediunt vestraeque, iudices, non solum meae, quibus ego €magno in metu meo subito inducor in spem, vos eosdem in €hoc conservando futuros qui fueritis in me, quoniam istis €vestris lacrimis de illis recordor quas pro me saepe et €multum profudistis. @1 ï°²¹ÿï‚ÓãáõòÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO M. SCAVRO ORATIO}1 ŸáÿïãÁõçõóô® ¦³òèåô® Ò®Ì®Í®¦ ±µ°Èáìíÿáú@@Maxime fuit optandum M. Scauro, iudices, ut nullo €suscepto cuiusquam odio sine offensione ac molestia re-€tineret, id quod praecipue semper studuit, generis, familiae, €nominis dignitatem. ŸãÿïãÁóã® ¦³Ó㮦 ±¸®±¹ÿâú@@Subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio €tribuno plebis. ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ±¹®·ÿãú@@Reus est factus a Q. Servilio Caepione lege Servilia, €cum iudicia penes equestrem ordinem essent et P. Rutilio €damnato nemo tam innocens videretur ut non timeret illa. @1 ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ±¹®±¸ÿäú@@Ab eodem etiam lege Varia custos ille rei publicae €proditionis est in crimen vocatus; vexatus a Q. Vario tri-€buno plebis est. ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²°®±²ÿåú@@Non enim tantum admiratus sum ego illum virum, €sicut omnes, sed etiam praecipue dilexi. Primus enim me €flagrantem studio laudis in spem impulit posse virtute me €sine praesidio fortunae, quo contendissem, labore et con-€stantia pervenire. ïãÉõì® Óåö® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³µ·Èáìíÿæú@@Et quoniam congesta fuit accusatio magis acervo quo-€dam criminum, non distinctione aliqua generum et varietate. ïãÉõì® Óåö® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¶°Èáìíÿçú@@Bostarem igitur quendam dixit Norensem fugientem €e Sardinia Scauri adventum . . . €prius illum sepultum quam huic cenam esse €sublatam. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¸¸Ëÿèúˆ@@Si denique in illa bona invadere nullo modo potuisset €nisi mortuo Bostare. ŸëÿïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²°®²µÿèú‰@@Si me hercule, iudices, pro L. Tubulo dicerem, quem €unum ex omni memoria sceleratissimum et audacissimum €fuisse accepimus, tamen non timerem, venenum hospiti aut €convivae si diceretur cenanti ab illo datum cui neque heres €neque iratus fuisset. Ÿíÿï㦳Ãïä® Áíâò®¦ÿèúŠ@@Bona quam quod habebat [2ve]2niret. Agedum ego de-€fendi Scau[2ru]2m, Triari; defende tu matrem. èú‹@@Te [2m]2etue[2r]2e [2n]2e non solvendo fuisse, bona denique @1 €reus n[2e r]2e[2tinere vol]2uis[2se q]2u[2ae]2 proscripta esse[2nt]2, nis[2i]2. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²±¹ËÿèúŒ@@Cum dare nollet Aris, clam ex Sardinia est fugere €conatus. ïãÓåòö® ¦³Ç®¦ ±®µ¸ÿèú@@Redimunt se ea parte corporis, propter €quam maxime expetuntur. ™ñïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²±®²´ÿèúŽ@@Sic, inquam, se, iudices, res habet; neque hoc a me €novum disputatur, sed quaesitum ab aliis est. ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²±®²ÿèú@@[2Illa]2 audivimus, hoc vero meminimus ac paene vidimus, €eiusdem stirpis et nominis P. Crassum ne in manus incideret €inimicorum, se ipsum interemisse. ™‚óïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²±®±±ÿèú@@Ac neque illius Crassi factum superioris isdem honoribus €usus, qui fortissimus in bellis fuisset, M'. Aquilius potuit €imitari . . . ’ïãÿèú‘@@%19tis suae rerumque gestarum senectutis dedecore foedavit. €Quid vero? alterum Crassum temporibus isdem num aut €clarissimi viri Iulii aut summo imperio praeditus M. An-tonius potuit imitari? Quid? in omnibus monumentis €Graeciae, quae sunt verbis ornatiora quam rebus, quis in-€venitur, cum ab Aiace fabulisque discesseris, qui tamen ipse €@@@@Ignominiae dolore, ut ait poeta, victor insolens se €@@@@victum non potuit pati, €praeter Atheniensem Themistoclem, qui se ipse morte mul- @1 tavit? At Graeculi quidem multa fingunt, apud quos etiam €Cleombrotum Ambraciotam ferunt se ex altissimo praecipi-€tasse muro, non quo acerbitatis accepisset aliquid, sed, ut €video scriptum apud Graecos, cum summi philosophi Plato-€nis graviter et ornate scriptum librum de morte legisset, in €quo, ut opinor, Socrates illo ipso die quo erat ei moriendum €permulta disputat, hanc esse mortem quam nos vitam €putaremus, cum corpore animus tamquam carcere saeptus €teneretur, vitam autem esse eam cum idem animus vinclis €corporis liberatus in eum se locum unde esset ortus rettu-lisset. Num igitur ista tua Sarda Pythagoram aut Platonem €norat aut legerat? qui tamen ipsi mortem ita laudant ut €fugere vitam vetent atque id contra foedus fieri dicant €legemque naturae. Aliam quidem causam mortis volun-€tariae nullam profecto iustam reperietis. Atque hoc ille €vidit; nam iecit quodam loco vita illam mulierem spoliari quam pudicitia maluisse. Sed refugit statim nec de pudi-€citia plura dixit veritus, credo, ne quem inridendi nobis €daret et iocandi locum. Constat enim illam cum deformi-€tate summa fuisse, tum etiam senectute. Qua re quae €potest, quamvis salsa ista Sarda fuerit, ulla libidinis aut €amoris esse suspicio? @@Ac ne existimes, Triari, quod adferam, in dicendo me €fingere ipsum et non a reo causam cognoscere, explicabo €tibi quae fuerint opiniones in Sardinia de istius mulieris þ´·´ÿï°²¹ÿï‚ÓãáõòÿïƒÃéãÿ—„ïãÿèú‘morte_nam fuerunt duae_quo etiam facilius . . . @@. . . te dixi, libidinosam atque improbam matrem infami ac €noto adulterio iam diu diligebat. Is cum hanc suam uxorem €anum et locupletem et molestam timeret, neque eam habere €in matrimonio propter foeditatem neque dimittere propter @1 €dotem volebat. Itaque compecto cum matre Bostaris con-€silium cepit ut uterque Romam veniret; ibi se aliquam ra-€tionem inventurum quem ad modum illam uxorem duceret €co[2nfir]2mavit. @@Hic opinio fuit, ut dixi, duplex, una non abhorrens a statu €naturaque rerum, Arinis uxorem paelicatus dolore concita-€tam, cum audisset Arinem cum illa sua metus et fugae simu-€latione Romam se contulisse, ut, cum antea consuetudo €inter eos fuisset, tum etiam nuptiis iungerentur, arsisse do-lore muliebri et mori quam id perpeti maluisse. Altera non €minus veri similis et, ut opinor, in Sardinia magis etiam €credita, Arinem istum testem atque hospitem, Triari, tuum €proficiscentem Romam negotium dedisse liberto ut illi ani-€culae non ille quidem vim adferret_neque enim erat re-€ctum patronae_sed collum digitulis duobus oblideret, resti-cula cingeret, ut illa perisse suspendio putaretur. Quae €quidem suspicio valuit etiam plus ob hanc causam quod, €cum agerent parentalia Norenses omnesque suo more ex €oppido exissent, tum illa est a liberto suspendisse se dicta. €Discessus autem solitudo ei qui patronam suffocabat fuit quaerenda, illi quae volebat mori non fuit. Confirmata €vero suspicio est, quod anu mortua libertus statim tamquam €opere confecto Romam est profectus, Aris autem, simul ac €libertus de morte uxoris nuntiavit, continuo Romae matrem €illam Bostaris duxit uxorem. @@En quibus familiis quam foedis, quam contaminatis, quam €turpibus datis hanc familiam, iudices. En quibus testibus €commoti, de quo homine, de quo genere, de quo nomine €sententias feratis, obliviscendum vobis putatis? Matrum in @1 €liberos, virorum in uxores scelera cernitis, crudelitate mixtas €libidines videtis immanis; duorum maximorum criminum €auctores, quibus criminibus haec tota apud ignaros aut in-€vidos infamata causa est, omni facinore et flagitio deformatos €habetis. @@Num igitur in his criminibus, iudices, residet etiam aliqua €suspicio? non perpurgata sunt, non refutata, non fracta? €Qui igitur id factum est? Quia dedisti mihi, Triari, quod €diluerem, in quo argumentarer, de quo disputarem; quia €genus eius modi fuit criminum quod non totum penderet ex teste, sed quod ponderaret iudex ipse per sese. Neque €vero, iudices, quicquam aliud in ignoto teste facere debemus €nisi ut argumento, coniectura, suspicione rerum ipsarum €vim naturamque quaeramus. Etenim testis non modo Afer €aut Sardus sane, si ita se isti malunt nominari, sed quivis €etiam elegantior ac religiosior impelli, deterreri, fingi, flecti €potest; dominus est ipse voluntatis suae, in quo est im-punita men[2tien]2di licen[2t]2i[2a]2. Argumentum vero, quod quidem €est proprium rei_neque enim ullum aliud argumentum €vere vocari potest_rerum vox est, naturae vestigium, veri-€tatis nota; id qualecumque est, maneat immutabile necesse €est; non enim fingitur ab oratore, sed sumitur. Qua re, €in eo genere accusationis si vincerer, succumberem et €cederem; vincerer enim re, vincerer causa, vincerer veri-tate. Agmen tu mihi inducas Sardorum et catervas et me €non criminibus urgere, sed Afrorum fremitu terrere conere? €Non potero equidem disputare, sed ad horum fidem et man-€suetudinem con[2fug]2ere, [2a]2d ius iu[2randum iudicum, ad]2 populi €Romani [2aeq]2uitatem, qui hanc familiam in hac urbe principem @1 €voluit esse, deorum immortalium numen implorare potero, €qui semper exstiterunt huic generi nominique fautores. @@'Poposcit, imperavit, eripuit, coegit.' Si doces tabulis, €quoniam habet seriem quandam et ordinem contracti negoti €confectio ipsa tabularum, attendam acriter et quid in de-€fendendo mihi agendum sit videbo. Si denique nitere testi-€bus non dico bonis viris ac probatis, noti sint modo, quem €ad modum mihi cum quoque sit confligendum considerabo. Sin unus color, una vox, una natio est omnium testium, si, €quod ei dicunt, non modo nullis argumentis sed ne litte-€rarum quidem aliquo genere aut publicarum aut privatarum, €quod tamen ipsum fingi potest, confirmare conantur, quo €me vertam, iudices, aut quid agam? Cum singulis dis-€putem? quid? Non habuisti quod dares. Habuisse se €dicet. Quis id sciet, quis iudicabit? Non fuisse causam. €Finget fuisse. Qui refellemus? Potuisse non dare, si €noluisset. Vi ereptum esse dicet. Quae potest eloquentia disputando ignoti hominis impudentiam confutare? Non €agam igitur cum ista Sardorum conspiratione et cum ex-€presso, coacto sollicitatoque periurio subtiliter neque acu €quaedam enucleata argumenta conquiram, sed contra im-€petum istorum impetu ego nostro concurram atque con-€fligam. Non est unus mihi quisque ex illorum acie protra-€hendus neque cum singulis decertandum atque pugnandum; €tota est acies illa uno impetu prosternenda. @@Est enim unum maximum totius Sardiniae frumentarium €crimen, de quo Triarius omnis Sardos interrogavit, quod €genus uno testimoni foedere et consensu omnium est confir-€matum. Quod ego crimen ante quam attingo, peto a vobis, @1 €iudices, ut me totius nostrae defensionis quasi quaedam €fundamenta iacere patiamini. Quae si erunt, ut mea ratio €et cogitatio fert, posita et constituta, nullam accusationis partem pertimescam. Dicam enim primum de ipso genere €accusationis, postea de Sardis, tum etiam pauca de Scauro; €quibus rebus explicatis tum denique ad hoc horribile et €formidolosum frumentarium crimen accedam. @@Quod est igitur hoc accusationis, Triari, genus, pri-€mum ut inquisitum non ieris? quae fuit ista tam ferox, €tam explorata huius opprimendi fiducia? Pueris nobis €audisse videor L. Aelium, libertinum hominem litteratum €ac facetum, cum ulcisceretur patroni iniurias, nomen Q. €Muttonis, hominis sordidissimi, detulisse. A quo cum €quaereretur quam provinciam aut quam diem testium €postularet, horam sibi octavam, dum in foro bovario in-quireret, postulavit. Hoc tu idem tibi in M. Aemilio €Scauro putasti esse faciendum? 'Delata enim,' inquit, €'causa ad me Romam est.' Quid? ad me Siculi nonne €Romam causam Siciliae detulerunt? At qui homines! €Prudentes natura, callidi usu, doctrina eruditi. Tamen ego €mihi provinciae causam in provincia ipsa cognoscendam et discendam putavi. An ego querelas atque iniurias aratorum €non in segetibus ipsis arvisque cognoscerem? Peragravi, €inquam, Triari, durissima quidem hieme vallis Agrigenti-€norum atque collis. Campus ille nobilissimus ac feracis-€simus ipse me causam paene docuit Leontinus. Adii casas €aratorum, a stiva ipsa homines mecum conloquebantur. Itaque sic fuit illa expressa causa non ut audire ea quae @1 €dicebam, iudices, sed ut cernere et paene tangere viderentur. €Neque enim mihi probabile neque verum videbatur me, €cum fidelissimae atque antiquissimae provinciae patrocinium €recepissem, causam tamquam unius clientis in cubiculo meo €discere. @@Ego nuper, cum Reatini, qui essent in fide mea, me suam €publicam causam de Velini fluminibus et cuniculis apud hos €consules agere voluissent, non existimavi me neque digni-€tati praefecturae gravissimae neque fidei meae satis esse €facturum, nisi me causam illam non solum homines sed etiam locus ipse lacusque docuisset. Neque tu aliter fe-€cisses, Triari, si te id tui isti Sardi facere voluissent, hi qui €te in Sardiniam minime venire voluerunt, ne longe aliter €omnia atque erant ad te delata cognosceres, nullam multi-€tudinis in Sardinia querelam, nullum in Scaurum odium €populi . . . . @@[2anhe]2litu Aetnam ardere dicunt, sic Verrem obruissem €Sicilia teste tota. Tu vero comperendinasti uno teste pro-€ducto. At quo teste, di immortales! Non satis quod €uno, non quod ignoto, non quod levi; etiamne Valerio €teste primam actionem confecisti, qui patris tui beneficio €civitate donatus gratiam tibi non inlustribus officiis, sed manifesto periurio rettulit? Quod si te omen nominis €vestri forte duxit, nos tamen id more maiorum, quia faustum þ´·´ÿï°²¹ÿï‚ÓãáõòÿïƒÃéãÿ˜žƒïãÿèú‘putamus, non ad perniciem, verum ad salutem interpretamur. €Sed omnis ista celeritas ac festinatio, quod inquisitionem, €quod priorem actionem totam sustulisti, illud patefecit et in-€lustravit quod occultum tamen non erat, non esse hoc iudicium €iudici, sed comitiorum consularium causa comparatum. @@Hic ego Appium Claudium, consulem fortissimum atque @1 €ornatissimum virum mecumque, ut spero, fideli in gratiam €reditu firmoque coniunctum, nullo loco, iudices, vituperabo. €Fuerint enim eae partes aut eius quem id facere dolor et €suspicio sua coegit, aut eius qui has sibi partis depoposcit, €quod aut non animadvertebat quem violaret, aut facilem sibi fore in gratiam reditum arbitrabatur; ego tantum dicam €quod et causae satis et in illum minime durum aut asperum €possit esse. Quid enim habet turpitudinis Appium Claudium €M. Scauro esse inimicum? Quid? avus eius P. Africano €non fuit, quid? mihi ipsi idem iste, quid? ego illi? Quae €inimicitiae dolorem utrique nostrum fortasse aliquando, de-decus vero certe numquam attulerunt. Successori decessor €invidit, voluit eum quam maxime offensum quo magis ipsius €memoria excelleret; res non modo non abhorrens a con-€suetudine sed usitata etiam et valde pervagata. Neque vero €tam haec ipsa cotidiana res Appium Claudium illa humani-€tate et sapientia praeditum per se ipsa movisset, nisi hunc C. Claudi, fratris sui, competitorem fore putasset. Qui sive €patricius sive plebeius esset_nondum enim certum consti-€tuerat_cum hoc sibi contentionem fore putabat, Appius €autem hoc maiorem etiam quod illum in pontificatus peti-€tione, in saliatu, in ceteris meminerat fuisse patricium. €Quam ob rem se consule neque repelli fratrem volebat €neque, iste si patricius esset, parem Scauro fore videbat, nisi hunc aliquo aut metu aut infamia perculisset. Ego id fratri €in honore fratris amplissimo non concedendum putem, €praesertim qui quid amor fraternus valeat paene praeter @1 €ceteros sentiam? At enim frater iam non petit. Quid tum? €Si ille retentus a cuncta Asia supplice, si a negotiatoribus, €si a publicanis, si ab omnibus sociis, civibus exoratus ante-€posuit honori suo commoda salutemque provinciae, pro-€pterea putas semel exulceratum animum tam facile potuisse sanari? Quamquam in istis omnibus rebus, praesertim €apud homines barbaros, opinio plus valet saepe quam res €ipsa. Persuasum est Sardis se nihil Appio gratius esse fa-€cturos quam si de Scauri fama detraxerint; multorum etiam €spe commodorum praemiorumque ducuntur; omnia con-€sulem putant posse, praesertim ultro pollicentem. De quo plura iam non dicam. Quamquam ea quae dixi non secus €dixi quam si eius frater essem, non is qui et est et qui €multa dixit, sed is qui ego esse in meum consuevi. Generi €igitur toti accusationis resistere, iudices, debetis, in quo nihil €more, nihil modo, nihil considerate, nihil integre, contra €improbe, turbide, festinanter, rapide omnia conspiratione, €imperio, auctoritate, spe, minis videtis esse suscepta. @@Venio nunc ad testis, in quibus docebo non modo nullam €fidem et auctoritatem sed ne speciem quidem esse aut €imaginem testium. Etenim fidem primum ipsa tollit con-€sensio, quae patefacta est compromisso Sardorum et coniura-€tione recitata; deinde illa cupiditas quae suscepta est spe €et pr[2omissione]2 praemiorum; postremo ipsa natio, cuius tanta €vanitas est ut libertatem a servitute nulla re alia nisi mentiendi licentia distinguendam putent. Neque ego Sar-€dorum querelis moveri nos numquam [2dico]2 oportere. Non €sum aut tam inhumanus aut tam alienus a Sardis, praesertim €cum frater meus nuper ab eis decesserit, cum rei [2fr]2u[2men-€tariae]2 Cn. Pompei missu praefuisset, qui et ipse illis pro @1 €sua fide et humanitate consuluit et eis vicissim percarus et iucundus fuit. Pateat vero hoc perfugium dolori, pateat €iustis querelis, coniurationi via intercludatur, obsaepiatur €insidiis, neque hoc in Sardis magis quam in Gallis, in Afris, €in Hispanis. Damnatus est T. Albucius, C. Megaboccus ex €Sardinia non nullis etiam laudantibus Sardis. Ita fidem €maiorem varietas ipsa faciebat. Testibus enim aequis, tabu-lis incorruptis tenebantur. Nunc est una vox, una mens €non expressa dolore, sed simulata, neque huius iniuriis, sed €promissis aliorum et praemiis excitata. At creditum est €aliquando Sardis. Et fortasse credetur aliquando, si integri €venerint, si incorrupti, si sua sponte, si non alicuius impulsu, €si soluti, si liberi. Quae si erunt, tamen sibi credi gaudeant €et mirentur. Cum vero omnia absint, tamen se non respi-€cient, non gentis suae famam perhorrescent? @@Fallacissimum genus esse Phoenicum omnia monumenta €vetustatis atque omnes historiae nobis prodiderunt. Ab his €orti Poeni multis Carthaginiensium rebellionibus, multis vio-€latis fractisque foederibus nihil se degenerasse docuerunt. €A Poenis admixto Afrorum genere Sardi non deducti in €Sardiniam atque ibi constituti, sed amandati et repudiati coloni. Qua re cum integri nihil fuerit in hac gente [2pesti-€lentiae]2 plena, quam valde eam putamus tot transfusionibus €coacuisse? Hic mihi ignoscet Cn. Domitius Sincaius, vir €ornatissimus, hospes et familiaris meus, ignoscent denique €omnes ab eodem Cn. Pompeio civitate donati, quorum €tamen omnium laudatione utimur, ignoscent alii viri boni ex Sardinia; credo enim esse quosdam. Neque ego, cum @1 €de vitiis gentis loquor, neminem excipio; sed a me est de €universo genere dicendum, in quo fortasse aliqui suis mori-€bus et humanitate stirpis ipsius et gentis vitia vicerunt. €Magnam quidem esse partem sine fide, sine societate et €coniunctione nominis nostri res ipsa declarat. Quae est €enim praeter Sardiniam provincia quae nullam habeat ami-™­ácam populo Romano ac liberam civitatem? Africa ipsa €parens illa Sardiniae, quae plurima et acerbissima cum €maioribus nostris bella gessit, non solum fidelissimis regnis €sed etiam in ipsa provincia se a societate Punicorum bellorum €Vtica teste defendit. Hispania ulterior Scipionum int[2eritu]2. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¸°Ëÿèú’@@Copiis inops, gente fallax. ï㦳Óãè® Ìõãá ±®´²·ÿèú“@@Inventi sunt qui etiam fratres populi Romani €vocarentur. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®µ°³Ëÿèú”@@Hoc nomine audito quod per omnis gentis perva-€gatum est. ™­æïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²³®¶ÿèú•@@Nam cum ex multis unus ei restaret Dolabella pater-€nus inimicus, qui cum Q. Caepione propinquo suo contra €Scaurum patrem suum subsignaverat, eas sibi inimicitias €non susceptas sed relictas. ïãÅõçòáðè® Ôåò® ¦³Èåáõô®¦ ¶¹¶ÿèú–@@Quae, malum, est ista ratio? ïãÉóéä® ¦³Ïòé箦 ±¹®²³®µÿèú—@@Quem purpura regalis non commovit, eum Sardorum €mastruca mutavit? ™­ëïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²³®²°ÿèú˜@@Praesertim cum propinquitas et celebritas loci suspi-€cionem desidiae tollat aut cupiditatis. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±³®´°ÿèú™@@Ego porro, qui Albanas habeo columnas, €clitellis eas adportavi. ïãÃéã® ¦³Ïòáô®¦ ²²³ÿèúš@@Domus tibi deerat? At habebas. Pecunia supera-€bat? At egebas. Incurristi amens in columnas, in alienos €insanus insanisti, depressam, caecam, iacentem domum €pluris quam te et fortunas tuas aestimasti. ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²´®µÿèú›@@Haec cum tu effugere non potuisses, contendes tamen €et postulabis ut M. Aemilius cum sua dignitate omni, cum €patris memoria, cum avi gloria, sordidissimae, vanissimae, €levissimae genti ac prope dicam pellitis testibus condonetur? ˜®ïãÁóã® ¦³Ó㮦 ²´®¿ÿèúœ@@Vndique mihi suppeditat quod pro M. Scauro dicam, €quocumque non modo mens verum etiam oculi inciderunt. €Curia illa vos de gravissimo principatu patris fortissimoque €testatur, L. ipse Metellus, avus huius, sanctissimos deos illo €constituisse templo videtur in vestro conspectu, iudices, ut €ïãÿèúsalutem a vobis nepotis sui deprecarentur, quod ipsi saepe €multis laborantibus atque implorantibus ope sua subvenissent. Capitolium illud templis tribus inlustratum, paternis atque €etiam huius amplissimis donis ornati aditus Iovis optimi €maximi, Iunonis Reginae, Minervae M. Scaurum apud . . . @1 illius L. Metelli, pontificis maximi, qui, cum templum €illud arderet, in medios se iniecit ignis et eripuit flamma Pal-€ladium illud quod quasi pignus nostrae salutis atque imperi þ´·´ÿï°²¹ÿï‚ÓãáõòÿïƒÃéãÿ˜°„ïãÿèúcustodiis Vestae continetur. Qui utinam posset parumper €exsistere! Eriperet ex hac flamma stirpem profecto suam, €qui eripuisset ex illo incendio di . . . . . . tum. Te vero, M. Scaure, equidem video, video, inquam, €non cogito solum, nec vero sine magno animi maerore ac €dolore, cum tui fili squalorem aspexi, de te recordor. Atque €utinam, sicut mihi tota in hac causa versatus ante oculos [2es]2, €sic nunc horum te offeras mentibus et in horum animis €adhaerescas! Species me dius . . . €etiam si forte non nosset, tamen principem civitatis esse €diceret. @@Quo te nunc modo appellem? ut hominem? At non es €inter nos. Vt mortuum? At vivis et viges, at in omnium €animis atque ore versaris, atque divinus animus mortale €nihil habuit, neque tuorum quicquam potuit emori praeter €corpus. Quocumque igitur te mo[2do]2 . . . ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®²²´Ëÿèúž@@Vniverse ï°³°ÿï‚ÒáâÐïóôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO C. RABIRIO POSTVMO ORATIO}1 ‘@@Si quis est, iudices, qui C. Rabirium, quod fortunas suas, €fundatas praesertim atque optime constitutas opes, potestati €regiae libidinique commiserit, reprehendendum putet, ascri-€bat ad iudicium suum non modo meam sed huius etiam €ipsius qui commisit sententiam; nec enim cuiquam eius €consilium vehementius quam ipsi displicet. Quamquam €hoc plerumque facimus ut consilia eventis ponderemus et, €cui bene quid processerit, multum illum providisse, cui €secus, nihil sensisse dicamus. Si exstitisset in rege fides, €nihil sapientius Postumo, quia fefellit rex, nihil hoc amen-€tius dicitur, ut iam nihil esse videatur nisi divinare sapientis. Sed tamen, si quis est, iudices, qui illam Postumi sive €inanem spem sive inconsultam rationem sive, ut gravissimo €verbo utar, temeritatem vituperandam putet, ego eius €opinioni non repugno; illud tamen deprecor ut, cum ab €ipsa fortuna crudelissime videat huius consilia esse multata, €ne quid ad eas ruinas quibus hic oppressus est addendum €acerbitatis putet. Satis est homines imprudentia lapsos €non erigere, urgere vero iacentis aut praecipitantis impellere €certe est inhumanum, praesertim, iudices, cum sit hoc €generi hominum prope natura datum ut, [2si]2 qua in familia €laus aliqua forte floruerit, hanc fere qui sint eius stirpis, @1 €quod sermone hominum ac memoria patrum virtutes cele-€brantur, cupidissime persequantur, si quidem non modo in €gloria rei militaris Paulum Scipio ac Maximus filii, sed €etiam in devotione vitae et in ipso genere mortis imitatus €est P. Decium filius. Sint igitur similia, iudices, parva magnis. Fuit enim pueris nobis huius pater, C. Curtius, €princeps ordinis equestris, fortissimus et maximus publi-€canus, cuius in negotiis gerendis magnitudinem animi non €tam homines probassent, nisi in eodem benignitas incredi-€bilis fuisset, ut in augenda re non avaritiae praedam, sed instrumentum bonitati quaerere videretur. Hoc ille natus, €quamquam patrem suum numquam viderat, tamen et natura €ipsa duce, quae plurimum valet, et adsiduis domesticorum ser-€monibus in paternae disciplinae similitudinem deductus est. €Multa gessit, multa contraxit, magnas partis habuit publi-€corum; credidit populis; in pluribus provinciis eius versata €res est; dedit se etiam regibus; huic ipsi Alexandrino €grandem iam antea pecuniam credidit; nec interea locu-€pletare amicos umquam suos destitit, mittere in negotium, €dare partis, augere [2re]2, fide sustentare. Quid multa? cum €magnitudine animi, tum liberalitate vitam patris et consue-€tudinem expresserat. Pulsus interea regno Ptolomaeus €dolosis consiliis, ut dixit Sibylla, sensit Postumus, Romam €venit. Cui egenti et roganti hic infelix pecuniam credidit, €nec tum primum; nam regnanti crediderat absens; nec €temere se credere putabat, quod erat nemini dubium quin @1 €is in regnum restitueretur a senatu populoque Romano. In dando autem et credendo processit longius nec suam €solum pecuniam credidit sed etiam amicorum, stulte; quis €negat, aut quis iam audebit, quod male cecidit, bene con-€sultum putare? sed est difficile, quod cum spe magna sis €ingressus, id non exsequi usque ad extremum. Supplex €erat rex, multa rogabat, omnia pollicebatur, ut iam metuere €Postumus cogeretur ne quod crediderat perderet, si cre-€dendi constituisset modum. Nihil autem erat illo blandius, €nihil hoc benignius, ut magis paeniteret coepisse quam €liceret desistere. @@Hinc primum exoritur crimen illud; senatum corruptum €esse dicunt. O di immortales! haec est illa exoptata iudi-€ciorum severitas? corruptores nostri causam dicunt; nos €qui corrupti sumus non dicimus? Quid ergo? senatum[2ne]2 €defendam hoc loco, iudices? Omni equidem loco debeo; €ita de me est meritus ille ordo; sed nec id agitur hoc €tempore nec cum Postumi causa res ista coniuncta est. €Quamquam ad sumptum itineris, ad illam magnificentiam €apparatus comitatumque regium suppeditata pecunia a €Postumo est, factaeque syngraphae sunt in Albano Cn. €Pompei, cum ille Roma profectus esset, tamen non debuit €is qui dabat, cur ille qui accipiebat tum sumeret, quae-€rere. Non enim latroni, sed regi credidit, nec regi inimico €populi Romani, sed ei cuius reditum consuli commendatum €[2a]2 senatu videbat, nec ei regi qui alienus ab hoc imperio €esset, sed ei quicum foedus feriri in Capitolio viderat. @1 Quod si creditor est in culpa, non is qui improbe credita €pecunia usus [2est]2, damnetur is qui fabricatus gladium est et €vendidit, non is qui illo gladio civem aliquem interemit. €Quam ob rem neque tu, C. Memmi, hoc facere debes ut €senatum, cuius auctoritati te ab adulescentia dedidisti, in €tanta infamia versari velis, neque ego id quod non agitur €defendere. Postumi enim causa, quaecumque est, seiuncta a senatu est. Quod si item a Gabinio seiunctam ostendero, €certe quod dicas nihil habebis. €@@Est enim haec causa '&7Qvo ea pecvnia pervenerit&' €quasi quaedam appendicula causae iudicatae atque damna-€tae. Sunt lites aestimatae A. Gabinio, nec praedes dati €nec ex bonis populo universae [2lites solutae]2. Iubet lex €Iulia persequi ab eis ad quos ea pecunia quam is ceperit €qui damnatus sit pervenerit. Si est hoc novum in lege €Iulia, sicuti multa sunt severius scripta quam in antiquis €legibus et sanctius, inducatur sane etiam consuetudo huius generis iudiciorum nova; sin hoc totidem verbis translatum €caput est quot fuit non modo in Cornelia sed etiam ante €in lege Servilia, per deos immortalis! quid agimus, iudices, €aut quem hunc morem novorum iudiciorum in rem publi-€cam inducimus? Erat enim haec consuetudo nota vobis €quidem omnibus, sed, si usus magister est optimus, mihi €debet esse notissima. Accusavi de pecuniis repetundis, €iudex sedi, praetor quaesivi, defendi plurimos; nulla pars €quae aliquam facultatem discendi adferre posset a me afuit. @1 €Ita contendo, neminem umquam '&7Qvo ea pecvnia per-€&7venisset&' causam dixisse qui in aestimandis litibus €appellatus non esset. In litibus autem nemo appellabatur €nisi ex testium dictis aut tabulis privatorum aut rationibus civitatum. Itaque in inferendis litibus adesse solebant qui €aliquid de se verebantur, et, cum erant appellati, si videbatur, €statim contra dicere solebant; sin eius temporis recentem €invidiam pertimuerant, respondebant postea. Quod cum €fecissent, permulti saepe vicerunt. Hoc vero novum et €ante hoc tempus omnino inauditum. In litibus Postumi €nomen est nusquam. In litibus dico; modo vos idem in €A. Gabinium iudices sedistis; num quis testis Postumum €appellavit? testis autem? num accusator? num denique toto illo in iudicio Postumi nomen audistis? Non igitur €reus ex ea causa quae iudicata est redundat Postumus, sed €est adreptus unus eques Romanus de pecuniis repetundis €reus. Quibus tabulis? Quae in iudicio Gabiniano recitatae €non sunt. Quo teste? A quo tum appellatus nusquam est. €Qua aestimatione litium? In qua Postumi mentio facta €nulla est. Qua lege? Qua non tenetur. €@@Hic iam, iudices, vestri consili res est, vestrae sapientiae; €quid deceat vos, non quantum liceat vobis, spectare debetis. €Si enim quid liceat quaeritis, potestis tollere e civitate €quem voltis; tabella est quae dat potestatem; occultat þ´·´ÿï°³°ÿï‚ÒáâÐïóôÿïƒÃéãÿ˜‹ˆŒeadem libidinem, cuius conscientiam nihil est quod quis-quam timeat, si non pertimescat suam. Vbi est igitur sapien-€tia iudicis? In hoc, ut non solum quid possit, sed etiam quid €debeat, ponderet nec quantum sibi permissum meminerit @1 €solum, sed etiam quatenus commissum sit. Datur tibi €tabella iudici. Qua lege? Iulia de pecuniis repetundis. €Quo de reo? De equite Romano. At iste ordo lege ea €non tenetur. 'Illo,' inquit, 'capite: [2quo ea pecunia per-€venerit.' Nihil audisti]2 in Postumum, cum in Gabinium €iudex esses, nihil Gabinio damnato, cum in eum litis aesti-€mares. 'At nunc audio.' Reus igitur Postumus est ea €lege qua non modo ipse sed totus etiam ordo solutus ac €liber est. @@Hic ego nunc non vos prius implorabo, equites Romani, €quorum ius iudicio temptatur, quam vos, senatores, quorum €agitur fides in hunc ordinem; quae quidem cum saepe €ante, tum in hac ipsa causa nuper est cognita. Nam cum €optimo et praestantissimo consule, Cn. Pompeio, de hac €ipsa quaestione referente existerent non nullae, sed per-€paucae tamen acerbae sententiae, quae quidem censerent €ut tribuni, ut praefecti, ut scribae, ut comites omnes magi-€stratuum lege hac tenerentur, vos, vos inquam, ipsi et €senatus frequens restitit, et, quamquam tum propter mul-€torum delicta etiam ad innocentium periculum tempus €illud exarserat, tamen, cum odium nostri restingueretis, huic ordini ignem novum subici non sivistis. Hoc animo €igitur senatus. Quid? vos, equites Romani, quid tandem €estis acturi? Glaucia solebat, homo impurus, sed tamen €acutus, populum monere ut, cum lex aliqua recitaretur, €primum versum attenderet. Si esset '&7Dictator, consvl& €PRAETOR, MAGISTER EQVITVM&,' ne laboraret; sciret nihil €ad se pertinere; sin esset '&7Qvicvmqve post hanc legem&,' @1 videret ne qua nova quaestione adligaretur. Nunc vos, €equites Romani, videte. Scitis me ortum e vobis omnia €semper sensisse pro vobis. Nihil horum sine magna cura €et summa caritate vestri ordinis loquor. Alius alios homines €et ordines, ego vos semper complexus sum. Moneo et €praedico, integra re causaque denuntio, omnis homines €deosque testor: dum potestis, dum licet, providete ne €duriorem vobis condicionem statuatis ordinique vestro €quam ferre possitis. Serpet hoc malum, mihi credite, longius quam putatis. Potentissimo et nobilissimo tribuno €pl., M. Druso, novam in equestrem ordinem quaestionem €ferenti: '&7Si qvis ob rem ivdicandam pecvniam cepisset&' €aperte equites Romani restiterunt. Quid? hoc licere €volebant? Minime; neque solum hoc genus pecuniae €capiendae turpe sed etiam nefarium esse arbitrabantur. €Ac tamen ita disputabant, eos teneri legibus [2eis]2 oportere €qui suo iudicio essent illam condicionem vitae secuti. De-€lectat amplissimus civitatis gradus, sella curulis, fasces, €imperia, provinciae, sacerdotia, triumphi, denique imago ipsa ad posteritatis memoriam prodita; esto simul etiam €sollicitudo aliqua et legum et iudiciorum maior quidam €metus. 'Nos ista numquam contempsimus'_ita enim €disputabant_'sed hanc vitam quietam atque otiosam secuti €sumus; quae quoniam honore caret, careat etiam mo-€lestia.' 'Tam es tu iudex [2eques]2 quam ego senator.' 'Ita €est, sed tu istud petisti, ego hoc cogor. Qua re aut iudici mihi non esse liceat, aut lege senatoria non teneri.' Hoc €vos, equites Romani, ius a patribus acceptum amittetis? €Moneo ne faciatis. Rapientur homines in haec iudicia ex @1 €omni non modo invidia sed sermone malivolorum, nisi €cavetis. Si iam vobis nuntiaretur in senatu sententias dici €ut his legibus teneremini, concurrendum ad curiam puta-€retis; si lex ferretur, convolaretis ad rostra. Vos senatus €liberos hac lege esse voluit, populus numquam adligavit, €soluti huc convenistis; ne constricti discedatis cavete. Nam, si Postumo fraudi fuerit, qui nec tribunus nec prae-€fectus nec ex Italia comes nec familiaris Gabini fuit, €quonam se modo defendent posthac qui vestri ordinis €cum magistratibus nostris fuerint his causis implicati? €@@'Tu,' inquit, 'Gabinium ut regem reduceret impulisti.' €Non patitur mea me iam fides de Gabinio gravius agere. €Quem enim ex tantis inimicitiis receptum in gratiam sum-€mo studio defenderim, hunc adflictum violare non debeo. €Quocum me si ante Cn. Pompei auctoritas in gratiam non reduxisset, nunc iam ipsius fortuna reduceret. Sed tamen, €cum ita dicis, Postumi impulsu Gabinium profectum Alexan-€dream, si defensioni Gabini fidem non habes, oblivisce-€risne etiam accusationis tuae? Gabinius se id fecisse €dicebat rei publicae causa, quod classem Archelai timeret, €quod mare refertum fore praedonum putaret; lege etiam €id sibi licuisse dicebat. Tu inimicus negas. Ignosco, et €eo magis quod est contra illud iudicatum. Redeo igitur ad crimen et accusationem tuam. Quid vociferabare? decem €milia talentum Gabinio esse promissa. Auctor videlicet €perblandus reperiendus fuit qui hominem, ut tu vis, avarissi-€mum exoraret, HS bis miliens et quadringentiens [2ne]2 magno @1 €opere contemneret. Gabinius illud, quoquo consilio fecit, €fecit certe suo; quaecumque mens illa fuit, Gabini fuit. €Sive ille, ut ipse dicebat, gloriam, sive, ut tu vis, pecuniam €quaesivit, sibi, [2non Rabirio quaesivit; Rabirius enim]2 non €Gabini comes vel sectator nec ad Gabini, cuius id negotium €non erat, sed ad P. Lentuli, clarissimi viri, auctoritatem a €senatu profectam et consilio certo et spe non dubia Roma €contenderat. @@At dioecetes fuit regius. Et quidem in custodia etiam €fuit regia et [2vis]2 vitae eius adlata paene est; multa praeterea €quae libido regis, quae necessitas coegit perferre, pertulit. €Quarum omnium rerum una reprehensio est quod regnum €intrarit, quod potestati [2se]2 regis commiserit. Verum si €quaerimus, stulte. Quid enim stultius quam equitem €Romanum ex hac urbe, huius, inquam, rei publicae civem, €quae est una maxime et fuit semper libera, venire in eum locum ubi parendum alteri et serviendum sit? Sed ego in €hoc tamen Postumo non ignoscam, homini mediocriter €docto, [2in]2 quo videam sapientissimos homines esse lapsos? €Virum unum totius Graeciae facile doctissimum, Platonem, €iniquitate Dionysi, Siciliae tyranni, cui se ille commiserat, €in maximis periculis insidiisque esse versatum accepimus; €Callisthenem, doctum hominem, comitem Magni Alexandri, €ab Alexandro necatum; Demetrium, qui Phalereus vocitatus €est, et ex re publica Atheniensi, quam optime gesserat, et @1 €ex doctrina nobilem et clarum, in eodem isto Aegyptio regno aspide ad corpus admota vita esse privatum. Plane €confiteor fieri nihil posse dementius quam scientem in eum €locum venire ubi libertatem sis perditurus. Sed huius ipsius €facti stultitiam alia iam superior stultitia defendit, quae facit €ut hoc stultissimum facinus, quod in regnum venerit, quod [2se]2 €regi commiserit, sapienter factum esse videatur, si quidem [2non]2 €tam semper stulti quam sero sapientis est, cum stultitia sua impeditus sit, quoquo modo possit se expedire. Quam ob €rem illud maneat et fixum sit quod neque moveri neque €mutari potest; in quo aequi sperasse Postumum dicunt, €peccasse iniqui, ipse etiam insanisse se confitetur, quod suam, €quod amicorum pecuniam regi crediderit cum tanto fortu-€narum suarum periculo, hoc quidem semel suscepto atque €contracto perpetienda [2illa]2 fuerunt ut se aliquando ac suos €vindicaret. Itaque obicias licet quam voles saepe palliatum €fuisse, aliqua habuisse non Romani hominis insignia, quo-€tiens eorum quippiam dices, totiens unum dices atque [2idem]2 €illud, temere hunc pecuniam regi credidisse, suas fortunas atque famam libidini regiae commisisse. Fecerat temere, €fateor; mutari factum iam nullo modo poterat; aut pallium €sumendum Alexandreae ut ei Romae togato esse liceret, €aut omnes fortunae abiciendae, si togam retinuisset. Deli-€ciarum causa et voluptatis non modo [2notos]2 civis Romanos, €sed et nobilis adulescentis et quosdam etiam senatores €summo loco natos non in hortis aut suburbanis suis, sed Neapoli, in celeberrimo oppido, in tunica pulla saepe [2vidi, @1 €ibidem multi]2 viderunt chlamydatum illum L. Sullam impera-€torem. L. vero Scipionis, qui bellum in Asia gessit Antio-þ´·´ÿï°³°ÿï‚ÒáâÐïóôÿïƒÃéãÿ˜›„chumque devicit, non solum cum chlamyde sed etiam cum €crepidis in Capitolio statuam videtis; quorum impunitas €fuit non modo a iudicio sed etiam a sermone. Facilius €certe P. Rutilium Rufum necessitatis excusatio defendet; €qui cum a Mithridate Mytilenis oppressus esset, crudeli-€tatem regis in togatos vestitus mutatione vitavit. Ergo ille €P. Rutilius qui documentum fuit hominibus nostris virtutis, €antiquitatis, prudentiae, consularis homo soccos habuit et €pallium; nec vero id homini quisquam sed tempori adsi-€gnandum putavit; Postumo crimen vestitus adferet is in quo €spes fuit posse sese aliquando ad fortunas suas pervenire? Nam ut ventum est Alexandream, iudices, haec una ratio a €rege proposita Postumo est servandae pecuniae, si curatio-€nem et quasi dispensationem regiam suscepisset. Id autem €facere non poterat, nisi dioecetes_hoc enim nomine utitur €qui ea regit_esset constitutus. Odiosum negotium Postumo €videbatur, sed erat nulla omnino recusatio; molestum etiam €nomen ipsum, sed res habebat nomen hoc apud illos, non €hic imposuerat. Oderat vestitum etiam illum, sed sine eo €nec nomen illud poterat nec munus tueri. Ergo 'aderat €vis' ut ait poeta ille noster, €@@@@'quae summas frangit infirmatque opes.' @@'Moreretur,' inquies; nam id sequitur. Fecisset certe, si €sine maximo dedecore tam impeditis suis rebus potuisset €emori. Noli igitur fortunam convertere in culpam neque regis €iniuriam huius crimen putare nec consilium ex necessitate @1 €nec voluntatem ex vi interpretari, nisi forte eos etiam qui €in hostis aut in praedones inciderint, si aliter quippiam €coacti faciant [2ac]2 liberi, vituperandos putes. Nemo nostrum €ignorat, etiam si experti non sumus, consuetudinem regiam. €Regum autem sunt haec imperia: 'animadverte ac dicto €pare' et 'praeter rogitatum si plus' et illae minae: €@@@@'si te secundo lumine hic offendero, €@@@@moriere'; €quae non ut delectemur solum legere et spectare debemus, €sed ut cavere etiam [2et]2 effugere discamus. @@At ex hoc ipso crimen exoritur. Ait enim, Gabinio €pecuniam Postumus [2cum]2 cogeret, decumas imperatarum €pecuniarum sibi coegisse. Non intellego hoc quale sit, €utrum accessionem decumae, ut nostri facere coactores €solent [2in]2 centesima, an decessionem de summa fecerit. €Si accessionem, undecim milia talentum ad Gabinium €pervenerunt. At non modo abs te decem milia obiecta sunt sed etiam ab his aestimata. Addo illud etiam: qui €tandem convenit aut tam gravi onere tributorum ad tan-€tam pecuniam cogendam mille talentum accessionem €esse factam aut in tanta mercede hominis, ut vis, €avarissimi mille talentum decessionem esse concessam? €Neque enim fuit Gabini remittere tantum de suo nec regis €imponere tantum pati suis. At erunt testes legati Alexan- @1 €drini. Ei nihil in Gabinium dixerunt; immo ei Gabinium €laudaverunt. Vbi ergo ille mos, ubi consuetudo iudiciorum, €ubi exempla? Solet is dicere in eum qui pecuniam [2redegit]2 €qui in illum cuius nomine ea pecunia redigeretur non dixerit? Age, si is qui non dixit solet, etiamne is solet qui laudavit? €Isdem testibus, et quidem non productis, sed dictis testium €recitatis, quasi praeiudicata res ad has causas deferri solet. €Et ait etiam meus familiaris et necessarius eandem causam €Alexandrinis fuisse cur laudarent Gabinium quae mihi €fuerit cur eundem defenderem. Mihi, C. Memmi, causa €defendendi Gabini fuit reconciliatio gratiae. Neque me vero €paenitet mortalis inimicitias, sempiternas amicitias habere. Nam si me invitum putas, ne Cn. Pompei animum offende-€rem, defendisse causam, et illum et me vehementer ignoras. €Neque enim Pompeius me sua causa quicquam facere €voluisset invitum, neque ego cui omnium civium libertas €carissima fuisset meam proiecissem. [2Nec,]2 quam diu inimi-€cissimus Gabinio fui, non amicissimus mihi Cn. Pompeius €fuit, nec, postea quam illius auctoritate eam dedi veniam €quam debui, quicquam simulate [2feci]2, ne cum mea perfidia illi €etiam ipsi facerem cui beneficium dedissem iniuriam. Nam €non redeundo in gratiam cum inimico non violabam Pom-€peium; si per eum reductus insidiose redissem, me scilicet maxime, sed proxime illum quoque fefellissem. Ac de me €omittamus; ad Alexandrinos istos revertamur. Quod habent €os, quam audaciam! Modo vobis inspectantibus in iudicio €Gabini tertio quoque verbo excitabantur; negabant pe-€cuniam Gabinio datam. Recitabatur identidem Pompei @1 €testimonium regem ad se scripsisse nullam pecuniam €Gabinio nisi in rem militarem datam. 'Non est,' inquit, €'tum Alexandrinis testibus creditum.' Quid postea? €'Creditur nunc.' Quam ob rem? 'Quia nunc aiunt quod tum negabant.' Quid ergo? ista condicio est testium ut, €quibus creditum non sit negantibus, isdem credatur dicen-€tibus? At, si verum tum severissima fronte dixerunt, nunc €mentiuntur; si tum mentiti sunt, doceant nos verum quo €voltu soleant dicere. Audiebamus Alexandream, nunc €cognoscimus. Illinc omnes praestigiae, illinc, inquam, omnes €fallaciae, omnia denique ab eis mimorum argumenta nata €sunt. Nec mihi longius quicquam est, iudices, quam videre hominum voltus. Dixerunt hic modo nobiscum ad haec €subsellia, quibus superciliis renuentes huic decem milium €crimini! Iam nostis insulsitatem Graecorum; umeris gestum €agebant tum temporis, credo, causa; nunc scilicet tempus €nullum est. Vbi semel quis peieraverit, ei credi postea, €etiam si per pluris deos iuret, non oportet, praesertim, €iudices, cum in his iudiciis ne locus quidem novo testi €soleat esse ob eamque causam idem iudices retineantur qui €fuerint de reo, ut eis nota sint omnia neve quid fingi novi possit. * * * &7Qvo ea pecvnia pervenerit &%non suis propriis €iudiciis in reum facti% condemnari solent. Itaque si aut €praedes dedisset Gabinius aut tantum ex eius bonis quanta €summa litium fuisset populus recepisset, quamvis magna ad €Postumum ab eo pecunia pervenisset, non redigeretur; ut @1 €intellegi facile possit, quod ex ea pecunia quae ad aliquem €reum qui damnatus est [2venisset]2, pervenisse ad aliquem €in illo primo iudicio planum factum sit, id hoc genere iudici €redigi solere. Nunc vero quid agitur? ubi terrarum sumus? €quid tam perversum, [2tam]2 praeposterum dici aut excogitari potest? Accusatur is qui non abstulit a rege, sicut Gabinius €iudicatus est, sed qui maximam regi pecuniam credidit. €Ergo is Gabinio dedit qui non huic reddidit. Itane? Age, €cedo, cum is qui pecuniam Postumo debuit non huic, sed €Gabinio dederit, condemnato Gabinio utrum illi quo ea pecu-€nia [2pervenerit]2 an huic dicenda causa [2est]2? At habet et celat. €Sunt enim qui ita loquantur. Quod genus tandem est €istud ostentationis et gloriae? Si nihil habuisset umquam, €tamen, si quaesisset, cur se dissimularet habere causa non €esset. Qui vero duo lauta et copiosa patrimonia accepisset €remque praeterea bonis et honestis rationibus auxisset, quid esset tandem causae cur existimari vellet nihil habere? An, €cum credebat inductus usuris, id agebat ut haberet quam €plurimum; postea quam exegit quod crediderat, ut existi-€maretur egere? Novum genus hoc gloriae concupiscit. €'Dominatus est enim,' inquit, 'Alexandreae.' Immo vero €in superbissimo dominatu fuit; pertulit ipse custodiam, €vidit in vinclis familiaris suos, mors ob oculos saepe ver-€sata est, nudus atque egens ad extremum fugit e regno. At permutata aliquando pecunia est, delatae naves Postumi €Puteolos sunt, auditae visaeque merces. Fallaces quidem @1 €et fucosae [2e]2 chartis et linteis et vitro; quibus cum multae €naves refertae fuissent, naulum non potuit parari. Cataplus €ille Puteolanus, sermo illius temporis, vectorumque cursus €atque ostentatio, tum subinvisum apud malivolos Postumi €nomen propter opinionem pecuniae nescio quam aestatem €unam, non pluris, auris refersit istis sermonibus. @@Verum autem, iudices, si scire voltis, nisi C. Caesaris €summa in omnis, incredibilis in hunc eadem liberalitas €exstitisset, nos hunc Postumum iam pridem in foro non €haberemus. Ille onera multorum huius amicorum excepit €unus, quaeque multi homines necessarii secundis Postumi €rebus discripta sustinuerunt, nunc eius adflictis fortunis þ´·´ÿï°³°ÿï‚ÒáâÐïóôÿïƒÃéãÿ˜©‡universa sustinet. Vmbram equitis Romani et imaginem €videtis, iudices, unius amici conservatam auxilio et fide. €Nihil huic eripi potest praeter hoc simulacrum pristinae €dignitatis quod Caesar solus tuetur et sustinet; quae quidem €in miserrimis rebus huic tamen tribuenda maxima est; nisi €vero hoc mediocri virtute effici potest ut tantus ille vir €tanti ducat hunc, et adflictum praesertim et absentem, et €in tanta fortuna sua ut alienam respicere magnum sit, [2et in]2 €tanta occupatione maximarum rerum quas gerit atque gessit €[2ut]2 vel oblivisci aliorum non sit mirum vel, si meminerit, oblitum esse [2se]2 facile possit probare. Multas equidem C. €Caesaris virtutes magnas incredibilisque cognovi, sed sunt €ceterae maioribus quasi theatris propositae et paene popu-€lares. Castris locum capere, exercitum instruere, expugnare €urbis, aciem hostium profligare, hanc vim frigorum hiemum- @1 €que quam nos vix huius urbis tectis sustinemus excipere, €eis ipsis diebus hostem persequi cum etiam ferae latibulis €se tegant atque omnia bella iure gentium conquiescant_ €sunt ea quidem magna; quis negat? sed magnis excitata €sunt praemiis ac memoria hominum sempiterna. Quo €minus admirandum est eum facere illa qui immortalitatem concupiverit. Haec vera laus est, quae non poetarum car-€minibus, non annalium monumentis celebratur, sed pru-€dentium iudicio expenditur. Equitem Romanum veterem €amicum suum studiosum, amantem, observantem sui non €libidine, non turpibus impensis cupiditatum atque iacturis, €sed experientia patrimoni amplificandi labentem excepit, €corruere non sivit, fulsit et sustinuit re, fortuna, fide, hodie-€que sustinet nec amicum pendentem corruere patitur; nec €illius animi aciem praestringit splendor sui nominis, nec €mentis quasi luminibus officit altitudo fortunae et gloriae. Sint sane illa magna, quae re vera magna sunt; de iudicio €animi mei, ut volet quisque, sentiat; ego enim hanc in €tantis opibus, tanta fortuna liberalitatem in suos, memoriam €amicitiae reliquis virtutibus omnibus antepono. Quam €quidem vos, iudices, eius in novo genere bonitatem, €inusitatam claris ac praepotentibus viris, non modo [2non]2 €aspernari ac refutare sed complecti etiam et augere debetis, €et eo magis quod videtis hos quidem sumptos dies ad labe-€factandam illius dignitatem. Ex qua illi nihil detrahi potest €quod non aut fortiter ferat aut facile restituat; amicissimum €hominem si honestate spoliatum audierit, nec sine magno €dolore feret et id amiserit quod posse non speret recuperari. @1 @@Satis multa hominibus non iniquis haec esse debent, €nimis etiam multa vobis quos aequissimos esse confidimus. €Sed ut omnium vel suspicioni vel malivolentiae vel crudeli-€tati satis fiat: 'occultat pecuniam Postumus, latent regiae €divitiae.' Ecquis est ex tanto populo qui bona C. Rabiri €Postumi nummo sestertio sibi addici velit? Sed miserum €me, quanto hoc dixi cum dolore! Hem, Postume, tune €es [2C.]2 Curti filius, C. Rabiri iudicio et voluntate filius, €natura sororis? tune ille in omnis tuos liberalis, cuius €multos bonitas locupletavit, qui nihil profudisti, nihil €ullam in libidinem contulisti? Tua, Postume, nummo €sestertio a me addicuntur? O meum miserum acerbum-que praeconium! At hoc etiam optat miser ut vel €condemnetur a vobis, [2si]2 ita bona veneant ut solidum €suum cuique solvatur. Nihil iam aliud nisi fidem curat, nec €vos huic, si iam oblivisci vestrae mansuetudinis volueritis, €quicquam praeterea potestis eripere. Quod, iudices, ne €faciatis oro obtestorque vos, atque eo magis, si adventicia €pecunia petitur ab eo cui sua non redditur. Nam in eum cui misericordia opitulari debebat invidia quaesita est. Sed €iam, quoniam, [2ut]2 spero, fidem quam [2tibi dedi]2 praestiti, €Postume, reddam etiam lacrimas quas debeo; quas quidem €ego tuas in meo casu plurimas vidi. Versatur ante oculos €luctuosa nox meis omnibus, cum tu totum te cum tuis €copiis ad me detulisti. Tu comitibus, tu praesidio, tu etiam €tanto pondere auri quantum tempus illud postulabat disces-€sum illum sustentasti, tu numquam meis me absente liberis, €numquam coniugi meae defuisti. Possum excitare multos @1 €[2in patriam]2 reductos testis liberalitatis tuae, quod saepe €audivi patri tuo Curtio magno adiumento in iudicio capitis fuisse; sed iam omnia timeo; bonitatis ipsius invidiam €reformido. Nam indicat tot hominum fletus quam sis €carus tuis, et me dolor debilitat intercluditque vocem. Vos €obsecro, iudices, ut huic optimo viro, quo nemo melior €umquam fuit, nomen equitis Romani et usuram huius lucis €et vestrum conspectum ne eripiatis. Hic vos aliud nihil €orat nisi ut rectis oculis hanc urbem sibi intueri atque ut €in hoc foro vestigium facere liceat, quod ipsum fortuna €eripuerat, nisi unius amici opes subvenissent. @1 ï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO T. ANNIO MILONE ORATIO}1 ‘@@Etsi vereor, iudices, ne turpe sit pro fortissimo viro €dicere incipientem timere minimeque deceat, cum T. Annius €ipse magis de rei publicae salute quam de sua perturbetur, €me ad eius causam parem animi magnitudinem adferre non €posse, tamen haec novi iudici nova forma terret oculos qui, €quocumque inciderunt, veterem consuetudinem fori et pristi-€num morem iudiciorum requirunt. Non enim corona con-€sessus vester cinctus est, ut solebat; non usitata frequentia stipati sumus; non illa praesidia quae pro templis omnibus €cernitis, etsi contra vim conlocata sunt, non adferunt tamen €oratori terroris aliquid, ut in foro et in iudicio, quamquam €praesidiis salutaribus et necessariis saepti sumus, tamen ne €non timere quidem sine aliquo timore possimus. Quae si €opposita Miloni putarem, cederem tempori, iudices, nec €enim inter tantam vim armorum existimarem esse orationi €locum. Sed me recreat et reficit Cn. Pompei, sapientissimi €et iustissimi viri, consilium, qui profecto nec iustitiae suae €putaret esse, quem reum sententiis iudicum tradidisset, eun- @1 €dem telis militum dedere, nec sapientiae temeritatem conci-tatae multitudinis auctoritate publica armare. Quam ob €rem illa arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, €sed praesidium denuntiant, neque solum ut quieto, sed €etiam ut magno animo simus hortantur, nec auxilium modo €defensioni meae verum etiam silentium pollicentur. Reli-€qua vero multitudo, quae quidem est civium, tota nostra est, €nec eorum quisquam quos undique intuentis, unde aliqua €fori pars aspici potest, et huius exitum iudici exspectantis €videtis, non cum virtuti Milonis favet, tum de se, de liberis €suis, de patria, de fortunis hodierno die decertari putat. €Vnum genus est adversum infestumque nobis eorum quos €P. Clodi furor rapinis et incendiis et omnibus exitiis publicis €pavit; qui hesterna etiam contione incitati sunt ut vobis €voce praeirent quid iudicaretis. Quorum clamor si qui €forte fuerit, admonere vos debebit ut eum civem retineatis €qui semper genus illud hominum clamoresque maximos prae vestra salute neglexit. Quam ob rem adeste animis, iudices, €et timorem, si quem habetis, deponite. Nam si umquam de €bonis et fortibus viris, si umquam de bene meritis civibus €potestas vobis iudicandi fuit, si denique umquam locus €amplissimorum ordinum delectis viris datus est ut sua €studia erga fortis et bonos civis, quae voltu et verbis saepe €significassent, re et sententiis declararent, hoc profecto tem-€pore eam potestatem omnem vos habetis ut statuatis utrum €nos qui semper vestrae auctoritati dediti fuimus semper €miseri lugeamus an diu vexati a perditissimis civibus ali-€quando per vos ac per vestram fidem, virtutem sapientiamque recreemur. Quid enim nobis duobus, iudices, laboriosius, €quid magis sollicitum, magis exercitum dici aut fingi potest, €qui spe amplissimorum praemiorum ad rem publicam @1 €adducti metu crudelissimorum suppliciorum carere non €possumus? Equidem ceteras tempestates et procellas in €illis dumtaxat fluctibus contionum semper putavi Miloni €esse subeundas, quia semper pro bonis contra improbos €senserat, in iudicio vero et in eo consilio in quo ex coniunctis €ordinibus amplissimi viri iudicarent numquam existimavi €spem ullam esse habituros Milonis inimicos ad eius non þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ•ˆ‹modo salutem exstinguendam sed etiam gloriam per talis viros infringendam. Quamquam in hac causa iudices, €T. Anni tribunatu rebusque omnibus pro salute rei publicae €gestis ad huius criminis defensionem non abutemur. Nisi €oculis videritis insidias Miloni a Clodio esse factas, nec €deprecaturi sumus ut crimen hoc nobis propter multa prae-€clara in rem publicam merita condonetis, nec postulaturi €ut, quia mors P. Clodi salus vestra fuerit, idcirco eam virtuti €Milonis potius quam populi Romani felicitati adsignetis. €Sin illius insidiae clariores hac luce fuerint, tum denique €obsecrabo obtestaborque vos, iudices, si cetera amisimus, €hoc nobis saltem ut relinquatur, vitam ab inimicorum au-€dacia telisque ut impune liceat defendere. @@Sed ante quam ad eam orationem venio quae est propria €vestrae quaestionis videntur ea mihi esse refutanda quae et €in senatu ab inimicis saepe iactata sunt et in contione ab im-€probis et paulo ante ab accusatoribus, ut omni errore sublato €rem plane quae veniat in iudicium videre possitis. Negant €intueri lucem esse fas ei qui a se hominem occisum esse fatea-€tur. In qua tandem urbe hoc homines stultissimi disputant? €Nempe in ea quae primum iudicium de capite vidit M. Ho-€rati, fortissimi viri, qui nondum libera civitate tamen populi @1 €Romani comitiis liberatus est, cum sua manu sororem esse interfectam fateretur. An est quisquam qui hoc ignoret, €cum de homine occiso quaeratur, aut negari solere omnino €esse factum aut recte et iure factum esse defendi? Nisi vero €existimatis dementem P. Africanum fuisse qui, cum a C. Car-€bone tribuno plebis seditiose in contione interrogaretur quid €de Ti. Gracchi morte sentiret, responderit iure caesum €videri. Neque enim posset aut Ahala ille Servilius aut €P. Nasica aut L. Opimius aut C. Marius aut me consule €senatus non nefarius haberi, si sceleratos civis interfici nefas €esset. Itaque hoc, iudices, non sine causa etiam fictis €fabulis doctissimi homines memoriae prodiderunt, eum qui €patris ulciscendi causa matrem necavisset variatis hominum €sententiis non solum divina sed etiam sapientissimae deae sententia liberatum. Quod si &7xii& tabulae nocturnum €furem quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderet, €interfici impune voluerunt, quis est qui, quoquo modo quis €interfectus sit, puniendum putet, cum videat aliquando €gladium nobis ad hominem occidendum ab ipsis porrigi €legibus? Atqui, si tempus est ullum iure hominis necandi, €quae multa sunt, certe illud est non modo iustum verum €etiam necessarium, cum vi vis inlata defenditur. Pudicitiam €cum eriperet militi tribunus militaris in exercitu C. Mari, €propinquus eius imperatoris, interfectus ab eo est cui vim €adferebat; facere enim probus adulescens periculose quam €perpeti turpiter maluit. Atque hunc ille summus vir scelere solutum periculo liberavit. Insidiatori vero et latroni quae €potest inferri iniusta nex? Quid comitatus nostri, quid €gladii volunt? quos habere certe non liceret, si uti illis nullo €pacto liceret. Est igitur haec, iudices, non scripta, sed nata €lex, quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex @1 €natura ipsa adripuimus, hausimus, expressimus, ad quam €non docti sed facti, non instituti sed imbuti sumus, ut, si €vita nostra in aliquas insidias, si in vim et in tela aut latro-€num aut inimicorum incidisset, omnis honesta ratio esset expediendae salutis. Silent enim leges inter arma nec se €exspectari iubent, cum ei qui exspectare velit ante iniusta €poena luenda sit quam iusta repetenda. Etsi persapienter €et quodam modo tacite dat ipsa lex potestatem defendendi, €quae non hominem occidi, sed esse cum telo hominis occi-€dendi causa vetat, ut, cum causa, non telum quaereretur, qui €sui defendendi causa telo esset usus, non hominis occidendi €causa habuisse telum iudicaretur. Quapropter hoc maneat €in causa, iudices; non enim dubito quin probaturus sim €vobis defensionem meam, si id memineritis quod oblivisci non potestis insidiatorem interfici iure posse. Sequitur €illud quod a Milonis inimicis saepissime dicitur, caedem €in qua P. Clodius occisus esset senatum iudicasse contra €rem publicam esse factam. Illam vero senatus non senten-€tiis suis solum sed etiam studiis comprobavit. Quotiens €enim est illa causa a nobis acta in senatu, quibus adsensi-€onibus universi ordinis, quam nec tacitis nec occultis! €Quando enim frequentissimo senatu quattuor aut summum €quinque sunt inventi qui Milonis causam non probarent? €Declarant huius ambusti tribuni plebis illae intermortuae €contiones quibus cotidie meam potentiam invidiose crimina-€batur, cum diceret senatum non quod sentiret sed quod ego €vellem decernere. Quae quidem si potentia est appellanda €potius quam propter magna in rem publicam merita medio-€cris in bonis causis auctoritas aut propter hos officiosos €labores meos non nulla apud bonos gratia, appelletur ita @1 €sane, dum modo ea nos utamur pro salute bonorum contra amentiam perditorum. Hanc vero quaestionem, etsi non €est iniqua, numquam tamen senatus constituendam putavit; €erant enim leges, erant quaestiones vel de caede vel de vi, €nec tantum maerorem ac luctum senatui mors P. Clodi €adferebat ut nova quaestio constitueretur. Cuius enim de €illo incesto stupro iudicium decernendi senatui potestas esset €erepta, de eius interitu quis potest credere senatum iudicium €novum constituendum putasse? Cur igitur incendium curiae, €oppugnationem aedium M. Lepidi, caedem hanc ipsam con-€tra rem publicam senatus factam esse decrevit? Quia nulla €vis umquam est in libera civitate suscepta inter civis non contra rem publicam_non enim est ulla defensio contra €vim umquam optanda, sed non numquam est necessaria,_ €nisi vero aut ille dies quo Ti. Gracchus est caesus, aut ille €quo Gaius, aut arma Saturnini non, etiam si e re publica €oppressa sunt, rem publicam tamen volnerarunt. Itaque ego €ipse decrevi, cum caedem in via Appia factam esse constaret, €non eum qui se defendisset contra rem publicam fecisse, sed, €cum inesset in re vis et insidiae, crimen iudicio reservavi, €rem notavi. Quod si per furiosum illum tr. pl. senatui quod €sentiebat perficere licuisset, novam quaestionem nullam habe-€remus. Decernebat enim ut veteribus legibus, tantum modo €extra ordinem, quaereretur. Divisa sententia est postulante €nescio quo_nihil enim necesse est omnium me flagitia proferre €_sic reliqua auctoritas senatus empta intercessione sublata est. At enim Cn. Pompeius rogatione sua et de re et de causa €iudicavit: tulit enim de caede quae in Appia via facta esset, €in qua P. Clodius occisus esset. Quid ergo tulit? Nempe ut @1 €quaereretur. Quid porro quaerendum est? factumne sit? At €constat. A quo? At paret. Vidit igitur etiam in confessione €facti iuris tamen defensionem suscipi posse. Quod nisi €vidisset, posse absolvi eum qui fateretur, cum videret nos €fateri, neque quaeri umquam iussisset nec vobis tam hanc €salutarem in iudicando litteram quam illam tristem dedisset. €Mihi vero Cn. Pompeius non modo nihil gravius contra €Milonem iudicasse sed etiam statuisse videtur quid vos in €iudicando spectare oporteret. Nam qui non poenam confes-€sioni, sed defensionem dedit, is causam interitus quaeren-dam, non interitum putavit. Iam illud ipse dicet profecto €quod sua sponte fecit, Publione Clodio tribuendum putarit €an tempori. Domi suae nobilissimus vir, senatus propug-€nator atque illis quidem temporibus paene patronus, avun-€culus huius iudicis nostri fortissimi viri, M. Catonis, tribunus €plebis M. Drusus occisus est. Nihil de eius morte populus €consultus est, nulla quaestio decreta a senatu est. Quantum €luctum fuisse in hac urbe a nostris patribus accepimus, cum €P. Africano domi suae quiescenti illa nocturna vis esset €inlata? Quis tum non ingemuit, quis non arsit dolore, €quem immortalem, si fieri posset, omnes esse cuperent, eius €ne necessariam quidem exspectatam esse mortem? Num €igitur ulla quaestio de Africani morte lata est? Certe nulla. Quid ita? Quia non alio facinore clari homines, alio obscuri €necantur. Intersit inter vitae dignitatem summorum atque €infimorum; mors quidem inlata per scelus isdem et poenis þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜‘„teneatur et legibus. Nisi forte magis erit parricida, si qui €consularem patrem quam si qui humilem necarit, aut eo €mors atrocior erit P. Clodi quod is in monumentis maiorum @1 €suorum sit interfectus_hoc enim ab istis saepe dicitur_ €proinde quasi Appius ille Caecus viam munierit, non qua €populus uteretur, sed ubi impune sui posteri latrocinarentur! Itaque in eadem ista Appia cum ornatissimum equitem €Romanum P. Clodius M. Papirium occidisset, non fuit illud €facinus puniendum_homo enim nobilis in suis monumentis €equitem Romanum occiderat_nunc eiusdem Appiae nomen €quantas tragoedias excitat! Quae cruentata antea caede €honesti atque innocentis viri silebatur, eadem nunc crebro €usurpatur, postea quam latronis et parricidae sanguine im-€buta est. Sed quid ego illa commemoro? Comprehensus €est in templo Castoris servus P. Clodi, quem ille ad Cn. €Pompeium interficiendum conlocarat. Extorta est ei confi-€tenti sica de manibus. Caruit foro postea Pompeius, caruit €senatu, caruit publico; ianua se ac parietibus, non iure legum iudiciorumque texit. Num quae rogatio lata, num €quae nova quaestio decreta est? Atqui si res, si vir, si €tempus ullum dignum fuit, certe haec in illa causa summa €omnia fuerunt. Insidiator erat in foro conlocatus atque in €vestibulo ipso senatus; ei viro autem mors parabatur cuius €in vita nitebatur salus civitatis; eo porro rei publicae tem-€pore quo, si unus ille occidisset, non haec solum civitas €sed gentes omnes concidissent. Nisi vero, quia perfecta res €non est, non fuit punienda, proinde quasi exitus rerum, non €hominum consilia legibus vindicentur. Minus dolendum €fuit re non perfecta, sed puniendum certe nihilo minus. Quotiens ego ipse, iudices, ex P. Clodi telis et ex cruentis €eius manibus effugi! ex quibus si me non vel mea vel rei €publicae fortuna servasset, quis tandem de interitu meo €quaestionem tulisset? Sed stulti sumus qui Drusum, qui €Africanum, Pompeium, nosmet ipsos cum P. Clodio conferre @1 €audeamus. Tolerabilia fuerunt illa: P. Clodi mortem €aequo animo ferre nemo potest. Luget senatus, maeret €equester ordo, tota civitas confecta senio est, squalent muni-€cipia, adflictantur coloniae, agri denique ipsi tam beneficum, tam salutarem, tam mansuetum civem desiderant. Non €fuit ea causa, iudices, profecto, non fuit cur sibi censeret €Pompeius quaestionem ferendam, sed homo sapiens atque €alta et divina quadam mente praeditus multa vidit: fuisse €illum sibi inimicum, familiarem Milonem; in communi €omnium laetitia si etiam ipse gauderet, timuit ne videretur €infirmior fides reconciliatae gratiae. Multa etiam alia vidit, €sed illud maxime, quamvis atrociter ipse tulisset, vos tamen €fortiter iudicaturos. Itaque delegit ex florentissimis ordini-€bus ipsa lumina, neque vero, quod non nulli dictitant, se-€crevit in iudicibus legendis amicos meos. Neque enim hoc €cogitavit vir iustissimus, neque in bonis viris legendis id €adsequi potuisset, etiam si cupisset. Non enim mea gratia €familiaritatibus continetur, quae late patere non possunt, €propterea quod consuetudines victus non possunt esse cum €multis; sed, si quid possumus, ex eo possumus quod res €publica nos coniunxit cum bonis. Ex quibus ille cum op-€timos viros legeret idque maxime ad fidem suam pertinere arbitraretur, non potuit legere non studiosos mei. Quod €vero te, L. Domiti, huic quaestioni praeesse maxime voluit, €nihil quaesivit aliud nisi iustitiam, gravitatem, humanitatem, €fidem. Tulit ut consularem necesse esset: credo, quod €principum munus esse ducebat resistere et levitati multitu-€dinis et perditorum temeritati. Ex consularibus te creavit €potissimum: dederas enim quam contemneres popularis €insanias iam ab adulescentia documenta maxima. @@Quam ob rem, iudices, ut aliquando ad causam crimenque @1 €veniamus, si neque omnis confessio facti est inusitata, neque €de causa nostra quicquam aliter ac nos vellemus a senatu €iudicatum est, et lator ipse legis, cum esset controversia nulla €facti, iuris tamen disceptationem esse voluit, et ei lecti iudices, €isque praepositus [2est]2 quaestioni qui haec iuste sapienterque €disceptet, reliquum est, iudices, ut nihil iam quaerere aliud €debeatis nisi uter utri insidias fecerit. Quod quo facilius €argumentis perspicere possitis, rem gestam vobis dum bre-€viter expono, quaeso, diligenter attendite. @@P. Clodius, cum statuisset omni scelere in praetura vexare €rem publicam videretque ita tracta esse comitia anno supe-€riore ut non multos mensis praeturam gerere posset, qui €non honoris gradum spectaret, ut ceteri, sed et L. Paulum €conlegam effugere vellet, singulari virtute civem, et annum €integrum ad dilacerandam rem publicam quaereret, subito €reliquit annum suum seseque in proximum transtulit, non, ut €fit, religione aliqua, sed ut haberet, quod ipse dicebat, ad €praeturam gerendam, hoc est ad evertendam rem publicam, plenum annum atque integrum. Occurrebat ei mancam ac €debilem praeturam futuram suam consule Milone; eum €porro summo consensu populi Romani consulem fieri vide-€bat. Contulit se ad eius competitores, sed ita totam ut €petitionem ipse solus etiam invitis illis gubernaret, tota ut €comitia suis, ut dictitabat, umeris sustineret. Convocabat €tribus, se interponebat, Collinam novam dilectu perditis-€simorum civium conscribebat. Quanto ille plura miscebat, €tanto hic magis in dies convalescebat. Vbi vidit homo ad €omne facinus paratissimus fortissimum virum, inimicissimum €suum, certissimum consulem, idque intellexit non solum €sermonibus, sed etiam suffragiis populi Romani saepe esse @1 €declaratum, palam agere coepit et aperte dicere occidendum Milonem. Servos agrestis et barbaros, quibus silvas pub-€licas depopulatus erat Etruriamque vexarat, ex Appennino €deduxerat, quos videbatis. Res erat minime obscura. €Etenim dictitabat palam consulatum Miloni eripi non posse, €vitam posse. Significavit hoc saepe in senatu, dixit in con-€tione; quin etiam [2M.]2 Favonio, fortissimo viro, quaerenti ex €eo qua spe fureret Milone vivo, respondit triduo illum aut €summum quadriduo esse periturum; quam vocem eius ad hunc M. Catonem statim Favonius detulit. Interim cum €sciret Clodius_neque enim erat id difficile scire a Lanuvinis €_iter sollemne, legitimum, necessarium ante diem &7xiii& €Kalendas Februarias Miloni esse Lanuvium ad flaminem €prodendum, quod erat dictator Lanuvi Milo, Roma subito €ipse profectus pridie est ut ante suum fundum, quod re in-€tellectum est, Miloni insidias conlocaret; atque ita profectus €est ut contionem turbulentam in qua eius furor desideratus €est, quae illo ipso die habita est, relinqueret, quam, nisi obire €facinoris locum tempusque voluisset, numquam reliquisset. Milo autem cum in senatu fuisset eo die quoad senatus est €dimissus, domum venit, calceos et vestimenta mutavit, €paulisper, dum se uxor, ut fit, comparat, commoratus est, €dein profectus id temporis cum iam Clodius, si quidem eo €die Romam venturus erat, redire potuisset. Obviam fit ei €Clodius, expeditus, in equo, nulla raeda, nullis impedi-€mentis, nullis Graecis comitibus, ut solebat, sine uxore, €quod numquam fere: cum hic insidiator, qui iter illud ad €caedem faciendam apparasset, cum uxore veheretur in raeda, €paenulatus, magno et impedito et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque comitatu. Fit obviam Clodio @1 €ante fundum eius hora fere undecima aut non multo secus. €Statim complures cum telis in hunc faciunt de loco superiore €impetum; adversi raedarium occidunt. Cum autem hic de €raeda reiecta paenula desiluisset seque acri animo defen-€deret, illi qui erant cum Clodio gladiis eductis, partim €recurrere ad raedam ut a tergo Milonem adorirentur, par-€tim, quod hunc iam interfectum putarent, caedere incipiunt €eius servos qui post erant; ex quibus qui animo fideli in €dominum et praesenti fuerunt, partim occisi sunt, partim, €cum ad raedam pugnari viderent, domino succurrere pro-€hiberentur, Milonem occisum et ex ipso Clodio audirent et €re vera putarent, fecerunt id servi Milonis_dicam enim €aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est_nec €imperante nec sciente nec praesente domino, quod suos þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜ˆquisque servos in tali re facere voluisset. @@Haec sicuti exposui ita gesta sunt, iudices: insidiator €superatus est, vi victa vis vel potius oppressa virtute audacia €est. Nihil dico quid res publica consecuta sit, nihil quid €vos, nihil quid omnes boni: nihil sane id prosit Miloni, qui €hoc fato natus est ut ne se quidem servare potuerit quin €una rem publicam vosque servaret. Si id iure fieri non €potuit, nihil habeo quod defendam. Sin hoc et ratio doctis €et necessitas barbaris et mos gentibus et feris natura ipsa €praescripsit ut omnem semper vim quacumque ope pos-€sent a corpore, a capite, a vita sua propulsarent, non potestis €hoc facinus improbum iudicare quin simul iudicetis omni-€bus qui in latrones inciderint aut illorum telis aut vestris sententiis esse pereundum. Quod si ita putasset, certe €optabilius Miloni fuit dare iugulum P. Clodio, non semel ab €illo neque tum primum petitum, quam iugulari a vobis, quia @1 €se non iugulandum illi tradidisset. Sin hoc nemo vestrum €ita sentit, illud iam in iudicium venit, non occisusne sit, €quod fatemur, sed iure an iniuria, quod multis in causis €saepe quaesitum est. Insidias factas esse constat, et id est €quod senatus contra rem publicam factum iudicavit; ab €utro factae sint incertum est. De hoc igitur latum est ut €quaereretur. Ita et senatus rem, non hominem notavit et €Pompeius de iure, non de facto quaestionem tulit. Num €quid igitur aliud in iudicium venit nisi uter utri insidias €fecerit? Profecto nihil: si hic illi, ut ne sit impune; si ille €huic, tum nos scelere solvamur. @@Quonam igitur pacto probari potest insidias Miloni fecisse €Clodium? Satis est in illa quidem tam audaci, tam nefaria €belua docere, magnam ei causam, magnam spem in Milonis €morte propositam, magnas utilitates fuisse. Itaque illud €Cassianum 'cui bono fuerit' in his personis valeat, etsi €boni nullo emolumento impelluntur in fraudem, improbi €saepe parvo. Atqui Milone interfecto Clodius haec adse-€quebatur, non modo ut praetor esset non eo consule quo €sceleris facere nihil posset sed etiam ut eis consulibus prae-€tor esset quibus si non adiuvantibus, at coniventibus certe €speraret se posse eludere in illis suis cogitatis furoribus: €cuius illi conatus, ut ipse ratiocinabatur, nec cuperent repri-€mere, si possent, cum tantum beneficium ei se debere arbi-€trarentur, et, si vellent, fortasse vix possent frangere hominis sceleratissimi conroboratam iam vetustate audaciam. An €vero, iudices, vos soli ignoratis, vos hospites in hac urbe €versamini, vestrae peregrinantur aures neque in hoc perva-€gato civitatis sermone versantur, quas ille leges, si leges €nominandae sunt ac non faces urbis, pestes rei publicae, €fuerit impositurus nobis omnibus atque inusturus? Exhibe, @1 €exhibe, quaeso, Sexte Clodi, librarium illud legum vestra-€rum quod te aiunt eripuisse e domo et ex mediis armis €turbaque nocturna tamquam Palladium sustulisse, ut prae-€clarum videlicet munus atque instrumentum tribunatus ad €aliquem, si nactus esses, qui tuo arbitrio tribunatum gereret, €deferre posses. Et aspexit me illis quidem oculis quibus €tum solebat cum omnibus omnia minabatur. Movet me €quippe lumen curiae! Quid? tu me tibi iratum, Sexte, €putas, cuius tu inimicissimum multo crudelius etiam puni-€tus es, quam erat humanitatis meae postulare? Tu P. Clodi €cruentum cadaver eiecisti domo, tu in publicum abiecisti, €tu spoliatum imaginibus, exsequiis, pompa, laudatione, in-€felicissimis lignis semiustilatum nocturnis canibus dilanian-€dum reliquisti. Qua re, etsi nefarie fecisti, tamen, quoniam €in meo inimico crudelitatem exprompsisti tuam, laudare €non possum, irasci certe non debeo. @@[2Audistis, iudices, quantum Clodi inter]2fuerit occidi Milo-€nem: convertite animos nunc vicissim ad Milonem. Quid €Milonis intererat interfici Clodium? quid erat cur Milo €non dicam admitteret, sed optaret? 'Obstabat in spe €consulatus Miloni Clodius.' At eo repugnante fiebat, €immo vero eo fiebat magis, nec me suffragatore meliore €utebatur quam Clodio. Valebat apud vos, iudices, Milo-€nis erga me remque publicam meritorum memoria, vale-€bant preces et lacrimae nostrae, quibus ego tum vos @1 €mirifice moveri sentiebam, sed plus multo valebat peri-€culorum impendentium timor. Quis enim erat civium €qui sibi solutam P. Clodi praeturam sine maximo rerum €novarum metu proponeret? Solutam autem fore videbatis, €nisi esset is consul qui eam auderet possetque constringere. €Eum Milonem unum esse cum sentiret universus populus €Romanus, quis dubitaret suffragio suo se metu, periculo €rem publicam liberare? At nunc, Clodio remoto, usitatis €iam rebus enitendum est Miloni ut tueatur dignitatem €suam; singularis illa et huic uni concessa gloria quae €cotidie augebatur frangendis furoribus Clodianis iam Clodi €morte cecidit. Vos adepti estis ne quem civem metueretis; €hic exercitationem virtutis, suffragationem consulatus, fon-€tem perennem gloriae suae perdidit. Itaque Milonis consu-€latus qui vivo Clodio labefactari non poterat mortuo deni-€que temptari coeptus est. Non modo igitur nihil prodest sed obest etiam Clodi mors Miloni. 'At valuit odium, €fecit iratus, fecit inimicus, fuit ultor iniuriae, punitor doloris €sui.' Quid? si haec non dico maiora fuerunt in Clodio €quam in Milone, sed in illo maxima, nulla in hoc, quid €voltis amplius? Quid enim odisset Clodium Milo, segetem €ac materiam suae gloriae, praeter hoc civile odium quo €omnis improbos odimus? Illi erat ut odisset primum defen-€sorem salutis meae, deinde vexatorem furoris, domitorem €armorum suorum, postremo etiam accusatorem suum; reus €enim Milonis lege Plotia fuit Clodius quoad vixit. Quo €tandem animo hoc tyrannum illum tulisse creditis? quantum €odium illius et in homine iniusto quam etiam iustum fuisse? @@Reliquum est ut iam illum natura ipsius consuetudoque €defendat, hunc autem haec eadem coarguant. 'Nihil per €vim umquam Clodius, omnia per vim Milo.' Quid? ego, @1 €iudices, cum maerentibus vobis urbe cessi, iudiciumne €timui, non servos, non arma, non vim? Quae fuisset igitur €iusta causa restituendi mei, nisi fuisset iniusta eiciendi? €Diem mihi, credo, dixerat, multam inrogarat, actionem per-€duellionis intenderat, et mihi videlicet in causa aut mala aut €mea, non et praeclarissima et vestra, iudicium timendum €fuit. Servorum et egentium civium et facinorosorum armis €meos civis, meis consiliis periculisque servatos, pro me obici nolui. Vidi enim, vidi hunc ipsum Q. Hortensium, lumen €et ornamentum rei publicae, paene interfici servorum manu, €cum mihi adesset; qua in turba C. Vibienus senator, vir €optimus, cum hoc cum esset una, ita est mulcatus ut vitam €amiserit. Itaque quando illius postea sica illa quam a €Catilina acceperat conquievit? Haec intenta nobis est, huic €ego vos obici pro me non sum passus, haec insidiata Pom-€peio est, haec viam Appiam, monumentum sui nominis, €nece Papiri cruentavit, haec eadem longo intervallo con-€versa rursus est in me; nuper quidem, ut scitis, me ad regiam paene confecit. Quid simile Milonis? cuius vis €omnis haec semper fuit, ne P. Clodius, cum in iudicium €detrahi non posset, vi oppressam civitatem teneret. Quem €si interficere voluisset, quantae quotiens occasiones, quam €praeclarae fuerunt! Potuitne, cum domum ac deos penatis €suos illo oppugnante defenderet, iure se ulcisci, potuitne €civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, conlega suo, vol-€nerato, potuitne Q. Fabricio, viro optimo, cum de reditu €meo legem ferret, pulso, crudelissima in foro caede facta, €potuitne L. Caecili, iustissimi fortissimique praetoris, op-€pugnata domo, potuitne illo die quo est lata lex de me, @1 €cum totius Italiae concursus, quem mea salus concitarat, €facti illius gloriam libens agnovisset, ut, etiam si id Milo fecisset, cuncta civitas eam laudem pro sua vindicaret? At €quod erat tempus? Clarissimus et fortissimus vir consul, €inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor sceleris illius, propug-€nator senatus, defensor vestrae voluntatis, patronus publici €consensus, restitutor salutis meae; septem praetores, octo €tribuni plebei illius adversarii, defensores mei; Cn. Pom-þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜§‡peius, auctor et dux mei reditus, illius hostis, cuius senten-€tiam senatus omnis de salute mea gravissimam et ornatissi-€mam secutus est, qui populum Romanum est cohortatus; €qui cum decretum de me Capuae fecisset, ipse cunctae €Italiae cupienti et eius fidem imploranti signum dedit ut ad €me restituendum Romam concurreret; omnium denique in €illum odia civium ardebant desiderio mei, quem qui tum €interemisset, non de impunitate eius, sed de praemiis cogitaretur. Tum se Milo continuit et P. Clodium in iudi-€cium bis, ad vim numquam vocavit. Quid? privato Milone €et reo ad populum accusante P. Clodio, cum in Cn. Pom-€peium pro Milone dicentem impetus factus est, quae tum €non modo occasio sed etiam causa illius opprimendi fuit? €Nuper vero cum M. Antonius summam spem salutis bonis €omnibus attulisset gravissimamque adulescens nobilissimus €rei publicae partem fortissime suscepisset, atque illam €beluam, iudici laqueos declinantem, iam inretitam teneret, €qui locus, quod tempus illud, di immortales, fuit! Cum se €ille fugiens in scalarum tenebras abdidisset, magnum Miloni €fuit conficere illam pestem nulla sua invidia, M. vero Antoni maxima gloria? Quid? comitiis in campo quotiens @1 €potestas fuit! cum ille in saepta inrupisset, gladios destrin-€gendos, lapides iaciendos curasset, dein subito voltu Milonis €perterritus fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni vota face-€retis ut Miloni uti virtute sua liberet. Quem igitur cum €omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela, €quem iure, quem loco, quem tempore, quem impune non €est ausus, hunc iniuria, iniquo loco, alieno tempore, peri-culo capitis non dubitavit occidere? praesertim, iudices, €cum honoris amplissimi contentio et dies comitiorum sub-€esset, quo quidem tempore_scio enim quam timida sit €ambitio quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus €_omnia non modo quae reprehendi palam sed etiam quae €obscure cogitari possunt timemus, rumorem, fabulam falsam, €fictam, levem perhorrescimus, ora omnium atque oculos in-€tuemur. Nihil est enim tam molle, tam tenerum, tam aut €fragile aut flexibile quam voluntas erga nos sensusque €civium, qui non modo improbitati irascuntur candidatorum sed etiam in recte factis saepe fastidiunt. Hunc igitur diem €campi speratum atque exoptatum sibi proponens Milo, €cruentis manibus scelus et facinus prae se ferens et confi-€tens ad illa augusta centuriarum auspicia veniebat? Quam €hoc non credibile est in hoc, quam idem in Clodio non dubi-€tandum, qui se ipse interfecto Milone regnaturum putaret! €Quid? quod caput est audaciae, iudices, quis ignorat €maximam inlecebram esse peccandi impunitatis spem? In €utro igitur haec fuit? in Milone qui etiam nunc reus est €facti aut praeclari aut certe necessarii, an in Clodio qui ita €iudicia poenamque contempserat ut eum nihil delectaret @1 quod aut per naturam fas esset aut per leges liceret? Sed €quid ego argumentor, quid plura disputo? Te, Q. Petili, €appello, optimum et fortissimum civem; te, M. Cato, testor, €quos mihi divina quaedam sors dedit iudices. Vos ex €M. Favonio audistis Clodium sibi dixisse, et audistis vivo €Clodio, periturum Milonem triduo. Post diem tertium €gesta res est quam dixerat. Cum ille non dubitarit aperire quid cogitaret, vos potestis dubitare quid fecerit? Quem €ad modum igitur eum dies non fefellit? Dixi equidem €modo. Dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negoti €nihil erat. Vidit necesse esse Miloni proficisci Lanuvium €illo ipso quo est profectus die: itaque antevertit. At quo €die? Quo, ut ante dixi, fuit insanissima contio ab ipsius €mercennario tribuno plebis concitata: quem diem ille, €quam contionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus €approperaret, numquam reliquisset. Ergo illi ne causa €quidem itineris, etiam causa manendi; Miloni manendi €nulla facultas, exeundi non causa solum sed etiam neces-€sitas fuit. Quid si, ut ille scivit Milonem fore eo die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem potuit? Primum quaero €qui id scire potuerit? quod vos idem in Clodio quaerere €non potestis. Vt enim neminem alium nisi T. Patinam, €familiarissimum suum, rogasset, scire potuit illo ipso die €Lanuvi a dictatore Milone prodi flaminem necesse esse. €Sed erant permulti alii ex quibus id facillime scire posset: €omnes scilicet Lanuvini. Milo de Clodi reditu unde quae-€sivit? Quaesierit sane_videte quid vobis largiar_servum €etiam, ut Q. Arrius, amicus meus, dixit, corruperit. Legite €testimonia testium vestrorum. Dixit C. Causinius Schola, @1 €Interamnanus, familiarissimus et idem comes Clodi, P. Clo-€dium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito ei esse €nuntiatum Cyrum architectum esse mortuum, itaque repente €Romam constituisse proficisci. Dixit hoc item comes P. Clodi, C. Clodius. Videte, iudices, quantae res his testimoniis sint €confectae. Primum certe liberatur Milo non eo consilio pro-€fectus esse ut insidiaretur in via Clodio: quippe, si ille obvius €ei futurus omnino non erat. Deinde_non enim video cur non €meum quoque agam negotium_scitis, iudices, fuisse qui in €hac rogatione suadenda diceret Milonis manu caedem esse €factam, consilio vero maioris alicuius. Me videlicet latro-€nem ac sicarium abiecti homines et perditi describebant. €Iacent suis testibus qui Clodium negant eo die Romam, nisi €de Cyro audisset, fuisse rediturum. Respiravi, liberatus sum; €non vereor ne, quod ne suspicari quidem potuerim, videar id cogitasse. Nunc persequar cetera; nam occurrit illud: €'Igitur ne Clodius quidem de insidiis cogitavit, quoniam fuit €in Albano mansurus.' Si quidem exiturus ad caedem e villa €non fuisset. Video enim illum qui dicatur de Cyri morte €nuntiasse non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. €Nam quid de Cyro nuntiaret quem Clodius Roma proficiscens €reliquerat morientem? Testamentum simul obsignavi, una €fui; testamentum autem palam fecerat et illum heredem et €me scripserat. Quem pridie hora tertia animam efflantem €reliquisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei nuntiabatur? Age, sit ita factum: quae causa fuit cur Ro-€mam properaret, cur in noctem se coniceret? Quid adferebat €festinationis quod heres erat? Primum nihil erat cur prope- @1 €rato opus esset; deinde si quid esset, quid tandem erat quod €ea nocte consequi posset, amitteret autem, si postridie Romam €mane venisset? Atqui ut illi nocturnus ad urbem adventus €vitandus potius quam expetendus fuit, sic Miloni, cum in-€sidiator esset, si illum ad urbem noctu accessurum sciebat, subsidendum atque exspectandum fuit. Noctu occidisset: €insidioso et pleno latronum in loco occidisset. Nemo ei €neganti non credidisset quem esse omnes salvum etiam €confitentem volunt. Sustinuisset crimen primum ipse ille €latronum occultator et receptor locus, tum neque muta €solitudo indicasset neque caeca nox ostendisset Milonem; €deinde multi ab illo violati, spoliati, bonis expulsi, multi €haec etiam timentes in suspicionem caderent, tota denique rea citaretur Etruria. Atque illo die certe Aricia rediens €devertit Clodius ad se in Albanum. Quod ut sciret Milo €illum Ariciae fuisse, suspicari tamen debuit eum, etiam si €Romam illo die reverti vellet, ad villam suam quae viam tan-€geret deversurum. Cur nec ante occurrit ne ille in villa resi-€deret, nec eo in loco subsedit quo ille noctu venturus esset? @@Video adhuc constare, iudices, omnia: Miloni etiam utile €fuisse Clodium vivere, illi ad ea quae concupierat optatissi-€mum interitum Milonis; odium fuisse illius in hunc acer-€bissimum, nullum huius in illum; consuetudinem illius €perpetuam in vi inferenda, huius tantum in repellenda; €mortem ab illo Miloni denuntiatam et praedicatam palam, €nihil umquam auditum ex Milone; profectionis huius diem €illi notum, reditum illius huic ignotum fuisse; huius iter €necessarium, illius etiam potius alienum; hunc prae se @1 €tulisse se illo die exiturum, illum eo die se dissimulasse redi-€turum; hunc nullius rei mutasse consilium, illum causam €mutandi consili finxisse; huic, si insidiaretur, noctem prope €urbem exspectandam, illi, etiam si hunc non timeret, tamen €accessum ad urbem nocturnum fuisse metuendum. þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜µ@@Videamus nunc id quod caput est, locus ad insidias ille €ipse ubi congressi sunt utri tandem fuerit aptior. Id vero, €iudices, etiam dubitandum et diutius cogitandum est? Ante €fundum Clodi quo in fundo propter insanas illas substru-€ctiones facile hominum mille versabatur valentium, edito €adversarii atque excelso loco superiorem se fore putabat €Milo, et ob eam rem eum locum ad pugnam potissimum €elegerat, an in eo loco est potius exspectatus ab eo qui €ipsius loci spe facere impetum cogitarat? Res loquitur ipsa, iudices, quae semper valet plurimum. Si haec non gesta €audiretis, sed picta videretis, tamen appareret uter esset €insidiator, uter nihil mali cogitaret, cum alter veheretur in €raeda paenulatus, una sederet uxor. Quid horum non impe-€ditissimum? vestitus an vehiculum an comes? quid minus €promptum ad pugnam, cum paenula inretitus, raeda im-€peditus, uxore paene constrictus esset?_Videte nunc illum, €primum egredientem e villa, subito: cur? vesperi: quid €necesse est? tarde: qui convenit, praesertim id temporis? €'Devertit in villam Pompei.' Pompeium ut videret? scie-€bat in Alsiensi esse; villam ut perspiceret? miliens in ea €fuerat. Quid ergo erat? mora et tergiversatio: dum hic veniret, locum relinquere noluit. Age nunc iter expediti €latronis cum Milonis impedimentis comparate. Semper ille €antea cum uxore, tum sine ea; numquam nisi in raeda, tum @1 €in equo; comites Graeculi, quocumque ibat, etiam cum in €castra Etrusca properabat, tum nugarum in comitatu nihil. €Milo qui numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris €ducebat et ancillarum greges; ille qui semper secum scorta, €semper exoletos, semper lupas duceret, tum neminem, nisi €ut virum a viro lectum esse diceres. Cur igitur victus est? €Quia non semper viator a latrone, non numquam etiam latro €a viatore occiditur; quia, quamquam paratus in imparatos Clodius, ipse Clodius tamen mulier inciderat in viros. Nec €vero sic erat umquam non paratus Milo contra illum ut non €satis fere esset paratus. Semper ipse et quantum interesset €P. Clodii se interire et quanto illi odio esset et quantum ille €auderet cogitabat. Quam ob rem vitam suam quam €maximis praemiis propositam et paene addictam sciebat num-€quam in periculum sine praesidio et sine custodia proiciebat. €Adde casus, adde incertos exitus pugnarum Martemque €communem, qui saepe spoliantem iam et exsultantem evertit €et perculit ab abiecto; adde inscitiam pransi, poti, oscitantis €ducis qui, cum a tergo hostem interclusum reliquisset, nihil €de eius extremis comitibus cogitavit, in quos incensos ira €vitamque domini desperantis cum incidisset, haesit in eis €poenis quas ab eo servi fideles pro domini vita expetiverunt. Cur igitur eos manu misit? Metuebat scilicet ne indica-€retur, ne dolorem perferre non possent, ne tormentis coge-€rentur occisum esse a servis Milonis in Appia via P. Clodium €confiteri. Quid opus est terrore? quid quaeris? Occi-€deritne? occidit. Iure an iniuria? Nihil ad tortorem: facti €enim in eculeo quaestio est, iuris in iudicio. Quod igitur in €causa quaerendum est, id agamus hic; quod tormentis €inveniri vis, id fatemur. Manu vero cur miserit, si id potius @1 €quaeris quam cur parum amplis adfecerit praemiis, nescis inimici factum reprehendere. Dixit enim hic idem qui €semper omnia constanter et fortiter, M. Cato, et dixit in €turbulenta contione, quae tamen huius auctoritate placata €est, non libertate solum sed etiam omnibus praemiis dignis-€simos fuisse qui domini caput defendissent. Quod enim €praemium satis magnum est tam benevolis, tam bonis, tam €fidelibus servis, propter quos vivit? Etsi id quidem non €tanti est quam quod propter eosdem non sanguine et volneri-€bus suis crudelissimi inimici mentem oculosque satiavit. €Quos nisi manu misisset, tormentis etiam dedendi fuerunt €conservatores domini, ultores sceleris, defensores necis. €Hic vero nihil habet in his malis quod minus moleste ferat €quam, etiam si quid ipsi accidat, esse tamen illis meritum praemium persolutum. Sed quaestiones urgent Milonem, €quae sunt habitae nunc in atrio Libertatis. Quibusnam de €servis? 'Rogas? de P. Clodi.' Quis eos postulavit? €'Appius.' Quis produxit? 'Appius.' Vnde? 'ab Appio.' €Di boni! quid potest agi severius? Proxime deos Clodius €accessit, propius quam tum cum ad ipsos penetrarat, cuius €de morte tamquam de caerimoniis violatis quaeritur. Sed €tamen maiores nostri in dominum quaeri noluerunt, non €quia non posset verum inveniri, sed quia videbatur indignum €et dominis morte ipsa tristius: in reum de servo accu-satoris cum quaeritur, verum inveniri potest? Age vero, €quae erat aut qualis quaestio? 'Heus tu, Rufio,' verbi €causa, 'cave sis mentiare: Clodius insidias fecit Miloni?' €'Fecit;' certa crux. 'Nullas fecit:' sperata libertas. Quid @1 €hac quaestione certius? Subito adrepti in quaestionem €tamen separantur ceteri et in arcas coniciuntur ne quis €cum eis conloqui possit: hi centum dies penes accusatorem €cum fuissent ab eo ipso accusatore producti sunt. Quid €hac quaestione dici potest integrius, quid incorruptius? @@Quod si nondum satis cernitis, cum res ipsa tot tam claris €argumentis signisque luceat, pura mente atque integra Milo-€nem, nullo scelere imbutum, nullo metu perterritum, nulla €conscientia exanimatum Romam revertisse, recordamini, per €deos immortalis, quae fuerit celeritas reditus eius, qui in-€gressus in forum ardente curia, quae magnitudo animi, qui €voltus, quae oratio. Neque vero se populo solum sed €etiam senatui commisit, neque senatui modo sed etiam €publicis praesidiis et armis, neque his tantum verum etiam €eius potestati cui senatus totam rem publicam, omnem €Italiae pubem, cuncta populi Romani arma commiserat: €cui numquam se hic profecto tradidisset, nisi causae suae €confideret, praesertim omnia audienti, magna metuenti, €multa suspicanti, non nulla credenti. Magna vis est con-€scientiae, iudices, et magna in utramque partem, ut neque €timeant qui nihil commiserint et poenam semper ante oculos versari putent qui peccarint. Neque vero sine ratione certa €causa Milonis semper a senatu probata est; videbant sapien-€tissimi homines facti rationem, praesentiam animi, defensionis €constantiam. An vero obliti estis, iudices, recenti illo nun-€tio necis Clodianae non modo inimicorum Milonis sermones €et opiniones sed non nullorum etiam imperitorum? Nega-bant eum Romam esse rediturum. Sive enim illud animo €irato ac percito fecisset ut incensus odio trucidaret inimi-€cum, arbitrabantur eum tanti mortem P. Clodi putasse ut €aequo animo patria careret, cum sanguine inimici explesset @1 €odium suum; sive etiam illius morte patriam liberare €voluisset, non dubitaturum fortem virum quin, cum suo €periculo salutem populo Romano attulisset, cederet aequo €animo legibus, secum auferret gloriam sempiternam, vobis €haec fruenda relinqueret quae ipse servasset. Multi etiam €Catilinam atque illa portenta loquebantur: 'Erumpet, €occupabit aliquem locum, bellum patriae faciet.' Miseros €interdum civis optime de re publica meritos, in quibus €homines non modo res praeclarissimas obliviscuntur sed etiam nefarias suspicantur! Ergo illa falsa fuerunt quae €certe vera exstitissent, si Milo admisisset aliquid quod non €posset honeste vereque defendere. Quid? quae postea sunt €in eum congesta, quae quamvis etiam mediocrium delicto-€rum conscientiam perculissent, ut sustinuit, di immortales! €sustinuit? immo vero ut contempsit ac pro nihilo putavit, €quae neque maximo animo nocens neque innocens nisi €fortissimus vir neglegere potuisset! Scutorum, gladio-€rum, pilorum, frenorum etiam multitudo deprehendi posse €indicabatur; nullum in urbe vicum, nullum angiportum €esse dicebant in quo non Miloni conducta esset domus; €arma in villam Ocriculanam devecta Tiberi, domus in clivo €Capitolino scutis referta, plena omnia malleolorum ad urbis €incendia comparatorum: haec non delata solum, sed paene €credita, nec ante repudiata sunt quam quaesita. @@Laudabam equidem incredibilem diligentiam Cn. Pom-€pei, sed dicam, ut sentio, iudices. Nimis multa audire €coguntur neque aliter facere possunt ei quibus commissa þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜Á„tota res publica est. Quin etiam fuit audiendus popa Licinius @1 €nescio qui de circo maximo, servos Milonis apud se ebrios €factos sibi confessos se de interficiendo Cn. Pompeio con-€iurasse, dein postea se gladio percussum esse ab uno de €illis ne indicaret. Pompeio nuntiatur in hortos; arcessor €in primis; de amicorum sententia rem defert ad senatum. €Non poteram in illius mei patriaeque custodis tanta suspi-€cione non metu exanimari, sed mirabar tamen credi popae, €confessionem servorum audiri, volnus in latere quod acu punctum videretur pro ictu gladiatoris probari. Verum, €ut intellego, cavebat magis Pompeius quam timebat, non €ea solum quae timenda erant, sed omnia, ne vos aliquid €timeretis. Oppugnata domus C. Caesaris, clarissimi ac for-€tissimi viri, multas noctis horas nuntiabatur: nemo audierat €tam celebri loco, nemo senserat; tamen audiebatur. Non €poteram Cn. Pompeium, praestantissima virtute virum, €timidum suspicari; diligentiam pro tota re publica suscepta €nimiam nullam putabam. Frequentissimo senatu nuper in €Capitolio senator inventus est qui Milonem cum telo esse €diceret. Nudavit se in sanctissimo templo, quoniam vita €talis et civis et viri fidem non faciebat, ut eo tacente res €ipsa loqueretur. Omnia false atque invidiose ficta comperta €sunt: tametsi metuitur etiam nunc Milo. @@Non iam hoc Clodianum crimen timemus, sed tuas, Cn. €Pompei_te enim appello et ea voce ut me exaudire possis €_tuas, inquam, suspiciones perhorrescimus. Si Milonem €times, si hunc de tua vita nefarie aut nunc cogitare aut molitum @1 €aliquando aliquid putas, si Italiae dilectus, ut non nulli €conquisitores tui dictitarunt, si haec arma, si Capitolinae €cohortes, si excubiae, si vigiliae, si delecta iuventus quae €tuum corpus domumque custodit contra Milonis impetum €armata est, atque illa omnia in hunc unum constituta, parata, €intenta sunt, magna in hoc certe vis et incredibilis animus €et non unius viri vires atque opes iudicantur, si quidem €in hunc unum et praestantissimus dux electus et tota res publica armata est. Sed quis non intellegit omnis tibi rei €publicae partis aegras et labantis, ut eas his armis sanares €et confirmares, esse commissas? Quod si locus Miloni €datus esset, probasset profecto tibi ipsi, neminem umquam €hominem homini cariorem fuisse quam te sibi; nullum se €umquam periculum pro tua dignitate fugisse, cum illa ipsa €taeterrima peste se saepissime pro tua gloria contendisse; €tribunatum suum ad salutem meam, quae tibi carissima €fuisset, consiliis tuis gubernatum; se a te postea defensum €in periculo capitis, adiutum in petitione praeturae; duos se €habere semper amicissimos sperasse, te tuo beneficio, me €suo. Quae si non probaret, si tibi ita penitus inhaesisset €ista suspicio ut nullo evelli posset modo, si denique Italia €a dilectu, urbs ab armis sine Milonis clade numquam esset €conquietura, ne ipse haud dubitans cessisset patria, is qui €ita natus est et ita consuevit; te, Magne, tamen ante testa-retur, quod nunc etiam facit. Vides quam sit varia vitae €commutabilisque ratio, quam vaga volubilisque fortuna, €quantae infidelitates in amicitiis, quam ad tempus aptae simu-€lationes, quantae in periculis fugae proximorum, quantae €timiditates. Erit, erit illud profecto tempus et inlucescet @1 €ille aliquando dies, cum tu salvis, ut spero, rebus tuis, sed €fortasse [2in]2 motu aliquo communium temporum, qui quam €crebro accidat experti scire debemus, et amicissimi bene-€volentiam et gravissimi hominis fidem et unius post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi desideres. Quam-€quam quis hoc credat, Cn. Pompeium, iuris publici, moris €maiorum, rei denique publicae peritissimum, cum senatus €ei commiserit ut videret ne quid res publica detrimenti €caperet, quo uno versiculo satis armati semper consules fue-€runt etiam nullis armis datis, hunc exercitu, hunc dilectu €dato, iudicium exspectaturum fuisse in eius consiliis vindi-€candis qui vi iudicia ipsa tolleret? Satis iudicatum est a €Pompeio, satis, falso ista conferri in Milonem, qui legem €tulit qua, ut ego sentio, Milonem absolvi a vobis oporteret, ut omnes confitentur, liceret. Quod vero in illo loco atque €illis publicorum praesidiorum copiis circumfusus sedet, satis €declarat se non terrorem inferre vobis_quid enim minus €illo dignum quam cogere ut vos eum condemnetis in quem €animadvertere ipse et more maiorum et suo iure possit?_, €sed praesidio esse, ut intellegatis contra hesternam illam €contionem licere vobis quod sentiatis libere iudicare. @@Nec vero me, iudices, Clodianum crimen movet, nec tam €sum demens tamque vestri sensus ignarus atque expers ut €nesciam quid de morte Clodi sentiatis. De qua si iam €nollem ita diluere crimen ut dilui, tamen impune Miloni €palam clamare ac mentiri gloriose liceret: 'Occidi, occidi, €non Sp. Maelium qui annona levanda iacturisque rei fami-€liaris, quia nimis amplecti plebem videbatur, in suspicionem €incidit regni appetendi, non Ti. Gracchum qui conlegae @1 €magistratum per seditionem abrogavit, quorum interfectores €implerunt orbem terrarum nominis sui gloria, sed eum_ €auderet enim dicere, cum patriam periculo suo liberasset_ €cuius nefandum adulterium in pulvinaribus sanctissimis nobi-lissimae feminae comprehenderunt; eum cuius supplicio €senatus sollemnis religiones expiandas saepe censuit; eum €quem cum sorore germana nefarium stuprum fecisse L. Lu-€cullus iuratus se quaestionibus habitis dixit comperisse; €eum qui civem quem senatus, quem populus Romanus, €quem omnes gentes urbis ac vitae civium conservatorem €iudicarant servorum armis exterminavit; eum qui regna €dedit, ademit, orbem terrarum quibuscum voluit partitus est; €eum qui plurimis caedibus in foro factis singulari virtute et €gloria civem domum vi et armis compulit; eum cui nihil €umquam nefas fuit nec in facinore nec in libidine; eum qui €aedem Nympharum incendit ut memoriam publicam recen-€sionis tabulis publicis impressam exstingueret; eum denique cui iam nulla lex erat, nullum civile ius, nulli possessionum €termini, qui non calumnia litium, non iniustis vindiciis ac €sacramentis alienos fundos, sed castris, exercitu, signis infe-€rendis petebat; qui non solum Etruscos_eos enim penitus €contempserat_sed hunc P. Varium, fortissimum atque €optimum civem, iudicem nostrum, pellere possessionibus €armis castrisque conatus est, qui cum architectis et decem-€pedis villas multorum hortosque peragrabat, qui Ianiculo et €Alpibus spem possessionum terminarat suarum, qui cum ab €equite Romano splendido et forti, M. Paconio, non impe-€trasset, ut sibi insulam in lacu Prilio venderet, repente lin-€tribus in eam insulam materiem, calcem, caementa, harenam @1 €convexit dominoque trans ripam inspectante non dubi-€tavit aedificium exstruere in alieno; qui huic T. Furfanio, cui viro, di immortales!_quid enim ego de muliercula €Scantia, quid de adulescente P. Aponio dicam? quorum €utrique mortem est minatus, nisi sibi hortorum possessione €cessissent_; sed ausum esse T. Furfanio dicere, si sibi €pecuniam quantam posceret non dedisset, mortuum se in €domum eius inlaturum, qua invidia huic esset tali viro €conflagrandum; qui Appium fratrem, hominem mihi con-€iunctum fidissima gratia, absentem de possessione fundi €deiecit; qui parietem sic per vestibulum sororis instituit €ducere, sic agere fundamenta ut sororem non modo vestibulo privaret sed omni aditu et limine.' Quamquam haec qui-€dem iam tolerabilia videbantur, etsi aequabiliter in rem €publicam, in privatos, in longinquos, in propinquos, in €alienos, in suos inruebat, sed nescio quo modo usu iam €obduruerat et percalluerat civitatis incredibilis patientia: €quae vero aderant iam et impendebant, quonam modo ea €aut depellere potuissetis aut ferre? Imperium ille si nactus €esset, omitto socios, exteras nationes, reges, tetrarchas; vota €enim faceretis ut in eos se potius immitteret quam in vestras €possessiones, vestra tecta, vestras pecunias: pecunias dico? €a liberis, me dius fidius, et a coniugibus vestris numquam €ille effrenatas suas libidines cohibuisset. Fingi haec putatis €quae patent, quae nota sunt omnibus, quae tenentur, ser-þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜ÌˆŽvorum exercitus illum in urbe conscripturum fuisse, per quos €totam rem publicam resque privatas omnium possideret? Quam ob rem si cruentum gladium tenens clamaret T. An- @1 €nius: 'Adeste, quaeso, atque audite, cives! P. Clodium €interfeci, eius furores, quos nullis iam legibus, nullis iudiciis €frenare poteramus, hoc ferro et hac dextera a cervicibus vestris €reppuli, per me ut unum ius aequitas, leges libertas, pudor €pudicitia maneret in civitate,' esset vero timendum quonam €modo id ferret civitas! Nunc enim quis est qui non probet, €qui non laudet, qui non unum post hominum memoriam €T. Annium plurimum rei publicae profuisse, maxima laetitia €populum Romanum, cunctam Italiam, nationes omnis ad-€fecisse et dicat et sentiat? Non queo vetera illa populi €Romani gaudia quanta fuerint iudicare: multas tamen iam €summorum imperatorum clarissimas victorias aetas nostra €vidit, quarum nulla neque tam diuturnam laetitiam attulit nec tantam. Mandate hoc memoriae, iudices. Spero multa €vos liberosque vestros in re publica bona esse visuros: in €eis singulis ita semper existimabitis, vivo P. Clodio nihil €eorum vos visuros fuisse. In spem maximam et, quem ad €modum confido, verissimam sumus adducti, hunc ipsum €annum, hoc summo viro consule, compressa hominum licen-€tia, cupiditatibus confractis, legibus et iudiciis constitutis, €salutarem civitati fore. Num quis igitur est tam demens €qui hoc P. Clodio vivo contingere potuisse arbitretur? €Quid? ea quae tenetis privata atque vestra dominante €homine furioso quod ius perpetuae possessionis habere €potuissent? €@@Non timeo, iudices, ne odio mearum inimicitiarum in-€flammatus libentius haec in illum evomere videar quam €verius. Etenim si praecipuum esse debebat, tamen ita com-€munis erat omnium ille hostis ut in communi odio paene @1 €aequaliter versaretur odium meum. Non potest dici satis, €ne cogitari quidem, quantum in illo sceleris, quantum exiti fuerit. Quin sic attendite, iudices. Fingite animis_liberae €sunt enim nostrae cogitationes et quae volunt sic intuentur €ut ea cernimus quae videmus_fingite igitur cogitatione €imaginem huius condicionis meae, si possimus efficere €Milonem ut absolvatis, sed ita si P. Clodius revixerit_quid €voltu extimuistis? quonam modo ille vos vivus adficeret €quos mortuus inani cogitatione percussit? Quid? si ipse €Cn. Pompeius, qui ea virtute ac fortuna est ut ea potuerit €semper quae nemo praeter illum, si is, inquam, potuisset €aut quaestionem de morte P. Clodi ferre aut ipsum ab €inferis excitare, utrum putatis potius facturum fuisse? Etiam €si propter amicitiam vellet illum ab inferis evocare, propter €rem publicam non fecisset. Eius igitur mortis sedetis ultores €cuius vitam si putetis per vos restitui posse nolitis, et de €eius nece lata quaestio est qui si lege eadem reviviscere €posset, ista lex lata numquam esset. Huius ergo interfector €si esset, in confitendo ab eisne poenam timeret quos libera-visset? Graeci homines deorum honores tribuunt eis viris €qui tyrannos necaverunt_quae ego vidi Athenis, quae in €aliis urbibus Graeciae! quas res divinas talibus institutas €viris, quos cantus, quae carmina! prope ad immortalitatis €et religionem et memoriam consecrantur_vos tanti conser-€vatorem populi, tanti sceleris ultorem non modo honoribus €nullis adficietis sed etiam ad supplicium rapi patiemini? @1 €Confiteretur, confiteretur, inquam, si fecisset, et magno animo €et libenter, se fecisse libertatis omnium causa quod esset non confitendum modo sed etiam vere praedicandum. Etenim si €id non negat ex quo nihil petit nisi ut ignoscatur, dubitaret €id fateri ex quo etiam praemia laudis essent petenda? nisi €vero gratius putat esse vobis sui se capitis quam vestri €defensorem fuisse; cum praesertim in tali confessione, si €grati esse velletis, honores adsequeretur amplissimos. Sin €factum vobis non probaretur_quamquam qui poterat salus €sua cuiquam non probari?_sed tamen si minus fortissimi €viri virtus civibus grata cecidisset, magno animo constanti-€que cederet ex ingrata civitate. Nam quid esset ingratius €quam laetari ceteros, lugere eum solum propter quem ceteri laetarentur? Quamquam hoc animo semper fuimus omnes €in patriae proditoribus opprimendis ut, quoniam futura €esset nostra gloria, periculum quoque et invidiam nostram €putaremus. Nam quae mihi tribuenda ipsi laus esset, cum €tantum in consulatu meo pro vobis ac liberis vestris ausus €essem, si id quod conabar sine maximis dimicationibus meis €me esse ausurum arbitrarer? Quae mulier interficere scele-€ratum ac perniciosum civem non auderet, si periculum non €timeret? Proposita invidia, morte, poena qui nihilo segnius €rem publicam defendit, is vir vere putandus est. Populi €grati est praemiis adficere bene meritos de re publica civis, €viri fortis ne suppliciis quidem moveri ut fortiter fecisse paeniteat. Quam ob rem uteretur eadem confessione T. €Annius qua Ahala, qua Nasica, qua Opimius, qua Marius, €qua nosmet ipsi, et, si grata res publica esset, laetaretur; si €ingrata, tamen in gravi fortuna conscientia sua niteretur. @1 €@@Sed huius benefici gratiam, iudices, Fortuna populi Ro-€mani et vestra felicitas et di immortales sibi deberi putant. €Nec vero quisquam aliter arbitrari potest, nisi qui nullam €vim esse ducit numenque divinum, quem neque imperi €nostri magnitudo nec sol ille nec caeli signorumque motus €nec vicissitudines rerum atque ordines movent neque, id €quod maximum est, maiorum nostrorum sapientia, qui sacra, €qui caerimonias, qui auspicia et ipsi sanctissime coluerunt et nobis suis posteris prodiderunt. Est, est illa vis pro-€fecto, neque in his corporibus atque in hac imbecillitate €nostra inest quiddam quod vigeat et sentiat, non inest in €hoc tanto naturae tamque praeclaro motu. Nisi forte idcirco €non putant quia non apparet nec cernitur, proinde quasi €nostram ipsam mentem qua sapimus, qua providemus, qua €haec ipsa agimus ac dicimus, videre ac plane qualis aut ubi €sit sentire possimus. Ea vis igitur ipsa quae saepe incredibilis €huic urbi felicitates atque opes attulit illam perniciem ex-€stinxit ac sustulit, cui primum mentem iniecit ut vi inritare €ferroque lacessere fortissimum virum auderet vincereturque €ab eo quem si vicisset habiturus esset impunitatem et licen-tiam sempiternam. Non est humano consilio, ne mediocri €quidem, iudices, deorum immortalium cura res illa perfecta. €Regiones me hercule ipsae quae illam beluam cadere vide-€runt, commosse se videntur et ius in illo suum retinuisse. €Vos enim iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, im-€ploro atque testor, vosque, Albanorum obrutae arae, sacro-€rum populi Romani sociae et aequales, quas ille praeceps €amentia caesis prostratisque sanctissimis lucis substructio- @1 €num insanis molibus oppresserat; vestrae tum religiones €viguerunt, vestra vis valuit, quam ille omni scelere polluerat; €tuque ex tuo edito monte Latiari, sancte Iuppiter, cuius ille €lacus, nemora finisque saepe omni nefario stupro et scelere €macularat, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti: €vobis illae, vobis vestro in conspectu serae, sed iustae tamen et debitae poenae solutae sunt. Nisi forte hoc etiam casu €factum esse dicemus ut ante ipsum sacrarium Bonae deae, €quod est in fundo T. Serti Galli, in primis honesti et ornati €adulescentis, ante ipsam, inquam, Bonam deam, cum proe-€lium commisisset, primum illud volnus acciperet quo taeter-€rimam mortem obiret, ut non absolutus iudicio illo nefario €videretur, sed ad hanc insignem poenam reservatus. Nec €vero non eadem ira deorum hanc eius satellitibus iniecit €amentiam ut sine imaginibus, sine cantu atque ludis, sine €exsequiis, sine lamentis, sine laudationibus, sine funere, ob-€litus cruore et luto, spoliatus illius supremi diei celebritate €cui cedere inimici etiam solent ambureretur abiectus. Non €fuisse credo fas clarissimorum virorum formas illi taeterrimo €parricidae aliquid decoris adferre, neque ullo in loco potius mortem eius lacerari quam in quo esset vita damnata. Dura, €me dius fidius, mihi iam fortuna populi Romani et crudelis €videbatur, quae tot annos illum in hanc rem publicam in-þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜×„sultare pateretur. Polluerat stupro sanctissimas religiones, €senatus gravissima decreta perfregerat, pecunia se a iudici-€bus palam redemerat, vexarat in tribunatu senatum, omnium €ordinum consensu pro salute rei publicae gesta resciderat, €me patria expulerat, bona diripuerat, domum incenderat, €liberos, coniugem meam vexarat, Cn. Pompeio nefarium @1 €bellum indixerat, magistratuum privatorumque caedis effe-€cerat, domum mei fratris incenderat, vastarat Etruriam, €multos sedibus ac fortunis eiecerat; instabat, urgebat; €capere eius amentiam civitas, Italia, provinciae, regna non €poterant; incidebantur iam domi leges quae nos servis €nostris addicerent; nihil erat cuiusquam, quod quidem ille adamasset, quod non hoc anno suum fore putaret. Obstabat €eius cogitationibus nemo praeter Milonem. Illum ipsum €qui poterat obstare novo reditu in gratiam sibi devinctum €arbitrabatur; Caesaris potentiam suam esse dicebat; bono-€rum animos in meo casu contempserat: Milo unus urgebat. €Hic di immortales, ut supra dixi, mentem illi perdito ac €furioso dederunt ut huic faceret insidias. Aliter perire €pestis illa non potuit; numquam illum res publica suo iure €esset ulta. Senatus, credo, praetorem eum circumscripsisset. €Ne cum solebat quidem id facere, in privato eodem hoc aliquid profecerat. An consules in praetore coercendo €fortes fuissent? Primum Milone occiso habuisset suos con-€sules; deinde quis in eo praetore consul fortis esset per €quem tribunum virtutem consularem crudelissime vexatam €esse meminisset? Oppressisset omnia, possideret, teneret; €lege nova, quae est inventa apud eum cum reliquis legibus €Clodianis, servos nostros libertos suos effecisset; postremo, €nisi eum di immortales in eam mentem impulissent ut homo €effeminatus fortissimum virum conaretur occidere, hodie rem publicam nullam haberetis. An ille praetor, ille vero €consul, si modo haec templa atque ipsa moenia stare eo €vivo tam diu et consulatum eius exspectare potuissent, ille €denique vivus mali nihil fecisset cui mortuo unus ex suis @1 €satellitibus curiam incenderit? Quo quid miserius, quid €acerbius, quid luctuosius vidimus? templum sanctitatis, €amplitudinis, mentis, consili publici, caput urbis, aram socio-€rum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo €concessam uni ordini, inflammari, exscindi, funestari, neque €id fieri a multitudine imperita, quamquam esset miserum €id ipsum, sed ab uno? Qui cum tantum ausus sit ustor €pro mortuo, quid signifer pro vivo non esset ausurus? In €curiam potissimum abiecit, ut eam mortuus incenderet quam vivus everterat. Et sunt qui de via Appia querantur, €taceant de curia, et qui ab eo spirante forum putent potu-€isse defendi, cuius non restiterit cadaveri curia? Excitate, €excitate ipsum, si potestis, a mortuis: frangetis impetum €vivi cuius vix sustinetis furias insepulti? Nisi vero susti-€nuistis eos qui cum facibus ad curiam concurrerunt, cum €fascibus ad Castoris, cum gladiis toto foro volitaverunt. €Caedi vidistis populum Romanum, contionem gladiis dis-€turbari, cum audiretur silentio M. Caelius, tribunus plebis, €vir et in re publica fortissimus, in suscepta causa firmis-€simus, et bonorum voluntati, auctoritati senatus deditus, et €in hac Milonis sive invidia sive fortuna, singulari, divina, €incredibili fide. @@Sed iam satis multa de causa, extra causam etiam nimis €fortasse multa. Quid restat nisi ut orem obtesterque vos, €iudices, ut eam misericordiam tribuatis fortissimo viro €quam ipse non implorat, ego etiam repugnante hoc et im-€ploro et exposco? Nolite, si in nostro omnium fletu nul-€lam lacrimam aspexistis Milonis, si voltum semper eundem, €si vocem, si orationem stabilem ac non mutatam videtis, @1 €hoc minus ei parcere: haud scio an multo etiam sit adiu-€vandus magis. Etenim si in gladiatoriis pugnis et [2in]2 infimi €generis hominum condicione atque fortuna timidos et sup-€plices et ut vivere liceat obsecrantis etiam odisse solemus, €fortis et animosos et se acriter ipsos morti offerentis servari €cupimus, eorumque nos magis miseret qui nostram miseri-€cordiam non requirunt quam qui illam efflagitant, quanto hoc magis in fortissimis civibus facere debemus! Me €quidem, iudices, exanimant et interimunt hae voces Milonis €quas audio adsidue et quibus intersum cotidie. 'Valeant,' €inquit 'valeant cives mei; sint incolumes, sint florentes, €sint beati; stet haec urbs praeclara mihique patria caris-€sima, quoquo modo erit merita de me; tranquilla re publica €mei cives, quoniam mihi cum illis non licet, sine me ipsi, €sed propter me tamen perfruantur. Ego cedam atque abibo. €Si mihi bona re publica frui non licuerit, at carebo mala, et €quam primum tetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea conquiescam. O frustra' inquit 'mei suscepti labores, €o spes fallaces, o cogitationes inanes meae! Ego cum tri-€bunus plebis re publica oppressa me senatui dedissem €quem exstinctum acceperam, equitibus Romanis quorum €vires erant debiles, bonis viris qui omnem auctoritatem €Clodianis armis abiecerant, mihi umquam bonorum prae-€sidium defuturum putarem? Ego cum te'_mecum enim €saepissime loquitur_'patriae reddidissem, mihi putarem in €patria non futurum locum? Vbi nunc senatus est quem @1 €secuti sumus, ubi equites Romani illi, illi' inquit 'tui? ubi €studia municipiorum, ubi Italiae voces, ubi denique tua, €M. Tulli, quae plurimis fuit auxilio, vox atque defensio? €Mihine ea soli qui pro te totiens morti me obtuli nihil potest opitulari?' Nec vero haec, iudices, ut ego nunc, €flens, sed hoc eodem loquitur voltu quo videtis. Negat €enim se, negat ingratis civibus fecisse quae fecerit, timidis €et omnia pericula circumspicientibus non negat. Plebem €et infimam multitudinem, quae P. Clodio duce fortunis €vestris imminebat, eam quo tutior esset vestra vita suam €se fecisse commemorat, ut non modo virtute flecteret sed €etiam tribus suis patrimoniis deleniret, nec timet ne, cum €plebem muneribus placarit, vos non conciliarit meritis in €rem publicam singularibus. Senatus erga se benevolentiam €temporibus his ipsis saepe esse perspectam, vestras vero et €vestrorum ordinum occursationes, studia, sermones, quem-€cumque cursum fortuna ceperit, secum se ablaturum esse dicit. Meminit etiam vocem sibi praeconis modo defuisse, €quam minime desiderarit, populi vero cunctis suffragiis, €quod unum cupierit, se consulem declaratum; nunc deni-€que, si haec arma contra se sint futura, sibi facinoris su-€spicionem, non facti crimen obstare. Addit haec, quae certe €vera sunt, fortis et sapientis viros non tam praemia sequi €solere recte factorum quam ipsa recte facta; se nihil in €vita nisi praeclarissime fecisse, si quidem nihil sit praesta-€bilius viro quam periculis patriam liberare. Beatos esse quibus ea res honori fuerit a suis civibus, nec tamen eos €miseros qui beneficio civis suos vicerint. Sed tamen ex €omnibus praemiis virtutis, si esset habenda ratio praemiorum, @1 €amplissimum esse praemium gloriam; esse hanc unam €quae brevitatem vitae posteritatis memoria consolaretur, €quae efficeret ut absentes adessemus, mortui viveremus; €hanc denique esse cuius gradibus etiam in caelum homines viderentur ascendere. 'De me' inquit 'semper populus €Romanus, semper omnes gentes loquentur, nulla umquam €obmutescet vetustas. Quin hoc tempore ipso, cum omnes €a meis inimicis faces invidiae meae subiciantur, tamen €omni in hominum coetu gratiis agendis et gratulationibus €habendis et omni sermone celebramur. Omitto Etruriae €festos et actos et institutos dies. Centesima lux est haec ab €interitu P. Clodi et, opinor, altera. Qua fines imperi €populi Romani sunt, ea non solum fama iam de illo sed €etiam laetitia peragravit. Quam ob rem ubi corpus hoc €sit non' inquit 'laboro, quoniam omnibus in terris et iam versatur et semper hic habitabit nominis mei gloria.' Haec €tu mecum saepe his absentibus, sed isdem audientibus haec €ego tecum, Milo: 'Te quidem, cum isto animo sis, satis €laudare non possum, sed, quo est ista magis divina virtus, €eo maiore a te dolore divellor. Nec vero, si mihi eriperis, €reliqua est illa saltem ad consolandum querela ut eis þ´·´ÿï°³±ÿï‚ÍéìÿïƒÃéãÿ˜ã‡irasci possim a quibus tantum volnus accepero. Non enim €inimici mei te mihi eripient, sed amicissimi, non male €aliquando de me meriti, sed semper optime.' Nullum mihi €umquam, iudices, tantum dolorem inuretis_tametsi quis €potest esse tantus?_sed ne hunc quidem ipsum ut obli-€viscar quanti me semper feceritis. Quae si vos cepit oblivio €aut si in me aliquid offendistis, cur non id in meo €capite potius luitur quam Milonis? Praeclare enim vixero, @1 €si quid mihi acciderit prius quam hoc tantum mali videro. Nunc me una consolatio sustentat, quod tibi, T. Anni, €nullum a me amoris, nullum studi, nullum pietatis officium €defuit. Ego inimicitias potentium pro te appetivi; ego €meum saepe corpus et vitam obieci armis inimicorum tuo-€rum; ego me plurimis pro te supplicem abieci; bona, €fortunas meas ac liberorum meorum in communionem €tuorum temporum contuli; hoc denique ipso die, si qua €vis est parata, si qua dimicatio capitis futura, deposco. €Quid iam restat? quid habeo quod faciam pro tuis in me €meritis nisi ut eam fortunam quaecumque erit tua ducam €meam? Non abnuo, non recuso, vosque obsecro, iudices, €ut vestra beneficia quae in me contulistis aut in huius €salute augeatis aut in eiusdem exitio occasura esse videatis. @@His lacrimis non commovetur Milo_est quodam incre-€dibili robore animi_exsilium ibi esse putat ubi virtuti €non sit locus; mortem naturae finem esse, non poenam. €Sit hic ea mente qua natus est: quid? vos, iudices, quo €tandem eritis animo? Memoriam Milonis retinebitis, ipsum €eicietis? Et erit dignior locus ullus in terris qui hanc €virtutem excipiat quam hic qui procreavit? Vos, vos ap-€pello, fortissimi viri, qui multum pro re publica sanguinem €effudistis; vos, inquam, in civis invicti periculo appello, cen-€turiones, vosque, milites: vobis non modo inspectantibus €sed etiam armatis et huic iudicio praesidentibus haec tanta €virtus ex hac urbe expelletur, exterminabitur, proicietur? O me miserum, o me infelicem! Revocare tu me in €patriam, Milo, potuisti per hos, ego te in patria per eosdem €retinere non potero? Quid respondebo liberis meis qui te @1 €parentem alterum putant? quid tibi, Quinte frater, qui nunc €abes, consorti mecum temporum illorum? mene non po-€tuisse Milonis salutem tueri per eosdem per quos nostram €ille servasset? At in qua causa non potuisse? Quae est €grata [2omnibus]2 gentibus. A quibus non potuisse? Ab eis €qui maxime P. Clodi morte acquierunt. Quo deprecante? Me. Quodnam ego concepi tantum scelus aut quod in me €tantum facinus admisi, iudices, cum illa indicia communis €exiti indagavi, patefeci, protuli, exstinxi? Omnes mihi €meisque redundant ex fonte illo dolores. Quid me re-€ducem esse voluistis? an ut inspectante me expellerentur €ei per quos essem restitutus? Nolite, obsecro vos, acer-€biorem mihi pati reditum esse quam fuerit ille ipse dis-€cessus. Nam qui possum putare me restitutum, si €distrahor ab his per quos restitutus sum? Vtinam di im-€mortales fecissent_pace tua, patria, dixerim: metuo enim €ne scelerate dicam in te quod pro Milone dicam pie_ €utinam P. Clodius non modo viveret sed etiam praetor, €consul, dictator esset potius quam hoc spectaculum vide-rem! O di immortales! fortem et a vobis, iudices, conser-€vandum virum! 'Minime, minime'; inquit 'immo vero €poenas ille debitas luerit: nos subeamus, si ita necesse est, €non debitas.' Hicine vir patriae natus usquam nisi in €patria morietur, aut, si forte, pro patria? huius vos animi €monumenta retinebitis, corporis in Italia nullum sepulcrum €esse patiemini? hunc sua quisquam sententia ex hac urbe €expellet quem omnes urbes expulsum a vobis ad se voca-bunt? O terram illam beatam quae hunc virum exceperit, €hanc ingratam si eiecerit, miseram si amiserit! Sed finis @1 €sit; neque enim prae lacrimis iam loqui possumus, et hic €se lacrimis defendi vetat. Vos oro obtestorque, iudices, ut €in sententiis ferendis, quod sentietis, id audeatis. Vestram €virtutem, iustitiam, fidem, mihi credite, is maxime compro-€babit qui in iudicibus legendis optimum et sapientissimum €et fortissimum quemque delegit. @1 ï°³²ÿï‚ÍáòãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO M. MARCELLO ORATIO}1 ‘@@Diuturni silenti, patres conscripti, quo eram his tem-€poribus usus, non timore aliquo, sed partim dolore, partim €verecundia, finem hodiernus dies attulit, idemque initium €quae vellem quaeque sentirem meo pristino more dicendi. €Tantam enim mansuetudinem, tam inusitatam inauditamque €clementiam, tantum in summa potestate rerum omnium €modum, tam denique incredibilem sapientiam ac paene divinam tacitus praeterire nullo modo possum. M. enim €Marcello vobis, patres conscripti, reique publicae reddito €non illius solum sed etiam meam vocem et auctoritatem €vobis et rei publicae conservatam ac restitutam puto. €Dolebam enim, patres conscripti, et vehementer angebar, €cum viderem virum talem, cum in eadem causa in qua €ego fuisset, non in eadem esse fortuna, nec mihi persua-€dere poteram nec fas esse ducebam versari me in nostro €vetere curriculo illo aemulo atque imitatore studiorum €ac laborum meorum quasi quodam socio a me et comite €distracto. Ergo et mihi meae pristinae vitae consuetu-€dinem, C. Caesar, interclusam aperuisti et his omnibus ad @1 €bene de re publica sperandum quasi signum aliquod sustu-listi. Intellectum est enim mihi quidem in multis et maxime €in me ipso, sed paulo ante omnibus, cum M. Marcellum €senatui reique publicae concessisti, commemoratis praesertim €offensionibus, te auctoritatem huius ordinis dignitatemque €rei publicae tuis vel doloribus vel suspicionibus anteferre. €Ille quidem fructum omnis ante actae vitae hodierno die €maximum cepit, cum summo consensu senatus tum iudicio €tuo gravissimo et maximo. Ex quo profecto intellegis quanta €in dato beneficio sit laus, cum in accepto sit tanta gloria. Est vero fortunatus cuius ex salute non minor paene €ad omnis quam ad illum ventura sit laetitia pervenerit: €quod quidem merito atque optimo iure contigit. Quis €enim est illo aut nobilitate aut probitate aut optimarum €artium studio aut innocentia aut ullo in laudis genere €praestantior? €@@Nullius tantum flumen est ingeni, nulla dicendi aut scri-€bendi tanta vis, tantaque copia quae non dicam exornare, €sed enarrare, C. Caesar, res tuas gestas possit. Tamen hoc €adfirmo et pace dicam tua, nullam in his esse laudem am-pliorem quam eam quam hodierno die consecutus es. Soleo €saepe ante oculos ponere idque libenter crebris usurpare €sermonibus, omnis nostrorum imperatorum, omnis exterarum €gentium potentissimorumque populorum, omnis regum cla-€rissimorum res gestas cum tuis nec contentionum magnitu-€dine nec numero proeliorum nec varietate regionum nec €celeritate conficiendi nec dissimilitudine bellorum posse €conferri, nec vero disiunctissimas terras citius passibus cuius-€quam potuisse peragrari quam tuis non dicam cursibus, sed @1 victoriis lustratae sunt. Quae quidem ego nisi ita magna €esse fatear ut ea vix cuiusquam mens aut cogitatio capere €possit, amens sim; sed tamen sunt alia maiora. Nam €bellicas laudes solent quidam extenuare verbis easque detra-€here ducibus, communicare cum multis, ne propriae sint €imperatorum. Et certe in armis militum virtus, locorum €opportunitas, auxilia sociorum, classes, commeatus multum €iuvant, maximam vero partem quasi suo iure Fortuna sibi €vindicat et, quicquid est prospere gestum, id paene omne ducit suum. At vero huius gloriae, C. Caesar, quam es €paulo ante adeptus socium habes neminem: totum hoc €quantumcumque est, quod certe maximum est, totum est, €inquam, tuum. Nihil sibi ex ista laude centurio, nihil prae-€fectus, nihil cohors, nihil turma decerpit; quin etiam illa €ipsa rerum humanarum domina, Fortuna, in istius se socie-€tatem gloriae non offert: tibi cedit, tuam esse totam et €propriam fatetur. Numquam enim temeritas cum sapientia commiscetur nec ad consilium casus admittitur. Domuisti €gentis immanitate barbaras, multitudine innumerabilis, locis €infinitas, omni copiarum genere abundantis: ea tamen €vicisti quae et naturam et condicionem ut vinci possent €habebant. Nulla est enim tanta vis quae non ferro et þ´·´ÿï°³²ÿï‚ÍáòãÿïƒÃéãÿ˜ˆ†viribus debilitari frangique possit. Animum vincere, iracun-€diam cohibere, victo temperare, adversarium nobilitate, €ingenio, virtute praestantem non modo extollere iacentem €sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem, haec qui €faciat, non ego eum cum summis viris comparo, sed similli-mum deo iudico. Itaque, C. Caesar, bellicae tuae laudes €celebrabuntur illae quidem non solum nostris sed paene @1 €omnium gentium litteris atque linguis, neque ulla umquam €aetas de tuis laudibus conticescet; sed tamen eius modi res €nescio quo modo, etiam cum leguntur, obstrepi clamore €militum videntur et tubarum sono. At vero cum aliquid €clementer, mansuete, iuste, moderate, sapienter factum, in €iracundia praesertim quae est inimica consilio, et in victoria €quae natura insolens et superba est, audimus aut legimus, €quo studio incendimur, non modo in gestis rebus sed etiam €in fictis ut eos saepe quos numquam vidimus diligamus! Te vero quem praesentem intuemur, cuius mentem sen-€susque et os cernimus, ut, quicquid belli fortuna reliquum €rei publicae fecerit, id esse salvum velis, quibus laudibus €efferemus, quibus studiis prosequemur, qua benevolentia €complectemur? Parietes, me dius fidius, ut mihi videtur, €huius curiae tibi gratias agere gestiunt, quod brevi tempore €futura sit illa auctoritas in his maiorum suorum et suis sedi-€bus. Equidem cum C. Marcelli, viri optimi et comme-€morabili pietate praediti lacrimas modo vobiscum viderem, €omnium Marcellorum meum pectus memoria offudit, quibus €tu etiam mortuis M. Marcello conservato dignitatem suam €reddidisti nobilissimamque familiam iam ad paucos redactam paene ab interitu vindicasti. Hunc tu diem tuis maximis €et innumerabilibus gratulationibus iure anteponis. Haec €enim res unius est propria C. Caesaris; ceterae duce te €gestae magnae illae quidem, sed tamen multo magnoque €comitatu. Huius autem rei tu idem dux es et comes: quae €quidem tanta est ut tropaeis et monumentis tuis adlatura €finem sit aetas_nihil est enim opere et manu factum quod non conficiat et consumat vetustas_at haec tua iustitia et @1 €lenitas florescet cotidie magis. Ita quantum operibus tuis €diuturnitas detrahet, tantum adferet laudibus. Et ceteros €quidem omnis victores bellorum civilium iam antea aequitate €et misericordia viceras: hodierno vero die te ipse vicisti. €Vereor ut hoc quod dicam perinde intellegi possit auditu €atque ipse cogitans sentio: ipsam victoriam vicisse videris, €cum ea quae erant adempta victis remisisti. Nam cum €ipsius victoriae iure omnes victi occidissemus, clemen-€tiae tuae iudicio conservati sumus. Recte igitur unus €invictus es a quo etiam ipsius victoriae condicio visque €devicta est. @@Atque hoc C. Caesaris iudicium, patres conscripti, quam €late pateat attendite. Omnes enim qui ad illa arma fato €sumus nescio quo rei publicae misero funestoque compulsi, €etsi aliqua culpa tenemur erroris humani, ab scelere certe €liberati sumus. Nam cum M. Marcellum deprecantibus €vobis rei publicae conservavit, me et mihi et item rei €publicae, nullo deprecante, reliquos amplissimos viros et €sibi ipsos et patriae reddidit, quorum et frequentiam et €dignitatem hoc ipso in consessu videtis, non ille hostis €induxit in curiam, sed iudicavit a plerisque ignoratione €potius et falso atque inani metu quam cupiditate aut crude-litate bellum esse susceptum. Quo quidem in bello semper €de pace audiendum putavi semperque dolui non modo €pacem sed etiam orationem civium pacem flagitantium €repudiari. Neque enim ego illa nec ulla umquam secutus €sum arma civilia semperque mea consilia pacis et togae @1 €socia, non belli atque armorum fuerunt. Hominem sum €secutus privato officio, non publico, tantumque apud me €grati animi fidelis memoria valuit ut nulla non modo cupi-€ditate sed ne spe quidem prudens et sciens tamquam ad interitum ruerem voluntarium. Quod quidem meum consi-€lium minime obscurum fuit. Nam et in hoc ordine integra €re multa de pace dixi et in ipso bello eadem etiam cum €capitis mei periculo sensi. Ex quo nemo erit tam iniustus €rerum existimator qui dubitet quae Caesaris de bello voluntas €fuerit, cum pacis auctores conservandos statim censuerit, €ceteris fuerit iratior. Atque id minus mirum fortasse tum €cum esset incertus exitus et anceps fortuna belli: qui vero €victor pacis auctores diligit, is profecto declarat maluisse se non dimicare quam vincere. Atque huius quidem rei M. €Marcello sum testis. Nostri enim sensus ut in pace semper, €sic tum etiam in bello congruebant. Quotiens ego eum et €quanto cum dolore vidi, cum insolentiam certorum hominum €tum etiam ipsius victoriae ferocitatem extimescentem! Quo €gratior tua liberalitas, C. Caesar, nobis qui illa vidimus €debet esse. Non enim iam causae sunt inter se, sed victo-riae comparandae. Vidimus tuam victoriam proeliorum €exitu terminatam: gladium vagina vacuum in urbe non vidi-€mus. Quos amisimus civis, eos vis Martis perculit, non ira €victoriae, ut dubitare debeat nemo quin multos, si posset, €C. Caesar ab inferis excitaret, quoniam ex eadem acie con-€servat quos potest. Alterius vero partis nihil amplius dico €quam id quod omnes verebamur, nimis iracundam futuram fuisse victoriam. Quidam enim non modo armatis sed €interdum etiam otiosis minabantur, nec quid quisque sen- @1 €sisset, sed ubi fuisset cogitandum esse dicebant; ut mihi €quidem videantur di immortales, etiam si poenas a populo €Romano ob aliquod delictum expetiverunt, qui civile bellum €tantum et tam luctuosum excitaverunt, vel placati iam vel €satiati aliquando omnem spem salutis ad clementiam victoris €et sapientiam contulisse. @@Qua re gaude tuo isto tam excellenti bono et fruere cum €fortuna et gloria tum etiam natura et moribus tuis; ex quo €quidem maximus est fructus iucunditasque sapienti. Cetera €cum tua recordabere, etsi persaepe virtuti, tamen plerumque €felicitati tuae gratulabere: de nobis quos in re publica €tecum simul esse voluisti quotiens cogitabis, totiens de €maximis tuis beneficiis, totiens de incredibili liberalitate, €totiens de singulari sapientia cogitabis: quae non modo €summa bona sed nimirum audebo vel sola dicere. Tantus €est enim splendor in laude vera, tanta in magnitudine animi €et consili dignitas ut haec a virtute donata, cetera a for-tuna commodata esse videantur. Noli igitur in conser-€vandis viris bonis defetigari, non cupiditate praesertim €aliqua aut pravitate lapsis, sed opinione offici stulta for-€tasse, certe non improba, et specie quadam rei publicae. €Non enim tua ulla culpa est, si te aliqui timuerunt, contra-€que summa laus, quod minime timendum fuisse senserunt. @@Nunc venio ad gravissimam querelam et atrocissimam €suspicionem tuam, quae non tibi ipsi magis quam cum €omnibus civibus, tum maxime nobis qui a te conservati €sumus providenda est: quam etsi spero falsam esse, num-€quam tamen extenuabo, tua enim cautio nostra cautio est. €Quod si in alterutro peccandum sit, malim videri nimis €timidus quam parum prudens. Sed quisnam est iste tam @1 €demens? de tuisne?_tametsi qui magis sunt tui quam €quibus tu salutem insperantibus reddidisti?_anne ex eo nu-€mero qui una tecum fuerunt? Non est credibilis tantus in €ullo furor ut quo duce omnia summa sit adeptus, huius €vitam non anteponat suae. An si nihil tui cogitant sceleris, €cavendum est ne quid inimici? Qui? omnes enim qui €fuerunt aut sua pertinacia vitam amiserunt aut tua miseri-€cordia retinuerunt, ut aut nulli supersint de inimicis aut qui fuerunt sint amicissimi. Sed tamen cum in animis €hominum tantae latebrae sint et tanti recessus, augeamus €sane suspicionem tuam: simul enim augebimus diligentiam. €Nam quis est omnium tam ignarus rerum, tam rudis in re €publica, tam nihil umquam nec de sua nec de communi €salute cogitans, qui non intellegat tua salute contineri suam €et ex unius tua vita pendere omnium? Equidem de te dies €noctesque, ut debeo, cogitans casus dumtaxat humanos et €incertos eventus valetudinis et naturae communis fragili-€tatem extimesco, doleoque, cum res publica immortalis esse debeat, eam in unius mortalis anima consistere. Si vero €ad humanos casus incertosque motus valetudinis sceleris þ´·´ÿï°³²ÿï‚ÍáòãÿïƒÃéãÿ˜—ƒetiam accedit insidiarumque consensio, quem deum, si €cupiat, posse opitulari rei publicae credimus? €@@Omnia sunt excitanda tibi, C. Caesar, uni quae iacere €sentis belli ipsius impetu, quod necesse fuit, perculsa atque €prostrata: constituenda iudicia, revocanda fides, compri-€mendae libidines, propaganda suboles, omnia quae dilapsa iam diffluxerunt severis legibus vincienda sunt. Non fuit €recusandum in tanto civili bello, tanto animorum ardore et €armorum quin quassata res publica, quicumque belli even- @1 €tus fuisset, multa perderet et ornamenta dignitatis et prae-€sidia stabilitatis suae, multaque uterque dux faceret armatus €quae idem togatus fieri prohibuisset. Quae quidem tibi €nunc omnia belli volnera sananda sunt, quibus praeter te mederi nemo potest. Itaque illam tuam praeclarissimam et €sapientissimam vocem invitus audivi: 'Satis diu vel naturae €vixi vel gloriae.' Satis, si ita vis, fortasse naturae, addam €etiam, si placet, gloriae: at, quod maximum est, patriae €certe parum. Qua re omitte, quaeso, istam doctorum homi-€num in contemnenda morte prudentiam: noli nostro peri-€culo esse sapiens. Saepe enim venit ad meas auris te idem €istud nimis crebro dicere, satis te tibi vixisse. Credo, sed €tum id audirem, si tibi soli viveres aut si tibi etiam soli €natus esses. Omnium salutem civium cunctamque rem €publicam res tuae gestae complexae sunt; tantum abes a €perfectione maximorum operum ut fundamenta nondum €quae cogitas ieceris. Hic tu modum vitae tuae non salute €rei publicae, sed aequitate animi definies? Quid, si istud €ne gloriae quidem satis est? cuius te esse avidissimum, quamvis sis sapiens, non negabis. Parumne, inquies, magna €relinquemus? Immo vero aliis quamvis multis satis, tibi €uni parum. Quicquid est enim, quamvis amplum sit, id €est parum tum cum est aliquid amplius. Quod si rerum €tuarum immortalium, C. Caesar, hic exitus futurus fuit ut €devictis adversariis rem publicam in eo statu relinqueres in €quo nunc est, vide, quaeso, ne tua divina virtus admirationis €plus sit habitura quam gloriae; si quidem gloria est inlus-€tris et pervagata magnorum vel in suos civis vel in patriam vel in omne genus hominum fama meritorum. Haec igitur @1 €tibi reliqua pars est; hic restat actus, in hoc elaborandum €est ut rem publicam constituas, eaque tu in primis summa €tranquillitate et otio perfruare: tum te, si voles, cum et €patriae quod debes solveris et naturam ipsam expleveris €satietate vivendi, satis diu vixisse dicito. Quid enim est €omnino hoc ipsum diu in quo est aliquid extremum? €Quod cum venit, omnis voluptas praeterita pro nihilo est, €quia postea nulla est futura. Quamquam iste tuus animus €numquam his angustiis quas natura nobis ad vivendum €dedit contentus fuit, semper immortalitatis amore flagravit. Nec vero haec tua vita ducenda est quae corpore et spiritu €continetur: illa, inquam, illa vita est tua quae vigebit €memoria saeculorum omnium, quam posteritas alet, quam €ipsa aeternitas semper tuebitur. Huic tu inservias, huic te €ostentes oportet, quae quidem quae miretur iam pridem €multa habet; nunc etiam quae laudet exspectat. Obstu-€pescent posteri certe imperia, provincias, Rhenum, Ocea-€num, Nilum, pugnas innumerabilis, incredibilis victorias, €monumenta, munera, triumphos audientes et legentes tuos. Sed nisi haec urbs stabilita tuis consiliis et institutis erit, €vagabitur modo tuum nomen longe atque late, sedem €stabilem et domicilium certum non habebit. Erit inter eos €etiam qui nascentur, sicut inter nos fuit, magna dissensio, €cum alii laudibus ad caelum res tuas gestas efferent, alii €fortasse aliquid requirent, idque vel maximum, nisi belli €civilis incendium salute patriae restinxeris, ut illud fati fuisse €videatur, hoc consili. Servi igitur eis iudicibus qui multis €post saeculis de te iudicabunt et quidem haud scio an in-€corruptius quam nos; nam et sine amore et sine cupiditate et rursus sine odio et sine invidia iudicabunt. Id autem @1 €etiam si tum ad te, ut quidam falso putant, non pertinebit, €nunc certe pertinet esse te talem ut tuas laudes obscuratura €nulla umquam sit oblivio. €@@Diversae voluntates civium fuerunt distractaeque senten-€tiae. Non enim consiliis solum et studiis sed armis etiam €et castris dissidebamus. Erat obscuritas quaedam, erat €certamen inter clarissimos duces; multi dubitabant quid €optimum esset, multi quid sibi expediret, multi quid deceret, non nulli etiam quid liceret. Perfuncta res publica est hoc €misero fatalique bello: vicit is qui non fortuna inflam-€maret odium suum, sed bonitate leniret; neque omnis €quibus iratus esset eosdem etiam exsilio aut morte dignos €iudicaret. Arma ab aliis posita, ab aliis erepta sunt. In-€gratus est iniustusque civis qui armorum periculo liberatus €animum tamen retinet armatum, ut etiam ille melior sit qui €in acie cecidit, qui in causa animam profudit. Quae enim €pertinacia quibusdam, eadem aliis constantia videri potest. Sed iam omnis fracta dissensio est armis, exstincta aequi-€tate victoris: restat ut omnes unum velint qui habent €aliquid non sapientiae modo sed etiam sanitatis. Nisi €te, C. Caesar, salvo et in ista sententia qua cum antea €tum hodie maxime usus es manente salvi esse non pos-€sumus. Qua re omnes te qui haec salva esse volumus et €hortamur et obsecramus ut vitae, ut saluti tuae consulas, €omnesque tibi, ut pro aliis etiam loquar quod de me ipso €sentio, quoniam subesse aliquid putas quod cavendum sit, €non modo excubias et custodias sed etiam laterum nostro-€rum oppositus et corporum pollicemur. @@Sed ut, unde est orsa, in eodem terminetur oratio, maxi- @1 €mas tibi omnes gratias agimus, C. Caesar, maiores etiam €habemus. Nam omnes idem sentiunt, quod ex omnium €precibus et lacrimis sentire potuisti. Sed quia non est €omnibus stantibus necesse dicere, a me certe dici volunt, €cui necesse est quodam modo, et quod fieri decet M. Mar-€cello a te huic ordini populoque Romano et rei publicae €reddito, fieri id intellego. Nam laetari omnis non ut de unius solum sed ut de omnium salute sentio. Quod €autem summae benevolentiae est, quae mea erga illum €omnibus nota semper fuit, ut vix C. Marcello, optimo et €amantissimo fratri, praeter eum quidem cederem nemini, €cum id sollicitudine, cura, labore tam diu praestiterim €quam diu est de illius salute dubitatum, certe hoc tempore €magnis curis, molestiis, doloribus liberatus praestare debeo. €Itaque, C. Caesar, sic tibi gratias ago ut me omnibus €rebus a te non conservato solum sed etiam ornato, tamen €ad tua in me unum innumerabilia merita, quod fieri iam €posse non arbitrabar, magnus hoc tuo facto cumulus acces-€serit. @1 ï°³³ÿï‚ÌéçÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO Q. LIGARIO ORATIO}1 ‘@@Novum crimen, C. Caesar, et ante hunc diem non au-€ditum propinquus meus ad te Q. Tubero detulit, Q. Ligarium €in Africa fuisse, idque C. Pansa, praestanti vir ingenio, fretus €fortasse familiaritate ea quae est ei tecum ausus est confi-€teri. Itaque quo me vertam nescio. Paratus enim veneram, €cum tu id neque per te scires neque audire aliunde potuisses, €ut ignoratione tua ad hominis miseri salutem abuterer. Sed €quoniam diligentia inimici investigatum est quod latebat, €confitendum est, opinor, praesertim cum meus necessarius €Pansa fecerit ut id integrum iam non esset, omissaque con-€troversia omnis oratio ad misericordiam tuam conferenda €est, qua plurimi sunt conservati, cum a te non liberationem culpae, sed errati veniam impetravissent. Habes igitur, €Tubero, quod est accusatori maxime optandum, confitentem €reum, sed tamen hoc confitentem, se in ea parte fuisse qua €te, qua virum omni laude dignum, patrem tuum. Itaque €prius de vestro delicto confiteamini necesse est quam Li-€gari ullam culpam reprehendatis. €@@Q. enim Ligarius, cum esset nulla belli suspicio, legatus in €Africam C. Considio profectus est, qua in legatione et civi- @1 €bus et sociis ita se probavit ut decedens Considius provincia €satis facere hominibus non posset, si quemquam alium pro-€vinciae praefecisset. Itaque Ligarius, cum diu recusans €nihil profecisset, provinciam accepit invitus; cui sic praefuit €in pace ut et civibus et sociis gratissima esset eius integritas þ´·´ÿï°³³ÿï‚ÌéçÿïƒÃéãÿ“et fides. Bellum subito exarsit, quod qui erant in Africa €ante audierunt geri quam parari. Quo audito partim cupi-€ditate inconsiderata, partim caeco quodam timore primo €salutis, post etiam studi sui quaerebant aliquem ducem, €cum Ligarius domum spectans, ad suos redire cupiens, nullo €se implicari negotio passus est. Interim P. Attius Varus, €qui tum praetor Africam obtinuerat, Vticam venit. Ad eum €statim concursum est. Atque ille non mediocri cupiditate €adripuit imperium, si illud imperium esse potuit quod ad priva-€tum clamore multitudinis imperitae, nullo publico consilio de-ferebatur. Itaque Ligarius, qui omne tale negotium fugeret, €paulum adventu Vari conquievit. Adhuc, C. Caesar, Q. €Ligarius omni culpa vacat. Domo est egressus non modo €nullum ad bellum sed ne ad minimam quidem suspicionem €belli; legatus in pace profectus in provincia pacatissima ita se €gessit ut ei pacem esse expediret. Profectio certe animum €tuum non debet offendere: num igitur remansio? Multo €minus. Nam profectio voluntatem habuit non turpem, €remansio necessitatem etiam honestam. Ergo haec duo €tempora carent crimine: unum cum est legatus profectus, €alterum cum efflagitatus a provincia praepositus Africae est. Tertium tempus quod post adventum Vari in Africa restitit, €si est criminosum, necessitatis crimen est, non voluntatis. €An ille, si potuisset illinc ullo modo evadere, Vticae quam @1 €Romae, cum P. Attio quam cum concordissimis fratribus, €cum alienis esse quam cum suis maluisset? Cum ipsa €legatio plena desideri ac sollicitudinis fuisset propter incre-€dibilem quendam fratrum amorem, hic aequo animo esse €potuit belli discidio distractus a fratribus? @@Nullum igitur habes, Caesar, adhuc in Q. Ligario signum €alienae a te voluntatis; cuius ego causam animadverte, €quaeso, qua fide defendam: prodo meam. O clementiam €admirabilem atque omnium laude, praedicatione, litteris €monumentisque decorandam! M. Cicero apud te defendit €alium in ea voluntate non fuisse in qua se ipsum confitetur €fuisse, nec tuas tacitas cogitationes extimescit nec quid tibi €de alio audienti de se occurrat reformidat. Vide quam non €reformidem; vide quanta lux liberalitatis et sapientiae tuae €mihi apud te dicenti oboriatur: quantum potero voce con-tendam ut hoc populus Romanus exaudiat. Suscepto bello, €Caesar, gesto etiam ex parte magna, nulla vi coactus, iudicio €ac voluntate ad ea arma profectus sum quae erant sumpta €contra te. Apud quem igitur hoc dico? Nempe apud eum €qui, cum hoc sciret, tamen me, ante quam vidit, rei publicae €reddidit; qui ad me ex Aegypto litteras misit ut essem €idem qui fuissem; qui me, cum ipse imperator in toto €imperio populi Romani unus esset, esse alterum passus est; €a quo hoc ipso C. Pansa mihi hunc nuntium perferente con-€cessos fascis laureatos tenui quoad tenendos putavi; qui €mihi tum denique salutem se putavit dare, si eam nullis spoliatam ornamentis dedisset. Vide, quaeso, Tubero, ut, €qui de meo facto non dubitem, de Ligari audeam dicere. €Atque haec propterea de me dixi ut mihi Tubero, cum de @1 €se eadem dicerem, ignosceret; cuius ego industriae gloriae-€que faveo vel propter propinquam cognationem, vel quod €eius ingenio studiisque delector, vel quod laudem adule-€scentis propinqui existimo etiam ad meum aliquem fructum redundare. Sed hoc quaero: Quis putat esse crimen fuisse €in Africa? Nempe is qui et ipse in eadem provincia esse €voluit et prohibitum se a Ligario queritur, et certe contra €ipsum Caesarem est congressus armatus. Quid enim, Tubero, €tuus ille destrictus in acie Pharsalica gladius agebat? cuius €latus ille mucro petebat? qui sensus erat armorum tuorum? €quae tua mens, oculi, manus, ardor animi? quid cupiebas, €quid optabas? Nimis urgeo; commoveri videtur adule-scens. Ad me revertar. Isdem in armis fui. Quid autem €aliud egimus, Tubero, nisi ut quod hic potest nos possemus? €Quorum igitur impunitas, Caesar, tuae clementiae laus est, €eorum ipsorum ad crudelitatem te acuet oratio? Atque in €hac causa non nihil equidem, Tubero, etiam tuam, sed multo €magis patris tui prudentiam desidero, quod homo cum €ingenio tum etiam doctrina excellens genus hoc causae quod €esset non viderit. Nam si vidisset, quovis profecto quam €isto modo a te agi maluisset. Arguis fatentem. Non est €satis: accusas eum qui causam habet aut, ut ego dico, meliorem quam tu aut, ut tu vis, parem. Haec admirabilia, €sed prodigi simile est quod dicam. Non habet eam vim €ista accusatio ut Q. Ligarius condemnetur, sed ut necetur. €Hoc egit civis Romanus ante te nemo: externi sunt isti €mores aut levium Graecorum aut immanium barbarorum. €Nam quid agis aliud? ut Romae ne sit, ut domo careat, ne @1 €cum optimis fratribus, ne cum hoc T. Broccho avunculo, ne €cum eius filio consobrino suo, ne nobiscum vivat, ne sit in €patria? Num est, num potest magis carere his omnibus €quam caret? Italia prohibetur, exsulat. Non tu hunc ergo patria privare, qua caret, sed vita vis. At istud ne apud €eum quidem dictatorem qui omnis quos oderat morte multa-€bat quisquam egit isto modo. Ipse iubebat occidi nullo €postulante, praemiis invitabat; quae tamen crudelitas ab €hoc eodem aliquot annis post quem tu nunc crudelem esse €vis vindicata est. 'Ego vero istud non postulo' inquies. €Ita me hercule existimo, Tubero. Novi enim te, novi €patrem, novi domum nomenque vestrum; studia generis ac €familiae vestrae virtutis, humanitatis, doctrinae, plurimarum artium atque optimarum nota mihi sunt. Itaque certo scio €vos non petere sanguinem, sed parum attenditis. Res enim eo €spectat ut ea poena in qua adhuc Q. Ligarius sit non vide-€amini esse contenti. Quae est igitur alia praeter mortem? €Si enim est in exsilio, sicuti est, quid amplius postulatis? €an, ne ignoscatur? Hoc vero multo acerbius multoque €durius. Quodne nos petimus precibus ac lacrimis, strati ad €pedes, non tam nostrae causae fidentes quam huius humani-€tati, id ne impetremus pugnabis, et in nostrum fletum in-€rumpes, et nos iacentis ad pedes supplicum voce prohibebis? Si, cum hoc domi faceremus, quod et fecimus et, ut spero, €non frustra fecimus, tu repente inruisses et clamare coepisses €'C. Caesar, cave credas, cave ignoscas, cave te fratrum pro €fratris salute obsecrantium misereat,' nonne omnem humani-€tatem exuisses? Quanto hoc durius, quod nos domi petimus, @1 €id a te in foro oppugnari et in tali miseria multorum €perfugium misericordiae tolli? Dicam plane, Caesar, quod sentio. Si in tanta tua fortuna lenitas tanta non esset, quam €tu per te, per te, inquam, obtines_intellego quid loquar_, €acerbissimo luctu redundaret ista victoria. Quam multi €enim essent de victoribus qui te crudelem esse vellent, cum €etiam de victis reperiantur! quam multi qui cum a te ignosci €nemini vellent, impedirent clementiam tuam, cum hi quibus ipsis ignovisti nolint te esse in alios misericordem! Quod €si probare Caesari possemus in Africa Ligarium omnino non €fuisse, si honesto et misericordi mendacio saluti civi calami-€toso esse vellemus, tamen hominis non esset in tanto €discrimine et periculo civis refellere et coarguere nostrum €mendacium, et, si esset alicuius, eius certe non esset qui in €eadem causa et fortuna fuisset. Sed tamen aliud est errare €Caesarem nolle, aliud est nolle misereri. Tum diceres: €'Caesar, cave credas: fuit in Africa, tulit arma contra te.' €Nunc quid dicis? 'Cave ignoscas.' Haec nec hominis nec €ad hominem vox est. Qua qui apud te, C. Caesar, utetur, €suam citius abiciet humanitatem quam extorquebit tuam. @@Ac primus aditus et postulatio Tuberonis haec, ut opinor, €fuit, velle se de Q. Ligari scelere dicere. Non dubito quin €admiratus sis, vel quod nullo de alio quisquam, vel quod €is qui in eadem causa fuisset, vel quidnam novi sceleris €adferret. 'Scelus' tu illud vocas, Tubero? cur? isto enim €nomine illa adhuc causa caruit. Alii errorem appellant, alii €timorem; qui durius, spem, cupiditatem, odium, pertina-€ciam; qui gravissime, temeritatem: scelus praeter te adhuc @1 €nemo. Ac mihi quidem, si proprium et verum nomen €nostri mali quaeritur, fatalis quaedam calamitas incidisse €videtur et improvidas hominum mentis occupavisse, ut nemo þ´·´ÿï°³³ÿï‚ÌéçÿïƒÃéãÿ˜‘ˆŒmirari debeat humana consilia divina necessitate esse supe-rata. Liceat esse miseros_quamquam hoc victore esse €non possumus; sed non loquor de nobis, de illis loquor €qui occiderunt_fuerint cupidi, fuerint irati, fuerint perti-€naces: sceleris vero crimine, furoris, parricidi liceat Cn. €Pompeio mortuo, liceat multis aliis carere. Quando hoc ex €te quisquam, Caesar, audivit, aut tua quid aliud arma €voluerunt nisi a te contumeliam propulsare? Quid egit €tuus invictus exercitus nisi uti suum ius tueretur et digni-€tatem tuam? Quid? tu, cum pacem esse cupiebas, idne €agebas ut tibi cum sceleratis an ut cum bonis civibus con-veniret? Mihi vero, Caesar, tua in me maxima merita €tanta certe non viderentur, si me ut sceleratum a te conser-€vatum putarem. Quo modo autem tu de re publica bene €meritus esses, cum tot sceleratos incolumi dignitate esse €voluisses? Secessionem tu illam existimavisti, Caesar, initio, €non bellum, nec hostile odium, sed civile discidium, utris-€que cupientibus rem publicam salvam, sed partim consiliis, €partim studiis a communi utilitate aberrantibus. Principum €dignitas erat paene par, non par fortasse eorum qui seque-€bantur; causa tum dubia, quod erat aliquid in utraque €parte quod probari posset; nunc melior ea iudicanda est €quam etiam di adiuverunt. Cognita vero clementia tua €quis non eam victoriam probet in qua occiderit nemo nisi €armatus? @@Sed, ut omittam communem causam, veniamus ad no-€stram. Vtrum tandem existimas facilius fuisse, Tubero, @1 €Ligario ex Africa exire an vobis in Africam non venire? €'Poteramusne,' inquies, 'cum senatus censuisset?' Si me €consulis, nullo modo; sed tamen Ligarium senatus idem €legaverat. Atque ille eo tempore paruit cum parere sena-€tui necesse erat; vos tum paruistis cum paruit nemo qui €noluit. Reprehendo igitur? Minime vero. Neque enim €licuit aliter vestro generi, nomini, familiae, disciplinae. Sed €hoc non concedo ut, quibus rebus gloriemini in vobis, easdem in aliis reprehendatis. Tuberonis sors coniecta est €ex senatus consulto, cum ipse non adesset, morbo etiam €impediretur: statuerat excusari. Haec ego novi propter €omnis necessitudines quae mihi sunt cum L. Tuberone: €domi una eruditi, militiae contubernales, post adfines, in €omni vita familiares; magnum etiam vinculum quod isdem €studiis semper usi sumus. Scio Tuberonem domi manere €voluisse: sed ita quidam agebant, ita rei publicae sanctis-€simum nomen opponebant ut, etiam si aliter sentiret, viro-rum tamen ipsorum pondus sustinere non posset. Cessit €auctoritati amplissimi viri vel potius paruit: una est pro-€fectus cum eis quorum erat una causa. Tardius iter fecit; €itaque in Africam venit iam occupatam. Hinc in Ligarium €crimen oritur vel ira potius. Nam si crimen est voluisse, €non minus magnum est vos Africam, arcem omnium pro-€vinciarum, natam ad bellum contra hanc urbem gerendum, €obtinere voluisse quam aliquem se maluisse. Atque is €tamen aliquis Ligarius non fuit: Varus imperium se habere dicebat; fascis certe habebat. Sed quoquo modo se illud €habet, haec querela, Tubero, vestra quid valet? 'Recepti €in provinciam non sumus.' Quid, si essetis? Caesarine @1 €eam tradituri fuistis an contra Caesarem retenturi? Vide €quid licentiae, Caesar, nobis tua liberalitas det vel potius €audaciae. Si responderit Tubero, Africam, quo senatus €eum sorsque miserat, tibi patrem suum traditurum fuisse, €non dubitabo apud ipsum te cuius id eum facere interfuit €gravissimis verbis eius consilium reprehendere. Non enim, si tibi ea res grata fuisset, esset etiam approbata. Sed €iam hoc totum omitto, non ultra offendam tuas patien-€tissimas auris quam ne Tubero quod numquam cogitavit €facturus fuisse videatur. Veniebatis igitur in provinciam, €unam ex omnibus huic victoriae maxime infensam, in qua €rex potentissimus inimicus huic causae, aliena voluntas con-€ventus firmi atque magni. Quaero: Quid facturi fuistis? €quamquam quid facturi fueritis dubitem, cum videam quid €feceritis? Prohibiti estis in provincia vestra pedem ponere et prohibiti summa cum iniuria. Quo modo id tulistis? €acceptae iniuriae querelam ad quem detulistis? Nempe €ad eum cuius auctoritatem secuti in societatem belli vene-€ratis. Quod si Caesaris causa in provinciam veniebatis, ad €eum profecto exclusi provincia venissetis. Venistis ad Pom-€peium. Quae est ergo apud Caesarem querela, cum eum €accusetis a quo queramini prohibitos vos contra Caesarem €gerere bellum? Atque in hoc quidem vel cum mendacio, si €voltis, gloriemini per me licet, vos provinciam fuisse Caesari €tradituros. Etiam si a Varo et a quibusdam aliis prohibiti €estis, ego tamen confitebor culpam esse Ligari qui vos @1 tantae laudis occasione privarit. Sed vide, quaeso, Caesar, €constantiam ornatissimi viri L. Tuberonis, quam ego, quam-€vis ipse probarem, ut probo, tamen non commemorarem, €nisi a te cognovissem in primis eam virtutem solere laudari. €Quae fuit igitur umquam in ullo homine tanta constantia? €Constantiam dico; nescio an melius patientiam possim €dicere. Quotus enim istud quisque fecisset ut, a quibus €partibus in dissensione civili non esset receptus, essetque €etiam cum crudelitate reiectus, ad eas ipsas partis rediret? €Magni cuiusdam animi atque eius viri quem de suscepta €causa propositaque sententia nulla contumelia, nulla vis, nullum periculum posset depellere. Vt enim cetera paria €Tuberoni cum Varo fuissent, honos, nobilitas, splendor, €ingenium, quae nequaquam fuerunt, hoc certe praecipuum €Tuberonis quod iusto cum imperio ex senatus consulto €in provinciam suam venerat. Hinc prohibitus non ad €Caesarem ne iratus, non domum ne iners, non aliquam in €regionem ne condemnare causam illam quam secutus esset €videretur: in Macedoniam ad Cn. Pompei castra venit, in eam ipsam causam a qua erat reiectus iniuria. Quid? €cum ista res nihil commovisset eius animum ad quem €veneratis, languidiore, credo, studio in causa fuistis; tan-€tum modo in praesidiis eratis, animi vero a causa abhor-€rebant: an, ut fit in civilibus bellis_nec in vobis magis €quam in reliquis; omnes enim vincendi studio tenebamur. €Pacis equidem semper auctor fui, sed tum sero; erat enim €amentis, cum aciem videres, pacem cogitare. Omnes, in-€quam, vincere volebamus; tu certe praecipue, qui in eum €locum venisses ubi tibi esset pereundum, nisi vicisses. Quam- @1 €quam, ut nunc se res habet, non dubito quin hanc salutem anteponas illi victoriae. Haec ego non dicerem, Tubero, si €aut vos constantiae vestrae aut Caesarem benefici sui €paeniteret. Nunc quaero utrum vestras iniurias an rei pub-€licae persequamini. Si rei publicae, quid de vestra in illa €causa perseverantia respondebitis? si vestras, videte ne €erretis qui Caesarem vestris inimicis iratum fore putetis, €cum ignoverit suis. €@@Itaque num tibi videor in causa Ligari esse occupatus, €num de eius facto dicere? Quicquid dixi, ad unam sum-€mam referri volo vel humanitatis vel clementiae vel miseri-cordiae. Causas, Caesar, egi multas equidem tecum, €dum te in foro tenuit ratio honorum tuorum, certe num-€quam hoc modo: 'Ignoscite, iudices; erravit, lapsus est, €non putavit; si umquam posthac.' Ad parentem sic agi €solet, ad iudices: 'Non fecit, non cogitavit; falsi testes, €fictum crimen.' Dic te, Caesar, de facto Ligari iudicem €esse; quibus in praesidiis fuerit quaere: taceo, ne haec €quidem conligo, quae fortasse valerent etiam apud iudicem: €'Legatus ante bellum profectus, relictus in pace, bello €oppressus, in eo ipso non acerbus, totus animo et studio €tuus.' Ad iudicem sic, sed ego apud parentem loquor: €'Erravi, temere feci, paenitet; ad clementiam tuam con-€fugio, delicti veniam peto, ut ignoscatur oro.' Si nemo €impetravit, adroganter: si plurimi, tu idem fer opem qui spem dedisti. An sperandi de Ligario causa non erit, cum €mihi apud te locus sit etiam pro altero deprecandi? Quam-€quam nec in hac oratione spes est posita causae nec in €eorum studiis qui a te pro Ligario petunt tui necessarii. @1 €Vidi enim et cognovi quid maxime spectares, cum pro ali-€cuius salute multi laborarent: causas apud te rogantium €gratiosiores esse quam voltus, neque te spectare quam tuus þ´·´ÿï°³³ÿï‚ÌéçÿïƒÃéãÿ˜Ÿˆˆesset necessarius is qui te oraret, sed quam illius pro quo €laboraret. Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa ut mihi €beatiores illi videantur interdum qui tua liberalitate fruan-€tur quam tu ipse qui illis tam multa concedas; sed video €tamen apud te, ut dixi, causas valere plus quam preces, ab €eisque te moveri maxime quorum iustissimum videas dolo-€rem in petendo. @@In Q. Ligario conservando multis tu quidem gratum facies €necessariis tuis, sed hoc, quaeso, considera, quod soles. €Possum fortissimos viros, Sabinos, tibi probatissimos, totum-€que agrum Sabinum, florem Italiae ac robur rei publicae, €proponere. Nosti optime homines. Animadverte horum €omnium maestitiam et dolorem; huius T. Brocchi de quo €non dubito quid existimes lacrimas squaloremque ipsius et fili vides. Quid de fratribus dicam? Noli, Caesar, putare €de unius capite nos agere: aut tres Ligarii retinendi in civi-€tate sunt aut tres ex civitate exterminandi. Quodvis exsi-€lium his est optatius quam patria, quam domus, quam di €penates, illo uno exsulante. Si fraterne, si pie, si cum €dolore faciunt, moveant te horum lacrimae, moveat pietas, €moveat germanitas; valeat tua vox illa quae vicit. Te €enim dicere audiebamus nos omnis adversarios putare, nisi €qui nobiscum essent; te omnis qui contra te non essent €tuos. Videsne igitur hunc splendorem omnem, hanc Broc-€chorum domum, hunc L. Marcium, C. Caesetium, L. Corfi-€dium, hos omnis equites Romanos qui adsunt veste mutata, @1 €non solum notos tibi verum etiam probatos viros. Atque €his irascebamur, hos requirebamus, his non nulli etiam €minabantur. Conserva igitur tuis suos ut, quem ad modum €cetera quae dicta sunt a te, sic hoc verissimum reperiatur. Quod si penitus perspicere posses concordiam Ligariorum, €omnis fratres tecum iudicares fuisse. An potest quisquam €dubitare quin, si Q. Ligarius in Italia esse potuisset, in €eadem sententia futurus fuerit in qua fratres fuerunt? Quis €est qui horum consensum conspirantem et paene conflatum €in hac prope aequalitate fraterna noverit qui hoc non €sentiat, quidvis prius futurum fuisse quam ut hi fratres €diversas sententias fortunasque sequerentur? Voluntate €igitur omnes tecum fuerunt: tempestate abreptus est unus €qui, si consilio id fecisset, esset eorum similis quos tu tamen salvos esse voluisti. Sed ierit ad bellum, dissenserit non a €te solum verum etiam a fratribus: hi te orant tui. Equi-€dem, cum tuis omnibus negotiis interessem, memoria teneo €qualis T. Ligarius quaestor urbanus fuerit erga te et digni-€tatem tuam. Sed parum est me hoc meminisse: spero €etiam te qui oblivisci nihil soles nisi iniurias_cum hoc €est animi, tum etiam ingeni tui_te aliquid de huius illo €quaestorio officio, etiam de aliis quibusdam quaestoribus reminiscentem recordari. Hic igitur T. Ligarius, qui tum €nihil egit aliud_neque enim haec divinabat_nisi ut tui se €studiosum et bonum virum iudicares, nunc a te supplex €fratris salutem petit. Quam huius admonitus officio cum €utrisque his dederis, tris fratres optimos et integerrimos non €solum sibi ipsos neque his tot talibus viris neque nobis necessariis tuis sed etiam rei publicae condonaveris. Fac @1 €igitur, quod de homine nobilissimo et clarissimo fecisti €nuper in curia, nunc idem in foro de optimis et huic omni €frequentiae probatissimis fratribus. Vt concessisti illum €senatui, sic da hunc populo, cuius voluntatem carissimam €semper habuisti, et, si ille dies tibi gloriosissimus, populo €Romano gratissimus fuit, noli, obsecro, dubitare, C. Caesar, €similem illi gloriae laudem quam saepissime quaerere. Nihil €est tam populare quam bonitas, nulla de virtutibus tuis €plurimis nec admirabilior nec gratior misericordia est. Homines enim ad deos nulla re propius accedunt quam €salutem hominibus dando. Nihil habet nec fortuna tua €maius quam ut possis, nec natura melius quam ut velis €servare quam plurimos. Longiorem orationem causa forsi-€tan postulet, tua certe natura breviorem. Qua re cum €utilius esse arbitrer te ipsum quam aut me aut quemquam €loqui tecum, finem iam faciam: tantum te admonebo, si illi €absenti salutem dederis, praesentibus te his daturum. @1 ï°³´ÿï‚ÄåéïôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1PRO REGE DEIOTARO AD €@@@@C. CAESAREM ORATIO}1 ‘@@Cum in omnibus causis gravioribus, C. Caesar, initio €dicendi commoveri soleam vehementius quam videtur vel €usus vel aetas mea postulare, tum in hac causa ita multa €me perturbant ut, quantum mea fides studi mihi adferat €ad salutem regis Deiotari defendendam, tantum facultatis €timor detrahat. Primum dico pro capite fortunisque regis, €quod ipsum, etsi non iniquum est in tuo dumtaxat periculo, €tamen est ita inusitatum, regem reum capitis esse, ut ante hoc tempus non sit auditum. Deinde eum regem quem €ornare antea cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius €in nostram rem publicam meritis, nunc contra atrocissimum €crimen cogor defendere. Accedit ut accusatorum alterius €crudelitate, alterius indignitate conturber. Crudelis Castor, €ne dicam sceleratum et impium, qui nepos avum in €capitis discrimen adduxerit adulescentiaeque suae terrorem €intulerit ei cuius senectutem tueri et tegere debebat, com-€mendationemque ineuntis aetatis ab impietate et ab scelere €duxerit; avi servum corruptum praemiis ad accusandum do-minum impulerit, a legatorum pedibus abduxerit. Fugitivi @1 €autem dominum accusantis et dominum absentem et domi-€num amicissimum nostrae rei publicae cum os videbam, €cum verba audiebam, non tam adflictam regiam condicio-€nem dolebam quam de fortunis communibus extimescebam. €Nam cum more maiorum de servo in dominum ne tormentis €quidem quaeri liceat, in qua quaestione dolor elicere veram €vocem possit etiam ab invito, exortus est servus qui, quem in eculeo appellare non posset, eum accuset solutus. Per-€turbat me, C. Caesar, etiam illud interdum quod tamen, €cum te penitus recognovi, timere desino: re enim iniquum €est, sed tua sapientia fit aequissimum. Nam dicere apud €eum de facinore contra cuius vitam consilium facinoris €inisse arguare, cum per se ipsum consideres, grave est; nemo €enim fere est qui sui periculi iudex non sibi se aequiorem €quam reo praebeat. Sed tua, Caesar, praestans singularisque €natura hunc mihi metum minuit. Non enim tam timeo quid €tu de rege Deiotaro, quam intellego quid de te ceteros velis iudicare. Moveor etiam loci ipsius insolentia, quod tantam €causam quanta nulla umquam in disceptatione versata est €dico intra domesticos parietes, dico extra conventum et eam €frequentiam in qua oratorum studia niti solent: in tuis €oculis, in tuo ore voltuque acquiesco, te unum intueor, ad te €unum omnis spectat oratio: quae mihi ad spem obtinendae €veritatis gravissima sunt, ad motum animi et ad omnem impetum dicendi contentionemque leviora. Hanc enim, €C. Caesar, causam si in foro dicerem eodem audiente et €disceptante te, quantam mihi alacritatem populi Romani €concursus adferret! Quis enim civis ei regi non faveret €cuius omnem aetatem in populi Romani bellis consumptam €esse meminisset? Spectarem curiam, intuerer forum, caelum €denique testarer ipsum. Sic, cum et deorum immortalium @1 €et populi Romani et senatus beneficia in regem Deiotarum recordarer, nullo modo mihi deesse posset oratio. Quae €quoniam angustiora parietes faciunt actioque maximae €causae debilitatur loco, tuum est, Caesar, qui pro multis €saepe dixisti, quid mihi nunc animi sit ad te ipsum referre, €quo facilius cum aequitas tua tum audiendi diligentia minuat €hanc perturbationem meam. €@@Sed ante quam de accusatione ipsa dico, de accusatorum €spe pauca dicam; qui cum videantur neque ingenio neque €usu atque exercitatione rerum valere, tamen ad hanc causam non sine aliqua spe et cogitatione venerunt. Iratum te regi €Deiotaro fuisse non erant nescii; adfectum illum quibusdam €incommodis et detrimentis propter offensionem animi tui €meminerant, teque cum huic iratum, tum sibi amicum esse €cognoverant, quodque apud ipsum te de tuo periculo dice-€rent, fore putabant ut in exulcerato animo facile fictum €crimen insideret. Quam ob rem hoc nos primum metu, €Caesar, per fidem et constantiam et clementiam tuam libera, þ´·´ÿï°³´ÿï‚ÄåéïôÿïƒÃéãÿ˜ˆˆ‰ne residere in te ullam partem iracundiae suspicemur. Per €dexteram istam te oro quam regi Deiotaro hospes hospiti €porrexisti, istam, inquam, dexteram non tam in bellis neque €in proeliis quam in promissis et fide firmiorem. Tu illius €domum inire, tu vetus hospitium renovare voluisti; te eius €di penates acceperunt, te amicum et placatum Deiotari regis arae focique viderunt. Cum facile orari, Caesar, tum semel €exorari soles. Nemo umquam te placavit inimicus qui €ullas resedisse in te simultatis reliquias senserit. Quamquam €cui sunt inauditae cum Deiotaro querelae tuae? Numquam €tu illum accusavisti ut hostem, sed ut amicum officio parum €functum, quod propensior in Cn. Pompei amicitiam fuisset @1 €quam in tuam: cui tamen ipsi rei veniam te daturum fuisse €dicebas, si tum auxilia Pompeio vel si etiam filium mi-sisset, ipse aetatis excusatione usus esset. Ita cum maximis €eum rebus liberares, perparvam culpam relinquebas. Itaque €non solum in eum non animadvertisti sed omni metu libe-€ravisti, hospitem agnovisti, regem reliquisti. Neque enim €ille odio tui progressus, sed errore communi lapsus est. Is €rex quem senatus hoc nomine saepe honorificentissimis €decretis appellavisset, quique illum ordinem ab adulescentia €gravissimum sanctissimumque duxisset, isdem rebus est €perturbatus homo longinquus et alienigena quibus nos in media re publica nati semperque versati. Cum audiret €senatus consentientis auctoritate arma sumpta, consulibus, €praetoribus, tribunis plebis, nobis imperatoribus rem pub-€licam defendendam datam, movebatur animo et vir huic €imperio amicissimus de salute populi Romani extimescebat, €in qua etiam suam esse inclusam videbat. In summo tamen €timore quiescendum esse arbitrabatur. Maxime vero per-€turbatus est, ut audivit consules ex Italia profugisse, omnis €consularis_sic enim ei nuntiabatur_cunctum senatum, €totam Italiam effusam. Talibus enim nuntiis et rumoribus €patebat ad orientem via nec ulli veri subsequebantur. Nihil €ille de condicionibus tuis, nihil de studio concordiae et €pacis, nihil de conspiratione audiebat certorum hominum €contra dignitatem tuam. Quae cum ita essent, tamen usque €eo se tenuit quoad a Cn. Pompeio legati ad eum litteraeque venerunt. Ignosce, ignosce, Caesar, si eius viri auctoritati @1 €rex Deiotarus cessit quem nos omnes secuti sumus; ad €quem cum di atque homines omnia ornamenta congessis-€sent, tum tu ipse plurima et maxima. Nec enim, si tuae res €gestae ceterorum laudibus obscuritatem attulerunt, idcirco €Cn. Pompei memoriam amisimus. Quantum nomen illius €fuerit, quantae opes, quanta in omni genere bellorum gloria, €quanti honores populi Romani, quanti senatus, quanti tui, €quis ignorat? Tanto ille superiores vicerat gloria quanto €tu omnibus praestitisti. Itaque Cn. Pompei bella, victorias, €triumphos, consulatus admirantes numerabamus: tuos enu-merare non possumus. Ad eum igitur rex Deiotarus venit €hoc misero fatalique bello quem antea iustis hostilibusque €bellis adiuverat, quocum erat non hospitio solum verum €etiam familiaritate coniunctus, et venit vel rogatus ut amicus, €vel arcessitus ut socius, vel evocatus ut is qui senatui parere €didicisset: postremo venit ut ad fugientem, non ut ad in-€sequentem, id est ad periculi, non ad victoriae societatem. €Itaque Pharsalico proelio facto a Pompeio discessit; spem €infinitam persequi noluit; vel officio si quid debuerat, vel €errori si quid nescierat, satis factum esse duxit; domum se €contulit, teque Alexandrinum bellum gerente utilitatibus tuis paruit. Ille exercitum Cn. Domiti, amplissimi viri, suis €tectis et copiis sustentavit; ille Ephesum ad eum quem €tu ex tuis fidelissimum et probatissimum omnibus delegisti €pecuniam misit; ille iterum, ille tertio auctionibus factis €pecuniam dedit qua ad bellum uterere; ille corpus suum €periculo obiecit, tecumque in acie contra Pharnacem fuit €tuumque hostem esse duxit suum. Quae quidem a te in €eam partem accepta sunt, Caesar, ut eum amplissimo regis €honore et nomine adfeceris. @1 @@Is igitur non modo a te periculo liberatus sed etiam €honore amplissimo ornatus, arguitur domi te suae interficere €voluisse: quod tu, nisi eum furiosissimum iudicas, suspicari €profecto non potes. Vt enim omittam cuius tanti sceleris €fuerit in conspectu deorum penatium necare hospitem, cuius €tantae importunitatis omnium gentium atque omnis memo-€riae clarissimum lumen exstinguere, cuius ferocitatis vic-€torem orbis terrae non extimescere, cuius tam inhumani €et ingrati animi, a quo rex appellatus esset, in eo tyrannum €inveniri_ut haec omittam, cuius tanti furoris fuit omnis €reges, quorum multi erant finitimi, omnis liberos populos, €omnis socios, omnis provincias, omnia denique omnium €arma contra se unum excitare? Quonam ille modo cum €regno, cum domo, cum coniuge, cum carissimo filio dis-€tractus esset, tanto scelere non modo perfecto sed etiam cogitato? At, credo, haec homo inconsultus et temerarius €non videbat. Quis consideratior illo, quis tectior, quis €prudentior? quamquam hoc loco Deiotarum non tam in-€genio et prudentia quam fide et religione vitae defendendum €puto. Nota tibi est hominis probitas, C. Caesar, noti mores, €nota constantia. Cui porro qui modo populi Romani €nomen audivit, Deiotari integritas, gravitas, virtus, fides €non audita est? Quod igitur facinus nec in hominem €imprudentem caderet propter metum praesentis exiti, nec €in facinerosum, nisi esset idem amentissimus, id vos et €a viro optimo et ab homine minime stulto cogitatum esse confingitis? At quam non modo non credibiliter, €sed ne suspiciose quidem! 'Cum' inquit 'Blucium @1 €venisses et domum regis hospitis tui devertisses, locus erat €quidam in quo erant ea composita quibus te rex munerari €constituerat. Huc te e balneo, prius quam accumberes, €ducere volebat. Erant enim armati ut te interficerent €in eo ipso loco conlocati.' En crimen, en causa, cur €regem fugitivus, dominum servus accuset. Ego mehercules, €Caesar, initio, cum est ad me ita causa delata, Phidippum €medicum, servum regium, qui cum legatis missus esset, ab €isto adulescente esse corruptum, hac sum suspicione per-€cussus: 'Medicum indicem subornavit; finget videlicet €aliquod crimen veneni.' Etsi a veritate longe, tamen €a consuetudine criminandi non multum res abhorrebat. Quid ait medicus? Nihil de veneno. At id fieri potuit €primum occultius in potione, in cibo; deinde etiam im-€punius fit quod, cum est factum, negari potest. Si palam €te interemisset, omnium in se gentium non solum odia €sed etiam arma convertisset: si veneno, Iovis illius hos-€pitalis numen numquam celare potuisset, homines fortasse €celasset. Quod igitur et conari occultius et efficere cautius €potuit, id tibi et medico callido et servo, ut putabat, fideli €non credidit: de armis, de ferro, de insidiis celare te noluit? At quam festive crimen contexitur! 'Tua te' inquit €'eadem quae saepe fortuna servavit: negavisti tum te €inspicere velle.' Quid postea? an Deiotarus, re illo tem-€pore non perfecta, continuo dimisit exercitum? nullus erat €alius insidiandi locus? At eodem te, cum cenavisses, €rediturum dixeras, itaque fecisti. Horam unam aut duas €eodem loco armatos, ut conlocati fuerant, retineri magnum €fuit? Cum in convivio comiter et iucunde fuisses, tum @1 €illuc isti, ut dixeras: quo in loco Deiotarum talem erga te €cognovisti qualis rex Attalus in P. Africanum fuit, cui €magnificentissima dona, ut scriptum legimus, usque ad €Numantiam misit ex Asia, quae Africanus inspectante exer-€citu accepit. Quod cum praesens Deiotarus regio animo et more fecisset, tu in cubiculum discessisti. Obsecro, €Caesar, repete illius temporis memoriam, pone ante oculos €illum diem, voltus hominum te intuentium atque admiran-€tium recordare. Num quae trepidatio, num qui tumultus, €num quid nisi modeste, nisi quiete, nisi ex hominis €gravissimi et sanctissimi disciplina? Quid igitur causae €excogitari potest cur te lautum voluerit, cenatum noluerit occidere? 'In posterum' inquit 'diem distulit ut, cum €in castellum ventum esset, ibi cogitata perficeret.' Non €video causam loci mutandi, sed tamen acta res criminose þ´·´ÿï°³´ÿï‚ÄåéïôÿïƒÃéãÿ˜•„est. 'Cum' inquit 'vomere post cenam te velle dixisses, in €balneum te ducere coeperunt: ibi enim erant insidiae. At €te eadem tua fortuna servavit: in cubiculo malle dixisti.' €Di te perduint, fugitive! ita non modo nihili et improbus, €sed fatuus et amens es. Quid? ille signa aenea in balneo €posuerat, quae e balneo in cubiculum transire non possent? €Habes crimina insidiarum: nihil enim dixit amplius. €'Horum' inquit 'eram conscius.' Quid tum? ita ille €demens erat ut eum quem conscium tanti sceleris habebat €ab se dimitteret, Romam etiam mitteret ubi et inimicissimum €sciret esse nepotem suum et C. Caesarem cui fecisset insi-€dias, praesertim cum is unus esset qui posset de absente @1 se indicare? 'Et fratres meos,' inquit, 'quod erant conscii, €in vincla coniecit.' Cum igitur eos vinciret quos secum €habebat, te solutum Romam mittebat qui eadem scires €quae illos scire dicis? €@@Reliqua pars accusationis duplex fuit: una regem in €speculis semper fuisse, cum a te animo esset alieno, altera €exercitum eum contra te magnum comparasse. De exercitu €dicam breviter, ut cetera. Numquam eas copias rex €Deiotarus habuit quibus inferre bellum populo Romano €posset, sed quibus finis suos ab excursionibus et latrociniis €tueretur et imperatoribus nostris auxilia mitteret. Atque €antea quidem maiores copias alere poterat; nunc exiguas vix tueri potest. At misit ad nescio quem Caecilium: sed €eos quos misit, quod ire noluerunt, in vincla coniecit. €Non quaero quam veri simile sit aut non habuisse regem €quos mitteret aut eos qui missi essent non paruisse, aut, €qui dicto audientes in tanta re non fuissent, eos vinctos €potius quam necatos. Sed tamen cum ad Caecilium mitte-€bat, utrum causam illam victam esse nesciebat an Caecilium €istum magnum hominem putabat? quem profecto is qui €optime nostros homines novit vel quia non nosset vel si nosset, contemneret. Addit etiam illud, equites non €optimos misisse. Credo, Caesar, nihil ad tuum equitatum, €sed misit ex eis quos habuit electos. Ait nescio quem ex €eo numero servum iudicatum. Non arbitror, non audivi: €sed in eo, etiam si accidisset, culpam regis nullam fuisse €arbitrarer. €@@Alieno autem a te animo quo modo? Speravit, credo, @1 €difficilis tibi Alexandreae fore exitus propter regionum €naturam et fluminis. At eo tempore ipso pecuniam dedit, €exercitum aluit, ei quem Asiae praefeceras nulla in re €defuit; tibi victori non solum ad hospitium sed ad peri-culum etiam atque ad aciem praesto fuit. Secutum bellum €est Africanum. Graves de te rumores, qui etiam furiosum €illum Caecilium excitaverunt. Quo tum rex animo, qui €auctionatus sit seseque spoliare maluerit quam tibi pecuniam €non subministrare. 'At eo' inquit 'tempore ipso Nicaeam €Ephesumque mittebat qui rumores Africanos exciperent et €celeriter ad se referrent. Itaque cum esset ei nuntiatum €Domitium naufragio perisse, te in castello circumsederi, de €Domitio dixit versum Graecum eadem sententia qua etiam €nos habemus Latinum: €@@@@Pereant amici, dum inimici una intercidant.' €Quod ille, si tibi esset inimicissimus, numquam tamen €dixisset: ipse enim mansuetus, versus immanis. Qui €autem Domitio poterat esse amicus, qui tibi esset inimicus? €Tibi porro inimicus cur esset a quo, cum vel interfici belli €lege potuisset, regem et se et filium suum constitutos esse meminisset? Quid deinde? furcifer quo progreditur? Ait €hac laetitia Deiotarum elatum vino se obruisse in con-€vivioque nudum saltavisse. Quae crux huic fugitivo potest €satis supplici adferre? Deiotarum saltantem quisquam €aut ebrium vidit umquam? Omnes sunt in illo rege €virtutes, quod te, Caesar, ignorare non arbitror, sed prae-€cipue singularis et admiranda frugalitas: etsi hoc verbo scio €laudari reges non solere. Frugi hominem dici non multum €habet laudis in rege: fortem, iustum, severum, gravem, €magni animi, largum, beneficum, liberalem: hae sunt regiae @1 €laudes, illa privata est. Vt volet quisque, accipiat: ego €tamen frugalitatem, id est modestiam et temperantiam, €virtutem maximam iudico. Haec in illo est ab ineunte €aetate cum a cuncta Asia, cum a magistratibus legatisque €nostris, tum ab equitibus Romanis qui in Asia negotiati sunt perspecta et cognita. Multis ille quidem gradibus €officiorum erga rem publicam nostram ad hoc regium nomen €ascendit; sed tamen quicquid a bellis populi Romani vaca-€bat, cum hominibus nostris consuetudines, amicitias, res €rationesque iungebat, ut non solum tetrarches nobilis sed €etiam optimus pater familias et diligentissimus agricola et €pecuarius haberetur. Qui igitur adulescens nondum tanta €gloria praeditus nihil umquam nisi severissime et gravissime fecerit, is ea existimatione eaque aetate saltavit? Imitari, €Castor, potius avi mores disciplinamque debebas quam €optimo et clarissimo viro fugitivi ore male dicere. Quod si €saltatorem avum habuisses neque eum virum unde pudoris €pudicitiaeque exempla peterentur, tamen hoc maledictum €minime in illam aetatem conveniret. Quibus ille studiis €ab ineunte aetate se imbuerat, non saltandi, sed bene ut €armis, optime ut equis uteretur, ea tamen illum cuncta iam €aetate defecerant. Itaque Deiotarum cum plures in equum €sustulissent, quod haerere in eo senex posset, admirari €solebamus: hic vero adulescens qui meus in Cilicia miles, €in Graecia commilito fuit, cum in illo nostro exercitu €equitaret cum suis delectis equitibus quos una cum eo ad €Pompeium pater miserat, quos concursus facere solebat, €quam se iactare, quam ostentare, quam nemini in illa causa studio et cupiditate concedere! Tum vero exercitu amisso €ego, qui pacis semper auctor, post Pharsalicum autem proe- @1 €lium suasor fuissem armorum non ponendorum, sed abicien-€dorum, hunc ad meam auctoritatem non potui adducere, €quod et ipse ardebat studio illius belli et patri satis faciendum €arbitrabatur. Felix ista domus quae non impunitatem solum €adepta sit sed etiam accusandi licentiam: calamitosus €Deiotarus qui et ab eo qui in isdem castris fuerit, et non €modo apud te sed etiam a suis accusetur! Vos vestra €secunda fortuna, Castor, non potestis sine propinquorum €calamitate esse contenti? @@Sint sane inimicitiae, quae esse non debebant_rex enim €Deiotarus vestram familiam abiectam et obscuram e tenebris €in lucem evocavit: quis tuum patrem ante quis esset quam €cuius gener esset audivit?_sed quamvis ingrate et impie €necessitudinis nomen repudiaretis, tamen inimicitias homi-€num more gerere poteratis, non ficto crimine insectari, non €expetere vitam, non capitis arcessere. Esto: concedatur €haec quoque acerbitatis et odi magnitudo: adeone ut omnia €vitae salutisque communis atque etiam humanitatis iura €violentur? Servum sollicitare verbis, spe promissisque cor-€rumpere, abducere domum, contra dominum armare, hoc €est non uni propinquo, sed omnibus familiis nefarium bellum €indicere. Nam ista corruptela servi si non modo impunita €fuerit sed etiam a tanta auctoritate approbata, nulli parietes €nostram salutem, nullae leges, nulla iura custodient. Vbi €enim id quod intus est atque nostrum impune evolare €potest contraque nos pugnare, fit in dominatu servitus, in servitute dominatus. O tempora, o mores! Cn. Domitius €ille quem nos pueri consulem, censorem, pontificem maxi-€mum vidimus, cum tribunus plebis M. Scaurum principem @1 €civitatis in iudicium populi vocavisset Scaurique servus ad €eum clam domum venisset et crimina in dominum delatu-€rum se esse dixisset, prendi hominem iussit ad Scaurumque €deduci. Vide quid intersit, etsi inique Castorem cum €Domitio comparo: sed tamen ille inimico servum remisit, €tu ab avo abduxisti; ille incorruptum audire noluit, tu €corrupisti; ille adiutorem servum contra dominum re-€pudiavit, tu etiam accusatorem adhibuisti. At semel iste est corruptus a vobis. Nonne, cum esset perductus et €cum tecum fuisset, refugit ad legatos? nonne ad hunc Cn. €Domitium venit? nonne audiente hoc Ser. Sulpicio, €clarissimo viro, qui tum casu apud Domitium cenabat, et €hoc T. Torquato, optimo adulescente, se a te corruptum, €tuis promissis in fraudem impulsum esse confessus est? €Quae est ista tam impotens, tam crudelis, tam immoderata þ´·´ÿï°³´ÿï‚ÄåéïôÿïƒÃéãÿ˜ ˆˆinhumanitas? Idcirco in hanc urbem venisti ut huius €urbis iura et exempla corrumperes domesticaque immanitate €nostrae civitatis humanitatem inquinares? @@At quam acute conlecta crimina! 'Blesamius' inquit, €_eius enim nomine, optimi viri nec tibi ignoti, male dice-€bat tibi_'ad regem' inquit 'scribere solebat te in invidia €esse, tyrannum existimari, statua inter reges posita animos €hominum vehementer offensos, plaudi tibi non solere.' €Nonne intellegis, Caesar, ex urbanis malevolorum sermun-€culis haec ab istis esse conlecta? Blesamius tyrannum €Caesarem scriberet? Multorum enim capita civium viderat, €multos iussu Caesaris vexatos, verberatos, necatos, multas €adflictas et eversas domos, armatis militibus refertum forum! €Quae semper in civili victoria sensimus, ea te victore non @1 vidimus. Solus, inquam, es, C. Caesar, cuius in victoria €ceciderit nemo nisi armatus. Et quem nos liberi in summa €populi Romani libertate nati non modo non tyrannum €sed etiam clementissimum in victoria ducimus, is Blesamio €qui vivit in regno tyrannus videri potest? Nam de statua €quis queritur, una praesertim, cum tam multas videat? €Valde enim invidendum est eius statuis cuius tropaeis non €invidemus. Nam si locus adfert invidiam, nullus est ad €statuam quidem rostris clarior. De plausu autem quid €respondeam? qui nec desideratus umquam in te est et non €numquam obstupefactis hominibus ipsa admiratione com-€pressus est et fortasse eo praetermissus quia nihil volgare te €dignum videri potest. @@Nihil a me arbitror praeteritum, sed aliquid ad extremam €partem causae reservatum. Id autem aliquid [2quid]2 est? te ut €plane Deiotaro reconciliet oratio mea. Non enim iam metuo €ne illi tu suscenseas; illud vereor ne tibi illum suscensere €aliquid suspicere: quod abest longissime, mihi crede, Caesar. €Quid enim retineat per te meminit, non quid amiserit; €neque se a te multatum arbitratur, sed, cum existimares €multis tibi multa esse tribuenda, quo minus a se qui in altera parte fuisset ea sumeres non recusavit. Etenim €si Antiochus Magnus ille, rex Asiae, cum, postea quam €a L. Scipione devictus Tauro tenus regnare iussus est, €omnem hanc Asiam quae est nunc nostra provincia €amisisset, dicere est solitus benigne sibi a populo Romano €esse factum, quod nimis magna procuratione liberatus @1 €modicis regni terminis uteretur, potest multo facilius hoc €se Deiotarus consolari. Ille enim furoris multam sustulerat, €hic erroris. Omnia tu Deiotaro, Caesar, tribuisti, cum et €ipsi et filio nomen regium concessisti. Hoc nomine retento €atque servato nullum beneficium populi Romani, nullum €iudicium de se senatus imminutum putat. Magno animo €et erecto est, nec umquam succumbet inimicis, ne fortunae quidem. Multa se arbitratur et peperisse ante factis et €habere in animo atque virtute, quae nullo modo possit €amittere. Quae enim fortuna aut quis casus aut quae €tanta possit iniuria omnium imperatorum de Deiotaro €decreta delere? Ab omnibus est enim is ornatus qui, €postea quam in castris esse potuit per aetatem, in Asia, €Cappadocia, Ponto, Cilicia, Syria bella gesserunt: senatus €vero iudicia de illo tam multa tamque honorifica, quae €publicis populi Romani litteris monumentisque consignata €sunt, quae umquam vetustas obruet aut quae tanta delebit €oblivio? Quid de virtute eius dicam, de magnitudine animi, €gravitate, constantia? quae omnes docti atque sapientes €summa, quidam etiam bona sola esse dixerunt, eisque non €modo ad bene sed etiam ad beate vivendum contentam esse virtutem. Haec ille reputans et dies noctesque cogitans non €modo tibi non suscenset_esset enim non solum ingratus €sed etiam amens_, verum omnem tranquillitatem et quietem €senectutis refert acceptam clementiae tuae. Quo quidem €animo cum antea fuit, tum non dubito quin tuis litteris, €quarum exemplum legi, quas ad eum Tarracone huic €Blesamio dedisti, se magis etiam erexerit ab omnique sollici-€tudine abstraxerit. Iubes enim eum bene sperare et bono €esse animo, quod scio te non frustra scribere solere. Me-€mini enim isdem fere verbis ad me te scribere meque tuis @1 litteris bene sperare non frustra esse iussum. Laboro equi-€dem regis Deiotari causa quocum mihi amicitiam res €publica conciliavit, hospitium voluntas utriusque coniunxit, €familiaritatem consuetudo attulit, summam vero necessitu-€dinem magna eius officia in me et in exercitum meum €effecerunt: sed cum de illo laboro, tum de multis amplissi-€mis viris quibus semel ignotum a te esse oportet, nec tuum €beneficium in dubium vocari, nec haerere in animis homi-€num sollicitudinem sempiternam, nec accidere ut quisquam €te timere incipiat eorum qui sint semel a te liberati timore. Non debeo, Caesar, quod fieri solet in tantis periculis, tem-€ptare ecquonam modo dicendo misericordiam tuam com-€movere possim. Nihil opus est. Occurrere solet ipsa €supplicibus et calamitosis, nullius oratione evocata. Pro-€pone tibi duos reges et id animo contemplare quod oculis €non potes: dabis profecto id misericordiae quod iracundiae €denegasti. Multa sunt monumenta clementiae tuae, sed €maxime eorum incolumitates quibus salutem dedisti. Quae €si in privatis gloriosa sunt, multo magis commemorabuntur €in regibus. Semper regium nomen in hac civitate sanctum €fuit, sociorum vero regum et amicorum sanctissimum. Quod nomen hi reges ne amitterent te victore timuerunt, €retentum vero et a te confirmatum posteris etiam suis tradi-€turos se esse confidunt. Corpora sua pro salute regum €suorum hi legati regii tradunt, Hieras et Blesamius et €Antigonus, tibi nobisque omnibus iam diu noti, eademque €fide et virtute praeditus Dorylaus, qui nuper cum Hiera €legatus est ad te missus, cum regum amicissimi, tum tibi etiam, ut spero, probati. Exquire de Blesamio num quid @1 €ad regem contra dignitatem tuam scripserit. Hieras quidem €causam omnem suscipit et criminibus illis pro rege se sup-€ponit reum. Memoriam tuam implorat, qua vales pluri-€mum; negat umquam se a te in Deiotari tetrarchia pedem €discessisse; in primis finibus tibi praesto se fuisse dicit, €usque ad ultimos prosecutum; cum e balneo exisses, tecum €se fuisse, cum illa munera inspexisses cenatus, cum in €cubiculo recubuisses; eandemque adsiduitatem tibi se prae-buisse postridie. Quam ob rem si quid eorum quae €obiecta sunt cogitatum sit, non recusat quin id suum €facinus iudices. Quocirca, C. Caesar, velim existimes €hodierno die sententiam tuam aut cum summo dedecore €miserrimam pestem importaturam esse regibus aut incolu-€mem famam cum salute: quorum alterum optare illorum €crudelitatis est, alterum conservare clementiae tuae. @1 ï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¡Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA PRIMA}1 ‘@@Ante quam de re publica, patres conscripti, dicam ea €quae dicenda hoc tempore arbitror, exponam vobis breviter €consilium et profectionis et reversionis meae. Ego cum €sperarem aliquando ad vestrum consilium auctoritatemque €rem publicam esse revocatam, manendum mihi statuebam €quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria. Nec vero €usquam discedebam nec a re publica deiciebam oculos ex €eo die quo in aedem Telluris convocati sumus. In quo €templo, quantum in me fuit, ieci fundamenta pacis Atheni-€ensiumque renovavi vetus exemplum; Graecum etiam ver-€bum usurpavi quo tum in sedandis discordiis usa erat civitas €illa, atque omnem memoriam discordiarum oblivione sempi-terna delendam censui. Praeclara tum oratio M. Antoni, €egregia etiam voluntas; pax denique per eum et per liberos €eius cum praestantissimis civibus confirmata est. Atque his €principiis reliqua consentiebant. Ad deliberationes eas quas €habebat domi de re publica principes civitatis adhibebat; €ad hunc ordinem res optimas deferebat; nihil tum nisi quod @1 €erat notum omnibus in C. Caesaris commentariis reperie-€batur; summa constantia ad ea quae quaesita erant re-spondebat. Num qui exsules restituti? Vnum aiebat, praeterea €neminem. Num immunitates datae? 'Nullae' respondebat. €Adsentiri etiam nos Ser. Sulpicio, clarissimo viro, voluit, ne €qua tabula post Idus Martias ullius decreti Caesaris aut €benefici figeretur. Multa praetereo eaque praeclara; ad þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¡“†singulare enim M. Antoni factum festinat oratio. Dictaturam, €quae iam vim regiae potestatis obsederat, funditus ex re €publica sustulit; de qua ne sententias quidem diximus. Scri-€ptum senatus consultum quod fieri vellet attulit, quo recitato €auctoritatem eius summo studio secuti sumus eique amplis-simis verbis per senatus consultum gratias egimus. Lux €quaedam videbatur oblata non modo regno, quod pertu-€leramus, sed etiam regni timore sublato, magnumque pignus €ab eo rei publicae datum, se liberam civitatem esse velle, €cum dictatoris nomen, quod saepe iustum fuisset, propter €perpetuae dictaturae recentem memoriam funditus ex re publica sustulisset. Liberatus periculo caedis paucis post €diebus senatus; uncus impactus est fugitivo illi qui in €Mari nomen invaserat. Atque haec omnia communiter cum €conlega; alia porro propria Dolabellae quae, nisi conlega €afuisset, credo eis futura fuisse communia. Nam cum ser-€peret in urbe infinitum malum idque manaret in dies latius, €idemque bustum in foro facerent qui illam insepultam sepul-€turam effecerant, et cotidie magis magisque perditi homines €cum sui similibus servis tectis ac templis urbis minarentur, €talis animadversio fuit Dolabellae cum in audacis sceleratos-€que servos, tum in impuros et nefarios liberos, talisque eversio €illius exsecratae columnae ut mihi mirum videatur tam @1 valde reliquum tempus ab illo uno die dissensisse. Ecce €enim Kalendis Iuniis, quibus ut adessemus edixerant, mu-€tata omnia: nihil per senatum, multa et magna per populum €et absente populo et invito. Consules designati negabant se €audere in senatum venire; patriae liberatores urbe carebant €ea cuius a cervicibus iugum servile deiecerant, quos tamen €ipsi consules in contionibus et in omni sermone laudabant. €Veterani qui appellabantur, quibus hic ordo diligentissime €caverat, non ad conservationem earum rerum quas habe-€bant, sed ad spem novarum praedarum incitabantur. Quae €cum audire mallem quam videre haberemque ius legationis €liberum, ea mente discessi ut adessem Kalendis Ianuariis, quod initium senatus cogendi fore videbatur. Exposui, €patres conscripti, profectionis consilium: nunc reversionis, €quae plus admirationis habet, breviter exponam. Cum €Brundisium iterque illud quod tritum in Graeciam est non €sine causa vitavissem, Kalendis Sextilibus veni Syracusas, €quod ab ea urbe transmissio in Graeciam laudabatur: quae €tamen urbs mihi coniunctissima plus una me nocte cupiens €retinere non potuit. Veritus sum ne meus repentinus ad €meos necessarios adventus suspicionis aliquid adferret, si €essem commoratus. Cum autem me ex Sicilia ad Leucope-€tram, quod est promunturium agri Regini, venti detulissent, €ab eo loco conscendi ut transmitterem; nec ita multum €provectus reiectus Austro sum in eum ipsum locum unde conscenderam. Cumque intempesta nox esset mansissemque €in villa P. Valeri, comitis et familiaris mei, postridieque €apud eundem ventum exspectans manerem, municipes €Regini complures ad me venerunt, ex eis quidam Roma €recentes: a quibus primum accipio M. Antoni contionem, @1 €quae mihi ita placuit ut ea lecta de reversione primum €coeperim cogitare. Nec ita multo post edictum Bruti ad-€fertur et Cassi, quod quidem mihi, fortasse quod eos plus €etiam rei publicae quam familiaritatis gratia diligo, plenum €aequitatis videbatur. Addebant praeterea_fit enim plerum-€que ut ei qui boni quid volunt adferre adfingant aliquid €quo faciant id quod nuntiant laetius_rem conventuram: €Kalendis senatum frequentem fore; Antonium, repudiatis €malis suasoribus, remissis provinciis Galliis, ad auctoritatem senatus esse rediturum. Tum vero tanta sum cupiditate €incensus ad reditum ut mihi nulli neque remi neque venti €satis facerent, non quo me ad tempus occursurum non €putarem, sed ne tardius quam cuperem rei publicae gratu-€larer. Atque ego celeriter Veliam devectus Brutum vidi: €quanto meo dolore non dico. Turpe mihi ipsi videbatur in €eam urbem me audere reverti ex qua Brutus cederet, et ibi €velle tuto esse ubi ille non posset. Neque vero illum simi-€liter atque ipse eram commotum esse vidi. Erectus enim €maximi ac pulcherrimi facti sui conscientia nihil de suo casu, multa de vestro querebatur. Exque eo primum cog-€novi quae Kalendis Sextilibus in senatu fuisset L. Pisonis €oratio: qui quamquam parum erat_id enim ipsum a Bruto €audieram_a quibus debuerat adiutus, tamen et Bruti testi-€monio_quo quid potest esse gravius?_et omnium praedi-€catione quos postea vidi magnam mihi videbatur gloriam €consecutus. Hunc igitur ut sequerer properavi quem prae-€sentes non sunt secuti, non ut proficerem aliquid_nec enim €sperabam id nec praestare poteram_sed ut, si quid mihi €humanitus accidisset_multa autem impendere videntur €praeter naturam etiam praeterque fatum_huius tamen diei @1 €vocem testem rei publicae relinquerem meae perpetuae erga €se voluntatis. @@Quoniam utriusque consili causam, patres conscripti, pro-€batam vobis esse confido, prius quam de re publica dicere €incipio, pauca querar de hesterna M. Antoni iniuria: cui sum €amicus, idque me non nullo eius officio debere esse prae me €semper tuli. Quid tandem erat causae cur die hesterno in €senatum tam acerbe cogerer? Solusne aberam, an non €saepe minus frequentes fuistis, an ea res agebatur ut etiam €aegrotos deferri oporteret? Hannibal, credo, erat ad portas €aut de Pyrrhi pace agebatur, ad quam causam etiam Appium €illum et caecum et senem delatum esse memoriae proditum est. De supplicationibus referebatur, quo in genere senatores €deesse non solent. Coguntur enim non pignoribus, sed €eorum de quorum honore agitur gratia; quod idem fit, €cum de triumpho refertur. Ita sine cura consules sunt ut €paene liberum sit senatori non adesse. Qui cum mihi mos €notus esset cumque e via languerem et mihimet displicerem, €misi pro amicitia qui hoc ei diceret. At ille vobis audien-€tibus cum fabris se domum meam venturum esse dixit. €Nimis iracunde hoc quidem et valde intemperanter. Cuius €enim malefici tanta ista poena est ut dicere in hoc ordine €auderet se publicis operis disturbaturum publice ex senatus €sententia aedificatam domum? Quis autem umquam tanto €damno senatorem coegit? aut quid est ultra pignus aut €multam? Quod si scisset quam sententiam dicturus essem, remisisset aliquid profecto de severitate cogendi. An me €censetis, patres conscripti, quod vos inviti secuti estis, decre-€turum fuisse, ut parentalia cum supplicationibus miscerentur, €ut inexpiabiles religiones in rem publicam inducerentur, €ut decernerentur supplicationes mortuo? Nihil dico cui. @1 €Fuerit ille L. Brutus qui et ipse dominatu regio rem publicam €liberavit et ad similem virtutem et simile factum stirpem iam €prope in quingentesimum annum propagavit: adduci tamen €non possem ut quemquam mortuum coniungerem cum deo-€rum immortalium religione; ut, cuius sepulcrum usquam €exstet ubi parentetur, ei publice supplicetur. Ego vero eam €sententiam dixissem ut me adversus populum Romanum, si €qui accidisset gravior rei publicae casus, si bellum, si morbus, €si fames, facile possem defendere; quae partim iam sunt, €partim timeo ne impendeant. Sed hoc ignoscant di immor-€tales velim et populo Romano qui id non probat, et huic ordini qui decrevit invitus. Quid? de reliquis rei publicae €malis licetne dicere? Mihi vero licet et semper licebit €dignitatem tueri, mortem contemnere. Potestas modo veni-€endi in hunc locum sit: dicendi periculum non recuso. €Atque utinam, patres conscripti, Kalendis Sextilibus adesse €potuissem! non quo profici potuerit aliquid, sed ne unus €modo consularis, quod tum accidit, dignus illo honore, €dignus re publica inveniretur. Qua quidem ex re magnum €accipio dolorem, homines amplissimis populi Romani bene-€ficiis usos L. Pisonem ducem optimae sententiae non secutos. €Idcircone nos populus Romanus consules fecit ut in altissimo €gradu dignitatis locati rem publicam pro nihilo haberemus? €Non modo voce nemo L. Pisoni consulari sed ne voltu quidem adsensus est. Quae, malum, est ista voluntaria €servitus? Fuerit quaedam necessaria; neque ego hoc ab €omnibus eis desidero qui sententiam consulari loco dicunt. þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¡˜„Alia causa est eorum quorum silentio ignosco; alia eorum, €quorum vocem requiro. Quos quidem doleo in suspicionem @1 €populo Romano venire non metu, quod ipsum esset turpe, €sed alium alia de causa deesse dignitati suae. Qua re €primum maximas gratias et ago et habeo Pisoni, qui non €quid efficere posset in re publica cogitavit, sed quid facere €ipse deberet. Deinde a vobis, patres conscripti, peto ut, €etiam si sequi minus audebitis orationem atque auctoritatem €meam, benigne me tamen, ut fecistis adhuc, audiatis. @@Primum igitur acta Caesaris servanda censeo, non quo €probem_quis enim id quidem potest?_sed quia rationem €habendam maxime arbitror pacis atque oti. Vellem adesset €M. Antonius, modo sine advocatis_sed, ut opinor, licet ei €minus valere, quod mihi heri per illum non licuit_doceret €me vel potius vos, patres conscripti, quem ad modum ipse €Caesaris acta defenderet. An in commentariolis et chiro-€graphis et libellis se uno auctore prolatis, ne prolatis quidem €sed tantum modo dictis, acta Caesaris firma erunt: quae ille €in aes incidit, in quo populi iussa perpetuasque leges esse voluit, pro nihilo habebuntur? Equidem existimo nihil tam €esse in actis Caesaris quam leges Caesaris. An, si cui quid €ille promisit, id erit fixum quod idem facere non potuit? ut €multis multa promissa non fecit: quae tamen multo plura €illo mortuo reperta sunt quam a vivo beneficia per omnis €annos tributa et data. Sed ea non muto, non moveo: €summo studio illius praeclara acta defendo. Pecunia utinam €ad Opis maneret! cruenta illa quidem, sed his temporibus, €quoniam eis quorum est non redditur, necessaria. Quam-quam ea quoque sit effusa, si ita in actis fuit. Ecquid est €quod tam proprie dici possit actum eius qui togatus in re €publica cum potestate imperioque versatus sit quam lex? €Quaere acta Gracchi: leges Semproniae proferentur; quaere @1 €Sullae: Corneliae. Quid? Pompei tertius consulatus in €quibus actis constitit? Nempe in legibus. De Caesare ipso €si quaereres quidnam egisset in urbe et in toga, leges multas €responderet se et praeclaras tulisse, chirographa vero aut €mutaret aut non daret aut, si dedisset, non istas res in actis €suis duceret. Sed haec ipsa concedo; quibusdam etiam in €rebus coniveo; in maximis vero rebus, id est in legibus, acta Caesaris dissolvi ferendum non puto. Quae lex melior, €utilior, optima etiam re publica saepius flagitata quam ne €praetoriae provinciae plus quam annum neve plus quam €biennium consulares obtinerentur? Hac lege sublata viden-€turne vobis posse Caesaris acta servari? Quid? lege quae €promulgata est de tertia decuria nonne omnes iudiciariae €leges Caesaris dissolvuntur? Et vos acta Caesaris defenditis €qui leges eius evertitis? Nisi forte, si quid memoriae causa €rettulit in libellum, id numerabitur in actis et, quamvis ini-€quum et inutile sit, defendetur: quod ad populum centu-riatis comitiis tulit, id in actis Caesaris non habebitur. At €quae est ista tertia decuria? 'Centurionum' inquit. Quid? €isti ordini iudicatus lege Iulia, etiam ante Pompeia, Aurelia €non patebat? 'Census praefiniebatur,' inquit. Non centu-€rioni quidem solum sed equiti etiam Romano; itaque viri €fortissimi atque honestissimi qui ordines duxerunt res et €iudicant et iudicaverunt. 'Non quaero' inquit 'istos: qui-€cumque ordinem duxit, iudicet.' At si ferretis quicumque €equo meruisset, quod est lautius, nemini probaretis; in €iudice enim spectari et fortuna debet et dignitas. 'Non €quaero' inquit 'ista: addo etiam iudices manipularis ex €legione Alaudarum. Aliter enim nostri negant posse se @1 €salvos esse.' O contumeliosum honorem eis quos ad iudi-€candum nec opinantis vocatis! Hic enim est legis index ut €ei res in tertia decuria iudicent qui libere iudicare non €audeant. In quo quantus error est, di immortales! eorum €qui istam legem excogitaverunt! Vt enim quisque sordidis-€simus videbitur, ita libentissime severitate iudicandi sordis €suas eluet laborabitque ut honestis decuriis potius dignus videatur quam in turpem iure coniectus. Altera promulgata €lex est ut et de vi et maiestatis damnati ad populum provo-€cent, si velint. Haec utrum tandem lex est an legum €omnium dissolutio? Quis est enim hodie cuius intersit istam €legem manere? Nemo reus est legibus illis, nemo quem €futurum putemus. Armis enim gesta numquam profecto in €iudicium vocabuntur. 'At res popularis.' Vtinam quidem €aliquid velletis esse populare! Omnes enim iam cives de rei €publicae salute una et mente et voce consentiunt. Quae est €igitur ista cupiditas legis eius ferendae quae turpitudinem sum-€mam habeat, gratiam nullam? Quid enim turpius quam qui €maiestatem populi Romani minuerit per vim, eum damnatum €iudicio ad eam ipsam vim reverti propter quam sit iure damna-tus? Sed quid plura de lege disputo? Quasi vero id agatur ut €quisquam provocet: id agitur, id fertur ne quis omnino €umquam istis legibus reus fiat. Quis enim aut accusator tam €amens reperietur qui reo condemnato obici se multitudini €conductae velit, aut iudex qui reum damnare audeat, ut ipse €ad operas mercennarias statim protrahatur? Non igitur provo-€catio ista lege datur, sed duae maxime salutares leges quae-€stionesque tolluntur. Quid est aliud hortari adulescentis ut €turbulenti, ut seditiosi, ut perniciosi cives velint esse? Quam @1 €autem ad pestem furor tribunicius impelli non poterit his duabus quaestionibus de vi et maiestate sublatis? Quid, quod €obrogatur legibus Caesaris, quae iubent ei qui de vi itemque €ei qui maiestatis damnatus sit aqua et igni interdici? quibus €cum provocatio datur, nonne acta Caesaris rescinduntur? €Quae quidem ego, patres conscripti, qui illa numquam pro-€bavi, tamen ita conservanda concordiae causa arbitratus sum €ut non modo, quas vivus leges Caesar tulisset, infirmandas hoc €tempore non putarem, sed ne illas quidem quas post mortem Caesaris prolatas esse et fixas videtis. De exsilio reducti a €mortuo; civitas data non solum singulis sed nationibus et €provinciis universis a mortuo; immunitatibus infinitis sublata €vectigalia a mortuo. Ergo haec uno, verum optimo auctore €domo prolata defendimus: eas leges quas ipse nobis inspectan-€tibus recitavit, pronuntiavit, tulit, quibus latis gloriabatur €eisque legibus rem publicam contineri putabat, de provinciis, €de iudiciis, eas, inquam, Caesaris leges nos qui defendimus acta Caesaris evertendas putamus? Ac de his tamen legibus €quae promulgatae sunt saltem queri possumus: de eis quae €iam latae dicuntur ne illud quidem licuit. Illae enim sine €ulla promulgatione latae sunt ante quam scriptae. Quaero €autem quid sit cur aut ego aut quisquam vestrum, patres €conscripti, bonis tribunis plebi leges malas metuat. Paratos €habemus qui intercedant; paratos qui rem publicam reli-€gione defendant: vacui metu esse debemus. 'Quas tu mihi' €inquit 'intercessiones, quas religiones?' Eas scilicet quibus €rei publicae salus continetur. 'Neglegimus ista et nimis €antiqua ac stulta ducimus: forum saepietur; omnes clau-€dentur aditus; armati in praesidiis multis locis conloca- @1 buntur.' Quid tum? quod ita erit gestum, id lex erit? et in €aes incidi iubebitis, credo, illa legitima: &7consules populum €&7iure rogaverunt&_hocine a maioribus accepimus ius €rogandi?_&7populusque iure scivit&. Qui populus? isne €qui exclusus est? Quo iure? an eo quod vi et armis omne €sublatum est? Atque haec dico de futuris, quod est amicorum €ante dicere ea quae vitari possint: quae si facta non erunt, €refelletur oratio mea. Loquor de legibus promulgatis, de €quibus est integrum vobis, demonstro vitia: tollite! denuntio €vim: arma removete! @@Irasci quidem vos mihi, Dolabella, pro re publica dicenti €non oportebit. Quamquam te quidem id facturum non arbi-€tror_novi facilitatem tuam_conlegam tuum aiunt in €hac sua fortuna quae bona ipsi videtur_mihi, ne gravius €quippiam dicam, avorum et avunculi sui consulatum si €imitaretur, fortunatior videretur_sed eum iracundum audio €esse factum. Video autem quam sit odiosum habere eundem €iratum et armatum, cum tanta praesertim gladiorum sit €impunitas: sed proponam ius, ut opinor, aequum, quod þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¡˜›ˆŠM. Antonium non arbitror repudiaturum. Ego, si quid in €vitam eius aut in mores cum contumelia dixero, quo minus €mihi inimicissimus sit non recusabo; sin consuetudinem €meam quam in re publica semper habui tenuero, id est si €libere quae sentiam de re publica dixero, primum deprecor €ne irascatur; deinde, si hoc non impetro, peto ut sic ira-€scatur ut civi. Armis utatur, si ita necesse est, ut dicit, sui €defendendi causa: eis qui pro re publica quae ipsis visa €erunt dixerint ista arma ne noceant. Quid hac postulatione dici potest aequius? Quod si, ut mihi a quibusdam eius €familiaribus dictum est, omnis eum quae habetur contra @1 €voluntatem eius oratio graviter offendit, etiam si nulla inest €contumelia, feremus amici naturam. Sed idem illi ita mecum €loquuntur: 'non idem tibi adversario Caesaris licebit quod €Pisoni socero,' et simul admonent quiddam quod cavebimus: €'nec erit iustior in senatum non veniendi morbi causa quam mortis.' Sed per deos immortalis!_te enim intuens, Dola-€bella, qui es mihi carissimus, non possum de utriusque ve-€strum errore reticere. Credo enim vos nobilis homines magna €quaedam spectantis non pecuniam, ut quidam nimis creduli €suspicantur, quae semper ab amplissimo quoque clarissimo-€que contempta est, non opes violentas et populo Romano €minime ferendam potentiam, sed caritatem civium et gloriam €concupivisse. Est autem gloria laus recte factorum magno-€rumque in rem publicam fama meritorum, quae cum optimi €cuiusque, tum etiam multitudinis testimonio comprobatur. Dicerem, Dolabella, qui recte factorum fructus esset, nisi te €praeter ceteros paulisper esse expertum viderem. Quem €potes recordari in vita inluxisse tibi diem laetiorem quam €cum expiato foro, dissipato concursu impiorum, principibus €sceleris poena adfectis, urbe incendio et caedis metu libe-€rata te domum recepisti? Cuius ordinis, cuius generis, cuius €denique fortunae studia tum laudi et gratulationi tuae se €non obtulerunt? Quin mihi etiam, quo auctore te in his €rebus uti arbitrabantur, et gratias boni viri agebant et tuo €nomine gratulabantur. Recordare, quaeso, Dolabella, con-€sensum illum theatri, cum omnes earum rerum obliti propter €quas fuerant tibi offensi significarent se beneficio novo memoriam veteris doloris abiecisse. Hanc tu, P. Dolabella,_ @1 €magno loquor cum dolore_hanc tu, inquam, potuisti aequo €animo tantam dignitatem deponere? Tu autem, M. Antoni, €_absentem enim appello_unum illum diem quo in aede €Telluris senatus fuit non omnibus his mensibus quibus te €quidam multum a me dissentientes beatum putant anteponis? €Quae fuit oratio de concordia! quanto metu [2senatus]2, quanta €sollicitudine civitas tum a te liberata est cum conlegam €tuum, depositis inimicitiis, oblitus auspiciorum a te ipso €augure populi Romani nuntiatorum, illo primum die conlegam €tibi esse voluisti; cum tuus parvus filius in Capitolium a te missus pacis obses fuit! quo senatus die laetior, quo popu-€lus Romanus? qui quidem nulla in contione umquam €frequentior fuit. Tum denique liberati per viros fortissimos €videbamur, quia, ut illi voluerant, libertatem pax conseque-€batur. Proximo, altero, tertio, denique reliquis consecutis €diebus non intermittebas quasi donum aliquod cotidie €adferre rei publicae; maximum autem illud quod dictaturae €nomen sustulisti. Haec inusta est a te, a te, inquam, mortuo €Caesari nota ad ignominiam sempiternam. Vt enim propter €unius M. Manli scelus decreto gentis Manliae neminem €patricium Manlium [2Marcum]2 vocari licet, sic tu propter €unius dictatoris odium nomen dictatoris funditus sustulisti. Num te, cum haec pro salute rei publicae tanta gessisses, €fortunae tuae, num amplitudinis, num claritatis, num gloriae €paenitebat? Vnde igitur subito tanta ista mutatio? Non €possum adduci ut suspicer te pecunia captum. Licet quod €cuique libet loquatur, credere non est necesse. Nihil enim @1 €umquam in te sordidum, nihil humile cognovi. Quamquam €solent domestici depravare non numquam; sed novi firmi-€tatem tuam. Atque utinam ut culpam, sic etiam suspicionem €vitare potuisses! Illud magis vereor ne ignorans verum €iter gloriae gloriosum putes plus te unum posse quam omnis €et metui a civibus tuis quam diligi malis. Quod si ita putas, €totam ignoras viam gloriae. Carum esse civem, bene de re €publica mereri, laudari, coli, diligi gloriosum est; metui €vero et in odio esse invidiosum, detestabile, imbecillum, caducum. Quod videmus etiam in fabula illi ipsi qui €'Oderint, dum metuant' dixerit perniciosum fuisse. Vtinam, €M. Antoni, avum tuum meminisses! de quo tamen audisti €multa ex me eaque saepissime. Putasne illum immortalitatem €mereri voluisse, ut propter armorum habendorum licentiam €metueretur? Illa erat vita, illa secunda fortuna, libertate esse €parem ceteris, principem dignitate. Itaque, ut omittam res €avi tui prosperas, acerbissimum eius supremum diem malim €quam L. Cinnae dominatum, a quo ille crudelissime est interfectus. Sed quid oratione te flectam? Si enim exitus €C. Caesaris efficere non potest ut malis carus esse quam €metui, nihil cuiusquam proficiet nec valebit oratio. Quem €qui beatum fuisse putant, miseri ipsi sunt. Beatus est nemo €qui ea lege vivit ut non modo impune sed etiam cum summa €interfectoris gloria interfici possit. Qua re flecte te, quaeso, €et maiores tuos respice atque ita guberna rem publicam €ut natum esse te cives tui gaudeant: sine quo nec beatus nec carus nec iucundus quisquam esse omnino potest. Po-€puli quidem Romani iudicia multa ambo habetis, quibus @1 €vos non satis moveri permoleste fero. Quid enim gladiatoribus €clamores innumerabilium civium? quid populi versus? quid €Pompei statuae plausus infiniti? quid duobus tribunis plebis €qui vobis adversantur? parumne haec significant incredibiliter €consentientem populi Romani universi voluntatem? Quid? €Apollinarium ludorum plausus vel testimonia potius et €iudicia populi Romani parum magna vobis videbantur? €O beatos illos qui, cum adesse ipsis propter vim armorum €non licebat, aderant tamen et in medullis populi Romani ac €visceribus haerebant! Nisi forte Accio tum plaudi et sexa-€gesimo post anno palmam dari, non Bruto putabatis, qui €ludis suis ita caruit ut in illo apparatissimo spectaculo studium €populus Romanus tribueret absenti, desiderium liberatoris sui perpetuo plausu et clamore leniret. Equidem is sum €qui istos plausus, cum popularibus civibus tribuerentur, €semper contempserim; idemque cum a summis, mediis, €infimis, cum denique ab universis hoc idem fit, cumque ei €qui ante sequi populi consensum solebant fugiunt, non €plausum illum, sed iudicium puto. Sin haec leviora vobis €videntur quae sunt gravissima, num etiam hoc contemnitis €quod sensistis tam caram populo Romano vitam A. Hirti €fuisse? Satis erat enim probatum illum esse populo Romano, €ut est; iucundum amicis, in quo vincit omnis; carum suis, €quibus est ipse carissimus: tantam tamen sollicitudinem €bonorum, tantum timorem omnium in quo meminimus? Certe in nullo. Quid igitur? hoc vos, per deos immortalis! €quale sit non interpretamini? Quid? eos de vestra vita €cogitare non censetis quibus eorum quos sperant rei publicae €consulturos vita tam cara sit? €@@Cepi fructum, patres conscripti, reversionis meae, quoniam @1 €et ea dixi, ut quicumque casus consecutus esset, exstaret €constantiae meae testimonium, et sum a vobis benigne ac €diligenter auditus. Quae potestas si mihi saepius sine meo €vestroque periculo fiet, utar: si minus, quantum potero, non €tam mihi me quam rei publicae reservabo. Mihi fere satis €est quod vixi vel ad aetatem vel ad gloriam: huc si quid €accesserit, non tam mihi quam vobis reique publicae ac-€cesserit. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA SECVNDA}1 ‘@@Quonam meo fato, patres conscripti, fieri dicam ut nemo €his annis viginti rei publicae fuerit hostis qui non bellum €eodem tempore mihi quoque indixerit? Nec vero necesse €est quemquam a me nominari: vobiscum ipsi recordamini. €Mihi poenarum illi plus quam optarem dederunt: te miror, €Antoni, quorum facta imitere, eorum exitus non perhorre-€scere. Atque hoc in aliis minus mirabar. Nemo enim þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢ˆˆillorum inimicus mihi fuit voluntarius: omnes a me rei €publicae causa lacessiti. Tu ne verbo quidem violatus, ut au-€dacior quam Catilina, furiosior quam Clodius viderere, ultro €me maledictis lacessisti, tuamque a me alienationem commen-dationem tibi ad impios civis fore putavisti. Quid putem? €contemptumne me? Non video nec in vita nec in gratia nec €in rebus gestis nec in hac mea mediocritate ingeni quid €despicere possit Antonius. An in senatu facillime de me €detrahi posse credidit? qui ordo clarissimis civibus bene €gestae rei publicae testimonium multis, mihi uni conservatae €dedit. An decertare mecum voluit contentione dicendi? €Hoc quidem est beneficium. Quid enim plenius, quid @1 €uberius quam mihi et pro me et contra Antonium dicere? €Illud profecto: non existimavit sui similibus probari posse se esse hostem patriae, nisi mihi esset inimicus. Cui prius €quam de ceteris rebus respondeo, de amicitia quam a me €violatam esse criminatus est, quod ego gravissimum crimen €iudico, pauca dicam. €@@Contra rem suam me nescio quando venisse questus est. €An ego non venirem contra alienum pro familiari et €necessario, non venirem contra gratiam non virtutis spe, €sed aetatis flore conlectam, non venirem contra iniuriam €quam iste intercessoris iniquissimi beneficio obtinuit, non €iure praetorio? Sed hoc idcirco commemoratum a te puto €ut te infimo ordini commendares, cum omnes [2te]2 recorda-€rentur libertini generum et liberos tuos nepotes Q. Fadi, €libertini hominis, fuisse. At enim te in disciplinam meam €tradideras_nam ita dixisti_domum meam ventitaras. €Ne tu, si id fecisses, melius famae, melius pudicitiae tuae €consuluisses. Sed neque fecisti nec, si cuperes, tibi id per C. Curionem facere licuisset. Auguratus petitionem mihi €te concessisse dixisti. O incredibilem audaciam, o impu-€dentiam praedicandam! Quo enim tempore me augurem €a toto conlegio expetitum Cn. Pompeius et Q. Hortensius €nominaverunt_nec enim licebat a pluribus nominari_tu €nec solvendo eras nec te ullo modo nisi eversa re publica €incolumem fore putabas. Poteras autem eo tempore augu-€ratum petere cum in Italia Curio non esset, aut tum cum €es factus unam tribum sine Curione ferre potuisses? cuius €etiam familiares de vi condemnati sunt, quod tui nimis studiosi fuissent. At beneficio sum tuo usus. Quo? @1 €Quamquam illud ipsum quod commemoras semper prae €me tuli: malui me tibi debere confiteri quam cuiquam €minus prudenti non satis gratus videri. Sed quo beneficio? €quod me Brundisi non occideris? Quem ipse victor qui €tibi, ut tute gloriari solebas, detulerat ex latronibus suis €principatum, salvum esse voluisset, in Italiam ire iussisset, €eum tu occideres? Fac potuisse. Quod est aliud, patres €conscripti, beneficium latronum nisi ut commemorare €possint eis se dedisse vitam quibus non ademerint? Quod €si esset beneficium, numquam qui illum interfecerunt a quo €erant conservati, quos tu ipse clarissimos viros soles ap-€pellare, tantam essent gloriam consecuti. Quale autem €beneficium est quod te abstinueris nefario scelere? Qua in €re non tam iucundum mihi videri debuit non interfectum [2me]2 a te quam miserum te id impune facere potuisse. Sed €sit beneficium, quando quidem maius accipi a latrone €nullum potuit: in quo potes me dicere ingratum? An de €interitu rei publicae queri non debui, ne in te ingratus €viderer? At in illa querela misera quidem et luctuosa, sed €mihi pro hoc gradu in quo me senatus populusque €Romanus conlocavit necessaria, quid est dictum a me cum €contumelia, quid non moderate, quid non amice? Quod €quidem cuius temperantiae fuit, de M. Antonio querentem €abstinere maledicto, praesertim cum tu reliquias rei publicae €dissipavisses, cum domi tuae turpissimo mercatu omnia €essent venalia, cum leges eas quae numquam promulgatae €essent et de te et a te latas confiterere, cum auspicia augur, €intercessionem consul sustulisses, cum esses foedissime €stipatus armatis, cum omnis impuritates impudica in domo cotidie susciperes vino lustrisque confectus. At ego, tam-€quam mihi cum M. Crasso contentio esset, quocum multae @1 €et magnae fuerunt, non cum uno gladiatore nequissimo, de €re publica graviter querens de homine nihil dixi. Itaque €hodie perficiam ut intellegat quantum a me beneficium tum €acceperit. At etiam litteras, quas me sibi misisse diceret, €recitavit homo et humanitatis expers et vitae communis €ignarus. Quis enim umquam qui paulum modo bonorum €consuetudinem nosset, litteras ad se ab amico missas offen-€sione aliqua interposita in medium protulit palamque €recitavit? Quid est aliud tollere ex vita vitae societatem, €tollere amicorum conloquia absentium? Quam multa ioca €solent esse in epistulis quae, prolata si sint, inepta vide-€antur, quam multa seria neque tamen ullo modo divol-ganda! Sit hoc inhumanitatis: stultitiam incredibilem €videte. Quid habes quod mihi opponas, homo diserte, ut €Mustelae tamen Seio et Tironi Numisio videris? Qui cum €hoc ipso tempore stent cum gladiis in conspectu senatus, €ego quoque te disertum putabo, si ostenderis quo modo sis €eos inter sicarios defensurus. Sed quid opponas tandem, si €negem me umquam ad te istas litteras misisse? Quo me €teste convincas? An chirographo? in quo habes scientiam €quaestuosam. Qui possis? sunt enim librari manu. Iam €invideo magistro tuo, qui te tanta mercede quantam iam proferam nihil sapere doceat. Quid enim est minus non €dico oratoris, sed hominis quam id obicere adversario quod €ille si verbo negarit longius progredi non possit qui obie-€cerit? At ego non nego, teque in isto ipso convinco non €inhumanitatis solum sed etiam amentiae. Quod enim €verbum in istis litteris est non plenum humanitatis, offici, @1 €benevolentiae? Omne autem crimen tuum est quod de te in €his litteris non male existimem, quod scribam tamquam ad €civem, tamquam ad bonum virum, non tamquam ad scele-€ratum et latronem. At ego tuas litteras, etsi iure poteram €a te lacessitus, tamen non proferam: quibus petis ut tibi €per me liceat quendam de exsilio reducere, adiurasque id €te invito me non esse facturum; idque a me impetras. €Quid enim me interponerem audaciae tuae, quam neque €auctoritas huius ordinis neque existimatio populi Romani neque leges ullae possent coercere? Verum tamen quid €erat quod me rogares, si erat is de quo rogabas Caesaris €lege reductus? Sed videlicet meam gratiam voluit esse, in €quo ne ipsius quidem ulla esse poterat lege lata. €@@Sed cum mihi, patres conscripti, et pro me aliquid et in €M. Antonium multa dicenda sint, alterum peto a vobis ut €me pro me dicentem benigne, alterum ipse efficiam ut, €contra illum cum dicam, attente audiatis. Simul illud oro: €si meam cum in omni vita tum in dicendo moderationem €modestiamque cognostis, ne me hodie, cum isti, ut provo-€cavit, respondero, oblitum esse putetis mei. Non tractabo €ut consulem: ne ille quidem me ut consularem. Etsi ille €nullo modo consul, vel quod ita vivit vel quod ita rem €publicam gerit vel quod ita factus est; ego sine ulla contro-versia consularis. Vt igitur intellegeretis qualem ipse se €consulem profiteretur, obiecit mihi consulatum meum. Qui €consulatus verbo meus, patres conscripti, re vester fuit. €Quid enim ego constitui, quid gessi, quid egi nisi ex huius €ordinis consilio, auctoritate, sententia? Haec tu homo €sapiens, non solum eloquens, apud eos quorum consilio €sapientiaque gesta sunt ausus es vituperare? Quis autem €meum consulatum praeter te et P. Clodium qui vituperaret @1 €inventus est? cuius quidem tibi fatum, sicuti C. Curioni, €manet, quoniam id domi tuae est quod fuit illorum utrique fatale. Non placet M. Antonio consulatus meus. At €placuit P. Servilio, ut eum primum nominem ex illius tem-€poris consularibus qui proxime est mortuus; placuit €Q. Catulo, cuius semper in hac re publica vivet auctoritas; €placuit duobus Lucullis, M. Crasso, Q. Hortensio, C. Curi-€oni, C. Pisoni, M'. Glabrioni, M'. Lepido, L. Volcatio, €C. Figulo, D. Silano, L. Murenae, qui tum erant consules €designati; placuit idem quod consularibus M. Catoni, qui €cum multa vita excedens providit, tum quod te consulem €non vidit. Maxime vero consulatum meum Cn. Pompeius þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜Œˆ‹probavit qui, ut me primum decedens ex Syria vidit, com-€plexus et gratulans meo beneficio patriam se visurum esse €dixit. Sed quid singulos commemoro? Frequentissimo €senatui sic placuit ut esset nemo qui mihi non ut parenti €gratias ageret, qui mihi non vitam suam, fortunas, liberos, rem publicam referret acceptam. Sed quoniam illis quos €nominavi tot et talibus viris res publica orbata est, veniamus €ad vivos qui duo de consularium numero reliqui sunt. €L. Cotta, vir summo ingenio summaque prudentia, rebus eis €gestis quas tu reprehendis supplicationem decrevit verbis €amplissimis, eique illi ipsi quos modo nominavi consulares €senatusque cunctus adsensus est; qui honos post conditam hanc urbem habitus est togato ante me nemini. L. Caesar, €avunculus tuus, qua oratione, qua constantia, qua gravitate €sententiam dixit in sororis suae virum, vitricum tuum! €Hunc tu cum auctorem et praeceptorem omnium con-€siliorum totiusque vitae debuisses habere, vitrici te similem @1 €quam avunculi maluisti. Huius ego alienus consiliis consul €usus sum: tu, sororis filius, ecquid ad eum umquam de re €publica rettulisti? At ad quos refert? di immortales! Ad €eos scilicet quorum nobis etiam dies natales audiendi sunt. Hodie non descendit Antonius. Cur? Dat nataliciam in €hortis. Cui? Neminem nominabo: putate tum Phormioni €alicui, tum Gnathoni, tum etiam Ballioni. O foeditatem €hominis flagitiosam, o impudentiam, nequitiam, libidinem €non ferendam! Tu cum principem senatorem, civem sin-€gularem tam propinquum habeas, ad eum de re publica €nihil referas, referas ad eos qui suam rem nullam habent, €tuam exhauriunt? Tuus videlicet salutaris consulatus, €perniciosus meus. Adeone pudorem cum pudicitia perdi-€disti ut hoc in eo templo dicere ausus sis in quo ego €senatum illum qui quondam florens orbi terrarum praeside-€bat consulebam, tu homines perditissimos cum gladiis conlocavisti? At etiam ausus es_quid autem est quod tu €non audeas?_clivum Capitolinum dicere me consule plenum €servorum armatorum fuisse. Vt illa, credo, nefaria senatus €consulta fierent, vim adferebam senatui. O miser, sive illa €tibi nota non sunt_nihil enim boni nosti_sive sunt, qui €apud talis viros tam impudenter loquare! Quis enim eques €Romanus, quis praeter te adulescens nobilis, quis ullius €ordinis qui se civem esse meminisset, cum senatus in hoc €templo esset, in clivo Capitolino non fuit, quis nomen non €dedit? quamquam nec scribae sufficere nec tabulae nomina illorum capere potuerunt. Etenim cum homines nefarii de €patriae parricidio confiterentur, consciorum indiciis, sua €manu, voce paene litterarum coacti se urbem inflammare, €civis trucidare, vastare Italiam, delere rem publicam consen- @1 €sisse, quis esset qui ad salutem communem defendendam €non excitaretur, praesertim cum senatus populusque Roma-€nus haberet ducem, qualis si qui nunc esset, tibi idem quod €illis accidit contigisset? Ad sepulturam corpus vitrici sui €negat a me datum. Hoc vero ne P. quidem Clodius dixit €umquam: quem, quia iure ei inimicus fui, doleo a te omnibus vitiis iam esse superatum. Qui autem tibi venit in €mentem redigere in memoriam nostram te domi P. Lentuli €esse educatum? An verebare ne non putaremus natura te €potuisse tam improbum evadere, nisi accessisset etiam €disciplina? Tam autem eras excors ut tota in oratione tua €tecum ipse pugnares, non modo non cohaerentia inter se €diceres, sed maxime diiuncta atque contraria, ut non tanta €mecum quanta tibi tecum esset contentio. Vitricum tuum €fuisse in tanto scelere fatebare, poena adfectum querebare. €Ita quod proprie meum est laudasti; quod totum est €senatus reprehendisti. Nam comprehensio sontium mea, €animadversio senatus fuit. Homo disertus non intellegit €eum quem contra dicit laudari a se; eos apud quos dicit vituperari. Iam illud cuius est, non dico audaciae_cupit €enim se audacem_sed, quod minime volt, stultitiae, qua €vincit omnis, clivi Capitolini mentionem facere, cum inter €subsellia nostra versentur armati, cum in hac cella Concor-€diae, di immortales! in qua me consule salutares sententiae €dictae sunt, quibus ad hanc diem viximus, cum gladiis €homines conlocati stent? Accusa senatum; accusa eque-€strem ordinem qui tum cum senatu copulatus fuit; accusa €omnis ordines, omnis civis, dum confiteare hunc ordinem €hoc ipso tempore ab Ituraeis circumsederi. Haec tu non €propter audaciam dicis tam impudenter, sed quia tantam €rerum repugnantiam non vides. Nihil profecto sapis. Quid @1 €est enim dementius quam, cum rei publicae perniciosa arma ipse ceperis, obicere alteri salutaria? At etiam quodam loco €facetus esse voluisti. Quam id te, di boni, non decebat! €In quo est tua culpa non nulla. Aliquid enim salis a mima €uxore trahere potuisti. 'Cedant arma togae.' Quid? tum €nonne cesserunt? At postea tuis armis cessit toga. Quae-€ramus igitur utrum melius fuerit libertati populi Romani €sceleratorum arma an libertatem nostram armis tuis cedere. €Nec vero tibi de versibus plura respondebo: tantum dicam €breviter, te neque illos neque ullas omnino litteras nosse; €me nec rei publicae nec amicis umquam defuisse, et tamen €omni genere monumentorum meorum perfecisse operis sub-€sicivis ut meae vigiliae meaeque litterae et iuventuti utilitatis €et nomini Romano laudis aliquid adferrent. Sed haec non €huius temporis: maiora videamus. @@P. Clodium meo consilio interfectum esse dixisti. Quidnam €homines putarent, si tum occisus esset cum tu illum in foro €inspectante populo Romano gladio insecutus es negotium-€que transegisses, nisi se ille in scalas tabernae librariae €coniecisset eisque oppilatis impetum tuum compressisset? €Quod quidem ego favisse me tibi fateor, suasisse ne tu €quidem dicis. At Miloni ne favere quidem potui; prius €enim rem transegit quam quisquam eum facturum id suspi-€caretur. At ego suasi. Scilicet is animus erat Milonis ut €prodesse rei publicae sine suasore non posset. At laetatus €sum. Quid ergo? in tanta laetitia cunctae civitatis me unum tristem esse oportebat? Quamquam de morte Clodi €fuit quaestio non satis prudenter illa quidem constituta_ €quid enim attinebat nova lege quaeri de eo qui hominem @1 €occidisset, cum esset legibus quaestio constituta?_quae-€situm est tamen. Quod igitur, cum res agebatur, nemo in €me dixit, id tot annis post tu es inventus qui diceres? @@Quod vero dicere ausus es idque multis verbis, opera mea €Pompeium a Caesaris amicitia esse diiunctum ob eamque €causam culpa mea bellum civile esse natum, in eo non tu €quidem tota re sed, quod maximum est, temporibus errasti. €Ego M. Bibulo, praestantissimo civi, consule nihil praeter-€misi, quantum facere enitique potui, quin Pompeium a Cae-€saris coniunctione avocarem. In quo Caesar felicior fuit. €Ipse enim Pompeium a mea familiaritate diiunxit. Postea €vero quam se totum Pompeius Caesari tradidit, quid ego €illum ab eo distrahere conarer? Stulti erat sperare, suadere impudentis. Duo tamen tempora inciderunt quibus aliquid €contra Caesarem Pompeio suaserim. Ea velim reprehendas, €si potes: unum ne quinquenni imperium Caesari proro-€garet, alterum ne pateretur ferri ut absentis eius ratio €haberetur. Quorum si utrumvis persuasissem, in has mise-€rias numquam incidissemus. Atque idem ego, cum iam €opes omnis et suas et populi Romani Pompeius ad Caesarem €detulisset, seroque ea sentire coepisset quae multo ante €provideram, inferrique patriae bellum viderem nefarium, €pacis, concordiae, compositionis auctor esse non destiti, €meaque illa vox est nota multis: 'Vtinam, Cn. Pompei, cum €C. Caesare societatem aut numquam coisses aut numquam €diremisses! Fuit alterum gravitatis, alterum prudentiae €tuae.' Haec mea, M. Antoni, semper et de Pompeio et de €re publica consilia fuerunt. Quae si valuissent, res publica €staret, tu tuis flagitiis, egestate, infamia concidisses. @@Sed haec vetera, illud vero recens, Caesarem meo consilio @1 €interfectum. Iam vereor, patres conscripti, ne, quod tur-€pissimum est, praevaricatorem mihi apposuisse videar, qui €me non solum meis laudibus ornaret sed etiam oneraret €alienis. Quis enim meum in ista societate gloriosissimi þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜™†facti nomen audivit? Cuius autem qui in eo numero fuisset €nomen est occultatum? Occultatum dico? cuius non statim €divolgatum? Citius dixerim iactasse se aliquos ut fuisse in €ea societate viderentur, cum conscii non fuissent, quam ut quisquam celari vellet qui fuisset. Quam veri simile porro €est in tot hominibus partim obscuris, partim adulescentibus €neminem occultantibus meum nomen latere potuisse? €Etenim si auctores ad liberandam patriam desiderarentur illis €actoribus, Brutos ego impellerem, quorum uterque L. Bruti €imaginem cotidie videret, alter etiam Ahalae? Hi igitur his €maioribus ab alienis potius consilium peterent quam a suis €et foris potius quam domo? Quid? C. Cassius in ea familia €natus quae non modo dominatum, sed ne potentiam quidem €cuiusquam ferre potuit, me auctorem, credo, desideravit: €qui etiam sine his clarissimis viris hanc rem in Cilicia ad €ostium fluminis Cydni confecisset, si ille ad eam ripam €quam constituerat, non ad contrariam navis appulisset. Cn. Domitium non patris interitus, clarissimi viri, non avun-€culi mors, non spoliatio dignitatis ad recuperandam liber-€tatem, sed mea auctoritas excitavit? An C. Trebonio ego €persuasi? cui ne suadere quidem ausus essem. Quo etiam €maiorem ei res publica gratiam debet qui libertatem populi €Romani unius amicitiae praeposuit depulsorque dominatus €quam particeps esse maluit. An L. Tillius Cimber me est @1 €auctorem secutus? quem ego magis fecisse illam rem sum €admiratus quam facturum putavi, admiratus autem ob eam €causam quod immemor beneficiorum, memor patriae fuisset. €Quid duos Servilios_Cascas dicam an Ahalas?_et hos €auctoritate mea censes excitatos potius quam caritate rei €publicae? Longum est persequi ceteros, idque rei publicae praeclarum fuisse tam multos, ipsis gloriosum. At quem ad €modum me coarguerit homo acutus recordamini. 'Caesare €interfecto' inquit 'statim cruentum alte extollens Brutus €pugionem Ciceronem nominatim exclamavit atque ei recupe-€ratam libertatem est gratulatus.' Cur mihi potissimum? €quia sciebam? Vide ne illa causa fuerit appellandi mei €quod, cum rem gessisset consimilem rebus eis quas ipse €gesseram, me potissimum testatus est se aemulum mearum laudum exstitisse. Tu autem, omnium stultissime, non €intellegis, si, id quod me arguis, voluisse interfici Caesarem €crimen sit, etiam laetatum esse morte Caesaris crimen esse? €Quid enim interest inter suasorem facti et probatorem? aut €quid refert utrum voluerim fieri an gaudeam factum? Ecquis €est igitur exceptis eis qui illum regnare gaudebant qui illud €aut fieri noluerit aut factum improbarit? Omnes ergo in €culpa. Etenim omnes boni, quantum in ipsis fuit, Caesarem €occiderunt: aliis consilium, aliis animus, aliis occasio defuit; voluntas nemini. Sed stuporem hominis vel dicam pecudis €attendite. Sic enim dixit: 'Brutus, quem ego honoris €causa nomino, cruentum pugionem tenens Ciceronem excla-€mavit: ex quo intellegi debet eum conscium fuisse.' Ergo €ego sceleratus appellor a te quem tu suspicatum aliquid €suspicaris; ille qui stillantem prae se pugionem tulit, is a te @1 €honoris causa nominatur? Esto; sit in verbis tuis hic stupor: €quanto in rebus sententiisque maior? Constitue hoc, consul, €aliquando, Brutorum, C. Cassi, Cn. Domiti, C. Treboni, €reliquorum quam velis esse causam; edormi crapulam, €inquam, et exhala. An faces admovendae sunt quae excitent €tantae causae indormientem? Numquamne intelleges statu-€endum tibi esse utrum illi qui istam rem gesserunt homici-daene sint an vindices libertatis? Attende enim paulisper €cogitationemque sobrii hominis punctum temporis suscipe. €Ego qui sum illorum, ut ipse fateor, familiaris, ut a te €arguor, socius, nego quicquam esse medium: confiteor eos, €nisi liberatores populi Romani conservatoresque rei publicae €sint, plus quam sicarios, plus quam homicidas, plus etiam €quam parricidas esse, si quidem est atrocius patriae parentem €quam suum occidere. Tu homo sapiens et considerate, €quid dicis? si parricidas, cur honoris causa a te sunt et in €hoc ordine et apud populum Romanum semper appellati? €cur M. Brutus referente te legibus est solutus, si ab urbe €plus quam decem dies afuisset? cur ludi Apollinares in-€credibili M. Bruti honore celebrati? cur provinciae Bruto, €Cassio datae, cur quaestores additi, cur legatorum numerus €auctus? Atqui haec acta per te. Non igitur homicidas. €Sequitur ut liberatores tuo iudicio, quando quidem tertium nihil potest esse. Quid est? num conturbo te? Non enim €fortasse satis quae diiunctius dicuntur intellegis. Sed €tamen haec summa est conclusionis meae: quoniam scelere €a te liberati sunt, ab eodem amplissimis praemiis dignissi-€mos iudicatos. Itaque iam retexo orationem meam. Scribam €ad illos ut, si qui forte, quod a te mihi obiectum est, quaerent @1 €sitne verum, ne cui negent. Etenim vereor ne aut celatum €me illis ipsis non honestum aut invitatum refugisse mihi sit €turpissimum. Quae enim res umquam, pro sancte Iuppiter! €non modo in hac urbe sed in omnibus terris est gesta €maior; quae gloriosior, quae commendatior hominum memo-€riae sempiternae? In huius me tu consili societatem tam-quam in equum Troianum cum principibus includis? Non €recuso; ago etiam gratias, quoquo animo facis. Tanta enim €res est ut invidiam istam quam tu in me vis concitare cum €laude non comparem. Quid enim beatius illis quos tu €expulsos a te praedicas et relegatos? qui locus est aut tam €desertus aut tam inhumanus qui illos, cum accesserint, non €adfari atque appetere videatur? qui homines tam agrestes €qui se, cum eos aspexerint, non maximum cepisse vitae €fructum putent? quae vero tam immemor posteritas, quae €tam ingratae litterae reperientur quae eorum gloriam non €immortalitatis memoria prosequantur? Tu vero ascribe me talem in numerum. Sed unam rem vereor ne non probes: €si enim fuissem, non solum regem sed etiam regnum de re €publica sustulissem; et, si meus stilus ille fuisset, ut dicitur, €mihi crede, non solum unum actum sed totam fabulam €confecissem. Quamquam si interfici Caesarem voluisse €crimen est, vide, quaeso, Antoni, quid tibi futurum sit, €quem et Narbone hoc consilium cum C. Trebonio cepisse €notissimum est et ob eius consili societatem, cum interfice-€retur Caesar, tum te a Trebonio vidimus sevocari. Ego €autem_vide quam tecum agam non inimice_quod bene €cogitasti aliquando, laudo; quod non indicasti, gratias ago; quod non fecisti, ignosco. Virum res illa quaerebat. Quod €si te in iudicium quis adducat usurpetque illud Cassianum, @1 €'cui bono fuerit,' vide, quaeso, ne haereas. Quamquam illud €quidem fuit, ut tu dicebas, omnibus bono qui servire nolebant, €tibi tamen praecipue qui non modo non servis sed etiam €regnas; qui maximo te aere alieno ad aedem Opis liberavisti; €qui per easdem tabulas innumerabilem pecuniam dissipavisti; €ad quem e domo Caesaris tam multa delata sunt; cuius €domi quaestuosissima est falsorum commentariorum et chiro-€graphorum officina, agrorum, oppidorum, immunitatium, vectigalium flagitiosissimae nundinae. Etenim quae res €egestati et aeri alieno tuo praeter mortem Caesaris subvenire €potuisset? Nescio quid conturbatus esse videris: num quid €subtimes ne ad te hoc crimen pertinere videatur? Libero te €metu: nemo credet umquam; non est tuum de re publica €bene mereri; habet istius pulcherrimi facti clarissimos viros €res publica auctores; ego te tantum gaudere dico, fecisse €non arguo. Respondi maximis criminibus: nunc etiam €reliquis respondendum est. @@Castra mihi Pompei atque illud omne tempus obie-€cisti. Quo quidem tempore si, ut dixi, meum consilium €auctoritasque valuisset, tu hodie egeres, nos liberi essemus; €res publica non tot duces et exercitus amisisset. Fateor €enim me, cum ea quae acciderunt providerem futura, tanta €in maestitia fuisse quanta ceteri optimi cives, si idem €providissent, fuissent. Dolebam, dolebam, patres con-€scripti, rem publicam vestris quondam meisque consiliis €conservatam brevi tempore esse perituram. Nec vero eram €tam indoctus ignarusque rerum ut frangerer animo propter €vitae cupiditatem, quae me manens conficeret angoribus, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜¥ˆŒdimissa molestiis omnibus liberaret. Illos ego praestan-€tissimos viros, lumina rei publicae, vivere volebam, tot @1 €consularis, tot praetorios, tot honestissimos senatores, om-€nem praeterea florem nobilitatis ac iuventutis, tum opti-€morum civium exercitus; qui si viverent, quamvis iniqua €condicione pacis_mihi enim omnis pax cum civibus bello €civili utilior videbatur_rem publicam hodie teneremus. Quae sententia si valuisset ac non ei maxime mihi quorum €ego vitae consulebam spe victoriae elati obstitissent, ut alia €omittam, tu certe numquam in hoc ordine vel potius num-€quam in hac urbe mansisses. At vero Cn. Pompei volun-€tatem a me alienabat oratio mea. An ille quemquam plus €dilexit, cum ullo aut sermones aut consilia contulit saepius? €Quod quidem erat magnum, de summa re publica dissen-€tientis in eadem consuetudine amicitiae permanere. Ego €quid ille et contra ille quid ego sentirem et spectarem vide-€bat. Ego incolumitati civium primum, ut postea dignitati €possemus, ille praesenti dignitati potius consulebat. Quod €autem habebat uterque quid sequeretur, idcirco tolerabilior erat nostra dissensio. Quid vero ille singularis vir ac €paene divinus de me senserit sciunt qui eum de Pharsalia €fuga Paphum persecuti sunt. Numquam ab eo mentio de €me nisi honorifica, nisi plena amicissimi desideri, cum me €vidisse plus fateretur, se speravisse meliora. Et eius viri €nomine me insectari audes cuius me amicum, te sectorem €esse fateare? Sed omittatur bellum illud in quo tu €nimium felix fuisti. Ne [2de]2 iocis quidem respondebo €quibus me in castris usum esse dixisti: erant quidem illa €castra plena curae; verum tamen homines, quamvis in €turbidis rebus sint, tamen, si modo homines sunt, interdum animis relaxantur. Quod autem idem maestitiam meam @1 €reprehendit, idem iocum, magno argumento est me in €utroque fuisse moderatum. €@@Hereditates mihi negasti venire. Vtinam hoc tuum €verum crimen esset! plures amici mei et necessarii vive-€rent. Sed qui istuc tibi venit in mentem? Ego enim €amplius sestertium ducentiens acceptum hereditatibus €rettuli. Quamquam in hoc genere fateor feliciorem esse €te. Me nemo nisi amicus fecit heredem, ut cum illo €commodo, si quod erat, animi quidam dolor iungeretur; te €is quem tu vidisti numquam, L. Rubrius Casinas fecit heredem. Et quidem vide quam te amarit is qui albus aterne €fuerit ignoras. Fratris filium praeterit, Q. Fufi, honestissimi €equitis Romani suique amicissimi, quem palam heredem €semper factitarat, ne nominat quidem: te, quem numquam €viderat aut certe numquam salutaverat, fecit heredem. €Velim mihi dicas, nisi molestum est, L. Turselius qua facie €fuerit, qua statura, quo municipio, qua tribu. 'Nihil scio' €inquies 'nisi quae praedia habuerit.' Igitur fratrem exhere-€dans te faciebat heredem. In multas praeterea pecunias €alienissimorum hominum vi eiectis veris heredibus, tamquam heres esset, invasit. Quamquam hoc maxime admiratus €sum, mentionem te hereditatum ausum esse facere, cum €ipse hereditatem patris non adisses. €@@Haec ut conligeres, homo amentissime, tot dies in aliena €villa declamasti? quamquam tu quidem, ut tui familiaris-€simi dictitant, vini exhalandi, non ingeni acuendi causa €declamitas. At vero adhibes ioci causa magistrum suffragio €tuo et compotorum tuorum rhetorem, cui concessisti ut in @1 €te quae vellet diceret, salsum omnino hominem, sed materia €facilis in te et in tuos dicta dicere. Vide autem quid €intersit inter te et avum tuum. Ille sensim dicebat quod causae prodesset; tu cursim dicis aliena. At quanta €merces rhetori data est! Audite, audite, patres con-€scripti, et cognoscite rei publicae volnera. Duo milia €iugerum campi Leontini Sex. Clodio rhetori adsignasti et €quidem immunia, ut populi Romani tanta mercede nihil €sapere disceres. Num etiam hoc, homo audacissime, ex €Caesaris commentariis? Sed dicam alio loco et de €Leontino agro et de Campano, quos iste agros ereptos €rei publicae turpissimis possessoribus inquinavit. Iam €enim, quoniam criminibus eius satis respondi, de ipso €emendatore et correctore nostro quaedam dicenda sunt. €Nec enim omnia effundam, ut, si saepius decertandum sit, €ut erit, semper novus veniam: quam facultatem mihi €multitudo istius vitiorum peccatorumque largitur. @@Visne igitur te inspiciamus a puero? Sic opinor; a €principio ordiamur. Tenesne memoria praetextatum te €decoxisse? 'Patris' inquies 'ista culpa est.' Concedo. €Etenim est pietatis plena defensio. Illud tamen audaciae €tuae quod sedisti in quattuordecim ordinibus, cum esset €lege Roscia decoctoribus certus locus constitutus, quamvis €quis fortunae vitio, non suo decoxisset. Sumpsisti virilem, €quam statim muliebrem togam reddidisti. Primo volgare €scortum; certa flagiti merces nec ea parva; sed cito €Curio intervenit qui te a meretricio quaestu abduxit et, €tamquam stolam dedisset, in matrimonio stabili et certo conlocavit. Nemo umquam puer emptus libidinis causa @1 €tam fuit in domini potestate quam tu in Curionis. Quo-€tiens te pater eius domu sua eiecit, quotiens custodes posuit €ne limen intrares? cum tu tamen nocte socia, hortante €libidine, cogente mercede, per tegulas demitterere. Quae €flagitia domus illa diutius ferre non potuit. Scisne me de €rebus mihi notissimis dicere? Recordare tempus illud €cum pater Curio maerens iacebat in lecto; filius se ad €pedes meos prosternens, lacrimans, te mihi commendabat; €orabat ut se contra suum patrem, si sestertium sexagiens €peteret, defenderem; tantum enim se pro te intercessisse €dicebat. Ipse autem amore ardens confirmabat, quod €desiderium tui discidi ferre non posset, se in exsilium iturum. Quo tempore ego quanta mala florentissimae €familiae sedavi vel potius sustuli! Patri persuasi ut aes €alienum fili dissolveret; redimeret adulescentem, summa €spe et animi et ingeni praeditum, rei familiaris facultatibus €eumque non modo tua familiaritate sed etiam congressione €patrio iure et potestate prohiberet. Haec tu cum per me €acta meminisses, nisi illis quos videmus gladiis confideres, maledictis me provocare ausus esses? Sed iam stupra et €flagitia omittamus: sunt quaedam quae honeste non possum €dicere; tu autem eo liberior quod ea in te admisisti quae €a verecundo inimico audire non posses. Sed reliquum €vitae cursum videte, quem quidem celeriter perstringam. €Ad haec enim quae in civili bello, in maximis rei publicae €miseriis fecit, et ad ea quae cotidie facit, festinat animus. €Quae peto ut, quamquam multo notiora vobis quam mihi €sunt, tamen, ut facitis, attente audiatis. Debet enim talibus €in rebus excitare animos non cognitio solum rerum sed €etiam recordatio; etsi incidamus, opinor, media ne nimis €sero ad extrema veniamus. @1 @@Intimus erat in tribunatu Clodio qui sua erga me bene-€ficia commemorat; eius omnium incendiorum fax, cuius €etiam domi iam tum quiddam molitus est. Quid dicam €ipse optime intellegit. Inde iter Alexandream contra €senatus auctoritatem, contra rem publicam et religiones; €sed habebat ducem Gabinium, quicum quidvis rectissime €facere posset. Qui tum inde reditus aut qualis? Prius in €ultimam Galliam ex Aegypto quam domum. Quae autem €domus? Suam enim quisque domum tum obtinebat nec €erat usquam tua. Domum dico? Quid erat in terris ubi €in tuo pedem poneres praeter unum Misenum quod cum sociis tamquam Sisaponem tenebas? Venis e Gallia ad €quaesturam petendam. Aude dicere te prius ad parentem €tuam venisse quam ad me. Acceperam iam ante Caesaris €litteras ut mihi satis fieri paterer a te: itaque ne loqui €quidem sum te passus de gratia. Postea sum cultus a te, tu €a me observatus in petitione quaesturae; quo quidem tem-€pore P. Clodium approbante populo Romano in foro es €conatus occidere, cumque eam rem tua sponte conarere, non €impulsu meo, tamen ita praedicabas, te non existimare, nisi €illum interfecisses, umquam mihi pro tuis in me iniuriis €satis esse facturum. In quo demiror cur Milonem impulsu €meo rem illam egisse dicas, cum te ultro mihi idem illud €deferentem numquam sim adhortatus. Quamquam, si in €eo perseverares, ad tuam gloriam rem illam referri malebam quam ad meam gratiam. Quaestor es factus: deinde con-þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜²‚tinuo sine senatus consulto, sine sorte, sine lege ad €Caesarem cucurristi. Id enim unum in terris egestatis, €aeris alieni, nequitiae perditis vitae rationibus perfugium esse @1 €ducebas. Ibi te cum et illius largitionibus et tuis rapinis €explevisses, si hoc est explere, [2expilare]2 quod statim effundas, €advolasti egens ad tribunatum, ut in eo magistratu, si posses, €viri tui similis esses. €@@Accipite nunc, quaeso, non ea quae ipse in se atque €in domesticum decus impure et intemperanter, sed quae €in nos fortunasque nostras, id est in universam rem pu-€blicam, impie ac nefarie fecerit. Ab huius enim scelere omnium malorum principium natum reperietis. Nam cum €L. Lentulo C. Marcello consulibus Kalendis Ianuariis la-€bentem et prope cadentem rem publicam fulcire cuperetis €ipsique C. Caesari, si sana mente esset, consulere velletis, €tum iste venditum atque emancipatum tribunatum consiliis €vestris opposuit cervicesque suas ei subiecit securi qua €multi minoribus in peccatis occiderunt. In te, M. Antoni, €id decrevit senatus et quidem incolumis, nondum tot lumi-€nibus exstinctis quod in hostem togatum decerni est solitum €more maiorum. Et tu apud patres conscriptos contra me €dicere ausus es, cum ab hoc ordine ego conservator essem, €tu hostis rei publicae iudicatus? Commemoratio illius tui €sceleris intermissa est, non memoria deleta. Dum genus €hominum, dum populi Romani nomen exstabit_quod €quidem erit, si per te licebit, sempiternum_tua illa pesti-fera intercessio nominabitur. Quid cupide a senatu, quid €temere fiebat, cum tu unus adulescens universum ordinem €decernere de salute rei publicae prohibuisti, neque semel, €sed saepius, neque tu tecum de senatus auctoritate agi €passus es? quid autem agebatur nisi ne deleri et everti €rem publicam funditus velles, cum te neque principes civi- @1 €tatis rogando neque maiores natu monendo neque frequens €senatus agendo de vendita atque addicta sententia movere €potuit? Tum illud multis rebus ante temptatis necessario €tibi volnus inflictum est quod paucis ante te, quorum incolumis fuit nemo: tum contra te dedit arma hic ordo €consulibus reliquisque imperiis et potestatibus: quae non €effugisses, nisi te ad arma Caesaris contulisses. Tu, tu, €inquam, M. Antoni, princeps C. Caesari omnia perturbare €cupienti causam belli contra patriam ferendi dedisti. Quid €enim aliud ille dicebat, quam causam sui dementissimi €consili et facti adferebat, nisi quod intercessio neglecta, ius €tribunicium sublatum, circumscriptus a senatu esset Anto-€nius? Omitto quam haec falsa, quam levia, praesertim €cum omnino nulla causa iusta cuiquam esse possit contra €patriam arma capiendi. Sed nihil de Caesare: tibi certe €confitendum est causam perniciosissimi belli in persona tua constitisse. O miserum te, si haec intellegis, miseriorem, €si non intellegis hoc litteris mandari, hoc memoriae prodi, €huius rei ne posteritatem quidem omnium saeculorum um-€quam immemorem fore, consules ex Italia expulsos, cumque €eis Cn. Pompeium quod imperi populi Romani decus ac €lumen fuit, omnis consularis qui per valetudinem exsequi €cladem illam fugamque potuissent, praetores, praetorios, €tribunos plebis, magnam partem senatus, omnem subolem €iuventutis, unoque verbo rem publicam expulsam atque exterminatam suis sedibus! Vt igitur in seminibus est €causa arborum et stirpium, sic huius luctuosissimi belli €semen tu fuisti. Doletis tris exercitus populi Romani €interfectos: interfecit Antonius. Desideratis clarissimos €civis: eos quoque vobis eripuit Antonius. Auctoritas huius €ordinis adflicta est: adflixit Antonius. Omnia denique, @1 €quae postea vidimus_quid autem mali non vidimus?_si €recte ratiocinabimur, uni accepta referemus Antonio. Vt €Helena Troianis, sic iste huic rei publicae belli causa, €causa pestis atque exiti fuit. Reliquae partes tribunatus €principi similes. Omnia perfecit quae senatus salva re €publica ne fieri possent profecerat. Cuius tamen scelus in scelere cognoscite. Restituebat multos calamitosos: in €eis patrui nulla mentio. Si severus, cur non in omnis? si €misericors, cur non in suos? Sed omitto ceteros: Licinium €Lenticulam de alea condemnatum, conlusorem suum, re-€stituit, quasi vero ludere cum condemnato non liceret, sed €ut quod in alea perdiderat beneficio legis dissolveret. €Quam attulisti rationem populo Romano cur eum restitui €oporteret? Absentem, credo, in reos relatum; rem indicta €causa iudicatam; nullum fuisse de alea lege iudicium; vi €oppressum et armis; postremo, quod de patruo tuo dice-€batur, pecunia iudicium esse corruptum? Nihil horum. €At vir bonus et re publica dignus. Nihil id quidem ad rem; €ego tamen, quoniam condemnatum esse pro nihilo est, si €ita esset, ignoscerem. Hominem omnium nequissimum qui €non dubitaret vel in foro alea ludere, lege quae est de alea €condemnatum qui in integrum restituit, is non apertissime studium suum ipse profitetur? In eodem vero tribunatu, €cum Caesar in Hispaniam proficiscens huic conculcandam €Italiam tradidisset, quae fuit eius peragratio itinerum, lu-€stratio municipiorum! Scio me in rebus celebratissimis €omnium sermone versari, eaque quae dico dicturusque €sum notiora esse omnibus qui in Italia tum fuerunt quam €mihi qui non fui: notabo tamen singulas res, etsi nullo @1 €modo poterit oratio mea satis facere vestrae scientiae. €Etenim quod umquam in terris tantum flagitium exstitisse auditum est, tantam turpitudinem, tantum dedecus? Vehe-€batur in essedo tribunus plebis; lictores laureati antece-€debant, inter quos aperta lectica mima portabatur, quam ex €oppidis municipales homines honesti, obviam necessario €prodeuntes, non noto illo et mimico nomine, sed Volum-€niam consalutabant. Sequebatur raeda cum lenonibus, €comites nequissimi; reiecta mater amicam impuri fili tam-€quam nurum sequebatur. O miserae mulieris fecunditatem €calamitosam! Horum flagitiorum iste vestigiis omnia €municipia, praefecturas, colonias, totam denique Italiam €impressit. @@Reliquorum factorum eius, patres conscripti, difficilis est €sane reprehensio et lubrica. Versatus in bello est; saturavit €se sanguine dissimillimorum sui civium: felix fuit, si potest €ulla in scelere esse felicitas. Sed quoniam veteranis cautum €esse volumus, quamquam dissimilis est militum causa et €tua_illi secuti sunt, tu quaesisti ducem_tamen, ne apud €illos me in invidiam voces, nihil de genere belli dicam. €Victor e Thessalia Brundisium cum legionibus revertisti. €Ibi me non occidisti. Magnum beneficium! potuisse enim €fateor. Quamquam nemo erat eorum qui tum tecum fuerunt qui mihi non censeret parci oportere. Tanta est €enim caritas patriae ut vestris etiam legionibus sanctus €essem, quod eam a me servatam esse meminissent. Sed €fac id te dedisse mihi quod non ademisti, meque a te €habere vitam, quia non a te sit erepta: licuitne mihi per €tuas contumelias hoc tuum beneficium sic tueri ut tuebar, @1 praesertim cum te haec auditurum videres? Venisti Brun-€disium, in sinum quidem et in complexum tuae mimulae. €Quid est? num mentior? Quam miserum est id negare €non posse quod sit turpissimum confiteri! Si te muni-€cipiorum non pudebat, ne veterani quidem exercitus? Quis €enim miles fuit qui Brundisi illam non viderit? quis qui €nescierit venisse eam tibi tot dierum viam gratulatum? quis €qui non indoluerit tam sero se quam nequam hominem secutus esset cognoscere? Italiae rursus percursatio eadem €comite mima; in oppida militum crudelis et misera de-€ductio; in urbe auri, argenti maximeque vini foeda direptio. €Accessit ut Caesare ignaro, cum esset ille Alexandreae, €beneficio amicorum eius magister equitum constitueretur. €Tum existimavit se suo iure cum Hippia vivere et equos €vectigalis Sergio mimo tradere; tum sibi non hanc quam €nunc male tuetur, sed M. Pisonis domum ubi habitaret €legerat. Quid ego istius decreta, quid rapinas, quid heredi-€tatum possessiones datas, quid ereptas proferam? Cogebat €egestas; quo se verteret non habebat: nondum ei tanta €a L. Rubrio, non a L. Turselio hereditas venerat; nondum €in Cn. Pompei locum multorumque aliorum qui aberant €repentinus heres successerat. Erat vivendum latronum ritu, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜¾ˆut tantum haberet, quantum rapere potuisset. @@Sed haec quae robustioris improbitatis sunt, omittamus: €loquamur potius de nequissimo genere levitatis. Tu istis €faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis firmi-€tate tantum vini in Hippiae nuptiis exhauseras ut tibi €necesse esset in populi Romani conspectu vomere postridie. €O rem non modo visu foedam sed etiam auditu! Si inter €cenam in ipsis tuis immanibus illis poculis hoc tibi acci- @1 €disset, quis non turpe duceret? In coetu vero populi €Romani negotium publicum gerens, magister equitum, cui €ructare turpe esset, is vomens frustis esculentis vinum redo-€lentibus gremium suum et totum tribunal implevit. Sed €haec ipse fatetur esse in suis sordibus: veniamus ad splen-€dida. @@Caesar Alexandrea se recepit, felix, ut sibi quidem vide-€batur, mea autem sententia, qui rei publicae sit infelix, felix €esse nemo potest. Hasta posita pro aede Iovis Statoris €bona Cn. Pompei_miserum me! consumptis enim lacri-€mis tamen infixus animo haeret dolor_bona, inquam, Cn. €Pompei Magni voci acerbissimae subiecta praeconis. Vna €in illa re servitutis oblita civitas ingemuit servientibusque €animis, cum omnia metu tenerentur, gemitus tamen populi €Romani liber fuit. Exspectantibus omnibus quisnam esset €tam impius, tam demens, tam dis hominibusque hostis qui €ad illud scelus sectionis auderet accedere, inventus est nemo €praeter Antonium, praesertim cum tot essent circum hastam €illam qui alia omnia auderent: unus inventus est qui id €auderet quod omnium fugisset et reformidasset audacia. Tantus igitur te stupor oppressit vel, ut verius dicam, tantus €furor ut primum, cum sector sis isto loco natus, deinde cum €Pompei sector, non te exsecratum populo Romano, non €detestabilem, non omnis tibi deos, non omnis homines et €esse inimicos et futuros scias? At quam insolenter statim €helluo invasit in eius viri fortunas cuius virtute terribilior €erat populus Romanus exteris gentibus, iustitia carior! In @1 €eius igitur viri copias cum se subito ingurgitasset, exsultabat €gaudio persona de mimo, modo egens, repente dives. Sed, €ut est apud poetam nescio quem 'male parta male dilabun-tur.' Incredibile ac simile portenti est quonam modo illa €tam multa quam paucis non dico mensibus sed diebus €effuderit. Maximus vini numerus fuit, permagnum optimi €pondus argenti, pretiosa vestis, multa et lauta supellex et €magnifica multis locis, non illa quidem luxuriosi hominis, €sed tamen abundantis. Horum paucis diebus nihil erat. Quae Charybdis tam vorax? Charybdin dico? quae si €fuit, animal unum fuit: Oceanus, me dius fidius, vix videtur €tot res tam dissipatas, tam distantibus in locis positas tam €cito absorbere potuisse. Nihil erat clausum, nihil obsigna-€tum, nihil scriptum. Apothecae totae nequissimis homini-€bus condonabantur; alia mimi rapiebant, alia mimae; €domus erat aleatoribus referta, plena ebriorum; totos dies €potabatur atque id locis pluribus; suggerebantur etiam €saepe_non enim semper iste felix_damna aleatoria; con-€chyliatis Cn. Pompei peristromatis servorum in cellis lectos €stratos videres. Quam ob rem desinite mirari haec tam €celeriter esse consumpta. Non modo unius patrimonium €quamvis amplum, ut illud fuit, sed urbis et regna celeriter €tanta nequitia devorare potuisset. At idem aedis etiam et hortos. O audaciam immanem! tu etiam ingredi illam €domum ausus es, tu illud sanctissimum limen intrare, tu €illarum aedium dis penatibus os impurissimum ostendere? €Quam domum aliquamdiu nemo aspicere poterat, nemo €sine lacrimis praeterire, hac te in domo tam diu deversari €non pudet? in qua, quamvis nihil sapias, tamen nihil tibi @1 €potest esse iucundum. An tu illa in vestibulo rostra cum €aspexisti, domum tuam te introire putas? Fieri non potest. €Quamvis enim sine mente, sine sensu sis, ut es, tamen et te €et tua et tuos nosti. Nec vero te umquam neque vigilantem €neque in somnis credo posse mente consistere. Necesse €est, quamvis sis, ut es, violentus et furens, cum tibi obiecta €sit species singularis viri, perterritum te de somno excitari, furere etiam saepe vigilantem. Me quidem miseret parie-€tum ipsorum atque tectorum. Quid enim umquam domus €illa viderat nisi pudicum, quid nisi ex optimo more et €sanctissima disciplina? Fuit enim ille vir, patres conscripti, €sicuti scitis, cum foris clarus tum domi admirandus, neque €rebus externis magis laudandus quam institutis domesticis. €Huius in sedibus pro cubiculis stabula, pro conclavibus €popinae sunt. Etsi iam negat. Nolite quaerere; frugi €factus est: illam suam suas res sibi habere iussit, ex duo-€decim tabulis clavis ademit, exegit. Quam porro spectatus €civis, quam probatus! Cuius ex omni vita nihil est honestius quam quod cum mima fecit divortium. At quam crebro €usurpat: 'et consul et Antonius!' Hoc est dicere, et €consul et impudicissimus, et consul et homo nequissimus. €Quid est enim aliud Antonius? Nam si dignitas significa-€retur in nomine, dixisset, credo, aliquando avus tuus se et €consulem et Antonium. Numquam dixit. Dixisset etiam €conlega meus, patruus tuus, nisi si tu es solus Antonius. €Sed omitto ea peccata quae non sunt earum partium pro-€pria quibus tu rem publicam vexavisti: ad ipsas tuas partis €redeo, id est ad civile bellum, quod natum, conflatum, su- @1 sceptum opera tua est. Cui bello cum propter timiditatem €tuam tum propter libidines defuisti. Gustaras civilem san-€guinem vel potius exsorbueras; fueras in acie Pharsalica €antesignanus; L. Domitium, clarissimum et nobilissimum €virum, occideras multosque praeterea qui e proelio effuge-€rant, quos Caesar, ut non nullos, fortasse servasset, crudelis-€sime persecutus trucidaras. Quibus rebus tantis talibus €gestis quid fuit causae cur in Africam Caesarem non seque-€rere, cum praesertim belli pars tanta restaret? Itaque quem €locum apud ipsum Caesarem post eius ex Africa reditum €obtinuisti? quo numero fuisti? Cuius tu imperatoris €quaestor fueras, dictatoris magister equitum, belli princeps, €crudelitatis auctor, praedae socius, testamento, ut dicebas €ipse, filius, appellatus es de pecunia quam pro domo, pro hortis, pro sectione debebas. Primo respondisti plane fero-€citer et, ne omnia videar contra te, prope modum aequa et €iusta dicebas: 'A me C. Caesar pecuniam? cur potius €quam ego ab illo? an sine me ille vicit? At ne potuit €quidem. Ego ad illum belli civilis causam attuli; ego leges €perniciosas rogavi; ego arma contra consules imperatores-€que populi Romani, contra senatum populumque Romanum, €contra deos patrios arasque et focos, contra patriam tuli. €Num sibi soli vicit? Quorum facinus est commune, cur €non sit eorum praeda communis?' Ius postulabas, sed quid ad rem? Plus ille poterat. Itaque excussis tuis voci-€bus et ad te et ad praedes tuos milites misit, cum repente €a te praeclara illa tabula prolata est. Qui risus hominum, €tantam esse tabulam, tam varias, tam multas possessiones, €ex quibus praeter partem Miseni nihil erat quod is qui @1 €auctionaretur posset suum dicere. Auctionis vero misera-€bilis aspectus: vestis Pompei non multa eaque maculosa; €eiusdem quaedam argentea vasa conlisa, sordidata mancipia, €ut doleremus quicquam esse ex illis reliquiis quod videre possemus. Hanc tamen auctionem heredes L. Rubri de-€creto Caesaris prohibuerunt. Haerebat nebulo: quo se €verteret non habebat. Quin his ipsis temporibus domi €Caesaris percussor ab isto missus deprehensus dicebatur €esse cum sica: de quo Caesar in senatu aperte in te in-€vehens questus est. Proficiscitur in Hispaniam Caesar €paucis tibi ad solvendum propter inopiam tuam prorogatis €diebus. Ne tum quidem sequeris. Tam bonus gladiator €rudem tam cito? Hunc igitur quisquam qui in suis parti-€bus, id est in suis fortunis, tam timidus fuerit pertimescat? Profectus est aliquando tandem in Hispaniam; sed tuto, ut €ait, pervenire non potuit. Quonam modo igitur Dolabella €pervenit? Aut non suscipienda fuit ista causa, Antoni, aut, €cum suscepisses, defendenda usque ad extremum. Ter de-€pugnavit Caesar cum civibus, in Thessalia, Africa, Hispania. €Omnibus adfuit his pugnis Dolabella; in Hispaniensi etiam þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜Ë‡volnus accepit. Si de meo iudicio quaeris, nollem; sed €tamen consilium a primo reprehendendum, laudanda con-€stantia. Tu vero quid es? Cn. Pompei liberi tum primum €patriam repetebant. Esto, fuerit haec partium causa com-€munis. Repetebant praeterea deos patrios, aras, focos, larem €suum familiarem, in quae tu invaseras. Haec cum peterent €armis ei quorum erant legibus_etsi in rebus iniquissimis €quid potest esse aequi?_tamen quem erat aequissimum €contra Cn. Pompei liberos pugnare? quem? te sectorem. @1 An ut tu Narbone mensas hospitum convomeres Dolabella €pro te in Hispania dimicaret? €@@Qui vero Narbone reditus! Etiam quaerebat cur ego €ex ipso cursu tam subito revertissem. Exposui nuper, €patres conscripti, causam reditus mei. Volui, si possem, €etiam ante Kalendas Ianuarias prodesse rei publicae. €Nam, quod quaerebas quo modo redissem, primum luce, €non tenebris; deinde cum calceis et toga, nullis nec Gallicis €nec lacerna. At etiam aspicis me et quidem, ut videris, €iratus. Ne tu iam mecum in gratiam redeas, si scias quam €me pudeat nequitiae tuae, cuius te ipsum non pudet. Ex €omnium omnibus flagitiis nullum turpius vidi, nullum audivi. €Qui magister equitum fuisse tibi viderere, in proximum €annum consulatum peteres vel potius rogares, per municipia €coloniasque Galliae, a qua nos tum cum consulatus pete-€batur, non rogabatur, petere consulatum solebamus, cum Gallicis et lacerna cucurristi. At videte levitatem hominis. €Cum hora diei decima fere ad Saxa rubra venisset, delituit €in quadam cauponula atque ibi se occultans perpotavit ad €vesperum; inde cisio celeriter ad urbem advectus domum €venit capite involuto. Ianitor, 'Quis tu?' 'A Marco tabel-€larius.' Confestim ad eam deducitur cuius causa venerat, €eique epistulam tradidit. Quam cum illa legeret flens_erat €enim scripta amatorie; caput autem litterarum sibi cum €illa mima posthac nihil futurum; omnem se amorem ab-€iecisse illim atque in hanc transfudisse_cum mulier fleret @1 €uberius, homo misericors ferre non potuit, caput aperuit, €in collum invasit. O hominem nequam! Quid enim aliud €dicam? magis proprie nihil possum dicere. Ergo, ut te €catamitum, nec opinato cum te ostendisses, praeter spem €mulier aspiceret, idcirco urbem terrore nocturno, Italiam multorum dierum metu perturbasti? Et domi quidem €causam amoris habuisti, foris etiam turpiorem ne L. Plancus €praedes tuos venderet. Productus autem in contionem a €tribuno plebis cum respondisses te rei tuae causa venisse, €populum etiam dicacem in te reddidisti. Sed nimis multa €de nugis: ad maiora veniamus. €@@C. Caesari ex Hispania redeunti obviam longissime pro-€cessisti. Celeriter isti, redisti, ut cognosceret te si minus €fortem, at tamen strenuum. Factus es ei rursus nescio quo €modo familiaris. Habebat hoc omnino Caesar: quem €plane perditum aere alieno egentemque, si eundem nequam €hominem audacemque cognorat, hunc in familiaritatem libentissime recipiebat. His igitur rebus praeclare commen-€datus iussus es renuntiari consul et quidem cum ipso. €Nihil queror de Dolabella qui tum est impulsus, inductus, €elusus. Qua in re quanta fuerit uterque vestrum perfidia in €Dolabellam quis ignorat? ille induxit ut peteret, promissum €et receptum intervertit ad seque transtulit; tu eius perfidiae €voluntatem tuam ascripsisti. Veniunt Kalendae Ianuariae; €cogimur in senatum: invectus est copiosius multo in istum et paratius Dolabella quam nunc ego. Hic autem iratus €quae dixit, di boni! Primum cum Caesar ostendisset se, €prius quam proficisceretur, Dolabellam consulem esse iussu-€rum_quem negant regem, qui et faceret semper eius modi €aliquid et diceret_sed cum Caesar ita dixisset, tum hic @1 €bonus augur eo se sacerdotio praeditum esse dixit ut €comitia auspiciis vel impedire vel vitiare posset, idque se €facturum esse adseveravit. In quo primum incredibilem stupiditatem hominis cognoscite. Quid enim? istud quod €te sacerdoti iure facere posse dixisti, si augur non esses et €consul esses, minus facere potuisses? Vide ne etiam facilius. €Nos enim nuntiationem solum habemus, consules et reliqui €magistratus etiam spectionem. Esto: hoc imperite; nec €enim est ab homine numquam sobrio postulanda prudentia, €sed videte impudentiam. Multis ante mensibus in senatu €dixit se Dolabellae comitia aut prohibiturum auspiciis aut €id facturum esse quod fecit. Quisquamne divinare potest €quid viti in auspiciis futurum sit, nisi qui de caelo servare €constituit? quod neque licet comitiis per leges et si qui €servavit non comitiis habitis, sed prius quam habeantur, €debet nuntiare. Verum implicata inscientia impudentia est: €nec scit quod augurem nec facit quod pudentem decet. Atque ex illo die recordamini eius usque ad Idus Martias €consulatum. Quis umquam apparitor tam humilis, tam €abiectus? Nihil ipse poterat; omnia rogabat; caput in €aversam lecticam inserens, beneficia quae venderet a conlega €petebat. Ecce Dolabellae comitiorum dies. Sortitio prae-€rogativae; quiescit. Renuntiatur: tacet. Prima classis €vocatur, deinde ita ut adsolet suffragia, tum secunda classis, quae omnia sunt citius facta quam dixi. Confecto €negotio bonus augur_C. Laelium diceres_'Alio die' inquit. €O impudentiam singularem! Quid videras, quid senseras, €quid audieras? Neque enim te de caelo servasse dixisti nec €hodie dicis. Id igitur obvenit vitium quod tu iam Kalendis @1 €Ianuariis futurum esse provideras et tanto ante praedixeras. €Ergo hercule magna, ut spero, tua potius quam rei publicae €calamitate ementitus es auspicia; obstrinxisti religione €populum Romanum; augur auguri, consul consuli obnun-€tiasti. Nolo plura, ne acta Dolabellae videar convellere, €quae necesse est aliquando ad nostrum conlegium deferantur. Sed adrogantiam hominis insolentiamque cognoscite. Quam €diu tu voles, vitiosus consul Dolabella; rursus, cum voles, €salvis auspiciis creatus. Si nihil est, cum augur eis verbis €nuntiat, quibus tu nuntiasti, confitere te, cum 'Alio die' €dixeris, sobrium non fuisse; sin est aliqua vis in istis verbis, €ea quae sit augur a conlega requiro. €@@Sed ne forte ex multis rebus gestis M. Antoni rem unam €pulcherrimam transiliat oratio, ad Lupercalia veniamus. €Non dissimulat, patres conscripti: apparet esse commotum; €sudat, pallet. Quidlibet, modo ne nauseet, faciat quod in €porticu Minucia fecit. Quae potest esse turpitudinis tantae €defensio? Cupio audire, ut videam ubi rhetoris sit tanta merces, ubi campus Leontinus appareat. Sedebat in rostris €conlega tuus amictus toga purpurea, in sella aurea, coronatus. €Escendis, accedis ad sellam_ita eras Lupercus ut te consulem €esse meminisse deberes_diadema ostendis. Gemitus toto €foro. Vnde diadema? Non enim abiectum sustuleras, sed €attuleras domo meditatum et cogitatum scelus. Tu diadema €imponebas cum plangore populi; ille cum plausu reiciebat. €Tu ergo unus, scelerate, inventus es qui cum auctor regni esses, €eumque quem conlegam habebas dominum habere velles, €idem temptares quid populus Romanus ferre et pati posset. At etiam misericordiam captabas: supplex te ad pedes @1 €abiciebas. Quid petens? ut servires? Tibi uni peteres €qui ita a puero vixeras ut omnia paterere, ut facile servires; €a nobis populoque Romano mandatum id certe non habebas. €O praeclaram illam eloquentiam tuam, cum es nudus con-€tionatus! Quid hoc turpius, quid foedius, quid suppliciis €omnibus dignius? Num exspectas dum te stimulis fodia-€mus? Haec te, si ullam partem habes sensus, lacerat, haec €cruentat oratio. Vereor ne imminuam summorum virorum €gloriam; dicam tamen dolore commotus. Quid indignius €quam vivere eum qui imposuerit diadema, cum omnes fateantur iure interfectum esse qui abiecerit? At etiam €ascribi iussit in fastis ad Lupercalia: C. Caesari, dictatori €perpetuo, M. Antonium consulem populi iussu regnum €detulisse; Caesarem uti noluisse. Iam iam minime miror €te otium perturbare; non modo urbem odisse sed etiam €lucem; cum perditissimis latronibus non solum de die sed €etiam in diem bibere. Vbi enim tu in pace consistes? €qui locus tibi in legibus et in iudiciis esse potest, quae tu, €quantum in te fuit, dominatu regio sustulisti? Ideone þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜×ˆŠL. Tarquinius exactus, Sp. Cassius, Sp. Maelius, M. Manlius €necati ut multis post saeculis a M. Antonio, quod fas non €est, rex Romae constitueretur? @@Sed ad auspicia redeamus, de quibus Idibus Martiis fuit €in senatu Caesar acturus. Quaero: tum tu quid egisses? €Audiebam equidem te paratum venisse, quod me de emen-€titis auspiciis, quibus tamen parere necesse erat, putares €esse dicturum. Sustulit illum diem fortuna rei publicae. €Num etiam tuum de auspiciis iudicium interitus Caesaris €sustulit? Sed incidi in id tempus quod eis rebus in quas @1 €ingressa erat oratio praevertendum est. Quae tua fuga, €quae formido praeclaro illo die, quae propter conscientiam €scelerum desperatio vitae, cum ex illa fuga beneficio eorum €qui te, si sanus esses, salvum esse voluerunt, clam te domum recepisti! O mea frustra semper verissima auguria rerum €futurarum! Dicebam illis in Capitolio liberatoribus nostris, €cum me ad te ire vellent, ut ad defendendam rem publicam €te adhortarer, quoad metueres, omnia te promissurum; €simul ac timere desisses, similem te futurum tui. Itaque €cum ceteri consulares irent, redirent, in sententia mansi: €neque te illo die neque postero vidi neque ullam societatem €optimis civibus cum importunissimo hoste foedere ullo €confirmari posse credidi. Post diem tertium veni in aedem €Telluris et quidem invitus, cum omnis aditus armati ob-siderent. Qui tibi dies ille, Antoni, fuit? Quamquam €mihi inimicus subito exstitisti, tamen me tui miseret quod €tibi invideris. Qui tu vir, di immortales, et quantus €fuisses, si illius diei mentem servare potuisses! Pacem €haberemus, quae erat facta per obsidem puerum nobilem, €M. Bambalionis nepotem. Quamquam bonum te timor €faciebat, non diuturnus magister offici, improbum fecit ea €quae, dum timor abest, a te non discedit, audacia. Etsi €tum, cum optimum te putabant me quidem dissentiente, €funeri tyranni, si illud funus fuit, sceleratissime praefuisti. Tua illa pulchra laudatio, tua miseratio, tua cohortatio; tu, €tu, inquam, illas faces incendisti, et eas quibus semustilatus €ille est et eas quibus incensa L. Bellieni domus deflagravit. €Tu illos impetus perditorum hominum et ex maxima parte €servorum quos nos vi manuque reppulimus in nostras €domos immisisti. Idem tamen quasi fuligine abstersa €reliquis diebus in Capitolio praeclara senatus consulta @1 €fecisti, ne qua post Idus Martias immunitatis tabula neve €cuius benefici figeretur. Meministi ipse de exsulibus, scis €de immunitate quid dixeris. Optimum vero quod dicta-€turae nomen in perpetuum de re publica sustulisti: quo €quidem facto tantum te cepisse odium regni videbatur ut €eius omnem propter proximum dictatorem metum tolleres. Constituta res publica videbatur aliis, mihi vero nullo modo, €qui omnia te gubernante naufragia metuebam. Num igitur €me fefellit, aut num diutius sui potuit esse dissimilis? €Inspectantibus vobis toto Capitolio tabulae figebantur, €neque solum singulis venibant immunitates sed etiam €populis universis: civitas non iam singillatim, sed provinciis €totis dabatur. Itaque si haec manent quae stante re publica €manere non possunt, provincias universas, patres conscripti, €perdidistis, neque vectigalia solum sed etiam imperium €populi Romani huius domesticis nundinis deminutum est. Vbi est septiens miliens quod est in tabulis quae sunt ad €Opis? Funestae illius quidem pecuniae, sed tamen quae €nos, si eis quorum erat non redderetur, a tributis posset €vindicare. Tu autem quadringentiens sestertium quod €Idibus Martiis debuisti quonam modo ante Kalendas €Aprilis debere desisti? Sunt ea quidem innumerabilia €quae a tuis emebantur non insciente te, sed unum egregium €de rege Deiotaro, populi Romani amicissimo, decretum in €Capitolio fixum: quo proposito nemo erat qui in ipso dolore risum posset continere. Quis enim cuiquam ini-€micior quam Deiotaro Caesar? aeque atque huic ordini, ut €equestri, ut Massiliensibus, ut omnibus quibus rem publicam €populi Romani caram esse sentiebat. Igitur a quo vivo nec @1 €praesens nec absens rex Deiotarus quicquam aequi €boni impetravit, apud mortuum factus est gratiosus. Com-€pellarat hospitem praesens, computarat pecuniam, in eius €tetrarchia unum ex Graecis comitibus suis conlocarat, €Armeniam abstulerat a senatu datam. Haec vivus eripuit, reddit mortuus. At quibus verbis? Modo aequum sibi €videri, modo non iniquum. Mira verborum complexio! €At ille numquam_semper enim absenti adfui Deiotaro_ €quicquam sibi quod nos pro illo postularemus aequum €dixit videri. Syngrapha sesterti centiens per legatos, viros €bonos, sed timidos et imperitos, sine nostra, sine reliquorum €hospitum regis sententia facta in gynaecio est, quo in loco €plurimae res venierunt et veneunt. Qua ex syngrapha quid €sis acturus meditere censeo: rex enim ipse sua sponte, €nullis commentariis Caesaris, simul atque audivit eius interitum, suo Marte res suas recuperavit. Sciebat homo €sapiens ius semper hoc fuisse ut, quae tyranni eripuissent, €ea tyrannis interfectis ei quibus erepta essent recuperarent. €Nemo igitur iure consultus, ne iste quidem, qui tibi uni est €iure consultus, per quem haec agis, ex ista syngrapha deberi €dicet pro eis rebus quae erant ante syngrapham recuperatae. €Non enim a te emit, sed prius quam tu suum sibi venderes €ipse possedit. Ille vir fuit; nos quidem contemnendi qui auctorem odimus, acta defendimus. Quid ego de com-€mentariis infinitis, quid de innumerabilibus chirographis €loquar? quorum etiam institores sunt qui ea tamquam €gladiatorum libellos palam venditent. Itaque tanti acervi €nummorum apud istum construuntur ut iam expendantur, €non numerentur pecuniae. At quam caeca avaritia est! @1 €Nuper fixa tabula est qua civitates locupletissimae Creten-€sium vectigalibus liberantur, statuiturque ne post M. Brutum €pro consule sit Creta provincia. Tu mentis compos, tu €non constringendus? An Caesaris decreto Creta post €M. Bruti decessum potuit liberari, cum Creta nihil ad €Brutum Caesare vivo pertineret? At huius venditione €decreti_ne nihil actum putetis_provinciam Cretam per-€didistis. Omnino nemo ullius rei fuit emptor cui defuerit hic venditor. Et de exsulibus legem quam fixisti Caesar €tulit? Nullius insector calamitatem: tantum queror, €primum eorum reditus inquinatos quorum causam Caesar €dissimilem iudicarit; deinde nescio cur non reliquis idem €tribuas: neque enim plus quam tres aut quattuor reliqui €sunt. Qui simili in calamitate sunt, cur tua misericordia €non simili fruuntur, cur eos habes in loco patrui? de quo €ferre, cum de reliquis ferres, noluisti: quem etiam ad cen-€suram petendam impulisti, eamque petitionem comparasti €quae et risus hominum et querelas moveret. Cur autem ea comitia non habuisti? An quia tribunus plebis sini-€strum fulmen nuntiabat? Cum tua quid interest, nulla €auspicia sunt; cum tuorum, tum fis religiosus. Quid? €eundem in &7vii& viratu nonne destituisti? intervenit enim cui €metuisti, credo, ne salvo capite negare non posses. Omni-€bus eum contumeliis onerasti quem patris loco, si ulla in €te pietas esset, colere debebas. Filiam eius, sororem tuam, €eiecisti, alia condicione quaesita et ante perspecta. Non €est satis: probri insimulasti pudicissimam feminam. Quid €est quod addi possit? Contentus eo non fuisti: frequen-€tissimo senatu Kalendis Ianuariis sedente patruo hanc tibi @1 €esse cum Dolabella causam odi dicere ausus es quod ab €eo sorori et uxori tuae stuprum esse oblatum comperisses. €Quis interpretari potest, impudentiorne qui in senatu, an €improbior qui in Dolabellam, an impurior qui patre €audiente, an crudelior qui in illam miseram tam spurce, tam impie dixeris? Sed ad chirographa redeamus. Quae €tua fuit cognitio? Acta enim Caesaris pacis causa con-€firmata sunt a senatu: quae quidem Caesar egisset, non €ea quae egisse Caesarem dixisset Antonius. Vnde ista €erumpunt, quo auctore proferuntur? Si sunt falsa, cur €probantur? si vera, cur veneunt? At sic placuerat ut ex €Kalendis Iuniis de Caesaris actis cum consilio cognosceretis. €Quod fuit consilium, quem umquam convocasti, quas €Kalendas Iunias exspectasti? an eas ad quas te peragratis þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜äˆŠveteranorum coloniis stipatum armis rettulisti? €@@O praeclaram illam percursationem tuam mense Aprili €atque Maio, tum cum etiam Capuam coloniam deducere €conatus es! Quem ad modum illinc abieris vel potius paene non abieris scimus. Cui tu urbi minitaris. Vtinam conere, €ut aliquando illud 'paene' tollatur! At quam nobilis est €tua illa peregrinatio! Quid prandiorum apparatus, quid €furiosam vinolentiam tuam proferam? Tua ista detrimenta €sunt, illa nostra: agrum Campanum, qui cum de vectigalibus €eximebatur ut militibus daretur, tamen infligi magnum rei €publicae volnus putabamus, hunc tu compransoribus tuis et €conlusoribus dividebas. Mimos dico et mimas, patres con-€scripti, in agro Campano conlocatos. Quid iam querar de agro €Leontino? quoniam quidem hae quondam arationes Cam-€pana et Leontina in populi Romani patrimonio grandiferae @1 €et fructuosae ferebantur. Medico tria milia iugerum: €quid, si te sanasset? rhetori duo: quid, si te disertum facere potuisset? Sed ad iter Italiamque redeamus. Deduxisti €coloniam Casilinum, quo Caesar ante deduxerat. Consuluisti €me per litteras de Capua tu quidem, sed idem de Casilino €respondissem: possesne ubi colonia esset, eo coloniam €novam iure deducere. Negavi in eam coloniam quae esset €auspicato deducta, dum esset incolumis, coloniam novam €iure deduci: colonos novos ascribi posse rescripsi. Tu €autem insolentia elatus omni auspiciorum iure turbato Casili-€num coloniam deduxisti, quo erat paucis annis ante deducta, €ut vexillum tolleres, ut aratrum circumduceres; cuius €quidem vomere portam Capuae paene perstrinxisti, ut florentis coloniae territorium minueretur. Ab hac perturba-€tione religionum advolas in M. Varronis, sanctissimi atque €integerrimi viri, fundum Casinatem. Quo iure, quo ore? €'Eodem,' inquies 'quo in heredum L. Rubri, quo in €heredum L. Turseli praedia, quo in reliquas innumerabilis €possessiones.' Et si ab hasta, valeat hasta, valeant tabulae, €modo Caesaris, non tuae, quibus debuisti, non quibus tu te €liberavisti. Varronis quidem Casinatem fundum quis venisse €dicit, quis hastam istius venditionis vidit, quis vocem prae-€conis audivit? Misisse te dicis Alexandream qui emeret a Caesare; ipsum enim exspectare magnum fuit. Quis vero €audivit umquam_nullius autem salus curae pluribus fuit_ €de fortunis Varronis rem ullam esse detractam? Quid? si €etiam scripsit ad te Caesar ut redderes, quid satis potest €dici de tanta impudentia? Remove gladios parumper illos €quos videmus: iam intelleges aliam causam esse hastae €Caesaris, aliam confidentiae et temeritatis tuae. Non enim @1 €te dominus modo illis sedibus sed quivis amicus, vicinus, €hospes, procurator arcebit. At quam multos dies in ea €villa turpissime es perbacchatus! Ab hora tertia bibebatur, €ludebatur, vomebatur. O tecta ipsa misera, 'quam dispari €domino'_quamquam quo modo iste dominus_sed tamen €quam ab dispari tenebantur! Studiorum enim suorum M. Varro voluit illud, non libidinum deversorium. Quae in illa €villa antea dicebantur, quae cogitabantur, quae litteris man-€dabantur! iura populi Romani, monumenta maiorum, omnis €sapientiae ratio omnisque doctrinae. At vero te inquilino €_non enim domino_personabant omnia vocibus ebriorum, €natabant pavimenta vino, madebant parietes, ingenui pueri €cum meritoriis, scorta inter matres familias versabantur. €Casino salutatum veniebant, Aquino, Interamna: admissus €est nemo. Iure id quidem; in homine enim turpissimo obsolefiebant dignitatis insignia. Cum inde Romam pro-€ficiscens ad Aquinum accederet, obviam ei processit, ut €est frequens municipium, magna sane multitudo. At iste €operta lectica latus per oppidum est ut mortuus. Stulte €Aquinates: sed tamen in via habitabant. Quid Anagnini? €Qui, cum essent devii, descenderunt ut istum, tamquam si €esset consul, salutarent. Incredibile dictu, sed inter omnis €constabat neminem esse resalutatum, praesertim cum duos €secum Anagninos haberet, Mustelam et Laconem, quorum alter gladiorum est princeps, alter poculorum. Quid ego €illas istius minas contumeliasque commemorem quibus €invectus est in Sidicinos, vexavit Puteolanos, quod @1 €C. Cassium et Brutos patronos adoptassent? Magno quidem €studio, iudicio, benevolentia, caritate, non, ut te et Basilum, €vi et armis, et alios vestri similis quos clientis nemo habere €velit, non modo illorum cliens esse. Interea dum tu abes, €qui dies ille conlegae tui fuit, cum illud quod venerari sole-€bas bustum in foro evertit? Qua re tibi nuntiata, ut consta-€bat inter eos qui una fuerunt concidisti. Quid evenerit €postea nescio_metum credo valuisse et arma_conlegam €quidem de caelo detraxisti effecistique non tu quidem etiam nunc ut similis tui, sed certe ut dissimilis esset sui. Qui €vero inde reditus Romam, quae perturbatio totius urbis! €Memineramus Cinnam nimis potentem, Sullam postea domi-€nantem, modo Caesarem regnantem videramus. Erant €fortasse gladii, sed absconditi nec ita multi. Ista vero quae €et quanta barbaria est! Agmine quadrato cum gladiis €sequuntur; scutorum lecticas portari videmus. Atque his €quidem iam inveteratis, patres conscripti, consuetudine €obduruimus. Kalendis Iuniis cum in senatum, ut erat €constitutum, venire vellemus, metu perterriti repente diffu-gimus. At iste, qui senatu non egeret, neque desideravit €quemquam et potius discessu nostro laetatus est statimque €illa mirabilia facinora effecit. Qui chirographa Caesaris €defendisset lucri sui causa, is leges Caesaris easque prae-€claras, ut rem publicam concutere posset, evertit. Numerum €annorum provinciis prorogavit; idemque, cum actorum €Caesaris defensor esse deberet, et in publicis et in privatis €rebus acta Caesaris rescidit. In publicis nihil est lege €gravius; in privatis firmissimum est testamentum. Leges €alias sine promulgatione sustulit, alias ut tolleret promul-€gavit. Testamentum inritum fecit, quod etiam infimis @1 €civibus semper obtentum est. Signa, tabulas, quas populo €Caesar una cum hortis legavit, eas hic partim in hortos €Pompei deportavit, partim in villam Scipionis. @@Et tu in Caesaris memoria diligens, tu illum amas mor-€tuum? Quem is honorem maiorem consecutus erat quam €ut haberet pulvinar, simulacrum, fastigium, flaminem? Est €ergo flamen, ut Iovi, ut Marti, ut Quirino, sic divo Iulio €M. Antonius? Quid igitur cessas? Cur non inauguraris? €Sume diem, vide qui te inauguret: conlegae sumus; nemo €negabit. O detestabilem hominem, sive quod tyranni sacer-€dos es sive quod mortui! Quaero deinceps num hodiernus €dies qui sit ignores? Nescis heri quartum in circo diem €ludorum Romanorum fuisse? te autem ipsum ad populum €tulisse ut quintus praeterea dies Caesari tribueretur? Cur €non sumus praetextati? cur honorem Caesaris tua lege €datum deseri patimur? an supplicationes addendo diem €contaminari passus es, pulvinaria noluisti? Aut undique religionem tolle aut usque quaque conserva. Quaeris €placeatne mihi pulvinar esse, fastigium, flaminem. Mihi €vero nihil istorum placet: sed tu qui acta Caesaris defendis €quid potes dicere cur alia defendas, alia non cures? Nisi €forte vis fateri te omnia quaestu tuo, non illius dignitate €metiri. Quid ad haec tandem? exspecto enim eloquentiam. €Disertissimum cognovi avum tuum, at te etiam apertiorem €in dicendo. Ille numquam nudus est contionatus: tuum €hominis simplicis pectus vidimus. Respondebisne ad haec, €aut omnino hiscere audebis? Ecquid reperies ex tam longa €oratione mea cui te respondere posse confidas? Sed prae-terita omittamus: hunc unum diem, unum, inquam, hodier-€num diem, hoc punctum temporis, quo loquor, defende, si @1 €potes. Cur armatorum corona senatus saeptus est, cur me €tui satellites cum gladiis audiunt, cur valvae Concordiae non €patent, cur homines omnium gentium maxime barbaros, €Ituraeos, cum sagittis deducis in forum? Praesidi sui causa €se facere dicit. Non igitur miliens perire est melius quam €in sua civitate sine armatorum praesidio non posse vivere? €Sed nullum est istuc, mihi crede, praesidium: caritate te et €benevolentia civium saeptum oportet esse, non armis. Eripiet et extorquebit tibi ista populus Romanus, utinam þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¢˜ñ‚salvis nobis! Sed quoquo modo nobiscum egeris, dum istis €consiliis uteris, non potes, mihi crede, esse diuturnus. €Etenim ista tua minime avara coniunx quam ego sine con-€tumelia describo nimium diu debet populo Romano tertiam €pensionem. Habet populus Romanus ad quos gubernacula €rei publicae deferat: qui ubicumque terrarum sunt, ibi €omne est rei publicae praesidium vel potius ipsa res publica, €quae se adhuc tantum modo ulta est, nondum recuperavit. €Habet quidem certe res publica adulescentis nobilissimos €paratos defensores. Quam volent illi cedant otio consulentes; €tamen a re publica revocabuntur. Et nomen pacis dulce €est et ipsa res salutaris; sed inter pacem et servitutem pluri-€mum interest. Pax est tranquilla libertas, servitus postre-€mum malorum omnium, non modo bello sed morte etiam repellendum. Quod si se ipsos illi nostri liberatores e con-€spectu nostro abstulerunt, at exemplum facti reliquerunt. €Illi quod nemo fecerat fecerunt. Tarquinium Brutus bello €est persecutus, qui tum rex fuit cum esse Romae licebat; €Sp. Cassius, Sp. Maelius, M. Manlius propter suspicionem €regni appetendi sunt necati: hi primum cum gladiis non in €regnum appetentem, sed in regnantem impetum fecerunt. €Quod cum ipsum factum per se praeclarum est atque @1 €divinum, tum expositum ad imitandum est, praesertim cum €illi eam gloriam consecuti sint quae vix caelo capi posse €videatur. Etsi enim satis in ipsa conscientia pulcherrimi €facti fructus erat, tamen mortali immortalitatem non arbitror €contemnendam. @@Recordare igitur illum, M. Antoni, diem quo dictaturam €sustulisti; pone ante oculos laetitiam senatus populique €Romani; confer cum hac nundinatione tua tuorumque: €tum intelleges quantum inter laudem et lucrum intersit. €Sed nimirum, ut quidam morbo aliquo et sensus stupore €suavitatem cibi non sentiunt, sic libidinosi, avari, facinerosi €verae laudis gustatum non habent. Sed si te laus adlicere €ad recte faciendum non potest, ne metus quidem a foedis-€simis factis potest avocare? Iudicia non metuis: si propter €innocentiam, laudo; sin propter vim, non intellegis, qui isto modo iudicia non timeat, ei quid timendum sit? Quod €si non metuis viros fortis egregiosque civis, quod a corpore €tuo prohibentur armis, tui te, mihi crede, diutius non ferent. €Quae est autem vita dies et noctes timere a suis? Nisi vero €aut maioribus habes beneficiis obligatos quam ille quosdam €habuit ex eis a quibus est interfectus, aut tu es ulla re cum eo €comparandus. Fuit in illo ingenium, ratio, memoria, litterae, €cura, cogitatio, diligentia; res bello gesserat, quamvis rei €publicae calamitosas, at tamen magnas; multos annos €regnare meditatus, magno labore, magnis periculis quod €cogitarat effecerat; muneribus, monumentis, congiariis, epulis €multitudinem imperitam delenierat; suos praemiis, adversarios €clementiae specie devinxerat. Quid multa? Attulerat iam @1 €liberae civitati partim metu partim patientia consuetudinem serviendi. Cum illo ego te dominandi cupiditate conferre €possum, ceteris vero rebus nullo modo comparandus es. €Sed ex plurimis malis quae ab illo rei publicae sunt inusta €hoc tamen boni est quod didicit iam populus Romanus €quantum cuique crederet, quibus se committeret, a quibus €caveret. Haec non cogitas, neque intellegis satis esse viris €fortibus didicisse quam sit re pulchrum, beneficio gratum, €fama gloriosum tyrannum occidere? An, cum illum homines non tulerint, te ferent? Certatim posthac, mihi crede, ad €hoc opus curretur neque occasionis tarditas exspectabitur. €@@Respice, quaeso, aliquando rem publicam, M. Antoni, €quibus ortus sis, non quibuscum vivas considera: mecum, €ut voles: redi cum re publica in gratiam. Sed de te tu videris; €ego de me ipse profitebor. Defendi rem publicam adule-€scens, non deseram senex: contempsi Catilinae gladios, non €pertimescam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, €si repraesentari morte mea libertas civitatis potest, ut ali-€quando dolor populi Romani pariat quod iam diu parturit! Etenim si abhinc annos prope viginti hoc ipso in templo €negavi posse mortem immaturam esse consulari, quanto €verius nunc negabo seni? Mihi vero, patres conscripti, iam €etiam optanda mors est, perfuncto rebus eis quas adeptus €sum quasque gessi. Duo modo haec opto, unum ut moriens €populum Romanum liberum relinquam_hoc mihi maius ab €dis immortalibus dari nihil potest_alterum ut ita cuique €eveniat ut de re publica quisque mereatur. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA TERTIA}1 ‘@@Serius omnino, patres conscripti, quam tempus rei publicae €postulabat, aliquando tamen convocati sumus; quod flagita-€bam equidem cotidie, quippe cum bellum nefarium contra €aras et focos, contra vitam fortunasque nostras ab homine €profligato ac perdito non comparari, sed geri iam viderem. €Exspectantur Kalendae Ianuariae, quas non exspectat €Antonius qui in provinciam D. Bruti, summi et singularis €viri, cum exercitu impetum facere conatur; ex qua se in-€structum et paratum ad urbem venturum esse minitatur. Quae est igitur exspectatio aut quae vel minimi dilatio €temporis? Quamquam enim adsunt Kalendae Ianuariae, €tamen breve tempus longum est imparatis. Dies enim €adfert vel hora potius, nisi provisum est, magnas saepe €clades; certus autem dies non ut sacrificiis, sic consiliis €exspectari solet. Quod si aut Kalendae Ianuariae fuissent €eo die quo primum ex urbe fugit Antonius, aut eae non €essent exspectatae, bellum iam nullum haberemus. Auc-€toritate enim senatus consensuque populi Romani facile €hominis amentis fregissemus audaciam. Quod confido @1 €equidem consules designatos, simul ut magistratum inierint, €esse facturos; sunt enim optimo animo, summo consilio, €singulari concordia. Mea autem festinatio non victoriae solum avida est sed etiam celeritatis. Quo enim usque €tantum bellum, tam crudele, tam nefarium privatis consiliis €propulsabitur? cur non quam primum publica accedit €auctoritas? C. Caesar adulescens, paene potius puer, in-€credibili ac divina quadam mente atque virtute, cum maxime €furor arderet Antoni cumque eius a Brundisio crudelis et €pestifer reditus timeretur, nec postulantibus nec cogitanti-€bus, ne optantibus quidem nobis, quia non posse fieri €videbatur, firmissimum exercitum ex invicto genere vetera-€norum militum comparavit patrimoniumque suum effudit: €quamquam non sum usus eo verbo quo debui; non enim effudit: in salute rei publicae conlocavit. Cui quamquam €gratia referri tanta non potest quanta debetur, habenda €tamen est tanta quantam maximam animi nostri capere €possunt. Quis enim est tam ignarus rerum, tam nihil de re €publica cogitans qui hoc non intellegat, si M. Antonius €a Brundisio cum eis copiis quas se habiturum putabat, €Romam, ut minabatur, venire potuisset, nullum genus eum €crudelitatis praeteriturum fuisse? quippe qui in hospitis €tectis Brundisi fortissimos viros optimosque civis iugulari €iusserit; quorum ante pedes eius morientium sanguine os €uxoris respersum esse constabat. Hac ille crudelitate €imbutus, cum multo bonis omnibus veniret iratior quam €illis fuerat quos trucidarat, cui tandem nostrum aut cui omnino bono pepercisset? Qua peste privato consilio @1 €rem publicam_neque enim fieri potuit aliter_Caesar libe-€ravit: qui nisi in hac re publica natus esset, rem publicam €scelere Antoni nullam haberemus. Sic enim perspicio, €sic iudico, nisi unus adulescens illius furentis impetus €crudelissimosque conatus cohibuisset, rem publicam fun-€ditus interituram fuisse. Cui quidem hodierno die, patres €conscripti_nunc enim primum ita convenimus ut illius €beneficio possemus ea quae sentiremus libere dicere_ €tribuenda est auctoritas, ut rem publicam non modo a se €susceptam sed etiam a nobis commendatam possit defendere. Nec vero de legione Martia, quoniam longo intervallo loqui €nobis de re publica licet, sileri potest. Quis enim unus €fortior, quis amicior umquam rei publicae fuit quam legio €Martia universa? Quae cum hostem populi Romani €Antonium iudicasset, comes esse eius amentiae noluit: €reliquit consulem; quod profecto non fecisset, si eum con-€sulem iudicasset quem nihil aliud agere, nihil moliri nisi þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ£–ˆˆcaedem civium atque interitum civitatis videret. Atque ea €legio consedit Albae. Quam potuit urbem eligere aut €opportuniorem ad res gerendas aut fideliorem aut fortiorum virorum aut amiciorum rei publicae civium? Huius legionis €virtutem imitata quarta legio duce L. Egnatuleio quaestore, €civi optimo et fortissimo, C. Caesaris auctoritatem atque €exercitum persecuta est. Faciendum est igitur nobis, patres €conscripti, ut ea quae sua sponte clarissimus adulescens €atque omnium praestantissimus gessit et gerit hac auctori-€tate nostra comprobentur, veteranorumque, fortissimorum €virorum, tum legionis Martiae quartaeque mirabilis con-€sensus ad rem publicam recuperandam laude et testimonio €nostro confirmetur, eorumque commoda, honores, praemia, @1 €cum consules designati magistratum inierint, curae nobis fore hodierno die spondeamus. Atque ea quidem quae €dixi de Caesare deque eius exercitu iam diu nota sunt €nobis. Virtute enim admirabili Caesaris constantiaque €militum veteranorum legionumque earum quae optimo €iudicio auctoritatem nostram, libertatem populi Romani, €virtutem Caesaris secutae sunt a cervicibus nostris est €depulsus Antonius. Sed haec, ut dixi, superiora: hoc vero €recens edictum D. Bruti quod paulo ante propositum est €certe silentio non potest praeteriri. Pollicetur enim se €provinciam Galliam retenturum in senatus populique €Romani potestate. O civem natum rei publicae, memorem €sui nominis imitatoremque maiorum! Neque enim Tar-€quinio expulso maioribus nostris tam fuit optata libertas quam est depulso Antonio retinenda nobis. Illi regibus €parere iam a condita urbe didicerant: nos post reges exactos €servitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius quem €maiores nostri non tulerunt non crudelis, non impius, sed €superbus est habitus et dictus: quod nos vitium in privatis €saepe tulimus, id maiores nostri ne in rege quidem ferre €potuerunt. L. Brutus regem superbum non tulit: D. Brutus €sceleratum atque impium regnare patietur Antonium? Quid €Tarquinius tale qualia innumerabilia et facit et fecit Antonius? €Senatum etiam reges habebant: nec tamen, ut Antonio sena-€tum habente, in consilio regis versabantur barbari armati. €Servabant auspicia reges; quae hic consul augurque neglexit, €neque solum legibus contra auspicia ferendis sed etiam €conlega una ferente eo quem ipse ementitis auspiciis vitio-sum fecerat. Quis autem rex umquam fuit tam insignite €impudens ut haberet omnia commoda, beneficia, iura regni @1 €venalia? quam hic immunitatem, quam civitatem, quod €praemium non vel singulis hominibus vel civitatibus vel €universis provinciis vendidit? Nihil humile de Tarquinio, €nihil sordidum accepimus: at vero huius domi inter quasilla €pendebatur aurum, numerabatur pecunia; una in domo €omnes quorum intererat totum imperium populi Romani €nundinabantur. Supplicia vero in civis Romanos nulla €Tarquini accepimus: at hic et Suessae iugulavit eos quos €in custodiam dederat et Brundisi ad &7ccc& fortissimos viros civisque optimos trucidavit. Postremo Tarquinius pro €populo Romano bellum gerebat tum cum est expulsus: €Antonius contra populum Romanum exercitum adducebat €tum cum a legionibus relictus nomen Caesaris exercitumque €pertimuit neglectisque sacrificiis sollemnibus ante lucem €vota ea quae numquam solveret nuncupavit, et hoc tem-€pore in provinciam populi Romani conatur invadere. Maius €igitur a D. Bruto beneficium populus Romanus et habet et €exspectat quam maiores nostri acceperunt a L. Bruto, €principe huius maxime conservandi generis et nominis. Cum autem est omnis servitus misera, tum vero intolerabile €est servire impuro, impudico, effeminato, numquam ne in €metu quidem sobrio. Hunc igitur qui Gallia prohibet, €privato praesertim consilio, iudicat verissimeque iudicat non €esse consulem. Faciendum est igitur nobis, patres conscripti, €ut D. Bruti privatum consilium auctoritate publica compro-€bemus. Nec vero M. Antonium consulem post Lupercalia €debuistis putare: quo enim ille die, populo Romano in-€spectante, nudus, unctus, ebrius est contionatus et id egit €ut conlegae diadema imponeret, eo die se non modo con- @1 €sulatu sed etiam libertate abdicavit. Esset enim ipsi certe €statim serviendum, si Caesar ab eo regni insigne accipere €voluisset. Hunc igitur ego consulem, hunc civem Romanum, €hunc liberum, hunc denique hominem putem qui foedo €illo et flagitioso die et quid pati C. Caesare vivo posset et quid eo mortuo consequi ipse cuperet ostendit? Nec vero €de virtute, constantia, gravitate provinciae Galliae taceri €potest. Est enim ille flos Italiae, illud firmamentum im-€peri populi Romani, illud ornamentum dignitatis. Tantus €autem est consensus municipiorum coloniarumque pro-€vinciae Galliae ut omnes ad auctoritatem huius ordinis €maiestatemque populi Romani defendendam conspirasse €videantur. €@@Quam ob rem, tribuni plebis, quamquam vos nihil aliud €nisi de praesidio ut senatum tuto consules Kalendis Ianu-€ariis habere possint rettulistis, tamen mihi videmini magno €consilio atque optima mente potestatem nobis de tota re €publica fecisse dicendi. Cum enim tuto haberi senatum €sine praesidio non posse iudicavistis, tum statuistis etiam €intra muros Antoni scelus audaciamque versari. @@Quam ob rem omnia mea sententia complectar, vobis, €ut intellego, non invitis, ut et praestantissimis ducibus a €nobis detur auctoritas et fortissimis militibus spes ostendatur €praemiorum et iudicetur non verbo, sed re non modo non €consul sed etiam hostis Antonius. Nam si ille consul, €fustuarium meruerunt legiones quae consulem reliquerunt, €sceleratus Caesar, Brutus nefarius qui contra consulem €privato consilio exercitus comparaverunt. Si autem mili-€tibus exquirendi sunt honores novi propter eorum divinum €atque immortale meritum, ducibus autem ne referri quidem €potest gratia, quis est qui eum hostem non existimet quem @1 €qui armis persequantur conservatores rei publicae iudi-centur? At quam contumeliosus in edictis, quam barbarus, €quam rudis! primum in Caesarem ut maledicta congessit €deprompta ex recordatione impudicitiae et stuprorum €suorum! Quis enim hoc adulescente castior, quis modesti-€or, quod in iuventute habemus inlustrius exemplum veteris €sanctitatis? quis autem illo qui male dicit impurior? Igno-€bilitatem obicit C. Caesaris filio cuius etiam natura pater, €si vita suppeditasset, consul factus esset. 'Aricina mater.' €Trallianam aut Ephesiam putes dicere. Videte quam €despiciamur omnes qui sumus e municipiis id est, omnes €plane: quotus enim quisque nostrum non est? Quod €autem municipium non contemnit is qui Aricinum tanto €opere despicit, vetustate antiquissimum, iure foederatum, €propinquitate paene finitimum, splendore municipum ho-nestissimum? Hinc Voconiae, hinc Atiniae leges; hinc €multae sellae curules et patrum memoria et nostra; hinc €equites Romani lautissimi et plurimi. Sed si Aricinam €uxorem non probas, cur probas Tusculanam? Quamquam €huius sanctissimae feminae atque optimae pater, M. Atius €Balbus, in primis honestus, praetorius fuit: tuae coniugis, €bonae feminae, locupletis quidem certe, Bambalio quidam €pater, homo nullo numero. Nihil illo contemptius qui €propter haesitantiam linguae stuporemque cordis cognomen €ex contumelia traxerit. 'At avus nobilis.' Tuditanus €nempe ille qui cum palla et cothurnis nummos populo €de rostris spargere solebat. Vellem hanc contemptionem @1 €pecuniae suis reliquisset! Habetis nobilitatem generis gloriosam. Qui autem evenit ut tibi Iulia natus ignobilis €videatur, cum tu eodem materno genere soleas gloriari? €Quae porro amentia est eum dicere aliquid de uxorum €ignobilitate cuius pater Numitoriam Fregellanam, proditoris €filiam, habuerit uxorem, ipse ex libertini filia susceperit €liberos? Sed hoc clarissimi viri viderint, L. Philippus qui €habet Aricinam uxorem, C. Marcellus qui Aricinae filiam: €quos certo scio dignitatis optimarum feminarum non paeni-€tere. Idem etiam Q. Ciceronem, fratris mei filium, com-€pellat edicto, nec sentit amens commendationem esse €compellationem suam. Quid enim accidere huic adule-€scenti potuit optatius quam cognosci ab omnibus Caesaris þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ£˜’consiliorum esse socium, Antoni furoris inimicum? At €etiam gladiator ausus est scribere hunc de patris et patrui €parricidio cogitasse. O admirabilem impudentiam, auda-€ciam, temeritatem! in eum adulescentem hoc scribere €audere quem ego et frater meus propter eius suavissimos €atque optimos mores praestantissimumque ingenium cer-€tatim amamus omnibusque horis oculis, auribus, complexu €tenemus? Nam me isdem edictis nescit laedat an laudet. €Cum idem supplicium minatur optimis civibus quod ego €de sceleratissimis ac pessimis sumpserim, laudare videtur, €quasi imitari velit; cum autem illam pulcherrimi facti me-€moriam refricat, tum a sui similibus invidiam aliquam in me commoveri putat. Sed quid fecit ipse? Cum tot €edicta proposuisset, edixit ut adesset senatus frequens €a. d. &7viii&. Kalendas Decembris: eo die ipse non adfuit. €At quo modo edixit? haec sunt, ut opinor, verba in ex- @1 €tremo: 'Si quis non adfuerit, hunc existimare omnes €poterunt et interitus mei et perditissimorum consiliorum €auctorem fuisse.' Quae sunt perdita consilia? an ea quae €pertinent ad libertatem populi Romani recuperandam? €quorum consiliorum Caesari me auctorem et hortatorem €et esse et fuisse fateor. Quamquam ille non eguit consilio €cuiusquam, sed tamen currentem, ut dicitur, incitavi. Nam €interitus quidem tui quis bonus non esset auctor, cum in €eo salus et vita optimi cuiusque, libertas populi Romani dignitasque consisteret? Sed cum tam atroci edicto nos €concitavisset, cur ipse non adfuit? Num putatis aliqua re €tristi ac severa? vino atque epulis retentus, si illae epulae €potius quam popinae nominandae sunt, diem edicti obire €neglexit: in ante diem &7iv& Kalendas Decembris distulit. €Adesse in Capitolio iussit; quod in templum ipse nescio €qua per Gallorum cuniculum ascendit. Convenerunt con-€rogati et quidem ampli quidam homines sed immemores €dignitatis suae. Is enim erat dies, ea fama, is qui senatum €vocarat ut turpe senatori esset nihil timere. Ad eos tamen €ipsos qui convenerant ne verbum quidem ausus est facere €de Caesare, cum de eo constituisset ad senatum referre: scriptam attulerat consularis quidam sententiam. Quid est €aliud de eo referre non audere qui contra se consulem €exercitum duceret nisi se ipsum hostem iudicare? Necesse €erat enim alterutrum esse hostem; nec poterat aliter de €adversariis ducibus iudicari. Si igitur Caesar hostis, cur €consul nihil refert ad senatum? Sin ille a senatu €notandus non fuit, quid potest dicere quin, cum de illo €tacuerit, se hostem confessus sit? Quem in edictis Sparta- @1 €cum appellat, hunc in senatu ne improbum quidem dicere €audet. At in rebus tristissimis quantos excitat risus! Sen-€tentiolas edicti cuiusdam memoriae mandavi quas videtur €ille peracutas putare: ego autem qui intellegeret quid dicere vellet adhuc neminem inveni. 'Nulla contumelia €est quam facit dignus.' Primum quid est dignus? nam €etiam malo multi digni, sicut ipse. An quam facit is qui €cum dignitate est? Quae autem potest esse maior? Quid €est porro facere contumeliam? quis sic loquitur? Deinde: €'nec timor quem denuntiat inimicus.' Quid ergo? ab €amico timor denuntiari solet? Horum similia deinceps. €Nonne satius est mutum esse quam quod nemo intellegat €dicere? En cur magister eius ex oratore arator factus sit, €possideat in agro publico campi Leontini duo milia iugerum €immunia, ut hominem stupidum magis etiam infatuet mer-cede publica. Sed haec leviora fortasse: illud quaero cur €tam mansuetus in senatu fuerit, cum in edictis tam fuisset €ferus. Quid enim attinuerat L. Cassio tribuno plebis, €fortissimo et constantissimo civi, mortem denuntiare, si in €senatum venisset; D. Carfulenum, bene de re publica €sentientem, senatu vi et minis mortis expellere; Ti. Cannu-€tium, a quo erat honestissimis contionibus et saepe et iure €vexatus, non templo solum verum etiam aditu prohibere €Capitoli? Cui senatus consulto ne intercederent vere-€batur? De supplicatione, credo, M. Lepidi, clarissimi viri. €Atque id erat periculum, de cuius honore extraordinario €cotidie aliquid cogitabamus, ne eius usitatus honos impe-diretur. Ac ne sine causa videretur edixisse ut senatus €adesset, cum de re publica relaturus fuisset, adlato nuntio €de legione quarta mente concidit, et fugere festinans senatus @1 €consultum de supplicatione per discessionem fecit, cum id €factum esset antea numquam. Quae vero profectio postea, €quod iter paludati, quae vitatio oculorum, lucis, urbis, fori, €quam misera fuga, quam foeda, quam turpis! Praeclara €tamen senatus consulta illo ipso die vespertina, provinciarum €religiosa sortitio, divina vero opportunitas ut, quae cuique apta esset, ea cuique obveniret. Praeclare igitur facitis, €tribuni plebis, qui de praesidio consulum senatusque re-€feratis, meritoque vestro maximas vobis gratias omnes et €agere et habere debemus. Qui enim periculo carere pos-€sumus in tanta hominum cupiditate et audacia? Ille autem €homo adflictus et perditus quae de se exspectat iudicia €graviora quam amicorum suorum? Familiarissimus eius, €mihi homo coniunctus, L. Lentulus, et P. Naso, omni carens €cupiditate, nullam se habere provinciam, nullam Antoni €sortitionem fuisse iudicaverunt. Quod idem fecit L. Philip-€pus, vir patre, avo maioribusque suis dignissimus; in eadem €sententia fuit homo summa integritate atque innocentia, €C. Turranius; idem fecit Sp. Oppius; ipsi etiam qui ami-€citiam M. Antoni veriti plus ei tribuerunt quam fortasse €vellent, M. Piso, necessarius meus, et vir et civis egregius, €parique innocentia M. Vehilius, senatus auctoritati se ob-temperaturos esse dixerunt. Quid ego de L. Cinna loquar? €cuius spectata multis magnisque rebus singularis integritas €minus admirabilem facit huius honestissimi facti gloriam, €qui omnino provinciam neglexit, quam item magno animo €et constanti C. Cestius repudiavit. Qui sunt igitur reliqui €quos sors divina delectet? T. Annius, M. Gallius. O €felicem utrumque! nihil enim maluerunt. C. Antonius @1 €Macedoniam. Hunc quoque felicem! hanc enim habebat €semper in ore provinciam. C. Calvisius Africam. Nihil €felicius! modo enim ex Africa decesserat et quasi divinans €se rediturum duos legatos Vticae reliquerat. Deinde M. €Cusini Sicilia, Q. Cassi Hispania. Non habeo quid €suspicer: duarum credo provinciarum sortis minus divinas fuisse. O C. Caesar_adulescentem appello_quam tu €salutem rei publicae attulisti, quam improvisam, quam re-€pentinam! Qui enim haec fugiens fecit, quid faceret €insequens? Etenim in contione dixerat se custodem fore €urbis, seque usque ad Kalendas Maias ad urbem exercitum €habiturum. O praeclarum custodem ovium, ut aiunt, €lupum! Custosne urbis an direptor et vexator esset Anto-€nius? Et quidem se introiturum in urbem dixit exiturum-€que cum vellet. Quid illud? nonne audiente populo €sedens pro aede Castoris dixit, nisi qui vicisset, victurum €neminem? @@Hodierno die primum, patres conscripti, longo intervallo €in possessionem libertatis pedem ponimus: cuius quidem ego €quoad potui non modo defensor sed etiam conservator fui. €Cum autem id facere non possem, quievi, nec abiecte nec €sine aliqua dignitate casum illum temporum et dolorem tuli. €Hanc vero taeterrimam beluam quis ferre potest aut quo €modo? Quid est in Antonio praeter libidinem, crudelitatem, €petulantiam, audaciam? Ex his totus vitiis conglutinatus €est. Nihil apparet in eo ingenuum, nihil moderatum, nihil pudens, nihil pudicum. Quapropter, quoniam res in id dis-€crimen adducta est utrum ille poenas rei publicae luat an €nos serviamus, aliquando, per deos immortalis, patres con- @1 €scripti, patrium animum virtutemque capiamus, ut aut liber-€tatem propriam Romani et generis et nominis recuperemus €aut mortem servituti anteponamus. Multa quae in libera €civitate ferenda non essent tulimus et perpessi sumus, alii €spe forsitan recuperandae libertatis, alii vivendi nimia cupi-€ditate: sed, si illa tulimus quae nos necessitas ferre coegit, €quae vis quaedam paene fatalis_quae tamen ipsa non €tulimus_etiamne huius impuri latronis feremus taeterrimum crudelissimumque dominatum? Quid hic faciet, si poterit, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ£˜ž‚iratus qui, cum suscensere nemini posset, omnibus bonis €fuerit inimicus? quid hic victor non audebit qui nullam €adeptus victoriam tanta scelera post Caesaris interitum fece-€rit, refertam eius domum exhauserit, hortos compilaverit, €ad se ex eis omnia ornamenta transtulerit, caedis et incen-€diorum causam quaesierit ex funere, duobus aut tribus senatus €consultis bene et e re publica factis reliquas res ad lucrum €praedamque revocaverit, vendiderit immunitates, civitates €liberaverit, provincias universas ex imperi populi Romani iure €sustulerit, exsules reduxerit, falsas leges C. Caesaris nomine €et falsa decreta in aes incidenda et in Capitolio figenda cura-€verit, earumque rerum omnium domesticum mercatum insti-€tuerit, populo Romano leges imposuerit, armis et praesidiis €populum et magistratus foro excluserit, senatum stiparit €armatis, armatos in cella Concordiae, cum senatum haberet, €incluserit, ad legiones Brundisium cucurrerit, ex eis optime €sentientis centuriones iugulaverit, cum exercitu Romam sit ad €interitum nostrum et ad dispertitionem urbis venire conatus? Atque is ab hoc impetu abstractus consilio et copiis Caesaris, €consensu veteranorum, virtute legionum, ne fortuna quidem €fractus minuit audaciam nec ruere demens nec furere de- @1 €sinit. In Galliam mutilatum ducit exercitum; cum una €legione et ea vacillante L. fratrem exspectat, quo neminem €reperire potest sui similiorem. Ille autem ex myrmillone €dux, ex gladiatore imperator quas effecit strages, ubicumque €posuit vestigium! [2Fundit apothecas,]2 caedit greges armen-€torum reliquique pecoris quodcumque nactus est; epulantur €milites; ipse autem se, ut fratrem imitetur, obruit vino; €vastantur agri, diripiuntur villae, matres familiae, virgines, €pueri ingenui abripiuntur, militibus traduntur. Haec eadem, quacumque exercitum duxit, fecit M. Antonius. His vos €taeterrimis fratribus portas aperietis, hos umquam in urbem €recipietis? non tempore oblato, ducibus paratis, animis €militum incitatis, populo Romano conspirante, Italia tota €ad libertatem recuperandam excitata, deorum immortalium €beneficio utemini? Nullum erit tempus hoc amisso. A €tergo, fronte, lateribus tenebitur, si in Galliam venerit. Nec €ille armis solum sed etiam decretis nostris urgendus est. €Magna vis est, magnum numen unum et idem sentientis €senatus. Videtisne refertum forum, populumque Romanum €ad spem recuperandae libertatis erectum? qui longo inter-€vallo cum frequentis hic videt nos, tum sperat etiam liberos convenisse. Hunc ego diem exspectans M. Antoni scele-€rata arma vitavi, tum cum ille in me absentem invehens non €intellegebat ad quod tempus me et meas viris reservarem. €Si enim tum illi caedis a me initium quaerenti respondere €voluissem, nunc rei publicae consulere non possem. Hanc €vero nactus facultatem, nullum tempus, patres conscripti, €dimittam neque diurnum neque nocturnum quin de liber-€tate populi Romani et dignitate vestra quod cogitandum sit @1 €cogitem, quod agendum atque faciendum, id non modo non €recusem sed etiam appetam atque deposcam. Hoc feci €dum licuit; intermisi quoad non licuit. Iam non solum €licet sed etiam necesse est, nisi servire malumus quam ne serviamus animis armisque decernere. Di immortales €nobis haec praesidia dederunt: urbi Caesarem, Brutum €Galliae. Si enim ille urbem opprimere potuisset, statim, €si Galliam tenere, paulo post optimo cuique pereundum, €reliquis serviendum. Hanc igitur occasionem oblatam €tenete, per deos immortalis, patres conscripti, et amplissimi €orbis terrae consili principes vos esse aliquando recorda-€mini. Signum date populo Romano consilium vestrum €non deesse rei publicae, quoniam ille virtutem suam non €defuturam esse profitetur. Nihil est quod moneam vos. €Nemo est tam stultus qui non intellegat, si indormierimus €huic tempori, non modo crudelem superbamque domina-€tionem nobis sed ignominiosam etiam et flagitiosam ferendam esse. Nostis insolentiam Antoni, nostis amicos, nostis totam €domum. Libidinosis, petulantibus, impuris, impudicis, alea-€toribus, ebriis servire, ea summa miseria est summo dedecore €coniuncta. Quod si iam_quod di omen avertant!_fatum €extremum rei publicae venit, quod gladiatores nobiles faciunt €ut honeste decumbant, faciamus nos, principes orbis terra-€rum gentiumque omnium, ut cum dignitate potius cadamus quam cum ignominia serviamus. Nihil est detestabilius €dedecore, nihil foedius servitute. Ad decus et ad libertatem €nati sumus: aut haec teneamus aut cum dignitate moria-€mur. Nimium diu teximus quid sentiremus; nunc iam €apertum est; omnes patefaciunt in utramque partem quid @1 €sentiant, quid velint. Sunt impii cives_pro caritate rei publi-€cae nimium multi, sed contra multitudinem bene sentientium €admodum pauci_quorum opprimendorum di immortales €incredibilem rei publicae potestatem et fortunam dederunt. €Ad ea enim praesidia quae habemus iam accedent consules €summa prudentia, virtute, concordia, multos mensis de €populi Romani libertate commentati atque meditati. His €auctoribus et ducibus, dis iuvantibus, nobis vigilantibus et €multum in posterum providentibus, populo Romano consen-€tiente, erimus profecto liberi brevi tempore. Iucundiorem €autem faciet libertatem servitutis recordatio. @@Quas ob res, quod tribuni plebis verba fecerunt uti €senatus Kalendis Ianuariis tuto haberi sententiaeque de €summa re publica libere dici possint, de ea re ita censeo €uti C. Pansa A. Hirtius, consules designati, dent operam €uti senatus Kalendis Ianuariis tuto haberi possit. Quodque €edictum D. Bruti, imperatoris, consulis designati, proposi-€tum sit, senatum existimare D. Brutum, imperatorem, con-€sulem designatum, optime de re publica mereri, cum senatus €auctoritatem populique Romani libertatem imperiumque defendat; quodque provinciam Galliam citeriorem, optimo-€rum et fortissimorum amicissimorumque rei publicae civium, €exercitumque in senatus potestate retineat, id eum exerci-€tumque eius, municipia, colonias provinciae Galliae recte €atque ordine exque re publica fecisse et facere. Senatum €ad summam rem publicam pertinere arbitrari a D. Bruto €et L. Planco imperatoribus, consulibus designatis itemque €a ceteris qui provincias obtinent obtineri ex lege Iulia, €quoad ex senatus consulto cuique eorum successum sit, @1 €eosque dare operam ut eae provinciae eique exercitus in €senati populique Romani potestate praesidioque rei publicae €sint. Cumque opera, virtute, consilio C. Caesaris summo-€que consensu militum veteranorum, qui eius auctoritatem €secuti rei publicae praesidio sunt et fuerunt, a gravissimis €periculis populus Romanus defensus sit et hoc tempore defendatur; cumque legio Martia Albae constiterit, in €municipio fidelissimo et fortissimo, seseque ad senatus €auctoritatem populique Romani libertatem contulerit; et €quod pari consilio eademque virtute legio quarta usa, €L. Egnatuleio duce quaestore optimo, civi egregio, senatus €auctoritatem populique Romani libertatem defendat ac de-€fenderit, senatui magnae curae esse ac fore ut pro tantis €eorum in rem publicam meritis honores eis habeantur €gratiaeque referantur. Senatui placere uti C. Pansa A. €Hirtius, consules designati, cum magistratum inissent, si €eis videretur, primo quoque tempore de his rebus ad €hunc ordinem referrent, ita uti e re publica fideque sua €videretur. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA QVARTA}1 ‘@@Frequentia vestrum incredibilis, Quirites, contioque €tanta quantam meminisse non videor et alacritatem mihi €summam defendendae rei publicae adfert et spem recu-€perandae. Quamquam animus mihi quidem numquam €defuit: tempora defuerunt, quae simul ac primum aliquid €lucis ostendere visa sunt, princeps vestrae libertatis defen-€dendae fui. Quod si id ante facere conatus essem, nunc €facere non possem. Hodierno enim die, Quirites, ne me-€diocrem rem actam arbitremini, fundamenta iacta sunt €reliquarum actionum. Nam est hostis a senatu nondum verbo appellatus, sed re iam iudicatus Antonius. Nunc €vero multo sum erectior quod vos quoque illum hostem €esse tanto consensu tantoque clamore approbavistis. Neque þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¤’„enim, Quirites, fieri potest ut non aut ei sint impii qui €contra consulem exercitus comparaverunt, aut ille hostis €contra quem iure arma sumpta sunt. Hanc igitur dubita-€tionem, quamquam nulla erat, tamen ne qua posset esse €senatus hodierno die sustulit. C. Caesar qui rem publi-€cam libertatemque vestram suo studio, consilio, patrimonio @1 €denique tutatus est et tutatur maximis senatus laudibus ornatus est. Laudo, laudo vos, Quirites, quod gratissimis €animis prosequimini nomen clarissimi adulescentis vel pueri €potius; sunt enim facta eius immortalitatis, nomen aetatis. €Multa memini, multa audivi, multa legi, Quirites: nihil ex €omnium saeculorum memoria tale cognovi: qui cum servi-€tute premeremur, in dies malum cresceret, praesidi nihil €haberemus, capitalem et pestiferum a Brundisio tum M. An-€toni reditum timeremus, hoc insperatum omnibus consilium, €incognitum certe ceperit, ut exercitum invictum ex paternis €militibus conficeret Antonique furorem crudelissimis con-siliis incitatum a pernicie rei publicae averteret. Quis est €enim qui hoc non intellegat, nisi Caesar exercitum para-€visset, non sine exitio nostro futurum Antoni reditum €fuisse? Ita enim se recipiebat ardens odio vestri, cruentus €sanguine civium Romanorum quos Suessae, quos Brundisi €occiderat ut nihil nisi de pernicie populi Romani cogitaret. €Quod autem praesidium erat salutis libertatisque vestrae, €si C. Caesaris fortissimorum sui patris militum exercitus €non fuisset? Cuius de laudibus et honoribus qui ei pro €divinis et immortalibus meritis divini immortalesque de-€bentur mihi senatus adsensus paulo ante decrevit ut primo quoque tempore referretur. Quo decreto quis non perspicit €hostem esse Antonium iudicatum? Quem enim possumus €appellare eum contra quem qui exercitus ducunt, eis senatus €arbitratur singularis exquirendos honores? Quid? legio €Martia, quae mihi videtur divinitus ab eo deo traxisse €nomen a quo populum Romanum generatum accepimus, €non ipsa suis decretis prius quam senatus hostem iudicavit @1 €Antonium? Nam si ille non hostis, hos qui consulem €reliquerunt hostis necesse est iudicemus. Praeclare et €loco, Quirites, reclamatione vestra factum pulcherrimum €Martialium comprobavistis: qui se ad senatus auctoritatem, €ad libertatem vestram, ad universam rem publicam con-€tulerunt, hostem illum et latronem et parricidam patriae reliquerunt. Nec solum id animose et fortiter sed consi-€derate etiam sapienterque fecerunt: Albae constiterunt, in €urbe opportuna, munita, propinqua, fortissimorum virorum, €fidelissimorum civium atque optimorum. Huius legionis €legio quarta imitata virtutem, duce L. Egnatuleio, quem €senatus merito paulo ante laudavit, C. Caesaris exercitum €persecuta est. Quae exspectas, M. Antoni, iudicia graviora? €Caesar fertur in caelum qui contra te exercitum comparavit; €laudantur exquisitissimis verbis legiones quae te reliquerunt, €quae a te arcessitae sunt, quae essent, si te consulem quam €hostem maluisses, tuae: quarum legionum fortissimum veris-€simumque iudicium confirmat senatus, comprobat universus €populus Romanus, nisi forte vos, Quirites, consulem, non hostem iudicatis Antonium. Sic arbitrabar, Quirites, vos €iudicare ut ostenditis. Quid? municipia, colonias, prae-€fecturas num aliter iudicare censetis? Omnes mortales €una mente consentiunt; omnia arma eorum qui haec salva €velint contra illam pestem esse capienda. Quid? D. Bruti €iudicium, Quirites, quod ex hodierno eius edicto perspicere €potuistis, num cui tandem contemnendum videtur? Recte €et vere negatis, Quirites. Est enim quasi deorum immor-€talium beneficio et munere datum rei publicae Brutorum €genus et nomen ad libertatem populi Romani vel con-stituendam vel recipiendam. Quid igitur D. Brutus de €M. Antonio iudicavit? Excludit provincia; exercitu obsistit; @1 €Galliam totam hortatur ad bellum, ipsam sua sponte €suoque iudicio excitatam. Si consul Antonius, Brutus €hostis: si conservator rei publicae Brutus, hostis Antonius. €Num igitur utrum horum sit dubitare possumus? Atque €ut vos una mente unaque voce dubitare vos negatis, sic €modo decrevit senatus, D. Brutum optime de re publica €mereri, cum senatus auctoritatem populique Romani liber-€tatem imperiumque defenderet. A quo defenderet? Nempe ab hoste: quae est enim alia laudanda defensio? Deinceps €laudatur provincia Gallia meritoque ornatur verbis amplis-€simis ab senatu quod resistat Antonio. Quem si consulem €illa provincia putaret neque eum reciperet, magno scelere €se astringeret: omnes enim in consulis iure et imperio €debent esse provinciae. Negat hoc D. Brutus imperator, €consul designatus, natus rei publicae civis; negat Gallia, €negat cuncta Italia, negat senatus, negatis vos. Quis illum €igitur consulem nisi latrones putant? Quamquam ne ei €quidem ipsi, quod loquuntur, id sentiunt nec ab iudicio €omnium mortalium, quamvis impii nefariique sint, sicut €sunt, dissentire possunt. Sed spes rapiendi atque prae-€dandi occaecat animos eorum quos non bonorum donatio, €non agrorum adsignatio, non illa infinita hasta satiavit; €qui sibi urbem, qui bona et fortunas civium ad praedam €proposuerunt; qui, dum hic sit quod rapiant, quod aufe-€rant, nihil sibi defuturum arbitrantur; quibus M. Antonius €_o di immortales, avertite et detestamini, quaeso, hoc omen!_urbem se divisurum esse promisit. Ita vero, €Quirites, ei ut precamini eveniat atque huius amentiae €poena in ipsum familiamque eius recidat! Quod ita @1 €futurum esse confido. Iam enim non solum homines sed €etiam deos immortalis ad rem publicam conservandam €arbitror consensisse. Sive enim prodigiis atque portentis €di immortales nobis futura praedicunt, ita sunt aperte pro-€nuntiata ut et illi poena et nobis libertas appropinquet; €sive tantus consensus omnium sine impulsu deorum esse €non potuit, quid est quod de voluntate caelestium dubitare €possimus? @@Reliquum est, Quirites, ut vos in ista sententia quam prae €vobis fertis perseveretis. Faciam igitur ut imperatores €instructa acie solent, quamquam paratissimos milites ad €proeliandum videant, ut eos tamen adhortentur, sic ego vos €ardentis et erectos ad libertatem recuperandam cohortabor. €Non est vobis, Quirites, cum eo hoste certamen cum quo €aliqua pacis condicio esse possit. Neque enim ille servitu-€tem vestram, ut antea, sed iam iratus sanguinem concupiscit. €Nullus ei ludus videtur esse iucundior quam cruor, quam caedes, quam ante oculos trucidatio civium. Non est vobis €res, Quirites, cum scelerato homine ac nefario, sed cum €immani taetraque belua quae, quoniam in foveam incidit, €obruatur. Si enim illim emerserit, nullius supplici crude-€litas erit recusanda. Sed tenetur, premitur, urgetur nunc €eis copiis quas iam habemus, mox eis quas paucis diebus €novi consules comparabunt. Incumbite in causam, Quirites, €ut facitis. Numquam maior consensus vester in ulla causa €fuit; numquam tam vehementer cum senatu consociati €fuistis. Nec mirum: agitur enim non qua condicione €victuri, sed victurine simus an cum supplicio ignominiaque perituri. Quamquam mortem quidem natura omnibus pro-€posuit; crudelitatem mortis et dedecus virtus propulsare €solet, quae propria est Romani generis et seminis. Hanc @1 €retinete, quaeso, Quirites, quam vobis tamquam hereditatem €maiores vestri reliquerunt. Alia omnia falsa, incerta sunt, €caduca, mobilia: virtus est una altissimis defixa radicibus, €quae numquam vi ulla labefactari potest, numquam demo-€veri loco. Hac maiores vestri primum universam Italiam €devicerunt, deinde Karthaginem exciderunt, Numantiam €everterunt, potentissimos reges, bellicosissimas gentis in di-cionem huius imperi redegerunt. Ac maioribus quidem €vestris, Quirites, cum eo hoste res erat qui haberet rem €publicam, curiam, aerarium, consensum et concordiam €civium, rationem aliquam, si ita res tulisset, pacis et foederis: €hic vester hostis vestram rem publicam oppugnat, ipse habet €nullam; senatum, id est orbis terrae consilium, delere gestit, €ipse consilium publicum nullum habet; aerarium vestrum €exhausit, suum non habet. Nam concordiam civium qui €habere potest, nullam cum habeat civitatem? pacis vero þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¤˜ŽˆŠquae potest esse cum eo ratio in quo est incredibilis crude-litas, fides nulla? Est igitur, Quirites, populo Romano, €victori omnium gentium, omne certamen cum percussore, €cum latrone, cum Spartaco. Nam quod se similem esse €Catilinae gloriari solet, scelere par est illi, industria inferior. €Ille cum exercitum nullum habuisset, repente conflavit: hic €eum exercitum quem accepit amisit. Vt igitur Catilinam €diligentia mea, senatus auctoritate, vestro studio et virtute €fregistis, sic Antoni nefarium latrocinium vestra cum senatu €concordia tanta quanta numquam fuit, felicitate et virtute €exercituum ducumque vestrorum brevi tempore oppressum @1 audietis. Equidem quantum cura, labore, vigiliis, auctori-€tate, consilio eniti atque efficere potero, nihil praetermittam €quod ad libertatem vestram pertinere arbitrabor; neque €enim id pro vestris amplissimis in me beneficiis sine scelere €facere possum. Hodierno autem die primum referente viro €fortissimo vobisque amicissimo, hoc M. Servilio, conlegisque €eius, ornatissimis viris, optimis civibus, longo intervallo me €auctore et principe ad spem libertatis exarsimus. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA QVINTA}1 ‘@@Nihil umquam longius his Kalendis Ianuariis mihi visum €est, patres conscripti: quod idem intellegebam per hos dies €uni cuique vestrum videri. Qui enim bellum cum re publica €gerunt, hunc diem non exspectabant; nos autem, tum cum €maxime consilio nostro subvenire communi saluti oporteret, €in senatum non vocabamur. Sed querelam praeteritorum €dierum sustulit oratio consulum, qui ita locuti sunt ut €magis exoptatae Kalendae quam serae esse videantur. €Atque ut oratio consulum animum meum erexit spemque €attulit non modo salutis conservandae verum etiam digni-€tatis pristinae recuperandae, sic me perturbasset eius €sententia qui primus rogatus est, nisi vestrae virtuti con-stantiaeque confiderem. Hic enim dies vobis, patres €conscripti, inluxit, haec potestas data est ut quantum €virtutis, quantum constantiae, quantum gravitatis in huius €ordinis consilio esset, populo Romano declarare possetis. €Recordamini qui dies nudius tertius decimus fuerit, quantus €consensus vestrum, quanta virtus, quanta constantia; quan-€tam sitis a populo Romano laudem, quantam gloriam, @1 €quantam gratiam consecuti. Atque illo die, patres con-€scripti, ea constituistis ut vobis iam nihil sit integrum nisi aut honesta pax aut bellum necessarium. Pacem volt €M. Antonius? arma deponat, roget, deprecetur. Neminem €aequiorem reperiet quam me cui, dum se civibus impiis €commendat, inimicus quam amicus esse maluit. Nihil est €profecto quod possit dari bellum gerenti; erit fortasse €aliquid quod concedi possit roganti; legatos vero ad eum €mittere de quo gravissimum et severissimum iudicium €nudius tertius decimus feceritis, non iam levitatis est, sed, €ut quod sentio dicam, dementiae. Primum duces eos €laudavistis qui contra illum bellum privato consilio su-€scepissent; deinde milites veteranos qui, cum ab Antonio in €colonias essent deducti, illius beneficio libertatem populi Romani anteposuerunt. Quid? legio Martia: quid? quarta, €cur laudantur? si enim consulem suum reliquerunt, vitu-€perandae sunt; si inimicum rei publicae, iure laudantur. €Atqui cum consules nondum haberetis, decrevistis ut et de €praemiis militum et de honoribus imperatorum primo quo-€que tempore referretur. Placet eodem tempore praemia €constituere eis qui contra Antonium arma ceperint et €legatos ad Antonium mittere? ut iam pudendum sit hone-€stiora decreta esse legionum quam senatus: si quidem €legiones decreverunt senatum defendere contra Antonium, €senatus decernit legatos ad Antonium. Vtrum hoc est confirmare militum animos an debilitare virtutem? Hoc €dies duodecim profecerunt ut, quem nemo praeter Coty-€lonem inventus sit qui defenderet, is habeat iam patronos €etiam consularis? Qui utinam omnes ante me sententiam €rogarentur!_quamquam suspicor quid dicturi sint quidam @1 €eorum, qui post me rogabuntur_facilius contra dicerem €si quid videretur. Est enim opinio decreturum aliquem €M. Antonio illam ultimam Galliam quam Plancus obtinet. €Quid est aliud omnia ad bellum civile hosti arma largiri, €primum nervos belli, pecuniam infinitam qua nunc eget, €deinde equitatum quantum velit? Equitatum dico? €Dubitabit, credo, gentis barbaras secum adducere. Hoc €qui non videt, excors, qui cum videt decernit, impius [2est]2. Tu civem sceleratum et perditum Gallorum et Germanorum €pecunia, peditatu, equitatu, copiis instrues? Nullae istae €excusationes sunt: 'Meus amicus est.' Sit patriae prius. €'Meus cognatus.' An potest cognatio propior ulla esse €quam patriae in qua parentes etiam continentur? 'Mihi €pecuniam tribuit.' Cupio videre qui id audeat dicere. €Quid autem agatur cum aperuero, facile erit statuere quam €sententiam dicatis aut quam sequamini. Agitur utrum €M. Antonio facultas detur opprimendae rei publicae, caedis €faciendae bonorum, urbis, agrorum suis latronibus condo-€nandi, populum Romanum servitute opprimendi, an horum €ei facere nihil liceat. Dubitate quid agatis. 'At non cadunt haec in Antonium.' Hoc ne Cotylo quidem dicere €auderet. Quid enim in eum non cadit qui, cuius acta se €defendere dicit, eius eas leges pervertit quas maxime laudare €poteramus? Ille paludes siccare voluit; hic omnem Italiam €moderato homini, L. Antonio, dividendam dedit. Quid? €hanc legem populus Romanus accepit? quid? per auspicia €ferri potuit? Sed augur verecundus sine conlegis de auspiciis. €Quamquam illa auspicia non egent interpretatione augurum; @1 €Iove enim tonante cum populo agi non esse fas quis €ignorat? Tribuni plebis tulerunt de provinciis contra acta €C. Caesaris: ille biennium, hi sexennium. Etiam hanc €legem populus Romanus accepit? quid? promulgata fuit? €quid? non ante lata quam scripta est? quid? non ante €factum vidimus quam futurum quisquam est suspicatus? Vbi lex Caecilia et Didia, ubi promulgatio trinum nundinum, €ubi poena recenti lege Iunia et Licinia? Possuntne hae €leges esse ratae sine interitu legum reliquarum? Eccui €potestas in forum insinuandi fuit? Quae porro illa tonitrua, €quae tempestas! ut, si auspicia M. Antonium non move-€rent, sustinere tamen eum ac ferre posse tantam vim €tempestatis, imbris, turbinum mirum videretur. Quam €legem igitur se augur dicit tulisse non modo tonante Iove €sed prope caelesti clamore prohibente, hanc dubitabit contra auspicia latam confiteri? Quid? quod cum eo conlega €tulit quem ipse fecit sua nuntiatione vitiosum, nihilne ad €auspicia bonus augur pertinere arbitratus est? Sed au-€spiciorum nos fortasse erimus interpretes qui sumus eius €conlegae: num ergo etiam armorum interpretes quaerimus? €Primum omnes fori aditus ita saepti ut, etiam si nemo €obstaret armatus, tamen nisi saeptis revolsis introiri in €forum nullo modo posset; sic vero erant disposita praesidia €ut quo modo hostium aditus urbe prohibentur castellis et €operibus, ita ab ingressione fori populum tribunosque plebis propulsari videres. Quibus de causis eas leges quas €M. Antonius tulisse dicitur omnis censeo per vim et contra €auspicia latas eisque legibus populum non teneri. Si quam €legem de actis Caesaris confirmandis deve dictatura in @1 €perpetuum tollenda deve coloniis in agros deducendis €tulisse M. Antonius dicitur, easdem leges de integro ut €populum teneant salvis auspiciis ferri placet. Quamvis €enim res bonas vitiose per vimque tulerit, tamen eae leges €non sunt habendae, omnisque audacia gladiatoris amentis auctoritate nostra repudianda est. Illa vero dissipatio €pecuniae publicae ferenda nullo modo est per quam sester-€tium septiens miliens falsis perscriptionibus donationibusque €avertit, ut portenti simile videatur tantam pecuniam populi €Romani tam brevi tempore perire potuisse. Quid? illi €tot immanes quaestus ferendine quos M. Antoni exhausit €domus? Decreta falsa vendebat, regna, civitates, immuni-€tates in aes accepta pecunia iubebat incidi. Haec se ex €commentariis C. Caesaris, quorum ipse auctor erat, agere €dicebat. Calebant in interiore aedium parte totius rei €publicae nundinae; mulier sibi felicior quam viris au-þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¥˜‹ˆŒctionem provinciarum regnorumque faciebat; restituebantur €exsules quasi lege sine lege; quae nisi auctoritate senatus €rescinduntur, quoniam ingressi in spem rei publicae re-€cuperandae sumus, imago nulla liberae civitatis relinquetur. Neque solum commentariis commenticiis chirographisque €venalibus innumerabilis pecunia congesta in illam domum €est, cum, quae vendebat Antonius, ea se ex actis Caesaris €agere diceret, sed senatus etiam consulta pecunia accepta €falsa referebat; syngraphae obsignabantur; senatus con-€sulta numquam facta ad aerarium deferebantur. Huius €turpitudinis testes erant etiam exterae nationes. Foedera €interea facta, regna data, populi provinciaeque liberatae, €ipsarumque rerum falsae tabulae gemente populo Romano €toto Capitolio figebantur. Quibus rebus tanta pecunia @1 €una in domo coacervata est ut, si hoc genus pecuniae €iure redigatur, non sit pecunia rei publicae defutura. €Legem etiam iudiciariam tulit, homo castus atque integer, €iudiciorum et iuris auctor. In quo nos fefellit. Ante-€signanos et manipularis et Alaudas iudices se constituisse €dicebat: at ille legit aleatores, legit exsules, legit Graecos €_o consessum iudicum praeclarum! o dignitatem consili admirandam! Avet animus apud consilium illud pro reo €dicere! Cydam [2amo]2 Cretensem, portentum insulae, homi-€nem audacissimum et perditissimum. Sed fac non esse: €num Latine scit? num est ex iudicum genere et forma? €num, quod maximum est, leges nostras moresve novit? num €denique homines? Est enim Creta vobis notior quam €Roma Cydae. Dilectus autem et notatio iudicum etiam in €nostris civibus haberi solet; Cortynium vero iudicem quis €novit aut quis nosse potuit? Nam Lysiaden Atheniensem €plerique novimus; est enim Phaedri, philosophi nobilis, €filius; homo praeterea festivus, ut ei cum M'. Curio con-€sessore eodemque conlusore facillime possit convenire. Quaero igitur, si Lysiades citatus iudex non responderit €excuseturque Areopagites esse nec debere eodem tempore €Romae et Athenis res iudicare, accipietne excusationem €is qui quaestioni praeerit Graeculi iudicis, modo pal-€liati, modo togati? An Atheniensium antiquissimas €leges negleget? Qui porro ille consessus, di boni! Cre-€tensis iudex isque nequissimus. Quem ad modum ad €hunc reus adleget, quo modo accedat? Dura natio est. €At Athenienses misericordes. Puto ne Curium quidem @1 €esse crudelem qui periculum fortunae cotidie facit. Sunt €item lecti iudices qui fortasse excusabuntur; habent enim €legitimam excusationem, exsili causa solum vertisse nec esse postea restitutos. Hos ille demens iudices legisset, €horum nomina ad aerarium detulisset, his magnam partem €rei publicae credidisset, si ullam speciem rei publicae €cogitavisset? Atque ego de notis iudicibus dixi: quos €minus nostis nolui nominare: saltatores, citharistas, totum €denique comissationis Antonianae chorum in tertiam de-€curiam iudicum scitote esse coniectum. En causam cur €lex tam egregia tamque praeclara maximo imbri, tempestate, €ventis, procellis, turbinibus, inter fulmina et tonitrua ferretur, €ut eos iudices haberemus quos hospites habere nemo velit. €Scelerum magnitudo, conscientia maleficiorum, direptio eius €pecuniae cuius ratio in aede Opis confecta est hanc tertiam €decuriam excogitavit; nec ante turpes iudices quaesiti quam honestis iudicibus nocentium salus desperata est. Sed illud €os, illam impuritatem caeni fuisse ut hos iudices legere €auderet! quorum lectione duplex imprimeretur rei publicae €dedecus: unum, quod tam turpes iudices essent; alterum, €quod patefactum cognitumque esset quam multos in civitate €turpis haberemus. Hanc ergo et reliquas eius modi leges, €etiam si sine vi salvis auspiciis essent rogatae, censerem €tamen abrogandas: nunc vero cur abrogandas censeam, quas iudico non rogatas? An illa non gravissimis ignomi-€niis monumentisque huius ordinis ad posteritatis memoriam €sunt notanda, quod unus M. Antonius in hac urbe post con-€ditam urbem palam secum habuerit armatos? quod neque €reges nostri fecerunt neque ei qui regibus exactis regnum €occupare voluerunt. Cinnam memini; vidi Sullam; modo @1 €Caesarem: hi enim tres post civitatem a L. Bruto liberatam €plus potuerunt quam universa res publica. Non possum €adfirmare nullis telis eos stipatos fuisse; hoc dico: nec multis et occultis. At hanc pestem agmen armatorum €sequebatur; Crassicius, Mustela, Tiro, gladios ostentantes, €sui similis greges ducebant per forum; certum agminis €locum tenebant barbari sagittarii. Cum autem erat ventum €ad aedem Concordiae, gradus complebantur, lecticae con-€locabantur, non quo ille scuta occulta esse vellet, sed ne €familiares, si scuta ipsi ferrent, laborarent. Illud vero €taeterrimum non modo aspectu sed etiam auditu, in cella €Concordiae conlocari armatos, latrones, sicarios; de templo €carcerem fieri; opertis valvis Concordiae, cum inter sub-€sellia senatus versarentur latrones, patres conscriptos sen-tentias dicere. Huc nisi venirem Kalendis Septembribus, €etiam fabros se missurum et domum meam disturbaturum €esse dixit. Magna res, credo, agebatur: de supplicatione €referebat. Veni postridie: ipse non venit. Locutus sum €de re publica, minus equidem libere quam mea consuetudo, €liberius tamen quam periculi minae postulabant. At ille €homo vehemens et violentus, qui hanc consuetudinem libere €dicendi excluderet_fecerat enim hoc idem maxima cum €laude L. Piso &7xxx& diebus ante_inimicitias mihi denun-€tiavit; adesse in senatum iussit a. d. &7xiii&. Kalendas Octo-€bris. Ipse interea &7xvii& dies de me in Tiburtino Scipionis €declamitavit, sitim quaerens; haec enim ei causa esse declamandi solet. Cum is dies quo me adesse iusserat, €venisset, tum vero agmine quadrato in aedem Concordiae €venit atque in me absentem orationem ex ore impurissimo @1 €evomuit. Quo die, si per amicos mihi cupienti in senatum €venire licuisset, caedis initium fecisset a me; sic enim €statuerat; cum autem semel gladium scelere imbuisset, €nulla res ei finem caedendi nisi defetigatio et satietas attu-€lisset. Etenim aderat Lucius frater, gladiator Asiaticus, qui €myrmillo Mylasis depugnarat; sanguinem nostrum sitiebat, €suum in illa gladiatoria pugna multum profuderat. Hic €pecunias vestras aestimabat; possessiones notabat et ur-€banas et rusticas; huius mendicitas aviditate coniuncta in €fortunas nostras imminebat; dividebat agros quibus et quos €volebat; nullus aditus erat privato, nulla aequitatis depre-€catio. Tantum quisque habebat possessor quantum re-liquerat divisor Antonius. Quae quamquam, si leges inritas €feceritis, rata esse non possunt, tamen separatim suo nomine €notanda censeo, iudicandumque nullos &7vii& viros fuisse, nihil €placere ratum esse quod ab eis actum diceretur. M. vero €Antonium quis est qui civem possit iudicare potius quam €taeterrimum et crudelissimum hostem, qui pro aede Castoris €sedens audiente populo Romano dixerit nisi victorem victu-€rum neminem? Num putatis, patres conscripti, dixisse €eum minacius quam facturum fuisse? Quid vero quod in €contione dicere ausus est, se, cum magistratu abisset, ad €urbem futurum cum exercitu, introiturum quotienscumque €vellet, quid erat aliud nisi denuntiare populo Romano servitutem? Quod autem eius iter Brundisium, quae festi-€natio, quae spes, nisi ad urbem vel in urbem potius exercitum €maximum adduceret? Qui autem dilectus centurionum, €quae effrenatio impotentis animi! cum eius promissis €legiones fortissimae reclamassent, domum ad se venire €iussit centuriones quos bene sentire de re publica cogno- @1 €verat eosque ante pedes suos uxorisque suae, quam secum €gravis imperator ad exercitum duxerat, iugulari coegit. €Quo animo hunc futurum fuisse censetis in nos quos €oderat, cum in eos quos numquam viderat tam crudelis €fuisset, et quam avidum in pecuniis locupletium qui €pauperum sanguinem concupisset? quorum ipsorum bona, €quantacumque erant, statim suis comitibus compotoribusque discripsit. Atque ille furens infesta iam patriae signa €a Brundisio inferebat; cum C. Caesar deorum immortalium €beneficio, divina animi, ingeni, consili magnitudine, quam-€quam sua sponte eximiaque virtute, tamen approbatione þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¥˜—…auctoritatis meae colonias patris adiit, veteranos milites €convocavit, paucis diebus exercitum fecit, incitatos latronum €impetus retardavit. Postea vero quam legio Martia ducem €praestantissimum vidit, nihil egit aliud nisi ut aliquando €liberi essemus; quam est imitata quarta legio. Quo ille €nuntio audito cum senatum vocasset adhibuissetque con-€sularem qui sua sententia C. Caesarem hostem iudicaret, repente concidit. Post autem neque sacrificiis sollemnibus €factis neque votis nuncupatis non profectus est, sed profugit €paludatus. At quo? In provinciam firmissimorum et for-€tissimorum civium qui illum, ne si ita quidem venisset ut €nullum bellum inferret, ferre potuissent, impotentem, iracun-€dum, contumeliosum, superbum, semper poscentem, semper €rapientem, semper ebrium. At ille cuius ne pacatam €quidem nequitiam quisquam ferre posset bellum intulit €provinciae Galliae; circumsedet Mutinam, firmissimam et €splendidissimam populi Romani coloniam; oppugnat D. €Brutum, imperatorem, consulem designatum, civem non @1 sibi, sed nobis et rei publicae natum. Ergo Hannibal €hostis, civis Antonius? Quid ille fecit hostiliter quod hic €non aut fecerit aut faciat aut moliatur et cogitet? Totum €iter Antoniorum quid habuit nisi depopulationes, vastationes, €caedis, rapinas? quas non faciebat Hannibal, quia multa ad €usum suum reservabat: at hi, qui in horam viverent, non €modo de fortunis et de bonis civium, sed ne de utilitate €quidem sua cogitaverunt. €@@Ad hunc, di boni! legatos mitti placet? Norunt isti €homines formam rei publicae, iura belli, exempla maiorum, €cogitant quid populi Romani maiestas, quid senatus severitas €postulet? Legatos decernis? Si, ut deprecere, contemnet; €si, ut imperes, non audiet; denique quamvis severa legatis €mandata dederimus, nomen ipsum legatorum hunc quem €videmus populi Romani restinguet ardorem, municipiorum €atque Italiae franget animos. Vt omittam haec quae €magna sunt, certe ista legatio moram et tarditatem adferet bello. Quamvis dicant quod quosdam audio dicturos: €'Legati proficiscantur: bellum nihilo minus paretur,' tamen €legatorum nomen ipsum et animos molliet et belli celeri-€tatem morabitur. Minimis momentis, patres conscripti, €maximae inclinationes temporum fiunt, cum in omni casu €rei publicae tum in bello et maxime civili quod opinione €plerumque et fama gubernatur. Nemo quaeret quibuscum €mandatis legatos miserimus: nomen ipsum legationis ultro €missae timoris esse signum videbitur. Recedat a Mutina, €desinat oppugnare Brutum, decedat ex Gallia; non est verbis rogandus, cogendus est armis. Non enim ad Hanni-€balem mittimus ut a Sagunto recedat, ad quem miserat @1 €olim senatus P. Valerium Flaccum et Q. Baebium Tam-€pilum_qui, si Hannibal non pareret, Carthaginem ire €iussi sunt: nostros quo iubemus ire, si non paruerit Anto-€nius?_ad nostrum civem mittimus, ne imperatorem, ne €coloniam populi Romani oppugnet. Itane vero? hoc per €legatos rogandum est? Quid interest, per deos immortalis, €utrum hanc urbem oppugnet an huius urbis propugnaculum, €coloniam populi Romani praesidi causa conlocatam? Belli €Punici secundi quod contra maiores nostros Hannibal €gessit causa fuit Sagunti oppugnatio. Recte ad eum legati €missi: mittebantur ad Poenum, mittebantur pro Hannibalis €hostibus, nostris sociis. Quid simile tandem? Nos ad civem €mittimus ne imperatorem populi Romani, ne exercitum, €ne coloniam circumsedeat, ne oppugnet, ne agros depopule-tur, ne sit hostis? Age, si paruerit, hoc civi uti aut volumus €aut possumus? Ante diem &7xiii&. Kalendas Ianuarias de-€cretis vestris eum concidistis; constituistis ut haec ad vos €Kalendis Ianuariis referrentur quae referri videtis, de hono-€ribus et praemiis bene de re publica meritorum et merentium: €quorum principem iudicastis eum qui fuit C. Caesarem, €qui M. Antoni impetus nefarios ab urbe in Galliam avertit, €tum milites veteranos qui primi Caesarem secuti sunt, tum €illas caelestis divinasque legiones, Martiam et quartam com-€probastis quibus, cum consulem suum non modo reliquissent, €sed bello etiam persequerentur honores et praemia spopon-€distis; eodemque die D. Bruti, praestantissimi civis, edicto €adlato atque proposito factum eius conlaudastis, quodque €ille bellum privato consilio susceperat, id vos auctoritate publica comprobastis. Quid igitur illo die aliud egistis nisi @1 €ut hostem iudicaretis Antonium? His vestris decretis aut €ille vos aequo animo aspicere poterit aut vos illum sine €dolore summo videbitis? Exclusit illum a re publica, €distraxit, segregavit non solum scelus ipsius sed etiam, ut €mihi videtur, fortuna quaedam rei publicae. Qui si legatis €paruerit Romamque redierit, num umquam perditis civibus €vexillum quo concurrant defuturum putatis? Sed hoc €minus vereor: sunt alia quae magis timeam et cogitem. €Numquam parebit ille legatis. Novi hominis insaniam, €adrogantiam; novi perdita consilia amicorum, quibus ille est deditus. Lucius quidem frater eius, utpote qui peregre €depugnarit, familiam ducit. Sit per se ipse sanus, quod €numquam erit: per hos esse ei tamen non licebit. Teretur €interea tempus; belli apparatus refrigescent. Vnde est €adhuc bellum tractum nisi ex retardatione et mora? Vt €primum post discessum latronis vel potius desperatam fugam €libere senatus haberi potuit, semper flagitavi ut convocare-€mur. Quo die primum convocati sumus, adfui ipse, cum €designati consules non adessent, ieci sententia mea maximo €vestro consensu fundamenta rei publicae, serius omnino quam €decuit_nec enim ante potui_sed tamen si ex eo tempore €dies nullus intermissus esset, bellum profecto nullum habere-mus. Omne malum nascens facile opprimitur: invetera-€tum fit plerumque robustius. Sed tum exspectabantur €Kalendae Ianuariae, fortasse non recte. Verum praeterita €omittamus: etiamne hanc moram, dum proficiscantur legati, €dum revertantur? quorum exspectatio dubitationem belli €adfert. Bello autem dubio quod potest studium esse €dilectus? @1 €@@Quam ob rem, patres conscripti, legatorum mentionem €nullam censeo faciendam; rem administrandam arbitror €sine ulla mora et confestim gerendam; tumultum decerni, €iustitium edici, saga sumi dico oportere, dilectum haberi €sublatis vacationibus in urbe et in Italia praeter Galliam tota. Quae si erunt facta, opinio ipsa et fama nostrae €severitatis obruet scelerati gladiatoris amentiam. Sentiet €sibi bellum cum re publica esse susceptum; experietur con-€sentientis senatus nervos atque viris; nam nunc quidem €partium contentionem esse dictitat. Quarum partium? €Alteri victi sunt, alteri sunt e mediis C. Caesaris partibus; €nisi forte Caesaris partis a Pansa et Hirtio consulibus et €a filio C. Caesaris oppugnari putamus. Hoc vero bellum €non [2est]2 ex dissensione partium, sed ex nefaria spe perditissi-€morum civium excitatum, quibus bona fortunaeque nostrae notatae sunt et iam ad cuiusque optionem distributae. Legi €epistulam Antoni quam ad quendam &7vii& virum, capitalem €hominem, conlegam suum, miserat. 'Quid concupiscas tu €videris: quod concupiveris certe habebis.' En ad quem €legatos mittamus, cui bellum moremur inferre: qui ne sorti €quidem fortunas nostras destinavit, sed libidini cuiusque €nos ita addixit ut ne sibi quidem quicquam integrum quod €non alicui promissum iam sit reliquerit. Cum hoc, patres €conscripti, bello, inquam, decertandum est, idque confestim; legatorum tarditas repudianda est. Quapropter ne multa €nobis cotidie decernenda sint, consulibus totam rem publi-€cam commendandam censeo eisque permittendum ut rem €publicam defendant provideantque ne quid res publica €detrimenti accipiat, censeoque ut eis qui in exercitu M. An- @1 €toni sunt ne sit ea res fraudi, si ante Kalendas Februarias €ab eo discesserint. Haec si censueritis, patres conscripti, €brevi tempore libertatem populi Romani auctoritatemque €vestram recuperabitis. Si autem lenius agetis, tamen eadem, €sed fortasse serius decernetis. De re publica quoad rettulistis €satis decrevisse videor. @@Altera res est de honoribus: de quibus deinceps intellego €esse dicendum. Sed qui ordo in sententiis rogandis servari €solet, eundem tenebo in viris fortibus honorandis. A Bruto þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¥˜£„igitur, consule designato, more maiorum capiamus exordium. €Cuius ut superiora omittam, quae sunt maxima illa quidem €sed adhuc hominum magis iudiciis quam publice laudata, €quibusnam verbis eius laudes huius ipsius temporis con-€sequi possumus? Neque enim ullam mercedem tanta virtus €praeter hanc laudis gloriaeque desiderat; qua etiam si €careat, tamen sit se ipsa contenta: quamquam in memoria €gratorum civium tamquam in luce posita laetetur. Laus igitur iudici testimonique nostri tribuenda Bruto est. Quam ob €rem his verbis, patres conscripti, senatus consultum faci-€endum censeo: 'cum D. Brutus, imperator, consul desi-€gnatus, provinciam Galliam in senatus populique Romani €potestate teneat, cumque exercitum tantum tam brevi tem-€pore summo studio municipiorum coloniarumque provinciae €Galliae, optime de re publica meritae merentisque, conscri-€pserit, compararit, id eum recte et ordine exque re publica €fecisse, idque D. Bruti praestantissimum meritum in rem €publicam senatui populoque Romano gratum esse et fore: €itaque senatum populumque Romanum existimare, D. Bruti €imperatoris, consulis designati, opera, consilio, virtute incre-€dibilique studio et consensu provinciae Galliae rei publicae difficillimo tempore esse subventum.' Huic tanto merito €Bruti, patres conscripti, tantoque in rem publicam beneficio @1 €quis est tantus honos qui non debeatur? Nam si M. An-€tonio patuisset Gallia, si oppressis municipiis et coloniis €imparatis in illam ultimam Galliam penetrare potuisset, €quantus rei publicae terror impenderet? Dubitaret, credo, €homo amentissimus atque in omnibus consiliis praeceps et €devius non solum cum exercitu suo sed etiam cum omni €immanitate barbariae bellum inferre nobis, ut eius furorem €ne Alpium quidem muro cohibere possemus. Haec igitur €habenda gratia est D. Bruto qui illum, nondum interposita €auctoritate vestra, suo consilio atque iudicio, non ut con-€sulem recepit, sed ut hostem arcuit Gallia seque obsideri €quam hanc urbem maluit. Habeat ergo huius tanti facti €tamque praeclari decreto nostro testimonium sempiternum; €Galliaque quae semper praesidet atque praesedit huic im-€perio libertatique communi merito vereque laudetur, quod €se suasque viris non tradidit, sed opposuit Antonio. @@Atque etiam M. Lepido pro eius egregiis in rem publi-€cam meritis decernendos honores quam amplissimos censeo. €Semper ille populum Romanum liberum voluit maximum-€que signum illo die dedit voluntatis et iudici sui, cum €Antonio diadema Caesari imponente se avertit gemituque €et maestitia declaravit quantum haberet odium servitutis, €quam populum Romanum liberum cuperet, quam illa quae €tulerat temporum magis necessitate quam iudicio tulisset. €Quanta vero is moderatione usus sit in illo tempore civitatis €quod post mortem Caesaris consecutum est, quis nostrum €oblivisci potest? Magna haec, sed ad maiora properat oratio. Quid enim, o di immortales! admirabilius omnibus €gentibus, quid optatius populo Romano accidere potuit €quam, cum bellum civile maximum esset, cuius belli exitum €omnes timeremus, sapientia et misericordia id potius exstingui @1 €quam armis et ferro rem in discrimen adducere? Quod si €eadem ratio Caesaris fuisset in illo taetro miseroque bello, €ut omittam patrem, duos Cn. Pompei, summi et singularis €viri, filios incolumis haberemus: quibus certe pietas fraudi €esse non debuit. Vtinam omnis M. Lepidus servare potu-€isset! facturum fuisse declaravit in eo quod potuit, cum €Sex. Pompeium restituit civitati, maximum ornamentum €rei publicae, clarissimum monumentum clementiae suae. €Gravis illa fortuna populi Romani, grave fatum. Pompeio €enim patre, quod imperi populi Romani lumen fuit, ex-stincto interfectus est patris simillimus filius. Sed omnia €mihi videntur deorum immortalium iudicio expiata Sex. €Pompeio rei publicae conservato. Quam ob causam iustam €atque magnam et quod periculosissimum civile bellum maxi-€mumque humanitate et sapientia sua M. Lepidus ad pacem €concordiamque convertit, senatus consultum his verbis cen-€seo perscribendum: 'cum a M. Lepido imperatore, pontifice €maximo, saepe numero res publica et bene et feliciter gesta €sit, populusque Romanus intellexerit ei dominatum regium €maxime displicere, cumque eius opera, virtute, consilio €singularique clementia et mansuetudine bellum acerbissi-mum civile sit restinctum, Sextusque Pompeius, Gnaei filius, €Magnus, huius ordinis auctoritate ab armis discesserit et a €M. Lepido imperatore, pontifice maximo, summa senatus €populique Romani voluntate civitati restitutus sit, senatum €populumque Romanum pro maximis plurimisque in rem €publicam M. Lepidi meritis magnam spem in eius virtute, €auctoritate, felicitate reponere oti, pacis, concordiae, liber-€tatis, eiusque in rem publicam meritorum senatum popu-€lumque Romanum memorem fore, eique statuam equestrem €inauratam in rostris aut quo alio loco in foro vellet ex huius @1 €ordinis sententia statui placere.' Qui honos, patres con-€scripti, mihi maximus videtur, primum quia iustus est; non €enim solum datur propter spem temporum reliquorum sed €pro amplissimis meritis redditur; nec vero cuiquam possu-€mus commemorare hunc honorem a senatu tributum iudicio €senatus soluto et libero. @@Venio ad C. Caesarem, patres conscripti, qui nisi fuisset, €quis nostrum esse potuisset? Advolabat ad urbem a Brun-€disio homo impotentissimus, ardens odio, animo hostili in €omnis bonos cum exercitu Antonius. Quid huius audaciae €et sceleri poterat opponi? Nondum ullos duces habebamus, €non copias; nullum erat consilium publicum, nulla libertas; €dandae cervices erant crudelitati nefariae; fugam quaere-bamus omnes, quae ipsa exitum non habebat. Quis tum €nobis, quis populo Romano obtulit hunc divinum adule-€scentem deus? qui, cum omnia ad perniciem nostram pesti-€fero illi civi paterent, subito praeter spem omnium exortus €prius confecit exercitum quem furori M. Antoni opponeret €quam quisquam hoc eum cogitare suspicaretur. Magni €honores habiti Cn. Pompeio, cum esset adulescens, et qui-€dem iure. Subvenit enim rei publicae, sed aetate multo €robustior et militum ducem quaerentium studio paratior et €in alio genere belli. Non enim omnibus Sullae causa grata. €Declarat multitudo proscriptorum, tot municipiorum maxi-mae calamitates. Caesar autem annis multis minor veteranos €cupientis iam requiescere armavit; eam complexus est €causam quae esset senatui, quae populo, quae cunctae €Italiae, quae dis hominibusque gratissima. Et Pompeius €ad L. Sullae maximum imperium victoremque exercitum €accessit: Caesar se ad neminem adiunxit, ipse princeps €exercitus faciendi et praesidi comparandi fuit. Ille adver- @1 €sariorum partibus agrum Picenum habuit inimicum: hic ex €Antoni amicis sed amicioribus libertatis contra Antonium €confecit exercitum. Illius opibus Sulla regnavit: huius praesidio Antoni dominatus oppressus est. Demus igitur €imperium Caesari sine quo res militaris administrari, teneri €exercitus, bellum geri non potest: sit pro praetore eo iure €quo qui optimo. Qui honos quamquam est magnus illi €aetati, tamen ad necessitatem rerum gerendarum, non solum €ad dignitatem valet. Itaque illa quaeramus quae vix €hodierno die consequemur. Sed saepe spero fore huius €adulescentis ornandi et nobis et populo Romano pote-statem; hoc autem tempore ita censeo decernendum: 'quod €C. Caesar, Gai filius, pontifex, pro praetore, summo rei €publicae tempore milites veteranos ad libertatem populi €Romani cohortatus sit eosque conscripserit, quodque legio €Martia quartaque summo studio optimoque in rem pu-€blicam consensu C. Caesare duce et auctore rem publicam, €libertatem populi Romani defendant, defenderint, et quod €C. Caesar pro praetore Galliae provinciae cum exercitu sub-€sidio profectus sit, equites, sagittarios, elephantos in suam €populique Romani potestatem redegerit, difficillimoque rei €publicae tempore saluti dignitatique populi Romani sub-€venerit, ob eas causas senatui placere, C. Caesarem, Gai €filium, pontificem, pro praetore, senatorem esse sententiam-€que loco praetorio dicere, eiusque rationem, quemcumque €magistratum petet, ita haberi ut haberi per leges liceret, si þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¥˜¯anno superiore quaestor fuisset.' Quid est enim, patres €conscripti, cur eum non quam primum amplissimos honores @1 €capere cupiamus? Legibus enim annalibus cum grandiorem €aetatem ad consulatum constituebant, adulescentiae temeri-€tatem verebantur: C. Caesar ineunte aetate docuit ab excel-€lenti eximiaque virtute progressum aetatis exspectari non €oportere. Itaque maiores nostri veteres illi admodum €antiqui leges annalis non habebant, quas multis post annis €attulit ambitio, ut gradus essent petitionis inter aequalis. €Ita saepe magna indoles virtutis, prius quam rei publicae prodesse potuisset, exstincta est. At vero apud antiquos €Rulli, Decii, Corvini multique alii, recentiore autem me-€moria superior Africanus, T. Flamininus admodum adu-€lescentes consules facti tantas res gesserunt ut populi €Romani imperium auxerint, nomen ornarint. Quid? Ma-€cedo Alexander, cum ab ineunte aetate res maximas gerere €coepisset, nonne tertio et tricesimo anno mortem obiit? €quae est aetas nostris legibus decem annis minor quam €consularis. Ex quo iudicari potest virtutis esse quam aetatis €cursum celeriorem. Nam quod ei qui Caesari invident €simulant se timere, ne verendum quidem est ut tenere se €possit, ut moderari, ne honoribus nostris elatus intempe-rantius suis opibus utatur. Ea natura rerum est, patres €conscripti, ut qui sensum verae gloriae ceperit quique se ab €senatu, ab equitibus Romanis populoque Romano universo €senserit civem carum haberi salutaremque rei publicae, nihil €cum hac gloria comparandum putet. Vtinam C. Caesari, €patri dico, contigisset adulescenti ut esset senatui atque €optimo cuique carissimus! Quod cum consequi neglexisset, €omnem vim ingeni, quae summa fuit in illo, in populari €levitate consumpsit. Itaque cum respectum ad senatum et €ad bonos non haberet, eam sibi viam ipse patefecit ad opes €suas amplificandas quam virtus liberi populi ferre non @1 €posset. Eius autem fili longissime diversa ratio est: qui cum €omnibus [2carus]2 est, tum optimo cuique carissimus. In hoc €spes libertatis posita est; ab hoc accepta iam salus; huic summi honores et exquiruntur et parati sunt. Cuius igitur €singularem prudentiam admiramur, eius stultitiam timemus? €Quid enim stultius quam inutilem potentiam, invidiosas €opes, cupiditatem dominandi praecipitem et lubricam ante-€ferre verae, gravi, solidae gloriae? An hoc vidit puer: si €aetate processerit, non videbit? 'At est quibusdam inimicus €clarissimis atque optimis civibus.' Nullus iste timor esse €debet. Omnis Caesar inimicitias rei publicae condonavit; €hanc sibi iudicem constituit, hanc moderatricem omnium €[2consiliorum]2 atque factorum. Ita enim ad rem publicam €accessit ut eam confirmaret, non ut everteret. Omnis habeo €cognitos sensus adulescentis. Nihil est illi re publica €carius, nihil vestra auctoritate gravius, nihil bonorum viro-rum iudicio optatius, nihil vera gloria dulcius. Quam ob €rem ab eo non modo nihil timere sed maiora et meliora €exspectare debetis, neque in eo qui ad D. Brutum obsidione €liberandum profectus sit timere ne memoria maneat do-€mestici doloris quae plus apud eum possit quam salus €civitatis. Audeo etiam obligare fidem meam, patres con-€scripti, vobis populoque Romano reique publicae; quod €profecto, cum me nulla vis cogeret, facere non auderem €pertimesceremque in maxima re periculosam opinionem €temeritatis. Promitto, recipio, spondeo, patres conscripti, €C. Caesarem talem semper fore civem qualis hodie sit qua-€lemque eum maxime velle esse et optare debemus. @@Quae cum ita sint, de Caesare satis hoc tempore dictum @1 €habebo. Nec vero de L. Egnatuleio, fortissimo et constan-€tissimo civi amicissimoque rei publicae, silendum arbitror; €sed tribuendum testimonium virtutis egregiae, quod is €legionem quartam ad Caesarem adduxerit, quae praesidio €consulibus, senatui populoque Romano reique publicae €esset: ob eam causam placere uti L. Egnatuleio triennio €ante legitimum tempus magistratus petere, capere, gerere €liceat. In quo, patres conscripti, non tantum commodum €tribuitur L. Egnatuleio quantus honos: in tali enim re satis €est nominari. @@De exercitu autem C. Caesaris ita censeo decernendum: €'senatui placere, militibus veteranis qui Caesaris pontificis €[2pro praetore auctoritatem secuti libertatem populi Romani]2 €auctoritatemque huius ordinis defenderint atque defendant €ipsis liberisque eorum militiae vacationem esse, utique €C. Pansa A. Hirtius consules, alter ambove, si eis videretur, €cognoscerent qui ager eis coloniis esset quo milites veterani €deducti essent, qui contra legem Iuliam possideretur, ut is €militibus veteranis divideretur; de agro Campano sepa-€ratim cognoscerent inirentque rationem de commodis mili-€tum veteranorum augendis, legionique Martiae et legioni €quartae et eis militibus qui de legione secunda, tricesima €quinta ad C. Pansam A. Hirtium consules venissent suaque €nomina edidissent, quod eis auctoritas senatus populique €Romani libertas carissima sit et fuerit, vacationem militiae €ipsis liberisque eorum esse placere extra tumultum Gallicum €Italicumque: easque legiones bello confecto missas fieri €placere; quantamque pecuniam militibus earum legionum €in singulos C. Caesar, pontifex, pro praetore pollicitus sit, €tantam dari placere; utique C. Pansa A. Hirtius consules, @1 €alter ambove, si eis videretur, rationem agri haberent qui €sine iniuria privatorum dividi posset, eisque militibus, €legioni Martiae et legioni quartae ita darent, adsignarent €ut quibus militibus amplissime dati, adsignati essent.' Dixi €ad ea omnia, consules, de quibus rettulistis: quae si erunt €sine mora matureque decreta, facilius apparabitis ea quae €tempus et necessitas flagitat. Celeritate autem opus est: €qua si essemus usi, bellum, ut saepe dixi, nullum habe-€remus. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA SEXTA}1 ‘@@Audita vobis esse arbitror, Quirites, quae sint acta in €senatu, quae fuerit cuiusque sententia. Res enim ex Ka-€lendis Ianuariis agitata paulo ante confecta est, minus €quidem illa severe quam decuit, non tamen omnino disso-€lute. Mora est adlata bello, non causa sublata. Quam €ob rem, quod quaesivit ex me P. Apuleius, homo et mul-€tis officiis mihi et summa familiaritate coniunctus et vobis €amicissimus, ita respondebo ut ea quibus non interfuistis €nosse possitis. Causa fortissimis optimisque consulibus €Kalendis Ianuariis de re publica primum referendi fuit ex €eo quod [2a. d.]2 &7xiii&. Kalendas Ianuarias senatus me auctore de-crevit. Eo die primum, Quirites, fundamenta sunt iacta €rei publicae: fuit enim longo intervallo ita liber senatus ut €vos aliquando liberi essetis. Quo quidem tempore, etiam €si ille dies vitae finem mihi adlaturus esset, satis magnum €ceperam fructum, cum vos universi una mente atque voce €iterum a me conservatam esse rem publicam conclamastis. €Hoc vestro iudicio tanto tamque praeclaro excitatus ita €Kalendis Ianuariis veni in senatum ut meminissem quam €personam impositam a vobis sustinerem. Itaque bellum €nefarium inlatum rei publicae cum viderem, nullam moram @1 €interponendam insequendi M. Antonium putavi, hominem-€que audacissimum qui multis nefariis rebus ante commissis €hoc tempore imperatorem populi Romani oppugnaret, colo-€niam vestram fidissimam fortissimamque obsideret, bello €censui persequendum: tumultum esse decrevi; iustitium €edici, saga sumi dixi placere, quo omnes acrius graviusque €incumberent ad ulciscendas rei publicae iniurias, si omnia gravissimi belli insignia suscepta a senatu viderent. Itaque €haec sententia, Quirites, sic per triduum valuit ut, quam-€quam discessio facta non esset, tamen praeter paucos omnes €mihi adsensuri viderentur. Hodierno autem die spe nescio €qua eis obiecta remissior senatus fuit. Nam plures eam €sententiam secuti sunt ut, quantum senatus auctoritas ves-€terque consensus apud Antonium valiturus esset, per legatos €experiremur. €@@Intellego, Quirites, a vobis hanc sententiam repudiari, €neque iniuria. Ad quem enim legatos? ad eumne qui €pecunia publica dissipata atque effusa per vim et contra €auspicia impositis rei publicae legibus, fugata contione, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¦“ˆobsesso senatu, ad opprimendam rem publicam Brundisio €legiones arcessierit; ab eis relictus cum latronum manu in €Galliam inruperit, Brutum oppugnet, Mutinam circumse-€deat? Quae vobis potest cum hoc gladiatore condicionis, aequitatis, legationis esse communitas? Quamquam, Qui-€rites, non est illa legatio, sed denuntiatio belli, nisi paruerit: €ita enim est decretum ut si legati ad Hannibalem mitte-€rentur. Mittuntur enim qui nuntient ne oppugnet consulem €designatum, ne Mutinam obsideat, ne provinciam depopu-€letur, ne dilectus habeat, sit in senatus populique Romani €potestate. Facile vero huic denuntiationi parebit, ut in @1 €patrum conscriptorum atque in vestra potestate sit qui in €sua numquam fuerit! Quid enim ille umquam arbitrio suo €fecit? Semper eo tractus est quo libido rapuit, quo levitas, €quo furor, quo vinolentia; semper eum duo dissimilia genera €tenuerunt, lenonum et latronum; ita domesticis stupris, €forensibus parricidiis delectatur ut mulieri citius avarissimae paruerit quam senatui populoque Romano. Itaque, quod €paulo ante feci in senatu, faciam apud vos. Testificor, €denuntio, ante praedico nihil M. Antonium eorum quae €sunt legatis mandata facturum; vastaturum agros, Mutinam €obsessurum, dilectus qua possit habiturum. Is est enim €ille qui semper senatus iudicium et auctoritatem, semper €voluntatem vestram potestatemque contempserit. An ille €id faciat quod paulo ante decretum est, ut exercitum citra €flumen Rubiconem, qui finis est Galliae, educeret, dum ne €propius urbem Romam &7cc& milia admoveret? Huic denun-€tiationi ille pareat, ille se fluvio Rubicone [2et]2 &7cc& milibus circumscriptum esse patiatur? Non is est Antonius; nam €si esset, non commisisset ut ei senatus tamquam Hannibali €initio belli Punici denuntiaret ne oppugnaret Saguntum. €Quod vero ita avocatur a Mutina ut ab urbe tamquam €pestifera flamma arceatur, quam habet ignominiam, quod €iudicium senatus! quid, quod a senatu dantur mandata €legatis ut D. Brutum [2milites]2que eius adeant eisque demon-€strent summa in rem publicam merita beneficiaque eorum €grata esse senatui populoque Romano eisque eam rem €magnae laudi magnoque honori fore? Passurumne censetis €Antonium introire Mutinam legatos, exire inde tuto? Num-€quam patietur, mihi credite. Novi violentiam, novi impu-dentiam, novi audaciam. Nec vero de illo sicut de homine €aliquo debemus, sed ut de importunissima belua cogitare. @1 €Quae cum ita sint, non omnino dissolutum est quod decrevit €senatus: habet atrocitatis aliquid legatio: utinam nihil €haberet morae! Nam cum plerisque in rebus gerendis tar-€ditas et procrastinatio odiosa est, tum hoc bellum indiget €celeritatis. Succurrendum est D. Bruto, omnes undique €copiae conligendae; moram exhibere ullam in tali cive liberando sine scelere non possumus. An ille non potuit, €si Antonium consulem, si Galliam Antoni provinciam iudi-€casset, legiones Antonio et provinciam tradere, domum €redire, triumphare, primus in hoc ordine, quoad magistra-tum iniret, sententiam dicere? quid negoti fuit? Sed cum €se Brutum esse meminisset vestraeque libertati natum, non €otio suo, quid egit aliud nisi ut paene corpore suo Gallia €prohiberet Antonium? Ad hunc utrum legatos an legiones €ire oportebat? Sed praeterita omittamus: properent legati, €quod video esse facturos; vos saga parate. Est enim ita €decretum ut, si ille auctoritati senatus non paruisset, ad €saga iretur. Ibitur; non parebit: nos amissos tot dies rei €gerendae queremur. €@@Non metuo, Quirites, ne, cum audierit Antonius, me hoc €et in senatu et in contione confirmasse, numquam illum €futurum in senatus potestate, refellendi mei causa, ut ego €nihil vidisse videar, vertat se et senatui pareat. Numquam €faciet; non invidebit huic meae gloriae; malet me sapien-tem a vobis quam se modestum existimari. Quid? ipse si €velit, num etiam Lucium fratrem passurum arbitramur? €Nuper quidem dicitur ad Tibur, ut opinor, cum ei labare €M. Antonius videretur, mortem fratri esse minitatus. €Etiamne ab hoc myrmillone Asiatico senatus mandata, €legatorum verba audientur? Nec enim secerni a fratre €poterit, tanta praesertim auctoritate. Nam hic inter illos @1 €Africanus est: pluris habetur quam L. Trebellius, pluris €quam T. Plancus, quam Extitius, adolescens nobilis. Plancum €quidem, qui omnibus sententiis maximo vestro plausu con-€demnatus nescio quo modo se coniecit in turbam atque €ita maestus rediit ut retractus, non reversus videretur, €sic contemnit tamquam si illi aqua et igni interdictum €sit: aliquando negat ei locum esse oportere in curia qui incenderit curiam. Nam Trebellium valde iam diligit: €oderat tum, cum ille tabulis novis adversabatur; iam fert €in oculis, postea quam ipsum Trebellium vidit sine tabulis €novis salvum esse non posse. Audisse enim vos arbitror, €Quirites, quod etiam videre potuistis, cotidie sponsores €et creditores L. Trebelli convenire. O Fide!_hoc enim €opinor Trebellium sumpsisse cognomen_quae potest €esse maior fides quam fraudare creditores, domo profugere, €propter aes alienum ire ad arma? Vbi plausus ille in €triumpho est, saepe ludis, ubi aedilitas delata summo studio €bonorum? Quis est qui hunc non casu existimet recte fecisse, nequitia sceleste? Sed redeo ad amores delicias-€que vestras, L. Antonium, qui vos omnis in fidem suam €recepit. Negatis? Num quisnam est vestrum qui tribum €non habeat? Certe nemo. Atqui illum quinque et triginta €tribus patronum adoptarunt. Rursus reclamatis? Aspicite €illam a sinistra equestrem statuam inauratam, in qua quid €inscriptum est? '&7Qvinqve et triginta tribvs patrono.&' €Populi Romani igitur est patronus L. Antonius. Malam €quidem illi pestem! clamori enim vestro adsentior. Non €modo hic latro quem clientem habere nemo velit sed quis €umquam tantis opibus, tantis rebus gestis fuit qui se populi €Romani victoris dominique omnium gentium patronum @1 dicere auderet? In foro L. Antoni statuam videmus, sicut €illam Q. Tremuli, qui Hernicos devicit, ante Castoris. O €impudentiam incredibilem! Tantumne sibi sumpsit, quia €Mylasis myrmillo Thraecem iugulavit, familiarem suum? €quonam modo istum ferre possemus, si in hoc foro spe-€ctantibus vobis depugnasset? Sed haec una statua. Altera €[2ab]2 equitibus Romanis equo publico: qui item ascribunt, €'&7patrono&.' Quem umquam iste ordo patronum adoptavit? €Si quemquam, debuit me. Sed me omitto; quem cen-€sorem, quem imperatorem? Agrum eis divisit. O sordi-dos qui acceperint, improbum qui dederit! Statuerunt €etiam tribuni militares qui in exercitu Caesaris bis fuerunt. €Quis est iste ordo? Multi fuerunt multis in legionibus per €tot annos. Eis quoque divisit Semurium. Campus Mar-€tius restabat, nisi prius cum fratre fugisset. Sed haec €agrorum adsignatio paulo ante, Quirites, L. Caesaris, claris-€simi viri et praestantissimi senatoris, sententia dissoluta est: €huic enim adsensi &7vii& virum acta sustulimus. Iacent bene-€ficia Nuculae; friget patronus Antonius. Nam possessores €animo aequiore discedent: nullam impensam fecerant; €nondum instruxerant, partim quia non confidebant, partim quia non habebant. Sed illa statua palmaris de qua, si €meliora tempora essent, non possem sine risu dicere: '&7L. €&7Antonio a Iano medio patrono&.' Itane? Iam Ianus €medius in L. Antoni clientela est? Quis umquam in illo €Iano inventus est qui L. Antonio mille nummum ferret €expensum? Sed nimis multa de nugis: ad causam bellum-€que redeamus; quamquam non alienum fuit personas quas-€dam a vobis recognosci, ut quibuscum bellum gereretur €possetis taciti cogitare. @1 €@@Ego autem vos hortor, Quirites, ut, etiam si melius aliud €fuit, tamen legatorum reditum exspectetis animo aequo. €Celeritas detracta de causa est; boni tamen aliquid accessit ad causam. Cum enim legati renuntiarint quod certe €renuntiabunt, non in vestra potestate, non in senatus esse €Antonium, quis erit tam improbus civis qui illum civem €habendum putet? Nunc enim sunt pauci illi quidem, sed €tamen plures quam re publica dignum est, qui ita loquantur: €'Ne legatos quidem exspectabimus?' Istam certe vocem €simulationemque clementiae extorquebit istis res ipsa publica. þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¦˜ˆˆQuo etiam, ut confitear vobis, Quirites, minus hodierno die €contendi, minus laboravi, ut mihi senatus adsentiens tumul-€tum decerneret, saga sumi iuberet. Malui viginti diebus €post sententiam meam laudari ab omnibus quam a paucis hodie vituperari. Quapropter, Quirites, exspectate lega-€torum reditum et paucorum dierum molestiam devorate. €Qui cum redierint, si pacem adferent, cupidum me; si €bellum, providum iudicatote. An ego non provideam €meis civibus, non dies noctesque de vestra libertate, de rei €publicae salute cogitem? Quid enim non debeo vobis, €Quirites, quem vos a se ortum hominibus nobilissimis omni-€bus honoribus praetulistis? An ingratus sum? Quis €minus? qui partis honoribus eosdem in foro gessi labores €quos petendis. Rudis in re publica? Quis exercitatior? €qui viginti iam annos bellum geram cum impiis civibus. Quam ob rem, Quirites, consilio quantum potero, labore €plus paene quam potero, excubabo vigilaboque pro vobis. €Etenim quis est civis, praesertim hoc gradu quo me vos €esse voluistis, tam oblitus benefici vestri, tam immemor €patriae, tam inimicus dignitati suae quem non excitet, non €inflammet tantus vester iste consensus? Multas magnasque €habui consul contiones, multis interfui: nullam umquam @1 €vidi tantam quanta nunc vestrum est. Vnum sentitis €omnes, unum studetis, M. Antoni conatus avertere a re €publica, furorem exstinguere, opprimere audaciam. Idem €volunt omnes ordines; eodem incumbunt municipia, €coloniae, cuncta Italia. Itaque senatum bene sua sponte firmum firmiorem vestra auctoritate fecistis. Venit tempus, €Quirites, serius omnino quam dignum populo Romano fuit, €sed tamen ita maturum ut differri iam hora non possit. €Fuit aliquis fatalis casus, ut ita dicam, quem tulimus, quo-€quo modo ferendus fuit: nunc si quis erit, erit voluntarius. €Populum Romanum servire fas non est, quem di immortales €omnibus gentibus imperare voluerunt. Res in extremum €est adducta discrimen; de libertate decernitur. Aut vin-€catis oportet, Quirites, quod profecto et pietate vestra et €tanta concordia consequemini, aut quidvis potius quam €serviatis. Aliae nationes servitutem pati possunt, populi €Romani est propria libertas. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA SEPTIMA}1 ‘@@Parvis de rebus sed fortasse necessariis consulimur, €patres conscripti. De Appia via et de Moneta consul, de €Lupercis tribunus plebis refert. Quarum rerum etsi facilis €explicatio videtur, tamen animus aberrat a sententia su-€spensus curis maioribus. Adducta est enim, patres con-€scripti, res in maximum periculum et in extremum paene €discrimen. Non sine causa legatorum istam missionem €semper timui, numquam probavi: quorum reditus quid sit €adlaturus ignoro; exspectatio quidem quantum adferat €languoris animis quis non videt? Non enim se tenent ei €qui senatum dolent ad auctoritatis pristinae spem revirescere, €coniunctum huic ordini populum Romanum, conspirantem Italiam, paratos exercitus, expeditos duces. Iam nunc €fingunt responsa Antoni eaque defendunt. Alii postulare €illum ut omnes exercitus dimittantur. Scilicet legatos ad €eum misimus, non ut pareret et dicto audiens esset huic €ordini, sed ut condiciones ferret, leges imponeret, reserare €nos exteris gentibus Italiam iuberet, se praesertim incolumi €a quo maius periculum quam ab ullis nationibus extimescen-dum est. Alii remittere eum nobis Galliam citeriorem, illam €ultimam postulare_praeclare: ex qua non legiones solum @1 €sed etiam nationes ad urbem conetur adducere_alii nihil €eum iam nisi modeste postulare. Macedoniam suam vocat €omnino, quoniam Gaius frater est inde revocatus. Sed €quae provincia est ex qua illa fax excitare non possit incen-€dium? Itaque idem quasi providi cives et senatores dili-€gentes bellicum me cecinisse dicunt, suscipiunt pacis €patrocinium. Nonne sic disputant? Inritatum Antonium €non oportuit: nequam est homo ille atque confidens; multi €praeterea improbi_quos quidem a se primum numerare €possunt qui haec loquuntur_eos cavendos esse denuntiant. €Vtrum igitur in nefariis civibus ulciscendi, cum possis, an pertimescendi diligentior cautio est? Atque haec ei €loquuntur qui quondam propter levitatem populares habe-€bantur. Ex quo intellegi potest animo illos abhorruisse €semper ab optimo civitatis statu, non voluntate fuisse €popularis. Qui enim evenit ut, qui in rebus improbis €populares fuerint, idem in re una maxime populari, quod €eadem salutaris rei publicae sit, improbos se quam popularis €esse malint? Me quidem semper, uti scitis, adversarium €multitudinis temeritati haec fecit praeclarissima causa popu-larem. Et quidem dicuntur vel potius se ipsi dicunt con-€sularis: quo nomine dignus est nemo, nisi qui tanti honoris €onus potest sustinere. Faveas tu hosti? ille litteras ad te €mittat de sua spe rerum secundarum; eas tu laetus proferas, €recites, describendas etiam des improbis civibus, eorum €augeas animos, bonorum spem virtutemque debilites, et te €consularem aut senatorem, denique civem putes? Accipiet @1 €in optimam partem C. Pansa, fortissimus consul atque €optimus. Etenim dicam animo amicissimo: Hunc ipsum, €mihi hominem familiarissimum, nisi talis consul esset ut €omnis vigilias, curas, cogitationes in rei publicae salute defigeret, consulem non putarem. Quamquam nos ab €ineunte illius aetate usus, consuetudo, studiorum etiam €honestissimorum societas similitudoque devinxit, eiusdemque €cura incredibilis in asperrimis belli civilis periculis perspecta €docuit non modo salutis sed etiam dignitatis meae fuisse €fautorem, tamen eundem, ut dixi, nisi talis consul esset, €negare esse consulem auderem: idem non modo consulem €esse dico sed memoria mea praestantissimum atque opti-€mum consulem, non quin pari virtute et voluntate alii €fuerint, sed tantam causam non habuerunt in qua et volun-tatem suam et virtutem declararent. Huius magnitudini €animi, gravitati, sapientiae tempestas est oblata formidolosis-€simi temporis. Tum autem inlustratur consulatus, cum €gubernat rem publicam, si non optabili, at necessario tem-€pore. Magis autem necessarium, patres conscripti, nullum €tempus umquam fuit. Itaque ego ille qui semper pacis €auctor fui, cuique pax, praesertim civilis, quamquam omni-€bus bonis, tamen in primis fuit optabilis_omne enim €curriculum industriae nostrae in foro, in curia, in amicorum €periculis propulsandis elaboratum est; hinc honores am-€plissimos, hinc mediocris opes, hinc dignitatem si quam habemus consecuti sumus_ego igitur pacis, ut ita dicam, €alumnus qui quantuscumque sum_nihil enim mihi adrogo €_sine pace civili certe non fuissem_periculose dico: quem €ad modum accepturi, patres conscripti, sitis, horreo, sed @1 €pro mea perpetua cupiditate vestrae dignitatis retinendae €et augendae quaeso oroque vos, patres conscripti, ut primo, €etsi erit vel acerbum auditu vel incredibile a M. Cicerone €esse dictum, accipiatis sine offensione quod dixero, neve €id prius quam quale sit explicaro repudietis_ego ille, €dicam saepius, pacis semper laudator, semper auctor, €pacem cum M. Antonio esse nolo. Magna spe ingredior €in reliquam orationem, patres conscripti, quoniam peri-culosissimum locum silentio sum praetervectus. Cur igitur €pacem nolo? Quia turpis est, quia periculosa, quia €esse non potest. Quae tria dum explico, peto a vobis, €patres conscripti, ut eadem benignitate qua soletis mea €verba audiatis. €@@Quid est inconstantia, levitate, mobilitate cum singulis €hominibus, tum vero universo senatui turpius? quid porro €inconstantius quam quem modo hostem non verbo sed re multis decretis iudicaritis, cum hoc subito pacem velle con-€iungi? Nisi vero, cum C. Caesari meritos illi quidem €honores et debitos, sed tamen singularis et immortalis de-€crevistis, unam ob causam quod contra M. Antonium exer-€citum comparavisset, non hostem tum Antonium iudicavistis, €nec tum hostis est a vobis iudicatus Antonius cum laudati €auctoritate vestra veterani milites qui C. Caesarem secuti €essent, nec tum hostem Antonium iudicastis cum fortis-€simis legionibus, quod illum qui consul appellabatur cum €esset hostis, reliquissent, vacationes, pecunias, agros spopon-þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ§˜‹distis. Quid? cum Brutum omine quodam illius generis et €nominis natum ad rem publicam liberandam exercitumque €eius pro libertate populi Romani bellum gerentem cum An-€tonio provinciamque fidelissimam atque optimam, Galliam, @1 €laudibus amplissimis adfecistis, tum non hostem iudi-€castis Antonium? Quid? cum decrevistis ut consules, alter €ambove, ad bellum proficiscerentur, quod erat bellum, si hostis Antonius non erat? Quid igitur profectus est vir €fortissimus, meus conlega et familiaris, A. Hirtius consul? €at qua imbecillitate, qua macie! Sed animi viris corporis €infirmitas non retardavit. Aequum, credo, putavit vitam €quam populi Romani votis retinuisset pro libertate populi Romani in discrimen adducere. Quid? cum dilectus ha-€beri tota Italia iussistis, cum vacationes omnis sustulistis, €tum ille hostis non est iudicatus? Armorum officinas in €urbe videtis; milites cum gladiis sequuntur consulem; prae-€sidio sunt specie consuli, re et veritate nobis; omnes sine €ulla recusatione, summo etiam cum studio nomina dant, €parent auctoritati vestrae: non est iudicatus hostis Anto-nius? At legatos misimus. Heu, me miserum! cur sena-€tum cogor, quem laudavi semper, reprehendere? Quid? €vos censetis, patres conscripti, legatorum missionem populo €Romano vos probavisse? non intellegitis, non auditis meam €sententiam flagitari? cui cum pridie frequentes essetis ad-€sensi, postridie ad spem estis inanem pacis devoluti. Quam €turpe porro legiones ad senatum legatos mittere, senatum ad €Antonium! Quamquam illa legatio non est, denuntiatio €est paratum illi exitium, nisi paruerit huic ordini. Quid €refert? tamen opinio est gravis. Missos enim legatos omnes €vident; decreti nostri non omnes verba noverunt. Reti-€nenda est igitur nobis constantia, gravitas, perseverantia; €repetenda vetus illa severitas, si quidem auctoritas senatus €decus, honestatem, laudem dignitatemque desiderat, quibus €rebus hic ordo caruit nimium diu. Sed erat tunc excusatio €oppressis, misera illa quidem, sed tamen iusta: nunc nulla @1 €est. Liberati regio dominatu videbamur: multo postea €gravius urgebamur armis domesticis. Ea ipsa depulimus €nos quidem: extorquenda sunt. Quod si non possumus €facere_dicam quod dignum est et senatore et Romano homine_moriamur. Quanta enim illa erit rei publicae €turpitudo, quantum dedecus, quanta labes, dicere in hoc €ordine sententiam M. Antonium consulari loco! cuius ut €omittam innumerabilia scelera urbani consulatus, in quo €pecuniam publicam maximam dissipavit, exsules sine lege €restituit, vectigalia divendidit, provincias de populi Romani €imperio sustulit, regna addixit pecunia, leges civitati per €vim imposuit, armis aut obsedit aut exclusit senatum: ut €haec, inquam, omittam, ne hoc quidem cogitatis, eum qui €Mutinam, coloniam populi Romani firmissimam, oppugnarit, €imperatorem populi Romani, consulem designatum, obse-€derit, depopulatus agros sit, hunc in eum ordinem recipi €a quo totiens ob has ipsas causas hostis iudicatus sit quam €foedum flagitiosumque sit? @@Satis multa de turpitudine. Dicam deinceps, ut proposui, €de periculo: quod etsi minus est fugiendum quam tur-€pitudo, tamen offendit animos maioris partis hominum €magis. Poteritis igitur exploratam habere pacem, cum in €civitate Antonium videbitis vel potius Antonios? Nisi forte €contemnitis Lucium: ego ne Gaium quidem. Sed, ut €video, dominabitur Lucius. Est enim patronus quinque et €triginta tribuum, quarum sua lege qua cum C. Caesare €magistratus partitus est suffragium sustulit; patronus cen-€turiarum equitum Romanorum quas item sine suffragio €esse voluit, patronus eorum qui tribuni militares fuerunt, @1 patronus Iani medii. Quis huius potentiam poterit susti-€nere? praesertim cum eosdem in agros etiam deduxerit. €Quis umquam omnis tribus, quis equites Romanos, quis €tribunos militaris? Gracchorum potentiam maiorem fuisse €arbitramini quam huius gladiatoris futura sit? quem gladia-€torem non ita appellavi ut interdum etiam M. Antonius €gladiator appellari solet, sed ut appellant ei qui plane et €Latine loquuntur. Myrmillo in Asia depugnavit. Cum €ornasset Thraecidicis comitem et familiarem suum, illum €miserum fugientem iugulavit, luculentam tamen ipse plagam accepit, ut declarat cicatrix. Qui familiarem iugularit, quid €is occasione data faciet inimico? et qui illud animi causa €fecerit, hunc praedae causa quid facturum putatis? Non €rursus improbos decuriabit, non sollicitabit rursus agrarios, €non queretur expulsos? M. vero Antonius non is erit ad €quem omni motu concursus fiat civium perditorum? Vt €nemo sit alius nisi ei qui una sunt, et ei qui hic ei nunc €aperte favent, parumne erunt multi? praesertim cum bono-€rum praesidia discesserint, illi parati sint ad nutum futuri? €Ego vero metuo, si hoc tempore consilio lapsi erimus, ne illi brevi tempore nimis multi nobis esse videantur. Nec €ego pacem nolo, sed pacis nomine bellum involutum refor-€mido. Qua re si pace frui volumus, bellum gerendum est; €si bellum omittimus, pace numquam fruemur. Est autem €vestri consili, patres conscripti, in posterum quam lon-€gissime providere. Idcirco in hac custodia et tamquam €specula conlocati sumus uti vacuum metu populum Roma-€num nostra vigilia et prospicientia redderemus. Turpe est @1 €summo consilio orbis terrae, praesertim in re tam perspicua, consilium intellegi defuisse. Eos consules habemus, eam €populi Romani alacritatem, eum consensum Italiae, eos €duces, eos exercitus, ut nullam calamitatem res publica €accipere possit sine culpa senatus. Equidem non deero: €monebo, praedicam, denuntiabo, testabor semper deos ho-€minesque quid sentiam, nec solum fidem meam, quod for-€tasse videatur satis esse, sed in principe civi non est satis: €curam, consilium vigilantiamque praestabo. @@Dixi de periculo: docebo ne coagmentari quidem posse €pacem; de tribus enim quae proposui hoc extremum est. €Quae potest pax esse M. Antonio primum cum senatu? €quo ore vos ille poterit, quibus vicissim vos illum oculis €intueri? quis vestrum illum, quem ille vestrum non oderit? €Age, vos ille solum et vos illum? quid? ei qui Mutinam €circumsedent, qui in Gallia dilectus habent, qui in vestras €fortunas imminent, amici umquam vobis erunt aut vos illis? €An equites Romanos amplectetur? Occulta enim fuit €eorum voluntas iudiciumque de Antonio. Qui frequen-€tissimi in gradibus Concordiae steterunt, qui nos ad liber-€tatem recuperandam excitaverunt, arma, saga, bellum flagi-€taverunt, me una cum populo Romano in contionem €vocaverunt, hi Antonium diligent et cum his pacem servabit Antonius? Nam quid ego de universo populo Romano €dicam? qui pleno ac referto foro bis me una mente atque €voce in contionem vocavit declaravitque maximam libertatis €recuperandae cupiditatem. Ita, quod erat optabile antea ut €populum Romanum comitem haberemus, nunc habemus €ducem. Quae est igitur spes, qui Mutinam circumsedent, €imperatorem populi Romani exercitumque oppugnant, eis @1 pacem cum populo Romano esse posse? An cum muni-€cipiis pax erit quorum tanta studia cognoscuntur in decretis €faciendis, militibus dandis, pecuniis pollicendis, ut in sin-€gulis oppidis curiam populi Romani non desideretis? Lau-€dandi sunt ex huius ordinis sententia Firmani qui principes €pecuniae pollicendae fuerunt; respondendum honorifice €est Marrucinis qui ignominia notandos censuerunt eos si €qui militiam subterfugissent. Haec iam tota Italia fient. €Magna pax Antonio cum eis, his item cum illo. Quae €potest esse maior discordia? In discordia autem pax civilis esse nullo pacto potest. Vt omittam multitudinem, L. Vi-€sidio, equiti Romano, homini in primis ornato atque honesto €civique semper egregio, cuius ego excubias et custodias mei €capitis cognovi in consulatu meo; qui vicinos suos non €cohortatus est solum ut milites fierent sed etiam faculta-€tibus suis sublevavit: huic, inquam, tali viro, quem nos €senatus consulto conlaudare debemus, poteritne esse paca-€tus Antonius? Quid? C. Caesari qui illum urbe, quid? D. Bruto qui Gallia prohibuit? Iam vero ipse se placabit €et leniet provinciae Galliae a qua expulsus et repudiatus þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ§˜™ƒest? Omnia videbitis, patres conscripti, nisi prospicitis, €plena odiorum, plena discordiarum, ex quibus oriuntur bella €civilia. Nolite igitur id velle quod fieri non potest, et €cavete, per deos immortalis! patres conscripti, ne spe prae-€sentis pacis perpetuam pacem amittatis. @@Quorsum haec omnis spectat oratio? quid enim legati €egerint nondum scimus. At vero excitati, erecti, parati, €armati animis iam esse debemus, ne blanda aut supplici €oratione aut aequitatis simulatione fallamur. Omnia fecerit €oportet quae interdicta et denuntiata sunt, prius quam €aliquid postulet: Brutum exercitumque eius oppugnare, @1 €urbis et agros provinciae Galliae populari destiterit; ad €Brutum adeundi legatis potestatem fecerit, exercitum citra €flumen Rubiconem eduxerit, nec propius urbem milia pas-€suum &7cc& admoverit; fuerit et in senatus et in populi Romani €potestate. Haec si fecerit, erit integra potestas nobis de-€liberandi; si senatui non paruerit, non illi senatus, sed ille populo Romano bellum indixerit. Sed vos moneo, patres €conscripti: libertas agitur populi Romani, quae est com-€mendata vobis; vita et fortunae optimi cuiusque, quo cupidi-€tatem infinitam cum immani crudelitate iam pridem intendit €Antonius; auctoritas vestra, quam nullam habebitis, nisi €nunc tenueritis; taetram et pestiferam beluam ne inclusam €et constrictam dimittatis cavete. Te ipsum, Pansa, moneo €_quamquam non eges consilio, quo vales plurimum, tamen €etiam summi gubernatores in magnis tempestatibus a vectori-€bus admoneri solent_hunc tantum tuum apparatum tam-€que praeclarum ne ad nihilum recidere patiare. Tempus €habes tale quale nemo habuit umquam. Hac gravitate €senatus, hoc studio equestris ordinis, hoc ardore populi €Romani potes in perpetuum rem publicam metu et peri-€culo liberare. Quibus de rebus refers, P. Servilio adsentior. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA OCTAVA}1 ‘@@Confusius hesterno die est acta res, C. Pansa, quam €postulabat institutum consulatus tui. Parum mihi visus €es eos quibus cedere non soles sustinere. Nam cum €senatus ea virtus fuisset quae solet, et cum re viderent €omnes esse bellum quidamque id verbum removendum €arbitrarentur, tua voluntas in discessione fuit ad lenitatem €propensior. Victa est igitur propter verbi asperitatem te €auctore nostra sententia: vicit L. Caesaris, amplissimi viri, €qui verbi atrocitate dempta oratione fuit quam sententia €lenior. Quamquam is quidem, ante quam sententiam €diceret, propinquitatem excusavit. Idem fecerat me con-€sule in sororis viro quod hoc tempore in sororis filio fecit, €ut et luctu sororis moveretur et saluti populi Romani pro-videret. Atque ipse tamen Caesar praecepit vobis quodam €modo, patres conscripti, ne sibi adsentiremini, cum ita dixit, €aliam sententiam se dicturum fuisse eamque se ac re publica €dignam, nisi propinquitate impediretur. Ergo ille avun-€culus: num etiam vos avunculi qui illi estis adsensi? At €in quo fuit controversia? Belli nomen ponendum quidam €in sententia non putabant: tumultum appellare malebant, €ignari non modo rerum sed etiam verborum: potest enim esse @1 €bellum ut tumultus non sit, tumultus autem esse sine bello non potest. Quid est enim aliud tumultus nisi perturbatio tanta €ut maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tu-€multus. Itaque maiores nostri tumultum Italicum quod erat €domesticus, tumultum Gallicum quod erat Italiae finitimus, €praeterea nullum nominabant. Gravius autem tumultum €esse quam bellum hinc intellegi potest quod bello vacationes €valent, tumultu non valent. Ita fit, quem ad modum dixi, €ut bellum sine tumultu possit, tumultus sine bello esse non possit. Etenim cum inter bellum et pacem medium nihil €sit, necesse est tumultum, si belli non sit, pacis esse: quo €quid absurdius dici aut existimari potest? Sed nimis multa €de verbo: rem potius videamus, patres conscripti, quam €quidem intellego verbo fieri interdum deteriorem solere. €Nolumus hoc bellum videri. Quam igitur municipiis et €coloniis ad excludendum Antonium auctoritatem damus? €quam ut milites fiant sine vi, sine multa, studio, voluntate? €quam ut pecunias in rem publicam polliceantur? Si enim €belli nomen tolletur, municipiorum studia tollentur; con-€sensus populi Romani, qui iam descendit in causam, si nos languescimus, debilitetur necesse est. Sed quid plura? €D. Brutus oppugnatur: non est bellum? Mutina obside-€tur: ne hoc quidem bellum est? Gallia vastatur: quae €pax potest esse certior? Illud vero quis potest bellum esse €dicere? Consulem, fortissimum virum, cum exercitu misi-€mus, qui, cum esset infirmus ex gravi diuturnoque morbo, €nullam sibi putavit excusationem esse oportere, cum ad rei @1 €publicae praesidium vocaretur. C. quidem Caesar non €exspectavit vestra decreta, praesertim cum illud esset aetatis: €bellum contra Antonium sua sponte suscepit. Decernendi €enim tempus nondum erat: bellum autem gerendi tempus €si praetermisisset, videbat re publica oppressa nihil posse decerni. Ergo illi nunc et eorum exercitus in pace ver-€santur. Non est hostis is cuius praesidium Claterna deiecit €Hirtius; non est hostis qui consuli armatus obsistit, desi-€gnatum consulem oppugnat, nec illa hostilia verba nec bellica €quae paulo ante ex conlegae litteris Pansa recitavit: 'Deieci €praesidium; Claterna potitus sum; fugati equites; proelium €commissum; occisi aliquot.' Quae pax potest esse maior? €Dilectus tota Italia decreti sublatis vacationibus; saga cras €sumentur; consul se cum praesidio descensurum esse dixit. Vtrum hoc bellum non est, an est tantum bellum quantum €numquam fuit? Ceteris enim bellis maximeque civilibus €contentionem rei publicae causa faciebat. Sulla cum €Sulpicio de iure legum quas per vim Sulla latas esse dice-€bat; Cinna cum Octavio de novorum civium suffragiis; €rursus cum Mario et Carbone Sulla ne dominarentur indigni €et ut clarissimorum hominum crudelissimam puniretur €necem. Horum omnium bellorum causae ex rei publicae €contentione natae sunt. De proximo bello civili non libet dicere: ignoro causam, detestor exitum. Hoc bellum quin-€tum civile geritur_atque omnia in nostram aetatem in-€ciderunt_primum non modo non in dissensione et discordia €civium sed in maxima consensione incredibilique concordia. €Omnes idem volunt, idem defendunt, idem sentiunt. Cum €omnis dico, eos excipio quos nemo civitate dignos putat. €Quae est igitur in medio belli causa posita? Nos deorum €immortalium templa, nos muros, nos domicilia sedesque @1 €populi Romani, aras, focos, sepulcra maiorum; nos leges, €iudicia, libertatem, coniuges, liberos, patriam defendimus: €contra M. Antonius id molitur, id pugnat ut haec omnia €perturbet, evertat, praedam rei publicae causam belli putet, €fortunas nostras partim dissipet partim dispertiat parricidis. In hac tam dispari ratione belli miserrimum illud est quod €ille latronibus suis pollicetur primum domos; urbem enim €divisurum se confirmat; deinde omnibus portis quo velint €deducturum. Omnes Cafones, omnes Saxae ceteraeque €pestes quae sequuntur Antonium aedis sibi optimas, hortos, €Tusculana, Albana definiunt. Atque etiam homines agrestes, €si homines illi ac non pecudes potius, inani spe ad aquas €usque et Puteolos pervehuntur. Ergo habet Antonius quod €suis polliceatur. Quid nos? num quid tale habemus? Di €meliora! id enim ipsum agimus ne quis posthac quicquam €eius modi possit polliceri. Invitus dico, sed dicendum est: €hasta Caesaris, patres conscripti, multis improbis et spem €adfert et audaciam. Viderunt enim ex mendicis fieri repente €divites: itaque semper hastam videre cupiunt ei qui nostris bonis imminent, quibus omnia pollicetur Antonius. Quid? €Nos nostris exercitibus quid pollicemur? Multo meliora €atque maiora. Scelerum enim promissio et eis qui exspec-€tant perniciosa est et eis qui promittunt: nos libertatem €nostris militibus, leges, iura, iudicia, imperium orbis terrae, €dignitatem, pacem, otium pollicemur. Antoni igitur pro-€missa cruenta, taetra, scelerata, dis hominibusque invisa, nec €diuturna neque salutaria: nostra contra honesta, integra, €gloriosa, plena laetitiae, plena pietatis. þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨ˆ˜‹@@Hic mihi etiam Q. Fufius, vir fortis ac strenuus, amicus €meus, pacis commoda commemorat. Quasi vero, si @1 €laudanda pax esset, ego id aeque commode facere non €possem. Semel enim pacem defendi, non semper otio €studui? quod cum omnibus bonis utile est, tum praecipue €mihi. Quem enim cursum industria mea tenere potuisset €sine forensibus causis, sine legibus, sine iudiciis? quae esse non possunt civili pace sublata. Sed quaeso, Calene, quid €tu? Servitutem pacem vocas? Maiores quidem nostri €non modo ut liberi essent sed etiam ut imperarent, arma €capiebant: tu arma abicienda censes ut serviamus? Quae €causa iustior est belli gerendi quam servitutis depulsio? in €qua etiam si non sit molestus dominus, tamen est miserri-€mum posse, si velit. Immo aliae causae iustae, haec €necessaria est. Nisi forte ad te hoc non putas pertinere, €quod te socium fore speras dominationis Antoni. In quo €bis laberis: primum quod tuas rationes communibus inter-€ponis; deinde quod quicquam stabile aut iucundum in €regno putas. Non, si tibi antea profuit, semper proderit. Quin etiam de illo homine queri solebas: quid te facturum €de belua putas? Atque ais eum te esse qui semper pacem €optaris, semper omnis civis volueris salvos. Honesta oratio, €sed ita si bonos et utilis et e re publica civis: sin eos qui €natura cives sunt, voluntate hostes, salvos velis, quid tan-€dem intersit inter te et illos? Pater tuus quidem, quo €utebar sene auctore adulescens, homo severus et prudens, €primas omnium civium P. Nasicae qui Ti. Gracchum inter-€fecit dare solebat: eius virtute, consilio, magnitudine animi liberatam rem publicam arbitrabatur. Quid? nos a patribus €num aliter accepimus? Ergo is tibi civis, si temporibus €illis fuisses, non probaretur, quia non omnis salvos esse @1 €voluisset. 'Quod L. Opimius consul verba fecit de re €publica, de ea re ita censuerunt uti L. Opimius consul rem €publicam defenderet.' Senatus haec verbis, Opimius armis. €Num igitur eum, si tum esses, temerarium civem aut crude-€lem putares, aut Q. Metellum, cuius quattuor filii consulares, €P. Lentulum, principem senatus, compluris alios summos €viros qui cum Opimio consule armati Gracchum in Aventi-€num persecuti sunt? quo in proelio Lentulus grave volnus €accepit, interfectus est Gracchus et M. Fulvius consularis, €eiusque duo adulescentuli filii. Illi igitur viri vituperandi: non enim omnis civis salvos esse voluerunt. Ad propiora €veniamus. C. Mario L. Valerio consulibus senatus rem €publicam defendendam dedit: L. Saturninus tribunus €plebis, C. Glaucia praetor est interfectus. Omnes illo die €Scauri, Metelli, Claudii, Catuli, Scaevolae, Crassi arma €sumpserunt. Num aut consules illos aut clarissimos viros €vituperandos putas? Ego Catilinam perire volui. Num €tu qui omnis salvos vis Catilinam salvum esse voluisti? €Hoc interest, Calene, inter meam sententiam et tuam. Ego €nolo quemquam civem committere ut morte multandus sit; €tu, etiam si commiserit, conservandum putas. In corpore €si quid eius modi est quod reliquo corpori noceat, id uri €secarique patimur ut membrum aliquod potius quam totum €corpus intereat. Sic in rei publicae corpore, ut totum salvum sit, quicquid est pestiferum amputetur. Dura vox! €multo illa durior: 'Salvi sint improbi, scelerati, impii; €deleantur innocentes, honesti, boni, tota res publica!' Vno €in homine, Q. Fufi, fateor te vidisse plus quam me. Ego €P. Clodium arbitrabar perniciosum civem, sceleratum, €libidinosum, impium, audacem, facinerosum, tu contra @1 €sanctum, temperantem, innocentem, modestum, retinendum €civem et optandum. In hoc uno te plurimum vidisse, me €multum errasse concedo. Nam quod me tecum iracunde €agere dixisti solere, non est ita. Vehementer me agere €fateor, iracunde nego. Omnino irasci amicis non temere soleo, ne si merentur quidem. Itaque sine verborum con-€tumelia a te dissentire possum, sine animi summo dolore €non possum. Parva est enim mihi tecum aut parva de re €dissensio? ego huic faveo, tu illi? Immo vero ego D. Bruto €faveo, tu M. Antonio: ego conservari coloniam populi €Romani cupio, tu expugnari studes. An hoc negare potes, €qui omnis moras interponas quibus infirmetur Brutus, €melior fiat Antonius? Quo usque enim dices pacem velle €te? Res geritur; conductae vineae sunt; pugnatur acer-€rime. Qui intercurrerent, misimus tris principes civitatis. €Hos contempsit, reiecit, repudiavit Antonius: tu tamen permanes constantissimus defensor Antoni. Et quidem, quo €melior senator videatur, negat se illi amicum esse debere: €cum suo magno esset beneficio, venisse eum contra se. €Videte quanta caritas sit patriae: cum homini sit iratus, €tamen rei publicae causa defendit Antonium. Ego te, cum €in Massiliensis tam es acerbus, Q. Fufi, non animo aequo €audio. Quo usque enim Massiliam oppugnabis? ne trium-€phus quidem finem facit belli, per quem lata est urbs ea €sine qua numquam ex Transalpinis gentibus maiores nostri €triumpharunt. Quo quidem tempore populus Romanus €ingemuit: quamquam proprios dolores suarum rerum omnes €habebant, tamen huius civitatis fidelissimae miserias nemo erat civis qui a se alienas arbitraretur. Caesar ipse qui €illis fuerat iratissimus tamen propter singularem eius civi- @1 €tatis gravitatem et fidem cotidie aliquid iracundiae remitte-€bat: te nulla sua calamitate civitas satiare tam fidelis €potest? Rursus iam me irasci fortasse dices. Ego autem €sine iracundia dico omnia nec tamen sine dolore animi: €neminem illi civitati inimicum esse arbitror qui amicus €huic sit civitati. Excogitare quae tua ratio sit, Calene, non €possum. Antea deterrere te ne popularis esses non potera-€mus: exorare nunc ut sis popularis non possumus. Satis €multa cum Fufio ac sine odio omnia, nihil sine dolore. €Credo autem, qui generi querelam moderate ferat, aequo €animo laturum amici. @@Venio ad reliquos consularis, quorum nemo est_iure €hoc meo dico_quin mecum habeat aliquam coniunctionem €gratiae, alii maximam, alii mediocrem, nemo nullam. Quam €hesternus dies nobis, consularibus dico, turpis inluxit! €Iterum legatos? Quasi ille faceret indutias? Ante os €oculosque legatorum tormentis Mutinam verberavit; opus €ostendebat munitionemque legatis; ne punctum quidem €temporis, cum legati adessent, oppugnatio respiravit. Ad €hunc legatos? cur? an ut eorum reditu vehementius per-timescatis? Equidem cum ante legatos decerni non cen-€suissem, hoc me tamen consolabar, cum illi ab Antonio €contempti et reiecti revertissent renuntiavissentque senatui €non modo illum de Gallia non discessisse, uti censuissemus, €sed ne a Mutina quidem recessisse, potestatem sibi D. Bruti €conveniendi non fuisse, fore ut omnes inflammati odio, €excitati dolore, armis, equis, viris D. Bruto subveniremus. €Nos etiam languidiores postea facti sumus quam M. Antoni @1 €non solum audaciam et scelus sed etiam insolentiam superbiamque perspeximus. Vtinam L. Caesar valeret, €Ser. Sulpicius viveret: multo melius haec causa ageretur €a tribus quam nunc agitur ab uno. Dolenter hoc dicam €potius quam contumeliose. Deserti, deserti, inquam, sumus, €patres conscripti, a principibus. Sed_saepe iam dixi_ €omnes in tanto periculo qui recte et fortiter sentient erunt €consulares. Animum nobis adferre legati debuerunt: €timorem attulerunt_quamquam mihi quidem nullum_ €quamvis de illo ad quem missi sunt bene existiment: a quo etiam mandata acceperunt. Pro di immortales! €ubi est ille mos virtusque maiorum? C. Popilius apud €maiores nostros cum ad Antiochum regem legatus missus €esset et verbis senatus denuntiasset ut ab Alexandrea dis-€cederet quam obsidebat, cum tempus ille differret, virgula €stantem circumscripsit dixitque se renuntiaturum senatui, €nisi prius sibi respondisset quid facturus esset quam ex illa €circumscriptione exisset. Praeclare: senatus enim faciem €secum attulerat auctoritatemque rei publicae. Cui qui €non paret, non ab eo mandata accipienda sunt, sed ipse est potius repudiandus. An ego ab eo mandata acciperem qui €senatus mandata contemneret? aut ei cum senatu quicquam €commune iudicarem qui imperatorem populi Romani senatu €prohibente obsideret? At quae mandata! qua adrogantia, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨ˆ˜˜…quo stupore, quo spiritu! Cur autem ea legatis nostris €dabat, cum ad nos Cotylam mitteret, ornamentum atque €arcem amicorum suorum, hominem aedilicium? si vero €tum fuit aedilis cum eum iussu Antoni in convivio servi publici loris ceciderunt. At quam modesta mandata! €Ferrei sumus, patres conscripti, qui quicquam huic nege- @1 €mus. 'Vtramque provinciam' inquit 'remitto: exercitum €depono: privatus esse non recuso.' Haec sunt enim verba. €Redire ad se videtur. 'Omnia obliviscor, in gratiam redeo.' €Sed quid adiungit? 'si legionibus meis sex, si equitibus, si €cohorti praetoriae praedia agrumque dederitis.' Eis etiam €praemia postulat quibus ut ignoscatur si postulet, impuden-€tissimus iudicetur. Addit praeterea ut, quos ipse cum Dolabella dederit agros, teneant ei quibus dati sint. Hic €est Campanus ager et Leontinus, quae duo maiores nostri €annonae perfugia ducebant. Cavet mimis, aleatoribus, €lenonibus: Cafoni etiam et Saxae cavet, quos centuriones €pugnacis et lacertosos inter mimorum et mimarum greges €conlocavit. Postulat praeterea ut chirographorum summa €et commentariorum conlegaeque sui decreta maneant. €Quid laborat ut habeat quod quisque mercatus est, si €quod accepit habet qui vendidit? et ne tangantur €rationes ad Opis: id est, ne septiens miliens recupe-€retur; ne fraudi sit &7vii& viris quod egissent. Nucula hoc, €credo, admonuit: verebatur fortasse ne amitteret tantas €clientelas. Caveri etiam volt eis qui secum sint quicquid €contra leges commiserint. Mustelae et Tironi prospicit: de se nihil laborat. Quid enim commisit umquam? num aut €pecuniam publicam attigit aut hominem occidit aut secum €habuit armatos? Sed quid est quod de eis laboret? €Postulat enim ne sua iudiciaria lex abrogetur. Quo im-€petrato quid est quod metuat? an ne suorum aliquis a €Cyda, Lysiade, Curio condemnetur? Neque tamen nos €urget mandatis pluribus; remittit aliquantum et relaxat. €'Galliam' inquit 'togatam remitto, comatam postulo'_ €otiosus videlicet esse mavolt_'cum sex legionibus' inquit €'eisque suppletis ex D. Bruti exercitu,' non modo ex dilectu @1 €suo, tam diuque ut obtineat dum M. Brutus C. Cassius €consules prove coss. provincias obtinebunt. Huius comitiis €C. frater_eius est enim annus_iam repulsam tulit. 'Ipse autem ut quinquennium' inquit 'obtineam.' At istud vetat €lex Caesaris, et tu acta Caesaris defendis. €@@Haec tu mandata, L. Piso, et tu, L. Philippe, principes €civitatis, non dico animo ferre verum auribus accipere €potuistis? Sed, ut suspicor, terror erat quidam: nec vos ut €legati apud illum fuistis nec ut consulares, nec vos vestram €nec rei publicae dignitatem tenere potuistis. Et tamen €nescio quo pacto sapientia quadam, credo, quod ego non €possem, non nimis irati revertistis. Vobis M. Antonius €nihil tribuit, clarissimis viris, legatis populi Romani: nos €quid non legato M. Antoni Cotylae concessimus? Cui €portas huius urbis patere ius non erat, huic hoc templum €patuit, huic aditus in senatum fuit, hic hesterno die senten-€tias vestras in codicillos et omnia verba referebat, huic se €etiam summis honoribus usi contra suam dignitatem ven-ditabant. O di immortales! quam magnum est personam €in re publica tueri principis! quae non animis solum debet €sed etiam oculis servire civium. Domum recipere legatum €hostium, in cubiculum admittere, etiam seducere hominis €est nihil de dignitate, nimium de periculo cogitantis. Quod €autem est periculum? Nam si maximum in discrimen €venitur, aut libertas parata victori est aut mors proposita €victo: quorum alterum optabile est, alterum effugere nemo €potest. Turpis autem fuga mortis omni est morte peior. Nam illud quidem non adducor ut credam, esse quosdam €qui invideant alicuius constantiae, qui labori, qui perpetuam @1 €in re publica adiuvanda voluntatem et senatui et populo €Romano probari moleste ferant. Omnes id quidem facere €debebamus, eaque erat non modo apud maiores nostros sed €etiam nuper summa laus consularium, vigilare, adesse animo, €semper aliquid pro re publica aut cogitare aut facere aut dicere. Ego, patres conscripti, Q. Scaevolam augurem €memoria teneo bello Marsico, cum esset summa senectute €et perdita valetudine, cotidie simul atque luceret facere €omnibus conveniendi potestatem sui: nec eum quisquam €illo bello vidit in lecto, senexque et debilis primus veniebat €in curiam. Huius industriam maxime equidem vellem ut €imitarentur ei quos oportebat; secundo autem loco ne alterius labori inviderent. Etenim, patres conscripti, cum in €spem libertatis sexennio post sumus ingressi diutiusque ser-€vitutem perpessi quam captivi frugi et diligentes solent, €quas vigilias, quas sollicitudines, quos labores liberandi €populi Romani causa recusare debemus? Equidem, patres €conscripti, quamquam hoc honore usi togati solent esse, €cum est in sagis civitas, statui tamen a vobis ceterisque €civibus in tanta atrocitate temporis tantaque perturbatione €rei publicae non differre vestitu. Non enim ita gerimus nos €hoc bello consulares ut aequo animo populus Romanus €visurus sit nostri honoris insignia, cum partim e nobis ita €timidi sint ut omnem populi Romani beneficiorum memo-€riam abiecerint, partim ita a re publica aversi ut se hosti €favere prae se ferant, legatos nostros ab Antonio despectos €et inrisos facile patiantur, legatum Antoni sublevatum €velint. Hunc enim reditu ad Antonium prohiberi nega-€bant oportere et in eodem excipiendo sententiam meam €corrigebant. Quibus geram morem. Redeat ad impera- @1 €torem suum Varius, sed ea lege ne umquam Romam rever-€tatur. Ceteris autem, si errorem suum deposuerint et cum €re publica in gratiam redierint, veniam et impunitatem €dandam puto. @@Quas ob res ita censeo: Eorum qui cum M. Antonio €sunt, qui ab armis discesserint et aut ad C. Pansam aut ad €A. Hirtium consules aut ad Decimum Brutum imperatorem, €consulem designatum, aut ad C. Caesarem pro praetore ante €Idus Martias primas adierint, eis fraudi ne sit quod cum €M. Antonio fuerint. Si quis eorum qui cum M. Antonio €sunt fecerit quod honore praemiove dignum esse videatur, €uti C. Pansa A. Hirtius consules, alter ambove, si eis €videbitur, de eius honore praemiove primo quoque die ad €senatum referant. Si quis post hoc senatus consultum ad €Antonium profectus esset praeter L. Varium, senatum existi-€maturum eum contra rem publicam fecisse. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA NONA}1 ‘@@Vellem di immortales fecissent, patres conscripti, ut vivo €potius Ser. Sulpicio gratias ageremus quam honores mortuo €quaereremus. Nec vero dubito quin, si ille vir legationem €renuntiare potuisset, reditus eius et vobis gratus fuerit et €rei publicae salutaris futurus, non quo L. Philippo et €L. Pisoni aut studium aut cura defuerit in tanto officio tan-€toque munere, sed cum Ser. Sulpicius aetate illis anteiret, €sapientia omnibus, subito ereptus e causa totam legationem orbam et debilitatam reliquit. Quod si cuiquam iustus €honos habitus est in morte legato, in nullo iustior quam in €Ser. Sulpicio reperietur. Ceteri qui in legatione mortem €obierunt ad incertum vitae periculum sine ullo mortis metu €profecti sunt: Ser. Sulpicius cum aliqua perveniendi ad €M. Antonium spe profectus est, nulla revertendi. Qui cum €ita adfectus esset ut, si ad gravem valetudinem labor acces-€sisset, sibi ipse diffideret, non recusavit quo minus vel €extremo spiritu, si quam opem rei publicae ferre posset, €experiretur. Itaque non illum vis hiemis, non nives, non €longitudo itineris, non asperitas viarum, non morbus ingra- @1 €vescens retardavit, cumque iam ad congressum conloquium-€que eius pervenisset ad quem erat missus, in ipsa cura ac €meditatione obeundi sui muneris excessit e vita. @@Vt igitur alia, sic hoc, C. Pansa, praeclare quod et nos €ad honorandum Ser. Sulpicium cohortatus es et ipse multa €copiose de illius laude dixisti. Quibus a te dictis nihil €praeter sententiam dicerem, nisi P. Servilio, clarissimo viro, €respondendum putarem, qui hunc honorem statuae nemini €tribuendum censuit nisi ei qui ferro esset in legatione inter-€fectus. Ego autem, patres conscripti, sic interpretor sen-€sisse maiores nostros ut causam mortis censuerint, non þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‰“ˆ‰genus esse quaerendum. Etenim cui legatio ipsa morti €fuisset, eius monumentum exstare voluerunt, ut in bellis €periculosis obirent homines legationis munus audacius. €Non igitur exempla maiorum quaerenda, sed consilium est eorum a quo ipsa exempla nata sunt explicandum. Lars €Tolumnius, rex Veientium, quattuor legatos populi Romani €Fidenis interemit, quorum statuae steterunt usque ad meam €memoriam in rostris: iustus honos: eis enim maiores nostri €qui ob rem publicam mortem obierant pro brevi vita diu-€turnam memoriam reddiderunt. Cn. Octavi, clari viri et €magni, qui primus in eam familiam quae postea viris fortis-€simis floruit attulit consulatum, statuam videmus in rostris. €Nemo tum novitati invidebat; nemo virtutem non honora-€bat. At ea fuit legatio Octavi in qua periculi suspicio non €subesset. Nam cum esset missus a senatu ad animos regum €perspiciendos liberorumque populorum, maximeque, ut ne-€potem regis Antiochi, eius qui cum maioribus nostris bellum €gesserat, classis habere, elephantos alere prohiberet, Laudi-ceae in gymnasio a quodam Leptine est interfectus. Red-€dita est ei tum a maioribus statua pro vita quae multos per @1 €annos progeniem eius honestaret, nunc ad tantae familiae €memoriam sola restaret. Atqui et huic et Tullo Cluvio et €L. Roscio et Sp. Antio et C. Fulcinio qui a Veientium rege €caesi sunt non sanguis qui est profusus in morte, sed ipsa €mors ob rem publicam obita honori fuit. Itaque, patres €conscripti, si Ser. Sulpicio casus mortem attulisset, dolerem €equidem tanto rei publicae volnere, mortem vero eius non €monumento, sed luctu publico esse ornandam putarem. €Nunc autem quis dubitat quin ei vitam abstulerit ipsa €legatio? Secum enim ille mortem extulit quam, si nobis-€cum remansisset, sua cura, optimi fili fidelissimaeque con-iugis diligentia vitare potuisset. At ille cum videret, si €vestrae auctoritati non paruisset, dissimilem se futurum sui, €sin paruisset, munus sibi illud pro re publica susceptum €vitae finem fore, maluit in maximo rei publicae discrimine €emori quam minus quam potuisset videri rei publicae pro-€fuisse. Multis illi in urbibus iter qua faciebat reficiendi €se et curandi potestas fuit. Aderat et hospitum invitatio €liberalis pro dignitate summi viri et eorum hortatio qui una €erant missi ad requiescendum et vitae suae consulendum. €At ille properans, festinans, mandata vestra conficere cu-€piens, in hac constantia morbo adversante perseveravit. Cuius cum adventu maxime perturbatus esset Antonius, €quod ea quae sibi iussu vestro denuntiarentur auctoritate €erant et sententia Ser. Sulpici constituta, declaravit quam €odisset senatum, cum auctorem senatus exstinctum laete €atque insolenter tulit. Non igitur magis Leptines Octavium €nec Veientium rex eos quos modo nominavi quam Ser. €Sulpicium occidit Antonius: is enim profecto mortem €attulit qui causa mortis fuit. Quocirca etiam ad posteri- @1 €tatis memoriam pertinere arbitror exstare quod fuerit de €hoc bello iudicium senatus. Erit enim statua ipsa testis €bellum tam grave fuisse ut legati interitus honoris memo-riam consecutus sit. Quod si excusationem Ser. Sulpici, €patres conscripti, legationis obeundae recordari volueritis, €nulla dubitatio relinquetur quin honore mortui quam vivo €iniuriam fecimus sarciamus. Vos enim, patres conscripti, €_grave dictu est sed dicendum tamen_vos, inquam, Ser. €Sulpicium vita privastis: quem cum videretis re magis €morbum quam oratione excusantem, non vos quidem cru-€deles fuistis_quid enim minus in hunc ordinem convenit? €_sed cum speraretis nihil esse quod non illius auctoritate €et sapientia effici posset, vehementius excusationi obstitistis €atque eum qui semper vestrum consensum gravissimum iudicavisset de sententia deiecistis. Vt vero Pansae con-€sulis accessit cohortatio gravior quam aures Ser. Sulpici €ferre didicissent, tum vero denique filium meque seduxit €atque ita locutus est ut auctoritatem vestram vitae suae se €diceret anteferre. Cuius nos virtutem admirati non ausi €sumus adversari voluntati. Movebatur singulari pietate €filius; non multum eius perturbationi meus dolor conce-€debat: sed uterque nostrum cedere cogebatur magnitudini €animi orationisque gravitati, cum quidem ille maxima laude €et gratulatione omnium vestrum pollicitus est se quod vel-€letis esse facturum, neque eius sententiae periculum vita-€turum cuius ipse auctor fuisset: quem exsequi mandata €vestra properantem mane postridie prosecuti sumus. Qui €quidem discedens mecum ita locutus est ut eius oratio omen fati videretur. Reddite igitur, patres conscripti, ei €vitam cui ademistis. Vita enim mortuorum in memoria @1 €est posita vivorum. Perficite ut is quem vos inscii ad €mortem misistis immortalitatem habeat a vobis. Cui si €statuam in rostris decreto vestro statueritis, nulla eius lega-€tionem posteritatis obscurabit oblivio. Nam reliqua Ser. €Sulpici vita multis erit praeclarisque monumentis ad omnem €memoriam commendata. Semper illius gravitatem, con-€stantiam, fidem, praestantem in re publica tuenda curam €atque prudentiam omnium mortalium fama celebrabit. Nec €vero silebitur admirabilis quaedam et incredibilis ac paene €divina eius in legibus interpretandis, aequitate explicanda €scientia. Omnes ex omni aetate qui in hac civitate intelle-€gentiam iuris habuerunt si unum in locum conferantur, cum €Ser. Sulpicio non sint comparandi. Nec enim ille magis iuris consultus quam iustitiae fuit. Ita ea quae proficisce-€bantur a legibus et ab iure civili semper ad facilitatem €aequitatemque referebat, neque instituere litium actiones €malebat quam controversias tollere. Ergo hoc statuae €monumento non eget; habet alia maiora. Haec enim statua €mortis honestae testis erit, illa memoria vitae gloriosae, ut €hoc magis monumentum grati senatus quam clari viri futurum sit. Multum etiam valuisse ad patris honorem €pietas fili videbitur; qui quamquam adflictus luctu non €adest, tamen sic animati esse debetis ut si ille adesset. €Est autem ita adfectus ut nemo umquam unici fili mortem €magis doluerit quam ille maeret patris. Et quidem etiam €ad famam Ser. Sulpici fili arbitror pertinere ut videatur €honorem debitum patri praestitisse. Quamquam nullum €monumentum clarius Ser. Sulpicius relinquere potuit quam €effigiem morum suorum, virtutis, constantiae, pietatis, ingeni €filium, cuius luctus aut hoc honore vestro aut nullo solacio €levari potest. @1 @@Mihi autem recordanti Ser. Sulpici multos in nostra €familiaritate sermones gratior illi videtur, si qui est sensus €in morte, aenea statua futura et ea pedestris quam inaurata €equestris, qualis L. Sullae primum statuta est. Mirifice enim €Servius maiorum continentiam diligebat, huius saeculi in-€solentiam vituperabat. Vt igitur si ipsum consulam quid €velit, sic pedestrem ex aere statuam tamquam ex eius auc-€toritate et voluntate decerno: quae quidem magnum civium €dolorem et desiderium honore monumenti minuet et leniet. Atque hanc meam sententiam, patres conscripti, P. Servili €sententia comprobari necesse est: qui sepulcrum publice €decernendum Ser. Sulpicio censuit, statuam non censuit. €Nam si mors legati sine caede atque ferro nullum honorem €desiderat, cur decernit honorem sepulturae qui maximus €haberi potest mortuo? Sin id tribuit Ser. Sulpicio, quod €non est datum Cn. Octavio, cur quod illi datum est huic €dandum esse non censet? Maiores quidem nostri statuas €multis decreverunt, sepulcra paucis. Sed statuae intereunt €tempestate, vetustate, sepulcrorum autem sanctitas in ipso €solo est quod nulla vi moveri neque deleri potest, atque, ut €cetera exstinguuntur, sic sepulcra sanctiora fiunt vetustate. Augeatur igitur isto honore etiam is vir cui nullus honos €tribui non debitus potest; grati simus in eius morte de-€coranda cui nullam iam aliam gratiam referre possumus. €Notetur etiam M. Antoni nefarium bellum gerentis sce-€lerata audacia. His enim honoribus habitis Ser. Sulpicio €repudiatae reiectaeque legationis ab Antonio manebit €testificatio sempiterna. €@@Quas ob res ita censeo: 'Cum Ser. Sulpicius Q. f. Lemonia €Rufus difficillimo rei publicae tempore, gravi periculosoque þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‰˜ˆŠmorbo adfectus, auctoritatem senatus, salutem rei publicae €vitae suae praeposuerit contraque vim gravitatemque morbi @1 €contenderit, ut in castra M. Antoni quo senatus eum €miserat perveniret, isque, cum iam prope castra venisset, €vi morbi oppressus vitam amiserit maximo rei publicae tem-€pore, eiusque mors consentanea vitae fuerit sanctissime €honestissimeque actae in qua saepe magno usui rei publicae Ser. Sulpicius et privatus et in magistratibus fuerit: cum talis €vir ob rem publicam in legatione mortem obierit, senatui €placere Ser. Sulpicio statuam pedestrem aeneam in rostris ex €huius ordinis sententia statui, circumque eam statuam locum €ludis gladiatoribusque liberos posterosque eius quoquo versus €pedes quinque habere, eamque causam in basi inscribi quod €is ob rem publicam mortem obierit, utique C. Pansa A. €Hirtius consules, alter ambove, si eis videatur, quaestoribus €urbanis imperent ut eam basim statuamque faciendam et in €rostris statuendam locent, quantique locaverint, tantam €pecuniam redemptori attribuendam solvendamque curent. €Cumque antea senatus auctoritatem suam in virorum fortium €funeribus ornamentisque ostenderit, placere eum quam amplissime supremo suo die efferri. Et cum Ser. Sulpicius €Q. f. Lemonia Rufus ita de re publica meritus sit ut eis €ornamentis decorari debeat, senatum censere atque e re €publica existimare aedilis curulis edictum quod de funeribus €habeant Ser. Sulpici Q. f. Lemonia Rufi funeri remittere: €utique locum sepulcro in campo Esquilino C. Pansa consul, €seu quo in loco videbitur, pedes &7xxx& quoquo versus adsig-€net quo Ser. Sulpicius inferatur; quod sepulcrum ipsius, €liberorum posterorumque eius esset, uti quod optimo iure €publice sepulcrum datum esset.' @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA DECIMA}1 ‘@@Maximas tibi, Pansa, gratias omnes et habere et agere €debemus qui, cum hodierno die senatum te habiturum non €arbitraremur, ut M. Bruti, praestantissimi civis, litteras €accepisti, ne minimam quidem moram interposuisti quin €quam primum maximo gaudio et gratulatione frueremur. €Cum factum tuum gratum omnibus debet esse, tum vero €oratio qua recitatis litteris usus es. Declarasti enim verum €esse id quod ego semper sensi, neminem alterius qui suae confideret virtuti invidere. Itaque mihi qui plurimis officiis €sum cum Bruto et maxima familiaritate coniunctus minus €multa de illo dicenda sunt. Quas enim ipse mihi partis €sumpseram, eas praecepit oratio tua. Sed mihi, patres con-€scripti, necessitatem attulit paulo plura dicendi sententia €eius qui rogatus est ante me; a quo ita saepe dissentio ut €iam verear ne, id quod fieri minime debet, minuere amicitiam €nostram videatur perpetua dissensio. @@Quae est enim ista tua ratio, Calene, quae mens ut num-€quam post Kalendas Ianuarias idem senseris quod is qui €te sententiam primum rogat, numquam tam frequens senatus €fuerit cum unus aliquis sententiam tuam secutus sit? cur @1 €semper tui dissimilis defendis? Cur cum te et vita et €fortuna tua ad otium, ad dignitatem invitet, ea probas, ea €decernis, ea sentis quae sint inimica et otio communi et dignitati tuae? Nam ut superiora omittam, hoc certe quod €mihi maximam admirationem movet non tacebo. Quod €est tibi cum Brutis bellum? cur eos quos omnes paene €venerari debemus solus oppugnas? Alterum circumsederi €non moleste fers, alterum tua sententia spolias eis copiis €quas ipse suo labore et periculo ad rei publicae non ad €suum praesidium per se nullo adiuvante confecit. Qui est €iste tuus sensus, quae cogitatio, Brutos ut non probes, €Antonios probes; quos omnes carissimos habent, tu oderis, €quos acerbissime ceteri oderunt, tu constantissime diligas? €Amplissimae tibi fortunae sunt, summus honoris gradus, €filius, ut et audio et spero, natus ad laudem, cui cum rei publicae causa faveo, tum etiam tua. Quaero igitur, eum €Brutine similem malis an Antoni, ac permitto ut de tribus €Antoniis eligas quem velis. 'Di meliora!' inquies. Cur €igitur non eis faves, eos laudas quorum similem tuum filium €esse vis? Simul enim et rei publicae consules et propones €illi exempla ad imitandum. Hoc vero, Q. Fufi, cupio sine €offensione nostrae amicitiae sic tecum ut a te dissentiens €senator queri. Ita enim dixisti et quidem de scripto, ne te €inopia verbi lapsum putarem, litteras Bruti recte et ordine €scriptas videri. Quid est aliud librarium Bruti laudare, non Brutum? Vsum in re publica, Calene, magnum iam €habere et debes et potes. Quando ita decerni vidisti aut €quo senatus consulto huius generis_sunt enim innumer-€abilia_bene scriptas litteras decretum a senatu? Quod @1 €verbum tibi non excidit, ut saepe fit, fortuito: scriptum, €meditatum, cogitatum attulisti. Hanc tibi consuetudinem €plerisque in rebus bonis obtrectandi si qui detraxerit, quid €tibi quod sibi quisque velit non relinquetur? Quam ob €rem conlige te placaque animum istum aliquando et mitiga: €audi viros bonos, quibus multis uteris; loquere cum sapien-€tissimo homine, genero tuo, saepius quam ipse tecum: tum €denique amplissimi honoris nomen obtinebis. An vero hoc €pro nihilo putas in quo quidem pro amicitia tuam vicem €dolere soleo, efferri hoc foras et ad populi Romani auris €pervenire, ei qui primus sententiam dixerit neminem ad-€sensum? quod etiam hodie futurum arbitror. €@@Legiones abducis a Bruto. Quas? nempe eas quas ille €a C. Antoni scelere avertit et ad rem publicam sua auctori-€tate traduxit. Rursus igitur vis nudatum illum atque solum a re publica relegatum videri. Vos autem, patres conscripti, €si M. Brutum deserueritis et prodideritis, quem tandem €civem umquam ornabitis, cui favebitis? nisi forte eos qui €diadema imposuerint conservandos, eos qui regni nomen €sustulerint deserendos putatis. Ac de hac quidem divina €atque immortali laude Bruti silebo quae gratissima memoria €omnium civium inclusa nondum publica auctoritate testata €est. Tantamne patientiam, di boni! tantam moderationem, €tantam in iniuria tranquillitatem et modestiam! qui cum €praetor urbanus esset, urbe caruit, ius non dixit, cum €omne ius rei publicae recuperavisset, cumque concursu €cotidiano bonorum omnium qui admirabilis ad eum fieri €solebat praesidioque Italiae cunctae saeptus posset esse, €absens iudicio bonorum defensus esse maluit quam praesens €manu: qui ne Apollinaris quidem ludos pro sua populique @1 €Romani dignitate apparatos praesens fecit, ne quam viam patefaceret sceleratissimorum hominum audaciae. Quam-€quam qui umquam aut ludi aut dies laetiores fuerunt quam €cum in singulis versibus populus Romanus maximo clamore €et plausu Bruti memoriam prosequebatur? Corpus aberat €liberatoris, libertatis memoria aderat: in qua Bruti imago €cerni videbatur. At hunc eis ipsis ludorum diebus videbam €in insula clarissimi adulescentis, [2Cn.]2 Luculli, propinqui sui €nihil nisi de pace et concordia civium cogitantem. Eundem €vidi postea Veliae, cedentem Italia ne qua oreretur belli €civilis causa propter se. O spectaculum illud non modo €hominibus sed undis ipsis et litoribus luctuosum! cedere e €patria servatorem eius, manere in patria perditores! Cassi €classis paucis post diebus consequebatur, ut me puderet, €patres conscripti, in eam urbem redire ex qua illi abirent. €Sed quo consilio redierim initio audistis, post estis experti. Exspectatum igitur tempus a Bruto est. Nam quoad vos €omnia pati vidit, usus est ipse incredibili patientia: postea €quam vos ad libertatem sensit erectos, praesidia vestrae €libertati paravit. At cui pesti quantaeque restitit! Si enim €C. Antonius quod animo intenderat perficere potuisset_at €potuisset nisi eius sceleri virtus M. Bruti obstitisset_Mace-€doniam, Illyricum, Graeciam perdidissemus; esset vel re-€ceptaculum pulso Antonio vel agger oppugnandae Italiae €Graecia: quae quidem nunc M. Bruti imperio, auctoritate, €copiis non instructa solum sed etiam ornata tendit dexteram €Italiae suumque ei praesidium pollicetur. Qui ab illo €abducit exercitum, et respectum pulcherrimum et praesidium firmissimum adimit rei publicae. Equidem cupio haec €quam primum Antonium audire, ut intellegat non D. Bru- @1 €tum quem vallo circumsedeat, sed se ipsum obsideri. Tria þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Š˜Š„tenet oppida toto in orbe terrarum; habet inimicissimam €Galliam; eos etiam quibus confidebat alienissimos, Trans-€padanos; Italia omnis infesta est; exterae nationes a prima €ora Graeciae usque ad Aegyptum optimorum et fortissi-€morum civium imperiis et praesidiis tenentur. Erat ei spes €una in C. Antonio qui duorum fratrum aetatibus medius €interiectus vitiis cum utroque certabat. Is tamquam extru-€deretur a senatu in Macedoniam et non contra prohiberetur proficisci, ita cucurrit. Quae tempestas, di immortales, quae €flamma, quae vastitas, quae pestis Graeciae, nisi incredibilis €ac divina virtus furentis hominis conatum atque audaciam €compressisset! quae celeritas illa Bruti, quae cura, quae €virtus! Etsi ne C. quidem Antoni celeritas contemnenda €est, quam nisi in via caducae hereditates retardassent, €volasse eum, non iter fecisse diceres. Alios ad negotium €publicum ire cum cupimus, vix solemus extrudere: hunc €retinentes extrusimus. At quid ei cum Apollonia, quid cum €Dyrrachio, quid cum Illyrico, quid cum P. Vatini impera-€toris exercitu? Succedebat, ut ipse dicebat, Hortensio. €Certi fines Macedoniae, certa condicio, certus, si modo erat €ullus, exercitus: cum Illyrico vero et cum Vatini legionibus quid erat Antonio? 'At ne Bruto quidem': id enim for-€tasse quispiam improbus dixerit. Omnes legiones, omnes €copiae quae ubique sunt rei publicae sunt: nec enim eae €legiones quae M. Antonium reliquerunt Antoni potius €quam rei publicae fuisse dicentur. Omne enim et exercitus €et imperi ius amittit is qui eo imperio et exercitu rem pub-€licam oppugnat. Quod si ipsa res publica iudicaret aut si @1 €omne ius decretis eius statueretur, Antonione an Bruto €legiones populi Romani adiudicaret? Alter advolarat subito €ad direptionem pestemque sociorum ut, quacumque iret, €omnia vastaret, diriperet, auferret, exercitu populi Romani €contra ipsum populum Romanum uteretur; alter eam legem €sibi statuerat, ut, quocumque venisset, lux venisse quaedam €et spes salutis videretur. Denique alter ad evertendam rem €publicam praesidia quaerebat, alter ad conservandam. Nec €vero nos hoc magis videbamus quam ipsi milites a quibus tanta in iudicando prudentia non erat postulanda. Cum &7vii& €cohortibus esse Apolloniae scribit Antonium, qui iam aut €captus est_quod di duint!_aut certe homo verecundus in €Macedoniam non accedit ne contra senatus consultum €fecisse videatur. Dilectus habitus in Macedonia est summo €Q. Hortensi studio et industria; cuius animum egregium €dignumque ipso et maioribus eius ex Bruti litteris perspicere €potuistis. Legio quam L. Piso ducebat, legatus Antoni, €Ciceroni se filio meo tradidit. Equitatus qui in Syriam €ducebatur bipertito alter eum quaestorem a quo ducebatur €reliquit in Thessalia seseque ad Brutum contulit; alterum €in Macedonia Cn. Domitius adulescens summa virtute, gravi-€tate, constantia a legato Syriaco abduxit. P. autem Vatinius €qui et antea iure laudatus a vobis et hoc tempore merito €laudandus est aperuit Dyrrachi portas Bruto et exercitum tradidit. Tenet igitur res publica Macedoniam, tenet Illyri-€cum, tuetur Graeciam: nostrae sunt legiones, nostra levis €armatura, noster equitatus, maximeque noster est Brutus €semperque noster, cum sua excellentissima virtute rei pub-€licae natus tum fato quodam paterni maternique generis et @1 €nominis. Ab hoc igitur viro quisquam bellum timet qui, €ante quam nos id coacti suscepimus, in pace iacere quam in €bello vigere maluit? Quamquam ille quidem numquam €iacuit neque hoc cadere verbum in tantam virtutis prae-€stantiam potest. Erat enim in desiderio civitatis, in ore, in €sermone omnium; tantum autem aberat a bello ut, cum €cupiditate libertatis Italia arderet, defuerit civium studiis €potius quam eos in armorum discrimen adduceret. Itaque €illi ipsi si qui sunt qui tarditatem Bruti reprehendant tamen €idem moderationem patientiamque mirantur. @@Sed iam video quae loquantur; neque enim id occulte €faciunt. Timere se dicunt quo modo ferant veterani exer-€citum Brutum habere. Quasi vero quicquam intersit inter €A. Hirti, C. Pansae, D. Bruti, C. Caesaris et hunc exercitum €M. Bruti. Nam si quattuor exercitus ei de quibus dixi €propterea laudantur quod pro populi Romani libertate arma €ceperunt, quid est cur hic M. Bruti exercitus non in eadem €causa reponatur? At enim veteranis suspectum nomen est €M. Bruti. Magisne quam Decimi? Equidem non arbitror. €Etsi est enim Brutorum commune factum et laudis societas €aequa, Decimo tamen [2eo]2 iratiores erant ei qui id factum €dolebant quo minus ab eo rem illam dicebant fieri debuisse. €Quid ergo agunt nunc tot exercitus nisi ut obsidione Brutus €liberetur? qui autem hos exercitus ducunt? Ei, credo, qui €C. Caesaris res actas everti, qui causam veteranorum prodi volunt. Si ipse viveret C. Caesar, acrius, credo, acta sua €defenderet quam vir fortissimus defendit Hirtius, aut ami-€cior causae quisquam inveniri potest quam filius? At €horum alter nondum ex longinquitate gravissimi morbi re-€creatus quicquid habuit virium, id in eorum libertatem €defendendam contulit quorum votis iudicavit se a morte @1 €revocatum; alter virtutis robore firmior quam aetatis cum €istis ipsis veteranis ad D. Brutum liberandum est profectus. €Ergo illi certissimi idemque acerrimi Caesaris actorum €patroni pro D. Bruti salute bellum gerunt, quos veterani €sequuntur; de libertate enim populi Romani, non de suis commodis armis decernendum vident. Quid est igitur cur €eis qui D. Brutum omnibus opibus conservatum velint €M. Bruti sit suspectus exercitus? An vero, si quid esset €quod a M. Bruto timendum videretur, Pansa id non videret, €aut, si videret, non laboraret? Quis aut sapientior ad €coniecturam rerum futurarum aut ad propulsandum metum €diligentior? Atqui huius animum erga M. Brutum studi-€umque vidistis. Praecepit oratione sua quid decernere nos €de M. Bruto, quid sentire oporteret, tantumque afuit ut €periculosum rei publicae M. Bruti putaret exercitum ut in €eo firmissimum rei publicae praesidium et gravissimum €poneret. Scilicet hoc Pansa aut non videt_hebeti enim €ingenio est_aut neglegit: quae enim Caesar egit, ea rata €esse non curat: de quibus confirmandis et sanciendis legem €comitiis centuriatis ex auctoritate nostra laturus est. Desi-€nant igitur aut ei qui non timent simulare se timere et €prospicere rei publicae, aut ei qui omnia verentur nimium €esse timidi, ne illorum simulatio, horum obsit ignavia. Quae, malum! est ista ratio semper optimis causis vetera-€norum nomen opponere? Quorum etiam si amplecterer €virtutem, ut facio, tamen, si essent adrogantes, non possem €ferre fastidium. At nos conantis servitutis vincla rumpere €impediet si quis veteranos nolle dixerit? Non sunt enim, €credo, innumerabiles qui pro communi libertate arma €capiant; nemo est praeter veteranos milites vir qui ad €servitutem propulsandam ingenuo dolore excitetur; potest @1 €igitur stare res publica freta veteranis sine magno subsidio €iuventutis. Quos quidem vos libertatis adiutores complecti debetis: servitutis auctores sequi non debetis. Postremo €_erumpat enim aliquando vera et me digna vox!_si vete-€ranorum nutu mentes huius ordinis gubernabuntur omnia-€que ad eorum voluntatem nostra dicta facta referentur, €optanda mors est, quae civibus Romanis semper fuit servi-€tute potior. Omnis est misera servitus; sed fuerit quaedam €necessaria: ecquodnam principium optatius libertatis capes-€sendae? An, cum illum necessarium et fatalem paene €casum non tulerimus, hunc feremus voluntarium? Tota €Italia desiderio libertatis exarsit; servire diutius non potest €civitas; serius populo Romano hunc vestitum atque arma €dedimus quam ab eo flagitati sumus. @@Magna quidem nos spe et prope explorata libertatis causam €suscepimus; sed ut concedam incertos exitus esse belli €Martemque communem, tamen pro libertate vitae periculo €decertandum est. Non enim in spiritu vita est, sed ea nulla €est omnino servienti. Omnes nationes servitutem ferre pos-€sunt: nostra civitas non potest, nec ullam aliam ob causam €nisi quod illae laborem doloremque fugiunt, quibus ut €careant omnia perpeti possunt, nos ita a maioribus instituti þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Š˜”ˆ‰atque imbuti sumus ut omnia consilia atque facta ad digni-€tatem et ad virtutem referremus. Ita praeclara est recupe-€ratio libertatis ut ne mors quidem sit in repetenda libertate €fugienda. Quod si immortalitas consequeretur praesentis €periculi fugam, tamen eo magis ea fugienda videretur quo €diuturnior servitus esset. Cum vero dies et noctes omnia nos €undique fata circumstent, non est viri minimeque Romani @1 €dubitare eum spiritum quem naturae debeat patriae red-dere. Concurritur undique ad commune incendium re-€stinguendum; veterani quidem primi Caesaris auctoritatem €secuti conatum Antoni reppulerunt; post eiusdem furorem €Martia legio fregit, quarta adflixit. Sic a suis legionibus €condemnatus inrupit in Galliam, quam sibi armis animis-€que infestam inimicamque cognovit. Hunc A. Hirti, €C. Caesaris exercitus insecuti sunt; post Pansae dilectus €urbem totamque Italiam erexit; unus omnium est hostis. €Quamquam habet secum L. fratrem, carissimum populo €Romano civem, cuius desiderium ferre diutius civitas non potest. Quid illa taetrius belua, quid immanius? qui ob €eam causam natus videtur ne omnium mortalium turpissi-€mus esset M. Antonius. Est una Trebellius, qui iam cum €tabulis novis redit in gratiam; T. Plancus et ceteri pares: €qui id pugnant, id agunt ut contra rem publicam restituti €esse videantur. Et sollicitant homines imperitos Saxae et €Cafones, ipsi rustici atque agrestes, qui hanc rem publicam €nec viderunt umquam nec videre constitutam volunt, qui €non Caesaris, sed Antoni acta defendunt, quos avertit agri €Campani infinita possessio, cuius eos non pudere demiror, cum videant se mimos et mimas habere vicinos. Ad has €pestis opprimendas cur moleste feramus quod M. Bruti ac-€cessit exercitus? immoderati, credo, hominis et turbulenti: €videte ne nimium paene patientis. Etsi in illius viri con-€siliis atque factis nihil nec nimium nec parum umquam fuit. €Omnis voluntas M. Bruti, patres conscripti, omnis cogitatio, €tota mens auctoritatem senatus, libertatem populi Romani €intuetur: haec habet proposita, haec tueri volt. Temptavit €quid patientia perficere posset: nihil cum proficeret, vi @1 €contra vim experiendum putavit. Cui quidem, patres con-€scripti, vos idem hoc tempore tribuere debetis quod a. d. €&7xiii&. Kalendas Ian. D. Bruto C. Caesari me auctore tri-€buistis: quorum privatum de re publica consilium et factum auctoritate vestra est comprobatum atque laudatum. Quod €idem in M. Bruto facere debetis, a quo insperatum et re-€pentinum rei publicae praesidium legionum, equitatus, auxili-€orum magnae et firmae copiae comparatae sunt. Adiungendus €est Q. Hortensius qui, cum Macedoniam obtineret, adiu-€torem se Bruto ad comparandum exercitum fidissimum et €constantissimum praebuit. Nam de M. Apuleio separatim €censeo referendum, cui testis est per litteras M. Brutus, €eum principem fuisse ad conatum exercitus comparandi. Quae cum ita sint, quod C. Pansa consul verba fecit de €litteris quae a Q. Caepione Bruto pro consule adlatae et €in hoc ordine recitatae sunt, de ea re ita censeo: 'cum €Q. Caepionis Bruti pro consule opera, consilio, industria, €virtute difficillimo rei publicae tempore provincia Macedonia €et Illyricum et cuncta Graecia et legiones, exercitus, equi-€tatus in consulum, senatus populique Romani potestate sint, €id Q. Caepionem Brutum pro consule bene et e re pu-€blica pro sua maiorumque suorum dignitate consuetudineque €rei publicae bene gerendae fecisse; eam rem senatui popu-loque Romano gratam esse et fore; utique Q. Caepio €Brutus pro consule provinciam Macedoniam, Illyricum €cunctamque Graeciam tueatur, defendat, custodiat incolu-€memque conservet, eique exercitui quem ipse constituit, €comparavit, praesit, pecuniamque ad rem militarem, si qua €opus sit, quae publica sit et exigi possit, exigat, utatur, pecu-€niasque a quibus videatur ad rem militarem mutuas sumat, €frumentumque imperet operamque det ut cum suis copiis @1 €quam proxime Italiam sit; cumque ex litteris Q. Caepionis €Bruti pro consule intellectum sit, Q. Hortensi pro consule €opera et virtute vehementer rem publicam adiutam omnia-€que eius consilia cum consiliis Q. Caepionis Bruti pro con-€sule coniuncta fuisse, eamque rem magno usui rei publicae €fuisse, Q. Hortensium pro consule recte et ordine exque €re publica fecisse, senatuique placere Q. Hortensium pro €consule cum quaestore prove quaestore et legatis suis pro-€vinciam Macedoniam obtinere quoad ei ex senatus consulto €successum sit.' @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA VNDECIMA}1 ‘@@Magno in dolore, patres conscripti, vel maerore potius €quem ex crudeli et miserabili morte C. Treboni, optimi €civis moderatissimique hominis, accepimus, inest tamen €aliquid quod rei publicae profuturum putem. Perspeximus €enim quanta in eis qui contra patriam scelerata arma €ceperunt inesset immanitas. Nam duo haec capita nata €sunt post homines natos taeterrima et spurcissima, Dolabella €et Antonius: quorum alter effecit quod optarat, de altero €patefactum est quid cogitaret. L. Cinna crudelis, C. Marius €in iracundia perseverans, L. Sulla vehemens; neque ullius €horum in ulciscendo acerbitas progressa ultra mortem est; €quae tamen poena in civis nimis crudelis putabatur. Ecce tibi geminum in scelere par, invisitatum, inauditum, €ferum, barbarum. Itaque quorum summum quondam €inter ipsos odium bellumque meministis, eosdem postea €singulari inter se consensu et amore devinxit improbissimae €naturae et turpissimae vitae similitudo. Ergo id quod fecit €Dolabella in quo potuit multis idem minatur Antonius. €Sed ille cum procul esset a consulibus exercitibusque nostris €neque dum senatum cum populo Romano conspirasse sen-€sisset, fretus Antoni copiis ea scelera suscepit quae Romae iam suscepta arbitrabatur a socio furoris sui. Quid ergo €hunc aliud moliri, quid optare censetis aut quam omnino @1 €causam esse belli? Omnis, qui libere de re publica sensi-€mus, qui dignas nobis sententias diximus, qui populum €Romanum liberum esse voluimus, statuit ille quidem non €inimicos, sed hostis: maiora tamen in nos quam in hostem €supplicia meditatur: mortem naturae poenam putat esse, €iracundiae tormenta atque cruciatum. Qualis igitur hostis €habendus est is a quo victore, si cruciatus absit, mors in €benefici parte numeretur? Quam ob rem, patres con-€scripti, quamquam hortatore non egetis_ipsi enim vestra €sponte exarsistis ad libertatis recuperandae cupiditatem_ €tamen eo maiore animo studioque libertatem defendite quo maiora proposita victis supplicia servitutis videtis. In Gal-€liam invasit Antonius, in Asiam Dolabella, in alienam uter-€que provinciam. Alteri se Brutus obiecit impetumque €furentis atque omnia divexare ac diripere cupientis vitae €suae periculo conligavit, progressu arcuit, a reditu refre-€navit, obsideri se passus ex utraque parte constrinxit Anto-€nium. Alter in Asiam inrupit. Cur? Si ut in Syriam, €patebat via et certa neque longa; [2sin ut ad Trebonium,]2 €quid opus fuit cum legione? Praemisso Marso nescio quo €Octavio, scelerato latrone atque egenti, qui popularetur €agros, vexaret urbis non ad spem constituendae rei familiaris, €quam tenere eum posse negant qui norunt_mihi enim hic €senator ignotus est_sed ad praesentem pastum mendici-tatis suae, consecutus est Dolabella. Nulla suspicione belli €_quis enim id putaret?_secutae conlocutiones familia-€rissimae cum Trebonio; complexus summae benevolentiae €falsi indices exstiterunt in amore simulato; dexterae quae €fidei testes esse solebant sunt perfidia et scelere vio-€latae: nocturnus introitus Zmyrnam quasi in hostium @1 €urbem, quae est fidissimorum antiquissimorumque sociorum; €oppressus Trebonius, si ut ab eo qui aperte hostis esset, €incautus; si ut ab eo qui civis etiam tum speciem ha-€beret, miser. Ex quo nimirum documentum nos capere for-€tuna voluit quid esset victis extimescendum. Consularem €hominem consulari imperio provinciam Asiam obtinentem €Samiario exsuli tradidit: interficere captum statim noluit, €ne nimis, credo, in victoria liberalis videretur. Cum ver-€borum contumeliis optimum virum incesto ore lacerasset, þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‹•ˆtum verberibus ac tormentis quaestionem habuit pecuniae €publicae, idque per biduum. Post cervicibus fractis caput €abscidit, idque adfixum gestari iussit in pilo; reliquum corpus tractum atque laniatum abiecit in mare. Cum hoc €hoste bellandum est cuius taeterrima crudelitate omnis €barbaria superata est. Quid loquar de caede civium Roma-€norum, de direptione fanorum? Quis est qui pro rerum €atrocitate deplorare tantas calamitates queat? Et nunc €tota Asia vagatur, volitat ut rex; nos alio bello distineri €putat: quasi vero non idem unumque bellum sit contra hoc €iugum impiorum nefarium. Imaginem M. Antoni crude-€litatis in Dolabella cernitis: ex hoc illa efficta est; ab hoc €Dolabellae scelerum praecepta sunt tradita. Num leniorem €quam in Asia Dolabella fuit in Italia, si liceat, fore putatis €Antonium? Mihi quidem et ille pervenisse videtur quoad €progredi potuerit feri hominis amentia, neque Antonius €ullius supplici adhibendi, si potestatem habeat, ullam esse partem relicturus. Ponite igitur ante oculos, patres con-€scripti, miseram illam quidem et flebilem speciem, sed ad €incitandos nostros animos necessariam: nocturnum impe- @1 €tum in urbem Asiae clarissimam, inruptionem armatorum €in Treboni domum, cum miser ille prius latronum gladios €videret quam quae res esset audisset; furentis introitum €Dolabellae, vocem impuram atque os illud infame, vincla, €verbera, eculeum, tortorem carnificemque Samiarium: quae €tulisse illum fortiter et patienter ferunt. Magna laus meo-€que iudicio omnium maxima. Est enim sapientis, quicquid €homini accidere possit, id praemeditari ferendum modice €esse, si evenerit. Maioris omnino est consili providere ne quid tale accidat, animi non minoris fortiter ferre. Ac €Dolabella quidem tam fuit immemor humanitatis_quam-€quam eius numquam particeps fuit_ut suam insatiabilem €crudelitatem exercuerit non solum in vivo, sed etiam in €mortuo; atque in eius corpore lacerando atque vexando, €cum animum satiare non posset, oculos paverit suos. €@@O multo miserior Dolabella quam ille quem tu miserri-€mum esse voluisti! 'Dolores Trebonius pertulit magnos.' €Multi ex morbi gravitate maiores, quos tamen non miseros, €sed laboriosos solemus dicere. 'Longus fuit dolor.' Bidui, €at compluribus annorum saepe multorum. Nec vero gra-€viora sunt carnificum cruciamenta quam interdum tormenta morborum. Alia sunt, alia, inquam, o perditissimi homines €et amentissimi, multo miseriora. Nam quo maior vis est €animi quam corporis, hoc sunt graviora ea quae concipi-€untur animo quam illa quae corpore. Miserior igitur qui €suscipit in se scelus quam is qui alterius facinus subire €cogitur. Cruciatus est a Dolabella Trebonius: et quidem €a Carthaginiensibus Regulus. Qua re cum crudelissimi €Poeni iudicati sint in hoste, quid in cive de Dolabella €iudicandum est? An vero hoc conferendum est aut dubi- @1 €tandum uter miserior sit, isne cuius mortem senatus popu-€lusque Romanus ulcisci cupit, an is qui cunctis senatus €sententiis hostis est iudicatus? Nam ceteris quidem vitae €partibus quis est qui possit sine Treboni maxima contu-€melia conferre vitam Treboni cum Dolabellae? Alterius con-€silium, ingenium, humanitatem, innocentiam, magnitudinem €animi in patria liberanda quis ignorat? Alteri a puero pro €deliciis crudelitas fuit; deinde ea libidinum turpitudo ut in €hoc sit semper ipse laetatus, quod ea faceret quae sibi obici ne ab inimico quidem possent verecundo. Et hic, €di immortales! aliquando fuit meus. Occulta enim erant €vitia non inquirenti. Neque nunc fortasse alienus ab eo €essem, nisi ille nobis, nisi moenibus patriae, nisi huic urbi, €nisi dis penatibus, nisi aris et focis omnium nostrum, nisi €denique naturae et humanitati inventus esset inimicus. A €quo admoniti diligentius et vigilantius caveamus Antonium. €@@Etenim Dolabella non ita multos secum habuit notos €atque insignis latrones: at videtis quos et quam multos €habeat Antonius. Primum Lucium fratrem: quam facem, €di immortales, quod facinus, quod scelus, quem gurgitem, €quam voraginem! Quid eum non sorbere animo, quid non €haurire cogitatione, cuius sanguinem non bibere censetis, in €cuius possessiones atque fortunas non impudentissimos oculos spe et mente defigere? Quid Censorinum? qui se €verbo praetorem esse urbanum cupere dicebat, re certe €noluit. Quid Bestiam? qui consulatum in Bruti locum se €petere profitetur. Atque hoc quidem detestabile omen €avertat Iuppiter! quam absurdum autem, qui praetor fieri €non potuerit, petere eum consulatum? nisi forte damna-€tionem pro praetura putat. Alter Caesar Vopiscus ille @1 €summo ingenio, summa potentia, qui ex aedilitate consula-€tum petit, solvatur legibus: quamquam leges eum non €tenent propter eximiam, credo, dignitatem. At hic me €defendente quinquiens absolutus est: sexta palma urbana €etiam in gladiatore difficilis. Sed haec iudicum culpa, non €mea est. Ego defendi fide optima: illi debuerunt clarissi-€mum et praestantissimum senatorem in civitate retinere. €Qui tamen nunc nihil aliud agere videtur nisi ut intelle-€gamus illos quorum res iudicatas inritas fecimus bene et e re publica iudicavisse. Neque hoc in hoc uno est: sunt €alii in isdem castris honeste condemnati, turpiter restituti. €Quod horum consilium qui omnibus bonis hostes sunt €nisi crudelissimum putatis fore? Accedit Saxa nescio quis, €quem nobis Caesar ex ultima Celtiberia tribunum plebis €dedit, castrorum antea metator, nunc, ut sperat, urbis: €a qua cum sit alienus, suo capiti salvis nobis ominetur. €Cum hoc veteranus Cafo, quo neminem veterani peius €oderunt. His quasi praeter dotem quam in civilibus malis €acceperant agrum Campanum est largitus Antonius, ut €haberent reliquorum nutriculas praediorum. Quibus utinam €contenti essent! ferremus, etsi tolerabile non erat, sed quid-€vis patiendum fuit, ut hoc taeterrimum bellum non habere-mus. Quid? illa castrorum M. Antoni lumina, nonne €ante oculos proponitis? Primum duos conlegas Antonio-€rum et Dolabellae, Nuculam et Lentonem, Italiae divisores €lege ea quam senatus per vim latam iudicavit; quorum €alter commentatus est mimos, alter egit tragoediam. Quid €dicam de Apulo Domitio? cuius modo bona proscripta €vidi. Tanta procuratorum est neglegentia. At hic nuper €sororis filio infudit venenum, non dedit. Sed non possunt €non prodige vivere qui nostra bona sperant, cum effundant @1 €sua. Vidi etiam P. Deci auctionem, clari viri, qui maiorum €exempla persequens pro alieno se aere devovit. Emptor €tamen in ea auctione inventus est nemo. Hominem ridi-€culum qui se exserere aere alieno putet posse, cum vendat aliena. Nam quid ego de Trebellio dicam? quem ultae €videntur Furiae debitorum; vindicem enim novarum tabu-€larum novam tabulam vidimus. Quid de T. Planco? quem €praestantissimus civis, Aquila, Pollentia expulit et quidem €crure fracto: quod utinam illi ante accidisset, ne huc redire €potuisset! Lumen et decus illius exercitus paene praeterii, €T. Annium Cimbrum, Lysidici filium, Lysidicum ipsum, €quoniam omnia iura dissolvit, nisi forte iure Germanum €Cimber occidit. Cum hanc et huius generis copiam tantam €habeat Antonius, quod scelus omittet, cum Dolabella tantis €se obstrinxerit parricidiis nequaquam pari latronum manu et copia? Quapropter, ut invitus saepe dissensi a Q. Fufio, €ita sum eius sententiae libenter adsensus: ex quo iudicare €debetis me non cum homine solere, sed cum causa dissi-€dere. Itaque non adsentior solum sed etiam gratias ago €Fufio: dixit enim severam, gravem, re publica dignam €sententiam: iudicavit hostem Dolabellam; bona censuit €publice possidenda. Quo cum addi nihil potuisset_quid €enim atrocius potuit, quid severius decernere?_dixit €tamen, si quis eorum qui post se rogati essent graviorem €sententiam dixisset, in eam se iturum. Quam severitatem €quis potest non laudare? @@Nunc, quoniam hostis est iudicatus Dolabella, bello est €persequendus. Neque enim quiescit; habet legionem, @1 €habet fugitivos, habet sceleratam impiorum manum; est €ipse confidens, impotens, gladiatorio generi mortis addictus. €Quam ob rem, quoniam Dolabella hesterno die hoste de-€creto bellum gerendum est, imperator est deligendus. Duae þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‹˜‡dictae sunt sententiae quarum neutram probo: alteram €quia semper, nisi cum est necesse, periculosam arbitror; alteram quia alienam his temporibus existimo. Nam ex-€traordinarium imperium populare atque ventosum est, €minime nostrae gravitatis, minime huius ordinis. Bello €Antiochino magno et gravi, cum L. Scipioni provincia Asia €obvenisset, parumque in eo putaretur esse animi, parum €roboris, senatusque ad conlegam eius, C. Laelium, illius €Sapientis patrem, negotium deferret, surrexit P. Africanus, €frater maior L. Scipionis, et illam ignominiam a familia €deprecatus est, dixitque et in fratre suo summam virtutem €esse summumque consilium neque se ei legatum, id aetatis €eisque rebus gestis, defuturum. Quod cum ab eo esset €dictum, nihil est de Scipionis provincia commutatum; nec €plus extraordinarium imperium ad id bellum quaesitum €quam duobus antea maximis Punicis bellis quae a con-€sulibus aut a dictatoribus gesta et confecta sunt, quam €Pyrrhi, quam Philippi, quam post Achaico bello, quam €Punico tertio; ad quod populus Romanus ita sibi ipse €delegit idoneum ducem, P. Scipionem, ut eum tamen bel-lum gerere consulem vellet. Cum Aristonico bellum €gerendum fuit P. Licinio L. Valerio consulibus. Rogatus €est populus quem id bellum gerere placeret. Crassus con-€sul, pontifex maximus, Flacco conlegae, flamini Martiali, €multam dixit, si a sacris discessisset: quam multam populus @1 €Romanus remisit; pontifici tamen flaminem parere iussit. €Sed ne tum quidem populus Romanus ad privatum detulit €bellum, quamquam erat Africanus qui anno ante de Numan-€tinis triumpharat; qui, cum longe omnis belli gloria et €virtute superaret, duas tamen tribus solas tulit. Ita populus €Romanus consuli potius Crasso quam privato Africano €bellum gerendum dedit. De Cn. Pompei imperiis, summi €viri atque omnium principis, tribuni plebis turbulenti tule-€runt. Nam Sertorianum bellum a senatu privato datum €est, quia consules recusabant, cum L. Philippus pro con-sulibus eum se mittere dixit, non pro consule. Quae igitur €haec comitia, aut quam ambitionem constantissimus et €gravissimus civis, L. Caesar, in senatum introduxit? Claris-€simo viro atque innocentissimo decrevit imperium, privato €tamen: in quo maximum nobis onus imposuit. Adsensus €ero, ambitionem induxero in curiam; negaro, videbor suf-€fragio meo, tamquam comitiis, honorem homini amicissimo €denegavisse. Quod si comitia placet in senatu haberi, €petamus, ambiamus, tabella modo detur nobis, sicut populo €data est. Cur committis, Caesar, ut aut praestantissimus €vir, si tibi non sit adsensum, repulsam tulisse videatur aut €unus quisque nostrum praeteritus, si, cum pari dignitate simus, eodem honore digni non putemur? At enim_nam €id exaudio_C. Caesari adulescentulo imperium extraordi-€narium mea sententia dedi. Ille enim mihi praesidium €extraordinarium dederat: cum dico mihi, senatui dico popu-€loque Romano. A quo praesidium res publica, ne cogi-€tatum quidem, tantum haberet ut sine eo salva esse non €posset, huic extraordinarium imperium non darem? Aut €exercitus adimendus aut imperium dandum fuit. Quae est €enim ratio aut qui potest fieri ut sine imperio teneatur exer- @1 €citus? Non igitur, quod ereptum non est, id existimandum €est datum. Eripuissetis C. Caesari, patres conscripti, impe-€rium, nisi dedissetis. Milites veterani qui illius auctori-€tatem, imperium, nomen secuti pro re publica arma ceperant €volebant sibi ab illo imperari; legio Martia et legio quarta €ita se contulerant ad auctoritatem senatus et rei publicae €dignitatem ut deposcerent imperatorem et ducem C. Cae-€sarem. Imperium C. Caesari belli necessitas, fascis senatus €dedit. Otioso vero et nihil agenti privato, obsecro te, €L. Caesar_cum peritissimo homine mihi res est_quando €imperium senatus dedit? €@@Sed de hoc quidem hactenus, ne refragari homini amicis-€simo ac de me optime merito videar. Etsi quis potest €refragari non modo non petenti verum etiam recusanti? Illa vero, patres conscripti, aliena consulum dignitate, aliena €temporum gravitate sententia est ut consules Dolabellae €persequendi causa Asiam et Syriam sortiantur. Dicam cur €inutile rei publicae, sed prius quam turpe consulibus sit €videte. Cum consul designatus obsideatur, cum in eo €liberando salus sit posita rei publicae, cum a populo Ro-€mano pestiferi cives parricidaeque desciverint, cumque id €bellum geramus quo bello de dignitate, de libertate, de vita €decernamus, si in potestatem quis Antoni venerit, proposita €sint tormenta atque cruciatus, cumque harum rerum omnium €decertatio consulibus optimis et fortissimis commissa et €commendata sit, Asiae et Syriae mentio fiet, ut aut su-€spicioni crimen aut invidiae materiam dedisse videamur? At vero ita decernunt 'ut liberato Bruto': id enim resta-€bat, ut relicto, deserto, prodito. Ego vero mentionem €omnino provinciarum factam dico alienissimo tempore. €Quamvis enim intentus animus tuus sit, C. Pansa, sicut est, @1 €ad virum fortissimum et omnium clarissimum liberandum, €tamen rerum natura cogit te necessario referre animum €aliquando ad Dolabellam persequendum et partem aliquam €in Asiam et Syriam derivare curae et cogitationis tuae. Si €autem fieri posset, vel pluris te animos habere vellem quos €omnis ad Mutinam intenderes. Quod quoniam fieri non €potest, isto [2te]2 animo quem habes praestantissimum atque optimum nihil volumus nisi de Bruto cogitare. Facis tu id €quidem et eo maxime incumbis, intellego; duas tamen €res, magnas praesertim, non modo agere uno tempore sed €ne cogitando quidem explicare quisquam potest. Incitare €et inflammare tuum istuc praestantissimum studium, non €ad aliam ulla ex parte curam transferre debemus. Adde €istuc sermones hominum, adde suspiciones, adde invidiam: €imitare me quem tu semper laudasti: qui instructam orna-€tamque a senatu provinciam deposui ut incendium patriae €omissa omni cogitatione restinguerem. Nemo erit praeter €unum me quicum profecto, si quid interesse tua putasses, €pro summa familiaritate nostra communicasses, qui credat €te invito provinciam tibi esse decretam. Hanc, quaeso, €pro tua singulari sapientia reprime famam atque effice ne id quod non curas cupere videare. Quod quidem eo vehe-€mentius tibi laborandum est quia in eandem cadere su-€spicionem conlega, vir clarissimus, non potest. Nihil horum €scit, nihil suspicatur; bellum gerit, in acie stat, de sanguine €et de spiritu decertat; ante provinciam sibi decretam audiet €quam potuerit tempus ei rei datum suspicari. Vereor ne €exercitus quoque nostri qui non dilectus necessitate, sed €voluntariis studiis se ad rem publicam contulerunt tardentur €animis, si quicquam aliud a nobis nisi de instanti bello €cogitatum putabunt. Quod si provinciae consulibus expe- @1 €tendae videntur, sicut saepe multis clarissimis viris expetitae €sunt, reddite prius nobis Brutum, lumen et decus civitatis; €qui ita conservandus est ut id signum quod de caelo €delapsum Vestae custodiis continetur; quo salvo salvi €sumus futuri. Tunc vel in caelum vos, si fieri potuerit, €umeris nostris tollemus; provincias certe dignissimas vobis €deligemus; nunc quod agitur agamus. Agitur autem liberi-€ne vivamus an mortem obeamus, quae certe servituti anteponenda est. Quid? si etiam tarditatem adfert ista €sententia ad Dolabellam persequendum? Quando enim €veniet consul? An id exspectamus quoad ne vestigium qui-€dem Asiae civitatum atque urbium relinquatur? At mittent €aliquem de suo numero. Valde mihi probari potest qui €paulo ante clarissimo viro privato imperium extra ordinem €non dedi. At hominem dignum mittent. Num P. Servilio €digniorem? At eum quidem civitas non habet. Quod €ergo ipse nemini putavi dandum, ne a senatu quidem, id ego unius iudicio delatum comprobem? Expedito nobis €homine et parato, patres conscripti, opus est et eo qui €imperium legitimum habeat, qui praeterea auctoritatem, €nomen, exercitum, perspectum animum in re publica €liberanda. €@@Quis igitur is est? Aut M. Brutus aut C. Cassius aut uter-€que. Decernerem plane, sicut multa 'consules, alter ambove,' €ni Brutum conligassemus in Graecia et eius auxilium ad €Italiam vergere quam ad Asiam maluissemus; non ut ex þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‹˜šˆŠacie respectum haberemus, sed ut ea ipsa acies subsidium €haberet etiam transmarinum. Praeterea, patres conscripti, @1 €M. Brutum retinet etiam nunc C. Antonius, qui tenet Apol-€loniam, magnam urbem et gravem; tenet, opinor, Bylli-€dem, tenet Amantiam, instat Epiro, urget Oricum, habet €aliquot cohortis, habet equitatum. Hinc si Brutus erit €traductus ad aliud bellum, Graeciam certe amiserimus. Est €autem etiam de Brundisio atque illa ora Italiae providen-€dum. Quamquam miror tam diu morari Antonium; solet €enim ipse accipere manicas nec diutius obsidionis metum €sustinere. Quod si confecerit Brutus et intellexerit plus se €rei publicae profuturum, si Dolabellam persequatur quam €si in Graecia maneat, aget ipse per sese, ut adhuc quoque €fecit, neque in tot incendiis quibus confestim succurrendum est exspectabit senatum. Nam et Brutus et Cassius multis €iam in rebus ipse sibi senatus fuit. Necesse est enim in €tanta conversione et perturbatione omnium rerum tempori-€bus potius parere quam moribus. Nec enim nunc primum €aut Brutus aut Cassius salutem libertatemque patriae legem €sanctissimam et morem optimum iudicavit. Itaque si ad €nos nihil referretur de Dolabella persequendo, tamen ego €pro decreto putarem, cum essent tales virtute, auctoritate, €nobilitate [2ei]2 summi viri quorum alterius iam nobis notus €esset exercitus, alterius auditus. Num igitur Brutus ex-€spectavit decreta nostra, cum studia nosset? Neque enim €est in provinciam suam Cretam profectus: in Macedoniam €alienam advolavit; omnia sua putavit quae vos vestra esse €velitis; legiones conscripsit novas, excepit veteres; equita-€tum ad se abduxit Dolabellae atque eum nondum tanto €parricidio oblitum hostem sua sententia iudicavit. Nam ni ita esset, quo iure equitatum a consule abduceret? Quid? €C. Cassius, pari magnitudine animi et consili praeditus, @1 €nonne eo ex Italia consilio profectus est ut prohiberet €Syria Dolabellam? Qua lege, quo iure? Eo quod Iuppi-€ter ipse sanxit, ut omnia quae rei publicae salutaria essent €legitima et iusta haberentur. Est enim lex nihil aliud nisi €recta et a numine deorum tracta ratio, imperans honesta, €prohibens contraria. Huic igitur legi paruit Cassius, cum €est in Syriam profectus, alienam provinciam, si homines €legibus scriptis uterentur, eis vero oppressis suam lege naturae. Sed ut ea vestra quoque auctoritate firmetur, €censeo: cum P. Dolabella quique eius crudelissimi et tae-€terrimi facinoris ministri, socii, adiutores fuerunt hostes €populi Romani a senatu iudicati sint, cumque senatus €P. Dolabellam bello persequendum censuerit, ut is qui €omnia deorum hominumque iura novo, inaudito, inexpiabili €scelere polluerit nefarioque se patriae parricidio obstrinxerit poenas dis hominibusque meritas debitasque persolvat, sena-€tui placere C. Cassium pro consule provinciam Syriam €obtinere, ut qui optimo iure eam provinciam obtinuerit, €eum a Q. Marcio Crispo pro consule, L. Statio Murco pro €consule, A. Allieno legato exercitus accipere, eosque ei tra-€dere, cumque eis copiis et si quas praeterea paraverit bello €P. Dolabellam terra marique persequi. Eius belli gerendi €causa quibus ei videatur navis, nautas, pecuniam cetera-€que quae ad id bellum gerendum pertineant, ut imperandi €in Syria, Asia, Bithynia, Ponto ius potestatemque habeat, €utique, quamcumque in provinciam eius belli gerendi causa €advenerit, ibi maius imperium C. Cassi pro consule sit €quam eius erit qui eam provinciam tum obtinebit, cum C. Cassius pro consule in eam provinciam venerit; regem €Deiotarum patrem et regem Deiotarum filium, si, ut multis @1 €bellis saepe numero imperium populi Romani iuverint, item €C. Cassium pro consule copiis suis opibusque iuvissent, €senatui populoque Romano gratum esse facturos. Itemque €si ceteri reges, tetrarchae dynastaeque fecissent, senatum €populumque Romanum eorum offici non immemorem €futurum. Vtique C. Pansa A. Hirtius consules, alter am-€bove, si eis videretur, re publica recuperata de provinciis €consularibus, praetoriis, ad hunc ordinem primo quoque €tempore referant. Interea provinciae ab eis a quibus €obtinentur obtineantur quoad cuique ex senatus consulto €successum sit. @@Hoc senatus consulto ardentem inflammabitis et armatum €armabitis Cassium; nec enim animum eius potestis ignorare €nec copias. Animus is est quem videtis; copiae quas €audistis, fortes et constantes viri, qui ne vivo quidem Tre-€bonio Dolabellae latrocinium in Syriam penetrare sivissent. €Allienus, familiaris et necessarius meus, post interitum €Treboni profecto ne dici quidem se legatum Dolabellae €volet. Est Q. Caecili Bassi, privati illius quidem, sed fortis et praeclari viri, robustus et victor exercitus. Deiotari regis €et patris et fili et magnus et nostro more institutus exercitus; €summa in filio spes, summa ingeni indoles, summa €virtus. Quid de patre dicam? cuius benevolentia in popu-€lum Romanum est ipsius aequalis aetati; qui non solum €socius imperatorum nostrorum fuit in bellis verum etiam €dux copiarum suarum. Quae de illo viro Sulla, quae €Murena, quae Servilius, quae Lucullus, quam ornate, quam €honorifice, quam graviter saepe in senatu praedicaverunt? Quid de Cn. Pompeio loquar? qui unum Deiotarum in toto @1 €orbe terrarum ex animo amicum vereque benevolum, unum €fidelem populo Romano iudicavit. Fuimus imperatores ego €et M. Bibulus in propinquis finitimisque provinciis: ab €eodem rege adiuti sumus et equitatu et pedestribus copiis. €Secutum est hoc acerbissimum et calamitosissimum civile €bellum in quo quid faciendum Deiotaro, quid omnino €rectius fuerit dicere non est necesse, praesertim cum contra €ac Deiotarus sensit victoria belli iudicarit. Quo in bello si €fuit error, communis ei fuit cum senatu; sin recta sententia, €ne victa quidem causa vituperanda est. Ad has copias accedent alii reges, etiam dilectus accedent. Neque vero €classes deerunt: tanti Tyrii Cassium faciunt, tantum eius in €Syria nomen atque Phoenice est. Paratum habet impera-€torem C. Cassium, patres conscripti, res publica contra €Dolabellam nec paratum solum sed peritum atque fortem. €Magnas ille res gessit ante Bibuli, summi viri, adventum, €cum Parthorum nobilissimos duces maximas copias fudit €Syriamque immani Parthorum impetu liberavit. Maximam €eius et singularem laudem praetermitto; cuius enim praedi-€catio nondum omnibus grata est, hanc memoriae potius quam vocis testimonio conservemus. Animadverti, patres €conscripti, exaudivi etiam nimium a me Brutum ornari; €Cassio vero sententia mea dominatum et principatum dari. €Quos ego orno? Nempe eos qui ipsi sunt ornamenta rei €publicae. Quid? D. Brutum nonne omnibus sententiis €semper ornavi? Num igitur reprehenditis? An Antonios €potius ornarem, non modo suarum familiarum sed Romani €nominis probra atque dedecora? an Censorinum ornem in €bello hostem, in pace sectorem? an cetera ex eodem latro- @1 €cinio naufragia conligam? Ego vero istos oti, concordiae, €legum, iudiciorum, libertatis inimicos tantum abest ut ornem €ut effici non possit quin eos tam oderim quam rem publicam diligo. 'Vide,' inquit 'ne veteranos offendas:' hoc enim €vel maxime exaudio. Ego autem veteranos tueri debeo, sed €eos quibus sanitas est; certe timere non debeo. Eos vero €veteranos qui pro re publica arma ceperunt secutique sunt €C. Caesarem auctorem beneficiorum paternorum, hodieque €rem publicam defendunt vitae suae periculo, non tueri solum €sed etiam commodis augere debeo. Qui autem quiescunt, €ut septima, ut octava legio, in magna gloria et laude po-€nendos puto. Comites vero Antoni qui, postquam beneficia €Caesaris comederunt, consulem designatum obsident, huic €urbi ferro ignique minitantur, Saxae se et Cafoni tradiderunt €ad facinus praedamque natis, num quis est qui tuendos €putet? Ergo aut boni sunt quos etiam ornare, aut quieti €quos conservare debemus, aut impii quorum contra furorem bellum et iusta arma cepimus. Quorum igitur veteranorum €animos ne offendamus veremur? eorumne qui D. Brutum €obsidione cupiunt liberare? Quibus cum Bruti salus cara sit, €qui possunt Cassi nomen odisse? An eorum qui utrisque €armis vacant? Non vereor ne acerbus cuiquam istorum sit þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨‹˜¦†qui otio delectantur. Tertio vero generi non militum vete-€ranorum, sed importunissimorum hostium cupio quam acer-€bissimum dolorem inurere. Quamquam, patres conscripti, €quousque sententias dicemus veteranorum arbitratu? Quod €eorum tantum fastidium est, quae tanta adrogantia ut ad arbitrium illorum imperatores etiam deligamus? Ego autem €_dicendum est enim, patres conscripti, quod sentio_non @1 €tam veteranos metuendos nobis arbitror quam quid tirones €milites, flos Italiae, quid novae legiones ad liberandam €patriam paratissimae, quid cuncta Italia de vestra gravitate €sentiat. Nihil enim semper floret; aetas succedit aetati: €diu legiones Caesaris viguerunt; nunc vigent Pansae, vigent €Hirti, vigent Caesaris fili, vigent Planci; vincunt numero, €vincunt aetatibus; nimirum etiam auctoritate vincunt. Id €enim bellum gerunt quod ab omnibus gentibus compro-€batur. Itaque his praemia promissa sunt, illis persoluta. €Fruantur illi suis, persolvantur his quae spopondimus. Id enim deos immortalis spero aequissimum iudicare. Quae €cum ita sint, eam quam dixi sententiam vobis, patres con-€scripti, censeo comprobandam. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA DVODECIMA}1 ‘@@Etsi minime decere videtur, patres conscripti, falli, decipi, €errare eum cui vos maximis saepe de rebus adsentiamini, €consolor me tamen quoniam vobiscum pariter et una cum €sapientissimo consule erravi. Nam cum duo consulares €spem honestae pacis nobis attulissent, quod erant familiares €M. Antoni, quod domestici, nosse aliquod eius volnus quod €nobis ignotum esset videbantur. Apud alterum uxor, liberi; €alter cotidie litteras mittere, accipere, aperte favere Antonio. Hi subito hortari ad pacem, quod iam diu non fecissent, €non sine causa videbantur. Accessit consul hortator. At €qui consul! Si prudentiam quaerimus, qui minime falli €posset; si virtutem, qui nullam pacem probaret nisi cum €cedente atque victo; si magnitudinem animi, qui prae-€ferret mortem servituti. Vos autem, patres conscripti, non €tam immemores vestrorum gravissimorum decretorum vide-€bamini quam spe adlata deditionis quam amici pacem €appellare mallent de imponendis, non accipiendis legibus €cogitare. Auxerat autem meam quidem spem, credo item €vestram, quod domum Antoni adflictam maestitia audiebam, €lamentari uxorem. Hic etiam fautores Antoni quorum in @1 voltu habitant oculi mei tristiores videbam. Quod si non €ita est, cur a Pisone et Caleno potissimum, cur hoc tempore, €cur tam improviso, cur tam repente pacis est facta mentio? €Negat Piso scire se, negat audisse quicquam; negat Calenus €rem ullam novam adlatam esse. Atque id nunc negant, €postea quam nos pacificatoria legatione implicatos putant. €Quid ergo opus est novo consilio, si in re nihil omnino novi €est? Decepti, inquam, sumus, patres conscripti: Antoni €est acta causa ab amicis eius, non publica. Quod videbam €equidem sed quasi per caliginem: praestrinxerat aciem €animi D. Bruti salus. Quod si in bello dari vicarii solerent, €libenter me ut D. Brutus emitteretur pro illo includi paterer. Atque hac voce Q. Fufi capti sumus: 'Ne si a Mutina €quidem recesserit, audiemus Antonium, ne si in senatus €quidem potestate futurum se dixerit?' Durum videbatur: €itaque fracti sumus, cessimus. Recedit igitur a Mutina? €'Nescio.' Paret senatui? 'Credo,' inquit Calenus 'sed ita €ut teneat dignitatem.' Valde hercules vobis laborandum €est, patres conscripti, ut vestram dignitatem amittatis, quae €maxima est; Antoni, quae neque est ulla neque esse potest, €retineatis, ut eam per vos reciperet quam per se perdidit. €Si iacens vobiscum aliquid ageret, audirem fortasse: quam-€quam_sed hoc malo dicere, audirem: stanti resistendum €est aut concedenda una cum dignitate libertas. At non est integrum: constituta legatio est. Quid autem non integrum €est sapienti quod restitui potest? Cuiusvis hominis est €errare; nullius nisi insipientis perseverare in errore. Poste-€riores enim cogitationes, ut aiunt, sapientiores solent esse. €Discussa est illa caligo quam paulo ante dixi; diluxit, patet, €videmus omnia, neque per nos solum, sed admonemur a €nostris. Attendistis paulo ante praestantissimi viri quae @1 €esset oratio. 'Maestam' inquit 'domum offendi, coniugem, €liberos. Admirabantur boni viri, accusabant amici quod €spe pacis legationem suscepissem.' Nec mirum, P. Servili: €tuis enim severissimis gravissimisque sententiis omni est non dico dignitate sed etiam spe salutis spoliatus Antonius. Ad €eum ire te legatum quis non miraretur? De me experior: €cuius idem consilium quod tuum sentio quam reprehendatur. €Nos reprehendimur soli? Quid? vir fortissimus Pansa sine €causa paulo ante tam accurate locutus est tam diu? Quid €egit nisi uti falsam proditionis a se suspicionem depelleret? €Vnde autem ista suspicio est? Ex pacis patrocinio repentino €quod subito suscepit eodem captus errore quo nos. @@Quod si est erratum, patres conscripti, spe falsa atque €fallaci, redeamus in viam. Optimus est portus paenitenti €mutatio consili. Quid enim potest, per deos immortalis! €rei publicae prodesse nostra legatio? Prodesse dico? quid €si etiam obfutura est? Obfutura? quid si iam nocuit atque €obfuit? An vos acerrimam illam et fortissimam populi Ro-€mani libertatis recuperandae cupiditatem non imminutam €ac debilitatam putatis legatione pacis audita? quid municipia €censetis? quid colonias? quid cunctam Italiam? futuram €eodem studio quo contra commune incendium exarserat? €An non putamus fore ut eos paeniteat professos esse et prae €se tulisse odium in Antonium qui pecunias polliciti sunt, €qui arma, qui se totos et animis et corporibus in salutem rei €publicae contulerunt? Quem ad modum nostrum hoc con-€silium Capua probabit, quae temporibus his Roma altera €est? Illa impios civis iudicavit, eiecit, exclusit. Illi, in-€quam, urbi fortissime conanti e manibus est ereptus Anto-nius. Quid? legionum nostrarum nervos nonne his consiliis €incidimus? Quis est enim qui ad bellum inflammato animo @1 €futurus sit spe pacis oblata? Ipsa illa Martia caelestis et €divina legio hoc nuntio languescet et mollietur atque illud €pulcherrimum nomen amittet: excident gladii, fluent arma €de manibus. Senatum enim secuta non arbitrabitur se €graviore odio debere esse in Antonium quam senatum. €Pudet huius legionis, pudet quartae quae pari virtute nostram €auctoritatem probans non ut consulem et imperatorem suum, €sed ut hostem et oppugnatorem patriae reliquit Antonium; €pudet optimi exercitus qui coniunctus est ex duobus, qui €iam lustratus, qui profectus ad Mutinam est; qui si pacis, id €est timoris nostri, nomen audierit, ut non referat pedem, insistet certe. Quid enim revocante et receptui canente €senatu properet dimicare? Quid autem hoc iniustius quam €nos inscientibus eis qui bellum gerunt de pace decernere? €nec solum inscientibus sed etiam invitis? An vos A. Hir-€tium, praeclarissimum consulem, C. Caesarem, deorum bene-€ficio natum ad haec tempora, quorum epistulas spem victoriae €declarantis in manu teneo, pacem velle censetis? Vincere €illi expetunt pacisque dulcissimum et pulcherrimum nomen €non pactione, sed victoria concupiverunt. Quid? Galliam €quo tandem animo hanc rem audituram putatis? Illa enim €huius belli propulsandi, administrandi, sustinendi princi-€patum tenet. Gallia D. Bruti nutum ipsum, ne dicam impe-€rium, secuta armis, viris, pecunia belli principia firmavit; €eadem crudelitati M. Antoni suum totum corpus obiecit; €exhauritur, vastatur, uritur: omnis aequo animo belli patitur iniurias, dum modo repellat periculum servitutis. Et ut €omittam reliquas partis Galliae_nam sunt omnes pares_ €Patavini alios excluserunt, alios eiecerunt missos ab Antonio, €pecunia, militibus, et, quod maxime deerat, armis nostros €duces adiuverunt. Fecerunt idem reliqui qui quondam in @1 €eadem causa erant et propter multorum annorum iniurias €alienati a senatu putabantur: quos minime mirum est com-€municata cum eis re publica fidelis [2esse]2, qui etiam expertes €eius fidem suam semper praestiterunt. His igitur omnibus €victoriam sperantibus pacis nomen adferemus, id est despe-€rationem victoriae? þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Œ˜‹@@Quid si ne potest quidem ulla esse pax? Quae enim est €condicio pacis in qua ei cum quo pacem facias nihil con-€cedi potest? Multis rebus a nobis est invitatus ad pacem €Antonius: bellum tamen maluit. Missi legati repugnante €me, sed tamen missi; delata mandata: non paruit. De-€nuntiatum est ne Brutum obsideret, a Mutina discederet: €oppugnavit etiam vehementius. Et ad eum legatos de pace €mittemus qui pacis nuntios repudiavit? Verecundioremne €coram putamus in postulando fore quam fuerit tum cum €misit mandata ad senatum? Atqui tum ea petebat quae €videbantur improba omnino sed tamen aliquo modo posse €concedi; nondum erat vestris tam gravibus tamque multis €iudiciis ignominiisque concisus: nunc ea petit quae dare €nullo modo possumus, nisi prius volumus bello nos victos confiteri. Senatus consulta falsa delata ab eo iudicavimus: €num ea vera possumus iudicare? Leges statuimus per vim €et contra auspicia latas eisque nec populum nec plebem €teneri: num eas restitui posse censetis? Sestertium septiens €miliens avertisse Antonium pecuniae publicae iudicavistis: €num fraude poterit carere peculatus? Immunitates ab eo €civitatibus, sacerdotia, regna venierunt: num figentur rursus €eae tabulae quas vos decretis vestris refixistis? Quod si ea €quae decrevimus obruere volumus, num etiam memoriam re-€rum delere possumus? Quando enim obliviscetur ulla po-€steritas cuius scelere in hac vestitus foeditate fuerimus? Vt @1 €centurionum legionis Martiae Brundisi profusus sanguis €eluatur, num elui praedicatio crudelitatis potest? Vt media €praeteream, quae vetustas tollet operum circum Mutinam €taetra monumenta, sceleris indicia latrocinique vestigia? Huic igitur importuno atque impuro parricidae quid habe-€mus, per deos immortalis! quod remittamus? An Galliam €ultimam et exercitum? Quid est aliud non pacem facere, sed €differre bellum, nec solum propagare bellum sed concedere €etiam victoriam? An ille non vicerit, si quacumque con-€dicione in hanc urbem cum suis venerit? Armis nunc €omnia tenemus; auctoritate valemus plurimum; absunt tot €perditi cives, nefarium secuti ducem; tamen eorum ora €sermonesque qui in urbe ex eo numero relicti sunt ferre €non possumus. Quid censetis, cum tot uno tempore in-€ruperint, nos arma posuerimus, illi non deposuerint, nonne nos nostris consiliis victos in perpetuum fore? Ponite ante €oculos M. Antonium consularem; sperantem consulatum €Lucium adiungite; supplete ceteros neque nostri ordinis €solum honores et imperia meditantis: nolite ne Tirones €quidem Numisios et Mustelas Seios contemnere. Cum eis €facta pax non erit pax, sed pactio servitutis. L. Pisonis, €amplissimi viri, praeclara vox a te non solum in hoc ordine, €Pansa, sed etiam in contione iure laudata est. Excessurum €se ex Italia dixit, deos penatis et sedes patrias relicturum, €si_quod di omen averterint!_rem publicam oppressisset Antonius. Quaero igitur a te, L. Piso, nonne oppressam €rem publicam putes, si tot tam impii, tam audaces, tam €facinerosi recepti sint? Quos nondum tantis parricidiis con-€taminatos vix ferebamus, hos nunc omni scelere coopertos €tolerabilis censes civitati fore? Aut isto tuo, mihi crede, @1 €consilio erit utendum, ut cedamus, abeamus, vitam inopem €et vagam persequamur, aut cervices latronibus dandae atque €in patria cadendum est. Vbi sunt, C. Pansa, illae cohor-€tationes pulcherrimae tuae quibus a te excitatus senatus, €inflammatus populus Romanus non solum audivit sed €etiam didicit nihil esse homini Romano foedius servitute? Idcircone saga sumpsimus, arma cepimus, iuventutem €omnem ex tota Italia excussimus, ut exercitu florentissimo €et maximo legati ad pacem mitterentur? si accipiendam, €cur non rogamur? si postulandam, quid timemus? €@@In hac ego legatione sim aut ad id consilium admiscear €in quo ne si dissensero quidem a ceteris sciturus populus €Romanus sit? Ita fiet ut si quid remissum aut concessum €sit, meo semper periculo peccet Antonius, cum ei peccandi potestas a me concessa videatur. Quod si habenda cum €M. Antoni latrocinio pacis ratio fuit, mea tamen persona €ad istam pacem conciliandam minime fuit deligenda. Ego €numquam legatos mittendos censui; ego ante reditum lega-€torum ausus sum dicere, pacem ipsam si adferrent, quoniam €sub nomine pacis bellum lateret, repudiandam; ego prin-€ceps sagorum; ego semper illum appellavi hostem, cum €alii adversarium; semper hoc bellum, cum alii tumultum. €Nec haec in senatu solum: eadem ad populum semper egi; €neque solum in ipsum sed in eius socios facinorum et €ministros, et praesentis et eos qui una sunt, in totam deni-que M. Antoni domum sum semper invectus. Itaque ut €alacres et laeti spe pacis oblata inter se impii cives, quasi €vicissent, gratulabantur, sic me iniquum eierabant, de me €querebantur; diffidebant etiam Servilio: meminerant eius €sententiis confixum Antonium; L. Caesarem fortem quidem @1 €illum et constantem senatorem, avunculum tamen; Cale-€num procuratorem; Pisonem familiarem; te ipsum, Pansa, €vehementissimum et fortissimum consulem factum iam €putant leniorem: non quo ita sit aut esse possit, sed mentio €a te facta pacis suspicionem multis attulit immutatae volun-€tatis. Inter has personas me interiectum amici Antoni €moleste ferunt: quibus gerendus mos est, quoniam semel liberales esse coepimus. Proficiscantur legati optimis €ominibus, sed ei proficiscantur in quibus non offendatur €Antonius. Quod si de Antonio non laboratis, mihi certe, €patres conscripti, consulere debetis. Parcite oculis saltem €meis et aliquam veniam iusto dolori date. Quo enim €aspectu videre potero_omitto hostem patriae, ex quo mihi €odium in illum commune vobiscum est_sed quo modo €aspiciam mihi uni crudelissimum hostem, ut declarant eius €de me acerbissimae contiones? Adeone me ferreum puta-€tis ut cum eo congredi aut illum aspicere possim qui €nuper, cum in contione donaret eos qui ei de parricidis €audacissimi videbantur, mea bona donare se dixit Petusio €Vrbinati, qui ex naufragio luculenti patrimoni ad haec Antoniana saxa proiectus est. An L. Antonium aspicere €potero, cuius ego crudelitatem effugere non potuissem, nisi €me moenibus et portis et studio municipi mei defendissem. €Atque idem hic myrmillo Asiaticus, latro Italiae, conlega €Lentonis et Nuculae, cum Aquilae primi pili nummos €aureos daret, de meis bonis se dare dixit: si enim de suis €dixisset, ne aquilam quidem ipsam credituram putavit. €Non ferent, inquam, oculi Saxam, Cafonem, non duo prae-€tores, non duo designatos tribunos, non Bestiam, non @1 €Trebellium, non T. Plancum. Non possum animo aequo €videre tot tam importunos, tam sceleratos hostis; nec id fit fastidio meo, sed caritate rei publicae. Sed vincam animum €mihique imperabo: dolorem iustissimum, si non potuero €frangere, occultabo. Quid? vitae censetisne, patres con-€scripti, habendam mihi aliquam esse rationem? quae mihi €quidem minime cara est, praesertim cum Dolabella fecerit €ut optanda mors esset, modo sine cruciatu atque tormentis; €vobis tamen et populo Romano vilis meus spiritus esse non €debet. Is enim sum, nisi me forte fallo, qui vigiliis, curis, €sententiis, periculis etiam quae plurima adii propter acer-€bissimum omnium in me odium impiorum perfecerim ut €non obstarem rei publicae, ne quid adrogantius videar dicere. Quod cum ita sit, nihilne mihi de periculo meo €cogitandum putatis? Hic cum essem in urbe ac domi, €tamen multa saepe temptata sunt, ubi me non solum amico-€rum fidelitas sed etiam universae civitatis oculi custodiunt: €quid censetis, cum iter ingressus ero, longum praesertim, €nullasne insidias extimescendas? Tres viae sunt ad Muti-€nam_quo festinat animus ut quam primum illud pignus €libertatis populi Romani, D. Brutum, aspicere possim; €cuius in complexu libenter extremum vitae spiritum edide-€rim, cum omnes actiones horum mensum, omnes sententiae €meae pervenerint ad eum qui mihi fuit propositus exitum. €Tres ergo, ut dixi, viae: a supero mari Flaminia, ab infero Aurelia, media Cassia. Nunc, quaeso, attendite num aber-€ret a coniectura suspicio periculi mei. Etruriam discriminat €Cassia. Scimusne igitur, Pansa, quibus in locis nunc sit þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Œ˜—„Lentonis Caesenni &7vii& viralis auctoritas? Nobiscum nec @1 €animo certe est nec corpore. Si autem aut domi est aut €non longe a domo, certe in Etruria est, id est in via. Quis €igitur mihi praestat Lentonem uno capite esse contentum? €Dic mihi praeterea, Pansa, Ventidius ubi sit, cui fui semper €amicus ante quam ille rei publicae bonisque omnibus tam €aperte est factus inimicus. Possum Cassiam vitare, [2tenere]2 €Flaminiam: quid, si Anconam, ut dicitur, Ventidius vene-€rit, poterone Ariminum tuto accedere? Restat Aurelia. €Hic quidem etiam praesidia habeo; possessiones enim sunt €P. Clodi. Tota familia occurret; hospitio invitabit propter familiaritatem notissimam. Hisce ego viis me committam €qui Terminalibus nuper in suburbium, ut eodem die rever-€terer, ire non sum ausus? Domesticis me parietibus vix €tueor sine amicorum custodiis. Itaque in urbe maneo, si €licebit, manebo. Haec mea sedes est, haec vigilia, haec €custodia, hoc praesidium stativum. Teneant alii castra, €gerant res bellicas; occiderint hostem; nam hoc caput est; €nos, ut dicimus semperque fecimus, urbem et res urbanas €vobiscum pariter tuebimur. Neque vero recuso munus €hoc: quamquam populum Romanum video pro me recu-€sare. Nemo me minus timidus, nemo tamen cautior. Res €declarat. Vicesimus annus est cum omnes scelerati me €unum petunt. Itaque ipsi, ne dicam mihi, rei publicae €poenas dederunt: me salvum adhuc res publica conservavit €sibi. Timide hoc dicam; scio enim quidvis homini acci-€dere posse_verum tamen semel circumsessus lectis valen-€tissimorum hominum viribus cecidi sciens ut honestissime possem exsurgere. Possumne igitur satis videri cautus, satis €providus, si me huic itineri tam infesto tamque periculoso @1 €commisero? Gloriam in morte debent ei qui in re publica €versantur, non culpae reprehensionem et stultitiae vitupera-€tionem relinquere. Quis bonus non luget mortem Treboni? €quis non dolet interitum talis et civis et viri? At sunt qui €dicant dure illi quidem, sed tamen dicunt: minus dolen-€dum quod ab homine impuro nefarioque non caverit. €Etenim qui multorum custodem se profiteatur, eum sapi-€entes sui primum capitis aiunt custodem esse oportere. €Cum saeptus sis legibus et iudiciorum metu, non sunt €omnia timenda neque ad omnis insidias praesidia quae-€renda. Quis enim audeat luci, quis in militari via, quis €bene comitatum, quis inlustrem aggredi? Haec neque hoc tempore neque in me valent. Non modo enim poenam €non extimescet qui mihi vim attulerit sed etiam gloriam €sperabit a latronum gregibus et praemia. Haec ego in urbe €provideo: facilis est circumspectus unde exeam, quo pro-€grediar, quid ad dexteram, quid ad sinistram sit. Num €idem in Appennini tramitibus facere potero? in quibus €etiam si non erunt insidiae, quae facillime esse poterunt, €animus tamen erit sollicitus, ut nihil possit de officiis lega-€tionis attendere. Sed effugi insidias, perrupi Appenninum: €nempe in Antoni congressum conloquiumque veniendum €est. Quinam locus capietur? Si extra castra, ceteri vide-€rint: ego me vix tuto futurum puto. Novi hominis furo-€rem, novi effrenatam violentiam. Cuius acerbitas morum €immanitasque naturae ne vino quidem permixta temperari €solet, hic ira dementiaque inflammatus adhibito fratre Lucio, €taeterrima belua, numquam profecto a me sacrilegas manus atque impias abstinebit. Memini conloquia et cum acerri-€mis hostibus et cum gravissime dissidentibus civibus. @1 €Cn. Pompeius, Sexti filius, consul me praesente, cum essem €tiro in eius exercitu, cum P. Vettio Scatone, duce Marso-€rum, inter bina castra conlocutus est: quo quidem [2die]2 memini €Sex. Pompeium, fratrem consulis, ad conloquium ipsum €Roma venire, doctum virum atque sapientem. Quem cum €Scato salutasset, 'Quem te appellem?' inquit. At ille €'Voluntate hospitem, necessitate hostem.' Erat in illo €conloquio aequitas; nullus timor, nulla suberat suspicio; €mediocre etiam odium. Non enim ut eriperent nobis socii €civitatem, sed ut in eam reciperentur petebant. Sulla cum €Scipione inter Cales et Teanum, cum alter nobilitatis florem, €alter belli socios adhibuisset, de auctoritate senatus, de €suffragiis populi, de iure civitatis leges inter se et con-€diciones contulerunt. Non tenuit omnino conloquium illud €fidem: a vi tamen periculoque afuit. Possumusne igitur in €Antoni latrocinio aeque esse tuti? Non possumus; aut, si ceteri possunt, me posse diffido. Quod si non extra €castra congrediemur, quae ad conloquium castra sumentur? €In nostra ille numquam veniet; multo minus nos in illius. €Reliquum est ut et accipiantur et remittantur postulata per €litteras. Ergo erimus in castris, meaque ad omnia postu-€lata una sententia; quam cum hic vobis audientibus dixero, €isse, redisse me putatote: legationem confecero. Omnia ad €senatum mea sententia reiciam, quaecumque postulabit €Antonius. Neque enim licet aliter neque permissum est €nobis ab hoc ordine, ut bellis confectis decem legatis per-€mitti solet more maiorum, neque ulla omnino a senatu €mandata accepimus. Quae cum agam in consilio non €nullis, ut arbitror, repugnantibus, nonne metuendum est ne €imperita militum multitudo per me pacem distineri putet? @1 Facite hoc meum consilium legiones novas non improbare; €nam Martiam et quartam nihil cogitantis praeter dignitatem €et decus comprobaturas esse certo scio: quid? veteranos €non veremur_nam timeri se ne ipsi quidem volunt_quo-€nam modo accipiant severitatem meam? Multa enim falsa €de me audierunt; multa ad eos improbi detulerunt, quorum €commoda, ut vos optimi testes estis, semper ego sententia, €auctoritate, oratione firmavi: sed credunt improbis, credunt €turbulentis, credunt suis. Sunt autem fortes illi quidem, €sed propter memoriam rerum quas gesserunt pro populi €Romani libertate et salute rei publicae nimis feroces et ad suam vim omnia nostra consilia revocantes. Horum ego €cogitationem non vereor; impetum pertimesco. Haec quo-€que tanta pericula si effugero, satisne tutum reditum putatis €fore? Cum enim et vestram auctoritatem meo more de-€fendero et meam fidem rei publicae constantiamque praesti-€tero, tum erunt mihi non ei solum qui me oderunt sed illi €etiam qui invident extimescendi. Custodiatur igitur vita €rei publicae mea, quoad vel dignitas vel natura patietur, €patriae reservetur, mors aut necessitatem habeat fati aut, si €ante oppetenda est, oppetatur cum gloria. Haec cum ita €sint, etsi hanc legationem res publica, ut levissime dicam, €non desiderat, tamen si tuto licebit ire, proficiscar. Om-€nino, patres conscripti, totum huiusce rei consilium non €periculo meo, sed utilitate rei publicae metiar. De qua €mihi quoniam liberum est spatium, multum etiam atque €etiam considerandum puto idque potissimum faciendum €quod maxime interesse rei publicae iudicaro. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA TERTIA €@@@@DECIMA}1 ‘@@A principio huius belli, patres conscripti, quod cum €impiis civibus consceleratisque suscepimus, timui ne con-€dicio insidiosa pacis libertatis recuperandae studia restin-€gueret. Dulce enim etiam nomen est pacis, res vero ipsa €cum iucunda tum salutaris. Nam nec privatos focos nec €publicas leges videtur nec libertatis iura cara habere quem €discordiae, quem caedes civium, quem bellum civile de-€lectat, eumque ex numero hominum eiciendum, ex finibus €humanae naturae exterminandum puto. Itaque sive Sulla €sive Marius sive uterque sive Octavius sive Cinna sive €iterum Sulla sive alter Marius et Carbo sive qui alius civile €bellum optavit, eum detestabilem civem rei publicae natum iudico. Nam quid ego de proximo dicam cuius acta defen-€dimus, auctorem ipsum iure caesum fatemur? Nihil igitur €hoc cive, nihil hoc homine taetrius, si aut civis aut homo €habendus est, qui civile bellum concupiscit. Sed hoc pri-€mum videndum est, patres conscripti, cum omnibusne pax €esse possit an sit aliquod bellum inexpiabile, in quo pactio €pacis lex sit servitutis. Pacem cum Scipione Sulla sive €faciebat sive simulabat, non erat desperandum, si conve-€nisset, fore aliquem tolerabilem statum civitatis. Cinna si @1 €concordiam cum Octavio confirmare voluisset, hominum in þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨’ˆ‹re publica sanitas remanere potuisset. Proximo bello si €aliquid de summa gravitate Pompeius, multum de cupidi-€tate Caesar remisisset, et pacem stabilem et aliquam rem €publicam nobis habere licuisset. Hoc vero quid est? cum €Antoniis pax potest esse? cum Censorino, Ventidio, Tre-€bellio, Bestia, Nucula, Munatio, Lentone, Saxa? Exempli €causa paucos nominavi: genus infinitum immanitatemque ipsi cernitis reliquorum. Addite illa naufragia Caesaris €amicorum, Barbas Cassios, Barbatios, Polliones; addite €Antoni conlusores et sodalis, Eutrapelum, Melam, Pontium, €Caelium, Crassicium, Tironem, Mustelam, Petusium: comi-€tatum relinquo, duces nomino. Huc accedunt Alaudae €ceterique veterani, seminarium iudicum decuriae tertiae, qui €suis rebus exhaustis, beneficiis Caesaris devoratis, fortunas nostras concupiverunt. O fidam dexteram Antoni qua €ille plurimos civis trucidavit, o ratum religiosumque foedus €quod cum Antoniis fecerimus! Hoc si Marcus violare €conabitur, Luci eum sanctitas a scelere revocabit. Illis €locus si in hac urbe fuerit, ipsi urbi locus non erit. Ora €vobis eorum ponite ante oculos et maxime Antoniorum; €incessum, aspectum, voltum, spiritum, latera tegentis alios, €alios praegredientis amicos. Quem vini anhelitum, quas €contumelias fore censetis minasque verborum! Nisi forte €eos pax ipsa leniet maximeque, cum in hunc ordinem vene-€rint, salutabunt benigne, comiter appellabunt unum quem-que nostrum. Non recordamini, per deos immortalis! quas €in eos sententias dixeritis? Acta M. Antoni rescidistis; €leges refixistis; per vim et contra auspicia latas decrevistis; @1 €totius Italiae dilectus excitavistis; conlegam et scelerum €socium omnium hostem iudicavistis. Cum hoc quae pax €potest esse? Hostis si esset externus, id ipsum vix talibus €factis, sed posset aliquo modo. Maria, montes, regionum €magnitudines interessent; odisses eum quem non videres. €Hi in oculis haerebunt et, cum licebit, in faucibus; quibus €enim saeptis tam immanis beluas continebimus? At incer-€tus exitus belli. Est omnino fortium virorum, quales vos €esse debetis, virtutem praestare_tantum enim possunt_ fortunae culpam non extimescere. Sed quoniam ab hoc €ordine non fortitudo solum verum etiam sapientia postu-€latur_quamquam vix videntur haec posse seiungi, seiun-€gamus tamen_fortitudo dimicare iubet, iustum odium €incendit, ad confligendum impellit, vocat ad periculum: €quid sapientia? Cautioribus utitur consiliis, in posterum €providet, est omni ratione tectior. Quid igitur censet? €parendum est enim atque id optimum iudicandum quod €sit sapientissime constitutum. Si hoc praecipit ne quid €vita existimem antiquius, ne decernam capitis periculo, €fugiam omne discrimen, quaeram ex ea: 'Etiamne, si erit, €cum id fecero, serviendum?' Si adnuerit, ne ego sapien-€tiam istam, quamvis sit erudita, non audiam. Sin respond-€erit: 'Tu vero ita vitam corpusque servato, ita fortunas, ita €rem familiarem, ut haec libertate posteriora ducas itaque €his uti velis, si libera re publica possis, nec pro his liber-€tatem, sed pro libertate haec proicias tamquam pignora €iniuriae,' tum sapientiae vocem audire videar eique uti deo paream. Itaque si receptis illis esse possumus liberi, €vincamus odium pacemque patiamur; sin otium incolumibus €eis esse nullum potest, laetemur decertandi oblatam esse @1 €fortunam. Aut enim interfectis illis fruemur victrice re €publica aut oppressi_quod omen avertat Iuppiter!_si non €spiritu, at virtutis laude vivemus. €@@At enim nos M. Lepidus, imperator iterum, pontifex €maximus, optime proximo civili bello de re publica meritus, €ad pacem adhortatur. Nullius apud me, patres conscripti, €auctoritas maior est quam M. Lepidi vel propter ipsius vir-€tutem vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem €multa privata magna eius in me merita, mea quaedam officia €in illum. Maximum vero eius beneficium numero quod €hoc animo in rem publicam est, quae mihi vita mea semper fuit carior. Nam cum Magnum Pompeium, clarissimum €adulescentem, praestantissimi viri filium, auctoritate adduxit €ad pacem remque publicam sine armis maximo civilis belli €periculo liberavit, tum me eius beneficio plus quam pro virili €parte obligatum puto. Itaque et honores ei decrevi quos €potui amplissimos, in quibus mihi vos estis adsensi, nec €umquam de illo et sperare optime et loqui destiti. Magnis €et multis pignoribus M. Lepidum res publica inligatum €tenet. Summa nobilitas est, omnes honores, amplissimum €sacerdotium, plurima urbis ornamenta, ipsius, fratris maior-€umque monumenta; probatissima uxor, optatissimi liberi, €res familiaris cum ampla tum casta a cruore civili. Nemo €ab eo civis violatus, multi eius beneficio et misericordia €liberati. Talis igitur vir et civis opinione labi potest, volun-€tate a re publica dissidere nullo pacto potest. Pacem volt M. Lepidus. Praeclare, si talem potest efficere qualem €nuper effecit, qua pace Cn. Pompei filium res publica €aspiciet suoque sinu complexuque recipiet, neque solum €illum, sed cum illo se ipsam sibi restitutam putabit. Haec €causa fuit cur decerneretis statuam in rostris cum inscri- @1 €ptione praeclara, cur absenti triumphum. Quamquam enim €magnas res bellicas gesserat et triumpho dignas, non erat €tamen ei tribuendum quod nec L. Aemilio nec Aemiliano €Scipioni nec superiori Africano nec Mario nec Pompeio, €qui maiora bella gesserunt, sed quod silentio bellum civile €confecerat, cum primum licuit, honores in eum maximos contulistis. Existimasne igitur, M. Lepide, qualem Pom-€peium res publica habitura sit civem, talis futuros in re €publica Antonios? In altero pudor, gravitas, moderatio, €integritas; in illis_et cum hos compello, praetereo animo €ex grege latrocini neminem_libidines, scelera, ad omne €facinus immanis audacia. Deinde vos obsecro, patres con-€scripti, quis hoc vestrum non videt quod Fortuna ipsa €quae dicitur caeca vidit? Salvis enim actis Caesaris quae €concordiae causa defendimus Pompeio sua domus patebit, €eamque non minoris quam emit Antonius redimet; redi-€met, inquam, Cn. Pompei domum filius. O rem acerbam! €Sed haec satis diu multumque defleta sunt. Decrevistis €tantam pecuniam Pompeio quantam ex bonis patriis in praedae dissipatione inimicus victor redegisset. Sed hanc €mihi dispensationem pro paterna necessitudine et coniunc-€tione deposco: redimet hortos, aedis, urbana quaedam €quae possidet Antonius. Nam argentum, vestem, supel-€lectilem, vinum amittet aequo animo, quae ille helluo dissi-€pavit. Albanum, Formianum a Dolabella recuperabit; €etiam ab Antonio Tusculanum; eique qui nunc Mutinam €oppugnant, D. Brutum obsident, de Falerno Anseres depel-€lantur. Sunt alii plures fortasse, sed mea memoria dila-€buntur. Ego etiam eos dico qui hostium numero non sunt €Pompeianas possessiones quanti emerint filio reddituros. @1 Satis inconsiderati fuit, ne dicam audacis, rem ullam ex €illis attingere; retinere vero quis poterit clarissimo domino €restituto? An is non reddet qui domini patrimonium cir-€cumplexus quasi thesaurum draco, Pompei servus, libertus €Caesaris, agri Lucani possessiones occupavit? Atque illud €septiens miliens quod adulescenti, patres conscripti, spo-€pondistis, ita discribetur ut videatur a vobis Cn. Pompei €filius in patrimonio suo conlocatus. Haec senatus: reliqua €populus Romanus in ea familia quam vidit amplissimam €persequetur, in primis paternum auguratus locum, in quem €ego eum, ut quod a patre accepi filio reddam, mea nomi-€natione cooptabo. Vtrum igitur augurem Iuppiter Optimus €Maximus cuius interpretes internuntiique constituti sumus, €utrum populus Romanus libentius sanciet, Pompeiumne €an Antonium? Mihi quidem numine deorum immortalium €videtur hoc fortuna voluisse ut actis Caesaris firmis ac ratis €Cn. Pompei filius posset et dignitatem et fortunas patrias €recuperare. @@Ac ne illud quidem silentio, patres conscripti, praetereun-€dum puto quod clarissimi viri legati, L. Paulus, Q. Thermus, €C. Fannius, quorum habetis cognitam voluntatem in rem €publicam eamque perpetuam atque constantem, nuntiant se €Pompei conveniendi causa divertisse Massiliam eumque €cognovisse paratissimo animo ut cum suis copiis iret ad þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨˜‡Mutinam, ni vereretur ne veteranorum animos offenderet. €Est vero eius patris filius qui sapienter faciebat non minus €multa quam fortiter. Itaque intellegitis et animum ei €praesto fuisse nec consilium defuisse. Atque etiam hoc €M. Lepido providendum est ne quid adrogantius quam eius mores ferunt facere videatur. Si enim nos exercitu @1 €terret, non meminit illum exercitum senatus populique Ro-€mani atque universae rei publicae esse, non suum. At uti €potest pro suo. Quid tum? omniane bonis viris quae facere €possunt facienda sunt, etiamne si turpia, si perniciosa €erunt, si facere omnino non licebit? Quid autem turpius €aut foedius aut quod minus deceat quam contra senatum, €contra civis, contra patriam exercitum ducere? quid vero €magis vituperandum quam id facere quod non liceat? €Licet autem nemini contra patriam ducere exercitum; si €quidem licere id dicimus quod legibus, quod more maiorum €institutisque conceditur. Neque enim, quod quisque potest, €id ei licet, nec, si non obstatur, propterea etiam permittitur. €Tibi enim exercitum, Lepide, tam quam maioribus tuis €patria pro se dedit. Hoc tu arcebis hostem, finis imperi €propagabis: senatui populoque Romano parebis, si quam ad aliam rem te forte traduxerit. Haec si cogitas, es M. Lepidus, €pontifex maximus, M. Lepidi, pontificis maximi, pronepos; €sin hominibus tantum licere iudicas quantum possunt, vide €ne alienis exemplis eisque recentibus uti quam et antiquis €et domesticis malle videare. Quod si auctoritatem inter-€ponis sine armis, magis equidem laudo, sed vide ne hoc €ipsum non sit necesse. Quamquam enim est tanta in te €auctoritas quanta debet in homine nobilissimo, tamen sena-€tus se ipse non contemnit, nec vero fuit umquam gravior, €constantior, fortior. Incensi omnes rapimur ad libertatem €recuperandam; non potest ullius auctoritate tantus senatus €populique Romani ardor exstingui; odimus, irati pugnamus, €extorqueri manibus arma non possunt; receptui signum aut €revocationem a bello audire non possumus; speramus op-tima, pati vel difficillima malumus quam servire. Caesar €confecit invictum exercitum; duo fortissimi consules adsunt @1 €cum copiis; L. Planci, consulis designati, varia et magna €auxilia non desunt; in D. Bruti salute certatur; unus €furiosus gladiator cum taeterrimorum latronum manu contra €patriam, contra deos penatis, contra aras et focos, contra €quattuor consules gerit bellum. Huic cedamus, huius con-€diciones audiamus, cum hoc pacem fieri posse credamus? €@@At periculum est ne opprimamur. Non metuo ne is qui €suis amplissimis fortunis nisi nobis salvis frui non potest €prodat salutem suam. Bonos civis primum natura efficit, €adiuvat deinde fortuna. Omnibus enim bonis expedit €salvam esse rem publicam. Sed in eis qui fortunati sunt magis id apparet. Quis fortunatior Lepido, ut ante dixi, €quis eodem sanior? Vidit eius maestitiam atque lacrimas €populus Romanus Lupercalibus; vidit quam abiectus, quam €confectus esset, cum Caesari diadema imponens Antonius €servum se illius quam conlegam esse malebat. Qui si reli-€quis flagitiis et sceleribus abstinere potuisset, tamen unum €ob hoc factum dignum illum omni poena putarem. Nam €si ipse servire poterat, nobis dominum cur imponebat? et €si eius pueritia pertulerat libidines eorum qui erant in eum €tyranni, etiamne in nostros liberos dominum et tyrannum €comparabat? Itaque illo interfecto qualem in nos eum esse voluit, talis ipse in ceteros exstitit. Qua enim [2in]2 barbaria €quisquam tam taeter, tam crudelis tyrannus quam in hac €urbe armis barbarorum stipatus Antonius? Caesare domi-€nante veniebamus in senatum, si non libere, at tamen tuto. €Hoc archipirata_quid enim dicam tyranno?_haec subsellia €ab Ituraeis occupabantur. Prorupit subito Brundisium ut €inde agmine quadrato ad urbem accederet; lautissimum €oppidum nunc municipum honestissimorum, quondam colo-€norum, Suessam fortissimorum militum sanguine implevit; @1 €Brundisi in sinu non modo avarissimae, sed etiam crude-€lissimae uxoris delectos Martiae legionis centuriones truci-€davit. Inde se quo furore, quo ardore ad urbem, id est ad €caedem optimi cuiusque rapiebat! Quo tempore di ipsi €immortales praesidium improvisum nec opinantibus nobis obtulerunt. Caesaris enim incredibilis ac divina virtus €latronis impetus crudelis ac furibundos retardavit: quem €tamen ille demens laedere se putabat edictis, ignorans quae-€cumque falso diceret in sanctissimum adulescentem, ea vere €recidere in memoriam pueritiae suae. Ingressus urbem est €quo comitatu vel potius agmine, cum dextra sinistra, gemente €populo Romano, minaretur dominis, notaret domos, divi-€surum se urbem palam suis polliceretur. Eoque ipso die €innumerabilia senatus consulta fecit, quae quidem omnia citi-€us delata quam scripta sunt. Rediit ad milites; ibi pestifera €illa Tiburi contio. Inde ad urbem cursus; senatus in Capito-€lium; parata de circumscribendo adulescente sententia €consularis, cum repente_nam Martiam legionem Albae €consedisse sciebat_adfertur ei de quarta nuntius. Quo €perculsus abiecit consilium referendi ad senatum de Caesare: egressus est non viis, sed tramitibus paludatus. Ex eo €non iter, sed cursus et fuga in Galliam. Caesarem €sequi arbitrabatur cum legione Martia, cum quarta, cum €veteranis, quorum ille nomen prae metu ferre non poterat, €eique in Galliam penetranti D. se Brutus obiecit, qui se €totius belli fluctibus circumiri quam illum aut regredi aut €progredi maluit, Mutinamque illi exsultanti tamquam frenos €furoris iniecit. Quam cum operibus munitionibusque sae-€psisset nec eum coloniae florentissimae dignitas neque con- @1 €sulis designati maiestas a parricidio deterreret, tum me_ €testor et vos et populum Romanum et omnis deos qui huic €urbi praesident_invito et repugnante legati missi tres con-sulares ad latronum et gladiatorum ducem. Quis tam bar-€barus umquam, tam immanis, tam ferus? Non audivit, non €respondit; neque eos solum praesentis sed multo magis €nos a quibus illi erant missi sprevit et pro nihilo putavit. €Postea quod scelus, quod facinus parricida non edidit? €Circumsedet colonos nostros, exercitum populi Romani, €imperatorem, consulem designatum; agros divexat civium €optimorum; hostis taeterrimus omnibus bonis cruces ac €tormenta minitatur. Cum hoc, M. Lepide, pax esse quae €potest? cuius ne supplicio quidem ullo satiari videtur posse €res publica. @@Quod si quis adhuc dubitare potuit quin nulla societas €huic ordini populoque Romano cum illa importunissima €belua posset esse, desinet profecto dubitare his cognitis €litteris quas mihi missas ab Hirtio consule modo accepi. €Eas dum recito dumque de singulis sententiis breviter €disputo, velim, patres conscripti, ut adhuc fecistis, me €attente audiatis. 'Antonius Hirtio et Caesari.' Neque se €imperatorem neque Hirtium consulem nec pro praetore €Caesarem. Satis hoc quidem scite: deponere alienum €nomen ipse maluit quam illis suum reddere. 'Cognita €morte C. Treboni non plus gavisus sum quam dolui.' €Videte quid se gavisum, quid doluisse dicat: facilius de €pace deliberabitis. 'Dedisse poenas sceleratum cineri atque €ossibus clarissimi viri et apparuisse numen deorum intra €finem anni vertentis aut iam soluto supplicio parricidi aut €impendente laetandum est.' O Spartace! quem enim te @1 €potius appellem, cuius propter nefanda scelera tolerabilis €videtur fuisse Catilina? laetandum esse ausus es scribere €Trebonium dedisse poenas? sceleratum Trebonium? quo €scelere, nisi quod te Idibus Martiis a debita tibi peste seduxit? Age, hoc laetaris: videamus quid moleste feras. €'[2A senatu]2 iudicatum hostem populi Romani Dolabellam eo €quod sicarium occiderit, et videri cariorem rei publicae €filium scurrae quam C. Caesarem, patriae parentem, ingemi-€scendum est.' Quid ingemiscis? Hostem Dolabellam? €quid? te non intellegis dilectu tota Italia habito, consulibus €missis, Caesare ornato, sagis denique sumptis hostem iudi-€catum? Quid est autem, scelerate, quod gemas hostem €Dolabellam iudicatum a senatu? Quem tu ordinem omnino €esse nullum putas, sed eam tibi causam belli gerendi pro-€ponis ut senatum funditus deleas, reliqui boni et locupletes þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨˜—ˆŒomnes summum ordinem subsequantur. At scurrae filium €appellat. Quasi vero ignotus nobis fuerit splendidus eques €Romanus, Treboni pater. Is autem humilitatem despicere audet cuiusquam qui ex Fadia sustulerit liberos? 'Acerbis-€simum vero est te, A. Hirti, ornatum beneficiis Caesaris et €talem ab eo relictum qualem ipse miraris.' Equidem €negare non possum a Caesare Hirtium ornatum, sed illa €ornamenta in virtute et in industria posita lucent. Tu vero €qui te ab eodem Caesare ornatum negare non potes, quid €esses, si tibi ille non tam multa tribuisset? ecquo te tua €virtus provexisset, ecquo genus? In lustris, popinis, alea, €vino tempus aetatis omne consumpsisses, ut faciebas, cum @1 €in gremiis mimarum mentum mentemque deponeres. 'Et €te, o puer.' Puerum appellat quem non modo virum sed €etiam fortissimum virum sensit et sentiet. Est istuc quidem €nomen aetatis, sed ab eo minime usurpandum qui suam €amentiam puero praebet ad gloriam. 'Qui omnia nomini debes.' Debet vero solvitque praeclare. Si enim ille €patriae parens, ut tu appellas_ego quid sentiam videro_ €cur non hic parens verior a quo certe vitam habemus e tuis €facinerosissimis manibus ereptam? 'id agere ut iure demi-€nutus sit Dolabella?' Turpem vero actionem, qua defenditur €amplissimi auctoritas ordinis contra crudelissimi gladiatoris €amentiam! 'et ut venefica haec liberetur obsidione?' €Veneficam audes appellare eum virum qui tuis veneficiis €remedia invenit? quem ita obsides, nove Hannibal aut si €quis acutior imperator fuit, ut te ipse obsideas neque te €istinc, si cupias, possis explicare. Recesseris: undique €omnes insequentur; manseris: haerebis. Nimirum recte €veneficam appellas a quo tibi praesentem pestem vides €comparatam. 'Vt quam potentissimus sit Cassius atque Brutus!' Putes Censorinum dicere aut Ventidium aut €etiam ipsos Antonios. Cur autem nolint potentis esse non €modo optimos et nobilissimos viros sed secum etiam in rei €publicae defensione coniunctos? 'Nimirum eodem modo €haec aspicitis ut priora.' Quae tandem? 'Castra Pompei €senatum appellatis.' An vero tua castra potius senatum €appellaremus? in quibus tu es videlicet consularis cuius €totus consulatus est ex omni monumentorum memoria evol-€sus; duo praetores sine causa diffisi se aliquid habituros_ €nos enim Caesaris beneficia defendimus_praetorii Phila-€delphus Annius et innocens Gallius; aedilicii, corycus @1 €laterum et vocis meae Bestia, et fidei patronus, fraudator €creditorum Trebellius, et homo dirutus aere Q. Caelius, €columenque amicorum Antoni Cotyla Varius, quem An-€tonius deliciarum causa loris in convivio caedi iubebat a €servis publicis; &7vii& virales Lento, Nucula; tum deliciae €atque amores populi Romani L. Antonius; tribuni primum €duo designati, Tullus Hostilius qui suo iure in porta nomen €inscripsit qua, cum prodere imperatorem suum non potuisset, €reliquit; alter est designatus Insteius nescio qui fortis, ut €aiunt, latro; quem tamen temperantem fuisse ferunt Pisauri balneatorem. Sequuntur alii tribunicii, T. Plancus in €primis: qui si senatum dilexisset, numquam curiam incen-€disset. Quo scelere damnatus in eam urbem rediit armis, €unde excesserat legibus. Sed hoc ei commune cum pluribus €sui similibus. Illud tamen [2non]2 verum in hoc Planco quod €proverbi loco dici solet, perire eum non posse, nisi ei crura €fracta essent. Fracta sunt et vivit. Hoc tamen, ut alia €multa, Aquilae referatur acceptum. Est etiam ibi Decius, €ab illis, ut opinor, Muribus Deciis; itaque Caesaris munera €arrosit: Deciorum quidem multo intervallo per hunc prae-€clarum virum memoria renovata est. Saxam vero Decidium €praeterire qui possum, hominem deductum ex ultimis €gentibus, ut eum tribunum plebis videremus quem civem numquam videramus? Est quidem alter Saserna: sed €omnes tamen tantam habent similitudinem inter se ut in €eorum praenominibus errem. Nec vero Extitius, Philadelphi €frater, quaestor, praetermittendus est, ne, si de clarissimo @1 €adulescente siluero, invidisse videar Antonio. Est etiam €Asinius quidam senator voluntarius, lectus ipse a se. €Apertam curiam vidit post Caesaris mortem: mutavit €calceos; pater conscriptus repente factus est. Non novi €Sex. Albesium, sed tamen neminem tam maledicum offendi €qui illum negaret dignum Antoni senatu. Arbitror me €aliquos praeterisse; de eis tamen qui occurrebant tacere €non potui. Hoc igitur fretus senatu Pompeianum senatum €despicit, in quo decem fuimus consulares: qui si omnes €viverent, bellum omnino hoc non fuisset; auctoritati cessisset audacia. Sed quantum praesidi fuerit in ceteris, hinc intel-€legi potest quod ego unus relictus ex multis contudi et fregi €adiuvantibus vobis exsultantis praedonis audaciam. Quod €si non fortuna nobis modo eripuisset Ser. Sulpicium eius-€que conlegam ante, [2M.]2 Marcellum_quos civis, quos €viros!_si duo consules, amicissimos patriae, simul ex Italia €eiectos, si L. Afranium, summum ducem, si P. Lentulum, €civem cum in ceteris rebus tum in salute mea singularem, €si [2M.]2 Bibulum cuius est in rem publicam semper merito €laudata constantia, si L. Domitium, praestantissimum civem, €si Appium Claudium, pari nobilitate et voluntate praeditum, €si P. Scipionem, clarissimum virum maiorumque suorum €simillimum, res publica tenere potuisset, certe eis consula-ribus non esset Pompeianus despiciendus senatus. Vtrum €igitur aequius, utrum melius rei publicae fuit Cn. Pompeium €an sectorem Cn. Pompei vivere Antonium? Qui vero €praetorii! quorum princeps M. Cato idemque omnium €gentium virtute princeps. Quid reliquos clarissimos viros €commemorem? Nostis omnis. Magis vereor ne longum €me in enumerando quam ne ingratum in praetereundo pu-€tetis. Qui aedilicii, qui tribunicii, qui quaestorii! Quid @1 €multa? talis senatorum et dignitas et multitudo fuit ut €magna excusatione opus eis sit qui in illa castra non vene-€runt. Nunc reliqua attendite. 'Victum Ciceronem ducem €habuistis.' Eo libentius 'ducem' audio quod certe ille €dicit invitus; nam de victo nihil laboro. Fatum enim meum €est sine re publica nec vinci posse nec vincere. 'Mace-€doniam munitis exercitibus.' Et quidem fratri tuo qui €a vobis nihil degenerat extorsimus. 'Africam commisistis €Varo bis capto.' Hic cum Gaio fratre putat se litigare. 'In €Syriam Cassium misistis.' Non igitur sentis huic causae €orbem terrae patere, te extra munitiones tuas vestigium ubi €imprimas non habere? 'Cascam tribunatum gerere passi estis.' Quid ergo? ut Marullum, ut Caesetium a re publica €removeremus eum per quem ut neque idem hoc posthac €neque multa eius modi accidere possent consecuti sumus? €'Vectigalia Iuliana Lupercis ademistis.' Lupercorum men-€tionem facere audet? neque illius diei memoriam perhor-€rescit quo ausus est obrutus vino, unguentis oblitus, nudus €gementem populum Romanum ad servitutem cohortari? €'Veteranorum colonias, deductas lege senatus consulto sus-€tulistis.' Nos sustulimus an contra lege comitiis centuriatis €lata sanximus? Vide ne tu veteranos, etiam eos qui erant €perditi, perdideris in eumque locum deduxeris ex quo ipsi iam sentiunt se numquam exituros. 'Massiliensibus iure €belli adempta reddituros vos pollicemini.' Nihil disputo de €iure belli_magis facilis disputatio est quam necessaria_ €illud tamen animadvertite, patres conscripti, quam sit huic €rei publicae natus hostis Antonius, qui tanto opere eam €civitatem oderit quam scit huic rei publicae semper fuisse @1 €amicissimam. 'Neminem Pompeianum qui vivat teneri €lege Hirtia dictitatis.' Quis, quaeso, iam legis Hirtiae €mentionem facit? cuius non minus arbitror latorem ipsum €quam eos de quibus lata est paenitere. Omnino mea qui-€dem sententia legem illam appellare fas non est; et, ut sit €lex, non debemus illam Hirti legem putare. 'Apuleiana €pecunia Brutum subornastis.' Quid? si omnibus suis copiis €excellentem virum res publica armasset, quem tandem bo-€num paeniteret? Nec enim sine pecunia exercitum alere nec sine exercitu fratrem tuum capere potuisset. 'Securi €percussos Petraeum et Menedemum, civitate donatos et €hospites Caesaris, laudastis.' Non laudavimus quod ne €audivimus quidem. Valde enim nobis in tanta perturba-þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨˜¡…tione rei publicae de duobus nequissimis Graeculis cogitan-€dum fuit. 'Theopompum, nudum, vi expulsum a Trebonio, €confugere Alexandream neglexistis.' Magnum crimen sena-€tus! De Theopompo, summo homine, negleximus, qui €ubi terrarum sit, quid agat, vivat denique an mortuus sit, €quis aut scit aut curat? 'Ser. Galbam eodem pugione €succinctum in castris videtis.' Nihil tibi de Galba respondeo, €fortissimo et constantissimo civi: coram aderit; praesens €et ipse et ille quem insimulas pugio respondebit. 'Milites €aut meos aut veteranos contraxistis tamquam ad exitium €eorum qui Caesarem occiderant: et eosdem nec opinantis €ad quaestoris sui aut imperatoris aut commilitonum suorum €pericula impulistis.' Scilicet verba dedimus, decepimus: €ignorabat legio Martia, quarta, nesciebant veterani quid €ageretur; non illi senatus auctoritatem, non libertatem po-€puli sequebantur: Caesaris mortem ulcisci volebant, quam @1 €omnes fatalem fuisse arbitrabantur; te videlicet salvum, beatum, florentem esse cupiebant. O miser cum re, tum €hoc ipso quod non sentis quam miser sis! Sed maximum €crimen audite. 'Denique quid non aut probastis aut fe-€cistis quod faciat, si reviviscat'_Quis? credo enim, adferet €aliquod scelerati hominis exemplum_'Cn. Pompeius ipse?' €O nos turpis, si quidem Cn. Pompeium imitati sumus! 'aut €filius eius, si modo possit.' Poterit, mihi crede: nam €paucis diebus et in domum et in hortos paternos immigrabit. €'Postremo negatis pacem fieri posse, nisi aut emisero Bru-€tum aut frumento iuvero.' Alii istuc negant: ego vero, ne €si ista quidem feceris, umquam tecum pacem huic civitati €futuram puto. 'Quid? hoc placetne veteranis istis? quibus €adhuc omnia integra sunt.' Nihil vidi tam integrum quam €ut oppugnare imperatorem incipiant quem tanto studio consensuque oderint. 'Quos iam vos adsentationibus et €venenatis muneribus venistis depravaturi.' An corrupti €sunt quibus persuasum sit foedissimum hostem iustissimo €bello persequi? 'At militibus inclusis opem fertis. Nihil €moror eos salvos esse et ire quo libet, si tantum modo €patiuntur perire eum qui meruit.' Quam benigne! denique usi €liberalitate Antoni milites imperatorem reliquerunt et se ad €hostem metu perterriti contulerunt: per quos si non stetisset, €non Dolabella prius imperatori suo quam Antonius etiam conlegae parentasset. 'Concordiae factam esse mentionem €scribitis in senatu et legatos esse consularis quinque. Difficile €est credere, eos[2que]2 qui me praecipitem egerint, aequissimas @1 €condiciones ferentem et tamen ex his aliquid remittere €cogitantem, putare aliquid moderate aut humane esse fac-€turos. Vix etiam veri simile est, qui iudicaverint hostem €Dolabellam ob rectissimum facinus, eosdem nobis parcere €posse idem sentientibus.' Parumne videtur omnium faci-€norum sibi cum Dolabella societatem initam confiteri? Nonne €cernitis ex uno fonte omnia scelera manare? Ipse denique €fatetur, hoc quidem satis acute, non posse eos qui hostem €Dolabellam iudicaverint ob rectissimum facinus_ita enim videtur Antonio_sibi parcere idem sentienti. Quid huic €facias qui hoc litteris memoriaeque mandarit, ita sibi con-€venisse cum Dolabella ut ille Trebonium et, si posset, etiam €Brutum, Cassium, discruciatos necaret, eadem ipse inhiberet €supplicia nobis? O conservandus civis cum tam pio iusto-€que foedere! Is etiam queritur condiciones suas repudiatas, €aequas quidem et verecundas, ut haberet Galliam ultimam, €aptissimam ad bellum renovandum instruendumque pro-€vinciam; ut Alaudae in tertia decuria iudicarent, id est ut €perfugium scelerum esset quam turpissimis rei publicae €sordibus; ut acta sua rata essent, cuius nullum remanet €consulatus vestigium. Cavebat etiam L. Antonio, qui fu-€erat aequissimus agri privati et publici decempedator, Nucula et Lentone conlega. 'Quam ob rem vos potius animad-€vertite utrum sit elegantius et partibus utilius Treboni €mortem persequi an Caesaris, et utrum sit aequius con-€currere nos quo facilius reviviscat Pompeianorum causa €totiens iugulata, an consentire ne ludibrio simus inimicis.' €Si esset iugulata, numquam exsurgeret: quod tibi tuisque €contingat. 'Vtrum' inquit 'elegantius.' Atqui hoc bello de elegantia quaeritur! 'et partibus utilius.' Partes, furiose, @1 €dicuntur in foro, in curia. Bellum contra patriam nefarium €suscepisti; oppugnas Mutinam, circumsedes consulem desig-€natum; bellum contra te duo consules gerunt cumque eis pro €praetore Caesar; cuncta contra te Italia armata est. Istas €tu partis potius quam a populo Romano defectionem vocas? €Potiusne Treboni mortem quam Caesaris persequimur. €Treboni satis persecuti sumus hoste iudicato Dolabella; €Caesaris mors facillime defenditur oblivione et silentio. Sed €videte quid moliatur. Cum mortem Caesaris ulciscendam €putat, mortem proponit non eis solum qui illam rem gesse-runt sed eis etiam si qui non moleste tulerunt. 'Quibus, €utri nostrum ceciderint, lucro futurum est, quod spectaculum €adhuc ipsa Fortuna vitavit, ne videret unius corporis duas €acies lanista Cicerone dimicantis: qui usque eo felix est €ut isdem ornamentis deceperit vos quibus deceptum Cae-€sarem gloriatus est.' Pergit in me maledicta [2dicere]2, quasi €vero ei pulcherrime priora processerint: quem ego inustum €verissimis maledictorum notis tradam hominum memoriae €sempiternae. Ego lanista? Et quidem non insipiens: €deteriores enim iugulari cupio, meliores vincere. 'Vtri ceciderint,' scribit 'lucro nobis futurum.' O praeclarum €lucrum, cum te victore_quod di omen avertant!_beata €mors eorum futura sit qui e vita excesserint sine tormentis. €A me 'deceptos' ait 'isdem ornamentis' Hirtium et Caesa-€rem. Quod, quaeso, adhuc a me est tributum Hirtio orna-€mentum? nam Caesari plura et maiora debentur. Decep-€tum autem patrem a me dicere audes? Tu, tu, inquam, €illum occidisti Lupercalibus: cuius, homo ingratissime, €flaminium cur reliquisti? Sed iam videte magni et clari @1 viri admirabilem gravitatem atque constantiam: 'Mihi qui-€dem constat nec meam contumeliam nec meorum ferre, €nec deserere partis quas Pompeius odivit nec veteranos €sedibus suis moveri pati nec singulos ad cruciatum trahi €nec fallere fidem quam dedi Dolabellae.' Omitto alia: €fidem Dolabellae, sanctissimi viri, deserere homo pius non €potest. Quam fidem? an optimi cuiusque caedis, urbis €et Italiae partitionis, vastandarum diripiendarumque pro-€vinciarum? Nam quid erat aliud quod inter Antonium €et Dolabellam, impurissimos parricidas, foedere et fide sanciretur? 'nec Lepidi societatem violare, piissimi homi-€nis.' Tibi cum Lepido societas aut cum ullo, non dicam €bono civi, sicut ille est, sed homine sano? Id agis ut €Lepidum aut impium aut insanum existimari velis. Nihil €agis_quamquam adfirmare de altero difficile est_de €Lepido praesertim, quem ego metuam numquam; bene €sperabo, dum licebit. Revocare te a furore Lepidus voluit, €non adiutor esse dementiae. Tu porro ne pios quidem, €sed piissimos quaeris et, quod verbum omnino nullum in €lingua Latina est, id propter tuam divinam pietatem novum inducis. 'nec Plancum prodere participem consiliorum.' €Plancum participem? cuius memorabilis ac divina virtus €lucem adfert rei publicae_nisi forte eum subsidio tibi €venire arbitraris cum fortissimis legionibus, maximo equi-€tatu peditatu[2que]2 Gallorum_quique, nisi ante eius adventum €rei publicae poenas dederis, ipse huius belli feret principa-€tum. Quamquam enim prima praesidia utiliora rei publicae sunt, tamen extrema sunt gratiora. Sed iam se conligit et €ad extremum incipit philosophari: 'Si me rectis sensibus @1 €euntem di immortales, ut spero, adiuverint, vivam libenter. €Sin autem me aliud fatum manet, praecipio gaudia suppli-€ciorum vestrorum. Namque si victi Pompeiani tam inso-€lentes sunt, victores quales futuri sint vos potius experiemini.' €Praecipias licet gaudia: non enim tibi cum Pompeianis, sed €cum universa re publica bellum est. Omnes te di homines, €summi medii infimi, cives peregrini, viri mulieres, liberi €servi oderunt. Sensimus hoc nuper falso nuntio; vero €prope diem sentiemus. Quae si tecum ipse recolueris, aequiore animo et maiore consolatione moriere. 'Denique þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨˜®‚summa iudici mei spectat huc ut meorum iniurias ferre €possim, si aut oblivisci velint ipsi fecisse aut ulcisci parati €sunt una nobiscum Caesaris mortem.' Hac Antoni sen-€tentia cognita dubitaturumne A. Hirtium aut C. Pansam €consules putatis quin ad Antonium transeant, Brutum obsi-€deant, Mutinam expugnare cupiant? Quid de Pansa et €Hirtio loquor? Caesar, singulari pietate adulescens, pote-€ritne se tenere quin D. Bruti sanguine poenas patrias perse-€quatur? Itaque fecerunt ut his litteris lectis ad munitiones €propius accederent. Quo maior adulescens Caesar, ma-€ioreque deorum immortalium beneficio rei publicae natus €est, qui nulla specie paterni nominis nec pietate abductus €umquam est et intellegit maximam pietatem conservatione patriae contineri. Quod si partium certamen esset, quarum €omnino nomen exstinctum est, Antoniusne potius et Ven-€tidius partis Caesaris defenderent quam primum Caesar, €adulescens summa pietate et memoria parentis sui, deinde €Pansa et Hirtius, qui quasi cornua duo tenuerunt Caesaris €tum cum illae vere partes vocabantur? Hae vero quae €sunt partes, cum alteris senatus auctoritas, populi Romani €libertas, rei publicae salus proposita sit, alteris caedes bo- @1 €norum, urbis Italiaeque partitio? Veniamus aliquando ad €clausulam. 'Legatos venire non credo.' Bene me novit, €Reliqui veniant, proposito praesertim exemplo Dolabellae. €Sanctiore erunt, credo, iure legati quam duo consules contra €quos arma fert, quam Caesar cuius patris flamen est, quam €consul designatus quem oppugnat, quam Mutina quam obsidet, quam patria cui igni ferroque minitatur. 'Cum €venerint, quae postulant cognoscam.' Quin tu abis in €malam pestem malumque cruciatum? Ad te quisquam €veniat nisi Ventidi similis? Oriens incendium qui restin-€guerent summos viros misimus; repudiasti: nunc in tan-€tam flammam tamque inveteratam mittamus, cum locum €tibi reliquum non modo ad pacem sed ne ad deditionem €quidem feceris? €@@Hanc ego epistulam, patres conscripti, non quo illum €dignum putarem, recitavi, sed ut confessionibus ipsius omnia patefacta eius parricidia videretis. Cum hoc pacem M. €Lepidus, vir ornatissimus omnibus et virtutis et fortunae €bonis, si haec videret, aut vellet aut fieri posse arbitraretur? €'Prius undis flamma,' ut ait poeta nescio quis, prius denique €omnia quam aut cum Antoniis res publica aut cum re €publica Antonii redeant in gratiam. Monstra quaedam ista €et portenta sunt et prodigia rei publicae. Moveri sedibus €huic urbi melius est atque in alias, si fieri possit, terras €demigrare, unde Antoniorum 'nec facta nec nomen audiat,' €quam illos, Caesaris virtute eiectos, Bruti retentos, intra €haec moenia videre. Optatissimum est vincere; secundum @1 €est nullum casum pro dignitate et libertate patriae non €ferendum putare. Quod reliquum est, non est tertium, sed €postremum omnium, maximam turpitudinem suscipere vitae €cupiditate. @@Quae cum ita sint, de mandatis litterisque M. Lepidi, €viri clarissimi, Servilio adsentior, et hoc amplius censeo, €Magnum Pompeium, Gnaei filium, pro patris maiorumque €suorum animo studioque in rem publicam suaque pristina €virtute, industria, voluntate fecisse, quod suam eorumque €quos secum haberet operam senatui populoque Romano €pollicitus esset, eamque rem senatui populoque Romano €gratam acceptamque esse, eique honori dignitatique eam €rem fore. Hoc vel coniungi cum hoc senatus consulto licet €vel seiungi potest separatimque perscribi, ut proprio senatus €consulto Pompeius conlaudatus esse videatur. @1  Ÿôÿ@@@@{1IN M. ANTONIVM €@@@@ORATIO PHILIPPICA QVARTA €@@@@DECIMA}1 ‘@@Si, ut ex litteris quae recitatae sunt, patres conscripti, €sceleratissimorum hostium exercitum caesum fusumque €cognovi, sic, id quod et omnes maxime optamus [2et]2 ex ea €victoria quae parta est consecutum arbitramur, D. Brutum €egressum iam Mutina esse cognossem, propter cuius peri-€culum ad saga issemus, propter eiusdem salutem redeundum €ad pristinum vestitum sine ulla dubitatione censerem. Ante €vero quam sit ea res quam avidissime civitas exspectat €adlata, laetitia frui satis est maximae praeclarissimaeque €pugnae; reditum ad vestitum confectae victoriae reservate. Confectio autem huius belli est D. Bruti salus. Quae €autem est ista sententia ut in hodiernum diem vestitus €mutetur, deinde cras sagati prodeamus? Nos vero cum €semel ad eum quem cupimus optamusque vestitum redi-€erimus, id agamus ut eum in perpetuum retineamus. Nam €hoc quidem cum turpe est, tum ne dis quidem immortalibus €gratum, ab eorum aris ad quas togati adierimus, ad saga sumenda discedere. Atque animadverto, patres conscripti, €quosdam huic favere sententiae quorum ea mens idque @1 €consilium est ut, cum videant gloriosissimum illum D. €Bruto futurum diem quo die propter eius salutem redieri-€mus, hunc ei fructum eripere cupiant, ne memoriae posteri-€tatique prodatur propter unius civis periculum populum €Romanum ad saga isse, propter eiusdem salutem redisse €ad togas. Tollite hanc: nullam tam pravae sententiae €causam reperietis. Vos vero, patres conscripti, conservate €auctoritatem vestram, manete in sententia, tenete vestra €memoria quod saepe ostendistis, huius totius belli in unius viri fortissimi et maximi vita positum esse discrimen. Ad €D. Brutum liberandum legati missi principes civitatis qui €illi hosti ac parricidae denuntiarent ut a Mutina discederet; €eiusdem D. Bruti conservandi gratia consul sortitu ad €bellum profectus A. Hirtius, cuius imbecillitatem valetu-€dinis animi virtus et spes victoriae confirmavit; Caesar, €cum exercitu per se comparato cum primum his pestibus €rem publicam liberasset, ne quid postea sceleris oreretur €profectus est ad eundem Brutum liberandum vicitque do-lorem aliquem domesticum patriae caritate. Quid C. Pansa €egit aliud dilectibus habendis, pecuniis comparandis, senatus €consultis faciendis gravissimis in Antonium, nobis cohor-€tandis, populo Romano ad causam libertatis vocando, nisi €ut D. Brutus liberaretur? A quo populus Romanus fre-€quens ita salutem D. Bruti una voce depoposcit ut eam €non solum commodis suis sed etiam necessitati victus €anteferret. Quod sperare nos quidem debemus, patres con-€scripti, aut inibi esse aut iam esse confectum: sed spei €fructum rei convenit et evento reservari ne aut deorum €immortalium beneficium festinatione praeripuisse aut vim €fortunae stultitia contempsisse videamur. @@Sed quoniam significatio vestra satis declarat quid hac de @1 €re sentiatis, ad litteras veniam quae sunt a consulibus et €a pro praetore missae, si pauca ante quae ad ipsas litteras €pertineant dixero. Imbuti gladii sunt, patres conscripti, €legionum exercituumque nostrorum vel madefacti potius €duobus consulum, tertio Caesaris proelio. Si hostium fuit €ille sanguis, summa militum pietas: nefarium scelus, si €civium. Quo usque igitur is qui omnis hostis scelere €superavit nomine hostis carebit? nisi mucrones etiam no-€strorum militum tremere voltis dubitantis utrum in cive an €in hoste figantur. Supplicationem decernitis: hostem non appellatis. Gratae vero nostrae dis immortalibus gratula-€tiones erunt, gratae victimae, cum interfecta sit civium €multitudo! 'De improbis' inquit 'et audacibus.' Nam €sic eos appellat clarissimus vir: quae sunt urbanarum male-€dicta litium, non inustae belli internecini notae. Testa-€menta, credo, subiciunt aut eiciunt vicinos aut adulescentulos €circumscribunt: his enim vitiis adfectos et talibus malos [2aut]2 audacis appellare consuetudo solet. Bellum inexpiabile €infert quattuor consulibus unus omnium latronum taeter-€rimus; gerit idem bellum cum senatu populoque Romano; €omnibus_quamquam ruit ipse suis cladibus_pestem, vasti-€tatem, cruciatum, tormenta denuntiat: Dolabellae ferum et €immane facinus quod nulla barbaria posset agnoscere, id €suo consilio factum esse testatur; quaeque esset facturus in €hac urbe, nisi eum hic ipse Iuppiter ab hoc templo atque €moenibus reppulisset, declaravit in Parmensium calamitate, €quos optimos viros honestissimosque homines, maxime cum €auctoritate huius ordinis populique Romani dignitate con-€iunctos, crudelissimis exemplis interemit propudium illud @1 þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Ž˜ˆˆet portentum, L. Antonius, insigne odium omnium hominum vel, si etiam di oderunt quos oportet, deorum. Refugit €animus, patres conscripti, eaque dicere reformidat quae €L. Antonius in Parmensium liberis et coniugibus effecerit. €Quas enim turpitudines Antonii libenter cum dedecore €subierunt, easdem per vim laetantur aliis se intulisse. Sed €vis calamitosa est quam illis obtulerunt: libido flagitiosa €qua Antoniorum oblita est vita. Est igitur quisquam qui €hostis appellare non audeat quorum scelere crudelitatem €Carthaginiensium victam esse fateatur? Qua enim in urbe €tam immanis Hannibal capta quam in Parma surrepta €Antonius? nisi forte huius coloniae et ceterarum in quas eodem est animo non est hostis putandus. Si vero coloni-€arum et municipiorum sine ulla dubitatione hostis est, quid €tandem huius censetis urbis quam ille ad explendas ege-€states latrocini sui concupivit, quam iam peritus metator et €callidus decempeda sua Saxa diviserat? Recordamini, per €deos immortalis! patres conscripti, quid hoc biduo timu-€erimus a domesticis hostibus rumoribus improbissimis dissi-€patis. Quis liberos, quis coniugem aspicere poterat sine €fletu? quis domum, quis tecta, quis larem familiarem? Aut €foedissimam mortem omnes aut miserabilem fugam cogita-€bant. Haec a quibus timebantur, eos hostis appellare dubi-€tamus? Gravius si quis attulerit nomen, libenter adsentiar: €hoc volgari contentus vix sum, leviore non utar. @@Itaque cum supplicationes iustissimas ex eis litteris quae €recitatae sunt decernere debeamus, Serviliusque decreverit, €augebo omnino numerum dierum, praesertim cum non uni, €sed tribus ducibus sint decernendae. Sed hoc primum €faciam ut imperatores appellem eos quorum virtute, con- @1 €silio, felicitate maximis periculis servitutis atque interitus €liberati sumus. Etenim cui viginti his annis suppli-€catio decreta est ut non imperator appellaretur aut mi-€nimis rebus gestis aut plerumque nullis? Quam ob rem €aut supplicatio ab eo qui ante dixit decernenda non fuit €aut usitatus honos pervolgatusque tribuendus eis quibus etiam novi singularesque debentur. An si quis Hispanorum €aut Gallorum aut Threcum mille aut duo milia occidisset, €illum hac consuetudine quae increbruit imperatorem ap-€pellaret senatus: tot legionibus caesis, tanta multitudine €hostium interfecta_ita, inquam, hostium, quamvis hoc isti €hostes domestici nolint_clarissimis ducibus supplicationum €honorem tribuemus, imperatorium nomen adimemus? €Quanto enim honore, laetitia, gratulatione in hoc templum €ingredi debent illi ipsi huius urbis liberatores, cum hesterno €die propter eorum res gestas me ovantem et prope trium-€phantem populus Romanus in Capitolium domo tulerit, domum inde reduxerit? Is enim demum est mea quidem €sententia iustus triumphus ac verus, cum bene de re publica €meritis testimonium a consensu civitatis datur. Nam sive in €communi gaudio populi Romani uni gratulabantur, magnum €iudicium, sive uni gratias agebant, eo maius, sive utrumque, €nihil magnificentius cogitari potest. €@@Tu igitur ipse de te? dixerit quispiam. Equidem invitus, €sed iniuriae dolor facit me praeter consuetudinem gloriosum. €Nonne satis est ab hominibus virtutis ignaris gratiam bene €merentibus non referri? etiam in eos qui omnis suas curas €in rei publicae salute defigunt, crimen [2et]2 invidia quaeretur? Scitis enim per hos dies creberrimum fuisse sermonem, me @1 €Parilibus, qui dies hodie est, cum fascibus descensurum. In €aliquem credo hoc gladiatorem aut latronem aut Catilinam €esse conlatum, non in eum qui ne quid tale in re publica €fieri posset effecerit. An vero ego qui Catilinam haec €molientem sustulerim, everterim, adflixerim, ipse exstiterim €repente Catilina? Quibus auspiciis istos fascis augur ac-€ciperem, quatenus haberem, cui traderem? Quemquamne €fuisse tam sceleratum qui hoc fingeret, tam furiosum qui €crederet? Vnde igitur ista suspicio vel potius unde iste sermo? Cum, ut scitis, hoc triduo vel quadriduo tristis a €Mutina fama manaret, inflati laetitia atque insolentia impii €cives unum se in locum, ad illam curiam furiis potius suis €quam rei publicae infelicem congregabant. Ibi cum consilia €inirent de caede nostra partirenturque inter se qui Capi-€tolium, qui rostra, qui urbis portas occuparent, ad me con-€cursum futurum civitatis putabant. Quod ut cum invidia €mea fieret et cum vitae etiam periculo, famam istam fascium €dissipaverunt; fascis ipsi ad me delaturi fuerunt. Quod €cum esset quasi mea voluntate factum, tum in me impetus €conductorum hominum quasi in tyrannum parabatur; ex €quo caedes esset vestrum omnium consecuta. Quae res €patefecit, patres conscripti, sed suo tempore totius huius sceleris fons aperietur. Itaque P. Apuleius, tribunus plebis, €meorum omnium consiliorum periculorumque iam inde a €consulatu meo testis, conscius, adiutor, dolorem ferre non €potuit doloris mei: contionem habuit maximam populo €Romano unum atque idem sentiente. In qua contione €cum me pro summa nostra coniunctione et familiaritate @1 €liberare suspicione fascium vellet, una voce cuncta contio €declaravit nihil esse a me umquam de re publica nisi optime €cogitatum. Post hanc habitam contionem duabus tribusve €horis optatissimi nuntii et litterae venerunt: ut idem dies €non modo iniquissima me invidia liberarit sed etiam cele-€berrima populi Romani gratulatione auxerit. @@Haec interposui, patres conscripti, non tam ut pro me €dixerim_male enim mecum ageretur, si parum vobis essem €sine defensione purgatus_quam ut quosdam nimis ieiuno €animo et angusto monerem, id quod semper ipse fecissem, €uti excellentium civium virtutem imitatione dignam, non €invidia putarent. Magnus est in re publica campus, ut €sapienter dicere M. Crassus solebat, multis apertus cursus ad €laudem. Vtinam quidem illi principes viverent qui me €post meum consulatum, cum eis ipse cederem, principem €non inviti videbant! Hoc vero tempore in tanta inopia €constantium et fortium consularium quo me dolore adfici €creditis, cum alios male sentire, alios nihil omnino curare €videam, alios parum constanter in suscepta causa permanere €sententiamque suam non semper utilitate rei publicae, sed tum spe tum timore moderari? Quod si quis de contentione €principatus laborat, quae nulla esse debet, stultissime facit, €si vitiis cum virtute contendit; ut enim cursu cursus, sic in €viris fortibus virtus virtute superatur. Tu, si ego de re €publica optime sentiam, ut me vincas, ipse pessime senties? €aut, si ad me bonorum concursum fieri videbis, ad te im-€probos invitabis? Nollem, primum rei publicae causa, €deinde etiam dignitatis tuae. Sed si principatus ageretur, €quem numquam expetivi, quid tandem mihi esset optatius? €Ego enim malis sententiis vinci non possum, bonis forsitan possim et libenter. Haec populum Romanum videre, anim- @1 €advertere, iudicare quidam moleste ferunt. Poteratne fieri €ut non proinde homines [2de]2 quoque ut quisque mereretur €iudicarent? Vt enim de universo senatu populus Romanus €verissime iudicat nullis rei publicae temporibus hunc ordinem €firmiorem aut fortiorem fuisse, sic de uno quoque nostrum €et maxime qui hoc loco sententias dicimus sciscitantur €omnes, avent audire quid quisque senserit: ita de quoque ut quemque meritum arbitrantur existimant. Memoria €tenent me ante diem &7xiii&. Kalendas Ianuarias principem €revocandae libertatis fuisse; me ex Kalendis Ianuariis ad €hanc horam invigilasse rei publicae; meam domum measque €auris dies noctesque omnium praeceptis monitisque patuisse; €meis litteris, meis nuntiis, meis cohortationibus omnis qui €ubique essent ad patriae praesidium excitatos; meis sen-€tentiis a Kalendis Ianuariis numquam legatos ad Antonium; €semper illum hostem, semper hoc bellum, ut ego qui omni €tempore verae pacis auctor fuissem huic essem nomini pesti-ferae pacis inimicus; idem P. Ventidium, cum alii praetorem, €ego semper hostem. Has in sententias meas si consules €discessionem facere voluissent, omnibus istis latronibus auc-€toritate ipsa senatus iam pridem de manibus arma cecidis-€sent. Sed quod tum non licuit, patres conscripti, id hoc €tempore non solum licet verum etiam necesse est, eos qui þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Ž˜•‡re sunt hostes verbis notari, sententiis nostris hostis iudicari. Antea cum hostem ac bellum nominassem, semel et saepius €sententiam meam de numero sententiarum sustulerunt: quod €in hac causa iam fieri non potest. Ex litteris enim C. Pansae €A. Hirti consulum, C. Caesaris pro praetore, de honore dis @1 €immortalibus habendo sententias dicimus. Supplicationem €modo qui decrevit, idem imprudens hostis iudicavit; num-€quam enim in civili bello supplicatio decreta est. Decretam dico? ne victoris quidem litteris postulata est. Civile bellum €consul Sulla gessit, legionibus in urbem adductis quos voluit €expulit, quos potuit occidit: supplicationis mentio nulla. €Grave bellum Octavianum insecutum est: supplicatio Cinnae €nulla victori. Cinnae victoriam imperator ultus est Sulla: €nulla supplicatio decreta a senatu. Ad te ipsum, P. Servili, €num misit ullas conlega litteras de illa calamitosissima pugna €Pharsalia? num te de supplicatione voluit referre? Profecto €noluit. At misit postea de Alexandrea, de Pharnace: Phar-€saliae vero pugnae ne triumphum quidem egit. Eos enim €civis pugna illa sustulerat quibus non modo vivis sed etiam victoribus incolumis et florens civitas esse posset. Quod €idem contigerat superioribus bellis civilibus. Nam mihi €consuli supplicatio nullis armis sumptis non ob caedem €hostium, sed ob conservationem civium novo et inaudito €genere decreta est. Quam ob rem aut supplicatio re pu-€blica pulcherrime gesta postulantibus nostris imperatoribus €deneganda est, quod praeter A. Gabinium contigit nemini, €aut supplicatione decernenda hostis eos de quibus decernitis €iudicetis necesse est. Quod ergo ille re, id ego etiam verbo, €cum imperatores eos appello: hoc ipso nomine et eos qui iam devicti sunt et eos qui supersunt hostis iudico. Quo €modo enim potius Pansam appellem, etsi habet honoris €nomen amplissimi; quo Hirtium? Est ille quidem consul, €sed alterum nomen benefici populi Romani est, alterum €virtutis atque victoriae. Quid? Caesarem, deorum bene-€ficio rei publicae procreatum, dubitemne appellare impera- @1 €torem? qui primus Antoni immanem et foedam crudelitatem €non solum a iugulis nostris sed etiam a membris et visceribus €avertit. Vnius autem diei quot et quantae virtutes, di im-mortales, fuerunt! Princeps enim omnium Pansa proeli €faciendi et cum Antonio confligendi fuit; dignus imperator €legione Martia, digna legio imperatore. Cuius si acerrimum €impetum cohibere Pansa potuisset, uno proelio confecta res €esset. Sed cum libertatis avida legio effrenatius in aciem €hostium inrupisset ipseque in primis Pansa pugnaret, duobus €periculosis volneribus acceptis sublatus e proelio rei publicae €vitam reservavit. Ego vero hunc non solum imperatorem €sed etiam clarissimum imperatorem iudico qui, cum aut €morte aut victoria se satis facturum rei publicae spopondisset, alterum fecit, alterius di immortales omen avertant! Quid €dicam de Hirtio? qui re audita e castris duas legiones eduxit €incredibili studio atque virtute, quartam illam quae relicto €Antonio se olim cum Martia legione coniunxit, et septimam €quae constituta ex veteranis docuit hoc proelio militibus eis €qui Caesaris beneficia servassent senatus populique Romani €carum nomen esse. His viginti cohortibus, nullo equitatu, €Hirtius ipse aquilam quartae legionis cum inferret, qua nullius €pulchriorem speciem imperatoris accepimus, cum tribus An-€toni legionibus equitatuque conflixit, hostisque nefarios, €huic Iovis Optimi Maximi ceterisque deorum immortalium €templis, urbis tectis, libertati populi Romani, nostrae vitae €sanguinique imminentis prostravit, fudit, occidit, ut cum €admodum paucis, nocte tectus, metu perterritus, princeps €latronum duxque fugerit. O solem ipsum beatissimum qui, €ante quam se abderet, stratis cadaveribus parricidarum cum paucis fugientem vidit Antonium! An vero quisquam dubi-€tabit appellare Caesarem imperatorem? Aetas eius certe €ab hac sententia neminem deterrebit, quando quidem virtute @1 €superavit aetatem. Ac mihi semper eo maiora beneficia €C. Caesaris visa sunt quo minus erant ab aetate illa postu-€landa: cui cum imperium dabamus, eodem tempore etiam €spem eius nominis deferebamus; quod cum est consecutus, €auctoritatem decreti nostri rebus gestis suis comprobavit. €Hic ergo adulescens maximi animi, ut verissime scribit €Hirtius, castra multarum legionum paucis cohortibus tutatus €est secundumque proelium fecit. Ita trium imperatorum €virtute, consilio, felicitate uno die locis pluribus res publica est conservata. Decerno igitur eorum trium nomine quin-€quaginta dierum supplicationes: causas, ut honorificentis-€simis verbis consequi potuero, complectar ipsa sententia. €@@Est autem fidei pietatisque nostrae declarare fortissimis €militibus quam memores simus quamque grati. Quam ob rem €promissa nostra atque ea quae legionibus bello confecto tribu-€turos nos spopondimus hodierno senatus consulto renovanda €censeo; aequum est enim militum, talium praesertim, hono-rem coniungi. Atque utinam, patres conscripti, civibus om-€nibus solvere nobis praemia liceret! quamquam nos ea quae €promisimus studiose cumulata reddemus. Sed id quidem €restat, ut spero, victoribus, quibus senatus fides praestabitur: €quam quoniam difficillimo rei publicae tempore secuti sunt, €eos numquam oportebit consili sui paenitere. Sed facile €est bene agere cum eis a quibus etiam tacentibus flagitari €videmur: illud admirabilius et maius maximeque proprium €senatus sapientis est, grata eorum virtutem memoria prose-qui qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore €utinam mihi plura in mentem venirent! Duo certe non €praeteribo quae maxime occurrunt: quorum alterum pertinet €ad virorum fortissimorum gloriam sempiternam, alterum ad @1 €leniendum maerorem et luctum proximorum. Placet igitur €mihi, patres conscripti, legionis Martiae militibus et eis qui €una pugnantes occiderint monumentum fieri quam amplis-€simum. Magna atque incredibilia sunt in rem publicam €huius merita legionis. Haec se prima latrocinio abrupit €Antoni; haec tenuit Albam; haec se ad Caesarem contulit; €hanc imitata quarta legio parem virtutis gloriam consecuta €est. Quarta victrix desiderat neminem: ex Martia non €nulli in ipsa victoria conciderunt. O fortunata mors quae naturae debita pro patria est potissimum reddita! Vos vero €patriae natos iudico; quorum etiam nomen a Marte est, €ut idem deus urbem hanc gentibus, vos huic urbi genuisse €videatur. In fuga foeda mors est; in victoria gloriosa. €Etenim Mars ipse ex acie fortissimum quemque pignerari €solet. Illi igitur impii quos occidistis etiam ad inferos €poenas parricidi luent; vos vero qui extremum spiritum €in victoria effudistis piorum estis sedem et locum consecuti. €Brevis a natura vita nobis data est; at memoria bene red-€ditae vitae sempiterna. Quae si non esset longior quam €haec vita, quis esset tam amens qui maximis laboribus et €periculis ad summam laudem gloriamque contenderet? Actum igitur praeclare vobiscum, fortissimi, dum vixistis, €nunc vero etiam sanctissimi milites, quod vestra virtus €neque oblivione eorum qui nunc sunt nec reticentia po-€sterorum sepulta esse poterit, cum vobis immortale monu-€mentum suis paene manibus senatus populusque Romanus €exstruxerit. Multi saepe exercitus Punicis, Gallicis, Italicis €bellis clari et magni fuerunt, nec tamen ullis tale genus €honoris tributum est. Atque utinam maiora possemus, €quando quidem a vobis maxima accepimus! Vos ab urbe €furentem Antonium avertistis; vos redire molientem rep- @1 €pulistis. Erit igitur exstructa moles opere magnifico in-€cisaeque litterae, divinae virtutis testes sempiternae, num-€quamque de vobis eorum qui aut videbunt vestrum monu-€mentum aut audient gratissimus sermo conticescet. Ita €pro mortali condicione vitae immortalitatem estis consecuti. @@Sed quoniam, patres conscripti, gloriae munus optimis et €fortissimis civibus monumenti honore persolvitur, consolemur €eorum proximos, quibus optima est haec quidem consolatio: €parentibus quod tanta rei publicae praesidia genuerunt; €liberis quod habebunt domestica exempla virtutis; con-þ´·´ÿï°³µÿï‚ÐèéìÿïƒÃéãÿ¨Ž˜¢†iugibus quod eis viris carebunt, quos laudare quam lugere €praestabit; fratribus quod in se ut corporum, sic virtutis €similitudinem esse confident. Atque utinam his omnibus €abstergere fletum sententiis nostris consultisque possemus, €vel aliqua talis eis adhiberi publice posset oratio qua de-€ponerent maerorem atque luctum gauderentque potius, cum €multa et varia impenderent hominibus genera mortis, id €genus quod esset pulcherrimum suis obtigisse eosque nec €inhumatos esse nec desertos, quod tamen ipsum pro patria €non miserandum putatur, nec dispersis bustis humili sepul-€tura crematos, sed contectos publicis operibus atque muneri-€bus eaque exstructione quae sit ad memoriam aeternitatis ara Virtutis. Quam ob rem maximum quidem solacium €[2erit]2 propinquorum eodem monumento declarari et virtutem €suorum et populi Romani pietatem et senatus fidem et €crudelissimi memoriam belli: in quo nisi tanta militum €virtus exstitisset, parricidio M. Antoni nomen populi Romani €occidisset. Atque etiam censeo, patres conscripti, quae €praemia militibus promisimus nos re publica recuperata €tributuros, ea vivis victoribusque cumulate, cum tempus @1 €venerit, persolvenda; qui autem ex eis quibus illa promissa €sunt pro patria occiderunt, eorum parentibus, liberis, con-€iugibus, fratribus eadem tribuenda censeo. @@Sed ut aliquando sententiam complectar, ita censeo: cum €C. Pansa consul, imperator, initium cum hostibus confligendi €fecerit, quo proelio legio Martia admirabili incredibilique €virtute libertatem populi Romani defenderit, quod idem €legiones tironum fecerint; ipseque C. Pansa consul, im-€perator, cum inter media hostium tela versaretur, volnera €acceperit, cumque A. Hirtius consul, imperator, proelio €audito, re cognita, fortissimo praestantissimoque animo €exercitum castris eduxerit impetumque in M. Antonium €exercitumque hostium fecerit eiusque copias occidione €occiderit, suo exercitu ita incolumi ut ne unum quidem militem desiderarit, cumque C. Caesar [2pro praetore]2, im-€perator, consilio diligentiaque sua castra feliciter defenderit €copiasque hostium quae ad castra accesserant profligarit, €occiderit: ob eas res senatum existimare et iudicare eorum €trium imperatorum virtute, imperio, consilio, gravitate, con-€stantia, magnitudine animi, felicitate populum Romanum €foedissima crudelissimaque servitute liberatum, cumque rem €publicam, urbem, templa deorum immortalium, bona for-€tunasque omnium liberosque conservarint dimicatione et €periculo vitae suae, uti ob eas res bene, fortiter feliciterque €gestas C. Pansa A. Hirtius consules, imperatores, alter €ambove, aut si aberunt, M. Cornutus, praetor urbanus, €supplicationes per dies quinquaginta ad omnia pulvinaria constituat: cumque virtus legionum digna clarissimis im-€peratoribus exstiterit, senatum, quae sit antea pollicitus €legionibus exercitibusque nostris, ea summo studio re pub-€lica recuperata persoluturum, cumque legio Martia princeps @1 €cum hostibus conflixerit, atque ita cum maiore numero €hostium contenderit [2ut]2 plurimos caederent caderent non €nulli, cumque sine ulla retractatione pro patria vitam pro-€fuderint; cumque simili virtute reliquarum legionum milites €pro salute et libertate populi Romani mortem oppetiverint, €senatui placere ut C. Pansa A. Hirtius consules, imperatores, €alter ambove, si eis videatur, eis qui sanguinem pro vita, €libertate, fortunis populi Romani, pro urbe, templis deorum €immortalium profudissent monumentum quam amplissimum €locandum faciendumque [2curent: quaestoresque urbanos]2 ad €eam rem pecuniam dare, attribuere, solvere iubeant, ut €testetur ad memoriam posteritatis sempiternam scelus crude-€lissimorum hostium militumque divinam virtutem, utique, €quae praemia senatus militibus ante constituit, ea solvantur €eorum qui hoc bello pro patria occiderunt parentibus, €liberis, coniugibus, fratribus: eisque tribuantur quae mili-€tibus ipsis tribui oporteret, si vivi vicissent qui morte €vicerunt. @1 ï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1RHETORICI LIBRI DUO €@@@@[QUI VOCANTUR DE INVENTIONE]}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Saepe et multum hoc mecum cogitavi, bonine an €mali plus attulerit hominibus et civitatibus copia di-€cendi ac summum eloquentiae studium. nam cum €et nostrae rei publicae detrimenta considero et maxi-€marum civitatum veteres animo calamitates colligo, €non minimam video per disertissimos homines in-€vectam partem incommodorum; cum autem res ab €nostra memoria propter vetustatem remotas ex litte-€rarum monumentis repetere instituo, multas urbes €constitutas, plurima bella restincta, firmissimas socie-€tates, sanctissimas amicitias intellego cum animi ra-€tione tum facilius eloquentia comparatas. ac me @1 €quidem diu cogitantem ratio ipsa in hanc potissimum €sententiam ducit, ut existimem sapientiam sine elo-€quentia parum prodesse civitatibus, eloquentiam vero €sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse €numquam. quare si quis omissis rectissimis atque €honestissimis studiis rationis et officii consumit omnem €operam in exercitatione dicendi, is inutilis sibi, per-€niciosus patriae civis alitur; qui vero ita sese armat €eloquentia, ut non oppugnare commoda patriae, sed €pro his propugnare possit, is mihi vir et suis et pu-€blicis rationibus utilissimus atque amicissimus civis €fore videtur. @@Ac si volumus huius rei, quae vocatur eloquentia, €sive artis sive studii sive exercitationis cuiusdam sive €facultatis ab natura profectae considerare principium, €reperiemus id ex honestissimis causis natum atque €optimis rationibus profectum. nam fuit quoddam tem-€pus, cum in agris homines passim bestiarum modo €vagabantur et sibi victu fero vitam propagabant nec €ratione animi quicquam, sed pleraque viribus corporis €administrabant, nondum divinae religionis, non hu-€mani officii ratio colebatur, nemo nuptias viderat legi-€timas, non certos quisquam aspexerat liberos, non, ius €aequabile quid utilitatis haberet, acceperat. ita propter €errorem atque inscientiam caeca ac temeraria domi-€natrix animi cupiditas ad se explendam viribus cor-€poris abutebatur, perniciosissimis satellitibus. quo tem-€pore quidam magnus videlicet vir et sapiens cognovit, €quae materia esset et quanta ad maximas res opportu- @1 €nitas in animis inesset hominum, si quis eam posset €elicere et praecipiendo meliorem reddere; qui dispersos €homines in agros et in tectis silvestribus abditos ratione €quadam conpulit unum in locum et congregavit et eos €in unam quamque rem inducens utilem atque honestam €primo propter insolentiam reclamantes, deinde propter €rationem atque orationem studiosius audientes ex feris et inmanibus mites reddidit et mansuetos. ac mihi qui-€dem hoc nec tacita videtur nec inops dicendi sapientia €perficere potuisse, ut homines a consuetudine subito €converteret et ad diversas rationes vitae traduceret. €age vero urbibus constitutis, ut fidem colere et iusti-€tiam retinere discerent et aliis parere sua voluntate €consuescerent ac non modo labores excipiendos com-€munis commodi causa, sed etiam vitam amittendam €existimarent, qui tandem fieri potuit, nisi homines ea, €quae ratione invenissent, eloquentia persuadere po-€tuissent? profecto nemo nisi gravi ac suavi commotus €oratione, cum viribus plurimum posset, ad ius voluisset €sine vi descendere, ut inter quos posset excellere, cum €iis se pateretur aequari et sua voluntate a iucundissi-€ma consuetudine recederet, quae praesertim iam natu-€rae vim optineret propter vetustatem. ac primo quidem €sic et nata et progressa longius eloquentia videtur et €item postea maximis in rebus pacis et belli cum sum-€mis hominum utilitatibus esse versata; postquam vero €commoditas quaedam, prava virtutis imitatrix, sine ra-€tione officii dicendi copiam consecuta est, tum ingenio €freta malitia pervertere urbes et vitas hominum labe-€factare assuevit. @@Atque huius quoque exordium mali, quoniam princi-€pium boni diximus, explicemus. veri simillimum mihi €videtur quodam tempore neque in publicis rebus in- @1 €fantes et insipientes homines solitos esse versari nec €vero ad privatas causas magnos ac disertos homines €accedere, sed cum a summis viris maximae res admini-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡”‡strarentur, arbitror alios fuisse non incallidos homines, €qui ad parvas controversias privatorum accederent. €quibus in controversiis cum saepe a mendacio contra €verum stare homines consuescerent, dicendi assiduitas €induit audaciam, ut necessario superiores illi propter €iniurias civium resistere audacibus et opitulari suis €quisque necessariis cogeretur. itaque cum in dicendo €saepe par, nonnumquam etiam superior visus esset is, €qui omisso studio sapientiae nihil sibi praeter eloquen-€tiam comparasset, fiebat, ut et multitudinis et suo iudi-€cio dignus, qui rem publicam gereret, videretur. hinc €nimirum non iniuria, cum ad gubernacula rei publicae €temerarii atque audaces homines accesserant, maxima €ac miserrima naufragia fiebant. quibus rebus tantum €odii atque invidiae suscepit eloquentia, ut homines in-€geniosissimi, quasi ex aliqua turbida tempestate in por-€tum, sic ex seditiosa ac tumultuosa vita se in studium €aliquod traderent quietum. quare mihi videntur postea €cetera studia recta atque honesta per otium concele-€brata ab optimis enituisse, hoc vero a plerisque eorum €desertum obsolevisse tempore, quo multo vehementius erat retinendum et studiosius adaugendum. nam quo €indignius rem honestissimam et rectissimam violabat €stultorum et improborum temeritas et audacia summo €cum rei publicae detrimento, eo studiosius et illis re-€sistendum fuit et rei publicae consulendum. quod no-€strum illum non fugit Catonem neque Laelium neque @1 €eorum, ut vere dicam, discipulum Africanum neque €Gracchos Africani nepotes: quibus in hominibus erat €summa virtus et summa virtute amplificata auctoritas €et, quae et his rebus ornamento et rei publicae prae-€sidio esset, eloquentia. quare meo quidem animo nihilo €minus eloquentiae studendum est, etsi ea quidam et €privatim et publice abutuntur; sed eo quidem vehemen-€tius, ne mali magno cum detrimento bonorum et com-€muni omnium pernicie plurimum possint, cum prae-€sertim hoc sit unum, quod ad omnes res et privatas €et publicas maxime pertineat, hoc tuta, hoc honesta, €hoc inlustris, hoc eodem vita iucunda fiat. nam hinc €ad rem publicam plurima commoda veniunt, si mo-€deratrix omnium rerum praesto est sapientia; hinc ad €ipsos, qui eam adepti sunt, laus, honos, dignitas con-€fluit; hinc amicis quoque eorum certissimum et tu-€tissimum praesidium comparatur. ac mihi quidem vi-€dentur homines, cum multis rebus humiliores et in-€firmiores sint, hac re maxime bestiis praestare, quod €loqui possunt. quare praeclarum mihi quiddam videtur €adeptus is, qui, qua re homines bestiis praestent, ea €in re hominibus ipsis antecellat. hoc si forte non natura €modo neque exercitatione conficitur, verum etiam arti-€ficio quodam comparatur, non alienum est videre, €quae dicant ii, qui quaedam eius rei praecepta nobis €reliquerunt. €@@Sed antequam de praeceptis oratoriis dicimus, videtur €dicendum de genere ipsius artis, de officio, de fine, €de materia, de partibus. nam his rebus cognitis fa- @1 €cilius et expeditius animus unius cuiusque ipsam ra-€tionem ac viam artis considerare poterit. @@Civilis quaedam ratio est, quae multis et magnis ex €rebus constat. eius quaedam magna et ampla pars €est artificiosa eloquentia, quam rhetoricam vocant. €nam neque cum iis sentimus, qui civilem scientiam €eloquentia non putant indigere, et ab iis, qui eam pu-€tant omnem rhetoris vi et artificio contineri, magnopere €dissentimus. quare hanc oratoriam facultatem in eo €genere ponemus, ut eam civilis scientiae partem esse €dicamus. Officium autem eius facultatis videtur esse €dicere adposite ad persuasionem; finis persuadere €dictione. inter officium et finem hoc interest, quod in €officio, quid fieri, in fine, quid effici conveniat, con-€sideratur. ut medici officium dicimus esse curare ad €sanandum apposite, finem sanare curatione, item, ora-€toris quid officium et quid finem esse dicamus, intel-€legimus, cum id, quod facere debet, officium esse di-€cimus, illud, cuius causa facere debet, finem appel-€lamus. @@Materiam artis eam dicimus, in qua omnis ars et ea €facultas, quae conficitur ex arte, versatur. ut si medi-€cinae materiam dicamus morbos ac vulnera, quod in €his omnis medicina versetur, item, quibus in rebus ver-€satur ars et facultas oratoria, eas res materiam artis €rhetoricae nominamus. has autem res alii plures, alii €pauciores existimarunt. nam Gorgias Leontinus, anti-€quissimus fere rhetor, omnibus de rebus oratorem op-€time posse dicere existimavit; hic infinitam et inmensam @1 €huic artificio materiam subicere videtur. Aristoteles €autem, qui huic arti plurima adiumenta atque orna-€menta subministravit, tribus in generibus rerum ver-€sari rhetoris officium putavit, demonstrativo, delibera-€tivo, iudiciali. demonstrativum est, quod tribuitur in €alicuius certae personae laudem aut vituperationem; €deliberativum, quod positum in disceptatione civili ha-€bet in se sententiae dictionem; iudiciale, quod positum €in iudicio habet in se accusationem et defensionem aut €petitionem et recusationem. et, quemadmodum nostra €quidem fert opinio, oratoris ars et facultas in hac ma-teria tripertita versari existimanda est. nam Herma-€goras quidem nec quid dicat attendere nec quid polli-€ceatur intellegere videtur, qui oratoris materiam in cau-€sam et in quaestionem dividat, causam esse dicat rem, €quae habeat in se controversiam in dicendo positam €cum personarum certarum interpositione; quam nos €quoque oratori dicimus esse adtributam (nam tres eas €partes, quas ante diximus, subponimus, iudicialem, de-€liberativam, demonstrativam). quaestionem autem eam €appellat, quae habeat in se controversiam in dicendo €positam sine certarum personarum interpositione, ad €hunc modum: 'ecquid sit bonum praeter honestatem?' €'verine sint sensus?' 'quae sit mundi forma?' 'quae sit €solis magnitudo?' quas quaestiones procul ab oratoris €officio remotas facile omnes intellegere existimamus; €nam quibus in rebus summa ingenia philosophorum @1 €plurimo cum labore consumpta intellegimus, eas sicut €aliquas parvas res oratori adtribuere magna amentia €videtur. quodsi magnam in his Hermagoras habuisset €facultatem studio et disciplina comparatam, videretur €fretus sua scientia falsum quiddam constituisse de €oratoris artificio et non quid ars, sed quid ipse posset, €exposuisse. nunc vero ea vis est in homine, ut ei multo €rhetoricam citius quis ademerit, quam philosophiam €concesserit: neque eo, quo eius ars, quam edidit, mihi €mendosissime scripta videatur; nam satis in ea videtur €ex antiquis artibus ingeniose et diligenter electas res €collocasse et nonnihil ipse quoque novi protulisse; ve-€rum oratori minimum est de arte loqui, quod hic fecit, €multo maximum ex arte dicere, quod eum minime po-€tuisse omnes videmus. @@Quare materia quidem nobis rhetoricae videtur artis €ea, quam Aristoteli visam esse diximus; partes autem €eae, quas plerique dixerunt, inventio, dispositio, elo-€cutio, memoria, pronuntiatio. inventio est excogitatio €rerum verarum aut veri similium, quae causam proba-€bilem reddant; dispositio est rerum inventarum in or-€dinem distributio; elocutio est idoneorum verborum [et €sententiarum] ad inventionem accommodatio; memoria €est firma animi rerum ac verborum ad inventionem @1 €perceptio; pronuntiatio est ex rerum et verborum €dignitate vocis et corporis moderatio. €@@Nunc his rebus breviter constitutis eas rationes, qui-€bus ostendere possimus genus et finem et officium €huius artis, aliud in tempus differemus; nam et mul-€torum verborum indigent et non tanto opere ad artis €descriptionem et praecepta tradenda pertinent. eum au-€tem, qui artem rhetoricam scribat, de duabus reliquis €rebus, materia artis ac partibus, scribere oportere €existimamus. ac mihi quidem videtur coniuncte agen-€dum de materia ac partibus. quare inventio, quae prin-€ceps est omnium partium, potissimum in omni causa-€rum genere, qualis debeat esse, consideretur. @@Omnis res, quae habet in se positam in dictione ac €disceptatione aliquam controversiam, aut facti aut no-€minis aut generis aut actionis continet quaestionem. €eam igitur quaestionem, ex qua causa nascitur, consti-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜Š…tutionem appellamus. constitutio est prima conflictio €causarum ex depulsione intentionis profecta, hoc €modo: 'fecisti': 'non feci' aut 'iure feci'. cum facti con-€troversia est, quoniam coniecturis causa firmatur, con-€stitutio coniecturalis appellatur. cum autem nominis, €quia vis vocabuli definienda verbis est, constitutio de-€finitiva nominatur. cum vero, qualis res sit, quaeritur, €quia et de vi et de genere negotii controversia est, con-€stitutio generalis vocatur. at cum causa ex eo pendet, @1 €quia non aut is agere videtur, quem oportet, aut non €cum eo, quicum oportet, aut non apud quos, quo tem-€pore, qua lege, quo crimine, qua poena oportet, transla-€tiva dicitur constitutio, quia actio translationis et com-€mutationis indigere videtur. atque harum aliquam in €omne causae genus incidere necesse est; nam in quam €rem non inciderit, in ea nihil esse poterit controversiae. €quare eam ne causam quidem convenit putari. @@Ac facti quidem controversia in omnia tempora €potest tribui. nam quid factum sit, potest quaeri, hoc €modo: occideritne Aiacem Ulixes; et quid fiat, hoc €modo: bonone animo sint erga populum Romanum Fre-€gellani; et quid futurum sit, hoc modo: si Carthaginem €reliquerimus incolumem, num quid sit incommodi ad €rem publicam perventurum. €@@Nominis est controversia, cum de facto convenit et €quaeritur, id quod factum est quo nomine appelletur. €quo in genere necesse est ideo nominis esse controver-€siam, quod de re ipsa non conveniat; non quod de €facto non constet, sed quod id, quod factum sit, aliud €alii videatur esse et idcirco alius alio nomine id appellet. €quare in eiusmodi generibus definienda res erit verbis €et breviter describenda, ut, si quis sacrum ex privato €subripuerit, utrum fur an sacrilegus sit iudicandus; nam €id cum quaeritur, necesse erit definire utrumque, quid @1 €sit fur, quid sacrilegus, et sua descriptione ostendere €alio nomine illam rem, de qua agitur, appellare opor-€tere atque adversarii dicunt. @@Generis est controversia, cum et, quid factum sit, €convenit et, quo id factum nomine appellari oporteat, €constat et tamen, quantum et cuiusmodi et omnino €quale sit, quaeritur, hoc modo: iustum an iniustum, €utile an inutile, et omnia, in quibus, quale sit id, quod €factum est, quaeritur sine ulla nominis controversia. €huic generi Hermagoras partes quattuor subposuit, de-€liberativam, demonstrativam, iuridicialem, negotialem. €quod eius, ut nos putamus, non mediocre peccatum €reprehendendum videtur, verum brevi, ne aut, si taciti €praeterierimus, sine causa non secuti putemur aut, si €diutius in hoc constiterimus, moram atque impedimen-€tum reliquis praeceptis intulisse videamur. si delibe-€ratio et demonstratio genera sunt causarum, non pos-€sunt recte partes alicuius generis causae putari; eadem €enim res alii genus esse, alii pars potest, eidem genus €esse et pars non potest. deliberatio autem et demon-€stratio genera sunt causarum. nam aut nullum causae €genus est aut iudiciale solum aut et iudiciale et demon-€strativum et deliberativum. nullum dicere causae esse €genus, cum causas esse multas dicat et in eas praecepta €det, amentia est; unum iudiciale autem solum esse qui €potest, cum deliberatio et demonstratio neque ipsae €similes inter se sint et ab iudiciali genere plurimum €dissideant et suum quaeque finem habeat, quo referri €debeat? relinquitur ergo, ut omnia tria genera sint cau-€sarum. [deliberatio et demonstratio non possunt recte @1 €partes alicuius generis causae putari. male igitur eas €generalis constitutionis partes esse dixit.] @@Quodsi generis causae partes non possunt recte pu-€tari, multo minus recte partis causae partes putabun-€tur. pars autem causae est constitutio omnis; non enim €causa ad constitutionem, sed constitutio ad causam €adcommodatur. at demonstratio et deliberatio generis €causae partes non possunt recte putari, quod ipsa sunt €genera; multo igitur minus recte partis eius, quae hic €dicitur, partes putabuntur. deinde si constitutio et €ipsa et pars eius quaelibet intentionis depulsio est, €quae intentionis depulsio non est, ea nec constitutio €nec pars constitutionis est: [at si, quae intentionis de-€pulsio non est, ea nec constitutio nec pars constitutionis €est,] deliberatio et demonstratio neque constitutio nec €pars constitutionis est. [si igitur constitutio et ipsa €et pars eius intentionis depulsio est, deliberatio et de-€monstratio neque constitutio neque pars constitutionis €est.] placet autem ipsi constitutionem intentionis esse €depulsionem; placeat igitur oportet demonstrationem €et deliberationem non esse constitutionem nec partem €constitutionis. atque hoc eodem urguebitur, sive con-€stitutionem primam causae accusatoris confirmationem €dixerit sive defensoris primam deprecationem; nam €eum eadem omnia incommoda sequentur. @@Deinde coniecturalis causa non potest simul ex €eadem parte eodem in genere et coniecturalis esse @1 €et definitiva. nec definitiva causa potest simul ex €eadem parte eodem in genere et definitiva esse et €translativa. et omnino nulla constitutio nec pars con-€stitutionis potest simul et suam habere et alterius in €se vim continere, ideo quod una quaeque ex se et ex €sua natura simpliciter consideratur, altera assumpta €numerus constitutionum duplicatur, non vis constitu-€tionis augetur. at deliberativa causa simul ex eadem €parte eodem in genere et coniecturalem et generalem €et definitivam et translativam solet habere constitu-€tionem et unam aliquam et plures nonnumquam. ergo €ipsa neque constitutio est nec pars constitutionis. idem €in demonstratione solet usu venire. genera igitur, ut €ante diximus, haec causarum putanda sunt, non partes €alicuius constitutionis. €@@Haec ergo constitutio, quam generalem nominamus, €partes videtur nobis duas habere, iuridicialem et neg-€otialem. iuridicialis est, in qua aequi et recti natura €aut praemii aut poenae ratio quaeritur; negotialis, in €qua, quid iuris ex civili more et aequitate sit, conside-€ratur; cui diligentiae praeesse apud nos iure consulti existimantur. ac iuridicialis quidem ipsa [et] in duas €tribuitur partes, absolutam et adsumptivam. absoluta €est, quae ipsa in se continet iuris et iniuriae quae-€stionem; adsumptiva, quae ipsa ex se nihil dat firmi €ad recusationem, foris autem aliquid defensionis ad-€sumit. eius partes sunt quattuor, concessio, remotio @1 €criminis, relatio criminis, conparatio. concessio est, €cum reus non id, quod factum est, defendit, sed ut €ignoscatur, postulat. haec in duas partes dividitur, €purgationem et deprecationem. purgatio est, cum fac-€tum conceditur, culpa removetur. haec partes habet €tres, inprudentiam, casum, necessitatem. deprecatio €est, cum et peccasse et consulto peccasse reus se con-€fitetur et tamen, ut ignoscatur, postulat; quod genus €perraro potest accidere. remotio criminis est, cum id €crimen, quod infertur, ab se et ab sua culpa et potestate €in alium reus removere conatur. id dupliciter fieri pot-€erit, si aut causa aut factum in alium transferetur. €causa transferetur, cum aliena dicitur vi et potestate fac-€tum, factum autem, cum alius aut debuisse aut potuisse €facere dicitur. relatio criminis est, cum ideo iure fac-€tum dicitur, quod aliquis ante iniuria lacessierit. con-€paratio est, cum aliud aliquid factum rectum aut utile €contenditur, quod ut fieret, illud, quod arguitur, dicitur €esse commissum. @@In quarta constitutione, quam translativam nomi-€namus, eius constitutionis est controversia, cum aut €quem aut quicum aut quomodo aut apud quos aut €quo iure aut quo tempore agere oporteat, quaeritur €aut omnino aliquid de commutatione aut infirmatione €actionis agitur. huius constitutionis Hermagoras in-€ventor esse existimatur, non quo non usi sint ea ve- @1 €teres oratores saepe multi, sed quia non animadverte-€runt artis scriptores eam superiores nec rettulerunt in €numerum constitutionum. post autem ab hoc inventam €multi reprehenderunt, quos non tam inprudentia falli €putamus (res enim perspicua est) quam invidia atque €obtrectatione quadam inpediri. €@@Et constitutiones quidem et earum partes exposui-€mus, exempla autem cuiusque generis tum commodius þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜ˆexposituri videamur, cum in unum quodque eorum €argumentorum copiam dabimus; nam argumentandi €ratio dilucidior erit, cum et ad genus et ad exemplum €causae statim poterit accommodari. @@Constitutione causae reperta statim placet conside-€rare, utrum causa sit simplex an iuncta; et si iuncta €erit, utrum sit ex pluribus quaestionibus iuncta an ex €aliqua conparatione. simplex est, quae absolutam in €se continet unam quaestionem, hoc modo: 'Corinthiis €bellum indicamus an non?' coniuncta ex pluribus €quaestionibus, in qua plura quaeruntur, hoc pacto: €'utrum Carthago diruatur an Carthaginiensibus redda-€tur an eo colonia deducatur'. ex conparatione, in qua per €contentionem, utrum potius aut quid potissimum [sit], €quaeritur, ad hunc modum: 'utrum exercitus in Mace-€doniam contra Philippum mittatur, qui sociis sit €auxilio, an teneatur in Italia, ut quam maximae contra €Hannibalem copiae sint'. €@@Deinde considerandum est, in ratione an in scripto €sit controversia; nam scripti controversia est ea, quae €ex scriptionis genere nascitur. eius autem genera, @1 €quae separata sunt a constitutionibus, quinque sunt. €nam tum verba ipsa videntur cum sententia scriptoris €dissidere, tum inter se duae leges aut plures discre-€pare, tum id, quod scriptum est, duas aut plures res €significare, tum ex eo, quod scriptum est, aliud, quod €non scriptum est, inveniri, tum vis verbi quasi in de-€finitiva constitutione, in quo posita sit, quaeri. quare €primum genus de scripto et sententia, secundum ex €contrariis legibus, tertium ambiguum, quartum ratio-cinativum, quintum definitivum nominamus. ratio est €autem, cum omnis quaestio non in scriptione, sed in €aliqua argumentatione consistit. €@@Ac tum, considerato genere causae, [cognita con-€stitutione,] cum simplexne an iuncta sit intellexeris et €scripti an rationis habeat controversiam videris, dein-€ceps erit videndum, quae quaestio, quae ratio, quae €iudicatio, quod firmamentum causae sit; quae omnia a €constitutione proficiscantur oportet. quaestio est ea, €quae ex conflictione causarum gignitur controversia, €hoc modo: 'non iure fecisti'; 'iure feci'. causarum autem €est conflictio, in qua constitutio constat. ex ea igitur €nascitur controversia, quam quaestionem dicimus, €haec: 'iurene fecerit?' ratio est ea, quae continet cau-€sam, quae si sublata sit, nihil in causa controversiae €relinquatur, hoc modo, ut docendi causa in facili et €pervulgato exemplo consistamus: Orestes si accusetur €matricidii, nisi hoc dicat 'iure feci; illa enim patrem €meum occiderat', non habet defensionem. qua ratione @1 €sublata omnis controversia quoque sublata sit. ergo €eius causae ratio est, quod illa Agamemnonem occi-€derit. iudicatio est, quae ex infirmatione [et confirma-€tione] rationis nascitur controversia. nam sit ea nobis €exposita ratio, quam paulo ante exposuimus: 'illa enim €meum,' inquit, 'patrem occiderat': 'at non,' inquiet ad-€versarius, 'abs te filio matrem necari oportuit; potuit €enim sine tuo scelere illius factum puniri'. ex hac de-€ductione rationis illa summa nascitur controversia, €quam iudicationem appellamus. ea est huiusmodi: rec-€tumne fuerit ab Oreste matrem occidi, cum illa Orestis patrem occidisset. firmamentum est firmissima argu-€mentatio defensoris et appositissima ad iudicationem: €ut si velit Orestes dicere eiusmodi animum matris suae €fuisse in patrem suum, in se ipsum ac sorores, in €regnum, in famam generis et familiae, ut ab ea poenas €liberi sui potissimum petere debuerint. Et in ceteris €quidem constitutionibus ad hunc modum iudicationes €reperiuntur; in coniecturali autem constitutione, quia €ratio non est_factum enim non conceditur_, non €potest ex deductione rationis nasci iudicatio. quare ne-€cesse est eandem esse quaestionem et iudicationem: €factum est, non est factum, factumne sit? quot autem €in causa constitutiones aut earum partes erunt, totidem @1 €necesse erit quaestiones, rationes, iudicationes, firma-€menta reperire. €@@Tum his omnibus in causa repertis denique sin-€gulae partes totius causae considerandae sunt. nam non €ut quidque dicendum primum est, ita primum animad-€vertendum videtur; ideo quod illa, quae prima dicun-€tur, si vehementer velis congruere et cohaerere cum €causa, ex iis ducas oportet, quae post dicenda sunt. €quare cum iudicatio et ea, quae ad iudicationem oportet €argumenta inveniri, diligenter erunt artificio reperta, €cura et cogitatione pertractata, tum denique ordinandae €sunt ceterae partes orationis. eae partes sex esse om-€nino nobis videntur: exordium, narratio, partitio, con-€firmatio, reprehensio, conclusio. €@@Nunc quoniam exordium princeps debet esse, nos €quoque primum in rationem exordiendi praecepta da-€bimus. @@Exordium est oratio animum auditoris idonee com-€parans ad reliquam dictionem: quod eveniet, si eum €benivolum, attentum, docilem confecerit. quare qui €bene exordiri causam volet, eum necesse est genus suae €causae diligenter ante cognoscere. Genera causarum €quinque sunt: honestum, admirabile, humile, anceps, €obscurum. honestum causae genus est, cui statim sine €oratione nostra favet auditoris animus; admirabile, a €quo est alienatus animus eorum, qui audituri sunt; hu- @1 €mile, quod neglegitur ab auditore et non magno opere €adtendendum videtur; anceps, in quo aut iudicatio €dubia est aut causa et honestatis et turpitudinis parti-€ceps, ut et benivolentiam pariat et offensionem; obscu-€rum, in quo aut tardi auditores sunt aut difficilioribus €ad cognoscendum negotiis causa est implicata. quare €cum tam diversa sint genera causarum, exordiri quo-€que dispari ratione in uno quoque genere necesse est. €igitur exordium in duas partes dividitur, in principium €et insinuationem. principium est oratio perspicue et €protinus perficiens auditorem benivolum aut docilem €aut attentum. insinuatio est oratio quadam dissimu-€latione et circumitione obscure subiens auditoris €animum. @@In admirabili genere causae, si non omnino infesti €auditores erunt, principio benivolentiam conparare li-€cebit. sin erunt vehementer abalienati, confugere ne-€cesse erit ad insinuationem. nam ab iratis si perspicue €pax et benivolentia petitur, non modo ea non inve-€nitur, sed augetur atque inflammatur odium. in humili €autem genere causae contemptionis tollendae causa ne-€cesse est attentum efficere auditorem. anceps genus €causae si dubiam iudicationem habebit, ab ipsa iudi-€catione exordiendum est. sin autem partem turpitu-€dinis, partem honestatis habebit, benivolentiam captare €oportebit, ut in genus honestum causa translata vi-€deatur. cum autem erit honestum causae genus, vel €praeteriri principium poterit vel, si commodum fuerit, €aut a narratione incipiemus aut a lege aut ab aliqua @1 €firmissima ratione nostrae dictionis; sin uti prin-€cipio placebit, benivolentiae partibus utendum est, ut €id, quod est, augeatur. in obscuro causae genere per €principium dociles auditores efficere oportebit. €@@Nunc quoniam quas res exordio conficere oporteat €dictum est, reliquum est, ut ostendatur, quibus quae-€que rationibus res confici possit. @@Benivolentia quattuor ex locis comparatur: ab nostra, €ab adversariorum, ab iudicum persona, a causa. ab €nostra, si de nostris factis et officiis sine arrogantia €dicemus; si crimina inlata et aliquas minus honestas €suspiciones iniectas diluemus; si, quae incommoda acci-€derint aut quae instent difficultates, proferemus; si €prece et obsecratione humili ac supplici utemur. ab ad-€versariorum autem, si eos aut in odium aut in invidiam €aut in contemptionem adducemus. in odium ducentur, €si quod eorum spurce, superbe, crudeliter, malitiose €factum proferetur; in invidiam, si vis eorum, potentia, €divitiae, cognatio [pecuniae] proferentur atque eorum €usus arrogans et intolerabilis, ut his rebus magis vi-€deantur quam causae suae confidere; in contemp-€tionem adducentur, si eorum inertia, neglegentia, igna-€via, desidiosum studium et luxuriosum otium profe-€retur. ab auditorum persona benivolentia captabitur, €si res ab iis fortiter, sapienter, mansuete gestae profe-€rentur, ut ne qua assentatio nimia significetur, si de þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜–ˆ”iis quam honesta existimatio quantaque eorum iudicii @1 €et auctoritatis exspectatio sit ostendetur; ab rebus, si €nostram causam laudando extollemus, adversariorum causam per contemptionem deprimemus. Attentos €autem faciemus, si demonstrabimus ea, quae dicturi €erimus, magna, nova, incredibilia esse, aut ad omnes €aut ad eos, qui audient, aut ad aliquos inlustres ho-€mines aut ad deos inmortales aut ad summam rem pu-€blicam pertinere; et si pollicebimur nos brevi nostram €causam demonstraturos atque exponemus iudica-€tionem aut iudicationes, si plures erunt. Dociles audi-€tores faciemus, si aperte et breviter summam causae €exponemus, hoc est, in quo consistat controversia. nam €et, cum docilem velis facere, simul attentum facias €oportet. nam is est maxime docilis, qui attentissime est €paratus audire. €@@Nunc insinuationes quemadmodum tractari con-€veniat, deinceps dicendum videtur. insinuatione igitur €utendum est, cum admirabile genus causae est, hoc €est, ut ante diximus, cum animus auditoris infestus €est. id autem tribus ex causis fit maxime: si aut €inest in ipsa causa quaedam turpitudo aut ab iis, €qui ante dixerunt, iam quiddam auditori persuasum €videtur aut eo tempore locus dicendi datur, cum iam €illi, quos audire oportet, defessi sunt audiendo. nam €ex hac quoque re non minus quam ex primis duabus €in oratore nonnumquam animus auditoris offenditur. Si causae turpitudo contrahit offensionem, aut pro eo €homine, in quo offenditur, alium hominem, qui dili-€gitur, interponi oportet; aut pro re, in qua offen- @1 €ditur, aliam rem, quae probatur; aut pro re hominem €aut pro homine rem, ut ab eo, quod odit, ad id, quod €diligit, auditoris animus traducatur; et dissimulare te €id defensurum, quod existimeris; deinde, cum iam mi-€tior factus erit auditor, ingredi pedetemptim in defen-€sionem et dicere ea, quae indignentur adversarii, tibi €quoque indigna videri; deinde, cum lenieris eum, qui €audiet, demonstrare, nihil eorum ad te pertinere et ne-€gare quicquam de adversariis esse dicturum, neque hoc €neque illud, ut neque aperte laedas eos, qui diliguntur, €et tamen id obscure faciens, quoad possis, alienes ab eis €auditorum voluntatem; et aliquorum iudicium simili de €re aut auctoritatem proferre imitatione dignam; deinde €eandem aut consimilem aut maiorem aut minorem agi rem in praesenti demonstrare. Sin oratio adversariorum €fidem videbitur auditoribus fecisse_id quod ei, qui €intellegit, quibus rebus fides fiat, facile erit cognitu_ €oportet aut de eo, quod adversarii firmissimum sibi pu-€tarint et maxime ii, qui audient, probarint, primum te €dicturum polliceri, aut ab adversarii dicto exordiri et €ab eo potissimum, quod ille nuperrime dixerit, aut du-€bitatione uti, quid primum dicas aut cui potissimum €loco respondeas, cum admiratione. nam auditor cum €eum, quem adversarii perturbatum putat oratione, vi-€det animo firmissimo contra dicere paratum, plerum-€que se potius temere assensisse quam illum sine causa €confidere arbitratur. Sin auditoris studium defatigatio €abalienavit a causa, te brevius, quam paratus fueris, €esse dicturum commodum est polliceri; non imitaturum €adversarium. sin res dabit, non inutile est ab aliqua €re nova aut ridicula incipere aut ex tempore quae nata @1 €sit, quod genus strepitu, acclamatione; aut iam parata, €quae vel apologum vel fabulam vel aliquam contineat €inrisionem; aut si rei dignitas adimet iocandi facul-€tatem, aliquid triste, novum, horribile statim non in-€commodum est inicere. nam, ut cibi satietas et fasti-€dium aut subamara aliqua re relevatur aut dulci miti-€gatur, sic animus defessus audiendo aut admiratione €integratur aut risu novatur. €@@Ac separatim quidem, quae de principio et de insi-€nuatione dicenda videbantur, haec fere sunt: nunc €quiddam brevi communiter de utroque praecipiendum €videtur. €@@Exordium sententiarum et gravitatis plurimum debet €habere et omnino omnia, quae pertinent ad dignitatem, €in se continere, propterea quod id optime faciendum €est, quod oratorem auditori maxime commendat; €splendoris et festivitatis et concinnitudinis minimum, €propterea quod ex his suspicio quaedam apparationis €atque artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime €orationi fidem, oratori adimit auctoritatem. @@Vitia vero haec sunt certissima exordiorum, quae €summo opere vitare oportebit: vulgare, commune, com-€mutabile, longum, separatum, translatum, contra prae-€cepta. vulgare est, quod in plures causas potest accom-€modari, ut convenire videatur. commune, quod nihilo €minus in hanc quam in contrariam partem causae pot- @1 €est convenire. commutabile, quod ab adversario potest €leviter mutatum ex contraria parte dici. longum est, €quod pluribus verbis aut sententiis ultra quam satis est €producitur. separatum, quod non ex ipsa causa ductum €est nec sicut aliquod membrum adnexum orationi. €translatum est, quod aliud conficit, quam causae genus €postulat: ut si qui docilem faciat auditorem, cum beni-€volentiam causa desideret, aut si principio utatur, cum €insinuationem res postulet. contra praecepta est, quod €nihil eorum efficit, quorum causa de exordiis praecepta €traduntur; hoc est, quod eum, qui audit, neque beni-€volum neque attentum neque docilem efficit, aut, quo €nihil profecto peius est, ut contra sit, facit. €@@Ac de exordio quidem satis dictum est. @@Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expo-€sitio. narrationum genera tria sunt: unum genus est, €in quo ipsa causa et omnis ratio controversiae con-€tinetur; alterum, in quo digressio aliqua extra causam €aut criminationis aut similitudinis aut delectationis non €alienae ab eo negotio, quo de agitur, aut amplificationis €causa interponitur. tertium genus est remotum a civi-€libus causis, quod delectationis causa non inutili cum €exercitatione dicitur et scribitur. eius partes sunt duae, €quarum altera in negotiis, altera in personis maxime €versatur. ea, quae in negotiorum expositione posita €est, tres habet partes: fabulam, historiam, argumen-€tum. fabula est, in qua nec verae nec veri similes res €continentur, cuiusmodi est: 'Angues ingentes alites, €iuncti iugo . . . '. historia est gesta res, ab aetatis nostrae @1 €memoria remota; quod genus: 'Appius indixit Cartha-€giniensibus bellum'. argumentum est ficta res, quae €tamen fieri potuit. huiusmodi apud Terentium: 'Nam €is postquam excessit ex ephebis, [Sosia] . . . '. illa autem €narratio, quae versatur in personis, eiusmodi est, ut €in ea simul cum rebus ipsis personarum sermones et €animi perspici possint, hoc modo: €@@@@'Venit ad me saepe clam[it]ans: Quid agis, Micio? €@@@@Cur perdis adulescentem nobis? cur amat? €@@@@Cur potat? cur tu his rebus sumptum suggeris, €@@@@Vestitu nimio indulges? nimium ineptus es. €@@@@Nimium ipse est durus praeter aequumque et bonum'. €hoc in genere narrationis multa debet inesse festivitas, €confecta ex rerum varietate, animorum dissimilitudine, €gravitate, lenitate, spe, metu, suspicione, desiderio, €dissimulatione, errore, misericordia, fortunae commu-€tatione, insperato incommodo, subita laetitia, iucundo €exitu rerum. verum haec ex iis, quae postea de elocu-€tione praecipientur, ornamenta sumentur. @@Nunc de narratione ea, quae causae continet ex-€positionem, dicendum videtur. oportet igitur eam tres €habere res: ut brevis, ut aperta, ut probabilis sit. Brevis €erit, si, unde necesse est, inde initium sumetur et non €ab ultimo repetetur, et si, cuius rei satis erit summam €dixisse, eius partes non dicentur_nam saepe satis €est, quid factum sit, dicere, ut ne narres, quemadmo-€dum sit factum_, et si non longius, quam quo opus @1 €est, in narrando procedetur, et si nullam in rem aliam €transibitur; et si ita dicetur, ut nonnumquam ex eo, €quod dictum est, id, quod non est dictum, intellegatur; €et si non modo id, quod obest, verum etiam id, quod €nec obest nec adiuvat, praeteribitur; et si semel unum €quicque dicetur; et si non ab eo, quo in proxime desi-€tum erit, deinceps incipietur. ac multos imitatio brevi-€tatis decipit, ut, cum se breves putent esse, longissimi €sint; cum dent operam, ut res multas brevi dicant, non €ut omnino paucas res dicant et non plures, quam ne-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜œˆ“cesse sit. nam plerisque breviter videtur dicere, qui €ita dicit: 'Accessi ad aedes. puerum vocavi. respondit. €quaesivi dominum. domi negavit esse.' hic, tametsi tot €res brevius non potuit dicere, tamen, quia satis fuit €dixisse: 'domi negavit esse', fit rerum multitudine €longus. quare hoc quoque in genere vitanda est bre-€vitatis imitatio et non minus rerum non necessaria-€rum quam verborum multitudine supersedendum est. Aperta autem narratio poterit esse, si, ut quidque €primum gestum erit, ita primum exponetur, et rerum €ac temporum ordo servabitur, ut ita narrentur, ut €gestae res erunt aut ut potuisse geri videbuntur. hic €erit considerandum, ne quid perturbate, ne quid con-€torte dicatur, ne quam in aliam rem transeatur, ne €ab ultimo repetatur, ne ad extremum prodeatur, ne €quid, quod ad rem pertineat, praetereatur; et omnino, €quae praecepta de brevitate sunt, hoc quoque in ge-€nere sunt conservanda. nam saepe res parum est in-€tellecta longitudine magis quam obscuritate narra-€tionis. ac verbis quoque dilucidis utendum est; quo @1 €de genere dicendum est in praeceptis elocutionis. Pro-€babilis erit narratio, si in ea videbuntur inesse ea, quae €solent apparere in veritate; si personarum dignitates €servabuntur; si causae factorum exstabunt; si fuisse €facultates faciundi videbuntur; si tempus idoneum, si €spatii satis, si locus opportunus ad eandem rem, qua €de re narrabitur, fuisse ostendetur; si res et ad €eorum, qui agent, naturam et ad vulgi morem et ad €eorum, qui audient, opinionem accommodabitur. Ac €veri quidem similis ex his rationibus esse poterit: illud autem praeterea considerare oportebit, ne, aut €cum obsit narratio aut cum nihil prosit, tamen inter-€ponatur; aut non loco aut non, quemadmodum causa €postulet, narretur. obest tum, cum ipsius rei gestae €expositio magnam excipit offensionem, quam argu-€mentando et causam agendo leniri oportebit. quod cum €accidet, membratim oportebit partes rei gestae disper-€gere in causam et ad unam quamque confestim €rationem accommodare, ut vulneri praesto medica-€mentum sit et odium statim defensio mitiget. nihil €prodest narratio tum, cum ab adversariis re exposita €nostra nihil interest iterum aut alio modo narrare; €aut ab iis, qui audiunt, ita tenetur negotium, ut nostra €nihil intersit eos alio pacto docere. quod cum accidit, €omnino narratione supersedendum est. non loco dici-€tur, cum non in ea parte orationis conlocatur, in qua €res postulat; quo de genere agemus tum, cum de dispo-€sitione dicemus; nam hoc ad dispositionem pertinet. @1 €non, quemadmodum causa postulat, narratur, cum aut €id, quod adversario prodest, dilucide et ornate expo-€nitur aut id, quod ipsum adiuvat, obscure dicitur et €neglegenter. quare, ut hoc vitium vitetur, omnia tor-€quenda sunt ad commodum suae causae, contraria, €quae praeteriri poterunt, praetereundo, quae dicenda €erunt, leviter attingendo, sua diligenter et enodate €narrando. €@@Ac de narratione quidem satis dictum videtur; dein-€ceps ad partitionem transeamus. @@Recte habita in causa partitio inlustrem et per-€spicuam totam efficit orationem. partes eius sunt €duae, quarum utraque magno opere ad aperiendam €causam et constituendam pertinet controversiam. una €pars est, quae, quid cum adversariis conveniat et quid €in controversia relinquatur, ostendit; ex qua certum €quiddam destinatur auditori, in quo animum debeat €habere occupatum. altera est, in qua rerum earum, €de quibus erimus dicturi, breviter expositio ponitur €distributa; ex qua conficitur, ut certas animo res te-€neat auditor, quibus dictis intellegat fore peroratum. €@@Nunc utroque genere partitionis quemadmodum con-€veniat uti, breviter dicendum videtur. Quae partitio, €quid conveniat aut quid non conveniat, ostendit, haec €debet illud, quod convenit, inclinare ad suae causae €commodum, hoc modo: 'interfectam matrem esse a filio €convenit mihi cum adversariis'. item contra: 'interfec-€tum esse a Clytaemestra Agamemnonem convenit'. nam @1 €hic uterque et id posuit, quod conveniebat, et tamen €suae causae commodo consuluit. deinde, quid contro-€versiae sit, ponendum est in iudicationis expositione; quae quemadmodum inveniretur, ante dictum est. Quae €partitio rerum distributam continet expositionem, €haec habere debet: brevitatem, absolutionem, pauci-€tatem. brevitas est, cum nisi necessarium nullum assu-€mitur verbum. haec in hoc genere idcirco est utilis, €quod rebus ipsis et partibus causae, non verbis neque €extraneis ornamentis animus auditoris tenendus est. €absolutio est, per quam omnia, quae incidunt in cau-€sam, genera, de quibus dicendum est, amplectimur in €partitione, ne aut aliquod genus utile relinquatur aut €sero extra partitionem, id quod vitiosissimum ac tur-€pissimum est, inferatur. paucitas in partitione serva-€tur, si genera ipsa rerum ponuntur neque permixtim €cum partibus implicantur. nam genus est, quod plures €partes amplectitur, ut animal. pars est, quae subest €generi, ut equus. sed saepe eadem res alii genus, alii €pars est. nam homo animalis pars est, Thebani aut €Troiani genus. haec ideo diligentius inducitur di-€scriptio, ut aperta [intellecta] generum et partium ra-€tione paucitas generum in partitione servari possit. nam €qui ita partitur: 'ostendam propter cupiditatem et au-€daciam et avaritiam adversariorum omnia incommo-€da ad rem publicam pervenisse', is non intellexit in €partitione exposito genere partem se generis ad- @1 €miscuisse. nam genus est omnium nimirum libidinum €cupiditas, eius autem generis sine dubio pars est ava-ritia. hoc igitur vitandum est, ne, cuius genus po-€sueris, eius * sicuti aliquam diversam ac dissimilem €partem ponas in eadem partitione. quodsi quod in €genus plures incident partes, id cum in prima causae €partitione erit simpliciter expositum, distribuetur tem-€pore [eo] commodissime, cum ad ipsum ventum erit €explicandum in causae dictione post partitionem. €atque illud quoque pertinet ad paucitatem, ne aut plura, €quam satis est, demonstraturos nos dicamus, hoc modo: €'ostendam adversarios, quod arguamus, et potuisse €facere et voluisse et fecisse'; nam fecisse satis est €ostendere: aut, cum in causa partitio nulla sit, [et] cum €simplex quiddam agatur, tamen utamur distributione, €id quod perraro potest accidere. €@@Ac sunt alia quoque praecepta partitionum, quae ad €hunc usum oratorium non tanto opere pertineant, quae €versantur in philosophia, ex quibus haec ipsa trans-€tulimus, quae convenire viderentur, quorum nihil in €ceteris artibus inveniebamus. €@@Atque his de partitione praeceptis in omni dictione €meminisse oportebit, ut et prima quaeque pars, ut expo-€sita est in partitione, sic ordine transigatur et omnibus €explicatis peroratum sit [hoc modo], ut ne quid po-€sterius praeter conclusionem inferatur. partitur apud @1 €Terentium breviter et commode senex in Andria, quae €cognoscere libertum velit: €@@@@'Eo pacto et gnati vitam et consilium meum €@@@@Cognosces et quid facere in hac re te velim'. €itaque quemadmodum in partitione proposuit, ita €narrat, primum nati vitam: 'Nam is postquam excessit €ex ephebis . . . '; deinde suum consilium: 'Et nunc id €operam do . . . '. deinde quid Sosiam velit facere, id €quod postremum posuit in partitione, postremum di-€cit: 'Nunc tuum est officium . . . '. quemadmodum igitur €hic et ad primam quamque partem primum accessit €et omnibus absolutis finem dicendi fecit, sic nobis pla-€cet et ad singulas partes accedere et omnibus abso-€lutis perorare. €@@Nunc de confirmatione deinceps, ita ut ordo ipse €postulat, praecipiendum videtur. @@Confirmatio est, per quam argumentando nostrae €causae fidem et auctoritatem et firmamentum adiungit €oratio. huius partis certa sunt praecepta, quae in €singula causarum genera dividentur. verumtamen non €incommodum videtur quandam silvam atque materiam €universam ante permixtim et confuse exponere omnium €argumentationum, post autem tradere, quemadmodum €unum quodque causae genus hinc omnibus argumen-€tandi rationibus tractis confirmari oporteat. €@@Omnes res argumentando confirmantur aut ex eo, €quod personis, aut ex eo, quod negotiis est adtributum. @1 þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜¢ˆŒAc personis has res adtributas putamus: nomen, na-€turam, victum, fortunam, habitum, affectionem, studia, €consilia, facta, casus, orationes. nomen est, quod uni €cuique personae datur, quo suo quaeque proprio et €certo vocabulo appellatur. naturam ipsam definire €difficile est; partes autem eius enumerare eas, quarum indigemus ad hanc praeceptionem, facilius est. eae €autem partim divino, partim mortali in genere ver-€santur. mortalium autem pars in hominum, pars in €bestiarum genere numerantur. atque hominum genus €et in sexu consideratur, virile an muliebre sit, et in €natione, patria, cognatione, aetate. natione, Graius an €barbarus; patria, Atheniensis an Lacedaemonius; co-€gnatione, quibus maioribus, quibus consanguineis; €aetate, puer an adulescens, natu grandior an senex. €praeterea commoda et incommoda considerantur ab €natura data animo aut corpori, hoc modo: valens an €inbecillus, longus an brevis, formonsus an deformis, €velox an tardus sit, acutus an hebetior, memor an obli-€viosus, comis [officiosus] an infacetus, pudens, patiens €an contra; et omnino quae a natura dantur animo et €corpori considerabuntur [et haec in natura conside-€randa]. nam quae industria comparantur, ad habitum €pertinent, de quo posterius est dicendum. in victu con-€siderare oportet, apud quem et quo more et cuius €arbitratu sit educatus, quos habuerit artium liberalium €magistros, quos vivendi praeceptores, quibus amicis @1 €utatur, quo in negotio, quaestu, artificio sit occupatus, €quo modo rem familiarem administret, qua consuetu-€dine domestica sit. in fortuna quaeritur, servus sit an €liber, pecuniosus an tenuis, privatus an cum potestate: €si cum potestate, iure an iniuria; felix, clarus an con-€tra; quales liberos habeat. ac si de non vivo quaeretur, €etiam quali morte sit affectus, erit considerandum. habitum autem [hunc] appellamus animi aut corporis €constantem et absolutam aliqua in re perfectionem, €ut virtutis aut artis alicuius perceptionem aut quamvis €scientiam et item corporis aliquam commoditatem non €natura datam, sed studio et industria partam. affectio €est animi aut corporis ex tempore aliqua de causa €commutatio, ut laetitia, cupiditas, metus, molestia, €morbus, debilitas et alia, quae in eodem genere re-€periuntur. studium est autem animi assidua et vehe-€menter ad aliquam rem adplicata magna cum voluptate €occupatio, ut philosophiae, poe+ticae, geometricae, lit-€terarum. consilium est aliquid faciendi aut non fa-€ciendi excogitata ratio. facta autem et casus et ora-€tiones tribus ex temporibus considerabuntur: quid €fecerit [aut] quid ipsi acciderit [aut] quid dixerit; aut €quid faciat, quid ipsi accidat, quid dicat; aut quid fac-€turus sit, quid ipsi casurum sit, qua sit usurus oratione. €@@Ac personis quidem haec videntur esse adtributa: negotiis autem quae sunt adtributa, partim sunt con-€tinentia cum ipso negotio, partim in gestione negotii @1 €considerantur, partim adiuncta negotio sunt, partim €negotium consequuntur. €@@Continentia cum ipso negotio sunt ea, quae semper €affixa esse videntur ad rem neque ab ea possunt se-€parari. ex his prima est brevis conplexio totius neg-€otii, quae summam continet facti, hoc modo: parentis €occisio, patriae proditio; deinde causa eius summae, €per quam et quam ob rem et cuius rei causa factum €sit, quaeritur; deinde ante gestam rem quae facta sint €continenter usque ad ipsum negotium; deinde, in ipso €gerendo negotio quid actum sit; deinde, quid postea €factum sit. @@In gestione autem negotii, qui locus secundus erat €de iis, quae negotiis adtributa sunt, quaeretur locus, €tempus, modus, occasio, facultas. locus consideratur, €in quo res gesta sit, ex opportunitate, quam videatur €habuisse ad negotium administrandum. ea autem op-€portunitas quaeritur ex magnitudine, intervallo, longin-€quitate, propinquitate, solitudine, celebritate, natura €ipsius loci et vicinitatis et totius regionis; ex his €etiam attributionibus: sacer profanus, publicus anne €privatus, alienus an ipsius, de quo agitur, locus sit aut fuerit. tempus autem est_id quo nunc utimur, nam €ipsum quidem generaliter definire difficile est_pars €quaedam aeternitatis cum alicuius annui, menstrui, €diurni nocturnive spatii certa significatione. in hoc et @1 €quae praeterierint, considerantur: et eorum ipsorum, €quae aut propter vetustatem obsoleverint aut incredi-€bilia videantur, ut iam in fabularum numerum repo-€nantur; et quae iam diu gesta et a memoria nostra re-€mota tamen faciant fidem vere tradita esse, quia eorum €monumenta certa in litteris exstent; et quae nuper gesta €sint, quae scire plerique possint; et item quae instent in €praesentia et cum maxime fiant; et quae consequan-€tur, in quibus potest considerari, quid ocius et quid €serius futurum sit. et item communiter in tempore per-€spiciendo longinquitas eius est consideranda. nam €saepe oportet commetiri cum tempore negotium et vi-€dere, potueritne aut magnitudo negotii aut multitudo €rerum in eo transigi tempore. [consideratur autem tem-€pus et anni et mensis et diei et noctis et vigiliae et horae et in aliqua parte alicuius horum.] occasio au-€tem est pars temporis habens in se alicuius rei idoneam €faciendi aut non faciendi opportunitatem. quare cum €tempore hoc differt: nam genere quidem utrumque €idem esse intellegitur, verum in tempore spatium quo-€dam modo declaratur, quod in annis aut in anno aut €in aliqua anni parte spectatur, in occasione ad spatium €temporis faciendi quaedam opportunitas intellegitur €adiuncta. (quare cum genere idem sit, fit aliud, quod €parte quadam et specie, ut diximus, differat.) haec €distribuitur in tria genera: publicum, commune, sin-€gulare. publicum est, quod civitas universa aliqua de @1 €causa frequentat, ut ludi, dies festus, bellum. commune, €quod accidit omnibus eodem fere tempore, ut messis, €vindemia, calor, frigus. singulare autem est, quod ali-€qua de causa privatim alicui solet accidere, ut nup-tiae, sacrificium, funus, convivium, somnus. modus €autem est, in quo, quemadmodum et quo animo factum €sit, quaeritur. eius partes sunt prudentia et inprudentia. €prudentiae [autem] ratio quaeritur ex iis, quae clam, €palam, vi, persuasione fecerit. inprudentia autem in €purgationem confertur, cuius partes sunt inscientia, €casus, necessitas, et in affectionem animi, hoc est €molestiam, iracundiam, amorem et cetera, quae in €simili genere versantur. facultates sunt, aut quibus fa-€cilius fit aut sine quibus aliquid confici non potest. €@@Adiunctum negotio autem id intellegitur, quod maius €et quod minus et quod aeque magnum et quod simile €erit ei negotio, quo de agitur, et quod contrarium €et quod disparatum, et genus et pars et eventus. maius €et minus et aeque magnum ex vi et ex numero et ex €figura negotii, sicut ex statura corporis, consideratur. simile autem ex specie conparabili aut ex conferunda at-€que assimulanda natura iudicatur. contrarium est, quod €positum in genere diverso ab eodem, cui contrarium di-€citur, plurimum distat, ut frigus calori, vitae mors. €disparatum autem est id, quod ab aliqua re praeposi-€tione negationis separatur, hoc modo: sapere et non @1 €sapere. genus est, quod partes aliquas amplectitur, ut €cupiditas. pars est, quae subest generi, ut amor, ava-€ritia. eventus est exitus alicuius negotii, in quo quaeri €solet, quid ex quaque re evenerit, eveniat, eventurum €sit. quare hoc in genere, ut commode, quid eventurum €sit, ante animo colligi possit, quid quaque ex re soleat €evenire, considerandum est, hoc modo: ex arrogantia €odium, ex insolentia arrogantia. @@Quarta autem pars est ex iis [2rebus]2, quas negotiis €dicebamus esse adtributas, consecutio. in hac eae res €quaeruntur, quae gestum negotium consequuntur: pri-€mum, quod factum est, quo id nomine appellari con-€veniat; deinde eius facti qui sint principes et inven-€tores, qui denique auctoritatis eius et inventionis com-€probatores atque aemuli; deinde ecquae de ea re aut €eius rei sit lex, consuetudo, pactio, iudicium, scientia, €artificium; deinde natura eius, evenire vulgo soleat an €insolenter et raro; postea homines id sua auctoritate þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜«ˆ‹comprobare an offendere in iis consueverint; et cetera, €quae factum aliquid similiter confestim aut ex inter-€vallo solent consequi. deinde postremo adtendendum €est, num quae res ex iis rebus, quae positae sunt in par-€tibus honestatis aut utilitatis, consequantur; de quibus €in deliberativo genere causae distinctius erit dicendum. €@@Ac negotiis quidem fere res haec, quas commemora-€vimus, sunt adtributae. @@Omnis autem argumentatio, quae ex iis locis, quos @1 €commemoravimus, sumetur, aut probabilis aut ne-€cessaria debebit esse. etenim, ut breviter describa-€mus, argumentatio videtur esse inventum aliquo ex €genere rem aliquam aut probabiliter ostendens aut ne-€cessarie demonstrans. €@@Necessarie demonstrantur ea, quae aliter ac dicun-€tur nec fieri nec probari possunt, hoc modo: 'si peperit, €cum viro concubuit.' hoc genus argumentandi, quod in €necessaria demonstratione versatur, maxime tractatur €in dicendo aut per complexionem aut per enumera-tionem aut per simplicem conclusionem. conplexio est, €in qua, utrum concesseris, reprehenditur, ad hunc mo-€dum: 'si inprobus est, cur uteris? si probus, cur accusas?' €enumeratio est, in qua pluribus rebus expositis et €ceteris infirmatis una reliqua necessario confirmatur, €hoc pacto: 'necesse est aut inimicitiarum causa ab hoc €esse occisum aut metus aut spei aut alicuius amici €gratia aut, si horum nihil est, ab hoc non esse occisum; €nam sine causa maleficium susceptum non potest esse; €si neque inimicitiae fuerunt nec metus ullus nec spes €[ex morte illius] alicuius commodi neque ad amicum €huius aliquem mors illius pertinebat: relinquitur igi-€tur, ut ab hoc non sit occisus.' simplex autem conclusio €ex necessaria consecutione conficitur, hoc modo: 'si €vos me istuc eo tempore fecisse dicitis, ego autem eo €ipso tempore trans mare fui, relinquitur, ut id, quod €dicitis, non modo non fecerim, sed ne potuerim quidem €facere.' atque hoc diligenter oportebit videre, ne quo €pacto genus hoc refelli possit, ut ne confirmatio modum @1 €in se argumentationis habeat et quandam similitudinem €necessariae conclusionis, verum ipsa argumentatio ex €necessaria ratione consistat. @@Probabile autem est id, quod fere solet fieri aut quod €in opinione positum est aut quod habet in se ad haec €quandam similitudinem, sive id falsum est sive verum. €in eo genere, quod fere fieri solet, probabile huiusmodi €est: 'si mater est, diligit filium; si avarus est, neglegit €ius iurandum.' in eo autem, quod in opinione positum €est, huiusmodi sunt probabilia: impiis apud inferos €poenas esse praeparatas; eos, qui philosophiae dent €operam, non arbitrari deos esse. similitudo autem in €contrariis et [2ex]2 paribus et in iis rebus, quae sub ean-€dem rationem cadunt, maxime spectatur. in contrariis, €hoc modo: 'nam si iis, qui inprudentes laeserunt, ignosci €convenit, iis, qui necessario profuerunt, haberi gratiam non oportet.' ex pari, sic: 'nam ut locus sine portu na-€vibus esse non potest tutus, sic animus sine fide stabilis €amicis non potest esse.' in iis rebus, quae sub eandem €rationem cadunt, hoc modo probabile consideratur: €'nam si Rhodiis turpe non est portorium locare, ne Her-€mocreonti quidem turpe est conducere.' haec tum vera €sunt, hoc pacto: 'quoniam cicatrix est, fuit vulnus'; tum €veri similia, hoc modo: 'si multus erat in calceis pulvis, €ex itinere eum venire oportebat.' €@@Omne autem_ut certas quasdam in partes tri-€buamus_probabile, quod sumitur ad argumen- @1 €tationem, aut signum est aut credibile aut iudicatum aut comparabile. signum est, quod sub sensum ali-€quem cadit et quiddam significat, quod ex ipso pro-€fectum videtur, quod aut ante fuerit aut in ipso neg-€otio aut post sit consecutum et tamen indiget testi-€monii et gravioris confirmationis, ut cruor, fuga, pallor, €pulvis, et quae his sunt similia. credibile est, quod €sine ullo teste auditoris opinione firmatur, hoc modo: €'nemo est, qui non liberos suos incolumes et beatos €esse cupiat.' iudicatum est res assensione aut auctori-€tate aut iudicio alicuius aut aliquorum conprobata. id €tribus in generibus spectatur, religioso, communi, €adprobato. religiosum est, quod iurati legibus iudica-€runt. commune est, quod omnes vulgo probarunt et €secuti sunt, huiusmodi: ut maioribus natu assurgatur, €ut supplicum misereatur. adprobatum est, quod ho-€mines, cum dubium esset, quale haberi oporteret, sua €constituerunt auctoritate: velut Gracchi patris factum €populus Romanus, qui eum [ob id factum] eo quod €insciente collega in censura [2non]2nihil gessit post censuram consulem fecit. conparabile autem est, quod €in rebus diversis similem aliquam rationem continet. €eius partes sunt tres: imago, conlatio, exemplum. imago €est oratio demonstrans corporum aut naturarum simi-€litudinem. conlatio est oratio rem cum re ex simili-€tudine conferens. exemplum est, quod rem auctoritate €aut casu alicuius hominis aut negotii confirmat aut in-€firmat. horum exempla et descriptiones in praeceptis €elocutionis cognoscentur. @1 €@@Ac fons quidem confirmationis, ut facultas tulit, €apertus est nec minus dilucide, quam rei natura fere-€bat, demonstratus est; quemadmodum autem quaeque €constitutio et pars constitutionis et omnis contro-€versia, sive in ratione sive in scripto versabitur, tractari €debeat et quae in quamque argumentationes conve-€niant, singillatim in secundo libro de uno quoque ge-€nere dicemus. in praesentia tantummodo numeros et €modos et partes argumentandi confuse et permixtim €dispersimus; post discripte et electe in genus quodque €causae, quid cuique conveniat, ex hac copia digeremus. @@Atque inveniri quidem omnis ex his locis argu-€mentatio poterit: inventam exornari et certas in partes €distingui et suavissimum est et summe necessarium €et ab artis scriptoribus maxime neglectum. quare et €de ea praeceptione nobis et in hoc loco dicendum visum €est, ut ad inventionem argumentandi [2ratio]2 adiun-€geretur. et magna cum cura et diligentia locus hic om-€nis considerandus est, quod rei non solum magna uti-€litas est, sed praecipiendi quoque summa difficultas. @@Omnis igitur argumentatio aut per inductionem €tractanda est aut per ratiocinationem. €@@Inductio est oratio, quae rebus non dubiis captat @1 €assensionem eius, quicum instituta est; quibus assen-€sionibus facit, ut illi dubia quaedam res propter si-€militudinem earum rerum, quibus assensit, probetur; €velut apud Socraticum Aeschinen demonstrat Socrates €cum Xenophontis uxore et cum ipso Xenophonte Aspa-€siam locutam: 'dic mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si €vicina tua melius habeat aurum, quam tu habes, utrum €illudne an tuum malis?' 'illud,' inquit. 'quid, si vestem €et ceterum ornatum muliebrem pretii maioris habeat, €quam tu habes, tuumne an illius malis?' respondit: €'illius vero.' 'age sis,' inquit, 'quid? si virum illa me-€liorem habeat, quam tu habes, utrumne tuum virum malis an illius?' hic mulier erubuit. Aspasia autem ser-€monem cum ipso Xenophonte instituit. 'quaeso,' inquit, €'Xenophon, si vicinus tuus equum meliorem habeat, €quam tuus est, tuumne equum malis an illius?' 'illius,' €inquit. 'quid, si fundum meliorem habeat, quam tu ha-€bes, utrum tandem fundum habere malis?' 'illum,' in-€quit, 'meliorem scilicet.' 'quid, si uxorem meliorem ha-€beat, quam tu habes, utrum [2tuamne an]2 illius malis?' €atque hic Xenophon quoque ipse tacuit. post Aspasia: €'quoniam uterque vestrum,' inquit, 'id mihi solum non €respondit, quod ego solum audire volueram, egomet €dicam, quid uterque cogitet. nam et tu, mulier, €optumum virum vis habere et tu, Xenophon, uxorem €habere lectissimam maxime vis. quare, nisi hoc per-€feceritis, ut neque vir melior neque femina lectior in @1 €terris sit, profecto semper id, quod optumum putabitis €esse, multo maxime requiretis[, ut et tu maritus sis €quam optumae et haec quam optimo viro nupta sit]'. €hic cum rebus non dubiis assensum est, factum est €propter similitudinem, ut etiam illud, quod dubium €videretur, si qui separatim quaereret, id pro certo propter rationem rogandi concederetur. hoc modo ser-€monis plurimum Socrates usus est, propterea quod €nihil ipse afferre ad persuadendum volebat, sed ex þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜µ„eo, quod sibi ille dederat, quicum disputabat, aliquid €conficere malebat, quod ille ex eo, quod iam con-€cessisset, necessario adprobare deberet. €@@Hoc in genere praecipiendum nobis videtur primum, €ut illud, quod inducimus per similitudinem, eiusmodi €sit, ut sit necesse concedere. nam ex quo postulabimus €nobis illud, quod dubium sit, concedi, dubium esse id €ipsum non oportebit. deinde illud, cuius confirmandi €causa fiet inductio, videndum est, ut simile iis rebus €sit, quas res quasi non dubias ante induxerimus, nam €aliquid ante concessum nobis esse nihil proderit, si €ei dissimile erit id, cuius causa illud concedi primum €voluerimus; deinde ne intellegat, quo spectent illae €primae inductiones et ad quem sint exitum perven-turae. nam qui videt, si ei rei, quam primo rogetur, €recte assenserit, illam quoque rem, quae sibi displi-€ceat, esse necessario concedendam, plerumque aut non @1 €respondendo aut male respondendo longius roga-€tionem procedere non sinit; quare ratione rogationis €inprudens ab eo, quod concessit, ad id, quod non vult €concedere, deducendus est. extremum autem aut ta-€ceatur oportet aut concedatur aut negetur. si negabitur, €aut ostendenda similitudo est earum rerum, quae ante €concessae sunt, aut alia utendum inductione. si con-€cedetur, concludenda est argumentatio. si tacebitur, €elicienda responsio est aut, quoniam taciturnitas imi-€tatur confessionem, pro eo, ac si concessum sit, con-€cludere oportebit argumentationem. ita fit hoc genus €argumentandi tripertitum: prima pars ex similitudine €constat una pluribusve; altera ex eo, quod concedi vo-€lumus, cuius causa similitudines adhibitae sunt; tertia €ex conclusione, quae aut confirmat concessionem aut €quid ex ea conficiatur ostendit. @@Sed quia non satis alicui videbitur dilucide demon-€stratum, nisi quid ex civili causarum genere exempli €subiecerimus, videtur eiusmodi quoque utendum ex-€emplo, non quo praeceptio differat aut aliter hoc in €sermone atque in dicendo sit utendum, sed ut eorum €voluntati satis fiat, qui id, quod aliquo in loco viderunt, €alio in loco, nisi monstratum est, nequeunt cognoscere. €ergo in hac causa, quae apud Graecos est pervagata, €cum Epaminondas, Thebanorum imperator, * quod ei, €qui sibi ex lege praetor successerat, exercitum non tra-€didit et, cum paucos ipse dies contra legem exercitum €tenuisset, Lacedaemonios funditus vicit, poterit accu- @1 €sator argumentatione uti per inductionem, cum scrip-€tum legis contra sententiam defendat, ad hunc modum: 'si, iudices, id, quod Epaminondas ait legis scriptorem €sensisse, adscribat ad legem et addat hanc ex-€ceptionem: &7extra quam si quis rei publicae causa €&7exercitum non tradiderit&, patiemini? non opinor. €quid, si vosmet ipsi, quod a vestra religione et a sa-€pientia remotissimum est, istius honoris causa hanc €eandem exceptionem iniussu populi ad legem adscribi €iubeatis, populus Thebanus id patieturne fieri? pro-€fecto non patietur. quod ergo adscribi ad legem nefas €est, id sequi, quasi adscriptum sit, rectum vobis vi-€deatur? novi vestram intellegentiam; non potest ita €videri, iudices. quodsi litteris corrigi neque ab illo ne-€que a vobis scriptoris voluntas potest, videte, ne multo €indignius sit id re et iudicio vestro mutari, quod ne €verbo quidem commutari potest.' €@@Ac de inductione quidem satis in praesentia dictum videtur. nunc deinceps ratiocinationis vim et naturam €consideremus. €@@Ratiocinatio est oratio ex ipsa re probabile aliquid €eliciens, quod expositum et per se cognitum sua se vi €et ratione confirmet. hoc de genere qui diligentius con-€siderandum putaverunt, cum idem in usu dicendi se-€querentur, paululum in praecipiendi ratione dissense-€runt. nam partim quinque eius partes esse dixerunt, €partim non plus quam in tres partes posse distribui €putaverunt. eorum controversiam non incommodum vi-€detur cum utrorumque ratione exponere. nam et brevis €est et non eiusmodi, ut alteri prorsus nihil dicere pu-€tentur, et locus hic nobis in dicendo minime neglegen-€dus videtur. @1 @@Qui putant in quinque tribui partes oportere, aiunt €primum convenire exponere summam argumentatio-€nis, ad hunc modum: 'melius accurantur, quae con-€silio geruntur, quam quae sine consilio administran-€tur'. hanc primam partem numerant; eam deinceps €rationibus variis et quam copiosissimis verbis adpro-€bari putant oportere, hoc modo: 'domus ea, quae ra-€tione regitur, omnibus est instructior rebus et appara-€tior, quam ea, quae temere et nullo consilio admini-€stratur. exercitus is, cui praepositus est sapiens et calli-€dus imperator, omnibus partibus commodius regitur, €quam is, qui stultitia et temeritate alicuius admini-€stratur. eadem navigii ratio est. nam navis optime cur-€sum conficit ea, quae scientissimo gubernatore utitur.' cum propositio sit hoc pacto adprobata et duae partes €transierint ratiocinationis, tertia in parte aiunt, quod €ostendere velis, id ex vi propositionis oportere assu-€mere, hoc pacto: 'nihil autem omnium rerum melius, €quam omnis mundus, administratur.' huius assump-€tionis quarto in loco aliam porro inducunt adproba-€tionem, hoc modo: 'nam et signorum ortus et obitus €definitum quendam ordinem servant et annuae commu-€tationes non modo quadam ex necessitudine semper €eodem modo fiunt, verum ad utilitates quoque rerum €omnium sunt accommodatae, et diurnae nocturnaeque €vicissitudines nulla in re umquam mutatae quicquam @1 €nocuerunt'; quae signo sunt omnia non mediocri quo-€dam consilio naturam mundi administrari. quinto in-€ducunt loco conplexionem eam, quae aut id infert so-€lum, quod ex omnibus partibus cogitur, hoc modo: €'consilio igitur mundus administratur'; aut unum in €locum cum conduxerit breviter propositionem et ad-€sumptionem, adiungit, quid ex his conficiatur, ad hunc €modum: 'quodsi melius geruntur ea, quae consilio, €quam quae sine consilio administrantur, nihil autem €omnium rerum melius administratur, quam omnis mun-€dus, consilio igitur mundus administratur.' quinque-€pertitam igitur hoc pacto putant esse argumentationem. @@Qui autem tripertitam putant esse, ii non aliter €tractari putant oportere argumentationem, sed parti-€tionem horum reprehendunt. negant enim neque a pro-€positione neque ab adsumptione adprobationes earum €separari oportere, neque propositionem absolutam ne-€que adsumptionem sibi perfectam videri, quae appro-€batione confirmata non sit. quare quas illi duas partes €numerent, propositionem et adprobationem, sibi unam €partem videri, propositionem; quae si adprobata non €sit, propositio non sit argumentationis. item, quae ab €illis adsumptio et adsumptionis adprobatio dicatur, €eandem sibi adsumptionem solam videri. ita fit, €ut eadem ratione argumentatio tractata aliis tripertita, €aliis quinquepertita videatur. quare evenit, ut res non @1 €tam ad usum dicendi pertineat quam ad rationem €praeceptionis. @@Nobis autem commodior illa partitio videatur esse, €quae in quinque partes tributa est, quam omnes ab €Aristotele et Theophrasto profecti maxime secuti sunt. €nam quemadmodum illud superius genus argumen-€tandi, quod per inductionem sumitur, maxime Socrates €et Socratici tractarunt, sic hoc, quod per ratiocina-€tionem expolitur, summe est ab Aristotele [atque a Peri-€pateticis] et Theophrasto frequentatum, deinde a €rhetoribus iis, qui elegantissimi atque artificiosis-€simi putati sunt. quare autem nobis illa magis partitio €probetur, dicendum videtur, ne temere secuti putemur; €et breviter dicendum, ne in huiusmodi rebus diutius, €quam ratio praecipiendi postulat, commoremur. @@Si quadam in argumentatione satis est uti pro-€positione et non oportet adiungere adprobationem pro-€positionis, quadam autem in argumentatione infirma €est propositio, nisi adiuncta sit adprobatio, separatum €est quiddam a propositione adprobatio. quod enim €et adiungi et separari ab aliquo potest, id non potest €idem esse, quod est id, ad quod adiungitur et a quo €separatur; est autem quaedam argumentatio, in qua €propositio non indiget approbationis, et quaedam, in €qua nihil valet sine approbatione, ut ostendemus. sepa-€rata igitur est a propositione approbatio. Ostendetur @1 þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜¾ˆŒautem id, quod polliciti sumus, hoc modo: quae propo-€sitio in se quiddam continet perspicuum et quod stare €inter omnes necesse est, hanc velle approbare et firmare nihil attinet. ea est huiusmodi: 'si, quo die ista caedes €Romae facta est, ego Athenis eo die fui, in caede in-€teresse non potui.' hoc quia perspicue verum est, nihil €attinet approbari. quare assumi statim oportet, hoc €modo: 'fui autem Athenis eo die.' hoc si non constat, €indiget approbationis; qua inducta complexio conse-€quitur. est igitur quaedam propositio, quae non indiget €approbatione. nam esse quidem quandam, quae indi-€geat, quid attinet ostendere, quod cuivis facile perspi-€cuum est? quodsi ita est, ex hoc et ex eo, quod propo-€sueramus, hoc conficitur, separatum esse quiddam a €propositione approbationem. sin autem ita est, falsum €est non esse plus quam tripertitam argumentationem. @@Simili modo liquet alteram quoque approbationem €separatam esse ab assumptione. si quadam in argu-€mentatione satis est uti assumptione et non oportet €adiungere approbationem assumptioni, quadam autem €in argumentatione infirma est assumptio, nisi adiuncta €sit approbatio, separatum quiddam est extra assump-€tionem approbatio. est autem argumentatio quaedam, €in qua assumptio non indiget approbationis, quaedam €autem, in qua nihil valet sine approbatione, ut osten-€demus. separata igitur est ab adsumptione approbatio. €Ostendemus autem, quod polliciti sumus, hoc modo: @1 quae perspicuam omnibus veritatem continet assump-€tio, nihil indiget approbationis. ea est huiusmodi: 'si €oportet velle sapere, dare operam philosophiae con-€venit.' hic propositio indiget approbationis; non enim €perspicua est neque constat inter omnes, propterea €quod multi nihil prodesse philosophiam, plerique etiam €obesse arbitrantur; assumptio perspicua; est enim €haec: 'oportet autem velle sapere.' hoc quia ipsum ex €se perspicitur et verum esse intellegitur, nihil attinet €approbari. quare statim concludenda est argumentatio. €est ergo assumptio quaedam, quae approbationis non €indiget; nam quandam indigere perspicuum est. se-€parata est igitur ab adsumptione approbatio. falsum €ergo est non esse plus quam tripertitam argumenta-tionem. Atque ex his illud iam perspicuum est, esse €quandam argumentationem, in qua neque propositio €neque assumptio indigeat approbationis, huiusmodi, ut €certum quiddam et breve exempli causa ponamus: 'si €summopere sapientia petenda est, summo opere stul-€titia vitanda est: summo autem opere sapientia pe-€tenda est: summo igitur opere stultitia vitanda est.' €hic et propositio et assumptio perspicua est; quare €neutra quoque indiget approbatione. ex hisce om-€nibus illud perspicuum est approbationem tum adiungi, €tum non adiungi. ex quo cognoscitur neque in pro-€positione neque in assumptione contineri approba-€tionem, sed utramque suo loco positam vim suam tam-€quam certam et propriam obtinere. quodsi ita est, @1 €commode partiti sunt illi, qui in quinque partes tri-€buerunt argumentationem. @@Quinque igitur partes sunt eius argumentationis, €quae per ratiocinationem tractatur: propositio, per €quam locus is breviter exponitur, ex quo vis omnis €oportet emanet ratiocinationis; approbatio, per quam €id, quod breviter expositum est, rationibus adfirmatum €probabilius et apertius fit; assumptio, per quam id, €quod ex propositione ad ostendendum pertinet, assumi-€tur; assumptionis approbatio, per quam id, quod €assumptum est, rationibus firmatur; complexio, per €quam id, quod conficitur ex omni argumentatione, bre-€viter exponitur. quae plurimas habet argumentatio €partes, ea constat ex his quinque partibus; secunda €est quadripertita; tertia tripertita; dein bipertita; quod €in controversia est. de una quoque parte potest alicui videri posse consistere. eorum igitur, quae constant, €exempla ponemus, horum, quae dubia sunt, rationes €afferemus. €@@Quinquepertita argumentatio est huiusmodi: €'omnes leges, iudices, ad commodum rei publicae re-€ferre oportet et eas ex utilitate communi, non ex scrip-€tione, quae in litteris est, interpretari. ea enim virtute et €sapientia maiores nostri fuerunt, ut in legibus scriben-€dis nihil sibi aliud nisi salutem atque utilitatem rei €publicae proponerent. neque enim ipsi, quod obesset, €scribere volebant, et, si scripsissent, cum esset intellec-€tum, repudiatum iri legem intellegebant. nemo enim €leges legum causa salvas esse vult, sed rei publicae, €quod ex legibus omnes rem publicam optime putant @1 €administrari. quam ob rem igitur leges servari oportet, €ad eam causam scripta omnia interpretari convenit: hoc €est, quoniam rei publicae servimus, ex rei publicae com-€modo atque utilitate interpretemur. nam ut ex medicina €nihil oportet putare proficisci, nisi quod ad corporis €utilitatem spectet, quoniam eius causa est instituta, sic €a legibus nihil convenit arbitrari, nisi quod rei publicae €conducat, proficisci, quoniam eius causa sunt compara-tae. ergo in hoc quoque iudicio desinite litteras legis €perscrutari et legem, ut aequum est, ex utilitate rei €publicae considerate. quid magis utile fuit Thebanis €quam Lacedaemonios opprimi? cui magis Epaminon-€dam, Thebanorum imperatorem, quam victoriae The-€banorum consulere decuit? quid hunc tanta Thebano-€rum gloria, tam claro atque exornato tropaeo carius €aut antiquius habere convenit? scripto videlicet legis €omisso scriptoris sententiam considerare debebat. at €hoc quidem satis consideratum est, nullam esse legem €nisi rei publicae causa scriptam. summam igitur amen-€tiam esse existimabat, quod scriptum esset rei publicae €salutis causa, id non ex rei publicae salute interpretari. €quodsi leges omnes ad utilitatem rei publicae referri €convenit, hic autem saluti rei publicae profuit, profecto €non potest eodem facto et communibus fortunis con-€suluisse et legibus non optemperasse.' @@Quattuor autem partibus constat argumentatio, €cum aut proponimus aut assumimus sine approbatione. €id facere oportet, cum aut propositio ex se intellegitur €aut assumptio perspicua est et nullius approbationis @1 €indiget. propositionis approbatione praeterita quattuor €ex partibus argumentatio tractatur, ad hunc modum: €'iudices, qui ex lege iurati iudicatis, legibus optempe-€rare debetis. optemperare autem legibus non potestis, €nisi id, quod scriptum est in lege, sequimini. quod enim €certius legis scriptor testimonium voluntatis suae re-€linquere potuit, quam quod ipse magna cum cura atque €diligentia scripsit? quodsi litterae non exstarent, €magnopere eas requireremus, ut ex iis scriptoris vo-€luntas cognosceretur; nec tamen Epaminondae per-€mitteremus, ne si extra iudicium quidem esset, ut is €nobis sententiam legis interpretaretur, nedum nunc €istum patiamur, cum praesto lex sit, non ex eo, quod €apertissime scriptum est, sed ex eo, quod suae causae €convenit, scriptoris voluntatem interpretari. quodsi €vos, iudices, legibus optemperare debetis et id facere €non potestis, nisi id, quod scriptum est in lege, sequa-€mini, quin istum contra legem fecisse iudicatis?' assumptionis autem approbatione praeterita quadri-€pertita sic fiet argumentatio: 'qui saepenumero nos €per fidem fefellerunt, eorum orationi fidem habere non €debemus. si quid enim perfidia illorum detrimenti €acceperimus, nemo erit praeter nosmet ipsos, quem €iure accusare possimus. ac primo quidem decipi in-€commodum est; iterum, stultum; tertio, turpe. Cartha-€ginienses autem persaepe iam nos fefellerunt. summa €igitur amentia est in eorum fide spem habere, quorum €perfidia totiens deceptus sis.' @@Utraque approbatione praeterita tripertita fit, hoc €pacto: 'aut metuamus Carthaginienses oportet, si €incolumes eos reliquerimus, aut eorum urbem dirua- @1 €mus. at metuere quidem non oportet. restat igitur, €ut urbem diruamus.' €@@Sunt autem, qui putant nonnumquam posse com-€plexione supersederi, cum id perspicuum sit, quod €conficiatur ex ratiocinatione; quod si fiat, bipertitam €quoque fieri argumentationem, hoc modo: 'si peperit, €virgo non est: peperit autem.' hic satis esse proponere €et adsumere: quod conficiatur quoniam perspicuum €sit, complexionis rem non indigere. nobis autem vi-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜Èˆdetur et omnis ratiocinatio concludenda esse et illud €vitium, quod illis displicet, magnopere vitandum, ne, €quod perspicuum sit, id in complexionem inferamus. hoc autem fieri poterit, si complexionum genera intelle-€gentur. nam aut ita complectemur, ut in unum con-€ducamus propositionem et assumptionem, hoc modo: €'quodsi leges omnes ad utilitatem rei publicae referri €convenit, hic autem saluti rei publicae profuit, pro-€fecto non potest eodem facto et saluti communi con-€suluisse et legibus non optemperasse'; aut ita, ut ex €contrario sententia conficiatur, hoc modo: 'summa €igitur amentia est in eorum fide spem habere, quorum €perfidia totiens deceptus sis'; aut ita, ut id solum, €quod conficitur, inferatur, ad hunc modum: 'urbem €igitur diruamus'; aut, ut id, quod eam rem, quae con-€ficitur, sequatur necesse est. id est huiusmodi: 'si €peperit, cum viro concubuit: peperit autem.' conficitur €hoc: 'concubuit igitur cum viro.' hoc si nolis inferre @1 €et inferas id, quod sequitur: 'fecit igitur incestum', et €concluseris argumentationem et perspicuam fugeris complexionem. quare in longis argumentationibus ex €conductionibus aut ex contrario complecti oportet, in €brevibus id solum, quod conficitur, exponere, in iis, €in quibus exitus perspicuus est, consecutione uti. €@@Si qui autem ex una quoque parte putabunt constare €argumentationem, poterunt dicere saepe satis esse hoc €modo argumentationem facere: 'quoniam peperit, cum €viro concubuit'; nam hoc nullius neque approbationis €neque complexionis indigere. sed nobis ambiguitate €nominis videntur errare. nam argumentatio nomine €uno res duas significat, ideo quod et inventum ali-€quam in rem probabile aut necessarium argumentatio vocatur et eius inventi artificiosa expolitio. cum igitur €proferent aliquid huiusmodi: 'quoniam peperit, cum €viro concubuit', inventum proferent, non expolitionem; €nos autem de expolitionis partibus loquimur. €@@Nihil igitur ad hanc rem ratio illa pertinebit; atque €hac distinctione alia quoque, quae videbuntur officere €huic partitioni, propulsabimus, si quis aut assumptio-€nem aliquando tolli posse putet aut propositionem. €quae si quid habet probabile aut necessarium, quoquo €modo commoveat auditorem necesse est. quod si so-€lum spectaretur ac nihil, quo pacto tractaretur id, €quod esset excogitatum, referret, nequaquam tantum €inter summos oratores et mediocres interesse existi-maretur. variare autem orationem magnopere oporte-€bit; nam omnibus in rebus similitudo mater est satie- @1 €tatis. id fieri poterit, si non similiter semper ingre-€diamur in argumentationem. nam primum omnium €generibus ipsis distinguere convenit, hoc est, tum in-€ductione uti, tum ratiocinatione, deinde in ipsa ar-€gumentatione non semper a propositione incipere nec €semper quinque partibus abuti neque eadem partes €ratione expolire, sed tum ab assumptione incipere, tum €adprobatione alterutra, tum utraque, tum hoc, tum illo €genere conplexionis uti. id ut perspiciatur, scribamus * €in quolibet exemplo de iis, quae proposita sunt, [hoc €idem exerceamus, ut] quam facile factu sit, periclitari €licet. @@Ac de partibus quidem argumentationis satis nobis €dictum videtur: illud autem volumus intellegi nos €probe tenere aliis quoque rationibus tractari argumen-€tationes in philosophia multis et obscuris, de quibus €certum est artificium constitutum. verum illa nobis €abhorrere ab usu oratorio visa sunt. quae pertinere €autem ad dicendum putamus, ea nos commodius quam €ceteros adtendisse non affirmamus; perquisitius et €diligentius conscripsisse pollicemur. nunc, ut statui-€mus, proficisci ordine ad reliqua pergemus. @@Reprehensio est, per quam argumentando adver-€sariorum confirmatio diluitur [aut infirmatur] aut ele-€vatur. haec fonte inventionis eodem utetur, quo uti- @1 €tur confirmatio, propterea quod, quibus ex locis ali-€qua res confirmari potest, isdem potest ex locis in-€firmari. nihil enim considerandum est in his omnibus €[inventionibus] nisi id, quod personis aut negotiis €adtributum est. quare inventionem et argumentationum €expolitionem ex illis, quae ante praecepta sunt, hanc €quoque in partem orationis transferri oportebit. verum-€tamen, ut quaedam praeceptio detur huius quoque €partis, exponemus modos reprehensionis; quos qui ob-€servabunt, facilius ea, quae contra dicentur, diluere aut €infirmare poterunt. @@Omnis argumentatio reprehenditur, si aut ex iis, €quae sumpta sunt, non conceditur aliquid unum plu-€rave aut his concessis conplexio [ex his] confici ne-€gatur, aut si genus ipsum argumentationis vitiosum €ostenditur, aut si contra firmam argumentationem alia €aeque firma aut firmior ponitur. €@@Ex iis, quae sumuntur, aliquid non conceditur, cum €aut id, quod credibile dicunt, negatur esse eiusmodi, €aut, quod conparabile putant, dissimile ostenditur, aut €iudicatum aliam in partem traducitur, aut omnino €iudicium inprobatur, aut, quod signum esse adversarii €dixerunt, id eiusmodi negatur esse, aut si conprehensio €aut una aut ex utraque parte reprehenditur, aut enume-€ratio falsa ostenditur, aut simplex conclusio falsi ali-€quid continere demonstratur. nam omne, quod su-€mitur ad argumentandum sive pro probabili sive pro @1 €necessario, necesse est sumatur ex his locis, ut ante €ostendimus. @@Quod pro credibili sumptum erit, id infirmabitur, €si aut perspicue falsum erit, hoc modo: 'nemo est, quin €pecuniam quam sapientiam malit'; aut ex contrario €quoque credibile aliquid habebit, hoc modo: 'quis est, €qui non officii cupidior quam pecuniae sit?' aut erit €omnino incredibile, ut si aliquis, quem constet esse €avarum, dicat alicuius mediocris officii causa se maxi-€mam pecuniam neglexisse, aut si, quod in quibusdam €rebus aut hominibus accidit, id omnibus dicitur usu €venire, hoc pacto: 'qui pauperes sunt, iis antiquior of-€ficio pecunia est'; 'qui locus desertus est, in eo caedem €factam esse oportet; in loco celebri homo occidi qui €potuit?' aut si id, quod raro fit, fieri omnino negatur, €ut Curio pro Fulvio: 'nemo potest uno aspectu neque €praeteriens in amorem incidere.' @@Quod autem pro signo sumetur, id ex isdem locis, €quibus confirmatur, infirmabitur. nam in signo primum €verum esse ostendi oportet; deinde esse eius rei signum €proprium, qua de agitur, ut cruorem caedis; deinde €factum esse, quod non oportuerit, aut non factum, quod €oportuerit; postremo scisse eum, de quo quaeritur, eius €rei legem et consuetudinem. nam eae res sunt signo €adtributae; quas diligentius aperiemus, cum separatim €de ipsa coniecturali constitutione dicemus. ergo horum €unum quodque in reprehensione aut non esse signo €aut parum magno esse aut a se potius quam ab ad-€versariis stare aut omnino falso dici aut in aliam quo-€que suspicionem duci posse demonstrabitur. @1 @@Cum autem pro conparabili aliquid inducetur, quon-€iam id per similitudinem maxime tractatur, in repre-€hendendo conveniet simile id negare esse, quod con-€feretur, ei, quicum conferetur. id fieri poterit, si de-€monstrabitur diversum esse genere, natura, vi, magni-€tudine, tempore, loco, persona, opinione; ac si, quo €in numero illud, quod per similitudinem afferetur, et €quo in loco hoc, cuius causa afferetur, haberi con-€veniat, ostendetur. deinde, quid res cum re differat, €demonstrabimus: ex quo docebimus aliud de eo, quod €comparabitur, et de eo, quicum comparabitur, existi-€mare oportere. huius facultatis maxime indigemus, €cum ea ipsa argumentatio, quae per inductionem trac-€tatur, erit reprehendenda. €@@Sin iudicatum aliquod inferetur, quoniam id ex his €locis maxime firmatur: laude eorum, qui iudicarunt; €similitudine eius rei, qua de agitur, ad eam rem, qua €de iudicatum est; et commemorando non modo non €esse reprehensum iudicium, sed ab omnibus adpro-€batum; et demonstrando difficilius et maius fuisse ad €iudicandum, quod afferatur, quam id, quod instet: ex €contrariis locis, si res aut vera aut veri similis permittet, €infirmari oportebit. atque erit observandum diligenter, €ne nihil ad id, quo de agatur, pertineat id, quod iudica-€tum sit; et videndum est, ne ea res proferatur, in qua €sit offensum, ut de ipso, qui iudicarit, iudicium fieri þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜Óvideatur. oportet autem animadvertere, ne, cum aliter €sint multa iudicata, solitarium aliquid aut rarum @1 €iudicatum afferatur. nam sic his rebus auctoritas €iudicati maxime potest infirmari. atque ea quidem, €quae quasi probabilia sumentur, ad hunc modum €temptari oportebit. €@@Quae vero sicuti necessaria dicentur, ea si forte €imitabuntur modo necessariam argumentationem ne-€que erunt eiusmodi, sic reprehendentur: primum con-€prehensio, quae, utrum concesseris, debet tollere: si €vera est, numquam reprehendetur; sin falsa, duobus €modis, aut conversione aut alterius partis infirmatione €[conversione], hoc modo: €@@@@'Nam si veretur, quid eum accuses, qui est probus? €@@@@Sin inverecundum animi ingenium possidet, €@@@@Quid autem eum accuses, qui id parvi auditum €@@@@@@@aestimet?' €hic, sive vereri dixeris sive non vereri, concedendum €hoc putat, ut neges esse accusandum. quod conver-€sione sic reprehendetur: 'immo vero accusandus est. €nam si veretur, accuses; non enim parvi auditum aesti-€mabit. sin inverecundum animi ingenium possidet, tamen accuses; non enim probus est.' alterius autem €partis infirmatione hoc modo reprehendetur: 'verum €si veretur, accusatione tua correctus ab errato recedet.' €@@Enumeratio vitiosa intellegitur, si aut praeteritum €quiddam dicimus, quod velimus concedere, aut infir-€mum aliquid adnumeratum, quod aut contra dici possit €aut causa non sit, quare non honeste possimus con- @1 €cedere. praeteritur quiddam in eiusmodi enumerationi-€bus: 'quoniam habes istum equum, aut emeris oportet €aut hereditate possideas aut munere acceperis aut domi €tibi natus sit aut, si eorum nihil est, subripueris ne-€cesse est: si neque emisti neque hereditate venit ne-€que donatus est neque domi natus est: necesse est ergo subripueris.' hoc commode reprehenditur, si dici possit €ex hostibus equus esse captus, cuius praedae sectio €non venierit; quo inlato infirmatur enumeratio, quon-€iam id sit inductum, quod praeteritum sit in enume-€ratione. altero autem modo reprehendetur, si aut con-€tra aliquid dicetur, hoc est, si exempli causa, ut in €eodem versemur, poterit ostendi hereditate venisse, aut €si illud extremum non erit turpe concedere, ut si qui, €cum dixerint adversarii: 'aut insidias facere voluisti €aut amico morem gessisti aut cupiditate elatus es', €amico se morem gessisse fateatur. @@Simplex autem conclusio reprehenditur, si hoc, quod €sequitur, non videatur necessario cum eo, quod ante-€cessit, cohaerere. nam hoc quidem: 'Si spiritum ducit, €vivit', 'si dies est, lucet' eiusmodi est, ut cum priore €necessario posterius cohaerere videatur. hoc autem: €'si mater est, diligit', 'si aliquando peccavit, numquam €corrigetur' sic conveniet reprehendi, ut demonstretur €non necessario cum priore posterius cohaerere. hoc €genus et cetera necessaria et omnino omnis argumen-€tatio et eius reprehensio maiorem quandam vim con-€tinet et latius patet, quam hic exponitur; sed eius €artificii cognitio eiusmodi est, ut non ad huius artis €partem aliquam adiungi possit, sed ipsa separatim @1 €longi temporis et magnae atque arduae cognitionis in-€digeat. quare illa nobis alio tempore atque ad aliud €institutum, si facultas erit, explicabuntur; nunc his €praeceptionibus rhetorum ad usum oratorium conten-€tos nos esse oportebit. cum igitur ex iis, quae sumentur, €aliquid non concedetur, sic infirmabitur. @@Cum autem his concessis conplexio ex his non con-€ficitur, haec erunt consideranda: num aliud conficiatur, €aliud dicatur, hoc modo: si, cum aliquis dicat se pro-€fectum esse ad exercitum, contra eum quis velit hac €uti argumentatione: 'si venisses ad exercitum, a tri-€bunis militaribus visus esses; non es autem ab his €visus: non es igitur ad exercitum profectus.' hic cum €concesseris propositionem et assumptionem, conplexio €est infirmanda. aliud enim, quam cogebatur, inlatum est. ac nunc quidem, quo facilius res cognosceretur, €perspicuo et grandi vitio praeditum posuimus exem-€plum; sed saepe obscurius positum vitium pro vero €probatur, cum aut parum memineris, quid concesseris, €aut ambiguum aliquid pro certo concesseris. ambiguum €si concesseris ex ea parte, quam ipse intellexeris, [eam €partem] adversarius ad aliam partem per conplexionem €velit accommodare, demonstrare oportebit non ex eo, €quod ipse concesseris, sed ex eo, quod ille sumpserit, €confici conplexionem, ad hunc modum: 'si indigetis €pecuniae, pecuniam non habetis; si pecuniam non €habetis, pauperes estis: indigetis autem pecuniae; mer-€caturae enim, ni ita esset, operam non daretis: pauperes €igitur estis.' hoc sic reprehenditur: 'cum dicebas: si @1 €indigetis pecuniae, pecuniam non habetis, hoc intelle-€gebam: si propter inopiam in egestate estis, pecuniam €non habetis, et idcirco concedebam; cum autem hoc €sumebas: indigetis autem pecuniae, illud accipiebam: €vultis autem pecuniae plus habere. ex quibus conces-€sionibus non conficitur hoc: pauperes igitur estis; con-€ficeretur autem, si tibi primo quoque hoc concessissem, €qui pecuniam maiorem vellet habere, eum pecuniam non habere.' saepe autem oblitum putant, quid con-€cesseris, et idcirco id, quod non conficitur, quasi con-€ficiatur, in conclusionem infertur, hoc modo: 'si ad €illum hereditas veniebat, veri simile est ab illo ne-€catum.' deinde hoc adprobant plurimis verbis. post €adsumunt: 'ad illum autem hereditas veniebat.' de-€inde infertur: 'ille igitur occidit'; id quod ex iis, quae €sumpserant, non conficitur. quare observare diligenter €oportet, et quid sumatur et quid ex his conficiatur. €@@Ipsum autem genus argumentationis vitiosum his €de causis ostendetur, si aut in ipso vitium erit aut €non ad id, quod instituitur, accommodabitur. atque €in ipso vitium erit, si omnino totum falsum erit, €si commune, si vulgare, si leve, si remotum, si mala €definitione, si controversum, si perspicuum, si non €concessum, si turpe, si offensum, si contrarium, si in-constans, si adversarium. falsum est, in quo per-€spicue mendacium est, hoc modo: 'non potest esse €sapiens, qui pecuniam neglegit. Socrates autem pe- @1 €cuniam neglegebat: non igitur sapiens erat.' com-€mune est, quod nihilo magis ab adversariis quam a €nobis facit, hoc modo: 'idcirco, iudices, quia veram €causam habebam, brevi peroravi.' vulgare est, quod €in aliam quoque rem non probabilem, si nunc con-€cessum sit, transferri possit, ut hoc: 'si causam veram €non haberet, vobis se, iudices, non commisisset.' leve €est, quod aut post tempus dicitur, hoc modo: 'si in €mentem venisset, non commisisset'; aut perspicue tur-€pem rem levi tegere vult defensione, hoc modo: €@@@@'Cum te expetebant omnes florentissimo €@@@@Regno, reliqui: nunc desertum ab omnibus €@@@@Summo periclo sola ut restituam paro.' remotum est, quod ultra quam satis est petitur, huius-€modi: 'quodsi non P. Scipio Corneliam filiam Ti. €Graccho conlocasset atque ex ea duos Gracchos pro-€creasset, tantae seditiones natae non essent; quare hoc €incommodum Scipioni adscribendum videtur.' huius-€modi est illa quoque conquestio: €@@@@'Utinam ne in nemore Pelio securibus €@@@@Caesae accidissent abiegnae ad terram trabes!' €longius enim repetita est, quam res postulabat. mala €definitio est, cum aut communia describit, hoc modo: €'seditiosus est is, qui malus atque inutilis civis'_ @1 €nam hoc non magis seditiosi quam ambitiosi, quam €calumniatoris, quam alicuius hominis improbi vim €describit_; aut falsum quiddam dicit, hoc pacto: €'sapientia est pecuniae quaerendae intellegentia'; aut €aliquid non grave nec magnum continens, sic: 'stul-€titia est inmensa gloriae cupiditas'. est haec quidem €stultitia, sed ex parte quadam, non ex omni genere €definita. controversum est, in quo ad dubium demon-€strandum dubia causa affertur, hoc modo: €@@@@'Eho tu, di, quibus est potestas motus superum atque €@@@@@@@inferum, €@@@@Pacem inter sese conciliant, conferunt concordiam.' perspicuum est, de quo non est controversia: ut si €quis, cum Orestem accuset, planum faciat ab eo matrem €esse occisam. non concessum est, cum id, quod au-€getur, in controversia est, ut si quis, cum Ulixem ac-€cuset, in hoc maxime commoretur: indignum esse ab þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜Ü†homine ignavissimo virum fortissimum Aiacem ne-€catum. turpe est, quod aut eo loco, in quo dicitur, aut €eo homine, qui dicit, aut eo tempore, quo dicitur, aut €iis, qui audiunt, aut ea re, qua de agitur, indignum €propter inhonestam rem videtur. offensum est, quod €eorum, qui audiunt, voluntatem laedit: ut, si quis €apud equites Romanos cupidos iudicandi Caepionis @1 legem iudiciariam laudet. contrarium est, quod contra €dicitur atque ii, qui audiunt, fecerunt: ut si quis apud €Alexandrum Macedonem dicens contra aliquem urbis €expugnatorem diceret nihil esse crudelius quam urbes €diruere, cum ipse Alexander Thebas diruisset. in-€constans est, quod ab eodem de eadem re diverse €dicitur: ut, si qui, cum dixerit, qui virtutem habeat, €eum nullius rei ad bene vivendum indigere, neget €postea sine bona valetudine posse bene vivi: aut, se €amico adesse propter benivolentiam, sperare autem aliquid commodi ad se perventurum. adversarium €est, quod ipsi causae aliqua ex parte officit, ut si quis €hostium vim et copias et felicitatem augeat, cum ad €pugnandum milites adhortetur. €@@Si non ad id, quod instituitur, accommodabitur ali-€qua pars argumentationis, horum aliquo in vitio re-€perietur: si plura pollicitus pauciora demonstrabit; aut €si, cum totum debebit ostendere, de parte aliqua lo-€quatur, hoc modo: 'Mulierum genus avarum est; nam €Eriphyla auro viri vitam vendidit'; aut si non id, quod €accusabitur, defendet, ut, si qui, cum ambitus accusa-€bitur, manu se fortem esse defendet; aut ut Amphion €apud Euripidem, [item apud Pacuvium,] qui vituperata €musica sapientiam laudat; aut si res ex hominis vitio €vituperabitur, ut, si qui doctrinam ex alicuius docti €vitiis reprehendat; aut si qui, cum aliquem volet lau-€dare, de felicitate eius, non de virtute dicat; aut si rem €cum re ita comparabit, ut alteram se non putet lau- @1 €dare, nisi alteram vituperarit; aut si alteram ita lau-det, ut alterius non faciat mentionem; aut si, cum de €certa re quaeretur, de communi instituetur oratio, ut, €si quis, cum aliqui deliberent, bellum gerant an non, €pacem laudet omnino, non illud bellum inutile esse €demonstret; aut si ratio alicuius rei reddetur falsa, hoc €modo: 'pecunia bonum est, propterea quod ea maxime €vitam beatam efficiat'; aut infirma, ut Plautus: €@@@@'Amicum castigare ob meritam noxiam, €@@@@Immune est facinus; verum in aetate utile €@@@@Et conducibile; nam ego amicum hodie meum €@@@@Concastigabo pro commerita noxia'; €aut eadem, hoc modo: 'malum est avaritia; multos €enim magnis incommodis affecit pecuniae cupiditas'; €aut parum idonea, hoc modo: 'maximum bonum est €amicitia; plurimae enim delectationes sunt in amicitia.' @@Quartus modus erat reprehensionis, per quem contra €firmam argumentationem aeque firma aut firmior po-€nitur. hoc genus in deliberationibus maxime versa-€bitur, cum aliquid, quod contra dicatur, aequum esse €concedimus, sed id, quod nos defendimus, necessarium €esse demonstramus; aut cum id, quod illi defendant, €utile esse fateamur, quod nos dicamus, honestum esse €demonstremus. €@@Ac de reprehensione haec [quidem] existimavimus €esse dicenda. [deinceps nunc de conclusione ponemus.] @1 @@Hermagoras digressionem deinde, tum postremam €conclusionem ponit. in hac autem digressione ille putat €oportere quandam inferri orationem a causa atque a €iudicatione ipsa remotam, quae aut sui laudem aut ad-€versarii vituperationem contineat aut in aliam causam €deducat, ex qua conficiat aliquid confirmationis aut re-€prehensionis, non argumentando, sed augendo per €quandam amplificationem. hanc si qui partem putabit €esse orationis, sequatur licebit. [nam et augendi et €laudandi et vituperandi praecepta a nobis partim data €sunt, partim suo loco dabuntur.] nobis autem non €placuit [hanc partem] in numerum reponi, quod de €causa digredi nisi per locum communem displicet: quo €de genere posterius est dicendum. laudes autem et €vituperationes non separatim placet tractari, sed in €ipsis argumentationibus esse inplicatas. €@@Nunc de conclusione dicemus. @@Conclusio est exitus et determinatio totius orationis. €haec habet partes tres: enumerationem, indignationem, €conquestionem. €@@Enumeratio est, per quam res disperse et diffuse €dictae unum in locum coguntur et reminiscendi causa €unum sub aspectum subiciuntur. haec si semper eodem €modo tractabitur, perspicue ab omnibus artificio quo-€dam tractari intellegetur; sin varie fiet, et hanc suspi-€cionem et satietatem vitare poterit. quare tum oporte-€bit ita facere, ut plerique faciunt propter facilitatem, €singillatim unam quamque rem adtingere et ita omnes @1 €transire breviter argumentationes; tum autem, id quod €difficilius est, dicere, quas partes exposueris in par-€titione, de quibus te pollicitus sis dicturum, et reducere €in memoriam, quibus rationibus unam quamque partem €confirmaris; tum ab iis, qui audiunt, quaerere, quid €sit, quod sibi velle debeant demonstrari, hoc modo: €'illud docuimus, illud planum fecimus'. ita simul et €in memoriam redibit auditor et putabit nihil esse praeterea, quod debeat desiderare. atque in his ge-€neribus, ut ante dictum est, tum tuas argumentationes €transire separatim, tum, id quod artificiosius est, cum €tuis contrarias coniungere; et cum tuam dixeris argu-€mentationem, tum, contra eam quod adferretur, quem-€admodum dilueris, ostendere. ita per brevem conpara-€tionem auditoris memoria et de confirmatione et de €reprehensione redintegrabitur. atque haec aliis actionis €quoque modis variare oportebit. nam tum ex tua per-€sona enumerare possis, ut, quid et quo quidque loco €dixeris, admoneas; tum vero personam aut rem ali-€quam inducere et enumerationem ei totam attribuere. €personam hoc modo: 'nam si legis scriptor exsistat €et quaerat sic id a vobis, quid dubitetis: quid possitis €dicere, cum vobis hoc et hoc sit demonstratum?' atque €hic, item ut in nostra persona, licebit alias singillatim €transire omnes argumentationes, alias ad partitionis €singula genera referre, alias ab auditore, quid deside- @1 €ret, quaerere, alias haec facere per comparationem suarum et contrariarum argumentationum. res autem €inducetur, si alicui rei huiusmodi, legi, loco, urbi, mo-€numento oratio attribuetur per enumerationem, hoc €modo: 'quid? si leges loqui possent, nonne haec apud €vos quererentur: quidnam amplius desideratis, iudi-€ces, cum vobis hoc et hoc planum factum sit?' in hoc €quoque genere omnibus isdem modis uti licebit. com-€mune autem praeceptum hoc datur ad enumerationem, €ut ex una quaque argumentatione, quoniam tota iterum €dici non potest, id eligatur, quod erit gravissimum, €et unum quidque quam brevissime transeatur, ut me-€moria, non oratio renovata videatur. €@@Indignatio est oratio, per quam conficitur, ut in €aliquem hominem magnum odium aut in rem gravis €offensio concitetur. in hoc genere illud primum in-€tellegi volumus, posse omnibus ex locis iis, quos in €confirmandi praeceptione posuimus, tractari indigna-€tionem. nam ex iis rebus, quae personis aut quae €negotiis sunt attributae, quaevis amplificationes et €indignationes nasci possunt, sed tamen ea, quae se-€paratim de indignatione praecipi possunt, considere-mus. primus locus sumitur ab auctoritate, cum com-€memoramus, quantae curae res ea fuerit iis, quorum €auctoritas gravissima debeat esse: diis inmortalibus, €qui locus sumetur ex sortibus, ex oraculis, vatibus, €ostentis, prodigiis, responsis, similibus rebus; item €maioribus nostris, regibus, civitatibus, gentibus, ho- @1 €minibus sapientissimis, senatui, populo, legum scripto-€ribus. secundus locus est, per quem, illa res ad quos €pertineat, cum amplificatione per indignationem osten-€ditur, aut ad omnes aut ad maiorem partem, quod €atrocissimum est; aut ad superiores, quales sunt ii, €quorum ex auctoritate indignatio sumitur, quod in-€dignissimum est; aut ad pares animo, fortuna, cor-€pore, quod iniquissimum est; aut ad inferiores, quod €superbissimum est. tertius locus est, per quem quae-€rimus, quidnam sit eventurum, si idem ceteri faciant; €et simul ostendimus, huic si concessum sit, multos €aemulos eiusdem audaciae futuros; ex quo, quid mali þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¡˜æsit eventurum, demonstrabimus. quartus locus est, per €quem demonstramus multos alacres exspectare, quid €statuatur, ut ex eo, quod uni concessum sit, sibi quo-€que tali de re quid liceat, intellegere possint. quintus €locus est, per quem ostendimus ceteras res perperam €constitutas intellecta veritate commutatas corrigi €posse; hanc esse rem, quae si sit semel iudicata, ne-€que alio commutari iudicio neque ulla potestate cor-€rigi possit. sextus locus est, per quem consulto et de €industria factum demonstratur et illud adiungitur, vo-€luntario maleficio veniam dari non oportere, inpru-€dentiae concedi nonnumquam convenire. septimus lo-€cus est, per quem indignamur, quod taetrum, crudele, €nefarium, tyrannicum factum esse dicamus per vim @1 manum opulentiam; quae res ab legibus et ab aequabili €iure remotissima sit. octavus locus est, per quem de-€monstramus non vulgare neque factitatum esse ne ab €audacissimis quidem hominibus id maleficium, de quo €agatur; atque id a feris quoque hominibus et a bar-€baris gentibus et inmanibus bestiis esse remotum. haec €erunt, quae in parentes, liberos, coniuges, consangui-€neos, supplices crudeliter facta dicentur, et deinceps €si qua proferantur in maiores natu, in hospites, in €vicinos, in amicos, in eos, quibuscum vitam egeris, in €eos, apud quos educatus sis, in eos, ab quibus eruditus, €in mortuos, in miseros et misericordia dignos, in ho-€mines claros, nobiles et honore usos, in eos, qui neque €laedere alium nec se defendere potuerunt, ut in pueros, €senes, mulieres; quibus ex omnibus acriter excitata in-€dignatio summum in eum, qui violarit horum aliquid, odium commovere poterit. nonus locus est, per quem €cum aliis peccatis, quae constat esse peccata, hoc quo €de quaestio est, conparatur, et ita per contentionem, €quanto atrocius et indignius sit illud, de quo agitur, €ostenditur. decimus locus est, per quem omnia, quae €in negotio gerundo acta sunt quaeque post negotium €consecuta sunt, cum unius cuiusque indignatione et €criminatione colligimus et rem verbis quam maxime €ante oculos eius, apud quem dicitur, ponimus, ut id, €quod indignum est, proinde illi videatur indignum, ac €si ipse interfuerit ac praesens viderit. undecimus locus €est, per quem ostendimus ab eo factum, a quo minime €oportuerit, et a quo, si alius faceret, prohiberi con-€venerit. duodecimus locus est, per quem indignamur, @1 €quod nobis hoc primis acciderit neque alicui umquam usu venerit. tertius decimus locus est, si cum iniuria €contumelia iuncta demonstratur, per quem locum in €superbiam et arrogantiam odium concitatur. quartus €decimus locus est, per quem petimus ab iis, qui audiunt, €ut ad suas res nostras iniurias referant; si ad pueros €pertinebit, de liberis suis cogitent; si ad mulieres, de €uxoribus; si ad senes, de patribus aut parentibus. €quintus decimus locus est, per quem dicimus inimicis €quoque et hostibus ea, quae nobis acciderint, indigna €videri solere. €@@Et indignatio quidem his fere de locis gravissime sumetur. [conquestionis autem huiusmodi de rebus €partes petere oportebit.] €@@Conquestio est oratio auditorum misericordiam cap-€tans. in hac primum animum auditoris mitem et €misericordem conficere oportet, quo facilius conque-€stione commoveri possit. id locis communibus efficere €oportebit, per quos fortunae vis in omnes et hominum €infirmitas ostenditur; qua oratione habita graviter et €sententiose maxime demittitur animus hominum et ad €misericordiam conparatur, cum in alieno malo suam infirmitatem considerabit. deinde primus locus est €misericordiae, per quem, quibus in bonis fuerint et €nunc [per quem] quibus in malis sint, ostenditur. se-€cundus, qui in tempora tribuitur, per quem, quibus in €malis fuerint et sint et futuri sint, demonstratur. ter-€tius, per quem unum quodque deploratur incom-€modum, ut in morte filii pueritiae delectatio, amor, €spes, solatium, educatio et, si qua simili in genere quo-€libet de incommodo per conquestionem dici poterunt. €quartus, per quem res turpes et humiles et inliberales @1 €proferentur et indigna aetate, genere, fortuna pristina, €honore, beneficiis, quae passi perpessurive sint. quin-€tus, per quem omnia ante oculos singillatim incom-€moda ponuntur, ut videatur is, qui audit, videre et re €quoque ipsa, quasi assit, non verbis solum ad miseri-cordiam ducatur. sextus, per quem praeter spem in €miseriis demonstratur esse, et, cum aliquid exspectaret, €non modo id non adeptus esse, sed in summas miserias €incidisse. septimus, per quem ad ipsos, qui audiunt, €[similem in causam] convertimus et petimus, ut de suis €liberis aut parentibus aut aliquo, qui illis carus debeat €esse, nos cum videant, recordentur. octavus, per quem €aliquid dicitur esse factum, quod non oportuerit, aut €non factum, quod oportuerit, hoc modo: 'non affui, non €vidi, non postremam vocem eius audivi, non extremum €spiritum eius excepi.' item: 'inimicorum in manibus €mortuus est, hostili in terra turpiter iacuit insepultus, €a feris diu vexatus, communi quoque honore in morte caruit.' nonus, per quem oratio ad mutas et expertes €animi res referetur, ut si ad equum, domum, vestem €sermonem alicuius accommodes, quibus animus eorum, €qui audiunt et aliquem dilexerunt, vehementer com-€movetur. decimus, per quem inopia, infirmitas, soli-€tudo demonstratur. undecimus, per quem liberorum €aut parentum aut sui corporis sepeliundi aut alicuius €eiusmodi rei commendatio fit. duodecimus, per quem €disiunctio deploratur ab aliquo, cum diducaris ab eo, €quicum libentissime vixeris, ut a parente filio, a fratre €familiari. tertius decimus, per quem cum indignatione @1 €conquerimur, quod ab iis, a quibus minime conveniat, €male tractemur, propinquis, amicis, quibus benigne €fecerimus, quos adiutores fore putarimus, aut a qui-€bis indignum [est], [ut] servis, libertis, clientibus, sup-€plicibus. quartus decimus, qui per obsecrationem €sumitur; in quo orantur modo illi, qui audiunt, hu-€mili et supplici oratione, ut misereantur. quintus de-€cimus, per quem non nostras, sed eorum, qui cari €nobis debent esse, fortunas conqueri nos demonstra-€mus. sextus decimus, per quem animum nostrum in €alios misericordem esse ostendimus et tamen amplum €et excelsum et patientem incommodorum esse et fu-€turum esse, si quid acciderit, demonstramus. nam €saepe virtus et magnificentia, in quo gravitas et €auctoritas est, plus proficit ad misericordiam commo-€vendam quam humilitas et obsecratio. commotis au-€tem animis diutius in conquestione morari non opor-€tebit. quemadmodum enim dixit rhetor Apollonius, €'lacrima nihil citius arescit.' €@@Sed quoniam satis, ut videmur, de omnibus orationis €partibus diximus et huius voluminis magnitudo lon-€gius processit, quae sequuntur deinceps, in secundo €libro dicemus. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Crotoniatae quondam, cum florerent omnibus copiis €et in Italia cum primis beati numerarentur, templum €Iunonis, quod religiosissime colebant, egregiis picturis €locupletare voluerunt. itaque Heracleoten Zeuxin, qui €tum longe ceteris excellere pictoribus existimabatur, €magno pretio conductum adhibuerunt. is et ceteras €conplures tabulas pinxit, quarum nonnulla pars us-€que ad nostram memoriam propter fani religionem €remansit, et, ut excellentem muliebris formae pulchri-€tudinem muta in se imago contineret, Helenae pingere €simulacrum velle dixit; quod Crotoniatae, qui eum mu-€liebri in corpore pingendo plurimum aliis praestare €saepe accepissent, libenter audierunt. putaverunt enim, €si, quo in genere plurimum posset, in eo magno opere €elaborasset, egregium sibi opus illo in fano relicturum. neque tum eos illa opinio fefellit. nam Zeuxis ilico €quaesivit ab iis, quasnam virgines formosas haberent. €illi autem statim hominem deduxerunt in palaestram €atque ei pueros ostenderunt multos, magna praeditos €dignitate. etenim quodam tempore Crotoniatae multum €omnibus corporum viribus et dignitatibus antisteterunt €atque honestissimas ex gymnico certamine victorias €domum cum laude maxima rettulerunt. cum puerorum @1 €igitur formas et corpora magno hic opere miraretur: €'Horum,' inquiunt illi, 'sorores sunt apud nos virgines. þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢’ˆ‹quare, qua sint illae dignitate, potes ex his suspicari'. €'Praebete igitur mihi, quaeso,' inquit, 'ex istis virgini-€bus formonsissimas, dum pingo id, quod pollicitus sum €vobis, ut mutum in simulacrum ex animali exemplo veritas transferatur.' tum Crotoniatae publico de con-€silio virgines unum in locum conduxerunt et pictori €quam vellet eligendi potestatem dederunt. ille autem €quinque delegit; quarum nomina multi poe+tae memo-€riae prodiderunt, quod eius essent iudicio probatae, €qui pulchritudinis habere verissimum iudicium de-€buisset. neque enim putavit omnia, quae quaereret ad €venustatem, uno se in corpore reperire posse ideo, €quod nihil simplici in genere omnibus ex partibus per-€fectum natura expolivit. itaque, tamquam ceteris non €sit habitura quod largiatur, si uni cuncta concesserit, €aliud alii commodi aliquo adiuncto incommodo mu-€neratur. @@Quod quoniam nobis quoque voluntatis accidit, ut €artem dicendi perscriberemus, non unum aliquod pro-€posuimus exemplum, cuius omnes partes, quocumque €essent in genere, exprimendae nobis necessarie vi-€derentur; sed omnibus unum in locum coactis scripto-€ribus, quod quisque commodissime praecipere vide-€batur, excerpsimus et ex variis ingeniis excellentis-€sima quaeque libavimus. ex iis enim, qui nomine et €memoria digni sunt, nec nihil optime nec omnia prae-€clarissime quisquam dicere nobis videbatur. qua- @1 €propter stultitia visa est aut a bene inventis alicuius €recedere, si quo in vitio eius offenderemur, aut ad vitia €eius quoque accedere, cuius aliquo bene praecepto duceremur. quodsi in ceteris quoque studiis a multis €eligere homines commodissimum quodque quam sese €uni alicui certe vellent addicere, minus in arrogan-€tia[m] offenderent; non tanto opere in vitiis perse-€verarent; aliquanto levius ex inscientia laborarent. ac si €par in nobis huius artis atque in illo picturae scientia €fuisset, fortasse magis hoc in suo genere opus nostrum €quam illius in suo pictura nobilis eniteret. ex maiore €enim copia nobis quam illi fuit exemplorum eligendi €potestas. ille una ex urbe et ex eo numero virginum, €quae tum erant, eligere potuit; nobis omnium, quicum-€que fuerunt ab ultimo principio huius praeceptionis €usque ad hoc tempus, expositis copiis, quodcumque €placeret, eligendi potestas fuit. @@Ac veteres quidem scriptores artis usque a prin-€cipe illo atque inventore Tisia repetitos unum in lo-€cum conduxit Aristoteles et nominatim cuiusque prae-€cepta magna conquisita cura perspicue conscripsit at-€que enodata diligenter exposuit; ac tantum inventori-€bus ipsis suavitate et brevitate dicendi praestitit, ut €nemo illorum praecepta ex ipsorum libris cognoscat, €sed omnes, qui quod illi praecipiant velint intellegere, €ad hunc quasi ad quendam multo commodiorem ex-plicatorem revertantur. atque hic quidem ipse et sese €ipsum nobis et eos, qui ante fuerunt, in medio po-€suit, ut ceteros et se ipsum per se cognosceremus; €ab hoc autem qui profecti sunt, quamquam in maxi- @1 €mis philosophiae partibus operae plurimum con-€sumpserunt, sicuti ipse, cuius instituta sequebantur, fe-€cerat, tamen permulta nobis praecepta dicendi relique-€runt. atque alii quoque alio ex fonte praeceptores di-€cendi emanaverunt, qui item permultum ad dicendum, €si quid ars proficit, opitulati sunt. nam fuit tempore €eodem, quo Aristoteles, magnus et nobilis rhetor Iso-€crates; cuius ipsius quam constet esse artem non in-venimus. discipulorum autem atque eorum, qui pro-€tinus ab hac sunt disciplina profecti, multa de arte €praecepta reperimus. ex his duabus diversis sicuti fa-€miliis, quarum altera cum versaretur in philosophia, €nonnullam rhetoricae quoque artis sibi curam assume-€bat, altera vero omnis in dicendi erat studio et prae-€ceptione occupata, unum quoddam est conflatum ge-€nus a posterioribus, qui ab utrisque ea, quae com-€mode dici videbantur, in suas artes contulerunt; quos €ipsos simul atque illos superiores nos nobis omnes, €quoad facultas tulit, proposuimus et ex nostro quoque nonnihil in commune contulimus. quodsi ea, quae in €his libris exponuntur, tanto opere eligenda fuerunt, €quanto studio electa sunt, profecto neque nos neque €alios industriae nostrae paenitebit. sin autem temere €aliquid alicuius praeterisse aut non satis eleganter se-€cuti videbimur, docti ab aliquo facile et libenter senten-€tiam commutabimus. non enim parum cognosse, sed €in parum cognito stulte et diu perseverasse turpe est, €propterea quod alterum communi hominum infirmitati, alterum singulari cuiusque vitio est adtributum. quare €nos quidem sine ulla affirmatione simul quaerentes @1 €dubitanter unum quicque dicemus, ne, dum parvulum €consequamur, ut satis haec commode perscripsisse vi-€deamur, illud amittamus, quod maximum est, ut ne cui €rei temere atque arroganter assenserimus. Verum hoc €quidem nos et in hoc tempore et in omni vita studiose, €quoad facultas feret, consequemur: nunc autem, ne €longius oratio progressa videatur, de reliquis, quae €praecipienda videntur esse, dicemus. @@Igitur primus liber, exposito genere huius artis et €officio et fine et materia et partibus, genera con-€troversiarum et inventiones et constitutiones [et iudi-€cationes] continebat, deinde partes orationis et in eas €omnes omnia praecepta. quare cum in eo ceteris de €rebus distinctius dictum sit, disperse autem de con-€firmatione et de reprehensione, nunc certos confir-€mandi et reprehendendi in singula causarum genera €locos tradendos arbitramur. et quia, quo pacto trac-€tari conveniret argumentationes, in libro primo non €indiligenter expositum est, hic tantum ipsa inventa €unam quamque in rem exponentur simpliciter sine €ulla exornatione, ut ex hoc inventa ipsa, ex superiore €autem expolitio inventorum petatur. quare haec, quae €nunc praecipientur, ad confirmationis et reprehensionis €partes referre oportebit. @@Omnis et demonstrativa et deliberativa et iudicialis €causa necesse est in aliquo eorum, quae ante exposita €sunt, constitutionis genere uno pluribusve versetur. €hoc quamquam ita est, tamen cum communiter €quaedam de omnibus praecipi possint, separatim quo-€que aliae sunt cuiusque generis diversae praeceptiones. @1 €aliud enim laus, aliud vituperatio, aliud sententiae €dictio, aliud accusatio aut recusatio conficere debet. in €iudiciis, quid aequum sit, quaeritur, in demonstra-€tionibus, quid honestum, in deliberationibus, ut nos €arbitramur, quid honestum sit et quid utile. nam ceteri €utilitatis modo finem in suadendo et in dissuadendo exponi oportere arbitrati sunt. quorum igitur generum €fines et exitus diversi sunt, eorum praecepta eadem €esse non possunt. neque nunc hoc dicimus, non easdem €incidere constitutiones, verumtamen oratio quaedam ex €ipso fine et ex genere causae nascitur, quae pertineat €ad vitae alicuius demonstrationem aut ad sententiae €dictionem. quare nunc [in exponendis controversiis] in €iudiciali genere causarum et praeceptorum versabimur, €ex quo pleraque in cetera quoque causarum genera €simili implicata controversia nulla cum difficultate €transferuntur; post autem separatim de reliquis di-€cemus. @@Nunc ab coniecturali constitutione proficiscamur; €cuius exemplum sit hoc expositum: in itinere qui-€dam proficiscentem ad mercatum quendam et secum €aliquantum nummorum ferentem est comitatus. cum €hoc, ut fere fit, in via sermonem contulit; ex quo €factum est, ut illud iter familiarius facere vellent. €quare cum in eandem tabernam devertissent, simul ce-€nare et in eodem loco somnum capere voluerunt. cenati €discubuerunt ibidem. copo autem_nam ita dicitur €post inventum, cum in alio maleficio deprehensus est @1 €_cum illum alterum, videlicet qui nummos haberet, €animum advertisset, noctu postquam illos artius iam €ut ex lassitudine dormire sensit, accessit et alterius €eorum, qui sine nummis erat, gladium propter adposi-€tum e vagina eduxit et illum alterum occidit, nummos €abstulit, gladium cruentum in vaginam recondidit, ipse €se in suum lectum recepit. ille autem, cuius gladio €occisio erat facta, multo ante lucem surrexit, comitem illum suum inclamavit semel et saepius. illum somno €inpeditum non respondere existimavit; ipse gladium et þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜ƒcetera, quae secum adtulerat, sustulit, solus profectus €est. copo non multum post conclamat hominem esse €occisum et cum quibusdam devorsoribus illum, qui €ante exierat, consequitur in itinere. hominem conpre-€hendit, gladium eius e vagina educit, reperit cruentum. €homo in urbem ab illis deducitur ac reus fit. in €hac intentio est criminis: 'occidisti.' depulsio: 'non €occidi.' ex quibus constitutio est [id est quaestio] €eadem [in coniecturali] quae iudicatio: occideritne? @@Nunc exponemus locos, quorum pars aliqua in €omnem coniecturalem incidit controversiam. hoc au-€tem et in horum locorum expositione et in ceterorum €oportebit attendere, non omnes in omnem causam €convenire. nam ut omne nomen ex aliquibus, non €ex omnibus litteris scribitur, sic omnem in causam non €omnis argumentorum copia, sed eorum necessario pars €aliqua conveniet. omnis igitur ex causa, ex persona, ex €facto ipso coniectura capienda est. @1 @@Causa tribuitur in inpulsionem et in ratiocinationem. €inpulsio est, quae sine cogitatione per quandam affec-€tionem animi facere aliquid hortatur, ut amor, iracun-€dia, aegritudo, vinolentia et omnino omnia, in quibus €animus ita videtur affectus fuisse, ut rem perspicere €cum consilio et cura non potuerit et id, quod fecit, €impetu quodam animi potius quam cogitatione fecerit. ratiocinatio est autem diligens et considerata faciendi €aliquid aut non faciendi excogitatio. ea dicitur inter-€fuisse tum, cum aliquid [faciendi aut non faciendi] certa €de causa vitasse aut secutus esse animus vide-€bitur: si amicitiae quid causa factum dicetur, si ini-€mici ulciscendi, si metus, si gloriae, si pecuniae, si €denique, ut omnia generatim amplectamur, alicuius re-€tinendi, augendi adipiscendive commodi aut contra re-€iciundi, deminuendi devitandive incommodi causa. nam €in horum genus alterutrum illa quoque incident, in €quibus aut incommodi aliquid maioris adipiscendi com-€modi causa aut maioris vitandi incommodi suscipitur €aut aliquod commodum maioris adipiscendi commodi €aut maioris vitandi incommodi praeteritur. @@Hic locus sicut aliquod fundamentum est huius €constitutionis. nam nihil factum esse cuiquam pro-€batur, nisi aliquid, quare factum sit, ostenditur. ergo €accusator, cum inpulsione aliquid factum esse dicet, €illum impetum et quandam commotionem animi af- @1 €fectionemque verbis et sententiis amplificare debebit €et ostendere, quanta vis sit amoris, quanta animi per-€turbatio ex iracundia fiat aut ex aliqua causa earum, €qua inpulsum aliquem id fecisse dicet. hic et exem-€plorum commemoratione, qui simili inpulsu aliquid €commiserint, et similitudinum conlatione et ipsius €animi affectionis explicatione curandum est, ut non €mirum videatur, si quod ad facinus tali pertur-batione commotus animus accesserit. Cum autem non €inpulsione, verum ratiocinatione aliquem commisisse €quid dicet, quid commodi sit secutus aut quid incom-€modi fugerit, demonstrabit et id augebit, quam maxime €poterit, ut, quod eius fieri possit, idonea quam maxime €causa ad peccandum hortata videatur. si gloriae causa, €quantam gloriam consecuturam existimarit; item si do-€minationis, si pecuniae, si amicitiae, si inimicitiarum, €et omnino quicquid erit, quod causae fuisse dicet, id summe augere debebit. et hoc eum magno opere consi-€derare oportebit, non quid in veritate modo, verum €etiam vehementius, quid in opinione eius, quem arguet, €fuerit. nihil enim refert non fuisse aut non esse aliquid €commodi aut incommodi, si ostendi potest ei visum €esse, qui arguatur. nam opinio dupliciter fallit ho-€mines, cum aut res alio modo est, ac putatur, aut non €is eventus est, quem arbitrati sunt. res alio modo est €tum, cum aut id, quod bonum est, malum putant, aut €contra, quod malum est, bonum, aut, quod nec malum €est nec bonum, malum aut bonum, aut, quod malum aut bonum est, nec malum nec bonum. hoc intellectu si qui €negabit esse ullam pecuniam fratris aut amici vita aut @1 €denique officio [suo] antiquiorem aut suaviorem, non €hoc erit accusatori negandum. nam in eum culpa et €summum odium transferetur, qui id, quod tam vere €et pie dicetur, negabit. verum illud dicendum est, illi €ita non esse visum; quod sumi oportet ex iis, quae ad personam pertinent, de quo post dicendum est. even-€tus autem tum fallit, cum aliter accidit, atque ii, qui €arguuntur, arbitrati esse dicuntur: ut, si qui dicatur €alium occidisse ac voluerit, quod aut similitudine aut €suspicione aut demonstratione falsa deceptus sit; aut €eum necasse, cuius testamento non sit heres, quod eo €testamento se heredem arbitratus sit. non enim ex €eventu cogitationem spectari oportere, sed qua cogi-€tatione animus et spe ad maleficium profectus sit, con-€siderare; quo animo quid quisque faciat, non quo casu €utatur, ad rem pertinere. @@Hoc autem loco caput illud erit accusatoris, si de-€monstrare poterit alii nemini causam fuisse faciendi; €secundarium, si tantam aut tam idoneam nemini. sin €fuisse aliis quoque causa faciendi videbitur, aut po-€testas defuisse aliis demonstranda est aut facultas aut €voluntas. potestas, si aut nescisse aut non adfuisse €aut conficere aliquid non potuisse dicentur. facultas, €si ratio, adiutores, adiumenta ceteraque, quae ad rem €pertinebunt, defuisse alicui demonstrabuntur. volun-€tas, si animus a talibus factis vacuus et integer esse €dicetur. postremo, quas ad defensionem rationes reo €dabimus, iis accusator ad alios ex culpa eximendos €abutetur. verum id brevi faciendum est et in unum @1 €multa sunt conducenda, ut ne alterius defendendi causa €hunc accusare, sed huius accusandi causa defendere €alterum videatur. @@Atque accusatori quidem haec fere sunt [in causa €faciendi] consideranda: defensor autem ex contrario €primum inpulsionem aut nullam fuisse dicet aut, si €fuisse concedet, extenuabit et parvulam quandam €fuisse demonstrabit aut non ex ea solere huiusmodi €facta nasci docebit. quo erit in loco demonstrandum, €quae vis et natura sit eius affectionis, qua inpulsus €aliquid reus commisisse dicetur; in quo et exempla €et similitudines erunt proferundae et ipsa diligenter €natura eius affectionis quam lenissime quietissima ab €parte explicanda, ut et res ipsa a facto crudeli et tur-€bulento ad quoddam mitius et tranquillius traducatur €et oratio tamen ad animum eius, qui audiet, et ad animi quendam intumum sensum accommodetur. ratiocina-€tionis autem suspiciones infirmabit, si aut commodum €nullum esse aut parvum aut aliis maius esse aut nihilo €sibi maius quam aliis aut incommodum sibi maius quam €commodum dicet, ut nequaquam fuerit illius commodi, €quod expetitum dicatur, magnitudo aut cum eo incom-€modo, quod acciderit, aut cum illo periculo, quod subea-€tur, comparanda; qui omnes loci similiter in incommodi quoque vitatione tractabuntur. sin accusator dixerit €eum id esse secutum, quod ei visum sit commodum, €aut id fugisse, quod putarit esse incommodum, quam- @1 €quam in falsa fuerit opinione, demonstrandum erit €defensori neminem tantae esse stultitiae, qui tali in re €possit veritatem ignorare. quodsi hoc concedatur, illud €non concessum iri: ne dubitasse quidem, quid eius iuris €esset, et id, quod falsum fuerit, sine ulla dubitatione €pro vero probasse; quia si dubitarit, summae fuisse €amentiae dubia spe inpulsum certum in periculum se committere. quemadmodum autem accusator, cum ab €aliis culpam demovebit, defensoris locis utetur, sic iis €locis, qui accusatori dati sunt, utetur reus, cum in alios €ab se crimen volet transferre. €@@Ex persona autem coniectura capietur, si eae res, €quae personis adtributae sunt, diligenter considera-€buntur, quas omnes in primo libro exposuimus. nam €et de nomine nonnumquam aliquid suspicionis na-€scitur_nomen autem cum dicimus, cognomen quoque €intellegatur oportet; de hominis enim certo et proprio €vocabulo agitur_, ut si dicamus idcirco aliquem Cal-€dum vocari, quod temerario et repentino consilio sit; €aut si ea re hominibus Graecis inperitis verba dederit, quod Clodius aut Caecilius aut Mutius vocaretur. et €de natura licet aliquantum ducere suspicionis. omnia €enim haec, vir an mulier, huius an illius civitatis þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜„sit, quibus sit maioribus, quibus consanguineis, qua @1 €aetate, quo animo, quo corpore, quae naturae sunt ad-€tributa, ad aliquam coniecturam faciendam pertinebunt. €et ex victu multae trahuntur suspiciones, cum, quemad-€modum et apud quos et a quibus educatus et eruditus €sit, quaeritur, et quibuscum vivat, qua ratione vitae, quo more domestico vivat. et ex fortuna saepe argu-€mentatio nascitur, cum servus an liber, pecuniosus an €pauper, nobilis an ignobilis, felix an infelix, privatus €an in potestate sit aut fuerit aut futurus sit, conside-€ratur; aut denique aliquid eorum quaeritur, quae for-€tunae esse adtributa intelleguntur. habitus autem quon-€iam in aliqua perfecta et constanti animi aut corporis €absolutione consistit, quo in genere est virtus, scientia €et quae contraria sunt, res ipsa causa posita docebit, €ecquid hic quoque locus suspicionis ostendat. nam af-€fectionis quidem ratio perspicuam solet prae se gerere €coniecturam, ut amor, iracundia, molestia, propterea €quod et ipsorum vis intellegitur et, quae res harum aliquam rem consequatur, facile est cognitu. studium €autem quod est adsidua et vehementer aliquam ad €rem adplicata magna cum voluptate occupatio, facile €ex eo ducetur argumentatio ea, quam res ipsa desidera-€bit in causa. item ex consilio sumetur aliquid suspi-€cionis; nam consilium est aliquid faciendi non facien-€dive excogitata ratio. iam facta et casus et orationes, €quae sunt omnia, ut in confirmationis praeceptis dic-€tum est, in tria tempora distributa, facile erit videre, @1 €ecquid afferant ad confirmandam coniecturam suspi-€cionis. @@Ac personis quidem res hae sunt adtributae, ex qui-€bus omnibus unum in locum coactis accusatoris erit €inprobatione hominis uti. nam causa facti parum fir-€mitudinis habet, nisi animus eius, qui insimulatur, in €eam suspicionem adducitur, uti a tali culpa non videa-€tur abhorruisse. ut enim animum alicuius inprobare €nihil attinet, cum causa, quare peccaret, non intercessit, €sic causam peccati intercedere leve est, si animus nulli €minus honestae rationi affinis ostenditur. quare vitam €eius, quem arguit, ex ante factis accusator inprobare €debebit et ostendere, si quo in pari ante peccato con-€victus sit; si id non poterit, si quam in similem ante €suspicionem venerit, ac maxime, si fieri poterit, simili €quo in genere eiusdemmodi causa aliqua commotum €peccasse aut in aeque magna re aut in maiore aut in €minore, ut si qui, quem pecunia dicat inductum fecisse, €possit demonstrare aliqua in re eius aliquod factum avarum. item in omni causa naturam aut victum aut €studium aut fortunam aut aliquid eorum, quae personis €adtributa sunt, ad eam causam, qua commotum pec-€casse dicet, adiungere atque ex dispari quoque genere €culparum, si ex pari sumendi facultas non erit, inpro-€bare animum adversarii oportebit: si avaritia inductum €arguas fecisse et avarum eum, quem accuses, demon-€strare non possis, aliis adfinem vitiis esse doceas, et @1 €ex ea re non esse mirandum, qui in illa re turpis aut €cupidus aut petulans fuerit, hac quoque in re eum €deliquisse. quantum enim de honestate et auctoritate €eius, qui arguitur, detractum est, tantundem de facul-tate [eius] totius est defensionis deminutum. si nulli €affinis poterit vitio reus ante admisso demonstrari, €locus inducetur ille, per quem hortandi iudices erunt, €ut veterem famam hominis nihil ad rem putent per-€tinere. nam eum ante celasse, nunc manifesto teneri; €quare non oportere hanc rem ex superiore vita spec-€tari, sed superiorem vitam ex hac re inprobari, et €aut potestatem ante peccandi non fuisse aut causam; €aut, si haec dici non poterunt, dicendum erit illud €extremum, non esse mirum, si nunc primum deliquerit: €nam necesse esse eum, qui velit peccare, aliquando €primum delinquere. sin vita ante acta ignorabitur, hoc €loco praeterito et, cur praetereatur, demonstrato argu-€mentis accusationem statim confirmare oportebit. @@Defensor autem primum, si poterit, debebit vitam €eius, qui insimulabitur, quam honestissimam demon-€strare. id faciet, si ostendet aliqua eius nota et com-€munia officia; quod genus in parentes, cognatos, ami-€cos, affines, necessarios; etiam quae magis rara et €eximia sunt, si ab eo cum magno aliquid labore aut €periculo aut utraque re, cum necesse non esset, officii €causa aut in rem publicam aut in parentes aut in €aliquos eorum, qui modo expositi sunt, factum esse €dicet; denique si nihil deliquisse, nulla cupiditate in-€peditum ab officio recessisse. quod eo confirmatius @1 €erit, si, cum potestas inpune aliquid faciendi minus €honeste fuisse dicetur, voluntas a faciendo demon-strabitur afuisse. hoc autem ipsum genus erit eo €firmius, si eo ipso in genere, quo arguetur, integer €ante fuisse demonstrabitur: ut si, cum avaritiae causa €fecisse arguatur, minime omni in vita pecuniae cupi-€dus fuisse doceatur. hic illa magna cum gravitate €inducetur indignatio, iuncta conquestioni, per quam €miserum facinus esse et indignum demonstrabitur[; ut], €cum animus in vita fuerit omni a vitiis remotissimus, €eam causam putare, quae homines audaces in fraudem €rapere soleat, castissimum quoque hominem ad pec-€candum potuisse inpellere; aut: iniquum esse et op-€timo cuique perniciosissimum non vitam honeste actam €tali in tempore quam plurimum prodesse, sed subita €ex criminatione, quae confingi quamvis false possit, €non ex ante acta vita, quae neque ad tempus fingi neque ullo modo mutari possit, facere iudicium. sin €autem in ante acta vita aliquae turpitudines erunt: €aut falso venisse in eam existimationem dicetur ex €aliquorum invidia aut obtrectatione aut falsa opi-€nione; aut inprudentiae, necessitudini, persuasioni, €adulescentiae aut alicui non malitiosae animi af-€fectioni attribuentur; aut dissimili in genere vitio-€rum . . . . , ut animus non omnino integer, sed ab tali €culpa remotus esse videatur. at si nullo modo vitae @1 €turpitudo aut infamia leniri poterit oratione, negare €oportebit de vita eius et de moribus quaeri, sed de eo €crimine, quo de arguatur; quare ante factis omissis €illud, quod instet, id agi oportere. @@Ex facto autem ipso suspiciones ducentur, si to-€tius administratio negotii ex omnibus partibus per-€temptabitur; atque eae suspiciones partim ex negotio €separatim, partim communiter ex personis atque ex €negotio proficiscentur. ex negotio duci poterunt, si €eas res, quae negotiis adtributae sunt, diligenter con-€siderabimus. ex iis igitur in hanc constitutionem €convenire videntur genera earum omnia, partes gene-rum pleraeque. Videre igitur primum oportebit, quae €sint continentia cum ipso negotio, hoc est, quae ab €re separari non possint. quo in loco satis erit dili-€genter considerasse, quid sit ante rem factum, ex quo €spes perficiundi nata et faciundi facultas quaesita vi-€deatur; quid in ipsa re gerenda, quid postea conse-€cutum sit. Deinde ipsius est negotii gestio pertrac-€tanda. nam hoc genus earum rerum, quae negotio €sunt adtributae, secundo in loco nobis est expositum. hoc ergo in genere spectabitur locus, tempus, occasio, €facultas; quorum unius cuiusque vis diligenter in con-€firmationis praeceptis explicata est. quare, ne aut €hic non admonuisse aut ne eadem iterum dixisse €videamur, breviter iniciemus, quid quaque in parte €considerari oporteat. in loco igitur opportunitas, in €tempore longinquitas, in occasione commoditas ad €faciendum idonea, in facultate copia et potestas earum @1 €rerum, propter quas aliquid facilius fit aut quibus sine omnino confici non potest, consideranda est. De-€inde videndum est, quid adiunctum sit negotio, hoc €est, quid maius, quid minus, quid aeque magnum sit, €quid simile; ex quibus coniectura quaedam ducitur, €si, quemadmodum res maiores, minores, aeque €magnae, similes agi soleant, diligenter considerabitur. €quo in genere eventus quoque videndus erit, hoc est, €quid ex quaque re soleat evenire, magno opere consi-€derandum est, ut metus, laetitia, titubatio, audacia. Quarta autem pars rebus erat ex iis, quas negotiis di-€cebamus esse adtributas, consecutio. in ea quaeruntur €ea, quae gestum negotium confestim aut intervallo con-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜ª„sequuntur. in quo videbimus, ecqua consuetudo sit, €ecqua lex, ecqua pactio, ecquod eius rei artificium aut €usus aut exercitatio, hominum aut adprobatio aut €offensio; ex quibus nonnumquam elicitur aliquid €suspicionis. €@@Sunt autem aliae suspiciones, quae communiter et €ex negotiorum et ex personarum adtributionibus su-€muntur. nam et ex fortuna et ex natura et ex victu, €studio, factis, casu, orationibus, consilio et ex habitu €animi aut corporis pleraque pertinent ad easdem res, €quae rem credibilem aut incredibilem facere pos-sunt et cum facti suspicione iunguntur. maxime enim €quaerere oportet in hac constitutione, primum po-€tueritne aliquid fieri; deinde ecquo ab alio potuerit; @1 €deinde facultas, de qua ante diximus; deinde utrum id €facinus sit, quod paenitere fuerit necesse, quod spem €celandi non haberet; deinde necessitudo, in qua necesse €fuerit id aut fieri aut ita fieri, quaeritur. quorum pars €ad consilium pertinet, quod personis adtributum est, €ut in ea causa, quam exposuimus: ante rem, quod in €itinere se tam familiariter adplicaverit, quod sermonis €causam quaesierit, quod simul deverterit, deinde cena-€rit. in re nox, somnus. post rem, quod solus exierit, €quod illum tam familiarem tam aequo animo reli-querit, quod cruentum gladium habuerit. rursum, €utrum videatur diligenter ratio faciendi esse habita et €excogitata, an ita temere, ut non veri simile sit quem-€quam tam temere ad maleficium accessisse. in quo €quaeritur, num quo alio modo commodius potuerit fieri €vel a fortuna administrari. nam saepe, si pecuniae, €adiumenta, adiutores desint, facultas fuisse faciundi €non videtur. hoc modo si diligenter attendamus, apta €inter se esse intellegimus haec, quae negotiis, et illa, €quae personis sunt adtributa. €@@Hic non facile est neque necessarium est distinguere, €ut in superioribus partibus, quo pacto quicque accu-€satorem et quomodo defensorem tractare oporteat. €non est necessarium, propterea quod causa posita, quid @1 €in quamque conveniat, res ipsa docebit eos, qui non €omnia hic se inventuros putabunt, si modo quandam in commune mediocrem intellegentiam conferent; non €facile autem, quod et infinitum est tot de rebus utram-€que in partem singillatim de una quaque explicare et €alias aliter haec in utramque partem causae solent €convenire. quare considerare haec, quae exposuimus, €oportebit. facilius autem ad inventionem animus in-€cidet, si gesti negotii et suam et adversarii narrationem €saepe et diligenter pertractabit et, quod quaeque pars €suspicionis habebit, eliciens considerabit, quare, quo €consilio, qua spe perficiundi quicque factum sit; hoc €cur modo potius quam illo; cur ab hoc potius quam €ab illo; cur nullo adiutore aut cur hoc; cur nemo sit €conscius aut cur sit aut cur hic sit; cur hoc ante fac-€tum sit; [cur hoc ante factum non sit;] cur hoc in ipso €negotio, cur hoc post negotium, an factum de industria €an rem ipsam consecutum sit; constetne oratio aut €cum re aut ipsa secum; hoc huiusne rei sit signum an €illius, an et huius et illius et utrius potius; quid fac-€tum sit, quod non oportuerit, aut non factum, quod oportuerit. cum animus hac intentione omnes totius €negotii partes considerabit, tum illi ipsi in medium €coacervati loci procedent, de quibus ante dictum est; €et tum ex singulis, tum ex coniunctis argumenta certa €nascentur, quorum argumentorum pars probabili, pars €necessario in genere versabitur. accedunt autem saepe €ad coniecturam quaestiones, testimonia, rumores, quae €contra omnia uterque simili via praeceptorum torquere @1 €ad suae causae commodum debebit. nam et ex quae-€stione suspiciones et ex testimonio et ex rumore aliquo €pari ratione ut ex causa et ex persona et ex facto duci €oportebit. @@Quare nobis et ii videntur errare, qui hoc genus €suspicionum artificii non putant indigere, et ii, qui €aliter hoc de genere ac de omni coniectura praeci-€piundum putant. omnis enim iisdem ex locis con-€iectura sumenda est. nam et eius, qui in quaestione €aliquid dixerit, et eius, qui in testimonio, et ipsius €rumoris causa et veritas ex iisdem adtributionibus re-€perietur. €@@Omni autem in causa pars argumentorum est ad-€iuncta ei causae solum, quae dicitur, et ex ipsa ita €ducta, ut ab ea separatim in omnes eiusdem generis €causas transferri non satis commode possit; pars au-€tem est pervagatior et aut in omnes eiusdem generis aut in plerasque causas adcommodata. haec ergo €argumenta, quae transferri in multas causas possunt, €locos communes nominamus. nam locus communis €aut certae rei quandam continet amplificationem, ut €si quis hoc velit ostendere, eum, qui parentem ne-€carit, maximo supplicio esse dignum; quo loco nisi €perorata [et probata] causa non est utendum; aut €dubiae, quae ex contrario quoque habeat probabiles €rationes argumentandi, ut suspicionibus credi oportere, €et contra, suspicionibus credi non oportere. ac pars €locorum communium per indignationem aut per con-€questionem inducitur, de quibus ante dictum est, pars €per aliquam probabilem utraque ex parte rationem. @1 distinguitur autem oratio atque inlustratur maxime €raro inducendis locis communibus et aliquo loco iam €certioribus illis [auditoribus] argumentis confirmato. €nam [et] tum conceditur commune quiddam dicere, €cum diligenter aliqui proprius causae locus tractatus €est et auditoris animus aut renovatur ad ea, quae €restant, aut omnibus iam dictis exsuscitatur. omnia €autem ornamenta elocutionis, in quibus et suavitatis €et gravitatis plurimum consistit, et omnia, quae in in-€ventione rerum et sententiarum aliquid habent digni-tatis, in communes locos conferuntur. quare non, ut €causarum, sic oratorum quoque multorum communes €loci sunt. nam nisi ab iis, qui multa in exercitatione €magnam sibi verborum et sententiarum copiam con-€paraverint, tractari non poterunt ornate et graviter, €quemadmodum natura ipsorum desiderat. €@@Atque hoc sit nobis dictum communiter de omni €genere locorum communium; nunc exponemus, in €coniecturalem constitutionem qui loci communes in-€cidere soleant: suspicionibus credi oportere et non €oportere; rumoribus credi oportere et non oportere; €testibus credi oportere et non oportere; quaestionibus €credi oportere et non oportere; vitam ante actam €spectari oportere et non oportere; eiusdem esse, qui €in illa re peccarit, et hoc quoque admisisse et non €esse eiusdem; causam maxime spectari [causam] €oportere et non oportere. atque hi quidem et si qui @1 €eiusmodi ex proprio argumento communes loci na-scentur, in contrarias partes diducuntur. certus autem €locus est accusatoris, per quem auget facti atrocitatem, €et alter, per quem negat malorum misereri oportere: €defensoris, per quem calumnia accusatorum cum in-€dignatione ostenditur et per quem cum conquestione €misericordia captatur. hi et ceteri loci omnes com-€munes ex iisdem praeceptis sumuntur, quibus ceterae €argumentationes; sed illae tenuius et subtilius et acu-€tius tractantur, hi autem gravius et ornatius et cum €verbis tum etiam sententiis excellentibus. in illis enim €finis est, ut id, quod dicitur, verum esse videatur, in €his, tametsi hoc quoque videri oportet, tamen finis est €amplitudo. €@@Nunc ad aliam constitutionem transeamus. @@Cum est nominis controversia, quia vis vocabuli €definienda verbis est, constitutio definitiva dicitur. €eius generis exemplo nobis posita sit haec causa: €C. Flaminius, is qui consul rem male gessit bello €Punico secundo, cum tribunus plebis esset, invito €senatu et omnino contra voluntatem omnium opti-€matium per seditionem ad populum legem agrariam €ferebat. hunc pater suus concilium plebis habentem €de templo deduxit; arcessitur maiestatis. intentio est: €'maiestatem minuisti, quod tribunum plebis de templo €deduxisti.' depulsio est: 'non minui maiestatem.' €quaestio est: maiestatemne minuerit? ratio: 'in filium €enim quam habebam potestatem, ea sum usus.' rationis €infirmatio: 'at enim, qui patria potestate, hoc est pri-€vata quadam, tribuniciam potestatem, hoc est populi €potestatem, infirmat, minuit is maiestatem.' iudicatio @1 €est: minuatne is maiestatem, qui in tribuniciam po-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜´ˆ’testatem patria potestate utatur? ad hanc iudicationem €argumentationes omnes afferre oportebit. @@Ac ne qui forte arbitretur nos non intellegere aliam €quoque incidere constitutionem in hanc causam, eam €nos partem solam sumimus, in quam praecepta nobis €danda sunt. omnibus autem partibus hoc in libro €explicatis quivis omni in causa, si diligenter adtendet, €omnes videbit constitutiones et earum partes et contro-€versias, si quae forte in eas incident; nam de omnibus €praescribemus. €@@Primus ergo accusatoris locus est eius nominis, €cuius de vi quaeritur, brevis et aperta et ex opinione €hominum definitio, hoc modo: Maiestatem minuere est €de dignitate aut amplitudine aut potestate populi aut €eorum, quibus populus potestatem dedit, aliquid €derogare. hoc sic breviter expositum pluribus verbis €est et rationibus confirmandum et ita esse, ut descrip-€seris, ostendendum. postea ad id, quod definieris, €factum eius, qui accusabitur, adiungere oportebit et €ex eo, quod ostenderis esse, verbi causa maiestatem €minuere, docere adversarium maiestatem minuisse et €hunc totum locum communi loco confirmare, per quem €ipsius facti atrocitas aut indignitas aut omnino culpa €cum indignatione augeatur. post erit infirmanda ad-versariorum descriptio. ea autem infirmabitur, si falsa €demonstrabitur. hoc ex opinione hominum sumetur, €cum, quemadmodum et quibus in rebus homines in €consuetudine scribendi aut sermocinandi eo verbo uti €soleant, considerabitur. item infirmabitur, si turpis aut €inutilis esse [ostenditur] eius descriptionis adprobatio €et, quae incommoda consecutura sint eo concesso, @1 €ostendetur_id autem ex honestatis et ex utilitatis €partibus sumetur, de quibus in deliberationis praecep-€tis exponemus_et si cum definitione nostra adver-€sariorum definitionem conferemus et nostram veram, €honestam, utilem esse demonstrabimus, illorum con-tra. quaeremus autem res aut maiore aut minore aut €pari in negotio similes, ex quibus affirmetur nostra €descriptio. iam si res plures erunt definiendae: ut, si €quaeratur, fur sit an sacrilegus, qui vasa ex privato €sacra subripuerit, erit utendum pluribus definitionibus; €deinde simili ratione causa tractanda. Locus autem €communis in eius malitiam, qui non modo rerum, €verum etiam verborum potestatem sibi arrogare cona-€tus et faciat, quod velit, et id, quod fecerit, quo velit €nomine appellet. €@@Deinde defensoris primus locus est item nominis €brevis et aperta et ex opinione hominum descriptio, €hoc modo: Maiestatem minuere est aliquid de re €publica, cum potestatem non habeas, administrare. €deinde huius confirmatio [similibus et exemplis et ra-€tionibus]; postea sui facti ab illa definitione separatio. €deinde locus communis, per quem facti utilitas aut honestas adaugetur. deinde sequitur adversariorum €definitionis reprehensio, quae iisdem ex locis omnibus, €quos accusatori praescripsimus, conficitur; et cetera €post eadem praeter communem locum inducentur. Lo-€cus autem communis erit defensoris is, per quem indi-€gnabitur accusatorem sui periculi causa non res solum €convertere, verum etiam verba commutare conari. nam @1 €illi quidem communes loci, aut qui calumniae accu-€satorum demonstrandae aut misericordiae captandae €aut facti indignandi aut a misericordia deterrendi €causa sumuntur, ex periculi magnitudine, non ex cau-€sae genere ducuntur. quare non in omnem causam, €sed in omne causae genus incidunt. eorum mentionem €in coniecturali constitutione fecimus, inductione autem, €cum causa postulabit, utemur. @@Cum autem actio translationis aut commutationis €indigere videtur, quod non aut is agit, quem oportet, €aut cum eo, quicum oportet, aut apud quos, qua lege, €qua poena, quo crimine, quo tempore oportet, con-€stitutio translativa appellatur. eius nobis exempla €permulta opus sint, si singula translationum genera €quaeramus; sed quia ratio praeceptorum similis est, €exemplorum multitudine supersedendum est. atque in €nostra quidem consuetudine multis de causis fit, ut €rarius incidant translationes. nam et praetoris excep-€tionibus multae excluduntur actiones et ita ius civile €habemus constitutum, ut causa cadat is, qui non quem-admodum oportet egerit. quare in iure plerumque ver-€santur. ibi enim et exceptiones postulantur et agendi €potestas datur et omnis conceptio privatorum iudi-€ciorum constituitur. in ipsis autem iudiciis rarius €incidunt et tamen, si quando incidunt, eiusmodi sunt, €ut per se minus habeant firmitudinis, confirmentur €autem assumpta alia aliqua constitutione: ut in quo- @1 €dam iudicio, cum veneficii cuiusdam nomen esset de-€latum et, quia parricidii causa subscripta esset, extra €ordinem esset acceptum, in accusatione autem alia €quaedam crimina testibus et argumentis confirmaren-€tur, parricidii autem mentio solum facta esset, defensor €in hoc ipso multum oportet et diu consistat: cum de €nece parentis nihil demonstratum esset, indignum €facinus esse ea poena afficere reum, qua parricidae €afficiuntur; id autem, si damnaretur, fieri necesse €esse, quoniam et id causae subscriptum et ea re nomen extra ordinem sit acceptum. ea igitur poena si af-€fici reum non oporteat, damnari quoque non oportere, €quoniam ea poena damnationem necessario consequa-€tur. hic defensor poenae commutationem ex transla-€tivo genere inducendo totam infirmabit accusationem. €verumtamen ceteris quoque criminibus defendendis con-€iecturali constitutione translationem confirmabit. €@@Exemplum autem translationis in causa positum no-€bis sit huiusmodi: cum ad vim faciendam quidam €armati venissent, armati contra praesto fuerunt et €cuidam equiti Romano quidam ex armatis resistenti €gladio manum praecidit. agit is, cui manus praecisa €est, iniuriarum. postulat is, quicum agitur, a praetore €exceptionem: &7extra quam in reum capitis prae-&7iudicium fiat&. hic is, qui agit, iudicium purum €postulat; ille, quicum agitur, exceptionem addi ait €oportere. quaestio est: excipiundum sit an non. ratio: €'non enim oportet in recuperatorio iudicio eius male-€ficii, de quo inter sicarios quaeritur, praeiudicium fieri.' @1 €infirmatio rationis: 'eiusmodi sunt iniuriae, ut de iis €indignum sit non primo quoque tempore iudicari.' €iudicatio: atrocitas iniuriarum satisne causae sit, quare, €dum de ea iudicatur, de aliquo maiore maleficio, de €quo iudicium conparatum sit, praeiudicetur? atque €exemplum quidem hoc est. in omni autem causa ab €utroque quaeri oportebit, a quo et per quos et quo €modo et quo tempore aut agi aut iudicari aut quid statui de ea re conveniat. id ex partibus iuris, de qui-€bus post dicendum est, sumi oportebit et ratiocinari, €quid in similibus rebus fieri soleat, et videre, utrum €malitia [quid] aliud agatur, aliud simuletur, an stultitia, €an necessitudine, quod alio modo agere non possit, an €occasione agendi sic sit iudicium aut actio constituta, €an recte sine ulla re eiusmodi res agatur. Locus autem €communis contra eum, qui translationem inducet: fu-€gere iudicium ac poenam, quia causae diffidat. a trans-€latione autem: omnium fore perturbationem, si non ita €res agantur et in iudicium veniant, quo pacto oporteat; €hoc est, si aut cum eo agatur, quocum non oporteat, €aut alia poena, alio crimine, alio tempore; atque hanc €rationem ad perturbationem iudiciorum omnium per-€tinere. €@@Tres igitur haec constitutiones, quae partes non ha-€bent, ad hunc modum tractabuntur. nunc generalem €constitutionem et partes eius consideremus. @@Cum et facto et facti nomine concesso neque ulla €actionis inlata controversia vis et natura et genus €ipsius negotii quaeritur, constitutionem generalem ap-€pellamus. huius primas esse partes duas nobis videri €diximus, negotialem et iuridicialem. €@@Negotialis est, quae in ipso negotio iuris civilis €habet implicatam controversiam. ea est huiusmodi: @1 €quidam pupillum heredem fecit; pupillus autem ante €mortuus est, quam in suam tutelam venit. de hereditate €ea, quae pupillo venit, inter eos, qui patris pupilli €heredes secundi sunt, et inter adgnatos pupilli contro-€versia est. possessio heredum secundorum est. intentio €est adgnatorum: 'nostra pecunia est, de qua is, cuius þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜¾ˆŽadgnati sumus, testatus non est.' depulsio est: 'immo €nostra, qui heredes testamento patris sumus.' quaestio €est: utrorum sit? ratio: 'pater enim et sibi et filio €testamentum scripsit, dum is pupillus esset. quare, €quae filii fuerunt, testamento patris nostra fiant ne-€cesse est.' infirmatio rationis: 'immo pater sibi scripsit €et secundum heredem non filio, sed sibi iussit esse. €quare, praeterquam quod [in] ipsius fuit, testamento il-€lius vestrum esse non potest.' iudicatio: possitne quis-€quam de filii pupilli re testari; an heredes secundi €ipsius patrisfamilias, non filii quoque eius pupilli €heredes sint? @@Atque hoc non alienum est, quod ad multa pertineat, €ne aut nusquam aut usquequaque dicatur, hic ad-€monere. sunt causae, quae plures habent rationes in €simplici constitutione; quod fit, cum id, quod factum €est aut quod defenditur, pluribus de causis rectum €aut probabile videri potest, ut in hac ipsa causa. sub-€ponatur enim ab heredibus haec ratio: 'unius enim pe-€cuniae plures dissimilibus de causis heredes esse non €possunt, nec umquam factum est, ut eiusdem pecuniae alius testamento, alius lege heres esset', infirmatio €[autem] haec erit: 'non est una pecunia, propterea quod €altera pupilli iam erat adventicia, cuius heres non illo @1 €in testamento quisquam scriptus erat, si quid pupillo €accidisset; et de altera patris etiamnunc mortui vo-€luntas plurimum valebat, quae iam mortuo pupillo €suis heredibus concedebat.' iudicatio est: unane pe-€cunia fuerit; aut, si hac erunt usi infirmatione: posse €plures esse unius heredes pecuniae dissimilibus de cau-€sis et de eo ipso esse controversiam, iudicatio nascitur: €possintne eiusdem pecuniae plures dissimilibus gene-€ribus heredes esse? ergo una in constitutione intel-€lectum est, quomodo et rationes et rationum infirma-€tiones et propterea iudicationes plures fiant. @@Nunc huius generis praecepta videamus. utrisque €aut etiam omnibus, si plures ambigent, ius ex quibus €rebus constet, considerandum est. initium ergo eius €ab natura ductum videtur; quaedam autem ex utili-€tatis ratione aut perspicua nobis aut obscura in con-€suetudinem venisse; post autem adprobata quaedam €a consuetudine aut vero utilia visa legibus esse fir-€mata; ac naturae quidem ius esse, quod nobis non €opinio, sed quaedam innata vis adferat, ut religionem, €pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veri-tatem. religionem eam, quae in metu et caerimonia €deorum sit, appellant; pietatem, quae erga patriam €aut parentes aut alios sanguine coniunctos officium €conservare moneat; gratiam, quae in memoria et re-€muneratione officiorum et honoris et amicitiarum ob-€servantiam teneat; vindicationem, per quam vim et €contumeliam defendendo aut ulciscendo propulsamus €a nobis et nostris, qui nobis cari esse debent, et per €quam peccata punimur; observantiam, per quam aetate €aut sapientia aut honore aut aliqua dignitate antece- @1 €dentes veremur et colimus; veritatem, per quam damus €operam, ne quid aliter, quam confirmaverimus, fiat aut factum aut futurum sit. ac naturae quidem iura minus €ipsa quaeruntur ad hanc controversiam, quod neque €in hoc civili iure versantur et a vulgari intellegentia €remotiora sunt; ad similitudinem vero aliquam aut ad €rem amplificandam saepe sunt inferenda. consuetu-€dine autem ius esse putatur id, quod voluntate omnium €sine lege vetustas comprobarit. In ea autem quaedam €sunt iura ipsa iam certa propter vetustatem. quo in €genere et alia sunt multa et eorum multo maxima pars, €quae praetores edicere consuerunt. quaedam autem €genera iuris iam certa consuetudine facta sunt; quod genus pactum, par, iudicatum. pactum est, quod inter €quos convenit ita iustum putatur, ut iure praestare €dicatur; par, quod in omnes aequabile est; iudicatum, €de quo iam ante sententia alicuius aut aliquorum con-€stitutum est. iam iura legitima ex legibus cognosci €oportebit. his ergo ex partibus iuris, quod cuique aut €ex ipsa re aut ex simili aut maiore minoreve nasci €videbitur, attendere atque elicere pertemptando unam €quamque iuris partem oportebit. €@@Locorum autem communium quoniam, ut ante dic-€tum est, duo genera sunt, quorum alterum dubiae rei, €alterum certae continet amplificationem, quid ipsa €causa det et quid augeri per communem locum possit €et oporteat, considerabitur. nam certi, qui in omnes €incidant, loci praescribi non possunt; in plerisque for-€tasse ab auctoritate iuris consultorum et contra auc- @1 €toritatem dici oportebit. adtendendum est autem et in €hac et in omnibus, num quos locos communes praeter €eos, quos nos exponimus, ipsa res ostendat. €@@Nunc iuridiciale genus et partes consideremus. @@Iuridicialis est, in qua aequi et iniqui natura et €praemii aut poenae ratio quaeritur. huius partes sunt €duae, quarum alteram absolutam, adsumptivam alteram €nominamus. Absoluta est, quae ipsa in se, non ut neg-€otialis implicite et abscondite, sed patentius et expedi-€tius recti et non recti quaestionem continet. ea est €huiuscemodi: cum Thebani Lacedaemonios bello su-€peravissent et fere mos esset Graiis, cum inter se €bellum gessissent, ut ii, qui vicissent, tropaeum ali-€quod in finibus statuerent victoriae modo in praesen-€tiam declarandae causa, non ut in perpetuum belli €memoria maneret, ae+neum statuerunt tropaeum. accu-€santur apud Amphictyonas [id est apud commune Graeciae consilium]. intentio est: 'non oportuit.' de-€pulsio est: 'oportuit.' quaestio est: oportueritne? ratio €est: 'eam enim ex bello gloriam virtute peperimus, ut €eius aeterna insignia posteris nostris relinquere velle-€mus.' infirmatio est: 'at tamen aeternum inimicitiarum €monumentum Graios de Graiis statuere non oportet.' €iudicatio est: cum summae virtutis concelebrandae €causa Graii de Graiis aeternum inimicitiarum monu-€mentum statuerunt, rectene an contra fecerint? hanc €ideo rationem subiecimus, ut hoc causae genus ipsum, €de quo agimus, cognosceretur. nam si eam subpo-€suissemus, qua fortasse usi sunt: 'non enim iuste ne- @1 €que pie bellum gessistis', in relationem criminis de-€laberemur, de qua post loquemur. utrumque autem €causae genus in hanc causam incidere perspicuum est. €in hanc argumentationes ex isdem locis sumendae sunt €atque in causam negotialem, qua de ante dictum est. @@Locos autem communes et ex causa ipsa, si quid €inerit indignationis aut conquestionis, et ex iuris uti-€litate et natura multos et graves sumere licebit et €oportebit, si causae dignitas videbitur postulare. €@@Nunc adsumptivam partem iuridicialis considere-€mus. €@@Adsumptiva igitur tum dicitur, cum ipsum ex se fac-€tum probari non potest, aliquo autem foris adiuncto €argumento defenditur. eius partes sunt quattuor: com-€paratio, relatio criminis, remotio criminis, concessio. @@Comparatio est, cum aliquid factum, quod ipsum €non sit probandum, ex eo, cuius id causa factum est, €defenditur. ea est huiusmodi: quidam imperator, cum €ab hostibus circumsederetur neque effugere ullo modo €posset, depectus est cum iis, ut arma et inpedimenta €relinqueret, milites educeret; itaque fecit; armis et in-€pedimentis amissis praeter spem milites conservavit. €accusatur maiestatis. incurrit huc definitio. sed nos hunc locum, de quo agimus, consideremus. intentio €est: 'non oportuit arma et inpedimenta relinquere.' de-€pulsio est: 'oportuit.' quaestio est: oportueritne? ratio €est: 'milites enim omnes perissent.' infirmatio est aut €coniecturalis: 'non perissent'; aut altera coniecturalis: @1 €'non ideo fecisti' [ex quibus iudicatio est: perissentne? €et: ideone fecerit?]; aut haec comparativa, cuius nunc €indigemus: 'at enim satius fuit amittere milites quam €arma et inpedimenta concedere hostibus.' ex quo iudi-€catio nascitur: cum omnes perituri milites essent, nisi €ad hanc pactionem venissent, utrum satius fuerit amit-€tere milites, an ad hanc condicionem venire? @@Hoc causae genus ex suis locis tractari oportebit et €adhibere ceterarum quoque constitutionum rationem €atque praecepta; ac maxime coniecturis faciendis infir-€mare illud, quod cum eo, quod crimini dabitur, ii, qui €accusabuntur, comparabunt. id fiet, si aut id, quod þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜Ê†dicent defensores futurum fuisse, nisi id factum esset, €de quo facto iudicium [est], futurum fuisse negabi-€tur; aut si alia ratione et aliam ob causam, ac dicet se €reus fecisse, demonstrabitur esse factum. eius rei con-€firmatio et item contraria de parte infirmatio ex con-€iecturali constitutione sumetur. sin autem certo nomine €maleficii vocabitur in iudicium, sicut in hac causa_ €nam maiestatis arcessitur_, definitione et praeceptis €definitionis uti oportebit. atque haec quidem ple-€rumque in hoc genere accidunt, ut et coniectura et €definitione utendum sit. sin aliud quoque aliquod €genus incidet, eius generis praecepta licebit huc pari €ratione transferre. Nam accusatori maxime est in hoc €elaborandum, ut id ipsum factum, propter quod sibi €reus concedi putet oportere, quam plurimis infirmet @1 €rationibus. quod facile est, si quam plurimis constitu-tionibus aggredietur id inprobare. ipsa autem compara-€tio separata a ceteris generibus controversiarum sic ex €sua vi considerabitur, si illud, quod comparabitur, aut €non honestum aut non utile aut non necessarium fuisse €aut non tantopere utile aut non tantopere honestum €aut non tantopere necessarium fuisse demonstrabitur. €deinde oportet accusatorem illud, quod ipse arguat, €ab eo, quod defensor conparat, separare. id autem €faciet, si demonstrabit non ita fieri solere neque €oportere neque esse rationem, quare hoc propter €hoc fiat, ut propter salutem militum ea, quae salutis €causa comparata sunt, hostibus tradantur. postea com-€parare oportet cum beneficio maleficium et omnino €id, quod arguitur, cum eo, quod factum ab defensore €laudatur aut faciendum fuisse demonstratur, conten-€dere et hoc extenuando maleficii magnitudinem simul €adaugere. id fieri poterit, si demonstrabitur honestius, €utilius, magis necessarium fuisse illud, quod vitarit reus, quam illud, quod fecerit. honesti autem et utilis €et necessarii vis et natura in deliberationis praecep-€tis cognoscetur. deinde oportebit ipsam illam com-€parativam iudicationem exponere tamquam causam €deliberativam et de ea ex deliberationis praeceptis €dicere. sit enim haec iudicatio, quam ante expo-€suimus: cum omnes perituri milites essent, nisi ad €hanc pactionem venissent, utrum satius fuerit perire €milites, an ad hanc pactionem venire? hoc ex locis €deliberationis, quasi aliquam in consultationem res €veniat, tractari oportebit. Defensor autem, quibus in €locis ab accusatore aliae constitutiones erunt inductae, €in iis ipse quoque ex isdem constitutionibus defen- @1 €sionem comparabit; ceteros autem omnes locos, qui €ad ipsam comparationem pertinebunt, ex contrario €tractabit. @@Loci communes autem erunt: accusatoris in eum, €qui, cum de facto turpi aliquo aut inutili aut utroque €fateatur, quaerat tamen aliquam defensionem[, et facti €inutilitatem aut turpitudinem cum indignatione pro-€ferre]; defensoris est, nullum factum inutile neque €turpe neque item utile neque honestum putari opor-€tere, nisi, quo animo, quo tempore, qua de causa fac-€tum sit, intellegatur; qui locus ita communis est, ut €bene tractatus in hac causa magno ad persuadendum €momento futurus sit; et alter locus, per quem magna €cum amplificatione beneficii magnitudo ex utilitate aut honestate aut facti necessitudine demonstratur; et €tertius, per quem res expressa verbis ante oculos €eorum, qui audiunt, ponitur, ut ipsi se quoque idem €facturos fuisse arbitrentur, si sibi illa res atque ea €faciendi causa per idem tempus accidisset. €@@Relatio criminis est, cum reus id, quod arguitur, €confessus alterius se inductum peccato iure fecisse €demonstrat. ea est huiusmodi: Horatius occisis tribus €Curiatiis et duobus amissis fratribus domum se victor €recepit. is animadvertit sororem suam de fratrum €morte non laborantem, sponsi autem nomen appellan-€tem identidem Curiatii cum gemitu et lamentatione. indigne passus virginem occidit. accusatur. intentio €est: 'iniuria sororem occidisti.' depulsio est: 'iure €occidi.' quaestio est: iurene occiderit? ratio est: 'illa @1 €enim hostium mortem lugebat, fratrum neglegebat; €me et populum Romanum vicisse moleste ferebat.' €infirmatio est: 'tamen a fratre indamnatam necari €non oportuit.' ex quo iudicatio fit: cum Horatia fra-€trum mortem neglegeret, hostium lugeret, fratris et €populi Romani victoria non gauderet, oportueritne €eam a fratre indamnatam necari? €@@Hoc in genere causae primum, si quid ex ceteris €dabitur constitutionibus, sumi oportebit, sicuti in com-€paratione praeceptum est; postea, si qua facultas erit, €per aliquam constitutionem illum, in quem crimen transferetur, defendere; deinde, levius esse illud, quod €in alterum peccatum reus transferat, quam quod ipse €susceperit; postea translationis partibus uti et osten-€dere, a quo et per quos et quo modo et quo tem-€pore aut agi aut iudicari aut statui de ea re convene-€rit; ac simul ostendere non oportuisse ante supplicium €quam iudicium interponere. tum leges quoque et iudi-€cia demonstranda sunt, per quae potuerit id pecca-€tum, quod sponte sua reus poenitus sit, moribus et €iudicio vindicari. deinde negare audire oportere id, €quod in eum criminis conferatur, de quo is ipse, qui €conferat, iudicium fieri noluerit, et id, quod iudicatum non sit, pro infecto habere oportere; postea inpuden-€tiam demonstrare eorum, qui eum nunc apud iudices €accusent, quem sine iudicibus ipsi condemnarint, et de €eo iudicium faciant, de quo iam ipsi supplicium sump-€serint; postea perturbationem iudicii futuram [dice-€mus] et iudices longius, quam potestatem habeant, pro- @1 €gressuros, si simul et de reo et de eo, quem reus arguat, €iudicarint; deinde, si hoc constitutum sit, ut peccata €homines peccatis et iniurias iniuriis ulciscantur, quan-€tum incommodorum consequatur; ac si idem facere €ipse, qui nunc accusat, voluisset, ne hoc quidem ipso €quicquam opus fuisse iudicio; si vero ceteri quoque idem faciant, omnino iudicium nullum futurum. postea €demonstrabitur, ne si iudicio quidem illa damnata €esset, in quam id crimen ab reo conferatur, potuisse €hunc ipsum de illa supplicium sumere; quare esse €indignum eum, qui ne de damnata quidem poenas €sumere ipse potuisset, de ea supplicium sumpsisse, €quae ne adducta quidem sit in iudicium. deinde postu-€labit, ut legem, qua lege fecerit, proferat. deinde quem-€admodum in comparatione praecipiebamus, ut illud, €quod compararetur, extenuaretur ab accusatore quam €maxime, sic in hoc genere oportebit illius culpam, in €quem crimen transferatur, cum huius maleficio, qui €se iure fecisse dicat, comparare. postea demonstran-€dum est non esse illud eiusmodi, ut ob id hoc fieri con-€venerit. extrema est, ut in comparatione, assumptio €iudicationis et de ea per amplificationem ex delibera-€tionis praeceptis dictio. @@Defensor autem, quae per alias constitutiones indu-€centur, ex iis locis, qui traditi sunt, infirmabit; ipsam €autem relationem comprobabit, primum augendo eius, €in quem referet crimen, culpam et audaciam et quam €maxime per indignationem, si res feret, iuncta con-€questione ante oculos ponendo; postea levius demon-€strando se poenitum, quam sit illius promeritum, et €suum supplicium cum illius iniuria conferendo. deinde @1 €oportebit eos locos, qui ita erunt ab accusatore trac-€tati, ut refelli et contrariam in partem converti pos-€sint, quo in genere sunt tres extremi, contrariis ratio-nibus infirmare. illa autem acerrima accusatorum €criminatio, per quam perturbationem fore omnium iu-€diciorum demonstrant, si de indamnato supplicii su-€mendi potestas data sit, levabitur, primum si eius-€modi demonstrabitur iniuria, ut non modo viro bono, €verum omnino homini libero videatur non fuisse tole-€randa; deinde ita perspicua, ut ne ab ipso quidem, €qui fecisset, in dubium vocaretur; deinde eiusmodi, ut €in eam is maxime debuerit animum advertere, qui ani-€mum advertit; ut non tam rectum, non tam fuerit ho-€nestum in iudicium illam rem pervenire, quam eo €modo atque ab eo vindicari, quo modo et ab quo sit €vindicata; postea sic rem fuisse apertam, ut iudicium de ea re fieri nihil adtinuerit. atque hic demonstran-€dum est rationibus et similibus rebus permultas ita þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜Õƒatroces et perspicuas res esse, ut de his non modo €non necesse sit, sed ne utile quidem, quam mox iu-€dicium fiat, exspectare. €@@Locus communis accusatoris in eum, qui, cum id, €quod arguitur, negare non possit, tamen aliquid sibi €spei conparet ex iudiciorum perturbatione. atque hic €utilitatis iudiciorum demonstratio et de eo conquestio, €qui supplicium dederit indamnatus; in eius autem, qui sumpserit, audaciam et crudelitatem indignatio. ab €defensore, in eius, quem ultus sit, audaciam [2cum]2 €sui conquestione; rem non ex nomine ipsius negotii, €sed ex consilio eius, qui fecerit, et causa et tempore @1 €considerari oportere; quid mali futurum sit aut ex €iniuria aut scelere alicuius, nisi tanta et tam perspicua €audacia ab eo, ad cuius famam aut ad parentes aut €ad liberos pertineret aut ad aliquam rem, quam caram €esse omnibus aut necesse est aut oportet esse, vin-€dicata. €@@Remotio criminis est, cum eius intentio facti, quod €ab adversario infertur, in alium aut in aliud de-€movetur. id fit bipertito; nam tum causa, tum res ipsa removetur. causae remotioni hoc nobis exem-€plo sit: Rhodii quosdam legarunt Athenas. legatis €quaestores sumptum, quem oportebat dari, non dede-€runt. legati profecti non sunt. accusantur. intentio €est: 'proficisci oportuit.' depulsio est: 'non oportuit.' €quaestio est: oportueritne? ratio est: 'sumptus enim, €qui de publico dari solet, is ab quaestore non est €datus.' infirmatio est: 'vos tamen id, quod publice €vobis erat negotii datum, conficere oportebat.' iudi-€catio est: cum iis, qui legati erant, sumptus, qui de-€bebatur de publico, non daretur, oportueritne eos con-€ficere nihilo minus legationem? hoc in genere pri-€mum sicut in ceteris, si quid aut ex coniecturali aut €ex alia constitutione sumi possit, videri oportebit. €deinde pleraque et ex comparatione et ex relatione €criminis in hanc quoque causam convenire poterunt. @@Accusator autem illum, cuius culpa id factum reus €dicet, primum defendet, si poterit; sin minus poterit, @1 €negabit ad hoc iudicium illius, sed huius, quem ipse €accuset, culpam pertinere. postea dicet suo quemque €officio consulere oportere; nec, si ille peccasset, hunc €oportuisse peccare; deinde, si ille deliquerit, separatim €illum sicut hunc accusari oportere et non cum huius €defensione coniungi illius accusationem. €@@Defensor autem cum cetera, si qua ex aliis incident €constitutionibus, pertractarit, de ipsa remotione sic ar-gumentabitur: primum, cuius acciderit culpa, demon-€strabit; deinde, cum id aliena culpa accidisset, ostendet €se aut non potuisse aut non debuisse id facere, quod €accusator dicat oportuisse; quid potuerit, ex utilitatis €partibus, in quibus est necessitudinis vis implicata, €[demonstrabit] quid debuerit, ex honestate considera-€bitur. de utroque distinctius in deliberativo genere €dicetur. deinde omnia facta esse ab reo, quae in ipsius €fuerint potestate; quod minus, quam convenerit, fac-tum sit, culpa id alterius accidisse. deinde alterius €culpa exponenda demonstrandum est, quantum volun-€tatis et studii fuerit in ipso, et id signis confirman-€dum huiusmodi: ex cetera diligentia, ex ante factis €aut dictis; atque hoc ipsi utile fuisse facere, inutile €autem non facere, et cum cetera vita fuisse hoc magis €consentaneum, quam quod propter alterius culpam €non fecerit. si autem non in hominem certum, sed €in rem aliquam causa demovebitur, ut in hac eadem €re, si quaestor mortuus esset et idcirco legatis pe-€cunia data non esset, accusatione alterius et culpae €depulsione dempta ceteris similiter uti locis oportebit @1 €et ex concessionis partibus, quae convenient, assumere; €de quibus nobis dicendum erit. @@Loci autem communes idem utrisque fere, qui in €superioribus assumptivis, incident; hi tamen certissi-€me: accusatoris, facti indignatio; defensoris, cum in €alio culpa sit, [aut] in ipso non sit, supplicio se affici €non oportere. €@@Ipsius autem rei fit remotio, cum id, quod datur €crimini, negat neque ad se neque ad officium suum €reus pertinuisse; nec, si quid in eo sit delictum, sibi €adtribui oportere. id causae genus est huiusmodi: in €eo foedere, quod factum est quondam cum Samnitibus, €quidam adulescens nobilis porcum sustinuit iussu im-€peratoris. foedere autem ab senatu inprobato et im-€peratore Samnitibus dedito quidam in senatu eum quoque dicit, qui porcum tenuerit, dedi oportere. in-€tentio est: 'dedi oportet.' depulsio est: 'non oportet.' €quaestio est: oporteatne? ratio est: 'non enim meum €fuit officium nec mea potestas, cum et id aetatis et €privatus essem et esset summa cum auctoritate et €potestate imperator, qui videret, ut satis honestum €foedus feriretur.' infirmatio est: 'at enim quoniam par-€ticeps tu factus es in turpissimo foedere summae re-€ligionis, dedi te convenit.' iudicatio est: cum is, qui €potestatis nihil habuerit, iussu imperatoris in foedere €et in tanta religione interfuerit, dedendusne sit hosti-€bus necne? hoc genus causae cum superiore hoc €differt, quod in illo concedit se reus oportuisse facere €id, quod fieri dicat accusator oportuisse, sed alicui rei @1 €aut homini causam attribuit, quae voluntati suae fuerit €inpedimento, sine concessionis partibus; nam earum €maior quaedam vis est, quod paulo post intellegetur. in hoc autem non accusare alterum nec culpam in €alium transferre debet, sed demonstrare eam rem nihil €ad se nec ad potestatem neque ad officium suum per-€tinuisse aut pertinere. atque in hoc genere hoc ac-€cidit novi, quod accusator quoque saepe ex remo-€tione criminationem conficit, ut si quis eum accuset, €qui, cum praetor esset, in expeditionem ad arma €populum vocarit, cum consules essent. nam ut in su-€periore exemplo reus ab suo officio et a potestate €factum demovebat, sic in hoc ab eius officio ac po-€testate, qui accusatur, ipse accusator factum remo-vendo hac ipsa ratione confirmat accusationem. in hac €ab utroque ex omnibus [partibus] honestatis et ex om-€nibus utilitatis partibus, exemplis, signis, ratiocinando, €quid cuiusque officii, iuris, potestatis sit, quaeri opor-€tebit et fueritne ei, quo de agetur, id iuris, officii, €potestatis attributum necne. €@@Locos autem communes ex ipsa re, si quid indigna-€tionis aut conquestionis habebit, sumi oportebit. €@@Concessio est, per quam non factum ipsum pro-€batur ab reo, sed ut ignoscatur, id petitur. cuius partes €sunt duae: purgatio et deprecatio. Purgatio est, per €quam eius, qui accusatur, non factum ipsum, sed vo-€luntas defenditur. ea habet partes tres: inprudentiam, €casum, necessitudinem. @@Inprudentia est, cum scisse aliquid is, qui arguitur, @1 €negatur; ut apud quosdam lex erat: ne quis Dianae €vitulum immolaret. nautae quidam, cum adversa tem-€pestate in alto iactarentur, voverunt, si eo portu, quem €conspiciebant, potiti essent, ei deo, qui ibi esset, se €vitulum immolaturos. casu erat in eo portu fanum €Dianae eius, cui vitulum immolare non licebat. in-€prudentes legis, cum exissent, vitulum immolaverunt. €accusantur. intentio est: 'vitulum immolastis ei deo, €cui non licebat.' depulsio est in concessione posita. €ratio est: 'nescivi non licere.' infirmatio est: 'tamen, €quoniam fecisti, quod non licebat ex lege, supplicio €dignus es.' iudicatio est: cum id fecerit, quod non €oportuerit, et id non oportere nescierit, sitne supplicio €dignus? @@Casus autem inferetur in concessionem, cum demon-€stratur aliqua fortunae vis voluntati obstitisse, ut in €hac: cum Lacedaemoniis lex esset, ut, hostias nisi ad €sacrificium quoddam redemptor praebuisset, capital €esset, hostias is, qui redemerat, cum sacrificii dies €instaret, in urbem ex agro coepit agere. tum subito €magnis commotis tempestatibus fluvius Eurotas, is qui €praeter Lacedaemonem fluit, ita magnus et vehemens €factus est, ut ea traduci victimae nullo modo possent. redemptor suae voluntatis ostendendae causa hostias €constituit omnes in litore, ut, qui trans flumen essent, €videre possent. cum omnes studio eius subitam flu-€minis magnitudinem scirent fuisse inpedimento, tamen €quidam capitis arcesserunt. intentio est: 'hostiae, quas €debuisti ad sacrificium, praesto non fuerunt.' depulsio @1 þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜á‡concessio. ratio: 'flumen enim subito accrevit et ea €re traduci non potuerunt.' infirmatio: 'tamen, quon-€iam, quod lex iubet, factum non est, supplicio dignus €es.' iudicatio est: cum in ea re contra legem redemptor €[aliquid] fecerit, qua in re studio eius subita fluminis €obstiterit magnitudo, supplicio dignusne sit? @@Necessitudo autem infertur, cum vi quadam reus id, €quod fecerit, fecisse defenditur, hoc modo: lex est €apud Rhodios, ut, si qua rostrata in portu navis depre-€hensa sit, publicetur. cum magna in alto tempestas €esset, vis ventorum invitis nautis in Rhodiorum por-€tum navem coe+git. quaestor navem populi vocat, na-€vis dominus negat oportere publicari. intentio est: €'rostrata navis in portu deprehensa est.' depulsio con-€cessio. ratio: 'vi et necessario sumus in portum coacti.' €infirmatio est: 'navem ex lege tamen populi esse €oportet.' iudicatio est: cum rostratam navem in portu €deprehensam lex publicarit cumque haec navis invitis €nautis vi tempestatis in portum coniecta sit, oporteatne €eam publicari? @@Horum trium generum idcirco in unum locum con-€tulimus exempla, quod similis in ea praeceptio argu-€mentorum traditur. nam in his omnibus primum, si €quid res ipsa dabit facultatis, coniecturam induci ab €accusatore oportebit, ut id, quod voluntate factum ne-€gabitur, consulto factum suspicione aliqua demon-€stretur; deinde inducere definitionem necessitudinis €aut casus aut inprudentiae et exempla ad eam defini-€tionem adiungere, in quibus inprudentia fuisse videatur €aut casus aut necessitudo, et ab his id, quod reus in-€ferat, separare, id est ostendere dissimile, quod [le-€vius, facilius] non ignorabile, non fortuitum, non ne- @1 €cessarium fuerit; postea demonstrare potuisse vitari: €hac ratione provideri potuisse, si hoc aut illud fe-€cisset, aut, nisi fecisset, praecaveri; et definitionibus €ostendere non hanc inprudentiam aut casum aut ne-€cessitudinem, sed inertiam, neglegentiam, fatuitatem nominari oportere. ac si qua necessitudo turpitudi-€nem videbitur habere, oportebit per locorum commu-€nium inplicationem redarguentem demonstrare quid-€vis perpeti, mori denique satius fuisse quam eius-€modi necessitudini optemperare. atque tum ex iis €locis, de quibus in negotiali parte dictum est, iuris €et aequitatis naturam oportebit quaerere et quasi in €absoluta iuridiciali per se hoc ipsum ab rebus omni-€bus separatim considerare. atque hoc in loco, si fa-€cultas erit, exemplis uti oportebit, quibus in simili €excusatione non sit ignotum, et contentione, magis €illis ignoscendum fuisse, et deliberationis partibus, €turpe aut inutile esse concedi eam rem, quae ab ad-€versario commissa sit: permagnum esse et magno fu-€turum detrimento, si ea res ab iis, qui potestatem €habent vindicandi, neglecta sit. @@Defensor autem conversis omnibus his partibus pot-€erit uti; maxime autem in voluntate defendenda com-€morabitur et in ea re adaugenda, quae voluntati fuerit €inpedimento; et se plus, quam fecerit, facere non po-€tuisse; et in omnibus rebus voluntatem spectari opor-€tere; et se convinci non posse, quod absit a culpa; suo €nomine communem hominum infirmitatem posse dam-€nari. deinde nihil esse indignius quam eum, qui culpa €careat, supplicio non carere. @1 €@@Loci autem communes: accusatoris in confessionem, €et quanta potestas peccandi relinquatur, si semel in-€stitutum sit, ut non de facto, sed de facti causa quaera-tur; defensoris conquestio est calamitatis eius, quae €non culpa, sed vi maiore quadam acciderit, et de for-€tunae potestate et hominum infirmitate et, uti suum €animum, non eventum considerent. in quibus omnibus €conquestionem suarum aerumnarum et crudelitatis ad-€versariorum indignationem inesse oportebit. €@@Ac neminem mirari conveniet, si aut in his aut in €aliis exemplis scripti quoque controversiam adiunctam €videbit. quo de genere post erit nobis separatim di-€cendum, propterea quod quaedam genera causarum €simpliciter ex sua vi considerantur, quaedam autem €sibi aliud quoque aliquod controversiae genus assu-munt. quare omnibus cognitis non erit difficile in €unam quamque causam transferre, quod ex eo quoque €genere conveniet; ut in his exemplis concessionis inest €omnibus scripti controversia, ea quae ex scripto et €sententia nominatur; sed, quia de concessione loque-€bamur, in eam praecepta dedimus, alio autem loco de €scripto et de sententia dicemus. €@@Nunc in alteram concessionis partem consideratio-nem iam intendemus. Deprecatio est, in qua non de-€fensio facti, sed ignoscendi postulatio continetur. hoc €genus vix in iudicio probari potest, ideo quod con-€cesso peccato difficile est ab eo, qui peccatorum vindex €esse debet, ut ignoscat, impetrare. quare parte eius @1 €generis, cum causam non in eo constitueris, uti licebit; €ut si pro aliquo claro aut forti viro, cuius in rem publi-€cam multa sunt beneficia, diceres, posses, cum videaris €non uti deprecatione, uti tamen, ad hunc modum: €'quodsi, iudices, hic pro suis beneficiis, pro suo studio, €quod in vos semper habuit, tali suo tempore multorum €suorum recte factorum causa uni delicto ut ignosce-€retis postularet, tamen dignum vestra mansuetudine, €dignum virtute huius esset, iudices, a vobis hanc rem €hoc postulante impetrari.' deinde augere beneficia €licebit et iudices per locum communem ad ignoscendi voluntatem ducere. quare hoc genus quamquam in €iudiciis non versatur nisi quadam ex parte, tamen, €quia et pars haec ipsa inducenda nonnumquam est €et in senatu aut in consilio saepe omni in genere €tractanda, in id quoque praecepta ponemus. nam in €senatu [aut in consilio] de Syphace diu deliberatum €est, et de Q. Numitorio Pullo apud L. Opimium et €eius consilium diu dictum est, et magis in hoc qui-€dem ignoscendi quam cognoscendi postulatio valuit. €nam semper animo bono se in populum Romanum €fuisse non tam facile probabat, cum coniecturali con-€stitutione uteretur, quam ut propter posterius bene-€ficium sibi ignosceretur, cum deprecationis partes ad-€iungeret. @@Oportebit igitur eum, qui sibi ut ignoscatur, postu-€labit, commemorare, si qua sua poterit beneficia et, €si poterit, ostendere ea maiora esse quam haec, quae €deliquerit, ut plus ab eo boni quam mali profectum €esse videatur; deinde maiorum suorum beneficia, si @1 €qua exstabunt, proferre; deinde ostendere non odio €neque crudelitate fecisse, quod fecerit, sed aut stultitia €aut inpulsu alicuius aut aliqua honesta aut probabili €causa; postea polliceri et confirmare se et hoc peccato €doctum et beneficio eorum, qui sibi ignoverint, con-€firmatum omni tempore a tali ratione afuturum; de-€inde spem ostendere aliquo se in loco magno iis, qui sibi concesserint, usui futurum; postea, si facultas erit, €se aut consanguineum * aut iam a maioribus inprimis €amicum esse [demonstrabit] et amplitudinem suae vo-€luntatis, nobilitatem generis, eorum, qui se salvum €velint, dignitatem ostendere, et cetera ea, quae per-€sonis ad honestatem et amplitudinem sunt adtributa, €cum conquestione, sine arrogantia, in se esse [demon-€strabit], ut honore potius aliquo quam ullo supplicio €dignus esse videatur; deinde ceteros proferre, quibus €maiora delicta concessa sint. ac multum proficiet, €si se misericordem in potestate, propensum ad igno-€scendum fuisse ostendet. atque ipsum illud pecca-€tum erit extenuandum, ut quam minimum obfuisse €videatur, et aut turpe aut inutile demonstrandum tali de homine supplicium sumere. deinde locis commu-€nibus misericordiam captare oportebit ex iis praecep-€tis, quae in primo libro sunt exposita. €@@Adversarius autem malefacta augebit: nihil impru-€denter, sed omnia ex crudelitate et malitia facta dicet; €ipsum inmisericordem, superbum fuisse; et, si poterit, €ostendet semper inimicum fuisse et amicum fieri nullo €modo posse. si beneficia proferet, aut aliqua de causa @1 €facta, non propter benivolentiam demonstrabit, aut €postea odium esse acre susceptum, aut illa omnia €maleficiis esse deleta, aut leviora beneficia quam male-€ficia, aut, cum beneficiis honos habitus sit, pro male-ficio poenam sumi oportere. deinde turpe esse aut €inutile ignosci. deinde, de quo ut potestas esset saepe þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜íƒoptarint, in eum * ob potestatem non uti summam €esse stultitiam; cogitare oportere, quem animum in eum €et quod odium habuerint. €@@Locus autem communis erit indignatio maleficii et €alter eorum misereri oportere, qui propter fortunam, €non propter malitiam in miseriis sint. €@@Quoniam ergo in generali constitutione tamdiu prop-€ter eius partium multitudinem commoramur, ne forte €varietate et dissimilitudine rerum diductus alicuius €animus in quendam errorem deferatur, quid etiam no-€bis ex eo genere restet et quare restet, admonendum €videtur. €@@Iuridicialem causam esse dicebamus, in qua aequi €et iniqui natura et praemii aut poenae ratio quaere-€retur. eas causas, in quibus de aequo et iniquo quae-ritur, exposuimus. restat nunc, ut de praemio et de €poena explicemus. sunt enim multae causae, quae ex €praemii alicuius petitione constant. nam et apud iudi-€ces de praemio saepe accusatorum quaeritur et a se-€natu aut a consilio aliquod praemium saepe petitur. €ac neminem conveniet arbitrari nos, cum aliquod €exemplum ponamus, quod in senatu agatur, ab iudi-€ciali genere exemplorum recedere. quicquid enim de €homine probando aut inprobando dicitur, cum ad eam @1 €dictionem sententiarum quoque ratio accommodetur, €id non, si per sententiae dictionem agitur, delibera-€tivum est; sed, quia de homine statuitur, iudiciale est €habendum. omnino autem qui diligenter omnium cau-€sarum vim et naturam cognoverit, genere et prima €conformatione eas intelleget dissidere, ceteris autem €partibus aptas inter se omnes et aliam in alia impli-€catam videbit. @@Nunc de praemiis consideremus. L. Licinius Crassus €consul quosdam in citeriore Gallia nullo inlustri neque €certo duce neque eo nomine neque numero praeditos, €uti digni essent, qui hostes populi Romani esse diceren-€tur, qui tamen excursionibus et latrociniis infestam €provinciam redderent, consectatus est et confecit. Ro-€mam redit: triumphum ab senatu postulat. hic et in €deprecatione nihil ad nos attinet rationibus et infir-€mationibus rationum subponendis ad iudicationem €pervenire, propterea quod, nisi alia quoque incidet €constitutio aut pars constitutionis, simplex erit iudi-€catio et in quaestione ipsa continebitur: in depreca-€tione, huiusmodi: oporteatne poena affici? in hac, €huiusmodi: oporteatne dari praemium? @@Nunc ad praemii quaestionem appositos locos ex-€ponemus. ratio igitur praemii quattuor est in partes €distributa: in beneficia, in hominem, in praemii genus, €in facultates. €@@Beneficia ex sua vi, ex tempore, ex animo eius, qui €fecit, ex casu considerantur. ex sua vi quaerentur hoc €modo: magna an parva, facilia an difficilia, singu-€laria sint an vulgaria, vera an falsa quadam exor- @1 €natione honestentur; ex tempore autem, si tum, cum €indigeremus, cum ceteri non possent aut nollent opi-€tulari, si tum, cum spes deseruisset; ex animo, si non €sui commodi causa, si eo consilio fecit omnia, ut hoc €conficere posset; ex casu, si non fortuna, sed indu-€stria factum videbitur aut si industriae fortuna obsti-€tisse. @@In hominem autem, quibus rationibus vixerit, quid €sumptus in eam rem aut laboris insumpserit; ecquid €aliquando tale fecerit; num alieni laboris aut deorum €bonitatis praemium sibi postulet; num aliquando ipse €talem ob causam aliquem praemio affici negarit opor-€tere; aut num iam satis pro eo, quod fecerit, honos €habitus sit; aut num necesse fuerit ei facere id, quod €fecerit; aut num eiusmodi sit factum, ut, nisi fecisset, €supplicio dignus esset, non, quia fecerit, praemio; aut €num ante tempus praemium petat et spem incertam €certo venditet pretio; aut num, quod supplicium ali-€quod vitet, eo praemium postulet, uti de se praeiudi-€cium factum esse videatur. €@@In praemii autem genere, quid et quantum et quam-€obrem postuletur et quo et quanto quaeque res prae-€mio digna sit, considerabitur; deinde, apud maiores €quibus hominibus et quibus de causis talis honos habi-€tus sit, quaeretur; deinde, ne is honos nimium pervul-getur. atque hic eius, qui contra aliquem praemium €postulantem dicet, locus erit communis: praemia vir-€tutis et officii sancta et casta esse oportere neque ea €aut cum inprobis communicari aut in mediocribus €hominibus pervulgari; et alter: minus homines vir-€tutis cupidos fore virtutis praemio pervulgato; quae @1 €enim rara et ardua sint, ea experiendo pulchra et iu-€cunda hominibus videri; et tertius: si exsistant, qui €apud maiores nostros ob egregiam virtutem tali ho-€nore dignati sunt, nonne de sua gloria, cum pari prae-€mio tales homines affici videant, delibari putent? et €eorum enumeratio et cum iis, quos contra dicas, com-€paratio. eius autem, qui praemium petet, facti sui €amplificatio, eorum, qui praemio affecti sunt, cum suis factis contentio. deinde ceteros a virtutis studio repul-€sum iri, si ipse praemio non sit affectus. €@@Facultates autem considerantur, cum aliquod pecu-€niarium praemium postulatur; in quo, utrum copiane €sit agri, vectigalium, pecuniae an penuria, conside-€ratur. Loci communes: facultates augere, non minu-€ere oportere; et, inpudentem esse, qui pro beneficio €non gratiam, verum mercedem postulet; contra autem €de pecunia ratiocinari sordidum esse, cum de gratia €referunda deliberetur; et, se pretium non pro facto, €sed honorem ita, ut factitatum sit, pro beneficio postu-€lare. €@@Ac de constitutionibus quidem satis dictum est: nunc €de iis controversiis, quae in scripto versantur, dicen-€dum videtur. @@In scripto versatur controversia, cum ex scriptio-€nis ratione aliquid dubii nascitur. id fit ex ambiguo, €ex scripto et sententia, ex contrariis legibus, ex ratio-€cinatione, ex definitione. €@@Ex ambiguo autem nascitur controversia, cum, quid @1 €senserit scriptor, obscurum est, quod scriptum duas €pluresve res significat, ad hunc modum: paterfami-€lias, cum filium heredem faceret, vasorum argenteo-€rum centum pondo uxori suae sic legavit: &7heres €&7meus uxori meae vasorum argenteorum pondo cen-€&7tum, quae volet, dato&. post mortem eius vasa ma-€gnifica et pretiose caelata petit a filio mater. ille €se, quae ipse vellet, debere dicit. primum, si fieri €poterit, demonstrandum est non esse ambigue scrip-€tum, propterea quod omnes in consuetudine sermo-€nis sic uti solent eo verbo uno pluribusve in eam sen-€tentiam, in quam is, qui dicet, accipiendum esse demon-strabit. deinde ex superiore et ex inferiore scriptura €docendum id, quod quaeratur, fieri perspicuum. quare €si ipsa separatim ex se verba considerentur, omnia €aut pleraque ambigua visum iri; quae autem ex omni €considerata scriptura perspicua fiant, haec ambigua €non oportere existimare. deinde, qua in sententia €scriptor fuerit, ex ceteris eius scriptis et ex factis, dic-€tis, animo atque vita eius sumi oportebit et eam ipsam €scripturam, in qua inerit illud ambiguum, de quo quae-€retur, totam omnibus ex partibus pertemptare, si quid €aut ad id appositum sit, quod nos interpretemur, aut €ei, quod adversarius intellegat, adversetur. nam facile, €quid veri simile sit eum voluisse, qui scripsit, ex omni €scriptura et ex persona scriptoris atque iis rebus, quae personis attributae sunt, considerabitur. deinde erit €demonstrandum, si quid ex re ipsa dabitur facultatis, €id, quod adversarius intellegat, multo minus commode €fieri posse, quam id, quod nos accipimus, quod illius €rei neque administratio neque exitus ullus exstet; nos @1 €quod dicamus, facile et commode transigi posse; ut €in hac lege_nihil enim prohibet fictam exempli loco €ponere, quo facilius res intellegatur_: &7meretrix €&7coronam auream ne habeto; si habuerit, publica €&7esto&, contra eum, qui meretricem publicari dicat ex €lege oportere, possit dici neque administrationem esse €ullam publicae meretricis neque exitum legis in mere-€trice publicanda, at in auro publicando et admini-€strationem et exitum facilem esse et incommodi nihil inesse. ac diligenter illud quoque adtendere oportebit, €num illo probato, quod adversarius intellegat, res uti-€lior aut honestior aut magis necessaria ab scriptore €neglecta videatur. id fiet, si id, quod nos demon-€strabimus, honestum aut utile aut necessarium demon-þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢˜÷†strabimus, et si id, quod ab adversariis dicetur, minime €eiusmodi esse dicemus. deinde si in lege erit ex amb-€iguo controversia, dare operam oportebit, ut de eo, €quod adversarius intellegat, alia in re lege cautum esse doceatur. permultum autem proficiet illud demon-€strare, quemadmodum scripsisset, si id, quod adver-€sarius accipiat, fieri aut intellegi voluisset, ut in hac €causa, in qua de vasis argenteis quaeritur, possit €mulier dicere nihil adtinuisse adscribi &7quae volet&, €si heredis voluntati permitteret. eo enim non adscripto €nihil esse dubitationis, quin heres, quae ipse vellet, €daret. amentiae igitur fuisse, cum heredi vellet cavere, €id adscribere, quo non adscripto nihilominus heredi caveretur. quare hoc genere magnopere talibus in €causis uti oportebit: 'hoc modo scripsisset, isto verbo €usus non esset, non isto loco verbum istud con-€locasset.' nam ex his sententia scriptoris maxime per- @1 €spicitur. deinde quo tempore scriptum sit, quaeren-€dum est, ut, quid eum voluisse in eiusmodi tempore €veri simile sit, intellegatur. post ex deliberationis €partibus, quid utilius et quid honestius et illi ad scri-€bendum et his ad conprobandum sit, demonstrandum; €et ex his, si quid amplificationis dabitur, communi-€bus utrimque locis uti oportebit. €@@Ex scripto et sententia controversia consistit, cum €alter verbis ipsis, quae scripta sunt, utitur, alter ad €id, quod scriptorem sensisse dicet, omnem adiungit dictionem. scriptoris autem sententia ab eo, qui sen-€tentia se defendet, tum semper ad idem spectare et €idem velle demonstrabitur; tum ex facto aut ex eventu €aliquo ad tempus id, quod instituit, accommodabitur. €semper ad idem spectare, hoc modo: paterfamilias €cum liberorum haberet nihil, uxorem autem haberet, €in testamento ita scripsit: &7si mihi filius genitur €&7unus pluresve, is mihi heres esto&. deinde quae €assolent. postea: &7si filius ante moritur, quam in €&7tutelam suam venerit, tum mihi&, * dicet, &7heres esto&. €filius natus non est. ambigunt adgnati cum eo, qui €est heres, si filius ante, quam in tutelam veniat, mor-tuus sit. in hoc genere non potest hoc dici, ad tem-€pus et ad eventum aliquem sententiam scriptoris opor-€tere accommodari, propterea quod ea sola esse demon-€stratur, qua fretus ille, qui contra scriptum dicit, suam @1 €esse hereditatem defendit. aliud autem genus est €eorum, qui sententiam inducunt, in quo non simplex €voluntas scriptoris ostenditur, quae in omne tempus €et in omne factum idem valeat, sed ex quodam facto €aut eventu ad tempus interpretanda dicitur. ea par-€tibus iuridicialis assumptivae maxime sustinetur. nam €tum inducitur comparatio, ut in eo, qui, cum lex ape-€riri portas noctu vetaret, aperuit quodam in bello et €auxilia quaedam in oppidum recepit, ne ab hostibus €opprimerentur, si foris essent, quod prope muros hostes castra haberent; tum relatio criminis, ut in eo €milite, qui, cum communis lex omnium hominem occi-€dere vetaret, tribunum militum [suum], qui vim sibi €afferre conaretur, occidit; tum remotio criminis, ut in €eo, qui, cum lex, quibus diebus in legationem pro-€ficisceretur, praestituerat, quia sumptum quaestor non €dedit, profectus non est; tum concessio per purgatio-€nem et per inprudentiam, ut in vituli immolatione, €et per vim, ut in nave rostrata, et per casum, ut in €Eurotae magnitudine. quare aut ita sententia induce-€tur, ut unum quiddam voluisse scriptor demonstre-€tur, aut sic, ut in eiusmodi re et tempore hoc voluisse €doceatur. @@Ergo is, qui scriptum defendet, his locis plerumque €omnibus, maiore autem parte semper poterit uti: pri-€mum scriptoris conlaudatione et loco communi, nihil €eos, qui iudicent, nisi id, quod scriptum, spectare €oportere; et hoc eo magis, si legitimum scriptum pro-€feretur, id est aut lex ipsa aut aliquid ex lege; postea, @1 €quod vehementissimum est, facti aut intentionis adver-€sariorum cum ipso scripto contentione, quid scriptum €sit, quid factum, quid iuratus iudex; quem locum mul-€tis modis variare oportebit, tum ipsum secum admi-€rantem, quidnam contra dici possit, tum ad iudicis €officium revertentem et ab eo quaerentem, quid prae-€terea audire aut exspectare debeat; tum ipsum ad-€versarium quasi in testis loco producendo, hoc est €interrogando, utrum scriptumne neget esse eo modo, €an ab se contra factum esse aut contra contendi neget; utrum negare ausus sit, se dicere desiturum. si neu-€trum neget et contra tamen dicat: nihil esse quo €hominem inpudentiorem quisquam se visurum arbi-€tretur. in hoc ita commorari conveniet, quasi nihil €praeterea dicendum sit et quasi contra dici nihil possit, €saepe id, quod scriptum est, recitando, saepe cum scrip-€to factum adversarii confligendo atque interdum acri-€ter ad iudicem ipsum revertendo. quo in loco iudici €demonstrandum est, quid iuratus sit, quid sequi debeat: €duabus de causis iudicem dubitare oportere, si aut €scriptum sit obscure aut neget aliquid adversarius; cum et scriptum aperte sit et adversarius omnia con-€fiteatur, tum iudicem legi parere, non interpretari €legem oportere. €@@Hoc loco confirmato tum diluere ea, quae contra dici €poterunt, oportebit. contra autem dicetur, si aut pror-€sus aliud sensisse scriptor et scripsisse aliud demon-€strabitur, ut in illa de testamento, quam posuimus, €controversia, aut causa assumptiva inferetur, quamob-€rem scripto non potuerit aut non oportuerit optem-€perari. @1 @@Si aliud sensisse scriptor, aliud scripsisse dicetur, €is, qui scripto utetur, haec dicet: non oportere de eius €voluntate nos argumentari, qui, ne id facere possemus, €indicium nobis reliquerit suae voluntatis; multa in-€commoda consequi, si instituatur, ut ab scripto rece-€datur. nam et eos, qui aliquid scribant, non existi-€maturos id, quod scripserint, ratum futurum, et eos, €qui iudicent, certum, quod sequantur, nihil habituros, €si semel ab scripto recedere consueverint. quodsi €voluntas scriptoris conservanda sit, se, non adver-€sarios, a voluntate eius stare. nam multo propius €accedere ad scriptoris voluntatem eum, qui ex ipsius €eam litteris interpretetur, quam illum, qui sententiam €scriptoris non ex ipsius scripto spectet, quod ille suae €voluntatis quasi imaginem reliquerit, sed domesticis €suspicionibus perscrutetur. @@Sin causam afferet is, qui a sententia stabit, pri-€mum erit contra dicendum: quam absurdum non €negare contra legem fecisse, sed, quare fecerit, cau-€sam aliquam invenire; deinde conversa esse omnia: €ante solitos esse accusatores iudicibus persuadere, ad-€finem esse alicuius culpae eum, qui accusaretur, cau-€sam proferre, quae eum ad peccandum impulisset;_ €nunc ipsum reum causam afferre, quare deliquerit. deinde hanc inducere partitionem, cuius in singulas €partes multae convenient argumentationes: primum, €nulla in lege ullam causam contra scriptum accipi con-€venire; deinde, si in ceteris legibus conveniat, hanc €esse eiusmodi legem, ut in ea non oporteat; postremo, @1 €si in hac quoque lege oporteat, hanc quidem causam €accipi minime oportere. €@@Prima pars his fere locis confirmabitur: scriptori €neque ingenium neque operam neque ullam faculta-€tem defuisse, quo minus aperte posset perscribere id, €quod cogitaret; non fuisse ei grave nec difficile eam €causam excipere, quam adversarii proferant, si quic-€quam excipiendum putasset: consuesse eos, qui leges scribant, exceptionibus uti. deinde oportet recitare €leges cum exceptionibus scriptas et maxime videre, €ecquae in ea ipsa lege, qua de agatur, sit exceptio ali-€quo in capite aut apud eundem legis scriptorem, quo €magis probetur eum fuisse excepturum, si quid exci-€piendum putaret; et ostendere causam accipere nihil €aliud esse nisi legem tollere, ideo quod, cum semel €causa consideretur, nihil attineat eam ex lege con-€siderare, quippe quae in lege scripta non sit. quod €si sit institutum, omnibus dari causam et potestatem €peccandi, cum intellexerint vos ex ingenio eius, qui €contra legem fecerit, non ex lege, in quam iurati sitis, €rem iudicare; deinde et ipsis iudicibus iudicandi et €ceteris civibus vivendi rationes perturbatum iri, si semel ab legibus recessum sit; nam et iudices neque, þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢›„‚quid sequantur, habituros, si ab eo, quod scriptum €sit, recedant, neque, quo pacto aliis probare possint, €quod contra legem iudicarint; et ceteros cives, quid €agant, ignoraturos, si ex suo quisque consilio et ex €ea ratione, quae in mentem aut in libidinem venerit, €non ex communi praescripto civitatis unam quamque €rem administrabit; postea quaerere ab iudicibus ipsis, €quare in alienis detineantur negotiis; cur rei publicae @1 €munere impediantur, quo setius suis rebus et commo-€dis servire possint; cur in certa verba iurent; cur certo €tempore conveniant, cur certo discedant, nihil quis-€quam afferat causae, quo minus frequenter operam €rei publicae det, nisi quae causa in lege excepta sit; €an se legibus obstrictos in tantis molestiis esse aequum €censeant, adversarios nostros leges neglegere con-cedant; deinde item quaerere ab iudicibus, si eius rei €[causa], propter quam se reus contra legem fecisse €dicat, exceptionem ipse in lege adscribat, passurine €sint; [postea] hoc, quod faciat, indignius et inpuden-€tius esse, quam si adscribat; age porro, quid? si ipsi €vellent iudices adscribere, passurusne sit populus? €atque hoc esse indignius, quam rem verbo et litteris €mutare non possint, eam re ipsa et iudicio maximo commutare; deinde indignum esse de lege aliquid €derogari aut legem abrogari aut aliqua ex parte com-€mutari, cum populo cognoscendi et probandi aut in-€probandi potestas nulla fiat; hoc ipsis iudicibus in-€vidiosissimum futurum; non hunc locum esse neque €hoc tempus legum corrigendarum; apud populum €haec et per populum agi convenire; quodsi nunc id €agant, velle se scire, qui lator sit, qui sint accepturi; €se [2f]2actiones videre et dissuadere velle; quodsi haec €cum summe inutilia tum multo turpissima sint, legem, €cuicuimodi sit, in praesentia conservari ab iudicibus, @1 €post, si displiceat, a populo corrigi convenire; deinde, €si scriptum non exstaret, magnopere quaereremus ne-€que isti, ne si extra periculum quidem esset, credere-€mus; nunc cum scriptum sit, amentiam esse eius [rei], €qui peccarit, potius quam legis ipsius verba cogno-€scere. his et huiusmodi rationibus ostenditur causam €extra scriptum accipi non oportere. @@Secunda pars est, in qua est ostendendum, si in cete-€ris legibus oporteat, in hac non oportere. hoc de-€monstrabitur, si lex aut ad res maximas, utilissimas, €honestissimas, religiosissimas videbitur pertinere; aut €inutile aut turpe aut nefas esse tali in re non diligen-€tissime legi optemperare; aut ita lex diligenter per-€scripta demonstrabitur, ita cautum una quaque de re, €ita, quod oportuerit, exceptum, ut minime conveniat €quicquam in tam diligenti scriptura praeteritum ar-€bitrari. €@@Tertius est locus ei, qui pro scripto dicet, maxime €necessarius, per quem oportet ostendat, si conveniat €causam contra scriptum accipi, eam tamen minime oportere, quae ab adversariis afferatur. qui locus id-€circo est huic necessarius, quod semper is, qui contra €scriptum dicet, aequitatis aliquid afferat oportet. nam €summa inpudentia sit eum, qui contra quam scriptum €sit aliquid probare velit, non aequitatis praesidio id €facere conari. si quid igitur ex hac ipsa [quippiam] ac-€cusator derogat, omnibus partibus iustius et probabi-€lius accusare videatur. nam superior oratio hoc omnis €faciebat, ut, iudices etiamsi nollent, necesse esset; haec €autem, etiamsi necesse non esset, ut vellent contra iudicare. id autem fiet, si, quibus ex locis culpa de-€monstrabitur esse in eo, qui comparatione aut remo- @1 €tione aut relatione criminis aut concessionis partibus €se defendet_de quibus ante, ut potuimus, diligenter €perscripsimus_, si de iis locis, quae res postulabit, ad €causam adversariorum inprobandam transferemus; aut €causae et rationes afferentur, quare et quo consilio €ita sit in lege aut in testamento scriptum, ut sententia €quoque et voluntate scriptoris, non ipsa solum scrip-€tura causa confirmata esse videatur; aut aliis quoque €constitutionibus factum coarguetur. @@Contra scriptum autem qui dicet, primum inducet €eum locum, per quem aequitas causae demonstretur; €aut ostendet, quo animo, quo consilio, qua de causa €fecerit; et, quamcumque causam assumet, assumptio-€nis partibus se defendet, de quibus ante dictum est. €atque in hoc loco cum diutius commoratus sui facti €rationem et aequitatem causae exornaverit, tum ex €his locis fere contra adversarios dicet oportere causas €accipi. demonstrabit nullam esse legem, quae aliquam €rem inutilem aut iniquam fieri velit; omnia supplicia, €quae ab legibus proficiscantur, culpae ac malitiae vin-dicandae causa constituta esse; scriptorem ipsum, si €exsistat, factum hoc probaturum et idem ipsum, si €ei talis res accidisset, facturum fuisse; ea re legis €scriptorem certo ex ordine iudices certa aetate prae-€ditos constituisse, ut essent, non qui scriptum suum €recitarent, quod quivis puer facere posset, sed qui €cogitatione assequi possent et voluntatem interpre-€tari; deinde illum scriptorem, si scripta sua stultis €hominibus et barbaris iudicibus committeret, omnia €summa diligentia perscripturum fuisse; nunc vero, €quod intellegeret, quales viri res iudicaturi essent, id- @1 €circo eum, quae perspicua videret esse, non adscrip-€sisse: neque enim vos scripti sui recitatores, sed vo-luntatis interpretes fore putavit; postea quaerere ab €adversariis: quid, si hoc fecissem? quid, si hoc acci-€disset? eorum aliquid, in quibus aut causa sit €honestissima aut necessitudo certissima: tamenne ac-€cusaretis? atqui lex nusquam excepit; non ergo €omnia scriptis, sed quaedam, quae perspicua sint, €tacitis exceptionibus caveri; deinde nullam rem ne-€que legibus neque scriptura ulla, denique ne in ser-€mone quidem cotidiano atque imperiis domesticis recte €posse administrari, si unus quisque velit verba spectare €et non ad voluntatem eius, qui ea verba habuerit, accedere; deinde ex utilitatis et honestatis partibus €ostendere, quam inutile aut quam turpe sit id, quod €adversarii dicant fieri oportuisse aut oportere, et id, €quod nos fecerimus aut postulemus, quam utile aut €quam honestum sit; deinde leges nobis caras esse €non propter litteras, quae tenues et obscurae notae €sint voluntatis, sed propter earum rerum, quibus de €scriptum est, utilitatem et eorum, qui scripserint, sa-€pientiam et diligentiam; postea, quid sit lex, descri-€bere, ut ea videatur in sententiis, non in verbis con-€sistere; et iudex is videatur legi optemperare, qui sen-€tentiam eius, non qui scripturam sequatur; deinde, €quam indignum sit eodem affici supplicio eum, qui €propter aliquod scelus et audaciam contra leges fecerit, €et eum, qui honesta aut necessaria de causa non ab €sententia, sed ab litteris legis recesserit; atque his €et huiusmodi rationibus et accipi causam et in hac @1 €lege accipi et eam causam, quam ipse afferat, opor-tere accipi demonstrabit. et quemadmodum ei dice-€bamus, qui ab scripto diceret, hoc fore utilissimum, €si quid de aequitate ea, quae cum adversario staret, €derogasset, sic huic, qui contra scriptum dicet, pluri-€mum proderit, ex ipsa scriptura aliquid ad suam cau-€sam convertere aut ambigue aliquid scriptum osten-€dere; deinde ex illo ambiguo eam partem, quae sibi €prosit, defendere aut verbi definitionem inducere et €illius verbi vim, quo urgeri videatur, ad suae causae €commodum traducere aut ex scripto non scriptum €aliquid inducere per ratiocinationem, de qua post di-cemus. quacumque autem in re, quamvis leviter €probabili, scripto ipso se defenderit, cum aequitate €causa abundabit, necessario multum proficiet, ideo €quod, si id, quo nititur adversariorum causa, subduxe-€rit, omnem eius illam vim et acrimoniam lenierit ac €diluerit. €@@Loci autem communes ceteris ex assumptionis parti-€bus in utramque partem convenient. praeterea autem €eius, qui a scripto dicet: leges ex se, non ex eius, €qui contra commiserit, utilitate spectari oportere et €legibus antiquius haberi nihil oportere. contra scrip-€tum: leges in consilio scriptoris et utilitate com-€muni, non in verbis consistere; quam indignum sit €aequitatem litteris urgeri, quae voluntate eius, qui €scripserit, defendatur. þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢›@@Ex contrariis autem legibus controversia nascitur, €cum inter se duae videntur leges aut plures discrepare, €hoc modo: lex: &7qui tyrannum occiderit, olympio-& @1 €&7nicarum praemia capito et quam volet sibi rem €&7a magistratu deposcito et magistratus ei con-€&7cedito&. et altera lex: &7tyranno occiso quinque eius €&7proximos cognatione magistratus necato&. Alexan-€drum, qui apud Pheraeos in Thessalia tyrannidem occu-€parat, uxor sua, cui Thebe nomen fuit, noctu, cum si-€mul cubaret, occidit. haec filium suum, quem ex ty-€ranno habebat, sibi in praemii loco deposcit. sunt qui €ex lege occidi puerum dicant oportere. res in iudicio est. €@@In hoc genere utramque in partem idem loci atque €eadem praecepta convenient, ideo quod uterque suam legem confirmare, contrariam infirmare debebit. pri-€mum igitur leges oportet contendere considerando, €utra lex ad maiores, hoc est ad utiliores, ad hone-€stiores ac magis necessarias res pertineat; ex quo €conficitur, ut, si leges duae aut si plures erunt, [aut] €quotquot erunt, conservari non possint, quia discrepent €inter se, sed ea maxime conservanda putetur, quae €ad maximas res pertinere videatur; deinde, utra lex €posterius lata sit; nam postrema quaeque gravissima €est; deinde, utra lex iubeat aliquid, utra permittat; €nam id, quod imperatur, necessarium, illud, quod per-€mittitur, voluntarium est; deinde, in utra lege, si non €optemperatum sit, poena adiciatur aut in utra maior poena statuatur; nam maxime conservanda est ea, €quae diligentissime sancta est; deinde, utra lex iubeat, €utra vetet; nam saepe ea, quae vetat, quasi exceptione €quadam corrigere videatur illam, quae iubet; deinde, €utra lex de genere omni, utra de parte quadam; utra @1 €communiter in plures, utra in aliquam certam rem €scripta videatur; nam quae in partem aliquam et quae €in certam quandam rem scripta est, propius ad causam €accedere videtur et ad iudicium magis pertinere; de-€inde, ex lege utrum statim fieri necesse sit, utrum €habeat aliquam moram et sustentationem; nam id, quod statim faciendum sit, perfici prius oportet; de-€inde operam dare, ut sua lex ipso scripto videatur €niti, contraria autem aut per ambiguum aut per ratio-€cinationem aut per definitionem induci, [2cum]2 sanctius €et firmius id videatur esse, quod apertius scriptum €sit; deinde suae legis ad scriptum ipsum sententiam €quoque adiungere, contrariam legem item ad aliam €sententiam transducere, ut, si fieri poterit, ne discrepare €quidem videantur inter se; postremo facere, si causa €facultatem dabit, ut nostra ratione utraque lex con-€servari videatur, adversariorum ratione altera sit ne-€cessario neglegenda. €@@Locos autem communes et, quos ipsa causa det, €videre oportebit et ex utilitatis et ex honestatis amplis-€simis partibus sumere demonstrantem per amplifica-€tionem, ad utram potius legem accedere oporteat. @@Ex ratiocinatione nascitur controversia, cum ex eo, €quod uspiam est, ad id, quod nusquam scriptum €est, venitur, hoc pacto: lex: &7si furiosus est, agna-€&7tum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas €&7esto&. et lex: &7paterfamilias uti super familia pecu-€&7niaque sua legassit, ita ius esto&. et lex: &7si pater-& @1 €&7familias intestato moritur, familia pecuniaque eius &7agnatum gentiliumque esto&. Quidam iudicatus est pa-€rentem occidisse et statim, quod effugiendi potestas non €fuit, ligneae soleae in pedes inditae sunt; os autem ob-€volutum est folliculo et praeligatum; deinde est in car-€cerem deductus, ut ibi esset tantisper, dum culleus, in €quem coniectus in profluentem deferretur, compararetur. €interea quidam eius familiares in carcerem tabulas af-€ferunt et testes adducunt; heredes, quos ipse iubet, €scribunt; tabulae obsignantur. de illo post suppli-€cium sumitur. inter eos, qui heredes in tabulis scripti €sunt, et inter agnatos de hereditate controversia est. €Hic certa lex, quae testamenti faciendi iis, qui in eo €loco sint, adimat potestatem, nulla profertur. ex ce-€teris legibus et quae hunc ipsum supplicio eiusmodi €afficiunt et quae ad testamenti faciendi potestatem €pertinent, per ratiocinationem veniundum est ad eius-€modi rationem, ut quaeratur, habueritne testamenti fa-€ciendi potestatem. @@Locos autem communes in hoc genere argumentandi €hos et huiusmodi quosdam esse arbitramur: primum €eius scripti, quod proferas, laudationem et confirma-€tionem; deinde eius rei, qua de quaeratur, cum eo, €de quo constet, collationem eiusmodi, ut id, de quo €quaeritur, ei, de quo constet, simile esse videatur; €postea admirationem per contentionem, qui fieri pos-€sit, ut qui hoc aequum esse concedat, illud neget, €quod aut aequius aut eodem sit in genere; deinde €idcirco de hac re nihil esse scriptum, quod, cum de @1 €illa esset scriptum, de hac is, qui scribebat, dubita-turum neminem arbitratus sit; postea multis in le-€gibus multa praeterita esse, quae idcirco praeterita €nemo arbitretur, quod ex ceteris, de quibus scriptum €sit, intellegi possint; deinde aequitas rei demon-€stranda est, ut in iuridiciali absoluta. €@@Contra autem qui dicet, similitudinem infirmare de-€bebit; quod faciet, si demonstrabit illud, quod confera-€tur, diversum esse genere, natura, vi, magnitudine, €tempore, loco, persona, opinione; si, quo in numero €illud, quod per similitudinem afferetur, et quo in €loco illud, cuius causa afferetur, haberi conveniat, €ostendetur; deinde, quid res cum re differat, demon-€strabitur, ut non idem videatur de utraque existimari oportere. ac, si ipse quoque poterit ratiocinationibus €uti, isdem rationibus, quibus ante praedictum est, ute-€tur; si non poterit, negabit oportere quicquam, nisi €quod scriptum sit, considerare; multas de similibus €rebus et in unam quamque rem tamen singulas esse €leges; omnia posse inter se vel similia vel dissimilia €demonstrari. €@@Loci communes: a ratiocinatione, oportere coniec-€tura ex eo, quod scriptum sit, ad id, quod non sit €scriptum, pervenire; et neminem posse omnes res per €scripturam amplecti, sed eum commodissime scribere, €qui curet, ut quaedam ex quibusdam intellegantur; contra ratiocinationem huiusmodi: coniecturam divi- @1 €nationem esse et stulti scriptoris esse non posse om-€nibus de rebus cavere, quibus velit. €@@Definitio est, cum in scripto verbum aliquod est €positum, cuius de vi quaeritur, hoc modo: lex: &7qui €&7in adversa tempestate navem reliquerint, omnia €&7amittunto; eorum navis et onera sunto, qui in €&7nave remanserint&. Duo quidam, cum iam in alto €navigarent, et cum eorum alterius navis, alterius onus €esset, naufragum quendam natantem et manus ad se €tendentem animum adverterunt; misericordia commoti €navem ad eum adplicarunt, hominem ad se sustulerunt. postea aliquanto ipsos quoque tempestas vehementius €iactare coepit, usque adeo, ut dominus navis, cum €idem gubernator esset, in scapham confugeret et inde €funiculo, qui a puppi religatus scapham adnexam tra-€hebat, navi, quod posset, moderaretur, ille autem, €cuius merces erant, in gladium in navi ibidem in-€cumberet. hic ille naufragus ad gubernaculum ac-€cessit et navi, quod potuit, est opitulatus. sedatis €autem fluctibus et tempestate iam commutata navis €in portum pervehitur. ille autem, qui in gladium in-€cubuerat, leviter saucius facile ex vulnere est recrea-€tus. navem cum onere horum trium suam quisque esse €dicit. Hic omnes scripto ad causam accedunt et ex €nominis vi nascitur controversia. nam et relinquere €navem et remanere in navi, denique navis ipsa quid €sit, definitionibus quaeretur. isdem autem ex locis om-€nibus, quibus definitiva constitutio, tractabitur. @@Nunc expositis iis argumentationibus, quae in iudi-€ciale causarum genus adcommodantur, deinceps in @1 €deliberativum genus et demonstrativum argumentandi €locos et praecepta dabimus, non quo non in aliqua €constitutione omnis semper causa versetur, sed quia €proprii tamen harum causarum quidam loci sunt, non €a constitutione separati, sed ad fines horum generum accommodati. nam placet in iudiciali genere finem €esse aequitatem, hoc est partem quandam honestatis. €in deliberativo autem Aristoteli placet utilitatem, €nobis et honestatem et utilitatem, in demonstrativo þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢›œ…honestatem. quare in [hoc] quoque genere causae €quaedam argumentationes communiter ac similiter €tractabuntur, quaedam separatius ad finem, quo referri €omnem orationem oportet, adiungentur. atque unius €cuiusque constitutionis exemplum subponere non gra-€varemur, nisi illud videremus, quemadmodum res €obscurae dicendo fierent apertiores, sic res apertas €obscuriores fieri oratione. €@@Nunc ad deliberationis praecepta pergamus. @@Rerum expetendarum tria genera sunt; par autem €numerus vitandarum ex contraria parte. nam est €quiddam, quod sua vi nos adliciat ad sese, non emo-€lumento captans aliquo, sed trahens sua dignitate, €quod genus virtus, scientia, veritas. est aliud autem €non propter suam vim et naturam, sed propter fruc-€tum atque utilitatem petendum; quod [2genus]2 pecunia €est. est porro quiddam ex horum partibus iunctum, €quod et sua vi et dignitate nos inlectos ducit et prae €se quandam gerit utilitatem, quo magis expetatur, €ut amicitia, bona existimatio. atque ex his horum contraria facile tacentibus nobis intellegentur. sed @1 €ut expeditius ratio tradatur, ea, quae posuimus, brevi €nominabuntur. nam, in primo genere quae sunt, ho-€nesta appellabuntur; quae autem in secundo, utilia. €haec autem tertia, quia partem honestatis continent €et quia maior est vis honestatis, iuncta esse omnino €et duplici genere intelleguntur, sed in meliorem partem €vocabuli conferantur et honesta nominentur. ex his €illud conficitur, ut petendarum rerum partes sint ho-€nestas et utilitas, vitandarum turpitudo et inutilitas. €his igitur duabus rebus res duae grandes sunt adtri-€butae, necessitudo et affectio; quarum altera ex vi, €altera ex re et personis consideratur. de utraque post €apertius perscribemus; nunc honestatis rationes pri-€mum explicemus. @@Quod aut totum aut aliqua ex parte propter se pe-€titur, honestum nominabimus. quare, cum eius duae €partes sint, quarum altera simplex, altera iuncta sit, €simplicem prius consideremus. est igitur in eo genere €omnes res una vi atque uno nomine amplexa virtus. €nam virtus est animi habitus naturae modo atque €rationi consentaneus. quamobrem omnibus eius par-€tibus cognitis tota vis erit simplicis honestatis con-€siderata. habet igitur partes quattuor: prudentiam, €iustitiam, fortitudinem, temperantiam. @@Prudentia est rerum bonarum et malarum neutra-€rumque scientia. partes eius: memoria, intellegentia, €providentia. memoria est, per quam animus repetit €illa, quae fuerunt; intellegentia, per quam ea perspi- @1 €cit, quae sunt; providentia, per quam futurum aliquid €videtur ante quam factum est. €@@Iustitia est habitus animi communi utilitate con-€servata suam cuique tribuens dignitatem. eius initium €est ab natura profectum; deinde quaedam in con-€suetudinem ex utilitatis ratione venerunt; postea res €et ab natura profectas et ab consuetudine probatas legum metus et religio sanxit. naturae ius est, quod €non opinio genuit, sed quaedam in natura vis insevit, €ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, ob-€servantiam, veritatem. religio est, quae superioris €cuiusdam naturae, quam divinam vocant, curam caeri-€moniamque affert; pietas, per quam sanguine con-€iunctis patriaeque benivolum officium et diligens tri-€buitur cultus; gratia, in qua amicitiarum et officiorum €alterius memoria et remunerandi voluntas continetur; €vindicatio, per quam vis aut iniuria et omnino omne, €quod obfuturum est, defendendo aut ulciscendo pro-€pulsatur; observantia, per quam homines aliqua digni-€tate antecedentes cultu quodam et honore dignantur; veritas, per quam inmutata ea, quae sunt [ante] aut €fuerunt aut futura sunt, dicuntur. consuetudine ius €est, quod aut leviter a natura tractum aluit et maius €fecit usus, ut religionem, aut si quid eorum, quae €ante diximus, ab natura profectum maius factum €propter consuetudinem videmus, aut quod in morem €vetustas vulgi adprobatione perduxit; quod genus pac-€tum est, par, iudicatum. pactum est, quod inter ali-€quos convenit; par, quod in omnes aequabile est; iudi- @1 €catum, de quo alicuius aut aliquorum iam senten-€tiis constitutum est. lege ius est, quod in eo scripto, €quod populo expositum est, ut observet, continetur. @@Fortitudo est considerata periculorum susceptio et €laborum perpessio. eius partes magnificentia, fidentia, €patientia, perseverantia. magnificentia est rerum ma-€gnarum et excelsarum cum animi ampla quadam et €splendida propositione cogitatio atque administratio; €fidentia est, per quam magnis et honestis in rebus €multum ipse animus in se fiduciae certa cum spe con-€locavit; patientia est honestatis aut utilitatis causa €rerum arduarum ac difficilium voluntaria ac diuturna perpessio; perseverantia est in ratione bene considerata €stabilis et perpetua permansio. €@@Temperantia est rationis in libidinem atque in alios €non rectos impetus animi firma et moderata domina-€tio. eius partes continentia, clementia, modestia. con-€tinentia est, per quam cupiditas consilii gubernatione €regitur; clementia, per quam animi temere in odium €alicuius * iniectionis concitati comitate retinentur; €modestia, per quam pudor honesti curam et stabilem €comparat auctoritatem. atque haec omnia propter €se solum, ut nihil adiungatur emolumenti, petenda €sunt. quod ut demonstretur, neque ad hoc nostrum €institutum pertinet et a brevitate praecipiendi remo-tum est. propter se autem vitanda sunt non ea modo, €quae his contraria sunt, ut fortitudini ignavia et @1 €iustitiae iniustitia, verum etiam illa, quae propinqua €videntur et finitima esse, absunt autem longissume; €quod genus fidentiae contrarium est diffidentia et ea €re vitium est; audacia non contrarium, sed appositum €est ac propinquum et tamen vitium est. sic uni cuique €virtuti finitimum vitium reperietur, aut certo iam no-€mine appellatum, ut audacia, quae fidentiae, pertinacia, €quae perseverantiae finitima est, superstitio, quae re-€ligioni propinqua est, aut sine ullo certo nomine. €quae omnia item uti contraria rerum bonarum in re-€bus vitandis reponentur. €@@Ac de eo quidem genere honestatis, quod omni ex parte propter se petitur, satis dictum est. nunc de €eo, in quo utilitas quoque adiungitur, quod tamen €honestum vocamus, dicendum videtur. sunt igitur €multa, quae nos cum dignitate tum quoque fructu €suo ducunt; quo in genere est gloria, dignitas, ampli-€tudo, amicitia. gloria est frequens de aliquo fama €cum laude; dignitas est alicuius honesta et cultu €et honore et verecundia digna auctoritas; ampli-€tudo potentiae aut maiestatis aut aliquarum copiarum €magna abundantia; amicitia voluntas erga aliquem €rerum bonarum illius ipsius causa, quem diligit, cum eius pari voluntate. hic, quia de civilibus causis lo-€quimur, fructus ad amicitiam adiungimus, ut eorum €quoque causa petenda videatur, ne forte, qui nos de €omni amicitia dicere existimant, reprehendere inci-€piant. quamquam sunt qui propter utilitatem modo €petendam putant amicitiam; sunt qui propter se so-€lum; sunt qui propter se et utilitatem. quorum quid €verissime constituatur, alius locus erit considerandi. @1 €nunc hoc sic ad usum oratorium relinquatur, utram-que propter rem amicitiam esse expetendam. ami-€citiarum autem ratio, quoniam partim sunt religioni-€bus iunctae, partim non sunt, et quia partim veteres €sunt, partim novae, partim ab illorum, partim ab €nostro beneficio profectae, partim utiliores, partim €minus utiles, ex causarum dignitatibus, ex temporum €opportunitatibus, ex officiis, ex religionibus, ex vetu-€statibus habebitur. €@@Utilitas autem aut in corpore posita est aut in €extrariis rebus; quarum tamen rerum multo maxima €pars ad corporis commodum revertitur, ut in re pu-€blica quaedam sunt, quae, ut sic dicam, ad corpus €pertinent civitatis, ut agri, portus, pecunia, classis, €nautae, milites, socii, quibus rebus incolumitatem ac €libertatem retinent civitates, aliae vero, quae iam quid-€dam magis amplum et minus necessarium conficiunt, €ut urbis egregia exornatio atque amplitudo, ut quae-€dam excellens pecuniae magnitudo, amicitiarum ac societatum multitudo. quibus rebus non illud solum €conficitur, ut salvae et incolumes, verum etiam, ut þ´·´ÿï°³¶ÿï‚ÉîöÿïƒÃéãÿ¢›©ƒamplae atque potentes sint civitates. quare utilitatis €duae partes videntur esse, incolumitas et potentia. in-€columitas est salutis rata atque integra conservatio; €potentia est ad sua conservanda et alterius adtenuanda €idonearum rerum facultas. atque in iis omnibus, quae €ante dicta sunt, quid fieri et quid facile fieri possit, €oportet considerare. facile id dicemus, quod sine @1 €magno aut sine ullo labore, sumptu, molestia quam €brevissimo tempore confici potest; posse autem fieri, €quod, quamquam laboris, sumptus, molestiae, longin-€quitatis indiget atque [aut] omnes aut plurimas aut €maximas causas habet difficultatis, tamen his suscep-€tis difficultatibus confieri atque ad exitum perduci €potest. @@Quoniam ergo de honestate et de utilitate dixi-€mus, nunc restat, ut de iis rebus, quas his adtributas €esse dicebamus, necessitudine et affectione, perscriba-€mus. puto igitur esse hanc necessitudinem, cui nulla €vi resisti potest, quo ea setius id, quod facere pot-€est, perficiat, quae neque mutari neque leniri potest. €[atque, ut apertius hoc sit, exemplo licet vim rei, €qualis et quanta sit, cognoscamus. uri posse flamma €ligneam materiam necesse est. corpus [animal] mortale €aliquo tempore interire necesse est; atque ita necesse, €ut vis postulat ea, quam modo describebamus, ne-€cessitudinis.] huiusmodi necessitudines cum in di-€cendi rationes incident, recte necessitudines appella-€buntur; sin aliquae res accident difficiles, in illa su-periore, possitne fieri, quaestione considerabimus. at-€que etiam hoc mihi videor videre, esse quasdam cum €adiunctione necessitudines, quasdam simplices et ab-€solutas. nam aliter dicere solemus: 'necesse est @1 €Casilinenses se dedere Hannibali'; aliter autem: 'ne-€cesse est Casilinum venire in Hannibalis potestatem.' €illic, in superiore, adiunctio est haec: 'nisi si malunt €fame perire'; si enim id malunt, non est necesse; hoc €inferius non item, propterea quod, sive velint Casili-€nenses se dedere sive famem perpeti atque ita perire, €necesse est Casilinum venire in Hannibalis potestatem. €quid igitur haec perficere potest necessitudinis distri-€butio? prope dicam plurimum, cum locus necessi-€tudinis videbitur incurrere. nam cum simplex erit €necessitudo, nihil erit quod multa dicamus, cum eam nulla ratione lenire possimus; cum autem ita necesse €erit, si aliquid effugere aut adipisci velimus, tum €adiunctio illa quid habeat utilitatis aut quid honestatis, €erit considerandum. nam si velis attendere, ita tamen, €ut id quaeras, quod conveniat ad usum civitatis, re-€perias nullam esse rem, quam facere necesse sit, nisi €propter aliquam causam, quam adiunctionem nomi-€namus; pariter autem esse multas res [necessitatis], €ad quas similis adiunctio non accedit; quod genus €[ut] homines [mortales] necesse est interire, sine ad-€iunctione; ut cibo utantur, non necesse est nisi cum €illa exceptione 'extra quam si nolint fame perire.' ergo, ut dico, illud, quod adiungitur, semper, cuius-€modi sit, erit considerandum. nam omni tempore id €pertinebit, ut [aut ad honestatem] hoc modo expo-€nenda necessitudo sit: 'necesse est, si honeste volu-€mus vivere'; [aut ad incolumitatem, hoc modo:] 'ne-€cesse est, si incolumes volumus esse'; [aut ad com- @1 €moditatem, hoc modo:] 'necesse est, si sine incommodo €volumus vivere.' ac summa quidem necessitudo vi-€detur esse honestatis; huic proxima incolumitatis; €tertia ac levissima commoditatis; quae cum his num-quam poterit duabus contendere. hasce autem inter €se saepe necesse est comparari, ut, quamquam praestet €honestas incolumitati, tamen, utri potissimum consu-€lendum sit, deliberetur. cuius rei certum quoddam €praescriptum videtur in perpetuum dari posse. nam, €qua in re fieri poterit, ut, cum incolumitati consulueri-€mus, quod sit in praesentia de honestate delibatum, €virtute aliquando et industria recuperetur, incolumita-€tis ratio videbitur habenda; cum autem id non poterit, €honestatis. ita in huiusmodi quoque re, cum inco-€lumitati videbimur consulere, vere poterimus dicere €nos honestatis rationem habere, quoniam sine inco-€lumitate eam nullo tempore possumus adipisci. qua €in re vel concedere alteri vel ad condicionem alterius €descendere vel in praesentia quiescere atque aliud tem-pus exspectare oportebit, modo illud adtendatur, di-€gnane causa videatur ea, quae ad utilitatem pertine-€bit, quare de magnificentia aut de honestate quiddam €derogetur. atque in hoc loco mihi caput illud vide-€tur esse, ut quaeramus, quid sit illud, quod si adi-€pisci aut effugere velimus, aliqua res nobis sit ne-€cessaria, hoc est, quae sit adiunctio, ut proinde, uti €quaeque res erit, elaboremus et gravissimam quamque €causam vehementissime necessariam iudicemus. @@Affectio est quaedam ex tempore aut ex nego-€tiorum eventu aut administratione aut hominum stu- @1 €dio commutatio rerum, ut non tales, quales ante ha-€bitae sint aut plerumque haberi soleant, habendae €videantur esse; ut ad hostes transire turpe videatur €esse, at non illo animo, quo Ulixes transiit; et pe-€cuniam in mare deicere inutile, at non eo consilio, €quo Aristippus fecit. sunt igitur res quaedam ex €tempore et ex consilio, non ex sua natura conside-€randae; quibus in omnibus, quid tempora petant, quid €personis dignum sit, considerandum est et non quid, €sed quo quidque animo, quicum, quo tempore, quam-€diu fiat, attendendum est. his ex partibus ad senten-€tiam dicendam locos sumi oportere arbitramur. @@Laudes autem et vituperationes ex iis locis sumentur, €qui loci personis sunt adtributi, de quibus ante dic-€tum est. sin distributius tractare qui volet, partiatur €in animum et corpus et extraneas res licebit. animi €[est] virtus, cuius de partibus paulo ante dictum est; €corporis valetudo, dignitas, vires, velocitas; extraneae €honos, pecunia, adfinitas, genus, amici, patria, poten-€tia, cetera, quae simili esse in genere intellegentur. €atque in his id, quod in omnia, valere oportebit; con-traria quoque, quae et qualia sint, intellegentur. vi-€dere autem in laudando et in vituperando oportebit €non tam, quae in corpore aut in extraneis rebus ha-€buerit is, de quo agetur, quam quo pacto his rebus €usus sit. nam fortunam quidem et laudare stultitia @1 €et vituperare superbia est, animi autem et laus ho-€nesta et vituperatio vehemens est. €@@Nunc quoniam omne in causae genus argumentan-€di ratio tradita est, de inventione, prima ac maxima €parte rhetoricae, satis dictum videtur. quare, quoniam €et una pars ad exitum hoc ac superiore libro per-€ducta est et hic liber non parum continet litterarum, €quae restant, in reliquis dicemus. @1 ï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE ORATORE €@@@@AD QVINTVM FRATREM LIBRI TRES}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS}1 ‘@@Cogitanti mihi saepe numero et memoria vetera repe-€tenti perbeati fuisse, Quinte frater, illi videri solent, qui in €optima re publica, cum et honoribus et rerum gestarum €gloria florerent, eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel in €negotio sine periculo vel in otio cum dignitate esse possent; €ac fuit cum mihi quoque initium requiescendi atque ani-€mum ad utriusque nostrum praeclara studia referendi €fore iustum et prope ab omnibus concessum arbitrarer, si €infinitus forensium rerum labor et ambitionis occupatio decursu honorum, etiam aetatis flexu constitisset. Quam €spem cogitationum et consiliorum meorum cum graves €communium temporum tum varii nostri casus fefellerunt; €nam qui locus quietis et tranquillitatis plenissimus fore €videbatur, in eo maximae moles molestiarum et turbulen-€tissimae tempestates exstiterunt; neque vero nobis cupien-€tibus atque exoptantibus fructus oti datus est ad eas artis, €quibus a pueris dediti fuimus, celebrandas inter nosque recolendas. Nam prima aetate incidimus in ipsam per-€turbationem disciplinae veteris, et consulatu devenimus in @1 €medium rerum omnium certamen atque discrimen, et hoc €tempus omne post consulatum obiecimus eis fluctibus, qui €per nos a communi peste depulsi in nosmet ipsos redunda-€rent. Sed tamen in his vel asperitatibus rerum vel angustiis €temporis obsequar studiis nostris et quantum mihi vel fraus þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡“ˆˆinimicorum vel causae amicorum vel res publica tribuet oti, ad scribendum potissimum conferam; tibi vero, frater, €neque hortanti deero neque roganti, nam neque auctoritate €quisquam apud me plus valere te potest neque voluntate. €Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam memoriae non sane €satis explicata recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod €requiris, ut cognoscas quae viri omnium eloquentissimi clarissimique senserint de omni ratione dicendi. Vis enim, €ut mihi saepe dixisti, quoniam, quae pueris aut adulescen-€tulis nobis ex commentariolis nostris incohata ac rudia €exciderunt, vix [2sunt]2 hac aetate digna et hoc usu, quem ex €causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus, aliquid €eisdem de rebus politius a nobis perfectiusque proferri; €solesque non numquam hac de re a me in disputationibus €nostris dissentire, quod ego eruditissimorum hominum €artibus eloquentiam contineri statuam, tu autem illam ab €elegantia doctrinae segregandam putes et in quodam ingeni €atque exercitationis genere ponendam. @@Ac mihi quidem saepe numero in summos homines ac €summis ingeniis praeditos intuenti quaerendum esse visum €est quid esset cur plures in omnibus rebus quam in dicendo €admirabiles exstitissent; nam quocumque te animo et cogi-€tatione converteris, permultos excellentis in quoque genere €videbis non mediocrium artium, sed prope maximarum. Quis enim est qui, si clarorum hominum scientiam rerum €gestarum vel utilitate vel magnitudine metiri velit, non €anteponat oratori imperatorem? Quis autem dubitet quin @1 €belli duces ex hac una civitate praestantissimos paene in-€numerabilis, in dicendo autem excellentis vix paucos proferre possimus? Iam vero consilio ac sapientia qui regere ac €gubernare rem publicam possint, multi nostra, plures patrum €memoria atque etiam maiorum exstiterunt, cum boni perdiu €nulli, vix autem singulis aetatibus singuli tolerabiles oratores €invenirentur. Ac ne qui forte cum aliis studiis, quae recon-€ditis in artibus atque in quadam varietate litterarum ver-€sentur, magis hanc dicendi rationem, quam cum imperatoris €laude aut cum boni senatoris prudentia comparandam putet, €convertat animum ad ea ipsa artium genera circumspiciat-€que, qui in eis floruerint quamque multi sint; sic facillime, €quanta oratorum sit et semper fuerit paucitas, iudicabit. Neque enim te fugit omnium laudatarum artium procrea-€tricem quandam et quasi parentem eam, quam $FILOSOFI/AN €Graeci vocant, ab hominibus doctissimis iudicari; in qua €difficile est enumerare quot viri quanta scientia quantaque €in suis studiis varietate et copia fuerint, qui non una aliqua €in re separatim elaborarint, sed omnia, quaecumque possent, €vel scientiae pervestigatione vel disserendi ratione compre-henderint. Quis ignorat, ei, qui mathematici vocantur, €quanta in obscuritate rerum et quam recondita in arte et €multiplici subtilique versentur? Quo tamen in genere ita €multi perfecti homines exstiterunt, ut nemo fere studuisse €ei scientiae vehementius videatur, quin quod voluerit con-€secutus sit. Quis musicis, quis huic studio litterarum, quod €profitentur ei, qui grammatici vocantur, penitus se dedit, €quin omnem illarum artium paene infinitam vim et materiem scientia et cognitione comprehenderit? Vere mihi hoc €videor esse dicturus, ex omnibus eis, qui in harum artium €liberalissimis studiis sint doctrinisque versati, minimam €copiam poetarum [2et oratorum]2 egregiorum exstitisse: atque @1 €in hoc ipso numero, in quo perraro exoritur aliquis ex-€cellens, si diligenter et ex nostrorum et ex Graecorum copia €comparare voles, multo tamen pauciores oratores quam poetae boni reperientur. Quod hoc etiam mirabilius debet €videri, quia ceterarum artium studia fere reconditis atque €abditis e fontibus hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in €medio posita communi quodam in usu atque in hominum €ore et sermone versatur, ut in ceteris id maxime excellat, €quod longissime sit ab imperitorum intellegentia sensuque €disiunctum, in dicendo autem vitium vel maximum sit €a vulgari genere orationis atque a consuetudine communis sensus abhorrere. Ac ne illud quidem vere dici potest €aut pluris ceteris inservire aut maiore delectatione aut spe €uberiore aut praemiis ad perdiscendum amplioribus com-€moveri. Atque ut omittam Graeciam, quae semper elo-€quentiae princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum €inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa €est et perfecta, in hac ipsa civitate profecto nulla umquam vehementius quam eloquentiae studia viguerunt. Nam €postea quam imperio omnium gentium constituto diuturnitas €pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus adulescens €non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit; ac €primo quidem totius rationis ignari, qui neque exercitationis €ullam vim neque aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur, €tantum, quantum ingenio et cogitatione poterant, conseque-€bantur; post autem auditis oratoribus Graecis cognitisque €eorum litteris adhibitisque doctoribus incredibili quodam nostri homines di[2s]2cendi studio flagraverunt. Excitabat eos €magnitudo, varietas multitudoque in omni genere causarum, €ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio consecutus €esset, adiungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum @1 €praecepta superaret; erant autem huic studio maxima, quae €nunc quoque sunt, exposita praemia vel ad gratiam vel ad €opes vel ad dignitatem; ingenia vero, ut multis rebus €possumus iudicare, nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium gentium praestiterunt. Quibus de causis €quis non iure miretur ex omni memoria aetatum, temporum, €civitatum tam exiguum oratorum numerum inveniri? €@@Sed enim maius est hoc quiddam quam homines opinan-€tur, et pluribus ex artibus studiisque conlectum. Quid enim €quis aliud in maxima discentium multitudine, summa magi-€strorum copia, praestantissimis hominum ingeniis, infinita €causarum varietate, amplissimis eloquentiae propositis prae-€miis esse causae putet, nisi rei quandam incredibilem magnitudinem ac difficultatem? Est enim et scientia €comprehendenda rerum plurimarum, sine qua verborum €volubilitas inanis atque inridenda est, et ipsa oratio con-€formanda non solum electione, sed etiam constructione €verborum, et omnes animorum motus, quos hominum €generi rerum natura tribuit, penitus pernoscendi, quod €omnis vis ratioque dicendi in eorum, qui audiunt, mentibus €aut sedandis aut excitandis expromenda est; accedat eodem €oportet lepos quidam facetiaeque et eruditio libero digna €celeritasque et brevitas et respondendi et lacessendi subtili venustate atque urbanitate coniuncta; tenenda praeterea €est omnis antiquitas exemplorumque vis, neque legum ac €iuris civilis scientia neglegenda est. Nam quid ego de €actione ipsa plura dicam? quae motu corporis, quae €gestu, quae vultu, quae vocis conformatione ac varietate €moderanda est; quae sola per se ipsa quanta sit, histrionum €levis ars et scaena declarat; in qua cum omnes in oris €et vocis et motus moderatione laborent, quis ignorat quam €pauci sint fuerintque, quos animo aequo spectare possimus? €Quid dicam de thesauro rerum omnium, memoria? Quae @1 €nisi custos inventis cogitatisque rebus et verbis adhibeatur, €intellegimus omnia, etiam si praeclarissima fuerint in oratore, peritura. Quam ob rem mirari desinamus, quae causa sit €eloquentium paucitatis, cum ex eis rebus universis eloquentia €constet, in quibus singulis elaborare permagnum est, horte-€murque potius liberos nostros ceterosque, quorum gloria €nobis et dignitas cara est, ut animo rei magnitudinem €complectantur neque eis aut praeceptis aut magistris aut €exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis quibusdam se id quod expetunt, consequi posse confidant. Ac mea €quidem sententia nemo poterit esse omni laude cumulatus €orator, nisi erit omnium rerum magnarum atque artium €scientiam consecutus: etenim ex rerum cognitione efflorescat €et redundet oportet oratio. Quae, nisi res est ab oratore €percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem et paene puerilem. Neque vero ego hoc tantum oneris €imponam nostris praesertim oratoribus in hac tanta occupa-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜•ƒtione urbis ac vitae, nihil ut eis putem licere nescire, quam-€quam vis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc €suscipere ac polliceri videtur, ut omni de re, quaecumque sit proposita, ornate ab eo copioseque dicatur. Sed quia €non dubito quin hoc plerisque immensum infinitumque €videatur, et quod Graecos homines non solum ingenio et €doctrina, sed etiam otio studioque abundantis partitionem €iam quandam artium fecisse video neque in universo genere €singulos elaborasse, sed seposuisse a ceteris dictionibus €eam partem dicendi, quae in forensibus disceptationibus €iudiciorum aut deliberationum versaretur, et id unum genus €oratori reliquisse; non complectar in his libris amplius, €quam quod huic generi re quaesita et multum disputata summorum hominum prope consensu est tributum; repe-€tamque non ab incunabulis nostrae veteris puerilisque @1 €doctrinae quendam ordinem praeceptorum, sed ea, quae €quondam accepi in nostrorum hominum eloquentissimorum €et omni dignitate principum disputatione esse versata; non €quo illa contemnam, quae Graeci dicendi artifices et do-€ctores reliquerunt, sed cum illa pateant in promptuque sint €omnibus, neque ea interpretatione mea aut ornatius ex-€plicari aut planius exprimi possint, dabis hanc veniam, €mi frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa dicendi laus €a nostris hominibus concessa est, auctoritatem Graecis €anteponam. @@Cum igitur vehementius inveheretur in causam principum €consul Philippus Drusique tribunatus pro senatus auctori-€tate susceptus infringi iam debilitarique videretur, dici mihi €memini ludorum Romanorum diebus L. Crassum quasi €conligendi sui causa se in Tusculanum contulisse; venisse €eodem, socer eius qui fuerat, Q. Mucius dicebatur et M. €Antonius, homo et consiliorum in re publica socius et summa cum Crasso familiaritate coniunctus. Exierant €autem cum ipso Crasso adulescentes et Drusi maxime €familiares et in quibus magnam tum spem maiores natu €dignitatis suae conlocarent, C. Cotta, qui [tum] tribunatum €plebis petebat, et P. Sulpicius, qui deinceps eum magi-stratum petiturus putabatur. Hi primo die de temporibus €deque universa re publica, quam ob causam venerant, €multum inter se usque ad extremum tempus diei conlocuti €sunt; quo quidem sermone multa divinitus a tribus illis €consularibus Cotta deplorata et commemorata narrabat, ut €nihil incidisset postea civitati mali, quod non impendere illi tanto ante vidissent. Eo autem omni sermone confecto, €tantam in Crasso humanitatem fuisse, ut, cum lauti accu-€buissent, tolleretur omnis illa superioris tristitia sermonis €eaque esset in homine iucunditas et tantus in loquendo @1 €lepos, ut dies inter eos curiae fuisse videretur, convivium Tusculani; postero autem die, cum illi maiores natu satis €quiessent et in ambulationem ventum esset, [dicebat] tum €Scaevolam duobus spatiis tribusve factis dixisse 'cur non €imitamur, Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro €Platonis? Nam me haec tua platanus admonuit, quae €non minus ad opacandum hunc locum patulis est diffusa €ramis, quam illa, cuius umbram secutus est Socrates, quae €mihi videtur non tam ipsa acula, quae describitur, quam €Platonis oratione crevisse, et quod ille durissimis pedibus €fecit, ut se abiceret in herba atque ita [illa], quae philosophi €divinitus ferunt esse dicta, loqueretur, id meis pedibus certe concedi est aequius.' Tum Crassum 'immo vero commo-€dius etiam'; pulvinosque poposcisse et omnis in eis sedibus, €quae erant sub platano, consedisse dicebat. €@@Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, €solebat Cotta narrare Crassum sermonem quendam de studio dicendi intulisse. Qui cum ita esset exorsus: non €sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrum-€que conlaudandum videri, quod tantam iam essent facul-€tatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur, €sed cum maioribus natu compararentur; 'neque vero mihi €quicquam' inquit 'praestabilius videtur, quam posse dicendo €tenere hominum [coetus] mentis, adlicere voluntates, impel-€lere quo velit, unde autem velit deducere: haec una res €in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque €civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata est. Quid enim est aut tam admirabile, quam ex infinita €multitudine hominum exsistere unum, qui id, quod omnibus €natura sit datum, vel solus vel cum perpaucis facere possit? €aut tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus €sententiis gravibusque verbis ornata oratio et polita? aut @1 €tam potens tamque magnificum, quam populi motus, iudi-€cum religiones, senatus gravitatem unius oratione converti? Quid tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam €opem ferre supplicibus, excitare adflictos, dare salutem, €liberare periculis, retinere homines in civitate? Quid autem €tam necessarium, quam tenere semper arma, quibus vel €tectus ipse esse possis vel provocare integer vel te ulcisci €lacessitus? Age vero, ne semper forum, subsellia, rostra €curiamque meditere, quid esse potest in otio aut iucundius €aut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus ac €nulla in re rudis? Hoc enim uno praestamus vel maxime €feris, quod conloquimur inter nos et quod exprimere dicendo sensa possumus. Quam ob rem quis hoc non iure miretur €summeque in eo elaborandum esse arbitretur, ut, quo uno €homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis €antecellat? Ut vero iam ad illa summa veniamus, quae vis €alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare €aut a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilem-€que deducere aut iam constitutis civitatibus leges iudicia iura describere? Ac ne plura, quae sunt paene innumera-€bilia, consecter, comprehendam brevi: sic enim statuo, €perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius €dignitatem, sed et privatorum plurimorum et universae rei €publicae salutem maxime contineri. Quam ob rem pergite, €ut facitis, adulescentes, atque in id studium, in quo estis, €incumbite, ut et vobis honori et amicis utilitati et rei publicae emolumento esse possitis.' Tum Scaevola comiter, €ut solebat, 'cetera' inquit 'adsentior Crasso, ne aut de €C. Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut gloria €detraham; sed illa duo, Crasse, vereor ut tibi possim con-€cedere: unum, quod ab oratoribus civitates et initio consti-€tutas et saepe conservatas esse dixisti, alterum, quod remoto @1 €foro, contione, iudiciis, senatu statuisti oratorem in omni genere sermonis et humanitatis esse perfectum. Quis enim €tibi hoc concesserit aut initio genus hominum in montibus €ac silvis dissipatum non prudentium consiliis compulsum €potius quam disertorum oratione delenitum se oppidis €moenibusque saepsisse? aut vero reliquas utilitates aut in €constituendis aut in conservandis civitatibus non a sapien-€tibus et fortibus viris, sed a disertis ornateque dicentibus esse constitutas? An vero tibi Romulus ille aut pastores €et convenas congregasse aut Sabinorum conubia coniunxisse €aut finitimorum vim repressisse eloquentia videtur, non €consilio et sapientia singulari? Quid? in Numa Pompilio, €quid? in Servio Tullio, quid? in ceteris regibus, quorum €multa sunt eximia ad constituendam rem publicam, num €eloquentiae vestigium apparet? Quid? exactis regibus, €tametsi ipsam exactionem mente, non lingua perfectam €L. Bruti esse cernimus, sed deinceps omnia nonne plena consiliorum, inania verborum videmus? Ego vero si velim €et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura proferre €possim detrimenta publicis rebus quam adiumenta, per €homines eloquentissimos importata; sed ut reliqua praeter-€mittam, omnium mihi videor, exceptis, Crasse, vobis duobus, €eloquentissimos audisse Ti. et C. Sempronios, quorum pater, €homo prudens et gravis, haudquaquam eloquens, et saepe €alias et maxime censor saluti rei publicae fuit: atque is non €accurata quadam orationis copia, sed nutu atque verbo €libertinos in urbanas tribus transtulit, quod nisi fecisset, €rem publicam, quam nunc vix tenemus, iam diu nullam €haberemus. At vero eius filii diserti et omnibus vel €naturae vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜¦ˆŽcivitatem vel paterno consilio vel avitis armis florentissimam €accepissent, ista praeclara gubernatrice, ut ais, civitatum eloquentia rem publicam dissipaverunt. Quid? leges @1 €veteres moresque maiorum; quid? auspicia, quibus ego €et tu, Crasse, cum magna rei publicae salute praesumus; €quid? religiones et caerimoniae; quid? haec iura civilia, €quae iam pridem in nostra familia sine ulla eloquentiae €laude versantur, num aut inventa sunt aut cognita aut omnino ab oratorum genere tractata? Equidem et Ser. €Galbam memoria teneo divinum hominem in dicendo et €M. Aemilium Porcinam et C. ipsum Carbonem, quem tu €adulescentulus perculisti, ignarum legum, haesitantem in €maiorum institutis, rudem in iure civili; et haec aetas €vestra praeter te, Crasse qui tuo magis studio quam proprio €munere aliquo disertorum ius a nobis civile didicisti, quod interdum pudeat, iuris ignara est. Quod vero in extrema €oratione quasi tuo iure sumpsisti, oratorem in omnis ser-€monis disputatione copiosissime versari posse, id, nisi hic in €tuo regno essemus, non tulissem multisque praeessem, qui €aut interdicto tecum contenderent aut te ex iure manum €consertum vocarent, quod in alienas possessiones tam temere inruisses. Agerent enim tecum lege primum €Pythagorei omnes atque Democritii ceterique in iure sua €physici vindicarent [ornati homines in dicendo et graves], €quibuscum tibi iusto sacramento contendere non liceret; €urgerent praeterea philosophorum greges iam ab illo fonte €et capite Socrate nihil te de bonis rebus in vita, nihil de €malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum €moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino €quaesisse, nihil scire convincerent; et cum universi in te €impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intende-rent; instaret Academia, quae, quicquid dixisses, id te €ipsum negare cogeret; Stoici vero nostri disputationum €suarum atque interrogationum laqueis te inretitum tenerent; @1 €Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria oratorum €putas esse adiumenta atque ornamenta dicendi, a se peti €vincerent oportere, ac non solum meliora, sed etiam multo €plura Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, quam omnis dicendi magistros scripsisse ostenderent. Missos €facio mathematicos, grammaticos, musicos, quorum artibus €vestra ista dicendi vis ne minima quidem societate con-€iungitur. Quam ob rem ista tanta tamque multa profitenda, €Crasse, non censeo; satis id est magnum, quod potes €praestare, ut in iudiciis ea causa, quamcumque tu dicis, €melior et probabilior esse videatur, ut in contionibus et in €sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat €oratio, denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere €videare dicere. Hoc amplius si quid poteris, non id mihi €videbitur orator, sed Crassus sua quadam propria, non communi oratorum facultate posse.' Tum ille 'non sum' €inquit 'nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disce-€ptari solere; audivi enim summos homines, cum quaestor ex €Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut tem-€poribus illis ferebatur, cum eam Charmadas et Clitomachus €et Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui cum €illis una ipsum illum Carneadem diligentius audierat, €hominem omnium in dicendo, ut ferebant, acerrimum et €copiosissimum; vigebatque auditor Panaeti illius tui Mnesarchus et Peripatetici Critolai Diodorus; multi erant €praeterea clari in philosophia et nobiles, a quibus omnibus €una paene voce repelli oratorem a gubernaculis civitatum, €excludi ab omni doctrina rerumque maiorum scientia ac €tantum in iudicia et contiunculas tamquam in aliquod pistrinum detrudi et compingi videbam; sed ego neque illis €adsentiebar neque harum disputationum inventori et prin-€cipi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo, €Platoni, cuius tum Athenis cum Charmada diligentius legi @1 €Gorgiam; quo in libro in hoc maxime admirabar Platonem, €quod mihi [in] oratoribus inridendis ipse esse orator summus €videbatur. Verbi enim controversia iam diu torquet Grae-culos homines contentionis cupidiores quam veritatis. Nam €si quis hunc statuit esse oratorem, qui tantummodo in iure €aut in iudiciis possit aut apud populum aut in senatu copiose €loqui, tamen huic ipsi multa tribuat et concedat necesse €est; neque enim sine multa pertractatione omnium rerum €publicarum neque sine legum, morum, iuris scientia neque €natura hominum incognita ac moribus in his ipsis rebus €satis callide versari et perite potest; qui autem haec co-€gnoverit, sine quibus ne illa quidem minima in causis €quisquam recte tueri potest, quid huic abesse poterit de €maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil vis esse nisi €composite, ornate, copiose loqui, quaero, id ipsum qui €possit adsequi sine ea scientia, quam ei non conceditis? €Dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicet, ea, quae dicet, percepta sunt, exstare non potest. Quam ob rem, si ornate €locutus est, sicut et fertur et mihi videtur, physicus ille €Democritus, materies illa fuit physici, de qua dixit, ornatus €vero ipse verborum oratoris putandus est; et, si Plato de €rebus ab civilibus controversiis remotissimis divinitus est €locutus, quod ego concedo; si item Aristoteles, si Theo-€phrastus, si Carneades in rebus eis, de quibus disputave-€runt, eloquentes et in dicendo suaves atque ornati fuerunt, €sint eae res, de quibus disputant, in aliis quibusdam studiis, €oratio quidem ipsa propria est huius unius rationis, de qua loquimur et quaerimus. Etenim videmus eisdem de rebus €ieiune quosdam et exiliter, ut eum, quem acutissimum €ferunt, Chrysippum, disputavisse neque ob eam rem €philosophiae non satis fecisse, quod non habuerit hanc €dicendi ex arte aliena facultatem. Quid ergo interest aut @1 €qui discernes eorum, quos nominavi, in dicendo ubertatem €et copiam ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietate et €elegantia non utuntur? Unum erit profecto, quod ei, qui €bene dicunt, adferunt proprium, compositam orationem et €ornatam et artificio quodam et expolitione distinctam; haec €autem oratio, si res non subest ab oratore percepta et €cognita, aut nulla sit necesse est aut omnium inrisione luda-tur. Quid est enim tam furiosum, quam verborum vel opti-€morum atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta €sententia nec scientia? Quicquid erit igitur quacumque ex €arte, quocumque de genere, orator id, si tamquam clientis €causam didicerit, dicet melius et ornatius quam ipse ille eius rei inventor atque artifex. Nam si quis erit qui hoc €dicat, esse quasdam oratorum proprias sententias atque €causas et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam €scientiam, fatebor equidem in his magis adsidue versari €hanc nostram dictionem, sed tamen in his ipsis rebus €permulta sunt, quae ipsi magistri, qui rhetorici vocantur, nec tradunt nec tenent. Quis enim nescit maximam vim €exsistere oratoris in hominum mentibus vel ad iram aut ad €odium aut ad dolorem incitandis vel ab hisce eisdem €permotionibus ad lenitatem misericordiamque revocandis? €Quae nisi qui naturas hominum vimque omnem humanitatis €causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut reflectuntur, €penitus perspexerit, dicendo quod volet perficere non poterit. Atque totus hic locus philosophorum proprius videtur, €neque orator me auctore umquam repugnabit; sed, cum €illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea solum illi €voluerint elaborare, tractationem orationis, quae sine illa €scientia est nulla, sibi adsumet; hoc enim est proprium €oratoris, quod saepe iam dixi, oratio gravis et ornata et hominum sensibus ac mentibus accommodata. Quibus de @1 €rebus Aristotelem et Theophrastum scripsisse fateor; sed €vide ne hoc, Scaevola, totum sit a me: nam ego, quae sunt €oratori cum illis communia, non mutuor ab illis, isti quae €de his rebus disputant, oratorum esse concedunt, itaque €ceteros libros artis suae nomine, hos rhetoricos et inscribunt et appellant. Etenim cum illi in dicendo inciderint loci, €quod persaepe evenit, ut de dis immortalibus, de pietate, de €concordia, de amicitia, de communi civium, de hominum, €de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de magnitu-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜¸…dine animi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt, €credo, omnia gymnasia atque omnes philosophorum scholae €sua esse haec omnia propria, nihil omnino ad oratorem pertinere; quibus ego, ut de his rebus in angulis con-€sumendi oti causa disserant, cum concessero, illud tamen €oratori tribuam et dabo, ut eadem, de quibus illi tenui €quodam exsanguique sermone disputant, hic cum omni €iucunditate et gravitate explicet. Haec ego cum ipsis €philosophis [tum] Athenis disserebam; cogebat enim me €M. Marcellus hic noster, qui [nunc aedilis curulis est et] €profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni €interesset; ac iam tum erat adulescentulus his studiis miri-fice deditus. Iam vero de legibus constituendis, de bello, €de pace, de sociis, de vectigalibus, de iure civium generatim €in ordines aetatesque discriptorum dicant vel Graeci, si €volunt, Lycurgum aut Solonem_quamquam illos quidem €censemus in numero eloquentium reponendos_scisse melius €quam Hyperidem aut Demosthenem, perfectos iam homines €in dicendo et perpolitos, vel nostri decem viros, qui &7xii& €tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prudentis, @1 €anteponant in hoc genere et Ser. Galbae et socero tuo C. Laelio, quos constat dicendi gloria praestitisse. Numquam €enim negabo esse quasdam partis proprias eorum, qui in €his cognoscendis atque tractandis studium suum omne €posuerunt, sed oratorem plenum atque perfectum esse eum, €qui de omnibus rebus possit copiose varieque dicere. €Etenim saepe in eis causis, quas omnes proprias esse €oratorum confitentur, est aliquid, quod non ex usu €forensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex ob-€scuriore aliqua scientia sit promendum atque sumen-dum. Quaero enim num possit aut contra imperatorem €aut pro imperatore dici sine rei militaris usu aut saepe €etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum scientia; €num apud populum de legibus iubendis aut vetandis, num €in senatu de omni rei publicae genere dici sine summa €rerum civilium cognitione et prudentia; num admoveri €possit oratio ad sensus animorum atque motus vel inflam-€mandos vel etiam exstinguendos, quod unum in oratore €dominatur, sine diligentissima pervestigatione earum omnium €rationum, quae de naturis humani generis ac moribus a philosophis explicantur. Atque haud scio an minus €vobis hoc sim probaturus; equidem non dubitabo, quod €sentio, dicere: physica ista ipsa et mathematica et quae €paulo ante ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt €eorum, qui illa profitentur, inlustrari autem oratione si quis €istas ipsas artis velit, ad oratoris ei confugiendum est facul-tatem. Neque enim si Philonem illum architectum, qui €Atheniensibus armamentarium fecit, constat perdiserte €populo rationem operis sui reddidisse, existimandum est €architecti potius artificio disertum quam oratoris fuisse; nec, €si huic M. Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium €opere dicendum, non, cum ab illo causam didicisset, ipse @1 €ornate de alieno artificio copioseque dixisset; neque vero €Asclepiades, is quo nos medico amicoque usi sumus tum €eloquentia vincebat ceteros medicos, in eo ipso, quod ornate €dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae. Atque illud est probabilius, neque tamen verum, quod €Socrates dicere solebat, omnis in eo, quod scirent, satis esse €eloquentis; illud verius, neque quemquam in eo disertum €esse posse, quod nesciat, neque, si optime sciat ignarusque €sit faciundae ac poliendae orationis, diserte id ipsum, de quo sciat, posse dicere. Quam ob rem, si quis universam €et propriam oratoris vim definire complectique vult, is €orator erit mea sententia hoc tam gravi dignus nomine, qui, €quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda, €prudenter et composite et ornate et memoriter dicet cum quadam actionis etiam dignitate. Sin cuipiam nimis infini-€tum videtur, quod ita posui "quacumque de re," licet hinc €quantum cuique videbitur circumcidat atque amputet, tamen €illud tenebo, si, quae ceteris in artibus atque studiis sita €sunt, orator ignoret tantumque ea teneat, quae sint in €disceptationibus atque usu forensi, tamen his de rebus €ipsis si sit ei dicendum, cum cognoverit ab eis, qui tenent, €quae sint in quaque re, multo oratorem melius quam ipsos illos, quorum eae sint artes, esse dicturum. Ita si de re €militari dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C. Mario €adfini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, ut ipsi €C. Mario paene hic melius quam ipse illa scire videatur; €sin de iure civili, tecum communicabit, te hominem pruden-€tissimum et peritissimum in eis ipsis rebus, quas abs te didicerit, dicendi arte superabit. Sin quae res inciderit, in €qua de natura, de vitiis hominum, de cupiditatibus, de €modo, de continentia, de dolore, de morte dicendum sit, €forsitan, si ei sit visum,_etsi haec quidem nosse debet @1 €orator_, cum Sex. Pompeio, erudito homine in philosophia, €communicarit; hoc profecto efficiet ut, quamcumque rem €a quoquo cognoverit, de ea multo dicat ornatius quam ille ipse, unde cognorit. Sed si me audiet, quoniam philosophia €in tris partis est tributa, in naturae obscuritatem, in disse-€rendi subtilitatem, in vitam atque mores, duo illa relin-€quamus atque largiamur inertiae nostrae; tertium vero, €quod semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil oratori, in quo magnus esse possit, relinquemus. Qua re hic locus de €vita et moribus totus est oratori perdiscendus; cetera si non €didicerit, tamen poterit, si quando opus erit, ornare dicendo, €si modo ad eum erunt delata et ei tradita. Etenim si €constat inter doctos, hominem ignarum astrologiae ornatis-€simis atque optimis versibus Aratum de caelo stellisque €dixisse; si de rebus rusticis hominem ab agro remotissimum €Nicandrum Colophonium poetica quadam facultate, non €rustica, scripsisse praeclare, quid est cur non orator de rebus €eis eloquentissime dicat, quas ad certam causam tempusque cognorit? Est enim finitimus oratori poeta, numeris astric-€tior paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero €ornandi generibus socius ac paene par; in hoc quidem €certe prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut €definiat ius suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari qua velit. Nam quod illud, Scaevola, €negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, quod in €omni genere sermonis, in omni parte humanitatis dixerim €oratorem perfectum esse debere: numquam me hercule hoc €dicerem, si eum, quem fingo, me ipsum esse arbitrarer. Sed, ut solebat C. Lucilius saepe dicere, homo tibi subiratus, €mihi propter eam ipsam causam minus quam volebat €familiaris, sed tamen et doctus et perurbanus, sic sentio @1 €neminem esse in oratorum numero habendum, qui non sit €omnibus eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus; €quibus ipsis si in dicendo non utimur, tamen apparet atque exstat, utrum simus earum rudes an didicerimus: ut qui €pila ludunt, non utuntur in ipsa lusione artificio proprio €palaestrae, sed indicat ipse motus, didicerintne palaestram €an nesciant, et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura nihil €utuntur, tamen, utrum sciant pingere an nesciant, non €obscurum est; sic in orationibus hisce ipsis iudiciorum, €contionum, senatus, etiam si proprie ceterae non adhibean-€tur artes, tamen facile declaratur, utrum is, qui dicat, tan-€tum modo in hoc declamatorio sit opere iactatus an ad €dicendum omnibus ingenuis artibus instructus accesserit.' @@Tum ridens Scaevola 'non luctabor tecum,' inquit €'Crasse, amplius; id enim ipsum, quod contra me locutus €es, artificio quodam es consecutus, ut et mihi, quae ego €vellem non esse oratoris, concederes et ea ipsa nescio quo €modo rursus detorqueres atque oratori propria traderes. Quae, cum ego praetor Rhodum venissem et cum summo €illo doctore istius disciplinae Apollonio ea, quae a Panaetio €acceperam, contulissem, inrisit ille quidem, ut solebat, €philosophiam atque contempsit multaque non tam graviter €dixit quam facete; tua autem fuit oratio eius modi, non ut €ullam artem doctrinamve contemneres, sed ut omnis comites ac ministratrices oratoris esse diceres. Quas ego si quis sit þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜Ì‚unus complexus omnis, idemque si ad eas facultatem istam €ornatissimae orationis adiunxerit, non possum dicere eum €non egregium quendam hominem atque admirandum fore; €sed is, si quis esset aut si etiam umquam fuisset aut vero si €esse posset, tu esses unus profecto, qui et meo iudicio et €omnium vix ullam ceteris oratoribus_pace horum dixerim_ laudem reliquisti. Verum si tibi ipsi nihil deest, quod in @1 €forensibus rebus civilibusque versatur, quin scias, neque €eam tamen scientiam, quam adiungis oratori, complexus es, €videamus ne plus ei tribuamus quam res et veritas ipsa concedat.' Hic Crassus 'memento' inquit 'me non de €mea, sed de oratoris facultate dixisse; quid enim nos aut €didicimus aut scire potuimus, qui ante ad agendum quam €ad cognoscendum venimus; quos in foro, quos in ambitione, €quos in re publica, quos in amicorum negotiis res ipsa ante €confecit quam possemus aliquid de rebus tantis suspicari? Quod si tibi tantum in nobis videtur esse, quibus etiam si €ingenium, ut tu putas, non maxime defuit, doctrina certe et €otium et hercule etiam studium illud discendi acerrimum €defuit, quid censes, si ad alicuius ingenium vel maius illa, €quae ego non attigi, accesserint, qualem illum et quantum €oratorem futurum?' @@Tum Antonius 'probas mihi' inquit 'ista, Crasse, quae €dicis, nec dubito quin multo locupletior in dicendo futurus €sit, si quis omnium rerum atque artium rationem naturam-que comprehenderit; sed primum id difficile est factu, €praesertim in hac nostra vita nostrisque occupationibus; €deinde illud etiam verendum est ne abstrahamur ab hac €exercitatione et consuetudine dicendi populari et forensi. €Aliud enim mihi quoddam orationis genus esse videtur €eorum hominum, de quibus paulo ante dixisti, quamvis illi €ornate et graviter aut de natura rerum aut de humanis rebus €loquantur: nitidum quoddam genus est verborum et laetum, €et palaestrae magis et olei, quam huius civilis turbae ac fori. Namque egomet, qui sero ac leviter Graecas litteras €attigissem, tamen cum pro consule in Ciliciam proficiscens €venissem Athenas, compluris tum ibi dies sum propter €navigandi difficultatem commoratus; sed, cum cotidie €mecum haberem homines doctissimos, eos fere ipsos, qui @1 €abs te modo sunt nominati, cum hoc nescio quo modo apud €eos increbruisset, me in causis maioribus sicuti te solere €versari, pro se quisque ut poterat de officio et de ratione oratoris disputabat. Horum alii, sicuti iste ipse Mnesarchus, €hos, quos nos oratores vocaremus, nihil esse dicebat nisi €quosdam operarios lingua celeri et exercitata; oratorem €autem, nisi qui sapiens esset, esse neminem, atque ipsam €eloquentiam, quod ex bene dicendi scientia constaret, unam €quandam esse virtutem, et qui unam virtutem haberet, omnis €habere easque esse inter se aequalis et paris; ita, qui esset €eloquens, eum virtutes omnis habere atque esse sapientem. €Sed haec erat spinosa quaedam et exilis oratio longeque a nostris sensibus abhorrebat. Charmadas vero multo €uberius eisdem de rebus loquebatur, non quo aperiret €sententiam suam; hic enim mos erat patrius Academiae €adversari semper omnibus in disputando; sed cum maxime €tamen hoc significabat, eos, qui rhetores nominarentur et €qui dicendi praecepta traderent, nihil plane tenere neque €posse quemquam facultatem adsequi dicendi, nisi qui philo-sophorum inventa didicisset. Disputabant contra diserti €homines Athenienses et in re publica causisque versati, in €quis erat etiam is, qui nuper Romae fuit, Menedemus, €hospes meus; qui cum diceret esse quandam prudentiam, €quae versaretur in perspiciendis rationibus constituendarum €et regendarum rerum publicarum, excitabatur homo prom-€ptus atque omni abundans doctrina et quadam incredibili €varietate rerum atque copia: omnis enim partis illius ipsius €prudentiae petendas esse a philosophia docebat neque ea, €quae statuerentur in re publica de dis immortalibus, de €disciplina iuventutis, de iustitia, de patientia, de temperantia, €de modo rerum omnium, ceteraque, sine quibus civitates €aut esse aut bene moratae esse non possent, usquam in @1 eorum inveniri libellis; quod si tantam vim rerum maxi-€marum arte sua rhetorici illi doctores complecterentur, €quaerebat, cur de prooemiis et de epilogis et de huius modi €nugis_sic enim appellabat_referti essent eorum libri, de €civitatibus instituendis, de scribendis legibus, de aequitate, €de iustitia, de fide, de frangendis cupiditatibus, de confor-€mandis hominum moribus littera nulla in eorum libris inveniretur. Ipsa vero praecepta sic inludere solebat, ut €ostenderet non modo eos expertis esse illius prudentiae, €quam sibi asciscerent, sed ne hanc quidem ipsam dicendi €rationem ac viam nosse: caput enim esse arbitrabatur €oratoris, ut et ipse eis, apud quos ageret, talis, qualem se €esse optaret, videretur; id fieri vitae dignitate, de qua nihil €rhetorici isti doctores in praeceptis suis reliquissent; et uti €ei qui audirent sic adficerentur animis, ut eos adfici vellet €orator; quod item fieri nullo modo posse, nisi cognosset is, €qui diceret, quot modis hominum mentes et quibus et quo €genere orationis in quamque partem moverentur; haec €autem esse penitus in media philosophia retrusa atque €abdita, quae isti rhetores ne primoribus quidem labris attigissent. Ea Menedemus exemplis magis quam argu-€mentis conabatur refellere; memoriter enim multa ex €orationibus Demostheni praeclare scripta pronuntians doce-€bat illum in animis vel iudicum vel populi in omnem partem €dicendo permovendis non fuisse ignarum, quibus ea rebus €consequeretur, quae negaret ille sine philosophia quemquam nosse posse. Huic respondebat non se negare Demosthenem €summam prudentiam summamque vim habuisse dicendi, €sed sive ille hoc ingenio potuisset sive, id quod constaret, €Platonis studiosus audiendi fuisset, non quid ille potuisset, sed quid isti docerent esse quaerendum. Saepe etiam in €eam partem ferebatur oratione, ut omnino disputaret nullam @1 €artem esse dicendi; idque cum argumentis docuerat, quod €ita nati essemus, ut et blandiri [2eis]2 subtiliter, a quibus esset €petendum, et adversarios minaciter terrere possemus et rem €gestam exponere et id, quod intenderemus, confirmare et, €quod contra diceretur, refellere, ad extremum deprecari €aliquid et conqueri, quibus in rebus omnis oratorum ver-€saretur facultas; et quod consuetudo exercitatioque intelle-€gendi prudentiam acueret atque eloquendi celeritatem incitaret; tum etiam exemplorum copia nitebatur. Nam €primum quasi dedita opera neminem scriptorem artis ne €mediocriter quidem disertum fuisse dicebat, cum repeteret €usque a Corace nescio quo et Tisia, quos artis illius inven-€tores et principes fuisse constaret; eloquentissimos autem €homines, qui ista nec didicissent nec omnino scire curassent, €innumerabilis quosdam nominabat; in quibus etiam, sive €ille inridens sive quod ita putaret atque ita audisset, me in €illo numero, qui illa non didicissem et tamen, ut ipse €dicebat, possem aliquid in dicendo, proferebat; quorum ego €alterum illi facile adsentiebar, nihil me didicisse, in altero €autem me inludi ab eo aut etiam ipsum errare arbitrabar. Artem vero negabat esse ullam, nisi quae cognitis penitus-€que perspectis et in unum exitum spectantibus et numquam €fallentibus rebus contineretur; haec autem omnia, quae €tractarentur ab oratoribus, dubia esse et incerta; quoniam €et dicerentur ab eis, qui omnia ea non plane tenerent, et €audirentur ab eis, quibus non scientia esset tradenda, sed exigui temporis aut falsa aut certe obscura opinio. Quid €multa? Sic mihi tum persuadere videbatur neque artificium €ullum esse dicendi neque quemquam posse, nisi qui illa, €quae a doctissimis hominibus in philosophia dicerentur, €cognosset, aut callide aut copiose dicere; in quibus Char- @1 €madas solebat ingenium tuum, Crasse, vehementer admirari: €me sibi perfacilem in audiendo, te perpugnacem in dispu-tando esse visum. Itaque ego hac eadem opinione adductus €scripsi etiam illud quodam in libello, qui me imprudente et €invito excidit et pervenit in manus hominum, disertos €cognosse me non nullos, eloquentem adhuc neminem, quod þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜Þ…eum statuebam disertum, qui posset satis acute atque €dilucide apud mediocris homines ex communi quadam €opinione hominum dicere, eloquentem vero, qui mirabilius €et magnificentius augere posset atque ornare quae vellet, €omnisque omnium rerum, quae ad dicendum pertinerent, €fontis animo ac memoria contineret. Id si est difficile €nobis, quod ante, quam ad discendum ingressi sumus, €obruimur ambitione et foro, sit tamen in re positum atque natura: ego enim, quantum auguror coniectura quantaque €ingenia in nostris hominibus esse video, non despero fore €aliquem aliquando, qui et studio acriore quam nos sumus €atque fuimus et otio ac facultate discendi maiore ac matu-€riore et labore atque industria superiore, cum se ad €audiendum legendum scribendumque dederit, exsistat talis €orator, qualem quaerimus, qui iure non solum disertus, sed €etiam eloquens dici possit; qui tamen mea sententia aut €hic est iam Crassus aut, si quis pari fuerit ingenio pluraque €quam hic et audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic €aliquid poterit addere.' @@Hoc loco Sulpicius 'insperanti' inquit 'mihi et Cottae, €sed valde optanti utrique nostrum cecidit, ut in istum €sermonem, Crasse, delaberemini; nobis enim huc venien-€tibus satis iucundum fore videbatur, si, cum vos de rebus €aliis loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone vestro €memoria dignum excipere possemus; ut vero penitus in €eam ipsam totius huius vel studi vel artifici vel facultatis @1 €disputationem paene intimam veniretis, vix optandum nobis videbatur. Ego enim, qui ab ineunte aetate incensus essem €studio utriusque vestrum, Crassi vero etiam amore, cum ab €eo nusquam discederem, verbum ex eo numquam elicere €potui de vi ac ratione dicendi, cum et per me ipsum egissem €et per Drusum saepe temptassem; quo in genere tu, €Antoni,_vere loquar_numquam mihi percontanti aut quae-€renti aliquid defuisti et persaepe me, quae soleres in dicendo observare, docuisti. Nunc, quoniam uterque vestrum €patefecit earum ipsarum rerum aditum, quas quaerimus, et €quoniam princeps Crassus eius sermonis ordiendi fuit, date €nobis hanc veniam, ut ea, quae sentitis de omni genere €dicendi, subtiliter persequamini; quod quidem si erit a €vobis impetratum, magnam habebo, Crasse, huic palaestrae €et Tusculano tuo gratiam et longe Academiae illi ac Lycio tuum hoc suburbanum gymnasium anteponam.' Tum ille €'immo vero,' inquit 'Sulpici, rogemus Antonium, qui et €potest facere, quod requiris, et consuevit, ut te audio dicere: €nam me quidem [fateor semper] a genere hoc toto sermonis €refugisse et tibi cupienti atque instanti saepissime negasse, €[ut] tute paulo ante dixisti; quod ego non superbia neque €inhumanitate faciebam neque quod tuo studio rectissimo €atque optimo non obsequi vellem, praesertim cum te unum €ex omnibus ad dicendum maxime natum aptumque cognos-€sem, sed me hercule istius disputationis insolentia atque earum rerum, quae quasi in arte traduntur, inscitia.' Tum €Cotta 'quoniam [id,] quod difficillimum nobis videbatur, ut €omnino de his rebus, Crasse, loquerere, adsecuti sumus, de €reliquo iam nostra culpa fuerit, si te, nisi omnia, quae percontati erimus, explicaris, dimiserimus.' 'De eis, credo, €rebus,' inquit Crassus 'ut in cretionibus scribi solet: &7qvibvs& @1 €&7sciam poteroqve&.' Tum ille 'nam quod tu non poteris €aut nescies, quis nostrum tam impudens est qui se scire aut €posse postulet?' 'Iam vero ista condicione, dum mihi €liceat negare posse quod non potero et fateri nescire quod €nesciam, licet' inquit Crassus 'vestro arbitratu percon-temini.' 'Atqui' inquit [Sulpicius] 'hoc ex te, de quo modo €Antonius exposuit, quid sentias, quaerimus, existimesne €artem aliquam esse dicendi?' 'Quid? mihi vos nunc' €inquit Crassus 'tamquam alicui Graeculo otioso et loquaci €et fortasse docto atque erudito quaestiunculam, de qua meo €arbitratu loquar, ponitis? Quando enim me ista curasse €aut cogitasse arbitramini et non semper inrisisse potius €eorum hominum impudentiam, qui cum in schola adsedis-€sent, ex magna hominum frequentia dicere iuberent, si quis quid quaereret? Quod primum ferunt Leontinum fecisse €Gorgiam, qui permagnum quiddam suscipere ac profiteri €videbatur, cum se ad omnia, de quibus quisque audire vellet, €esse paratum denuntiaret; postea vero vulgo hoc facere €coeperunt hodieque faciunt, ut nulla sit res neque tanta neque €tam improvisa neque tam nova, de qua se non omnia, quae dici possint, profiteantur esse dicturos. Quod si te, Cotta, €arbitrarer aut te, Sulpici, de eis rebus audire velle, adduxis-€sem huc Graecum aliquem, qui nos istius modi disputatio-€nibus delectaret; quod ne nunc quidem difficile factu est: €est enim apud M. Pisonem adulescentem [iam] huic studio €deditum, summo homo ingenio nostrique cupidissimus, €Peripateticus Staseas, homo nobis sane familiaris et, ut inter €homines peritos constare video, in illo suo genere omnium princeps.' 'Quem tu mihi' inquit Mucius 'Staseam, quem €Peripateticum narras? Gerendus est tibi mos adulescenti-€bus, Crasse, qui non Graeci [alicuius] cotidianam loquaci- @1 €tatem sine usu neque ex scholis cantilenam requirunt, sed €ex homine omnium sapientissimo atque eloquentissimo €atque ex eo, qui non in libellis, sed in maximis causis et in €hoc domicilio imperi et gloriae sit consilio linguaque €princeps, cuius vestigia persequi cupiunt, eius sententiam sciscitantur. Equidem te cum in dicendo semper putavi €deum, tum vero tibi numquam eloquentiae maiorem tribui €laudem quam humanitatis; qua nunc te uti vel maxime €decet neque defugere eam disputationem, ad quam te duo €excellentes ingeniis adulescentes cupiunt accedere.' @@'Ego vero' inquit 'istis obsequi studeo neque gravabor €breviter meo more, quid quaque de re sentiam, dicere. Ac €primum illud_quoniam auctoritatem tuam neglegere, Scae-€vola, fas mihi non esse puto_respondeo, mihi dicendi aut €nullam artem aut pertenuem videri, sed omnem esse conten-€tionem inter homines doctos in verbi controversia positam. Nam si ars ita definitur, ut paulo ante exposuit Antonius, ex €rebus penitus perspectis planeque cognitis atque ab opinionis €arbitrio seiunctis scientiaque comprehensis, non mihi vide-€tur ars oratoris esse ulla; sunt enim varia et ad vulgarem €popularemque sensum accommodata omnia genera huius forensis nostrae dictionis. Sin autem ea, quae observata €sunt in usu ac tractatione dicendi, haec ab hominibus €callidis ac peritis animadversa ac notata, verbis definita, €generibus inlustrata, partibus distributa sunt_id quod video €potuisse fieri_, non intellego, quam ob rem non, si minus €illa subtili definitione, at hac vulgari opinione ars esse €videatur. Sed sive est ars sive artis quaedam similitudo, €non est ea quidem neglegenda; verum intellegendum est €alia quaedam ad consequendam eloquentiam esse maiora.' Tum Antonius vehementer se adsentiri Crasso dixit, quod @1 €neque ita amplecteretur artem, ut ei solerent, qui omnem €vim dicendi in arte ponerent, neque rursus eam totam, €sicut plerique philosophi facerent, repudiaret. 'Sed exi-€stimo' inquit 'gratum te his, Crasse, facturum, si ista €exposueris quae putas ad dicendum plus quam ipsam artem posse prodesse.' 'Dicam equidem, quoniam institui, €petamque a vobis,' inquit 'ne has meas ineptias efferatis; €quamquam moderabor ipse, ne ut quidam magister atque €artifex, sed quasi unus ex togatorum numero atque ex €forensi usu homo mediocris neque omnino rudis videar non €ipse a me aliquid promisisse, sed fortuito in sermonem vestrum incidisse. Equidem cum peterem magistratum, €solebam in prensando dimittere a me Scaevolam, cum ita €ei dicerem, me velle esse ineptum, id erat, petere blandius, €quod, nisi inepte fieret, bene non posset fieri;_hunc autem €esse unum hominem ex omnibus, quo praesente ego ineptum €esse me minime vellem_quem quidem nunc mearum €ineptiarum testem et spectatorem fortuna constituit: nam €quid est ineptius quam de dicendo dicere, cum ipsum €dicere numquam sit non ineptum, nisi cum est necessarium?' 'Perge vero,' inquit 'Crasse,' Mucius; 'istam enim culpam, €quam vereris, ego praestabo.' 'Sic igitur' inquit 'sentio,' þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡˜ñƒCrassus 'naturam primum atque ingenium ad dicendum €vim adferre maximam; neque vero istis, de quibus paulo €ante dixit Antonius, scriptoribus artis rationem dicendi et €viam, sed naturam defuisse; nam et animi atque ingeni €celeres quidam motus esse debent, qui et ad excogitandum €acuti et ad explicandum ornandumque sint uberes et ad memoriam firmi atque diuturni; et si quis est qui haec €putet arte accipi posse,_quod falsum est; praeclare enim €res se habeat, si haec accendi aut commoveri arte possint; €inseri quidem et donari ab arte non possunt; omnia sunt €enim illa dona naturae_quid de illis dicam, quae certe cum @1 €ipso homine nascuntur, linguae solutio, vocis sonus, latera, €vires, conformatio quaedam et figura totius oris et corporis? Neque enim haec ita dico, ut ars aliquos limare non possit €_neque enim ignoro, et quae bona sint, fieri meliora posse €doctrina, et, quae non optima, aliquo modo acui tamen et €corrigi posse_, sed sunt quidam aut ita lingua haesitantes €aut ita voce absoni aut ita vultu motuque corporis vasti €atque agrestes, ut, etiam si ingeniis atque arte valeant, tamen €in oratorum numerum venire non possint; sunt autem €quidam ita in eisdem rebus habiles, ita naturae muneribus €ornati, ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse videantur. Magnum quoddam est onus atque munus suscipere atque €profiteri se esse, omnibus silentibus, unum maximis de rebus €magno in conventu hominum audiendum; adest enim fere €nemo, quin acutius atque acrius vitia in dicente quam recta €videat; ita quicquid est, in quo offenditur, id etiam illa, quae laudanda sunt, obruit. Neque haec in eam sententiam €disputo, ut homines adulescentis, si quid naturale forte non €habeant, omnino a dicendi studio deterream: quis enim €non videt C. Coelio, aequali meo, magno honori fuisse, €homini novo, illam ipsam, quamcumque adsequi potuerat, €in dicendo mediocritatem? Quis vestrum aequalem, Q. €Varium, vastum hominem atque foedum, non intellegit illa €ipsa facultate, quamcumque habuit, magnam esse in civitate gratiam consecutum? Sed quia de oratore quaerimus, €fingendus est nobis oratione nostra detractis omnibus vitiis €orator atque omni laude cumulatus. Neque enim, si multi-€tudo litium, si varietas causarum, si haec turba et barbaria €forensis dat locum vel vitiosissimis oratoribus, idcirco nos €hoc, quod quaerimus, omittemus. Itaque in eis artibus, in €quibus non utilitas quaeritur necessaria, sed animi libera @1 €quaedam oblectatio, quam diligenter et quam prope fasti-€diose iudicamus! Nullae enim lites neque controversiae €sunt, quae cogant homines sicut in foro non bonos oratores, item in theatro actores malos perpeti. Est igitur oratori €diligenter providendum, non uti eis satis faciat, quibus €necesse est, sed ut eis admirabilis esse videatur, quibus €libere liceat iudicare; ac, si quaeritis, plane quid sentiam €enuntiabo apud homines familiarissimos, quod adhuc semper €tacui et tacendum putavi: mihi etiam qui optime dicunt €quique id facillime atque ornatissime facere possunt, tamen, €nisi timide ad dicendum accedunt et in ordienda oratione €perturbantur, paene impudentes videntur,_tametsi id ac-cidere non potest; ut enim quisque optime dicit, ita €maxime dicendi difficultatem variosque eventus orationis €exspectationemque hominum pertimescit;_qui vero nihil €potest dignum re, dignum nomine oratoris, dignum hominum €auribus efficere atque edere, is mihi, etiam si commovetur in €dicendo, tamen impudens videtur; non enim pudendo, sed €non faciendo id, quod non decet, impudentiae nomen effugere debemus; quem vero non pudet,_id quod in €plerisque video_hunc ego non reprehensione solum, sed €etiam poena dignum puto. Equidem et in vobis animum €advertere soleo et in me ipso saepissime experior, ut et €exalbescam in principiis dicendi et tota mente atque artubus €omnibus contremiscam; adulescentulus vero sic initio €accusationis exanimatus sum, ut hoc summum beneficium €Q. Maximo debuerim, quod continuo consilium dimiserit, simul ac me fractum ac debilitatum metu viderit.' Hic €omnes adsensi significare inter sese et conloqui coeperunt; €fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor, qui tamen non €modo non obesset eius orationi, sed etiam probitatis com-€mendatione prodesset. Tum Antonius 'saepe, ut dicis,' @1 €inquit 'animadverti, Crasse, et te et ceteros summos oratores, €quamquam tibi par mea sententia nemo umquam fuit, in dicendi exordio permoveri; cuius quidem rei cum causam €quaererem, quidnam esset cur, ut in quoque oratore €plurimum esset, ita maxime is pertimesceret, has causas €inveniebam duas: unam, quod intellegerent ei, quos usus €ac natura docuisset, non numquam summis oratoribus non €satis ex sententia eventum dicendi procedere; ita non €iniuria, quotienscumque dicerent, id, quod aliquando posset accidere, ne illo ipso [2tempore]2 accideret, timere; altera est €haec, de qua queri saepe soleo; quod ceterarum homines €artium spectati et probati, si quando aliquid minus bene €fecerunt quam solent, aut noluisse aut valetudine impediti €non potuisse consequi id, quod scirent, putantur: "noluit" €inquiunt "hodie agere Roscius," aut "crudior fuit"; ora-€toris peccatum, si quod est animadversum, stultitiae pecca-tum videtur; stultitia autem excusationem non habet, €quia nemo videtur, aut quia crudus fuerit aut quod ita €maluerit, stultus fuisse; quo etiam gravius iudicium in €dicendo subimus: quotiens enim dicimus, totiens de nobis €iudicatur, et, qui semel in gestu peccavit, non continuo €existimatur nescire gestum, cuius autem in dicendo quid €reprehensum est, aut aeterna in eo aut certe diuturna valet opinio tarditatis. Illud vero, quod a te dictum est, esse €permulta, quae orator a natura nisi haberet, non multum €a magistro adiuvaretur, valde tibi adsentior inque eo vel €maxime probavi summum illum doctorem, Alabandensem €Apollonium, qui cum mercede doceret, tamen non patie-€batur eos, quos iudicabat non posse oratores evadere, €operam apud sese perdere, dimittebatque et ad quam €quemque artem putabat esse aptum, ad eam impellere @1 atque hortari solebat. Satis est enim in ceteris artificiis €percipiendis tantum modo similem esse hominis et id, quod €tradatur vel etiam inculcetur, si qui forte sit tardior, posse €percipere animo et memoria custodire; non quaeritur €mobilitas linguae, non celeritas verborum, non denique ea, quae nobis non possumus fingere, facies, vultus, sonus: in €oratore autem acumen dialecticorum, sententiae philoso-€phorum, verba prope poetarum, memoria iuris consultorum, €vox tragoedorum, gestus paene summorum actorum est €requirendus; quam ob rem nihil in hominum genere rarius €perfecto oratore inveniri potest; quae enim, singularum €rerum artifices singula si mediocriter adepti sunt, probantur, €ea nisi omnia sunt in oratore summa, probari non possunt.' Tum Crassus 'atqui vide' inquit 'in artificio perquam tenui €et levi quanto plus adhibeatur diligentiae, quam in hac re, €quam constat esse maximam: saepe enim soleo audire €Roscium, cum ita dicat, se adhuc reperire discipulum, quem €quidem probaret, potuisse neminem, non quo non essent €quidam probabiles, sed quia, si aliquid modo esset viti, id €ferre ipse non posset; nihil est enim tam insigne nec tam €ad diuturnitatem memoriae stabile quam id, in quo aliquid offenderis. Itaque ut ad hanc similitudinem huius histrionis €oratoriam laudem dirigamus, videtisne quam nihil ab eo €nisi perfecte, nihil nisi cum summa venustate fiat, nisi ita, €ut deceat et uti omnis moveat atque delectet? Itaque hoc €iam diu est consecutus, ut, in quo quisque artificio excel-€leret, is in suo genere Roscius diceretur. Hanc ego absolu-€tionem perfectionemque in oratore desiderans, a qua ipse €longe absum, facio impudenter; mihi enim volo ignosci, €ceteris ipse non ignosco; nam qui non potest, qui vitiose €facit, quem denique non decet, hunc, ut Apollonius iubebat, @1 ad id, quod facere possit, detrudendum puto.' 'Num tu €igitur' inquit Sulpicius 'me aut hunc Cottam ius civile aut €rem militarem iubes discere? Nam quis ad ista summa €atque in omni genere perfecta potest pervenire?' Tum þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›ƒ…ille 'ego vero,' inquit 'quod in vobis egregiam quandam ac €praeclaram indolem ad dicendum esse cognovi, idcirco haec €exposui omnia; nec magis ad eos deterrendos, qui non €possent, quam ad vos, qui possetis, exacuendos accommo-€davi orationem meam; et quamquam in utroque vestrum €summum esse ingenium studiumque perspexi, tamen haec, €quae sunt in specie posita, de quibus plura fortasse dixi, quam solent Graeci dicere, in te, Sulpici, divina sunt; ego €enim neminem nec motu corporis neque ipso habitu atque €forma aptiorem nec voce pleniorem aut suaviorem mihi €videor audisse; quae quibus a natura minora data sunt, €tamen illud adsequi possunt, ut eis, quae habent, modice €et scienter utantur et ut ne dedeceat. Id enim est maxime €vitandum et de hoc uno minime est facile praecipere non €mihi modo, qui sicut unus paterfamilias his de rebus loquor, €sed etiam ipsi illi Roscio, quem saepe audio dicere caput €esse artis decere, quod tamen unum id esse, quod tradi arte non possit. Sed, si placet, sermonem alio transferamus et €nostro more aliquando, non rhetorico, loquamur.' 'Minime €vero,' inquit Cotta; 'nunc enim te iam exoremus necesse €est, quoniam retines nos in hoc studio nec ad aliam dimittis €artem, ut nobis explices, quicquid est istud, quod tu in €dicendo potes;_neque enim sumus nimis avidi; ista tua €mediocri eloquentia contenti sumus_idque ex te quaerimus, €(ut ne plus nos adsequamur, quam quantulum tu in dicendo €adsecutus es), quoniam, quae a natura expetenda sunt, ea €dicis non nimis deesse nobis, quid praeterea esse adsumen-dum putes?' Tum Crassus adridens 'quid censes,' inquit €'Cotta, nisi studium et ardorem quendam amoris? sine quo @1 €cum in vita nihil quisquam egregium, tum certe hoc, quod €tu expetis, nemo umquam adsequetur. Neque vero vos ad €eam rem video esse cohortandos, quos, cum mihi quoque sitis molesti, nimis etiam flagrare intellego cupiditate. Sed €profecto studia nihil prosunt perveniendi aliquo, nisi illud, €quod eo, quo intendas, ferat deducatque, cognoris. Qua re €quoniam mihi levius quoddam onus imponitis neque ex me €de oratoris arte, sed de hac mea, quantulacumque est, facul-€tate quaeritis, exponam vobis non quandam aut perrecon-€ditam aut valde difficilem aut magnificam aut gravem €rationem consuetudinis meae, qua quondam solitus sum uti, cum mihi in isto studio versari adulescenti licebat.' Tum €Sulpicius 'o diem, Cotta, nobis' inquit 'optatum! Quod €enim neque precibus umquam nec insidiando nec specu-€lando adsequi potui, ut, quid Crassus ageret meditandi aut €dicendi causa, non modo videre mihi, sed ex eius scriptore €et lectore Diphilo suspicari liceret, id spero nos esse adeptos €omniaque iam ex ipso, quae diu cupimus, cognituros.' @@Tum Crassus 'atqui arbitror, Sulpici, cum audieris, non €tam te haec admiraturum, quae dixero, quam existimaturum €tum, cum ea audire cupiebas, causam cur cuperes non fuisse; €nihil enim dicam reconditum, nihil exspectatione vestra di-€gnum, nihil aut inauditum vobis aut cuiquam novum. Nam €principio, id quod est homine ingenuo liberaliterque educato €dignum, non negabo me ista omnium communia et contrita praecepta didicisse: primum oratoris officium esse dicere ad €persuadendum accommodate; deinde esse omnem orationem €aut de infinitae rei quaestione sine designatione personarum €et temporum aut de re certis in personis ac temporibus locata; in utraque autem re quicquid in controversiam veniat, in eo €quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, quale sit aut €etiam quo nomine vocetur aut, quod non nulli addunt, rec- @1 tene factum esse videatur; exsistere autem controversias €etiam ex scripti interpretatione, in quo aut ambigue quid €sit scriptum aut contrarie aut ita, ut a sententia scriptura dis-€sentiat; his autem omnibus partibus subiecta quaedam esse argumenta propria. Sed causarum, quae sint a communi €quaestione seiunctae, partim in iudiciis versari, partim in €deliberationibus; esse etiam genus tertium, quod in laudan-€dis aut vituperandis hominibus poneretur; certosque esse €locos, quibus in iudiciis uteremur, in quibus aequitas quae-€reretur; alios in deliberationibus, quae omnes ad utilitatem €dirigerentur eorum quibus consilium daremus; alios item in €laudationibus, in quibus ad personarum dignitatem omnia referrentur; cumque esset omnis oratoris vis ac facultas in €quinque partis distributa, ut deberet reperire primum quid €diceret, deinde inventa non solum ordine, sed etiam mo-€mento quodam atque iudicio dispensare atque componere; €tum ea denique vestire atque ornare oratione; post memoria €saepire; ad extremum agere cum dignitate ac venustate. Etiam illa cognoram et acceperam, ante quam de re dice-€remus, initio conciliandos eorum esse animos, qui audirent; €deinde rem demonstrandam; postea controversiam consti-€tuendam; tum id, quod nos intenderemus, confirmandum; €post, quae contra dicerentur, refellenda; extrema autem €oratione ea, quae pro nobis essent, amplificanda et augenda, €quaeque essent pro adversariis, infirmanda atque frangenda. Audieram etiam quae de orationis ipsius ornamentis tra-€derentur, in qua praecipitur primum, ut pure et Latine €loquamur, deinde ut plane et dilucide, tum ut ornate, post €ad rerum dignitatem apte et quasi decore; singularumque rerum praecepta cognoram. Quin etiam, quae maxime pro-€pria essent naturae, tamen his ipsis artem adhiberi videram; €nam de actione et de memoria quaedam brevia, sed magna @1 €cum exercitatione praecepta gustaram. In his enim fere €rebus omnis istorum artificum doctrina versatur, quam ego €si nihil dicam adiuvare, mentiar; habet enim quaedam €quasi ad commonendum oratorem, quo quidque referat et €quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, minus aberret. Verum ego hanc vim intellego esse in praeceptis €omnibus, non ut ea secuti oratores eloquentiae laudem sint €adepti, sed, quae sua sponte homines eloquentes facerent, €ea quosdam observasse atque collegisse; sic esse non elo-€quentiam ex artificio, sed artificium ex eloquentia natum; €quod tamen, ut ante dixi, non eicio; est enim, etiam si €minus necessarium ad bene dicendum, tamen ad cogno-scendum non inliberale; et exercitatio quaedam suscipienda €vobis est; quamquam vos quidem iam pridem estis in €cursu: sed eis, qui ingrediuntur in stadium, quique ea, €quae agenda sunt in foro tamquam in acie, possunt etiam €nunc exercitatione quasi ludicra praediscere ac meditari.' 'Hanc ipsam' inquit Sulpicius 'nosse volumus; ac tamen €ista, quae abs te breviter de arte decursa sunt, audire cupi-€mus, quamquam sunt nobis quoque non inaudita; verum €illa mox; nunc de ipsa exercitatione quid sentias quaerimus.' 'Equidem probo ista,' Crassus inquit 'quae vos facere €soletis, ut, causa aliqua posita consimili causarum earum, €quae in forum deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem €accommodate; sed plerique in hoc vocem modo, neque €eam scienter, et viris exercent suas et linguae celeritatem €incitant verborumque frequentia delectantur; in quo fallit €eos, quod audierunt, dicendo homines, ut dicant, efficere solere; vere enim etiam illud dicitur, perverse dicere ho-€mines perverse dicendo facillime consequi. Quam ob rem €in istis ipsis exercitationibus, etsi utile est etiam subito saepe €dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad cogitandum @1 €paratius atque accuratius dicere. Caput autem est, quod, €ut vere dicam, minime facimus (est enim magni laboris, €quem plerique fugimus), quam plurimum scribere. Stilus €optimus et praestantissimus dicendi effector ac magister; €neque iniuria; nam si subitam et fortuitam orationem com-€mentatio et cogitatio facile vincit, hanc ipsam profecto adsi-dua ac diligens scriptura superabit. Omnes enim, sive artis €sunt loci sive ingeni cuiusdam ac prudentiae, qui modo €insunt in ea re, de qua scribimus, anquirentibus nobis omni-€que acie ingeni contemplantibus ostendunt se et occurrunt; €omnesque sententiae verbaque omnia, quae sunt cuiusque €generis maxime inlustria, sub acumen stili subeant et suc-€cedant necesse est; tum ipsa conlocatio conformatioque €verborum perficitur in scribendo, non poetico, sed quodam þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›˜oratorio numero et modo. Haec sunt, quae clamores et €admirationes in bonis oratoribus efficiunt; neque ea quis-€quam, nisi diu multumque scriptitarit, etiam si vehementis-€sime se in his subitis dictionibus exercuerit, consequetur; €et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc €adfert facultatem, ut, etiam subito si dicat, tamen illa, quae €dicantur, similia scriptorum esse videantur; atque etiam, si €quando in dicendo scriptum attulerit aliquid, cum ab eo discesserit, reliqua similis oratio consequetur; ut concitato €navigio, cum remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa navis €motum et cursum suum intermisso impetu pulsuque remo-€rum, sic in oratione perpetua, cum scripta deficiunt, parem €tamen obtinet oratio reliqua cursum scriptorum similitudine et vi concitata. In cotidianis autem commentationibus €equidem mihi adulescentulus proponere solebam illam exer-€citationem maxime, qua C. Carbonem nostrum illum inimi-€cum solitum esse uti sciebam, ut aut versibus propositis €quam maxime gravibus aut oratione aliqua lecta ad eum €finem, quem memoria possem comprehendere, eam rem @1 €ipsam, quam legissem, verbis aliis quam maxime possem €lectis, pronuntiarem; sed post animadverti hoc esse in hoc €viti, quod ea verba, quae maxime cuiusque rei propria quae-€que essent ornatissima atque optima, occupasset aut Ennius, €si ad eius versus me exercerem, aut Gracchus, si eius ora-€tionem mihi forte proposuissem: ita, si eisdem verbis uterer, €nihil prodesse; si aliis, etiam obesse, cum minus idoneis uti consuescerem. Postea mihi placuit, eoque sum usus €adulescens, ut summorum oratorum Graecas orationes ex-€plicarem, quibus lectis hoc adsequebar, ut, cum ea, quae €legeram Graece, Latine redderem, non solum optimis verbis €uterer et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam €verba imitando, quae nova nostris essent, dum modo essent idonea. Iam vocis et spiritus et totius corporis et ipsius €linguae motus et exercitationes non tam artis indigent quam €laboris; quibus in rebus habenda est ratio diligenter, quos €imitemur, quorum similes velimus esse. Intuendi nobis €sunt non solum oratores, sed etiam actores, ne mala consue-€tudine ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus. Exercenda est etiam memoria ediscendis ad verbum quam €plurimis et nostris scriptis et alienis; atque in ea exercita-€tione non sane mihi displicet adhibere, si consueris, etiam €istam locorum simulacrorumque rationem, quae in arte €traditur. Educenda deinde dictio est ex hac domestica €exercitatione et umbratili medium in agmen, in pulverem, €in clamorem, in castra atque in aciem forensem; subeundus €visus hominum et periclitandae vires ingeni, et illa com-mentatio inclusa in veritatis lucem proferenda est. Legendi €etiam poetae, cognoscendae historiae, omnium bonarum €artium doctores atque scriptores eligendi et pervolutandi et €exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, vitu- @1 €perandi [refellendi]; disputandumque de omni re in con-€trarias partis et, quicquid erit in quaque re, quod probabile videri possit, eliciendum [atque dicendum]; perdiscendum €ius civile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquitas, €senatoria consuetudo, disciplina rei publicae, iura sociorum, €foedera, pactiones, causa imperi cognoscenda est; libandus €est etiam ex omni genere urbanitatis facetiarum quidam €lepos, quo tamquam sale perspergatur omnis oratio. Effudi €vobis omnia quae sentiebam, quae fortasse, quemcumque €patremfamilias adripuissetis ex aliquo circulo, eadem vobis €percontantibus respondisset.' @@Haec cum Crassus dixisset, silentium est consecutum; €sed quamquam satis eis, qui aderant, ad id, quod erat pro-€positum, dictum videbatur, tamen sentiebant celerius esse €multo quam ipsi vellent ab eo peroratum. Tum Scaevola €'quid est, Cotta?' inquit 'quid tacetis? Nihilne vobis in mentem venit, quod praeterea ab Crasso requiratis?' 'Id €me hercule' inquit 'ipsum attendo: tantus enim cursus ver-€borum fuit et sic evolavit oratio, ut eius vim et incitationem €aspexerim, vestigia ingressumque vix viderim, et tamquam €in aliquam locupletem ac refertam domum venerim, non €explicata veste neque proposito argento neque tabulis et €signis propalam conlocatis, sed his omnibus multis magnifi-€cisque rebus constructis ac reconditis; sic modo in oratione €Crassi divitias atque ornamenta eius ingeni per quaedam €involucra atque integumenta perspexi, sed ea contemplari €cum cuperem, vix aspiciendi potestas fuit; itaque nec hoc €possum dicere, me omnino ignorare, quid possideat, neque plane nosse atque vidisse.' 'Quin tu igitur facis idem,' €inquit Scaevola 'quod faceres, si in aliquam domum plenam €ornamentorum villamve venisses? Si ea seposita, ut dicis, @1 €essent, tu, qui valde spectandi cupidus esses, non dubitares €rogare dominum, ut proferri iuberet, praesertim si esset €familiaris: similiter nunc petes a Crasso, ut illam copiam €ornamentorum suorum, quam constructam uno in loco quasi €per transennam praetereuntes strictim aspeximus, in lucem proferat et suo quidque in loco conlocet.' 'Ego vero' inquit €Cotta 'a te peto, Scaevola:_me enim et hunc Sulpicium €impedit pudor ab homine omnium gravissimo, qui genus €huius modi disputationis semper contempserit, haec, quae €isti forsitan puerorum elementa videantur, exquirere:_sed €tu hanc nobis veniam, Scaevola, da, et perfice, ut Crassus €haec, quae coartavit et peranguste refersit in oratione sua, dilatet nobis atque explicet.' 'Ego me hercule' inquit Mucius €'antea vestra magis hoc causa volebam, quam mea; neque €enim tanto opere hanc a Crasso disputationem desiderabam, €quanto opere eius in causis oratione delector; nunc vero, €Crasse, mea quoque te iam causa rogo, ut, quoniam tantum €habemus oti, quantum iam diu nobis non contigit, ne gra-€veris exaedificare id opus, quod instituisti: formam enim €totius negoti opinione meliorem maioremque video, quam vehementer probo.' 'Enimvero' inquit Crassus 'mirari satis €non queo etiam te haec, Scaevola, desiderare, quae neque €ego ita teneo, uti ei, qui docent, neque sunt eius generis, €ut, si optime tenerem, digna essent ista sapientia ac tuis €auribus.' 'Ain tu?' inquit ille: 'si de istis communibus et €pervagatis vix huic aetati audiendum putas, etiamne illa €neglegere possumus, quae tu oratori cognoscenda esse dixisti, €de naturis hominum, de moribus, de rationibus eis, quibus €hominum mentes et incitarentur et reprimerentur, de historia, €de antiquitate, de administratione rei publicae, denique de €nostro ipso iure civili? Hanc enim ego omnem scientiam @1 €et copiam rerum in tua prudentia sciebam inesse; in ora-€toris vero instrumento tam lautam supellectilem numquam videram.' 'Potes igitur,' inquit Crassus 'ut alia omittam €innumerabilia et immensa et ad ipsum tuum ius civile €veniam, oratores putare eos, quos multas horas exspectavit, €cum in campum properaret, et ridens et stomachans P. Scae-€vola, cum Hypsaeus maxima voce, plurimis verbis a M. Crasso €praetore contenderet, ut ei, quem defendebat, causa cadere €liceret, Cn. autem Octavius, homo consularis, non minus €longa oratione recusaret, ne adversarius causa caderet ac ne €is, pro quo ipse diceret, turpi tutelae iudicio atque omni molestia stultitia adversarii liberaretur?' 'Ego vero istos,' €inquit_'memini enim mihi narrare Mucium_non modo €oratoris nomine sed ne foro quidem dignos vix putarim.' €'Atqui non defuit illis patronis' inquit Crassus 'eloquentia €neque dicendi ratio aut copia, sed iuris civilis scientia: quod €alter plus lege agendo petebat, quam quantum lex in &7xii& €tabulis permiserat, quod cum impetrasset, causa caderet; €alter iniquum putabat plus secum agi, quam quod erat in €actione; neque intellegebat, si ita esset actum, litem adver-sarium perditurum. Quid? in his paucis diebus nonne €nobis in tribunali Q. Pompei praetoris urbani familiaris €nostri sedentibus homo ex numero disertorum postulabat, €ut illi, unde peteretur, vetus atque usitata exceptio daretur €&7cvivs pecvniae dies fvisset&? quod petitoris causa com-€paratum esse non intellegebat, ut, si ille infitiator probasset €iudici ante petitam esse pecuniam, quam esset coepta deberi, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›¨ˆˆpetitor rursus cum peteret, ne exceptione excluderetur, &7qvod &7ea res in ivdicivm ante venisset&. Quid ergo hoc fieri €turpius aut dici potest, quam eum, qui hanc personam susce-€perit, ut amicorum controversias causasque tueatur, labo-€rantibus succurrat, aegris medeatur, adflictos excitet, hunc @1 €in minimis tenuissimisque rebus ita labi, ut aliis miserandus, aliis inridendus esse videatur? Equidem propinquum no-€strum P. Crassum [illum Divitem] cum multis aliis rebus €elegantem hominem et ornatum tum praecipue in hoc effe-€rendum et laudandum puto, quod, cum P. Scaevolae frater €esset, solitus est ei persaepe dicere neque illum in iure civili €satis [illi arti] facere posse, nisi dicendi copiam adsumpsisset €_quod quidem hic, qui mecum consul fuit, filius eius est €consecutus_neque se ante causas amicorum tractare atque agere coepisse, quam ius civile didicisset. Quid vero ille €[M.] Cato? Nonne et eloquentia tanta fuit, quantam illa €tempora atque illa aetas in hac civitate ferre maximam €potuit, et iuris civilis omnium peritissimus? Verecundius €hac de re iam dudum loquor, quod adest vir in dicendo €summus, quem ego unum oratorem maxime admiror; sed tamen idem hoc semper ius civile contempsit. Verum, €quoniam sententiae atque opinionis meae voluistis esse par-€ticipes, nihil occultabo et, quoad potero, vobis exponam, €quid de quaque re sentiam. Antoni incredibilis quae-€dam et prope singularis et divina vis ingeni videtur, etiam si €hac scientia iuris nudata sit, posse se facile ceteris armis €prudentiae tueri atque defendere; quam ob rem hic nobis €sit exceptus; ceteros vero non dubitabo primum inertiae condemnare sententia mea, post etiam impudentiae; nam €volitare in foro, haerere in iure ac praetorum tribunalibus, €iudicia privata magnarum rerum obire, in quibus saepe non €de facto, sed de aequitate ac iure certetur, iactare se in €causis centumviralibus, in quibus usucapionum, tutelarum, €gentilitatum, agnationum, adluvionum, circumluvionum, nex-€orum, mancipiorum, parietum, luminum, stillicidiorum, tes-€tamentorum ruptorum aut ratorum, ceterarumque rerum @1 €innumerabilium iura versentur, cum omnino, quid suum, €quid alienum, qua re denique civis aut peregrinus, servus €aut liber quispiam sit, ignoret, insignis est impudentiae. Illa vero deridenda adrogantia est, in minoribus navigiis €rudem esse se confiteri, quinqueremis autem aut etiam €maiores gubernare didicisse. Tu mihi cum in circulo de-€cipiare adversari stipulatiuncula et cum obsignes tabellas €clientis tui, quibus in tabellis id sit scriptum, quo ille capi-€atur, ego tibi ullam causam maiorem committendam putem? €Citius hercule is, qui duorum scalmorum naviculam in portu €everterit, in Euxino ponto Argonautarum navem gubernarit. Quid? si ne parvae quidem causae sunt, sed saepe maximae, €in quibus certatur de iure civili, quod tandem os est eius €patroni, qui ad eas causas sine ulla scientia iuris audet acce-€dere? Quae potuit igitur esse causa maior, quam illius €militis? de cuius morte cum domum falsus ab exercitu €nuntius venisset et pater eius re credita testamentum mu-€tasset et, quem ei visum esset, fecisset heredem essetque €ipse mortuus, res delata est ad centumviros, cum miles €domum revenisset egissetque lege in hereditatem paternam €testamento exheres filius. [Nempe] in ea causa quaesitum €est de iure civili, possetne paternorum bonorum exheres esse €filius, quem pater testamento neque heredem neque ex-heredem scripsisset nominatim. Quid? qua de re inter €Marcellos et Claudios patricios centumviri iudicarunt, cum €Marcelli ab liberti filio stirpe, Claudii patricii eiusdem homi-€nis hereditatem gente ad se redisse dicerent, nonne in ea €causa fuit oratoribus de toto stirpis et gentilitatis iure dicen-dum? Quid? quod item in centumvirali iudicio certatum €esse accepimus, cum Romam in exsilium venisset, cui Romae €exsulare ius esset, si se ad aliquem quasi patronum appli-€cavisset, intestatoque esset mortuus, nonne in ea causa ius @1 €applicationis obscurum sane et ignotum patefactum in iudicio atque inlustratum est a patrono? Quid? nuper, cum ego €C. Sergi Oratae contra hunc nostrum Antonium iudicio €privato causam defenderem, nonne omnis nostra in iure €versata defensio est? Cum enim M. Marius Gratidianus €aedis Oratae vendidisset neque servire quandam earum €aedium partem in mancipi lege dixisset, defendebamus, €quicquid fuisset incommodi in mancipio, id si venditor scisset neque declarasset, praestare debere. Quo quidem in €genere familiaris noster M. Buculeius, homo neque meo €iudicio stultus et suo valde sapiens et ab iuris studio non €abhorrens, simili [in re] quodam modo nuper erravit: nam €cum aedis L. Fufio venderet, in mancipio lumina, uti tum €essent, ita recepit; Fufius autem, simul atque aedificari €coeptum est in quadam parte urbis, quae modo ex illis €aedibus conspici posset, egit statim cum Buculeio, quod, €cuicumque particulae caeli officeretur, quamvis esset procul, mutari lumina putabat. Quid vero? clarissima M'. Curi €causa Marcique Coponi nuper apud centumviros quo €concursu hominum, qua exspectatione defensa est? Cum €Q. Scaevola, aequalis et conlega meus, homo omnium et €disciplina iuris civilis eruditissimus et ingenio prudentiaque €acutissimus et oratione maxime limatus atque subtilis atque, €ut ego soleo dicere, iuris peritorum eloquentissimus, elo-€quentium iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura €defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, ante quam €in suam tutelam veniret, mortuus esset, heredem eum esse €posse, qui esset secundum postumum et natum et mortuum €heres institutus; ego autem defenderem eum hac tum mente €fuisse, qui testamentum fecisset, ut, si filius non esset, qui in €suam tutelam veniret, M'. Curius esset heres, num destitit €uterque nostrum in ea causa in auctoritatibus, in exemplis, @1 €in testamentorum formulis, hoc est, in medio iure civili versari? Omitto iam plura exempla causarum amplissi-€marum, quae sunt innumerabilia: capitis nostri saepe potest €accidere ut causae versentur in iure. Etenim si C. Manci-€num, nobilissimum atque optimum virum atque consularem, €cum eum propter invidiam Numantini foederis pater patratus €ex s. c. Numantinis dedidisset eumque illi non recepissent €posteaque Mancinus domum revenisset neque in senatum €introire dubitasset, P. Rutilius, M. filius, tribunus plebis, €iussit educi, quod eum civem negaret esse, quia memoria sic €esset proditum, quem pater suus aut populus vendidisset aut pater patratus dedidisset, ei nullum esse postliminium, quam €possumus reperire ex omnibus rebus civilibus causam con-€tentionemque maiorem quam de ordine, de civitate, de liber-€tate, de capite hominis consularis, praesertim cum haec non €in crimine aliquo, quod ille posset infitiari, sed in civili iure €consisteret? Similique in genere, inferiore ordine, si quis €apud nos servisset ex populo foederato seseque liberasset €et postea domum revenisset, quaesitum est apud maiores €nostros, num is ad suos postliminio redisset et amisisset hanc civitatem. Quid? de libertate, quo iudicium gravius €esse nullum potest, nonne ex iure civili potest esse con-€tentio, cum quaeritur, is, qui domini voluntate census sit, €continuone, an, ubi lustrum sit conditum, liber sit? Quid? €quod usu memoria patrum venit, ut paterfamilias, qui ex €Hispania Romam venisset, cum uxorem praegnantem in €provincia reliquisset, Romae alteram duxisset neque nuntium €priori remisisset, mortuusque esset intestato et ex utraque €filius natus esset, mediocrisne res in contentionem adducta €est, cum quaereretur de duobus civium capitibus et de €puero, qui ex posteriore natus erat, et de eius matre, quae, €si iudicaretur certis quibusdam verbis, non novis nuptiis @1 €fieri cum superiore divortium, in concubinae locum duce-retur? Haec igitur et horum similia iura suae civitatis €ignorantem erectum et celsum, alacri et prompto ore atque €vultu, huc atque illuc intuentem vagari cum magna caterva €toto foro, praesidium clientibus atque opem amicis et prope €cunctis civibus lucem ingeni et consili sui porrigentem atque þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›¸†tendentem, nonne in primis flagitiosum putandum est? @@Et quoniam de impudentia dixi, castigemus etiam segni-€tatem hominum atque inertiam; nam si esset ista cognitio €iuris magna atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo €deberet homines ad suscipiendum discendi laborem impel-€lere: sed, o di immortales, non dicerem hoc, audiente €Scaevola, nisi ipse dicere soleret nullius artis sibi faciliorem cognitionem videri. Quod quidem certis de causis a €plerisque aliter existimatur: primum, quia veteres illi, qui €huic scientiae praefuerunt, obtinendae atque augendae €potentiae suae causa pervulgari artem suam noluerunt; €deinde, postea quam est editum, expositis a Cn. Flavio €primum actionibus, nulli fuerunt, qui illa artificiose digesta €generatim componerent; nihil est enim, quod ad artem €redigi possit, nisi ille prius, qui illa tenet, quorum artem €instituere vult, habet illam scientiam, ut ex eis rebus, quarum ars nondum sit, artem efficere possit. Hoc video, dum €breviter voluerim dicere, dictum a me esse paulo obscurius; €sed experiar et dicam, si potero, planius. Omnia fere, quae €sunt conclusa nunc artibus, dispersa et dissipata quondam €fuerunt; ut in musicis numeri et voces et modi; in geo-€metria lineamenta, formae, intervalla, magnitudines; in €astrologia caeli conversio, ortus, obitus motusque siderum; €in grammaticis poetarum pertractatio, historiarum cognitio, €verborum interpretatio, pronuntiandi quidam sonus; in hac €denique ipsa ratione dicendi excogitare, ornare, disponere, @1 €meminisse, agere, %ignota quondam omnibus et diffusa late videbantur. Adhibita est igitur ars quaedam extrinsecus ex €alio genere quodam, quod sibi totum philosophi adsumunt, €quae rem dissolutam divulsamque conglutinaret et ratione €quadam constringeret. Sit ergo in iure civili finis hic: €legitimae atque usitatae in rebus causisque civium aequabi-litatis conservatio. Tum sunt notanda genera et ad certum €numerum paucitatemque revocanda. Genus autem id est, €quod sui similis communione quadam, specie autem diffe-€rentis, duas aut pluris complectitur partis; partes autem €sunt, quae generibus eis, ex quibus manant, subiciuntur; €omniaque, quae sunt vel generum vel partium nomina, €definitionibus, quam vim habeant, est exprimendum; est €enim definitio rerum earum, quae sunt eius rei propriae, €quam definire volumus, brevis et circumscripta quaedam explicatio. Hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi €apud quos haec haberetur oratio cernerem; nunc com-€plectar, quod proposui, brevi: si enim aut mihi facere €licuerit, quod iam diu cogito, aut alius quispiam aut me €impedito occuparit aut mortuo effecerit, ut primum omne €ius civile in genera digerat, quae perpauca sunt, deinde €eorum generum quasi quaedam membra dispertiat, tum €propriam cuiusque vim definitione declaret, perfectam €artem iuris civilis habebitis, magis magnam atque uberem quam difficilem et obscuram. Atque interea tamen, dum €haec, quae dispersa sunt, coguntur, vel passim licet car-€pentem et conligentem undique repleri iusta iuris civilis €scientia. Nonne videtis equitem Romanum, hominem €acutissimo omnium ingenio, sed minime ceteris artibus €eruditum, C. Aculeonem, qui mecum vivit semperque vixit, €ita tenere ius civile, ut ei, cum ab hoc discesseritis, nemo de @1 eis, qui peritissimi sunt, anteponatur? Omnia sunt enim €posita ante oculos, conlocata in usu cotidiano, in congres-€sione hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut €voluminibus magnis continentur; eadem enim elata sunt €primum a pluribus, deinde paucis verbis commutatis etiam ab eisdem scriptoribus scripta sunt saepius. Accedit vero, €quo facilius percipi cognoscique ius civile possit, quod €minime plerique arbitrantur, mira quaedam in cognoscendo €suavitas et delectatio; nam, sive quem haec Aeliana studia €delectant, plurima est et in omni iure civili et in pontificum €libris et in &7xii& tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum €vetustas prisca cognoscitur et actionum genera quaedam €maiorum consuetudinem vitamque declarant; sive quem €civilis scientia, quam Scaevola non putat oratoris esse €propriam, sed cuiusdam ex alio genere prudentiae, totam €hanc descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus &7xii& €tabulis contineri videbit: sive quem ista praepotens et €gloriosa philosophia delectat,_dicam audacius_hosce habet €fontis omnium disputationum suarum, qui iure civili et legibus continentur: ex his enim et dignitatem maxime €expetendam videmus, cum vera virtus atque honestus €labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem €hominum atque fraudes damnis, ignominiis, vinclis, ver-€beribus, exsiliis, morte multantur; et docemur non infinitis €concertationumque plenis disputationibus, sed auctoritate €nutuque legum domitas habere libidines, coercere omnis €cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, oculos, manus abstinere. Fremant omnes licet, dicam quod sentio: bib-€liothecas me hercule omnium philosophorum unus mihi €videtur &7xii& tabularum libellus, si quis legum fontis et capita €viderit, et auctoritatis pondere et utilitatis ubertate superare. @1 Ac si nos, id quod maxime debet, nostra patria delectat, €cuius rei tanta est vis ac tanta natura, ut Ithacam illam in €asperrimis saxulis tamquam nidulum adfixam sapientissimus €vir immortalitati anteponeret, quo amore tandem inflammati €esse debemus in eius modi patriam, quae una in omnibus €terris domus est virtutis, imperi, dignitatis? Cuius primum €nobis mens, mos, disciplina nota esse debet, vel quia est €patria parens omnium nostrum, vel quia tanta sapientia €fuisse in iure constituendo putanda est quanta fuit in his tantis opibus imperi comparandis. Percipietis etiam illam €ex cognitione iuris laetitiam et voluptatem, quod, quantum €praestiterint nostri maiores prudentia ceteris gentibus, tum €facillime intellegetis, si cum illorum Lycurgo et Dracone et €Solone nostras leges conferre volueritis; incredibile est €enim, quam sit omne ius civile praeter hoc nostrum incon-€ditum ac paene ridiculum; de quo multa soleo in sermonibus €cotidianis dicere, cum hominum nostrorum prudentiam €ceteris omnibus et maxime Graecis antepono. His ego de €causis dixeram, Scaevola, eis, qui perfecti oratores esse €vellent, iuris civilis esse cognitionem necessariam. @@Iam vero ipsa per sese quantum adferat eis, qui ei €praesunt, honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? Itaque, €ut apud Graecos infimi homines mercedula adducti mini-€stros se praebent in iudiciis oratoribus, ei, qui apud illos €$PRAGMATIKOI/& vocantur, sic in nostra civitate contra amplissi-€mus quisque et clarissimus vir, ut ille, qui propter hanc €iuris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est: €@@@@egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus, €multique praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore digni-€tatem peperissent, perfecerunt ut in respondendo iure auctoritate plus etiam quam ipso ingenio valerent. Sene- @1 €ctuti vero celebrandae et ornandae quod honestius potest €esse perfugium quam iuris interpretatio? Equidem mihi €hoc subsidium iam inde ab adulescentia comparavi, non €solum ad causarum usum forensem, sed etiam ad decus €atque ornamentum senectutis, ut, cum me vires, quod fere €iam tempus adventat, deficere coepissent, ista ab solitudine €domum meam vindicarem. Quid est enim praeclarius €quam honoribus et rei publicae muneribus perfunctum €senem posse suo iure dicere idem, quod apud Ennium dicat €ille Pythius Apollo, se esse eum, unde sibi, si non populi et €reges, at omnes sui cives consilium expetant, €@@@@summarum rerum incerti: quos ego ope mea €@@@@%ex incertis certos compotesque consili €@@@@dimitto, ut ne res temere tractent turbidas: est enim sine dubio domus iuris consulti totius oraculum €civitatis; testis est huiusce Q. Muci ianua et vestibulum, €quod in eius infirmissima valetudine adfectaque iam aetate €maxima cotidie frequentia civium ac summorum hominum €splendore celebratur. @@Iam illa non longam orationem desiderant, quam ob rem €existimem publica quoque iura, quae sunt propria civitatis €atque imperi, tum monumenta rerum gestarum et vetustatis þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›É„exempla oratori nota esse debere; nam ut in rerum priva-€tarum causis atque iudiciis depromenda saepe oratio est ex €iure civili et idcirco, ut ante diximus, oratori iuris civilis €scientia necessaria est, sic in causis publicis iudiciorum, €contionum, senatus omnis haec et antiquitatis memoria et €publici iuris auctoritas et regendae rei publicae ratio ac €scientia tamquam aliqua materies eis oratoribus, qui versantur in re publica, subiecta esse debet. Non enim causidicum €nescio quem neque clamatorem aut rabulam hoc sermone @1 €nostro conquirimus, sed eum virum, qui primum sit eius €artis antistes, cuius cum ipsa natura magnam homini facul-€tatem daret, [2auctor]2 tamen esse deus putatur, ut id ipsum, €quod erat hominis proprium, non partum per nos, sed €divinitus ad nos delatum videretur; deinde, qui possit non €tam caduceo quam nomine oratoris ornatus incolumis vel €inter hostium tela versari; tum, qui scelus fraudemque €nocentis possit dicendo subicere odio civium supplicioque €constringere; idemque ingeni praesidio innocentiam iudici-€orum poena liberare; idemque languentem labentemque €populum aut ad decus excitare aut ab errore deducere aut €inflammare in improbos aut incitatum in bonos mitigare; €qui denique, quemcumque in animis hominum motum res €et causa postulet, eum dicendo vel excitare possit vel sedare. Hanc vim si quis existimat aut ab eis, qui de dicendi ratione €scripserunt, expositam esse aut a me posse exponi tam €brevi, vehementer errat neque solum inscientiam meam sed €ne rerum quidem magnitudinem perspicit: equidem vobis, €quoniam ita voluistis, fontis, unde hauriretis, atque itinera €ipsa ita putavi esse demonstranda, non ut ipse dux essem, €quod et infinitum est et non necessarium, sed ut common-€strarem tantum viam et, ut fieri solet, digitum ad fontis €intenderem.' @@'Mihi vero' inquit Mucius 'satis superque abs te videtur €istorum studiis, si modo sunt studiosi, esse factum; nam, ut €Socratem illum solitum aiunt dicere perfectum sibi opus €esse, si qui satis esset concitatus cohortatione sua ad studium €cognoscendae percipiendaeque virtutis; quibus enim id €persuasum esset, ut nihil mallent esse se, quam bonos viros, €eis reliquam facilem esse doctrinam; sic ego intellego, si in €haec, quae patefecit oratione sua Crassus, intrare volueritis, @1 €facillime vos ad ea, quae cupitis, perventuros, ab hoc aditu ianuaque patefacta.' 'Nobis vero' inquit Sulpicius 'ista €sunt pergrata perque iucunda; sed pauca etiam requirimus €in primisque ea, quae valde breviter a te, Crasse, de ipsa €arte percursa sunt, cum illa te et non contemnere et didi-€cisse confiterere: ea si paulo latius dixeris, expleris omnem €exspectationem diuturni desideri nostri; nam nunc, quibus €studendum rebus esset accepimus, quod ipsum est tamen €magnum; sed vias earum rerum rationemque cupimus cognoscere.' 'Quid si,' inquit Crassus 'quoniam ego, quo €facilius vos apud me tenerem, vestrae potius obsecutus sum €voluntati, quam aut consuetudini aut naturae meae, petimus €ab Antonio, ut ea, quae continet neque adhuc protulit, ex €quibus unum libellum sibi excidisse iam dudum questus €est, explicet nobis et illa dicendi mysteria enuntiet?' 'Ut €videtur,' inquit Sulpicius; 'nam Antonio dicente etiam quid tu intellegas, sentiemus.' 'Peto igitur' inquit Crassus €'a te, quoniam id nobis, Antoni, hominibus id aetatis €oneris ab horum adulescentium studiis imponitur, ut ex-€ponas, quid eis de rebus, quas a te quaeri vides, sentias.' €'Deprehensum equidem me' inquit Antonius 'plane video €atque sentio, non solum quod ea requiruntur a me, quorum €sum ignarus atque insolens, sed quia, quod in causis valde €fugere soleo, ne tibi, Crasse, succedam, id me nunc isti vitare non sinunt; verum hoc ingrediar ad ea, quae vultis, €audacius, quod idem mihi spero usu esse venturum in hac €disputatione, quod in dicendo solet, ut nulla exspectetur €ornata oratio: neque enim sum de arte dicturus, quam €numquam didici, sed de mea consuetudine; ipsaque illa, €quae in commentarium meum rettuli, sunt eius modi, non €aliqua mihi doctrina tradita, sed in rerum usu causisque €tractata; quae si vobis, hominibus eruditissimis, non pro-€babuntur, vestram iniquitatem accusatote, qui ex me ea @1 €quaesieritis, quae ego nescirem; meam facilitatem lauda-€tote, cum vobis non meo iudicio, sed vestro studio inductus non gravate respondero.' Tum Crassus 'perge modo,' €inquit 'Antoni; nullum est enim periculum, ne quid tu €eloquare nisi ita prudenter, ut neminem nostrum paeniteat €ad hunc te sermonem impulisse.' €@@'Ego vero,' inquit, 'pergam et id faciam, quod in prin-€cipio fieri in omnibus disputationibus oportere censeo, ut, €quid illud sit, de quo disputetur, explanetur, ne vagari et €errare cogatur oratio, si ei, qui inter se dissenserint, non idem [esse] illud, de quo agitur, intellegant. Nam si forte €quaereretur quae esset ars imperatoris, constituendum €putarem principio, quis esset imperator; qui cum esset €constitutus administrator quidam belli gerendi, tum adiun-€geremus de exercitu, de castris, de agminibus, de signorum €conlationibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu, €de insidiis faciendis atque vitandis, de reliquis rebus, quae €essent propriae belli administrandi; quarum qui essent animo €et scientia compotes, eos esse imperatores dicerem, utererque €exemplis Africanorum et Maximorum, Epaminondam atque Hannibalem atque eius generis homines nominarem. Sin €autem quaereremus quis esset is, qui ad rem publicam €moderandam usum et scientiam et studium suum contulis-€set, definirem hoc modo: qui quibus rebus utilitas rei €publicae pareretur augereturque, teneret eisque uteretur, €hunc rei publicae rectorem et consili publici auctorem esse €habendum, praedicaremque P. Lentulum principem illum €et Ti. Gracchum patrem et Q. Metellum et P. Africanum et €C. Laelium et innumerabilis alios cum ex nostra civitate tum ex ceteris. Sin autem quaereretur quisnam iuris consultus €vere nominaretur, eum dicerem, qui legum et consuetudinis €eius, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum €et ad agendum et ad cavendum peritus esset, et ex eo @1 €genere Sex. Aelium, M'. Manilium, P. Mucium nominarem. €Atque, ut iam ad leviora artium studia veniam, si musicus, €si grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter ex-€plicare, quid eorum quisque profiteatur et quo non amplius €ab quoque sit postulandum. Philosophi denique ipsius, €qui de sua vi ac sapientia unus omnia paene profitetur, est €tamen quaedam descriptio, ut is, qui studeat omnium rerum €divinarum atque humanarum vim naturam causasque nosse €et omnem bene vivendi rationem tenere et persequi, nomine hoc appelletur. Oratorem autem, quoniam de eo quaerimus, €equidem non facio eundem quem Crassus, qui mihi visus €est omnem omnium rerum atque artium scientiam compre-€hendere uno oratoris officio ac nomine; atque eum puto €esse, qui et verbis ad audiendum iucundis et sententiis €ad probandum accommodatis uti possit in causis forensibus €atque communibus: hunc ego appello oratorem eumque €esse praeterea instructum voce et actione et lepore quodam volo. Crassus vero mihi noster visus est oratoris facul-€tatem non illius artis terminis, sed ingeni sui finibus €immensis paene describere; nam et civitatum regendarum €oratori gubernacula sententia sua tradidit, in quo per mihi €mirum visum est, Scaevola, te hoc illi concedere, cum €saepissime tibi senatus breviter impoliteque dicenti maximis €sit de rebus adsensus. M. vero Scaurus, quem non longe €ruri apud se esse audio, vir regendae rei publicae scientis-€simus, si audierit hanc auctoritatem gravitatis et consili sui €vindicari a te, Crasse, quod eam oratoris propriam esse €dicas, iam, credo, huc veniat et hanc loquacitatem nostram €vultu ipso aspectuque conterreat; qui quamquam est in €dicendo minime contemnendus, prudentia tamen rerum magnarum magis quam dicendi arte nititur. Neque vero, €si quis utrumque potest, aut ille consili publici auctor ac €senator bonus ob eam ipsam causam orator est aut hic €disertus atque eloquens, si est idem in procuratione civitatis @1 €egregius, illam scientiam dicendi copia est consecutus: þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›×†multum inter se distant istae facultates longeque sunt €diversae atque seiunctae neque eadem ratione ac via €M. Cato, P. Africanus, Q. Metellus, C. Laelius, qui omnes €eloquentes fuerunt, orationem suam et rei publicae digni-€tatem exornabant. Neque enim est interdictum aut a rerum €natura aut a lege aliqua atque more, ut singulis hominibus ne amplius quam singulas artis nosse liceat. Qua re non, €si eloquentissimus Athenis Pericles idemque in ea civitate €plurimos annos princeps consili publici fuit, idcirco eiusdem €hominis atque artis utraque facultas existimanda est, nec, si €P. Crassus idem fuit eloquens et iuris peritus, ob eam causam inest in facultate dicendi iuris civilis scientia. Nam €si ut quisque in aliqua arte et facultate excellens aliam €quoque artem sibi adsumpserit, is perficiet ut, quod prae-€terea sciet, id eius, in quo excellet, pars quaedam esse €videatur, licet ista ratione dicamus pila bene et duodecim €scriptis ludere proprium esse iuris civilis, quoniam utrumque €eorum P. Mucius optime fecerit; eademque ratione dicantur €ei quos $FUSIKOU/S& Graeci nominant eidem poetae, quoniam €Empedocles physicus egregium poema fecerit. At hoc ne €philosophi quidem ipsi, qui omnia sicut propria sua esse €atque a se possideri volunt, dicere audent, geometriam aut €musicam philosophi esse, quia Platonem omnes in illis artibus praestantissimum fuisse fateantur. Ac si iam placet €omnis artis oratori subiungere, tolerabilius est sic potius €dicere, ut, quoniam dicendi facultas non debeat esse ieiuna €atque nuda, sed aspersa atque distincta multarum rerum €iucunda quadam varietate, sit boni oratoris multa auribus €accepisse, multa vidisse, multa animo et cogitatione, multa €etiam legendo percucurrisse, neque ea ut sua possedisse sed @1 €ut aliena libasse; fateor enim callidum quendam hunc et €nulla in re tironem ac rudem nec peregrinum atque ho-€spitem in agendo esse debere. @@Neque vero istis tragoediis tuis, quibus uti philosophi €maxime solent, Crasse, perturbor, quod ita dixisti, neminem €posse eorum mentis, qui audirent, aut inflammare dicendo €aut inflammatas restinguere, cum eo maxime vis oratoris €magnitudoque cernatur, nisi qui [rerum omnium] naturam [2et]2 €mores hominum atque rationes penitus perspexerit, in quo €philosophia sit oratori necessario percipienda; quo in studio €hominum [quoque] ingeniosissimorum otiosissimorumque €totas aetates videmus esse contritas. Quorum ego copiam €magnitudinemque cognitionis atque artis non modo non €contemno, sed etiam vehementer admiror; nobis tamen, qui €in hoc populo foroque versamur, satis est ea de motibus €animorum et scire et dicere quae non abhorrent ab hominum moribus. Quis enim umquam orator magnus et gravis, cum €iratum adversario iudicem facere vellet, haesitavit ob eam €causam, quod nesciret, quid esset iracundia, fervorne mentis €an cupiditas puniendi doloris? Quis, cum ceteros animorum €motus aut iudicibus aut populo dicendo miscere atque agitare €vellet, ea dixit, quae a philosophis dici solent? qui partim €omnino motus negant in animis ullos esse debere, quique €eos in iudicum mentibus concitent, scelus eos nefarium €facere; partim, qui tolerabiliores volunt esse et ad veritatem €vitae propius accedere, permediocris ac potius levis motus debere esse dicunt. Orator autem omnia haec, quae putan-€tur in communi vitae consuetudine mala ac molesta et €fugienda, multo maiora et acerbiora verbis facit; itemque €ea, quae vulgo expetenda atque optabilia videntur, dicendo €amplificat atque ornat; neque vult ita sapiens inter stultos @1 €videri, ut ei, qui audiant, aut illum ineptum et Graeculum €putent, aut, etiam si valde probent ingenium, oratoris sapien-tiam admirentur, se esse stultos moleste ferant; sed ita €peragrat per animos, ita sensus hominum mentisque per-€tractat, ut non desideret philosophorum descriptiones neque €exquirat oratione, summum illud bonum in animone sit an €in corpore, virtute an voluptate definiatur, an haec inter se €iungi copularique possint; an vero, ut quibusdam visum, €nihil certum sciri, nihil plane cognosci et percipi possit; €quarum rerum fateor magnam multiplicemque esse disci-plinam et multas copiosas variasque rationes. Sed aliud €quiddam, longe aliud, Crasse, quaerimus: acuto homine €nobis opus est et natura usuque callido, qui sagaciter per-€vestiget, quid sui cives eique homines, quibus aliquid dicendo €persuadere velit, cogitent, sentiant, opinentur, exspectent; €teneat oportet venas cuiusque generis, aetatis, ordinis, et €eorum, apud quos aliquid aget aut erit acturus, mentis sensusque degustet; philosophorum autem libros reservet €sibi ad huiusce modi Tusculani requiem atque otium, ne, si €quando ei dicendum erit de iustitia et fide, mutuetur a €Platone; qui, cum haec exprimenda verbis arbitraretur, €novam quandam finxit in libris civitatem; usque eo illa, €quae dicenda de iustitia putabat, a vitae consuetudine et a civitatum moribus abhorrebant. Quod si ea probarentur in €populis atque in civitatibus, quis tibi, Crasse, concessisset, €clarissimo viro et amplissimo et principi civitatis, ut illa €diceres in maxima contione tuorum civium, quae dixisti? €"Eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus eorum, quorum €crudelitas [2nisi]2 nostro sanguine non potest expleri; nolite €sinere nos cuiquam servire, nisi vobis universis, quibus et €possumus et debemus." Omitto miserias, in quibus, ut illi €aiunt, vir fortis esse non potest; omitto faucis, ex quibus te €eripi vis, ne iudicio iniquo exsorbeatur sanguis tuus, quod @1 €sapienti negant accidere posse: servire vero non modo te, €sed universum senatum, cuius tum causam agebas, ausus es dicere? Potestne virtus, Crasse, servire istis auctoribus, €quorum tu praecepta oratoris facultate complecteris? Quae €et semper et sola libera est, quaeque, etiam si corpora capta €sint armis aut constricta vinculis, tamen suum ius atque €omnium rerum impunitam libertatem tenere debeat. Quae €vero addidisti, non modo senatum servire posse populo, sed €etiam debere, quis hoc philosophus tam mollis, tam lan-€guidus, tam enervatus, tam omnia ad voluptatem corporis €doloremque referens probare posset, senatum servire populo, €cui populus ipse moderandi et regendi sui potestatem quasi quasdam habenas tradidisset? Itaque haec cum a te €divinitus ego dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo €doctus et philosophiae deditus, non modo parum commode, €sed etiam turpiter et flagitiose dicta esse dicebat; idemque €Servium Galbam, quem hominem probe commeminisse se €aiebat, pergraviter reprehendere solebat, quod is, L. Scribonio €quaestionem in eum ferente, populi misericordiam conci-€tasset, cum M. Cato, Galbae gravis atque acer inimicus, €aspere apud populum Romanum et vehementer esset €locutus, quam orationem in Originibus suis exposuit ipse. Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C. Sulpici €Gali propinqui sui Q. pupillum filium ipse paene in umeros €suos extulisset, qui patris clarissimi recordatione et memoria €fletum populo moveret, et duos filios suos parvos tutelae €populi commendasset ac se, tamquam in procinctu testa-€mentum faceret sine libra atque tabulis, populum Romanum €tutorem instituere dixisset illorum orbitati. Itaque, cum et €invidia et odio populi tum Galba premeretur, hisce eum €tragoediis liberatum ferebat; quod item apud Catonem €scriptum esse video, nisi pueris et lacrimis usus esset, poenas €eum daturum fuisse. Haec Rutilius valde vituperabat et €huic humilitati dicebat vel exsilium fuisse vel mortem ante- @1 ponendam. Neque vero hoc solum dixit, sed ipse et sensit €et fecit: nam cum esset ille vir exemplum, ut scitis, inno-€centiae cumque illo nemo neque integrior esset in civitate €neque sanctior, non modo supplex iudicibus esse noluit, sed €ne ornatius quidem aut liberius causam dici suam, quam €simplex ratio veritatis ferebat. Paulum huic Cottae tribuit €partium, disertissimo adulescenti, sororis suae filio; dixit €item causam illam quadam ex parte Q. Mucius, more suo, nullo apparatu, pure et dilucide. Quod si tu tunc, Crasse, €dixisses, qui subsidium oratori ex illis disputationibus, quibus þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›æƒphilosophi utuntur, ad dicendi copiam petendum esse paulo €ante dicebas, et, si tibi pro P. Rutilio non philosophorum €more, sed tuo licuisset dicere, quamvis scelerati illi fuissent, €sicuti fuerunt pestiferi cives supplicioque digni, tamen €omnem eorum importunitatem ex intimis mentibus evel-€lisset vis orationis tuae. Nunc talis vir amissus est, dum €causa ita dicitur, ut si in illa commenticia Platonis civitate €res ageretur. Nemo ingemuit, nemo inclamavit patronorum, €nihil cuiquam doluit, nemo est questus, nemo rem publicam €imploravit, nemo supplicavit; quid multa? pedem nemo in illo iudicio supplosit, credo, ne Stoicis renuntiaretur. Imi-€tatus est homo Romanus et consularis veterem illum Socra-€tem, qui, cum omnium sapientissimus esset sanctissimeque €vixisset, ita in iudicio capitis pro se ipse dixit, ut non €supplex aut reus, sed magister aut dominus videretur esse €iudicum. Quin etiam, cum ei scriptam orationem disertis-€simus orator Lysias attulisset, quam, si ei videretur, edisceret, €ut ea pro se in iudicio uteretur, non invitus legit et commode €scriptam esse dixit; "sed" inquit "ut, si mihi calceos Sicyonios €attulisses, non uterer, quamvis essent habiles atque apti ad €pedem, quia non essent viriles," sic illam orationem disertam €sibi et oratoriam videri, fortem et virilem non videri. Ergo ille €quoque damnatus est; neque solum primis sententiis, quibus €tantum statuebant iudices, damnarent an absolverent, sed @1 etiam illis, quas iterum legibus ferre debebant; erat enim €Athenis reo damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae €aestimatio; et sententia cum iudicibus daretur, interrogabatur €reus, quam [quasi aestimationem] commeruisse se maxime €confiteretur. Quod cum interrogatus Socrates esset, re-€spondit sese meruisse ut amplissimis honoribus et praemiis €decoraretur et ut ei victus cotidianus in Prytaneo publice €praeberetur, qui honos apud Graecos maximus habetur. Cuius responso iudices sic exarserunt, ut capitis hominem €innocentissimum condemnarent; qui quidem si absolutus €esset, quod me hercule, etiam si nihil ad nos pertinet, tamen €propter eius ingeni magnitudinem vellem, quonam modo €istos philosophos ferre possemus, qui nunc, cum ille damna-€tus est nullam aliam ob culpam nisi propter dicendi in-€scientiam, tamen a se oportere dicunt peti praecepta dicendi? €Quibuscum ego non pugno, utrum sit melius aut verius: €tantum dico et aliud illud esse atque hoc et hoc sine illo €summum esse posse. @@Nam quod ius civile, Crasse, tam vehementer amplexus €es, video quid egeris; tum, cum dicebas, videbam; primum €Scaevolae te dedisti, quem omnes amare meritissimo pro €eius eximia suavitate debemus; cuius artem cum indotatam €esse et incomptam videres, verborum eam dote locupletasti €et ornasti; deinde quod in ea tu plus operae laborisque €consumpseras, cum eius studi tibi et hortator et magister €esset domi, veritus es, nisi istam artem oratione exaggerasses, ne operam perdidisses. Sed ego ne cum ista quidem arte €pugno. Sit sane tanta quantam tu illam esse vis_etenim €sine controversia et magna est et late patet et ad multos €pertinet et summo in honore semper fuit et clarissimi cives €ei studio etiam hodie praesunt_sed vide, Crasse, ne dum @1 €novo et alieno ornatu velis ornare iuris civilis scientiam, suo €quoque eam concesso et tradito spolies atque denudes. Nam, si ita diceres, qui iuris consultus esset, esse eum €oratorem, itemque qui esset orator, iuris eundem esse con-€sultum, praeclaras duas artis constitueres atque inter se paris €et eiusdem socias dignitatis. Nunc vero iuris consultum €sine hac eloquentia, de qua quaerimus, fateris esse posse, €fuisseque plurimos; oratorem negas, nisi illam scientiam €adsumpserit, esse posse. Ita est tibi iuris consultus ipse per €se nihil nisi leguleius quidam cautus et acutus, praeco €actionum, cantor formularum, auceps syllabarum; sed quia €saepe utitur orator subsidio iuris in causis, idcirco istam €iuris scientiam eloquentiae tamquam ancillulam pedise-€quamque adiunxisti. @@Quod vero impudentiam admiratus es eorum patronorum, €qui aut, cum parva nescirent, magna profiterentur aut ea, €quae maxima essent in iure civili, tractare auderent in causis, €cum ea nescirent numquamque didicissent, utriusque rei €facilis est et prompta defensio. Nam neque illud est €mirandum, qui, quibus verbis coemptio fiat, nesciat, eundem €eius mulieris, quae coemptionem fecerit, causam posse €defendere; nec, si parvi navigi et magni eadem est in €gubernando scientia, idcirco qui, quibus verbis erctum cieri €oporteat, nesciat, idem erciscundae familiae causam agere non possit. Nam, quod maximas centumviralis causas in €iure positas protulisti, quae tandem earum causa fuit, quae €ab homine eloquenti iuris imperito non ornatissime potuerit €dici? Quibus quidem in causis omnibus, sicut in ipsa €M'. Curi, quae abs te nuper est dicta, et in C. Hostili €Mancini controversia atque in eo puero, qui ex altera natus €erat uxore, non remisso nuntio superiori, fuit inter peritissi-mos homines summa de iure dissensio: quaero igitur, quid €adiuverit oratorem in his causis iuris scientia, cum hic iuris @1 €consultus superior fuerit discessurus, qui esset non suo €artificio, sed alieno, hoc est, non iuris scientia, sed elo-€quentia, sustentatus. Equidem hoc saepe audivi: cum €aedilitatem P. Crassus peteret eumque maior natu et iam €consularis Ser. Galba adsectaretur, quod Crassi filiam Gaio €filio suo despondisset, accessisse ad Crassum consulendi €causa quendam rusticanum, qui cum Crassum seduxisset €atque ad eum rettulisset responsumque ab eo verum magis €quam ad suam rem accommodatum abstulisset, ut eum €tristem Galba vidit, nomine appellavit quaesivitque, qua de €re ad Crassum rettulisset; ex quo ut audivit commotumque ut vidit hominem, "suspenso" inquit "animo et occupato €Crassum tibi respondisse video," deinde ipsum Crassum €manu prehendit et "heus tu," inquit "quid tibi in mentem €venit ita respondere?" Tum ille fidenter homo peritissimus €confirmare ita se rem habere, ut respondisset, nec dubium €esse posse; Galba autem adludens varie et copiose multas €similitudines adferre multaque pro aequitate contra ius €dicere; atque illum, cum disserendo par esse non posset_ €quamquam fuit Crassus in numero disertorum, sed par €Galbae nullo modo_ad auctores confugisse et id, quod €ipse diceret, et in P. Muci fratris sui libris et in Sex. Aeli €commentariis scriptum protulisse ac tamen concessisse €Galbae disputationem sibi probabilem et prope veram videri. Ac tamen, quae causae sunt eius modi, ut de earum iure €dubium esse non possit, omnino in iudicium vocari non €solent. Num quis eo testamento, quod paterfamilias ante €fecit quam ei filius natus esset, hereditatem petit? Nemo; €quia constat agnascendo rumpi testamentum; ergo in hoc €genere iuris iudicia nulla sunt: licet igitur impune oratori €omnem hanc partem iuris non controversi ignorare, quae pars sine dubio multo maxima est; in eo autem iure, quod @1 €ambigitur inter peritissimos, non est difficile oratori eius €partis, quamcumque defendet, auctorem aliquem invenire; €a quo cum amentatas hastas acceperit, ipse eas oratoris €lacertis viribusque torquebit. Nisi vero_bona venia huius €optimi viri dixerim_Scaevolae tu libellis aut praeceptis €soceri tui causam M'. Curi defendisti, non adripuisti patro-€cinium aequitatis et defensionem testamentorum ac volun-tatis mortuorum. Ac mea quidem sententia_frequens enim €te audivi atque adfui_multo maiorem partem sententiarum €sale tuo et lepore et politissimis facetiis pellexisti, cum et €illud nimium acumen inluderes et admirarere ingenium €Scaevolae qui excogitasset nasci prius oportere quam emori; €cumque multa conligeres et ex legibus et ex senatus consultis €et ex vita ac sermone communi non modo acute sed etiam €ridicule ac facete, ubi si verba, non rem sequeremur, confici €nihil posset: itaque hilaritatis plenum iudicium ac laetitiae €fuit; in quo quid tibi iuris civilis exercitatio profuerit, non €intellego; dicendi vis egregia, summa festivitate et venustate coniuncta, profuit. Ipse ille Mucius paterni iuris defensor þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›ô‚et quasi patrimoni propugnator sui, quid in illa causa, cum €contra te diceret, attulit, quod de iure civili depromptum €videretur? Quam legem recitavit? Quid patefecit dicendo, €quod fuisset imperitis occultius? Nempe eius omnis oratio €versata est in eo, ut scriptum plurimum valere oportere €defenderet; at in hoc genere pueri apud magistros exer-€centur omnes, cum in eius modi causis alias scriptum, alias aequitatem defendere docentur. Et, credo, in illa €militis causa, si tu aut heredem aut militem defendisses, €ad Hostilianas te actiones, non ad tuam vim et ora-€toriam facultatem contulisses: tu vero, vel si testamentum €defenderes, sic ageres, ut omne omnium testamentorum ius €in eo iudicio positum videretur, vel si causam ageres militis, €patrem eius, ut soles, dicendo a mortuis excitasses; statu- @1 €isses ante oculos; complexus esset filium flensque eum €centum viris commendasset; lapides me hercule omnis flere €ac lamentari coegisses, ut totum illud &7vti lingva nvn-€&7cvpassit& non in &7xii& tabulis, quas tu omnibus bibliothecis €anteponis, sed in magistri carmine scriptum videretur. @@Nam quod inertiam accusas adulescentium, qui istam €artem primum facillimam non ediscant, [quae] quam sit €facilis, illi viderint, qui eius artis adrogantia, quasi difficillima €sit, ita subnixi ambulant, deinde etiam tu ipse videris, qui €eam artem facilem esse dicis, quam concedis adhuc artem €omnino non esse, sed aliquando, si quis aliam artem €didicerit, ut hanc artem efficere possit, tum esse illam artem €futuram; deinde, quod sit plena delectationis; in quo tibi €remittunt omnes istam voluptatem et ea se carere patiuntur; €nec quisquam est eorum, qui, si iam sit ediscendum sibi €aliquid, non Teucrum Pacuvi malit quam Manilianas venalium vendendorum leges ediscere; tum autem quod €amore patriae censes nos nostrorum maiorum inventa nosse €debere, non vides veteres leges aut ipsas sua vetustate con-€senuisse aut novis legibus esse sublatas? Quod vero viros €bonos iure civili fieri putas, quia legibus et praemia propo-€sita sint virtutibus et supplicia vitiis, equidem putabam €virtutem hominibus, si modo tradi ratione possit, instituendo €et persuadendo, non minis et vi ac metu tradi. Nam ipsum €quidem illud etiam sine cognitione iuris, quam sit bellum cavere malum, scire possumus. De me autem ipso, cui uni €tu concedis, ut sine ulla iuris scientia tamen causis satis €facere possim, tibi hoc, Crasse, respondeo, neque me €umquam ius civile didicisse neque tamen in eis causis, quas €in iure possem defendere, umquam istam scientiam deside-€rasse; aliud est enim esse artificem cuiusdam generis atque @1 €artis, aliud in communi vita et vulgari hominum consuetu-dine nec hebetem nec rudem. Cui nostrum licet fundos €nostros obire aut res rusticas vel fructus causa vel delecta-€tionis invisere? Tamen nemo tam sine oculis, tam sine €mente vivit, ut quid sit sementis ac messis, quid arborum €putatio ac vitium, quo tempore anni aut quo modo ea fiant €omnino nesciat. Num igitur si qui fundus inspiciendus aut €si mandandum aliquid procuratori de agri cultura aut €imperandum vilico est, Magonis Karthaginiensis sunt libri €perdiscendi? an hac communi intellegentia contenti esse €possumus? Cur ergo non eidem in iure civili, praesertim €cum in causis et in negotiis et in foro conteramur, satis €instructi esse possumus ad hoc dumtaxat, ne in nostra patria peregrini atque advenae esse videamur? Ac si iam €sit causa aliqua ad nos delata obscurior, difficile, credo, sit, €cum hoc Scaevola communicare; quamquam ipsi omnia, €quorum negotium est, consulta ad nos et exquisita deferunt. €An vero, si de re ipsa, si de finibus, cum in rem praesentem €[non] venimus, si de tabulis et perscriptionibus controversia €est, contortas res et saepe difficilis necessario perdiscimus; €si leges nobis aut si hominum peritorum responsa cogno-€scenda sunt, veremur ne ea, si ab adulescentia iuri civili €minus studuerimus, non queamus cognoscere? €@@Nihilne igitur prodest oratori iuris civilis scientia? Non €possum negare prodesse ullam scientiam, ei praesertim, €cuius eloquentia copia rerum debeat esse ornata; sed multa €et magna et difficilia sunt ea, quae sunt oratori necessaria, ut eius industriam in plura studia distrahere nolim. Quis €neget opus esse oratori in hoc oratorio motu statuque Rosci €gestum et venustatem? Tamen nemo suaserit studiosis €dicendi adulescentibus in gestu discendo histrionum more @1 €elaborare. Quid est oratori tam necessarium quam vox? €Tamen me auctore nemo dicendi studiosus Graecorum €more tragoedorum voci serviet, qui et annos compluris €sedentes declamitant et cotidie, ante quam pronuntient, €vocem cubantes sensim excitant eandemque, cum egerunt, €sedentes ab acutissimo sono usque ad gravissimum sonum €recipiunt et quasi quodam modo conligunt. Hoc nos si €facere velimus, ante condemnentur ei, quorum causas €receperimus, quam totiens, quotiens praescribitur, Paeanem aut hymnum recitarimus. Quod si in gestu, qui multum €oratorem adiuvat, et in voce, quae una maxime eloquentiam €vel commendat vel sustinet, elaborare nobis non licet ac €tantum in utroque adsequi possumus, quantum in hac acie €cotidiani muneris spati nobis datur, quanto minus est ad €iuris civilis perdiscendi occupationem descendendum? €Quod et summatim percipi sine doctrina potest et hanc €habet ab illis rebus dissimilitudinem, quod vox et gestus €subito sumi et aliunde adripi non potest, iuris utilitas ad €quamque causam quamvis repente vel a peritis vel de libris depromi potest. Itaque illi disertissimi homines ministros €habent in causis iuris peritos, cum ipsi sint [2im]2peritissimi, ei €qui, ut abs te paulo ante dictum est, pragmatici vocantur; €in quo nostri omnino melius multo, quod clarissimorum €hominum auctoritate leges et iura tecta esse voluerunt. €Sed tamen non fugisset hoc Graecos homines, si ita necesse €esse arbitrati essent, oratorem ipsum erudire [2in]2 iure civili, non ei pragmaticum adiutorem dare. Nam quod dicis €senectutem a solitudine vindicari iuris civilis scientia, €fortasse etiam pecuniae magnitudine; sed nos non quid €nobis utile, verum quid oratori necessarium sit, quaerimus. €Quamquam, quoniam multa ad oratoris similitudinem ab @1 €uno artifice sumimus, solet idem Roscius dicere se, quo €plus sibi aetatis accederet, eo tardiores tibicinis modos et €cantus remissiores esse facturum. Quod si ille astrictus certa €quadam numerorum moderatione et pedum tamen aliquid €ad requiem senectutis excogitat, quanto facilius nos non laxare modos, sed totos mutare possumus? Neque enim €hoc te, Crasse, fallit, quam multa sint et quam varia genera €dicendi, id quod haud sciam an tu primus ostenderis, qui €iam diu multo dicis remissius et lenius quam solebas; €neque minus haec tamen tua gravissimi sermonis lenitas, €quam illa summa vis et contentio probatur: multique €oratores fuerunt, ut illum Scipionem audimus et Laelium, €qui omnia sermone conficerent paulo intentiore, numquam, €ut Ser. Galba, lateribus aut clamore contenderent. Quod €si iam hoc facere non poteris aut noles, vereris ne tua €domus talis et viri et civis, si a litigiosis hominibus non €colatur, a ceteris deseratur? Equidem tantum absum ab €ista sententia, ut non modo non arbitrer subsidium sene-€ctutis in eorum, qui consultum veniant, multitudine esse €ponendum, sed tamquam portum aliquem exspectem istam €quam tu times, solitudinem. Subsidium enim bellissimum €existimo esse senectuti otium. @@Reliqua vero etiam si adiuvant, historiam dico et pruden-€tiam iuris publici et antiquitatis memoriam et exemplorum €copiam, si quando opus erit, a viro optimo et istis rebus €instructissimo, familiari meo Congo mutuabor, neque repu-€gnabo, quo minus, id quod modo hortatus es, omnia legant, €omnia audiant, in omni recto studio atque humanitate €versentur; sed me hercule non ita multum spati mihi habere €videntur, si modo ea facere et persequi volent, quae a te, €Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope iam nimis duras @1 €leges imponere visus es huic aetati, sed tamen ad id, quod cupiunt, adipiscendum prope necessarias. Nam et subitae þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¡›‚‚ad propositas causas exercitationes et accuratae ac meditatae €commentationes ac stilus ille tuus, quem tu vere dixisti €perfectorem dicendi esse ac magistrum, multi sudoris est; €et illa orationis suae cum scriptis alienis comparatio et de €alieno scripto subita vel laudandi vel vituperandi vel com-€probandi vel refellendi causa disputatio non mediocris contentionis est vel ad memoriam vel ad imitandum. Illud €vero fuit horribile, quod me hercule vereor ne maiorem vim €ad deterrendum habuerit quam ad cohortandum: voluisti €enim in suo genere unum quemque nostrum quasi quendam €esse Roscium; dixistique non tam ea, quae recta essent, €probari, quam quae prava, fastidiis adhaerescere; quod ego €non tam fastidiose in nobis quam in histrionibus spectari puto; itaque nos raucos saepe attentissime audiri video; €tenet enim res ipsa atque causa; at Aesopum, si paulum €inrauserit, explodi. A quibus enim nihil praeter voluptatem €aurium quaeritur, in eis offenditur, simul atque imminuitur €aliquid de voluptate, in eloquenti autem multa sunt quae €teneant; quae si omnia summa non sunt et pleraque tamen €magna sunt, necesse est ea ipsa, quae sunt, mirabilia €videri. @@Ergo, ut ad primum illud revertar, sit orator nobis is, qui, €ut Crassus descripsit, accommodate ad persuadendum €possit dicere; is autem concludatur in ea, quae sunt in usu €civitatum vulgari ac forensi, remotisque ceteris studiis, €quamvis ea sint ampla atque praeclara, in hoc uno opere, €ut ita dicam, noctes et dies urgeatur; imiteturque illum, cui €sine dubio summa vis dicendi conceditur, Atheniensem €Demosthenem, in quo tantum studium fuisse tantusque €labor dicitur, ut primum impedimenta naturae diligentia €industriaque superaret, cumque ita balbus esset, ut eius €ipsius artis, cui studeret, primam litteram non posset dicere, @1 €perfecit meditando, ut nemo planius esse locutus putaretur; deinde cum spiritus eius esset angustior, tantum continenda €anima in dicendo est adsecutus, ut una continuatione ver-€borum, id quod eius scripta declarant, binae ei contentiones €vocis et remissiones continerentur; qui etiam, ut memoriae €proditum est, coniectis in os calculis, summa voce versus €multos uno spiritu pronuntiare consuescebat; neque is con-€sistens in loco, sed inambulans atque ascensu ingrediens arduo. Hisce ego cohortationibus, Crasse, ad studium et €ad laborem incitandos iuvenis vehementer adsentior; cetera, €quae conlegisti ex variis et diversis studiis et artibus, tametsi €ipse es omnia consecutus, tamen ab oratoris proprio officio €atque munere seiuncta esse arbitror.' €@@Haec cum Antonius dixisset, sane dubitare visus est €Sulpicius et Cotta, utrius oratio propius ad veritatem vide-retur accedere. Tum Crassus 'operarium nobis quendam, €Antoni, oratorem facis atque haud scio an aliter sentias et €utare tua illa mirifica ad refellendum consuetudine, qua tibi €nemo umquam praestitit; cuius quidem ipsius facultatis €exercitatio oratorum propria est, sed iam in philosophorum €consuetudine versatur maximeque eorum, qui de omni re €proposita in utramque partem solent copiosissime dicere. Verum ego non solum arbitrabar, his praesertim audientibus, €a me informari oportere, qualis esse posset is, qui habitaret €in subselliis neque quicquam amplius adferret, quam quod €causarum necessitas postularet, sed maius quiddam vide-€bam, cum censebam oratorem, praesertim in nostra re €publica, nullius ornamenti expertem esse oportere. Tu €autem, quoniam exiguis quibusdam finibus totum oratoris €munus circumdedisti, hoc facilius nobis expones ea, quae €abs te de officiis praeceptisque oratoris quaesita sunt; sed €opinor secundum hunc diem; satis enim multa a nobis hodie dicta sunt. Nunc et Scaevola, quoniam in Tuscu-€lanum ire constituit, paulum requiescet, dum se calor frangat; @1 €et nos ipsi, quoniam id temporis est, valetudini demus €operam.' Placuit sic omnibus. Tum Scaevola 'sane' €inquit 'vellem non constituissem [in Tusculanum] me hodie €venturum esse L. Aelio; libenter audirem Antonium'; et, €cum exsurgeret, simul adridens 'neque enim' inquit 'tam €mihi molestus fuit, quod ius nostrum civile pervellit, quam €iucundus, quod se id nescire confessus est.' @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Magna nobis pueris, Quinte frater, si memoria tenes, €opinio fuit L. Crassum non plus attigisse doctrinae, quam €quantum prima illa puerili institutione potuisset; M. autem €Antonium omnino omnis eruditionis expertem atque igna-€rum fuisse; erantque multi qui, quamquam non ita se rem €habere arbitrarentur, tamen, quo facilius nos incensos studio €discendi a doctrina deterrerent, libenter id, quod dixi, de €illis oratoribus praedicarent, ut, si homines non eruditi €summam essent prudentiam atque incredibilem eloquentiam €consecuti, inanis omnis noster esse labor et stultum in nobis €erudiendis patris nostri, optimi ac prudentissimi viri, stu-dium videretur. Quos tum, ut pueri, refutare domesticis €testibus patre et C. Aculeone propinquo nostro et L. Cice-€rone patruo solebamus, quod de Crasso pater et Aculeo, €quocum erat nostra matertera, quem Crassus dilexit ex €omnibus plurimum, et patruus, qui cum Antonio in Cili-€ciam profectus una decesserat, multa nobis de eius studio €et doctrina saepe narravit; cumque nos cum consobrinis @1 €nostris, Aculeonis filiis, et ea disceremus, quae Crasso pla-€cerent, et ab eis doctoribus, quibus ille uteretur, erudiremur, €etiam illud saepe intelleximus, cum essemus eius domi, €quod vel pueri sentire poteramus, illum et Graece sic loqui, €nullam ut nosse aliam linguam videretur, et doctoribus €nostris ea ponere in percontando eaque ipsum omni in €sermone tractare, ut nihil esse ei novum, nihil inauditum videretur. De Antonio vero, quamquam saepe ex humanis-€simo homine patruo nostro acceperamus, quem ad modum €ille vel Athenis vel Rhodi se doctissimorum hominum ser-€monibus dedisset, tamen ipse adulescentulus, quantum illius €ineuntis aetatis meae patiebatur pudor, multa ex eo saepe €quaesivi. Non erit profecto tibi, quod scribo, hoc novum; €nam iam tum ex me audiebas mihi illum ex multis variis-€que sermonibus nullius rei, quae quidem esset in eis artibus, €de quibus aliquid existimare possem, rudem aut ignarum esse visum. Sed fuit hoc in utroque eorum, ut Crassus non €tam existimari vellet non didicisse, quam illa despicere et €nostrorum hominum in omni genere prudentiam Graecis €anteferre; Antonius autem probabiliorem hoc populo ora-€tionem fore censebat suam, si omnino didicisse numquam €putaretur; atque ita se uterque graviorem fore, si alter con-temnere, alter ne nosse quidem Graecos videretur. Quorum €consilium quale fuerit, nihil sane ad hoc tempus; illud €autem est huius institutae scriptionis ac temporis, neminem €eloquentia non modo sine dicendi doctrina, sed ne sine €omni quidem sapientia florere umquam et praestare po-€tuisse. Etenim ceterae fere artes se ipsae per se tuentur €singulae; bene dicere autem, quod est scienter et perite et €ornate dicere, non habet definitam aliquam regionem, cuius €terminis saepta teneatur: omnia, quaecumque in hominum €disceptationem cadere possunt, bene sunt ei dicenda, qui @1 €hoc se posse profitetur, aut eloquentiae nomen relinquendum est. Qua re equidem et in nostra civitate et in ipsa Graecia, €quae semper haec summa duxit, multos et ingeniis [2eximiis]2 €et magna laude dicendi sine summa rerum omnium scientia €fuisse fateor; talem vero exsistere eloquentiam, qualis fuit in €Crasso et Antonio, non cognitis rebus omnibus, quae ad €tantam prudentiam pertinerent, tantamque dicendi copiam, quanta in illis fuit, non potuisse confirmo. Quo etiam feci €libentius, ut eum sermonem, quem illi quondam inter se de €his rebus habuissent, mandarem litteris, vel ut illa opinio, €quae semper fuisset, tolleretur, alterum non doctissimum, €alterum plane indoctum fuisse; vel ut ea, quae existima-€rem a summis oratoribus de eloquentia divinitus esse dicta, €custodirem litteris, si ullo modo adsequi complectique €potuissem; vel me hercule etiam ut laudem eorum iam €prope senescentem, quantum ego possem, ab oblivione hominum atque a silentio vindicarem. Nam si ex scriptis þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜ˆ‚cognosci ipsi suis potuissent, minus hoc fortasse mihi esse €putassem laborandum; sed cum alter non multum, quod €quidem exstaret, et id ipsum adulescens, alter nihil admo-€dum scripti reliquisset, deberi hoc a me tantis hominum €ingeniis putavi, ut, cum etiam nunc vivam illorum memo-€riam teneremus, hanc immortalem redderem, si possem. Quod hoc etiam spe adgredior maiore ad probandum, quia €non de Ser. Galbae aut C. Carbonis eloquentia scribo €aliquid, in quo liceat mihi fingere, si quid velim, nullius €memoria iam me refellente, sed edo haec eis cognoscenda, €qui eos ipsos, de quibus loquor, saepe audierunt; ut duos €summos viros eis, qui neutrum illorum viderint, eorum, €quibus ambo illi oratores cogniti sint, vivorum et praesen-tium memoria teste commendemus. Nec vero te, carissime @1 €frater atque optime, rhetoricis nunc quibusdam libris, quos €tu agrestis putas, insequor ut erudiam; quid enim tua €potest esse oratione aut subtilius aut ornatius? Sed sive €iudicio, ut soles dicere, sive, ut ille pater eloquentiae de se €Isocrates scripsit ipse, pudore a dicendo et timiditate in-€genua quadam refugisti, sive, ut ipse iocari soleo, unum €putasti satis esse non modo in una familia rhetorem, sed €paene in tota civitate, non tamen arbitror tibi hos libros in €eo fore genere, quod merito propter eorum, qui de dicendi €ratione disputarunt, ieiunitatem bonarum artium possit in-ludi; nihil enim mihi quidem videtur in Crassi et Antoni €sermone esse praeteritum, quod quisquam summis ingeniis, €acerrimis studiis, optima doctrina, maximo usu cognosci €ac percipi potuisse arbitraretur, quod tu facillime poteris €iudicare, qui prudentiam rationemque dicendi per te ipsum, €usum autem per nos percipere voluisti. Sed quo citius €hoc, quod suscepimus, non mediocre munus conficere pos-€simus, omissa nostra adhortatione ad eorum, quos pro-€posuimus, sermonem disputationemque veniamus. @@Postero igitur die, quam illa erant acta, hora fere secunda, €cum etiam tum in lecto Crassus esset et apud eum Sul-€picius sederet, Antonius autem inambularet cum Cotta in €porticu, repente eo Q. Catulus senex cum C. Iulio fratre €venit; quod ubi audivit, commotus Crassus surrexit omnes-€que admirati maiorem aliquam esse causam eorum adventus suspicati sunt. Qui cum inter se, ut ipsorum usus ferebat, €amicissime consalutassent: 'quid vos tandem?' Crassus €'num quidnam' inquit 'novi?' 'Nihil sane,' inquit Catulus €'etenim vides esse ludos; sed_vel tu nos ineptos licet' €inquit 'vel molestos putes_cum ad me in Tusculanum' €inquit 'heri vesperi venisset Caesar de Tusculano suo, dixit @1 €mihi a se Scaevolam hinc euntem esse conventum, ex quo €mira quaedam se audisse dicebat; te, quem ego totiens €omni ratione temptans ad disputandum elicere non potuis-€sem, permulta de eloquentia cum Antonio disseruisse et €tamquam in schola prope ad Graecorum consuetudinem disputasse: ita me frater exoravit ne ipsum quidem a studio €audiendi nimis abhorrentem, sed me hercule verentem, ne €molesti vobis interveniremus, ut huc secum venirem; et-€enim Scaevolam ita dicere aiebat, bonam partem sermonis €in hunc diem esse dilatam. Hoc tu si cupidius factum €existimas, Caesari attribues; si familiarius, utrique no-€strum; nos quidem, nisi forte molesti intervenimus, venisse delectat.' Tum Crassus 'equidem, quaecumque vos causa €huc attulisset, laetarer, cum apud me viderem homines mihi €carissimos et amicissimos; sed tamen, vere dicam, quaevis €mallem fuisset, quam ista, quam dicis. Ego enim, ut, quem €ad modum sentio, loquar, numquam mihi minus quam €hesterno die placui; magis adeo id facilitate quam alia ulla €culpa mea contigit, qui, dum obsequor adulescentibus, me €senem esse sum oblitus fecique id, quod ne adulescens €quidem feceram, ut eis de rebus, quae doctrina aliqua con-€tinerentur, disputarem. Sed hoc tamen cecidit mihi per-€opportune, quod transactis iam meis partibus ad Antonium audiendum venistis.' Tum Caesar 'equidem,' inquit €'Crasse, ita sum cupidus in illa longiore te ac perpetua €disputatione audiendi, ut, si id mihi minus contingat, vel €hoc sim cotidiano tuo sermone contentus; itaque experiar €equidem illud, ut ne Sulpicius familiaris meus aut Cotta plus €quam ego apud te valere videantur, et te exorabo profecto, €ut mihi quoque et Catulo tuae suavitatis aliquid impertias; @1 €sin tibi id minus libebit, non te urgebo neque committam, ut, dum vereare tu ne sis ineptus, me esse iudices.' Tum €ille 'ego me hercule' inquit, 'Caesar, ex omnibus Latinis €verbis huius verbi vim vel maximam semper putavi; quem €enim nos ineptum vocamus, is mihi videtur ab hoc nomen €habere ductum, quod non sit aptus, idque in sermonis €nostri consuetudine perlate patet; nam qui aut tempus quid €postulet non videt aut plura loquitur aut se ostentat aut €eorum, quibuscum est, vel dignitatis vel commodi rationem €non habet aut denique in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est, is ineptus esse dicitur. Hoc vitio cumulata €est eruditissima illa Graecorum natio; itaque quod vim €huius mali Graeci non vident, ne nomen quidem ei vitio €imposuerunt; ut enim quaeras omnia, quo modo Graeci €ineptum appellent, non reperies. Omnium autem ine-€ptiarum, quae sunt innumerabiles, haud sciam an nulla sit €maior quam, ut illi solent, quocumque in loco, quoscumque €inter homines visum est, de rebus aut difficillimis aut non €necessariis argutissime disputare. Hoc nos ab istis adule-scentibus facere inviti et recusantes heri coacti sumus.' Tum €Catulus 'ne Graeci quidem,' inquit 'Crasse, qui in civitati-€bus suis clari et magni fuerunt, sicuti tu es nosque omnes €in nostra re publica volumus esse, horum Graecorum, qui €se inculcant auribus nostris, similes fuerunt, nec in otio sermones huius modi disputationesque fugiebant. Ac si tibi €videntur, qui temporis, qui loci, qui hominum rationem non €habent, inepti, sicut debent videri, num tandem aut locus €hic non idoneus videtur, in quo porticus haec ipsa, ubi €nunc ambulamus, et palaestra et tot locis sessiones gymna-€siorum et Graecorum disputationum memoriam quodam €modo commovent? Aut num importunum tempus in tanto @1 €otio, quod et raro datur et nunc peroptato nobis datum est? €Aut homines ab hoc genere disputationis alieni, qui omnes €ei sumus, ut sine his studiis vitam nullam esse ducamus?' 'Omnia ista' inquit Crassus 'ego alio modo interpretor, qui €primum palaestram et sedes et porticus etiam ipsos, Catule, €Graecos exercitationis et delectationis causa non disputa-€tionis invenisse arbitror; nam et saeculis multis ante gym-€nasia inventa sunt, quam in eis philosophi garrire coeperunt, €et hoc ipso tempore, cum omnia gymnasia philosophi teneant, €tamen eorum auditores discum audire quam philosophum €malunt; qui simul ut increpuit, in media oratione de maxi-€mis rebus et gravissimis disputantem philosophum omnes €unctionis causa relinquunt; ita levissimam delectationem gravissimae, ut ipsi ferunt, utilitati anteponunt. Otium autem €quod dicis esse, adsentior; verum oti fructus est non con-€tentio animi, sed relaxatio. Saepe ex socero meo audivi, €cum is diceret socerum suum Laelium semper fere cum €Scipione solitum rusticari eosque incredibiliter repuerascere €esse solitos, cum rus ex urbe tamquam e vinclis evolavissent. €Non audeo dicere de talibus viris, sed tamen ita solet nar-€rare Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Caietam et ad €Laurentum legere consuesse et ad omnem animi remissio-nem ludumque descendere. Sic enim res sese habet, ut, €quem ad modum volucris videmus procreationis atque utili-€tatis suae causa effingere et construere nidos, easdem autem, €cum aliquid effecerint, levandi laboris sui causa passim ac €libere solutas opere volitare, sic nostri animi negotiis foren-€sibus atque urbano opere defessi gestiant ac volitare cupiant vacui cura ac labore. Itaque illud ego, quod in causa Cu-€riana Scaevolae dixi, non dixi secus ac sentiebam: nam "si," €inquam "Scaevola, nullum erit testamentum recte factum, @1 €nisi quod tu scripseris, omnes ad te cives cum tabulis venie-€mus, omnium testamenta tu scribes unus. Quid igitur?" €inquam "quando ages negotium publicum? quando ami-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜˜‡corum? quando tuum? quando denique nihil ages?" Tum €illud addidi "mihi enim liber esse non videtur, qui non €aliquando nihil agit." In qua permaneo, Catule, sententia €meque, cum huc veni, hoc ipsum nihil agere et plane ces-sare delectat. Nam, quod addidisti tertium, vos esse eos, €qui vitam insuavem sine his studiis putaretis, id me non €modo non hortatur ad disputandum, sed etiam deterret. €Nam ut C. Lucilius, homo doctus et perurbanus, dicere €solebat ea, quae scriberet neque se ab indoctissimis neque €a doctissimis legi velle, quod alteri nihil intellegerent, alteri €plus fortasse quam ipse; de quo etiam scripsit "Persium €non curo legere,"_hic fuit enim, ut noramus, omnium fere €nostrorum hominum doctissimus_"Laelium Decumum €volo," quem cognovimus virum bonum et non inlitteratum, €sed nihil ad Persium; sic ego, si iam mihi disputandum sit €de his nostris studiis, nolim equidem apud rusticos, sed €multo minus apud vos; malo enim non intellegi orationem meam quam reprehendi.' Tum Caesar 'equidem,' in-€quit 'Catule, iam mihi videor navasse operam, quod huc €venerim; nam haec ipsa recusatio disputationis disputatio €quaedam fuit mihi quidem periucunda. Sed cur impedimus €Antonium, cuius audio esse partis, ut de tota eloquentia €disserat, quemque iam dudum et Cotta et Sulpicius ex-spectat?' 'Ego vero' inquit Crassus 'neque Antonium €verbum facere patiar et ipse obmutescam, nisi prius a vobis €impetraro'_'Quidnam?' inquit Catulus. 'Ut hic sitis €hodie.' Tum, cum ille dubitaret, quod ad fratrem pro-€miserat, 'ego' inquit Iulius 'pro utroque respondeo: sic €faciemus; atque ista quidem condicione, vel ut verbum @1 nullum faceres, me teneres.' Hic Catulus adrisit et simul, €'praecisa' inquit 'mihi quidem est dubitatio, quoniam €neque domi imperaram et hic, apud quem eram futurus, €sine mea sententia tam facile promisit.' €@@Tum omnes oculos in Antonium coniecerunt, et ille €'audite vero, audite,' inquit 'hominem enim audietis de €schola atque a magistro et Graecis litteris eruditum, et eo €quidem loquar confidentius, quod Catulus auditor accessit, €cui non solum nos Latini sermonis, sed etiam Graeci ipsi €solent suae linguae subtilitatem elegantiamque concedere. Sed quia tamen hoc totum, quicquid est, sive artificium €sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse, €docebo vos, discipuli, id quod ipse non didici, quid de omni genere [dicendi] sentiam.' Hic postea quam adriserunt, 'res €mihi videtur esse' inquit 'facultate praeclara, arte medio-€cris; ars enim earum rerum est, quae sciuntur; oratoris €autem omnis actio opinionibus, non scientia, continetur; €nam et apud eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae €nescimus ipsi; itaque et illi alias aliud eisdem de rebus et €sentiunt et iudicant et nos contrarias saepe causas dicimus, €non modo ut Crassus contra me dicat aliquando aut ego €contra Crassum, cum alterutri necesse sit falsum dicere, sed €etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat, €cum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eius €modi re, quae mendacio nixa sit, quae ad scientiam non €saepe perveniat, quae opiniones hominum et saepe errores €aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis.' 'Nos vero et valde quidem' Catulus inquit 'putamus atque €eo magis, quod nulla mihi ostentatione videris esse usurus; €exorsus es enim non gloriose, ut tu putas, magis a veritate, @1 quam a nescio qua dignitate.' 'Ut igitur de ipso genere €sum confessus,' inquit Antonius 'artem esse non maximam, €sic illud adfirmo, praecepta posse quaedam dari peracuta ad €pertractandos animos hominum et ad excipiendas eorum €voluntates. Huius rei scientiam si quis volet magnam €quandam artem esse dicere, non repugnabo; etenim cum €plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, non €nulli autem propter exercitationem aut propter consuetu-€dinem aliquam callidius id faciant, non est dubium quin, si €quis animadverterit, quid sit, qua re alii melius quam alii €dicant, id possit notare: ergo id qui toto in genere fecerit, €is si non plane artem, at quasi artem quandam invenerit. Atque utinam, ut mihi illa videor videre in foro atque in €causis, item nunc, quem ad modum ea reperirentur, possem €vobis exquirere! Sed de me videro; nunc hoc propono, €quod mihi persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse €perfecto oratore praeclarius; nam ut usum dicendi omittam, €qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta ob-€lectatio est in ipsa facultate dicendi, ut nihil hominum aut auribus aut mentibus iucundius percipi possit. Qui enim €cantus moderata oratione dulcior inveniri potest? Quod €carmen artificiosa verborum conclusione aptius? Qui actor €imitanda quam orator suscipienda veritate iucundior? Quid €autem subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? Quid €admirabilius quam res splendore inlustrata verborum? €Quid plenius quam omni genere rerum cumulata oratio? €Neque ulla non propria oratoris res est, quae quidem ornate dici graviterque debet. Huius est in dando con-€silio de maximis rebus cum dignitate explicata sententia; @1 €eiusdem et languentis populi incitatio et effrenati moderatio; €eadem facultate et fraus hominum ad perniciem et inte-€gritas ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem €ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare €improbos asperius, quis laudare bonos ornatius, quis cupi-€ditatem vehementius frangere accusando potest? Quis maerorem levare mitius consolando? Historia vero testis €temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nun-€tia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati com-€mendatur? Nam si qua est ars alia, quae verborum aut €faciendorum aut legendorum scientiam profiteatur; aut si €quisquam dicitur nisi orator formare orationem eamque €variare et distinguere quasi quibusdam verborum senten-€tiarumque insignibus; aut si via ulla nisi ab hac una arte €traditur aut argumentorum aut sententiarum aut denique €discriptionis atque ordinis, fateamur aut hoc, quod haec ars €profiteatur, alienum esse aut cum alia aliqua arte esse com-mune: sed si in hac una est ea ratio atque doctrina, non, €si qui aliarum artium bene locuti sunt, eo minus id est €huius unius proprium; sed ut orator de eis rebus, quae €ceterarum artium sunt, si modo eas cognovit, ut heri Crassus €dicebat, optime potest dicere, sic ceterarum artium homines €ornatius illa sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt. Neque enim si de rusticis rebus agricola quispiam aut €etiam, id quod multi, medicus de morbis aut si de pingendo €pictor aliquis diserte scripserit aut dixerit, idcirco illius artis €putanda est eloquentia; in qua quia vis magna est in ho-€minum ingeniis, eo multi etiam sine doctrina aliquid om-€nium generum atque artium consequuntur; sed, quid cuius-€que sit proprium, etsi ex eo iudicari potest, cum videris, @1 €quid quaeque doceat, tamen hoc certius esse nihil potest, €quam quod omnes artes aliae sine eloquentia suum munus €praestare possunt, orator sine ea nomen obtinere suum non €potest; ut ceteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant, €hic, nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde dicendi copiam petere non possit.' Tum Catulus 'etsi,' inquit €'Antoni, minime impediendus est interpellatione iste cursus €orationis tuae, patiere tamen mihique ignosces; "non enim €possum quin exclamem," ut ait ille in Trinummo: ita vim €oratoris cum exprimere subtiliter visus es, tum laudare €copiosissime; quod quidem eloquentem vel optime facere €oportet, ut eloquentiam laudet; debet enim ad eam laudan-€dam ipsam illam adhibere, quam laudat. Sed perge porro; €tibi enim adsentior vestrum esse hoc totum diserte dicere, €idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto aliunde uti bono, non proprio nec suo.' Et Crassus 'nox te' inquit €'nobis, Antoni, expolivit hominemque reddidit; nam he-€sterno sermone unius cuiusdam operis, ut ait Caecilius, €remigem aliquem aut baiulum nobis oratorem descripseras, €inopem quendam humanitatis atque inurbanum.' Tum €Antonius 'heri enim' inquit 'hoc mihi proposueram, ut, si €te refellissem, hos a te discipulos abducerem; nunc, Catulo þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜¨ˆˆaudiente et Caesare, videor debere non tam pugnare tecum quam quid ipse sentiam dicere. Sequitur igitur, quoniam €nobis est hic, de quo loquimur, in foro atque in oculis €civium constituendus, ut videamus, quid ei negoti demus €cuique eum muneri velimus esse praepositum; nam Crassus €heri, cum vos, Catule et Caesar, non adessetis, posuit bre-€viter in artis distributione idem, quod Graeci plerique po-€suerunt, neque sane quid ipse sentiret, sed quid ab illis €diceretur, ostendit: duo prima genera quaestionum esse, in @1 €quibus eloquentia versaretur, unum infinitum, alterum cer-tum. Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aliquid €generatim quaereretur, hoc modo: expetendane esset elo-€quentia? expetendine honores? Certum autem, in quo €quid in personis et in constituta re et definita quaereretur; €cuius modi sunt, quae in foro atque in civium causis dis-ceptationibusque versantur. Ea mihi videntur aut in lite €oranda aut in consilio dando esse posita; nam illud tertium, €quod et a Crasso tactum est et, ut audio, [ille] ipse Aristo-€teles, qui haec maxime inlustravit, adiunxit, etiam si opus €est, minus est tamen necessarium.' 'Quidnam?' inquit €Catulus; 'an laudationes? Id enim video poni genus ter-tium.' 'Ita,' inquit Antonius 'et in eo quidem genere scio €et me et omnis, qui adfuerunt, delectatos esse vehementer, €cum a te est Popilia, mater vestra, laudata, cui primum €mulieri hunc honorem in nostra civitate tributum puto. €Sed non omnia, quaecumque loquimur, mihi videntur ad artem et ad praecepta esse revocanda; ex eis enim fonti-€bus, unde [ad] omnia ornamenta dicendi [praecepta] sumun-€tur, licebit etiam laudationem ornare neque illa elementa €desiderare, quae ut nemo tradat, quis est qui nesciat, quae €sint in homine laudanda? Positis enim eis rebus, quas €Crassus in illius orationis suae, quam contra conlegam censor €habuit, principio dixit: quae natura aut fortuna darentur €hominibus, in eis rebus se vinci posse animo aequo pati; €quae ipsi sibi homines parare possent, in eis rebus se pati €non posse vinci; qui laudabit quempiam, intelleget exponenda sibi esse fortunae bona; ea sunt generis, pecuniae, propin-€quorum, amicorum, opum, valetudinis, formae, virium, ingeni €et ceterarum rerum, quae sunt aut corporis aut extraneae; si €habuerit, bene rebus eis usum; si non habuerit, sapienter @1 €caruisse; si amiserit, moderate tulisse; deinde, quid sapienter €is, quem laudet, quid liberaliter, quid fortiter, quid iuste, quid €magnifice, quid pie, quid grate, quid humaniter, quid denique €cum aliqua virtute aut fecerit aut tulerit: haec et quae sunt €eius generis facile videbit, qui volet laudare; et qui vitu-perare, contraria.' 'Cur igitur dubitas,' inquit Catulus, €'facere hoc tertium genus, quoniam est in ratione rerum? €Non enim, si est facilius, eo de numero quoque est excer-€pendum.' 'Quia nolo,' inquit, 'omnia, quae cadunt ali-€quando in oratorem, quamvis exigua sint, ea sic tractare, quasi nihil possit dici sine praeceptis suis; nam et testi-€monium saepe dicendum est ac non numquam etiam accu-€ratius, ut mihi etiam necesse fuit in Sex. Titium, seditiosum €civem et turbulentum; explicavi in eo testimonio dicendo €omnia consilia consulatus mei, quibus illi tribuno plebis pro €re publica restitissem, quaeque ab eo contra rem publicam €facta arbitrarer, exposui; diu retentus sum, multa audivi, €multa respondi. Num igitur placet, cum de eloquentia €praecipias, aliquid etiam de testimoniis dicendis quasi in arte tradere?' 'Nihil sane' inquit Catulus 'necesse est.' €'Quid si, quod saepe summis viris accidit, mandata sint €exponenda aut in senatu ab imperatore aut ad imperatorem €aut ad regem aut ad populum aliquem a senatu, num quia €genere orationis in eius modi causis accuratiore est utendum, €idcirco pars etiam haec causarum numeranda videtur aut €propriis praeceptis instruenda?' 'Minime vero,' inquit Ca-€tulus; 'non enim deerit homini diserto in eius modi rebus facultas ex ceteris rebus et causis comparata.' 'Ergo item' €inquit 'illa, quae saepe diserte agenda sunt et quae ego €paulo ante, cum eloquentiam laudarem, dixi oratoris esse, €neque habent suum locum ullum in divisione partium neque @1 €certum praeceptorum genus et agenda sunt non minus €diserte, quam quae in lite dicuntur, obiurgatio, cohortatio, €consolatio, quorum nihil est, quod non summa dicendi €ornamenta desideret; sed ex artificio res istae praecepta non quaerunt.' 'Plane' inquit Catulus 'adsentior.' 'Age €vero,' inquit Antonius 'qualis oratoris et quanti hominis in €dicendo putas esse historiam scribere?' 'Si, ut Graeci €scripserunt, summi,' inquit Catulus; 'si, ut nostri, nihil €opus est oratore; satis est non esse mendacem.' 'Atqui, €ne nostros contemnas,' inquit Antonius, 'Graeci quoque €ipsi sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, ut Pictor, ut Piso; erat enim historia nihil aliud nisi annalium confectio, €cuius rei memoriaeque publicae retinendae causa ab initio €rerum Romanarum usque ad P. Mucium pontificem maxi-€mum res omnis singulorum annorum mandabat litteris €pontifex maximus referebatque in album et proponebat €tabulam domi, potestas ut esset populo cognoscendi, eique etiam nunc annales maximi nominantur. Hanc similitudinem €scribendi multi secuti sunt, qui sine ullis ornamentis monu-€menta solum temporum, hominum, locorum gestarumque €rerum reliquerunt; itaque qualis apud Graecos Pherecydes, €Hellanicus, Acusilas fuit aliique permulti, talis noster Cato €et Pictor et Piso, qui neque tenent, quibus rebus ornetur €oratio_modo enim huc ista sunt importata_et, dum in-€tellegatur quid dicant, unam dicendi laudem putant esse brevitatem. Paulum se erexit et addidit maiorem historiae €sonum vocis vir optimus, Crassi familiaris, Antipater; ceteri €non exornatores rerum, sed tantum modo narratores fuerunt.' €'Est,' inquit Catulus 'ut dicis; sed iste ipse Caelius ne-€que distinxit historiam varietate colorum neque verborum @1 €conlocatione et tractu orationis leni et aequabili perpolivit €illud opus; sed ut homo neque doctus neque maxime €aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut dicis, superiores.' 'Minime mirum,' inquit Antonius 'si €ista res adhuc nostra lingua inlustrata non est; nemo enim €studet eloquentiae nostrorum hominum, nisi ut in causis €atque in foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi €homines remoti a causis forensibus cum ad ceteras res €inlustris tum ad historiam scribendam maxime se applica-€verunt: namque et Herodotum illum, qui princeps genus €hoc ornavit, in causis nihil omnino versatum esse accepimus; €atqui tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego €Graece scripta intellegere possum, magno opere delectet; et post illum Thucydides omnis dicendi artificio mea sen-€tentia facile vicit; qui ita creber est rerum frequentia, ut €verborum prope numerum sententiarum numero consequatur, €ita porro verbis est aptus et pressus, ut nescias, utrum res €oratione an verba sententiis inlustrentur: atqui ne hunc €quidem, quamquam est in re publica versatus, ex numero €accepimus eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros €tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus atque, id €quod optimo cuique Athenis accidere solitum est, in exsilium pulsus esset; hunc consecutus est Syracosius €Philistus, qui, cum Dionysi tyranni familiarissimus esset, €otium suum consumpsit in historia scribenda maximeque €Thucydidem est, ut mihi videtur, imitatus. Postea vero ex €clarissima quasi rhetoris officina duo praestantes ingenio, €Theopompus et Ephorus ab Isocrate magistro impulsi se ad €historiam contulerunt; causas omnino numquam attigerunt. Denique etiam a philosophia profectus princeps Xenophon, €Socraticus ille, post ab Aristotele Callisthenes, comes @1 €Alexandri, scripsit historiam, et is quidem rhetorico paene €more; ille autem superior leniore quodam sono est usus, et €qui illum impetum oratoris non habeat, vehemens fortasse €minus, sed aliquanto tamen est, ut mihi quidem videtur, €dulcior. Minimus natu horum omnium Timaeus, quantum €autem iudicare possum, longe eruditissimus et rerum copia €et sententiarum varietate abundantissimus et ipsa com-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜ºˆŠpositione verborum non impolitus magnam eloquentiam ad scribendum attulit, sed nullum usum forensem.' Haec €cum ille dixisset, 'quid est,' inquit 'Catule?' Caesar; €'ubi sunt, qui Antonium Graece negant scire? Quot €historicos nominavit! Quam scienter, quam proprie de uno €quoque dixit!' 'Id me hercule' inquit Catulus 'admirans €illud iam mirari desino, quod multo magis ante mirabar, €hunc, cum haec nesciret, in dicendo posse tantum.' 'Atqui, €Catule,' inquit Antonius 'non ego utilitatem aliquam ad €dicendum aucupans horum libros et non nullos alios, sed delectationis causa, cum est otium, legere soleo. Quid ergo €[2est]2? Est, fatebor, aliquid tamen; ut, cum in sole ambu-€lem, etiam si ego aliam ob causam ambulem, fieri natura €tamen, ut colorer, sic, cum istos libros ad Misenum_nam €Romae vix licet_studiosius legerim, sentio illorum tactu €orationem meam quasi colorari. Sed ne latius hoc vobis €patere videatur, haec dumtaxat in Graecis intellego, quae ipsi, qui scripserunt, voluerunt vulgo intellegi: in philosophos €vestros si quando incidi, deceptus indicibus librorum, qui €sunt fere inscripti de rebus notis et inlustribus, de virtute, €de iustitia, de honestate, de voluptate, verbum prorsus €nullum intellego; ita sunt angustis et concisis disputationibus €inligati; poetas omnino quasi alia quadam lingua locutos @1 €non conor attingere. Cum eis me, ut dixi, oblecto, qui res €gestas aut orationes scripserunt suas aut qui ita loquuntur, €ut videantur voluisse esse nobis, qui non sumus eruditissimi, familiares. Sed illuc redeo: videtisne, quantum munus sit €oratoris historia? Haud scio an flumine orationis et varie-€tate maximum; neque eam reperio usquam separatim in-€structam rhetorum praeceptis; sita sunt enim ante oculos. €Nam quis nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi €dicere audeat? Deinde ne quid veri non audeat? Ne €quae suspicio gratiae sit in scribendo? Ne quae simultatis? Haec scilicet fundamenta nota sunt omnibus, ipsa autem €exaedificatio posita est in rebus et verbis: rerum ratio ordi-€nem temporum desiderat, regionum descriptionem; vult €etiam, quoniam in rebus magnis memoriaque dignis consilia €primum, deinde acta, postea eventus exspectentur, et de €consiliis significari quid scriptor probet et in rebus gestis €declarari non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam €quo modo, et cum de eventu dicatur, ut causae explicentur €omnes vel casus vel sapientiae vel temeritatis hominumque €ipsorum non solum res gestae, sed etiam, qui fama ac nomine excellant, de cuiusque vita atque natura; verborum €autem ratio et genus orationis fusum atque tractum et cum €lenitate quadam aequabiliter profluens sine hac iudiciali €asperitate et sine sententiarum forensibus aculeis persequen-€dum est. Harum tot tantarumque rerum videtisne nulla €esse praecepta, quae in artibus rhetorum reperiantur? In €eodem silentio multa alia oratorum officia iacuerunt, cohor-€tationes, praecepta, consolationes, admonita, quae tractanda €sunt omnia disertissime, sed locum suum in his artibus, @1 quae traditae sunt, habent nullum. Atque in hoc genere €illa quoque est infinita silva, quod oratori plerique, ut etiam €Crassus ostendit, duo genera ad dicendum dederunt: unum €de certa definitaque causa, quales sunt, quae in litibus, €quae in deliberationibus versantur, addat, si quis volet, €etiam laudationes; alterum, quod appellant omnes fere €scriptores, explicat nemo, infinitam generis sine tempore et €sine persona quaestionem. Hoc quid et quantum sit, cum dicunt, intellegere mihi non videntur: si enim est oratoris, €quaecumque res infinite posita sit, de ea posse dicere, €dicendum erit ei, quanta sit solis magnitudo, quae forma €terrae; de mathematicis, de musicis rebus non poterit quin €dicat hoc onere suscepto recusare; denique ei, qui profitetur €esse suum non solum de eis controversiis, quae temporibus €et personis notatae sunt, hoc est, de omnibus forensibus, €sed etiam de generum infinitis quaestionibus dicere, nullum potest esse genus orationis, quod sit exceptum. Sed si illam €quoque partem quaestionum oratori volumus adiungere €vagam et liberam et late patentem, ut de rebus bonis aut €malis, expetendis aut fugiendis, honestis aut turpibus, utili-€bus aut inutilibus, de virtute, de iustitia, de continentia, de €prudentia, de magnitudine animi, de liberalitate, de pietate, €de amicitia, de officio, de fide, de ceteris virtutibus con-€trariisque vitiis dicendum oratori putemus; itemque de re €publica, de imperio, de re militari, de disciplina civitatis, de €hominum moribus, adsumamus eam quoque partem, sed ita, ut sit circumscripta modicis regionibus. Equidem omnia, €quae pertinent ad usum civium, morem hominum, quae €versantur in consuetudine vitae, in ratione rei publicae, in €hac societate civili, in sensu hominis communi, in natura, in €moribus, comprehendenda esse oratori puto; si minus ut @1 €separatim de his rebus philosophorum more respondeat, at €certe ut in causa prudenter possit intexere; hisce autem €ipsis de rebus ut ita loquatur, uti ei, qui iura, qui leges, qui €civitates constituerunt, locuti sunt, simpliciter et splendide, €sine ulla serie disputationum et sine ieiuna concertatione verborum. Hoc loco ne qua sit admiratio, si tot tantarum-€que rerum nulla a me praecepta ponentur, sic statuo: ut in €ceteris artibus, cum tradita sint cuiusque artis difficillima, €reliqua, quia aut faciliora aut similia sint, tradi non necesse €esse; ut in pictura, qui hominum [2unam]2 speciem pingere €perdidicerit, posse eum cuiusvis vel formae vel aetatis, €etiam si non didicerit, pingere neque esse periculum, qui €leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in multis aliis €quadrupedibus facere non possit_neque est omnino ars €ulla, in qua omnia, quae illa arte effici possint, a doctore €tradantur, sed qui primarum et certarum rerum genera ipsa €didicerunt, reliqua [non incommode] per se adsequentur_ similiter arbitror in hac sive ratione sive exercitatione di-€cendi, qui illam vim adeptus sit, ut eorum mentis, qui aut €de re publica aut de ipsius rebus aut de eis, contra quos aut €pro quibus dicat, cum aliqua statuendi potestate audiant, ad €suum arbitrium movere possit, illum de toto illo genere reli-€quarum orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat, €quam Polyclitum illum, cum Herculem fingebat, quem ad €modum pellem aut hydram fingeret, etiam si haec numquam separatim facere didicisset.' Tum Catulus 'praeclare mihi €videris, Antoni, posuisse' inquit 'ante oculos, quid discere €oporteret eum, qui orator esset futurus, quid, etiam si non €didicisset, ex eo, quod didicisset, adsumeret; deduxisti enim @1 €totum hominem in duo genera solum causarum, cetera €innumerabilia exercitationi et similitudini reliquisti: sed €videto ne in istis duobus generibus hydra tibi sit et pellis, €Hercules autem et alia opera maiora in illis rebus, quas €praetermittis, relinquantur; non enim mihi minus operis €videtur de universis generibus rerum quam de singulorum €causis ac multo etiam maius de natura deorum quam de €hominum litibus dicere.' 'Non est ita,' inquit Antonius; 'dicam enim tibi, Catule, non tam doctus quam, id quod €est maius, expertus: omnium ceterarum rerum oratio, mihi €crede, ludus est homini non hebeti neque inexercitato €neque communium litterarum et politioris humanitatis ex-€perti; in causarum contentionibus magnum est quoddam €opus atque haud sciam an de humanis operibus longe €maximum; in quibus vis oratoris plerumque ab imperitis €exitu et victoria iudicatur; ubi adest armatus adversarius, €qui sit et feriendus et repellendus; ubi saepe is, qui rei €dominus futurus est, alienus atque iratus aut etiam amicus €adversario et inimicus tibi est; cum aut docendus is est aut €dedocendus aut reprimendus aut incitandus aut omni ratione €ad tempus, ad causam oratione moderandus (in quo saepe €benevolentia ad odium, odium autem ad benevolentiam €deducendum est); aut tamquam machinatione aliqua tum €ad severitatem tum ad remissionem animi, tum ad tristitiam tum ad laetitiam est contorquendus; omnium sententiarum €gravitate, omnium verborum ponderibus est utendum; þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜Éƒaccedat oportet actio varia, vehemens, plena animi, plena €spiritus, plena doloris, plena veritatis. In his operibus si €quis illam artem comprehenderit, ut tamquam Phidias €Minervae signum efficere possit, non sane, quem ad modum, €[2ut]2 in clipeo idem artifex, minora illa opera facere discat, @1 laborabit.' Tum Catulus 'quo ista maiora ac mirabiliora €fecisti, eo me maior exspectatio tenet quibusnam rationibus €quibusque praeceptis ea tanta vis comparetur; non quo €mea quidem iam intersit_neque enim aetas id mea de-€siderat et aliud genus quoddam dicendi nos secuti sumus, €qui numquam sententias de manibus iudicum vi quadam €orationis extorsimus ac potius placatis eorum animis tantum, €quantum ipsi patiebantur, accepimus_sed tamen ista tua €nullum ad usum meum, tantum cognoscendi studio adductus requiro. Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, qui €mihi pervulgata praecepta decantet, cum ipse numquam €forum, numquam ullum iudicium aspexerit; ut Peripateticus €ille dicitur Phormio, cum Hannibal Karthagine expulsus €Ephesum ad Antiochum venisset exsul proque eo, quod €eius nomen erat magna apud omnis gloria, invitatus esset €ab hospitibus suis, ut eum, quem dixi, si vellet, audiret; €cumque is se non nolle dixisset, locutus esse dicitur homo €copiosus aliquot horas de imperatoris officio et de [omni] €re militari. Tum, cum ceteri, qui illum audierant, vehe-€menter essent delectati, quaerebant ab Hannibale, quidnam €ipse de illo philosopho iudicaret: hic Poenus non optime €Graece, sed tamen libere respondisse fertur, multos se €deliros senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio deliraret vidisse neminem. Neque me hercule iniuria; quid €enim aut adrogantius aut loquacius fieri potuit quam Hanni-€bali, qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium €gentium victore certasset, Graecum hominem, qui numquam €hostem, numquam castra vidisset, numquam denique mini-€mam partem ullius publici muneris attigisset, praecepta de €re militari dare? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte €dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi experti non @1 €sunt, id docent ceteros; sed hoc minus fortasse errant, quod €non te, ut Hannibalem [2ille]2, sed pueros aut adulescentulos docere conantur.' 'Erras, Catule,' inquit Antonius 'nam €egomet in multos iam Phormiones incidi. Quis enim est €istorum Graecorum, qui quemquam nostrum quicquam €intellegere arbitretur? Ac mihi quidem non ita molesti €sunt; facile omnis perpetior et perfero; nam aut aliquid €adferunt, quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me non €didicisse minus paeniteat; dimitto autem eos non tam €contumeliose quam philosophum illum Hannibal, et eo €fortasse plus habeo etiam negoti. Sed tamen est eorum doctrina, quantum ego iudicare possum, perridicula: divi-€dunt enim totam rem in duas partis, in causae controversiam €et in quaestionis: causam appellant rem positam in discepta-€tione reorum et controversia; quaestionem autem rem €positam in infinita dubitatione; de causa praecepta dant; de altera parte dicendi mirum silentium est. Deinde quin-€que faciunt quasi membra eloquentiae, invenire quid dicas, €inventa disponere, deinde ornare verbis, post memoriae €mandare, tum ad extremum agere ac pronuntiare; rem €sane non reconditam; quis enim hoc non sua sponte viderit, €neminem posse dicere, nisi et quid diceret et quibus verbis €et quo ordine diceret haberet et ea meminisset? Atque €haec ego non reprehendo, sed ante oculos posita esse €dico, ut eas item quattuor, quinque, sexve partis vel etiam €septem, quoniam aliter ab aliis digeruntur, in quas est ab his omnis oratio distributa: iubent enim exordiri ita, ut €eum, qui audiat, benevolum nobis faciamus et docilem et €attentum; deinde rem narrare, et ita ut veri similis narratio €sit, ut aperta, ut brevis; post autem dividere causam aut €proponere; nostra confirmare argumentis ac rationibus; @1 €deinde contraria refutare; tum autem alii conclusionem €orationis et quasi perorationem conlocant, alii iubent, ante €quam peroretur, ornandi aut augendi causa digredi, deinde concludere ac perorare. Ne haec quidem reprehendo; sunt €enim concinne distributa, sed tamen, id quod necesse fuit €hominibus expertibus veritatis, non perite: quae enim €praecepta principiorum et narrationum esse voluerunt, ea in totis orationibus sunt conservanda; nam ego mihi bene-€volum iudicem facilius facere possum, cum sum in cursu €orationis, quam cum omnia sunt inaudita; docilem autem €non cum polliceor me demonstraturum, sed tum, cum doceo €et explano; attentum vero [crebro] tota actione excitandis €mentibus iudicum, non prima denuntiatione efficere possu-mus. Iam vero narrationem quod iubent veri similem esse €et apertam et brevem, recte nos admonent: quod haec €narrationis magis putant esse propria quam totius orationis, €valde mihi videntur errare; omninoque in hoc omnis est €error, quod existimant artificium esse hoc quoddam non €dissimile ceterorum, cuius modi de ipso iure civili hesterno €die Crassus componi posse dicebat: ut genera rerum primum €exponerentur, in quo vitium est, si genus ullum praeter-€mittitur; deinde singulorum partes generum, in quo et €deesse aliquam partem et superare mendosum est; tum €verborum omnium definitiones, in quibus neque abesse quicquam decet neque redundare. Sed hoc si in iure civili, €si etiam in parvis aut mediocribus rebus doctiores adsequi €possunt, non idem sentio tanta hac in re tamque immensa €posse fieri; sin autem qui arbitrantur, deducendi sunt ad €eos, qui haec docent; omnia iam explicata et perpolita €adsequentur; sunt enim innumerabiles de his rebus libri €neque abditi neque obscuri: sed videant quid velint; ad @1 €ludendumne an ad pugnandum arma sint sumpturi; aliud €enim pugna et acies, aliud ludus campusque noster desiderat; €ac tamen ars ipsa ludicra armorum et gladiatori et militi pro-€dest aliquid; sed animus acer et praesens et acutus idem €atque versutus invictos viros efficit [non difficilius arte con-iuncta]. Qua re ego tibi oratorem sic iam instituam, si €potuero, ut quid efficere possit ante perspiciam: sit enim mihi €tinctus litteris; audierit aliquid, legerit, ista ipsa praecepta €acceperit; temptabo quid deceat, quid voce, quid viribus, €quid spiritu, quid lingua efficere possit. Si intellegam posse €ad summos pervenire, non solum hortabor, ut elaboret, sed €etiam, si vir quoque bonus mihi videbitur esse, obsecrabo; €tantum ego in excellenti oratore et eodem bono viro pono €esse ornamenti universae civitati; sin videbitur, cum omnia €summe fecerit, tamen ad mediocris oratores esse venturus, per-€mittam ipsi quid velit; molestus magno opere non ero; sin €plane abhorrebit et erit absurdus, ut se contineat aut ad aliud studium transferat, admonebo; nam neque is, qui op-€time potest, deserendus ullo modo est a cohortatione nostra €neque is, qui aliquid potest, deterrendus: quod alterum €divinitatis mihi cuiusdam videtur, alterum, vel non facere €quod non optime possis, vel facere quod non pessime facias, €humanitatis, tertium vero illud, clamare contra quam deceat €et quam possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam €clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testis dome-stico praeconio conligentis. De hoc igitur, qui erit talis, ut €cohortandus adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tradamus €ea dumtaxat, quae nos usus docuit, ut nobis ducibus veniat €eo, quo sine duce ipsi pervenimus, quoniam meliora docere non possumus. Atque ut a familiari nostro exordiar, hunc €ego, Catule, Sulpicium primum in causa parvula adule- @1 €scentulum audivi voce et forma et motu corporis et reliquis €rebus aptis ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione autem €celeri et concitata, quod erat ingeni, et verbis effervescenti-€bus et paulo nimium redundantibus, quod erat aetatis. €Non sum aspernatus; volo enim se efferat in adulescente €fecunditas; nam facilius sicut in vitibus revocantur ea, €quae se nimium profuderunt, quam, si nihil valet materies, €nova sarmenta cultura excitantur; item volo esse in adule-€scente, unde aliquid amputem; non enim potest in eo sucus €esse diuturnus, quod nimis celeriter est maturitatem exsecu-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜Ùtum. Vidi statim indolem neque dimisi tempus et eum €sum cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad di-€scendum, magistrum autem, quem vellet, eligeret; me qui-€dem si audiret, L. Crassum: quod iste adripuit et ita sese €facturum confirmavit atque etiam addidit, gratiae scilicet €causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix annus €intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, cum iste €accusavit C. Norbanum, defendente me: non est credibile €quid interesse mihi sit visum inter eum, qui tum erat et qui €anno ante fuerat. Omnino in illud genus eum Crassi €magnificum atque praeclarum natura ipsa ducebat, sed ea €non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque imita-€tione intendisset atque ita dicere consuesset, ut tota mente Crassum atque omni animo intueretur. Ergo hoc sit primum €in praeceptis meis, ut demonstremus, quem imitetur [atque €ita, ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, ea €diligentissime persequatur]; tum accedat exercitatio, qua €illum, quem delegerit, imitando effingat atque exprimat, non €ut multos imitatores saepe cognovi, qui aut ea, quae facilia @1 €sunt, aut etiam illa, quae insignia ac paene vitiosa, conse-ctantur imitando. Nihil est facilius, quam amictum imitari €alicuius aut statum aut motum; si vero etiam vitiosi aliquid €est, id sumere et in eo vitio [2similem]2 esse non magnum est, €ut ille, qui nunc etiam, amissa voce, furit in re publica, €Fufius, nervos in dicendo C. Fimbriae, quos tamen habuit €ille, non adsequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem €imitatur; sed tamen ille nec deligere scivit, cuius potissi-€mum similis esset, et in eo ipso, quem delegerat, imitari etiam vitia voluit; qui autem ita faciet, ut oportet, primum €vigilet necesse est in deligendo; deinde, quem probarit, in €eo, quae maxime excellent, ea diligentissime persequatur. €Quid enim causae censetis esse cur aetates extulerint €singulae singula prope genera dicendi? Quod non tam €facile in nostris oratoribus possumus iudicare, quia scripta, €ex quibus iudicium fieri posset, non multa sane reliquerunt, €quam in Graecis, ex quorum scriptis, cuiusque aetatis quae dicendi ratio voluntasque fuerit, intellegi potest. Antiquis-€simi fere sunt, quorum quidem scripta constent, Pericles €atque Alcibiades et eadem aetate Thucydides, subtiles, €acuti, breves, sententiisque magis quam verbis abundantes: €non potuisset accidere, ut unum genus esset omnium, nisi €aliquem sibi proponerent ad imitandum. Consecuti sunt €hos Critias, Theramenes, Lysias: multa Lysiae scripta sunt; €non nulla Critiae; de Theramene audimus; omnes etiam €tum retinebant illum Pericli sucum, sed erant paulo uberiore filo. Ecce tibi est exortus Isocrates, [magister istorum €omnium,] cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri @1 €principes exierunt; sed eorum partim in pompa, partim in €acie inlustres esse voluerunt. Atque et illi, Theopompi, €Ephori, Philisti, Naucratae multique alii naturis differunt, €voluntate autem similes sunt et inter sese et magistri; €et hi, qui se ad causas contulerunt, ut Demosthenes, €Hyperides, Lycurgus, Aeschines, Dinarchus aliique com-€plures, etsi inter se pares non fuerunt, tamen omnes sunt in €eodem veritatis imitandae genere versati, quorum quam diu €mansit imitatio, tam diu genus illud dicendi studiumque vixit; postea quam exstinctis his omnis eorum memoria sen-€sim obscurata est et evanuit, alia quaedam dicendi molliora €ac remissiora genera viguerunt. Inde Demochares, quem €aiunt sororis filium fuisse Demostheni; tum Phalereus ille €Demetrius omnium istorum mea sententia politissimus, €aliique horum similes exstiterunt. Quae si volemus usque €ad hoc tempus persequi, intellegemus, ut hodie etiam €Alabandensem illum Meneclem et eius fratrem Hieroclem, €quos ego audivi, tota imitetur Asia, sic semper fuisse aliquem, cuius se similis plerique esse vellent. Hanc igitur €similitudinem qui imitatione adsequi volet, cum exercita-€tionibus crebris atque magnis tum scribendo maxime perse-€quatur; quod si haec noster Sulpicius faceret, multo eius €oratio esset pressior; in qua nunc interdum, ut in herbis €rustici solent dicere in summa ubertate, inest luxuries quae-dam, quae stilo depascenda est.' Hic Sulpicius 'me qui-€dem' inquit 'recte mones, idque mihi gratum est; sed ne €te quidem, Antoni, multum scriptitasse arbitror.' Tum ille €'quasi vero' inquit 'non ea praecipiam aliis, quae mihi ipsi €desint: sed tamen ne tabulas quidem conficere existimor: €verum et in hoc ex re familiari mea et in illo ex eo, quod €dico, quantulum id cumque est, quid faciam iudicari potest. @1 Atque esse tamen multos videmus, qui neminem imitentur €et suapte natura, quod velint, sine cuiusquam similitudine €consequantur; quod et in vobis animadverti recte potest, €Caesar et Cotta; quorum alter inusitatum nostris quidem €oratoribus leporem quendam et salem, alter acutissimum et €subtilissimum dicendi genus est consecutus; neque vero €vester aequalis [2C.]2 Curio, patre mea sententia vel eloquen-€tissimo temporibus illis, quemquam mihi magno opere vide-€tur imitari; qui tamen verborum gravitate et elegantia et €copia suam quandam expressit quasi formam figuramque €dicendi; quod ego maxime iudicare potui in ea causa, quam €ille contra me apud centumviros pro fratribus Cossis dixit; €in qua nihil illi defuit, quod non modo copiosus, sed etiam €sapiens orator habere deberet. @@Verum ut aliquando ad causas deducamus illum, quem €constituimus, et eas quidem, in quibus plusculum negoti €est, iudiciorum atque litium_riserit aliquis fortasse hoc €praeceptum; est enim non tam acutum quam necessarium €magisque monitoris non fatui quam eruditi magistri_hoc ei €primum praecipiemus, quascumque causas erit tractaturus, ut eas diligenter penitusque cognoscat. Hoc in ludo non €praecipitur; faciles enim causae ad pueros deferuntur; lex €peregrinum vetat in murum ascendere; ascendit; hostis €reppulit: accusatur. Nihil est negoti eius modi causam €cognoscere; recte igitur nihil de causa discenda praecipiunt; €[haec est enim in ludo causarum formula fere.] At vero in €foro tabulae testimonia, pacta conventa stipulationes, co-€gnationes adfinitates, decreta responsa, vita denique eorum, €qui in causa versantur, tota cognoscenda est; quarum rerum €neglegentia plerasque causas et maxime privatas_sunt enim multo saepe obscuriores_videmus amitti. Ita non @1 €nulli, dum operam suam multam existimari volunt, ut toto €foro volitare et a causa ad causam ire videantur, causas €dicunt incognitas; in quo est illa quidem magna offensio €vel neglegentiae, susceptis rebus, vel perfidiae, receptis; sed €etiam illa maior opinione, quod nemo potest de ea re, quam €non novit, non turpissime dicere: ita dum inertiae vitupera-€tionem, quae maior est, contemnunt, adsequuntur etiam illam, quam magis ipsi fugiunt, tarditatis. Equidem soleo €dare operam, ut de sua quisque re me ipse doceat et ut ne €quis alius adsit, quo liberius loquatur, et agere adversari €causam, ut ille agat suam et quicquid de sua re cogitarit in €medium proferat: itaque cum ille discessit, tris personas €unus sustineo summa animi aequitate, meam, adversari, €iudicis. Qui locus est talis, ut plus habeat adiumenti quam €incommodi, hunc iudico esse dicendum; ubi plus mali quam boni reperio, id totum abiudico atque eicio. Ita adsequor, €ut alio tempore cogitem quid dicam et alio dicam; quae €duo plerique ingenio freti simul faciunt; sed certe eidem €illi melius aliquanto dicerent, si aliud sumendum sibi tempus ad cogitandum, aliud ad dicendum putarent. Cum rem €penitus causamque cognovi, statim occurrit animo, quae sit €causa ambigendi; nihil est enim, quod inter homines ambi-€gatur, sive ex crimine causa constat, ut facinoris, sive ex €controversia, ut hereditatis, sive ex deliberatione, ut belli, €[sive ex persona, ut laudis,] sive ex disputatione, ut de €ratione vivendi, in quo non aut quid factum sit aut fiat futurumve sit quaeratur aut quale sit aut quid vocetur. Ac €nostrae fere causae, quae quidem sunt criminum, plerumque €infitiatione defenduntur; nam et de pecuniis repetundis €quae maximae sunt, neganda fere sunt omnia, et de ambitu þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜é…raro illud datur, ut possis liberalitatem atque benignitatem €ab ambitu atque largitione seiungere; de sicariis, de vene- @1 €ficiis, de peculatu infitiari necesse est: id est igitur genus €primum causarum in iudiciis ex controversia facti; in €deliberationibus plerumque ex futuri, raro ex instantis aut acti. Saepe etiam res non sit necne, sed qualis sit quae-€ritur; ut cum L. Opimi causam defendebat apud populum, €audiente me, C. Carbo consul, nihil de C. Gracchi nece €negabat, sed id iure pro salute patriae factum esse dicebat; €ut eidem Carboni tribuno plebis alia tum mente rem pu-€blicam capessenti P. Africanus de Ti. Graccho interroganti €responderat iure caesum videri; iure autem omnia defen-€duntur, quae sunt eius generis, ut aut oportuerit aut licuerit €aut necesse fuerit aut imprudentia aut casu facta esse videantur. Iam quid vocetur, quaeritur, cum quo verbo €quid appellandum sit, contenditur; ut mihi ipsi cum hoc €Sulpicio fuit in Norbani causa summa contentio; pleraque €enim de eis, quae ab isto obiciebantur, cum confiterer, €tamen ab illo maiestatem minutam negabam, ex quo verbo lege Appuleia tota illa causa pendebat. Atque in hoc €genere causarum non nulli praecipiunt ut verbum illud, €quod causam facit, breviter uterque definiat, quod mihi €quidem perquam puerile videri solet: alia est enim, cum €inter doctos homines de eis ipsis rebus, quae versantur in €artibus, disputatur, verborum definitio, ut cum quaeritur, €quid sit ars, quid sit lex, quid sit civitas, in quibus hoc €praecipit ratio et doctrina, ut vis eius rei, quam definias, €sic exprimatur, ut neque absit quicquam neque supersit; quod quidem in illa causa neque Sulpicius fecit neque ego €facere conatus sum; nam quantum uterque nostrum potuit, €omni copia dicendi dilatavit, quid esset maiestatem minuere: €etenim definitio primum reprehenso verbo uno aut addito €aut dempto saepe extorquetur e manibus; deinde genere @1 €ipso doctrinam redolet exercitationemque paene puerilem: €tum et in sensum et in mentem iudicis intrare non potest, ante enim praeterlabitur, quam percepta est. Sed in eo €genere, in quo quale sit quid, ambigitur, exsistit etiam ex €scripti interpretatione saepe contentio, in quo nulla potest €esse nisi ex ambiguo controversia; nam illud ipsum, quod €scriptum a sententia discrepat, genus quoddam habet am-€bigui; quod tum explicatur, cum ea verba, quae desunt, €suggesta sunt, quibus additis defenditur sententiam scripti €perspicuam fuisse; ex contrariisque scriptis si quid ambi-€gitur, non novum genus nascitur, sed superioris generis €causa duplicatur; idque aut numquam diiudicari poterit €aut ita diiudicabitur, ut referendis praeteritis verbis id €scriptum, quodcumque defendemus, suppleatur; ita fit, ut €unum genus in eis causis, quae propter scriptum ambiguntur, relinquatur, si est scriptum aliquid ambigue. Ambiguorum €autem cum plura genera sunt, quae mihi videntur ei melius €nosse, qui dialectici appellantur, hi autem nostri ignorare, €qui non minus nosse debeant, tum illud est frequentissimum €in omni consuetudine vel sermonis vel scripti, cum idcirco €aliquid ambigitur, quod aut verbum aut verba sint praeter-missa. Iterum autem peccant, cum genus hoc causarum, €quod in scripti interpretatione versatur, ab illis causis, in €quibus, qualis quaeque res sit, disceptatur, seiungunt; nus-€quam enim tam quaeritur, quale sit genus ipsum rei quam €in scripto, quod totum a facti controversia separatum est. Ita tria sunt omnino genera, quae in disceptationem et €controversiam cadere possint: quid fiat factum futurumve €sit, aut quale sit, aut quo modo nominetur; nam illud quidem, €quod quidam Graeci adiungunt, "rectene factum sit," totum €in eo est "quale sit." Sed iam ad institutum revertar meum. @1 @@Cum igitur accepta causa et genere cognito rem tractare €coepi, nihil prius constituo, quam quid sit illud, quo mihi €sit referenda omnis illa oratio, quae sit propria quaestionis €et iudici; deinde illa duo diligentissime considero, quo-€rum alterum commendationem habet nostram aut eorum, €quos defendimus, alterum est accommodatum ad eorum €animos, apud quos dicimus, ad id, quod volumus, commo-vendos. Ita omnis ratio dicendi tribus ad persuadendum €rebus est nixa: ut probemus vera esse, quae defendimus; €ut conciliemus eos nobis, qui audiunt; ut animos eorum, ad quemcumque causa postulabit motum, vocemus. Ad €probandum autem duplex est oratori subiecta materies: €una rerum earum, quae non excogitantur ab oratore, sed in €re positae ratione tractantur, ut tabulae, testimonia, pacta €conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, res iudicatae, €decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, quae non reperiun-€tur ab oratore, sed ad oratorem a causa [atque a re] de-€feruntur; altera est, quae tota in disputatione et in argu-mentatione oratoris conlocata est; ita in superiore genere €de tractandis argumentis, in hoc autem etiam de invenien-€dis cogitandum est. Atque isti quidem, qui docent, cum €causas in plura genera secuerunt, singulis generibus argu-€mentorum copiam suggerunt; quod etiam si ad instituendos €adulescentulos magis aptum est, ut, simul ac posita causa €sit, habeant quo se referant, unde statim expedita possint €argumenta depromere, tamen et tardi ingeni est rivulos €consectari, fontis rerum non videre, et iam aetatis est usus-€que nostri a capite quod velimus arcessere et unde omnia manent videre. Et primum genus illud earum rerum, quae @1 €ad oratorem deferuntur, meditatum nobis in perpetuum ad €omnem usum similium rerum esse debebit; nam et pro €tabulis et contra tabulas et pro testibus et contra testis et €pro quaestionibus et contra quaestiones et item de ceteris €rebus eiusdem generis vel separatim dicere solemus de €genere universo vel definite de singulis temporibus, homini-€bus, causis; quos quidem locos_vobis hoc, Cotta et Sulpici, €dico_multa commentatione atque meditatione paratos atque expeditos habere debetis. Longum est enim nunc me ex-€plicare, qua ratione aut confirmare aut infirmare testis, tabulas, €quaestiones oporteat. Haec sunt omnia ingeni vel mediocris, €exercitationis autem maximae; artem quidem et praecepta €dumtaxat hactenus requirunt, ut certis dicendi luminibus ornentur. Itemque illa, quae sunt alterius generis, quae €tota ab oratore pariuntur, excogitationem non habent diffi-€cilem, explicationem magis inlustrem perpolitamque desi-€derant; itaque cum haec duo nobis quaerenda sint in €causis, primum quid, deinde quo modo dicamus, alterum, €quod totum arte tinctum videtur, tametsi artem requirit, €tamen prudentiae est paene mediocris quid dicendum sit €videre; alterum est, in quo oratoris vis illa divina virtusque €cernitur, ea, quae dicenda sunt, ornate, copiose varieque dicere. Qua re illam partem superiorem, quoniam semel €ita vobis placuit, non recusabo quo minus perpoliam atque €conficiam_quantum consequar, vos iudicabitis_quibus ex €locis ad eas tris res, quae ad fidem faciendam solae valent, €ducatur oratio, ut et concilientur animi et doceantur et €moveantur; [haec sunt enim tria.] Ea vero quem ad €modum inlustrentur, praesto est, qui omnis docere possit, @1 €qui hoc primus in nostros mores induxit, qui maxime auxit, qui solus effecit. Namque ego, Catule,_dicam enim non €reverens adsentandi suspicionem_neminem esse oratorem €paulo inlustriorem arbitror [neque Graecum neque Latinum] €quem aetas nostra tulerit, quem non et saepe et diligenter €audierim; itaque si quid est in me_quod iam sperare €videor, quoniam quidem vos, his ingeniis homines, tantum €operae mihi ad audiendum datis_ex eo est, quod nihil €quisquam umquam me audiente egit orator, quod non in €memoria mea penitus insederit: itaque ego is, qui sum, €quantuscumque sum ad iudicandum, omnibus auditis €oratoribus, sine ulla dubitatione sic statuo et iudico, nemi-€nem omnium tot et tanta, quanta sint in Crasso, habuisse ornamenta dicendi. Quam ob rem, si vos quoque hoc €idem existimatis, non erit, ut opinor, iniqua partitio, si, cum €ego hunc oratorem, quem nunc fingo, ut institui, crearo, €aluero, confirmaro, tradam eum Crasso et vestiendum et ornandum.' Tum Crassus, 'tu vero,' inquit 'Antoni, perge, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢˜ü‚ut instituisti; neque enim est boni neque liberalis parentis, €quem procrearis et eduxeris, eum non et vestire et €ornare, praesertim cum te locupletem esse negare non €possis. Quod enim ornamentum, quae vis, qui animus, €quae dignitas illi oratori defuit, qui in causa peroranda non €dubitavit excitare reum consularem et eius diloricare tuni-€cam et iudicibus cicatrices adversas senis imperatoris osten-€dere? qui idem, hoc accusante Sulpicio, cum hominem €seditiosum furiosumque defenderet, non dubitavit seditiones €ipsas ornare ac demonstrare gravissimis verbis multos saepe €impetus populi non iniustos esse, quos praestare nemo @1 €posset; multas etiam e re publica seditiones saepe esse €factas, ut cum reges essent exacti, ut cum tribunicia potestas €[esset] constituta; illam Norbani seditionem ex luctu civium €et ex Caepionis odio, qui exercitum amiserat, neque reprimi potuisse et iure esse conflatam? Potuit hic locus tam €anceps, tam inauditus, tam lubricus, tam novus sine quadam €incredibili vi ac facultate dicendi tractari? Quid ego de €Cn. Manli, quid de Q. Regis commiseratione dicam? Quid €de aliis innumerabilibus? In quibus hoc non maxime €enituit quod tibi omnes dant, acumen quoddam singulare, €sed haec ipsa, quae nunc ad me delegare vis, ea semper in te eximia et praestantia fuerunt.' Tum Catulus 'ego vero' €inquit 'in vobis hoc maxime admirari soleo, quod, cum €inter vos in dicendo dissimillimi sitis, ita tamen uterque €vestrum dicat, ut ei nihil neque a natura denegatum neque €a doctrina non delatum esse videatur; qua re, Crasse, €neque tu tua suavitate nos privabis, ut, si quid ab Antonio €aut praetermissum aut relictum sit, non explices; neque te, €Antoni, si quid non dixeris, existimabimus non potuisse potius quam a Crasso dici maluisse.' Hic Crassus 'quin tu,' €inquit 'Antoni, omittis ista, quae proposuisti, quae nemo €horum desiderat: quibus ex locis ea, quae dicenda sunt in €causis, reperiantur; quae quamquam a te novo quodam €modo praeclareque dicuntur, sunt tamen et re faciliora et €praeceptis pervagata; illa deprome nobis unde adferas, quae €saepissime tractas semperque divinitus.' @@'Depromam equidem,' inquit 'et quo facilius id a te €exigam, quod peto, nihil tibi a me postulanti recusabo. Meae @1 €totius rationis in dicendo et istius ipsius facultatis, quam €modo Crassus in caelum verbis extulit, tres sunt res, ut ante €dixi: una conciliandorum hominum, altera docendorum, tertia concitandorum. Harum trium partium prima leni-€tatem orationis, secunda acumen, tertia vim desiderat; nam €hoc necesse est, ut is, qui nobis causam adiudicaturus sit, €aut inclinatione voluntatis propendeat in nos aut defensionis €argumentis adducatur aut animi permotione cogatur. Sed €quoniam illa pars, in qua rerum ipsarum explicatio ac €defensio posita est, videtur omnem huius generis quasi €doctrinam continere, de ea primum loquemur et pauca €dicemus: pauca enim sunt, quae usu iam tractata et animo quasi notata habere videamur. Ac tibi sapienter monenti, €Crasse, libenter adsentiemur, ut singularum causarum defen-€siones quas solent magistri pueris tradere, relinquamus, €aperiamus autem capita ea, unde omnis ad omnem et €causam et orationem disputatio ducitur. Neque enim quo-€tiens verbum aliquod est scribendum nobis, totiens eius €verbi litterae sunt cogitatione conquirendae; nec quotiens €causa dicenda est, totiens ad eius causae seposita argumenta €revolvi nos oportet, sed habere certos locos, qui, ut litterae €ad verbum scribendum, sic illi ad causam explicandam statim occurrant. Sed hi loci ei demum oratori prodesse €possunt, qui est versatus in rerum vel usu, quem aetas €denique adferet, vel auditione et cogitatione, quae studio et €diligentia praecucurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis €eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et acutum in €cogitando, quamvis ad pronuntiandum expeditum, si erit €idem in consuetudine civitatis, in exemplis, in institutis, in €moribus ac voluntatibus civium suorum hospes, non multum @1 €ei loci proderunt illi, ex quibus argumenta promuntur: sub-€acto mihi ingenio opus est, ut agro non semel arato, sed €[novato et] iterato, quo meliores fetus possit et grandiores €edere; subactio autem est usus, auditio, lectio, litterae. Ac primum naturam causae videat, quae numquam latet, €factumne sit quaeratur, an quale sit, an quod nomen habeat; €quo perspecto statim occurrit naturali quadam prudentia, €non his subductionibus, quas isti docent, quid faciat €causam, id est, quo sublato controversia stare non possit; €deinde quid veniat in iudicium: quod isti sic iubent quae-€rere: interfecit Opimius Gracchum. Quid facit causam? €Quod rei publicae causa, cum ex senatus consulto ad arma €vocasset. Hoc tolle, causa non erit. At id ipsum negat €contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in iudicium €licueritne ex senatus consulto servandae rei publicae causa. €Perspicua sunt haec quidem et in vulgari prudentia sita; €sed illa quaerenda, quae et ab accusatore et a defensore €argumenta ad id, quod in iudicium venit, spectantia debent adferri. Atque hic illud videndum est, in quo summus est €error istorum magistrorum, ad quos liberos nostros mittimus, €non quo hoc quidem ad dicendum magno opere pertineat, €sed tamen ut videatis, quale sit genus hoc eorum, qui sibi €eruditi videntur. Hebes atque impolitum: constituunt enim €in partiendis orationum modis duo genera causarum: unum €appellant, in quo sine personis atque temporibus de universo €genere quaeratur; alterum, quod personis certis et tem-€poribus definiatur; ignari omnis controversias ad universi generis vim et naturam referri; nam in ea ipsa causa, de qua €ante dixi, nihil pertinet ad oratoris locos Opimi persona, @1 €nihil Deci; de ipso [enim] universo genere infinita €quaestio est, num poena videatur esse adficiendus, qui €civem ex senatus consulto patriae conservandae causa €interemerit, cum id per leges non liceret; nulla denique €est causa, in qua id, quod in iudicium venit, reorum per-€sonis ac non generum ipsorum universa dubitatione quae-ratur. Quin etiam in eis ipsis, ubi de facto ambigitur, €ceperitne pecunias contra leges [P.] Decius, argumenta et €criminum et defensionis revocentur oportet ad genus et [ad] €naturam universam: quod sumptuosus, de luxurie, quod €alieni appetens, de avaritia, quod seditiosus, de turbulentis €et malis civibus, quod a multis arguitur, de genere testium; €contraque, quae pro reo dicentur, omnia necessario a tem-€pore atque homine ad communis rerum et generum summas revolventur. Atque haec forsitan homini non omnia, quae €sunt in natura rerum, celeriter animo comprehendenti per-€multa videantur, quae veniant in iudicium tum, cum de €facto quaeratur; sed tamen criminum multitudo est et defensionum, non locorum infinita. Quae vero, cum de €facto non ambigitur, quaeruntur, qualia sint, ea si ex reis €numeres, et innumerabilia sunt et obscura; si ex rebus, €valde et modica et inlustria; nam si Mancini causam in €uno Mancino ponimus, quotienscumque is, quem pater €patratus dediderit, receptus non erit, totiens causa nova €nascetur; sin illa controversia causam facit, videaturne ei, €quem pater patratus dediderit, si is non sit receptus, post-€liminium esse, nihil ad artem dicendi nec ad argumenta defensionis Mancini nomen pertinet; ac, si quid adfert €praeterea hominis aut dignitas aut indignitas, extra quae- @1 €stionem est et ea tamen ipsa oratio ad universi generis €disputationem referatur necesse est. Haec ego non eo €consilio disputo, ut homines eruditos redarguam; quam-€quam reprehendendi sunt qui in genere definiendo istas €causas describunt in personis et in temporibus positas esse; nam etsi incurrunt tempora et personae, tamen intelle-€gendum est, non ex eis, sed ex genere quaestionis pendere €causas. Sed hoc nihil ad me; nullum enim nobis cer-€tamen cum istis esse debet; tantum satis est intellegi ne €hoc quidem eos consecutos, quod in tanto otio etiam sine €hac forensi exercitatione efficere potuerunt, ut genera rerum discernerent eaque paulo subtilius explicarent. Verum hoc, €ut dixi, nihil ad me; illud ad me ac multo etiam magis ad þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›Œƒvos, Cotta noster et Sulpici: quo modo nunc se istorum €artes habent, pertimescenda est multitudo causarum; est €enim infinita, si in personis ponitur; quot homines, tot €causae; sin ad generum universas quaestiones referuntur, €ita modicae et paucae sunt, ut eas omnis diligentes et €memores et sobrii oratores percursas animo et prope dicam €decantatas habere debeant; nisi forte existimatis a M'. Curio €causam didicisse L. Crassum et ea re multa attulisse, quam €ob rem postumo non nato Curium tamen heredem Coponi esse oporteret: nihil ad copiam argumentorum neque ad €causae vim ac naturam nomen Coponi aut Curi pertinuit; €in genere erat universo rei negotique, non in tempore ac €nominibus, omnis quaestio: cum scriptum ita sit &7si mihi €&7filivs genitvr, isqve privs moritvr&, et cetera, &7tvm €&7mihi ille sit heres&, si natus filius non sit, videaturne is, €qui filio mortuo institutus heres sit, heres esse: perpetui €iuris et universi generis quaestio non hominum nomina, sed rationem dicendi et argumentorum fontis desiderat. In @1 €quo etiam isti nos iuris consulti impediunt a discendoque €deterrent; video enim in Catonis et in Bruti libris nomi-€natim fere referri, quid alicui de iure viro aut mulieri respon-€derit; credo, ut putaremus in hominibus, non in re con-€sultationis aut dubitationis causam aliquam fuisse; ut, quod €homines innumerabiles essent, debilitati [a iure cogno-€scendo] voluntatem discendi simul cum spe perdiscendi €abiceremus. Sed haec Crassus aliquando nobis expediet €et exponet discripta generatim; est enim, ne forte nescias, €heri nobis ille hoc, Catule, pollicitus [se] ius civile, quod €nunc diffusum et dissipatum esset, in certa genera coactu-rum et ad artem facilem redacturum.' 'Et quidem' inquit €Catulus 'haudquaquam id est difficile Crasso, qui et, quod €disci potuit de iure, didicit et, quod eis, qui eum docuerunt, €defuit, ipse adferet, ut, quae sint in iure, vel apte discribere €vel ornate inlustrare possit.' 'Ergo' inquit 'ista' Antonius €'tum a Crasso discemus, cum se de turba et a subselliis in otium, ut cogitat, soliumque contulerit.' 'Iam id quidem €saepe' inquit Catulus 'ex eo audivi, cum diceret sibi iam €certum esse a iudiciis causisque discedere; sed, ut ipsi €soleo dicere, non licebit; neque enim auxilium suum saepe €a viris bonis frustra implorari patietur neque id aequo €animo feret civitas, quae si voce L. Crassi carebit, orna-€mento quodam se spoliatam putabit.' 'Nam hercle,' inquit €Antonius 'si haec vere a Catulo dicta sunt, tibi mecum in €eodem est pistrino, Crasse, vivendum; et istam oscitantem €et dormitantem sapientiam Scaevolarum et ceterorum @1 beatorum otio concedamus.' Adrisit hic Crassus leniter €et 'pertexe modo,' inquit 'Antoni, quod exorsus es; me €tamen ista oscitans sapientia, simul atque ad eam con-€fugero, in libertatem vindicabit.' €@@'Huius quidem loci, quem modo sum exorsus, hic est €finis,' inquit Antonius; 'quoniam intellegeretur non in €hominum innumerabilibus personis neque in infinita tempo-€rum varietate, sed in generum causis atque naturis omnia €sita esse, quae in dubium vocarentur, genera autem esse €definita non solum numero, sed etiam paucitate, ut eam €materiem orationis, quae cuiusque esset generis, studiosi €qui essent dicendi, omnibus locis discriptam, instructam ornatamque comprehenderent, rebus dico et sententiis. Ea €vi sua verba parient, quae semper satis ornata mihi quidem €videri solent, si eius modi sunt, ut ea res ipsa peperisse €videatur; ac si verum quaeritis, quod mihi quidem videatur €_nihil enim aliud adfirmare possum nisi sententiam et €opinionem meam_hoc instrumentum causarum et generum €universorum in forum deferre debemus neque, ut quaeque €res delata ad nos erit, tum denique scrutari locos, ex quibus €argumenta eruamus; quae quidem omnibus, qui ea medio-€criter modo considerarint, studio adhibito et usu pertractata €esse possunt; sed tamen animus referendus est ad ea capita €et ad illos, quos saepe iam appellavi, locos, ex quibus omnia ad omnem orationem inventa ducuntur, atque hoc €totum est sive artis sive animadversionis sive consuetudinis €nosse regiones, intra quas venere et pervestiges, quod €quaeras: ubi eum locum omnem cogitatione saepseris, si €modo usum rerum percallueris, nihil te effugiet atque omne, €quod erit in re, occurret atque incidet. Et sic, cum ad €inveniendum in dicendo tria sint: acumen, deinde ratio, @1 €quam licet, si volumus, appellemus artem, tertium dili-€gentia, non possum equidem non ingenio primas concedere, €sed tamen ipsum ingenium diligentia etiam ex tarditate incitat; diligentia, inquam, quae cum omnibus in rebus €tum in causis defendendis plurimum valet. Haec praecipue €colenda est nobis; haec semper adhibenda; haec nihil est €quod non adsequatur: causa ut penitus, quod initio dixi, €nota sit, diligentia est; ut adversarium attente audiamus €atque ut eius non solum sententias sed etiam verba omnia €excipiamus, vultus denique perspiciamus omnis, qui sensus animi plerumque indicant, diligentia est; id tamen dissi-€mulanter facere, ne sibi ille aliquid proficere videatur, pru-€dentia est; deinde ut in eis locis, quos proponam paulo €post, pervolvatur animus, ut penitus insinuet in causam, ut €sit cura et cogitatione intentus, diligentia est; ut his rebus €adhibeat tamquam lumen aliquod memoriam, ut vocem, ut viris, [2diligentia est]2. Inter ingenium quidem et diligentiam €perpaulum loci reliquum est arti: ars demonstrat tantum, €ubi quaeras, atque ubi sit illud, quod studeas invenire; €reliqua sunt in cura, attentione animi, cogitatione, vigilantia, €adsiduitate, labore; complectar uno verbo, quo saepe iam €usi sumus, diligentia; qua una virtute omnes virtutes reli-quae continentur. Nam orationis quidem copia videmus ut €abundent philosophi, qui, ut opinor_sed tu haec, Catule, €melius_nulla dant praecepta dicendi nec idcirco minus, €quaecumque res proposita est, suscipiunt, de qua copiose et abundanter loquantur.' Tum Catulus 'est,' inquit 'ut dicis, €Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta €dicendi et habeant paratum tamen quid de quaque re €dicant; sed Aristoteles, is, quem ego maxime admiror, @1 €posuit quosdam locos, ex quibus omnis argumenti via non €modo ad philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc €orationem, qua in causis utimur, inveniretur; a quo quidem €homine iam dudum, Antoni, non aberrat oratio tua, sive tu €similitudine illius divini ingeni in eadem incurris vestigia €sive etiam illa ipsa legisti atque didicisti, quod quidem mihi €magis veri simile videtur; plus enim te operae Graecis dedisse rebus video quam putaramus.' Tum ille 'verum' €inquit 'ex me audies, Catule: semper ego existimavi iucun-€diorem et probabiliorem huic populo oratorem fore, qui €primum quam minimam artifici alicuius, deinde nullam €Graecarum rerum significationem daret: atque ego idem €existimavi pecudis esse, non hominis, cum tantas res €Graeci susciperent, profiterentur, agerent seseque et videndi €res obscurissimas et bene vivendi et copiose dicendi €rationem daturos hominibus pollicerentur, non admovere €aurem et, si palam audire eos non auderes, ne minueres €apud tuos civis auctoritatem tuam, subauscultando tamen €excipere voces eorum et procul quid narrarent attendere. €Itaque feci, Catule, et istorum omnium summatim causas et genera ipsa gustavi.' 'Valde hercule' inquit Catulus 'timide €tamquam ad aliquem libidinis scopulum sic tuam mentem €ad philosophiam appulisti, quam haec civitas aspernata €numquam est; nam et referta quondam Italia Pythagoreo-€rum fuit tum, cum erat in hac gente magna illa Graecia; €ex quo etiam quidam Numam Pompilium, regem nostrum, €fuisse Pythagoreum ferunt, qui annis ante permultis fuit €quam ipse Pythagoras; quo etiam maior vir habendus est, €quoniam illam sapientiam constituendae civitatis duobus €prope saeculis ante cognovit, quam eam Graeci natam esse @1 €senserunt; et certe non tulit ullos haec civitas aut gloria €clariores aut auctoritate graviores aut humanitate politiores €P. Africano, C. Laelio, L. Furio, qui secum eruditissimos homines ex Graecia palam semper habuerunt. Atque ego þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢››‚hoc ex eis saepe audivi, cum dicerent pergratum Atheniensis €et sibi fecisse et multis principibus civitatis, quod, cum ad €senatum legatos de suis maximis rebus mitterent, tris illius €aetatis nobilissimos philosophos misissent, Carneadem et €Critolaum et Diogenem; itaque eos, dum Romae essent, €et a se et ab aliis frequenter auditos; quos tu cum haberes €auctores, Antoni, miror cur philosophiae sicut Zethus ille Pacuvianus prope bellum indixeris.' 'Minime,' inquit An-€tonius; 'ac sic decrevi philosophari potius, ut Neoptolemus €apud Ennium "paucis: nam omnino haud placet." Sed €tamen haec est mea sententia, quam videbar exposuisse: €ego ista studia non improbo, moderata modo sint: opinio-€nem istorum studiorum et suspicionem artifici apud eos, €qui res iudicent, oratori adversariam esse arbitror, imminuit enim et oratoris auctoritatem et orationis fidem. Sed, ut eo €revocetur, unde huc declinavit oratio, ex tribus istis claris-€simis philosophis, quos Romam venisse dixisti, videsne €Diogenem eum fuisse, qui diceret artem se tradere bene €disserendi et vera ac falsa diiudicandi, quam verbo Graeco €$DIALEKTIKH/N& appellaret? In hac arte, si modo est haec ars, €nullum est praeceptum, quo modo verum inveniatur, sed tantum est, quo modo iudicetur; nam et omne, quod €eloquimur sic, ut id aut esse dicamus aut non esse, et, si €simpliciter dictum sit, suscipiunt dialectici, ut iudicent, €verumne sit an falsum, et, si coniuncte sit elatum et €adiuncta sint alia, iudicant, rectene adiuncta sint et verane €summa sit unius cuiusque rationis, et ad extremum ipsi se @1 €compungunt suis acuminibus et multa quaerendo reperiunt €non modo ea, quae iam non possint ipsi dissolvere, sed €etiam quibus ante exorsa et potius detexta prope retexantur. Hic nos igitur Stoicus iste nihil adiuvat, quoniam, quem ad €modum inveniam quid dicam, non docet; atque idem €etiam impedit, quod et multa reperit, quae negat ullo modo €posse dissolvi, et genus sermonis adfert non liquidum, non €fusum ac profluens, sed exile, aridum, concisum ac minu-€tum, quod si qui probabit, ita probabit, ut oratori tamen €aptum non esse fateatur; haec enim nostra oratio multi-€tudinis est auribus accommodanda, ad oblectandos animos, €ad impellendos, ad ea probanda, quae non aurificis statera, sed populari quadam trutina examinantur; qua re istam €artem totam dimittimus, quae in excogitandis argumentis €muta nimium est, in iudicandis nimium loquax. Critolaum €istum, quem cum Diogene venisse commemoras, puto plus €huic nostro studio prodesse potuisse; erat enim ab isto €Aristotele, a cuius inventis tibi ego videor non longe ab-€errare. Atque inter hunc Aristotelem, cuius et illum legi €librum, in quo exposuit dicendi artis omnium superiorum, €et illos, in quibus ipse sua quaedam de eadem arte dixit, et €hos germanos huius artis magistros hoc mihi visum est €interesse, quod ille eadem acie mentis, qua rerum omnium €vim naturamque viderat, haec quoque aspexit, quae ad €dicendi artem, quam ille despiciebat, pertinebant; illi €autem, qui hoc solum colendum ducebant, habitarunt in €hac una ratione tractanda non eadem prudentia qua ille, sed usu in hoc uno genere studioque maiore. Carneadi €vero vis incredibilis illa dicendi et varietas perquam esset €optanda nobis, qui nullam umquam in illis suis disputationi-€bus rem defendit quam non probarit, nullam oppugnavit @1 €quam non everterit. Sed hoc maius est quiddam quam €ab his, qui haec tradunt et docent, postulandum sit. @@Ego autem, si quem nunc plane rudem institui ad dicen-€dum velim, his potius tradam adsiduis uno opere eandem €incudem diem noctemque tundentibus, qui omnis tenuissi-€mas particulas atque omnia minima mansa ut nutrices infan-€tibus pueris in os inserant; sin sit is, qui et doctrina mihi €liberaliter institutus et aliquo iam imbutus usu et satis acri €ingenio esse videatur, illuc eum rapiam, ubi non seclusa €aliqua acula teneatur, sed unde universum flumen erumpat; €qui illi sedis et quasi domicilia omnium argumentorum €commonstret et ea breviter inlustret verbisque definiat. Quid enim est, in quo haereat, qui viderit omne, quod €sumatur in oratione aut ad probandum aut ad refellendum, €aut ex [2re]2 sua sumi vi atque natura aut adsumi foris? [Ex] €sua vi, cum aut res quae sit tota quaeratur, aut pars eius, €aut vocabulum quod habeat, aut quippiam, rem illam quod €attingat; extrinsecus autem, cum ea, quae sunt foris neque haerent in rei natura, conliguntur. Si res tota quaeritur, €definitione universa vis explicanda est, sic: "si maiestas €est amplitudo ac dignitas civitatis, is eam minuit, qui exer-€citum hostibus populi Romani tradidit, non qui eum, qui id fecisset, populi Romani potestati tradidit." Sin pars, parti-€tione, hoc modo: "aut senatui parendum de salute rei €publicae fuit aut aliud consilium instituendum aut sua €sponte faciendum; aliud consilium, superbum; suum, ad-€rogans; utendum igitur fuit consilio senatus." Si ex €vocabulo, ut Carbo: "si consul est, qui consulit patriae, quid aliud fecit Opimius?" Sin ab eo, quod rem attingit, €plures sunt argumentorum sedes ac loci, nam et coniuncta @1 €quaeremus et genera et partis generibus subiectas et simili-€tudines et dissimilitudines et contraria et consequentia et €consentanea et quasi praecurrentia et repugnantia et causas €rerum vestigabimus et ea, quae ex causis orta sint, et maiora, paria, minora quaeremus. Ex coniunctis sic argu-€menta ducuntur: "si pietati summa tribuenda laus est, €debetis moveri, cum Q. Metellum tam pie lugere videatis." €Ex genere autem: "si magistratus in populi Romani esse €potestate debent, quid Norbanum accusas, cuius tribunatus voluntati paruit civitatis?" Ex parte autem ea, quae est €subiecta generi: "si omnes, qui rei publicae consulunt, cari €nobis esse debent, certe in primis imperatores, quorum con-€siliis, virtute, periculis retinemus et nostram salutem et €imperi dignitatem." Ex similitudine autem: "si ferae €partus suos diligunt, qua nos in liberos nostros indulgentia esse debemus?" At ex dissimilitudine: "si barbarorum est €in diem vivere, nostra consilia sempiternum tempus spectare €debent." Atque utroque in genere et similitudinis et dissi-€militudinis exempla sunt ex aliorum factis aut dictis aut €eventis et fictae narrationes saepe ponendae. Iam ex con-trario: "si Gracchus nefarie, praeclare Opimius." Ex con-€sequentibus: "si et ferro interfectus ille et tu inimicus eius €cum gladio cruento comprehensus in illo ipso loco et nemo €praeter te ibi visus est et causa nemini et tu semper audax, €quid est quod de facinore dubitare possimus?" Ex con-€sentaneis et ex praecurrentibus et ex repugnantibus, ut olim €Crassus adulescens: "non si Opimium defendisti, Carbo, €idcirco te isti bonum civem putabunt: simulasse te et €aliquid quaesisse perspicuum est, quod Ti. Gracchi mortem €saepe in contionibus deplorasti, quod P. Africani necis @1 €socius fuisti, quod eam legem in tribunatu tulisti, quod semper a bonis dissedisti." Ex causis autem rerum sic: €"avaritiam si tollere vultis, mater eius est tollenda, luxuries." €Ex eis autem, quae sunt orta de causis: "si aerari copiis €et ad belli adiumenta et ad ornamenta pacis utimur, vecti-galibus serviamus." Maiora autem et minora et paria com-€parabimus sic: ex maiore: "si bona existimatio divitiis €praestat et pecunia tanto opere expetitur, quanto gloria €magis est expetenda!" ex minore: €@@@@"hic parvae consuetudinis €@@@@causa huius mortem tam fert familiariter: €@@@@quid si ipse amasset? Quid hic mihi faciet patri?" €Ex pari: "est eiusdem et eripere et contra rem publicam largiri pecunias." Foris autem adsumuntur ea, quae non €sua vi, sed extranea sublevantur, ut haec: "hoc verum est; €dixit enim Q. Lutatius. Hoc falsum est; habita enim €quaestio est. Hoc sequi necesse est; recito enim tabulas." De quo genere toto paulo ante dixi. Haec, ut brevissime €dici potuerunt, ita a me dicta sunt; ut enim si aurum cui, €quod esset multifariam defossum, commonstrare vellem, €satis esse deberet, si signa et notas ostenderem locorum, €quibus cognitis ipse sibi foderet et id quod vellet parvo þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›®†labore, nullo errore, inveniret; sic has ego argumentorum €no[2ta]2vi notas [2quae]2 quaerenti demonstrant, ubi sint; reliqua cura et cogitatione eruuntur; quod autem argumentorum €genus cuique causarum generi maxime conveniat, non est €artis exquisitae praescribere, sed est mediocris ingeni iudi-€care, neque enim nunc id agimus, ut artem aliquam dicendi @1 €explicemus, sed ut doctissimis hominibus usus nostri quasi €quaedam monita tradamus. Hic igitur locis in mente et €cogitatione defixis et in omni re ad dicendum posita exci-€tatis, nihil erit quod oratorem effugere possit non modo in €forensibus disceptationibus, sed omnino in ullo genere dicendi. Si vero adsequetur, ut talis videatur, qualem se €videri velit et animos eorum ita adficiat, apud quos aget, €ut eos quocumque velit vel trahere vel rapere possit, nihil €profecto praeterea ad dicendum requiret. €@@Iam illud videmus nequaquam satis esse reperire quid dicas, nisi id inventum tractare possis; tractatio autem varia €esse debet, ne aut cognoscat artem qui audiat aut defeti-€getur similitudinis satietate: proponi oportet quid adferas €et qua re ita sit ostendere; ex eisdem illis locis interdum €concludere, relinquere alias alioque transire; saepe non €proponere ac ratione ipsa adferenda quid proponendum €fuerit, declarare; si cui quid simile dicas, prius ut simile €[dicas] confirmes, deinde quod agitur, adiungas; inter-€puncta argumentorum plerumque occulas, ne quis ea €numerare possit, ut re distinguantur, verbis confusa esse €videantur. @@Haec properans ut et apud doctos et semidoctus ipse €percurro, ut aliquando ad illa maiora veniamus: nihil est €enim in dicendo, Catule, maius, quam ut faveat oratori is, €qui audiet, utique ipse sic moveatur, ut impetu quodam €animi et perturbatione magis quam iudicio aut consilio €regatur: plura enim multo homines iudicant odio aut amore €aut cupiditate aut iracundia aut dolore aut laetitia aut spe €aut timore aut errore aut aliqua permotione mentis quam @1 €veritate aut praescripto aut iuris norma aliqua aut iudici formula aut legibus. Qua re, nisi quid vobis aliud placet, €ad illa pergamus.' 'Paulum' inquit Catulus 'etiam nunc €deesse videtur eis rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit €tibi ante explicandum, quam illuc proficiscare, quo te dicis €intendere.' 'Quidnam?' inquit. 'Qui ordo tibi placeat' €inquit Catulus 'et quae dispositio argumentorum, in qua tu mihi semper deus videri soles.' 'Vide quam sim' inquit €'deus in isto genere, Catule: non hercule mihi nisi ad-€monito venisset in mentem; ut possis existimare me in ea, €in quibus non numquam aliquid efficere videor, usu solere €in dicendo vel casu potius incurrere. Ac res quidem ista, €quam ego, quia non noram, sic tamquam ignotum hominem €praeteribam, tantum potest in dicendo, ut ad vincendum €nulla plus possit; sed tamen mihi videris ante tempus a me rationem ordinis et disponendarum rerum requisisse; nam €si ego omnem vim oratoris in argumentis et in re ipsa per €se comprobanda posuissem, tempus esset iam de ordine €argumentorum et de conlocatione rerum aliquid dicere; €sed cum tria sint a me proposita, de uno dictum, cum de €duobus reliquis dixero, tum erit denique de disponenda tota €oratione quaerendum. @@Valet igitur multum ad vincendum probari mores et in-€stituta et facta et vitam eorum, qui agent causas, et eorum, €pro quibus, et item improbari adversariorum, animosque €eorum, apud quos agetur, conciliari quam maxime ad bene-€volentiam cum erga oratorem tum erga illum, pro quo dicet €orator. Conciliantur autem animi dignitate hominis, rebus €gestis, existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, si @1 €modo sunt, quam fingi, si nulla sunt. Sed haec adiuvant €in oratore: lenitas vocis, vultus pudor[is significatio], ver-€borum comitas; si quid persequare acrius, ut invitus et €coactus facere videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetu-€dinis, pietatis, grati animi, non appetentis, non avidi signa €proferre perutile est; eaque omnia, quae proborum, demis-€sorum, non acrium, non pertinacium, non litigiosorum, non €acerborum sunt, valde benevolentiam conciliant abalienant-€que ab eis, in quibus haec non sunt; itaque eadem sunt in adversarios ex contrario conferenda. Sed genus hoc totum €orationis in eis causis excellit, in quibus minus potest in-€flammari animus iudicis acri et vehementi quadam incita-€tione; non enim semper fortis oratio quaeritur, sed saepe €placida, summissa, lenis, quae maxime commendat reos. €Reos autem appello non eos modo, qui arguuntur, sed €omnis, quorum de re disceptatur; sic enim olim loqueban-tur. Horum igitur exprimere mores oratione iustos, inte-€gros, religiosos, timidos, perferentis iniuriarum mirum quid-€dam valet; et hoc vel in principiis vel in re narranda vel in €perorando tantam habet vim, si est suaviter et cum sensu €tractatum, ut saepe plus quam causa valeat. Tantum autem €efficitur sensu quodam ac ratione dicendi, ut quasi mores €oratoris effingat oratio; genere enim quodam sententiarum €et genere verborum, adhibita etiam actione leni facilitatem-€que significante efficitur, ut probi, ut bene morati, ut boni viri esse videamur. Huic autem est illa dispar adiuncta €ratio orationis, quae alio quodam genere mentis iudicum €permovet impellitque, ut aut oderint aut diligant aut in-€videant aut salvum velint aut metuant aut sperent aut cupiant @1 €aut abhorreant aut laetentur aut maereant aut misereantur €aut poenire velint aut ad eos motus deducantur, si qui fini-€timi sunt [et de propinquis ac] talibus animi permotionibus. Atque illud optandum est oratori, ut aliquam permotionem €animorum sua sponte ipsi adferant ad causam iudices ad id, €quod utilitas oratoris feret, accommodatam; facilius est enim €currentem, ut aiunt, incitare quam commovere languentem; €sin id aut non erit aut erit obscurius, sicut medico diligenti, €priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non solum €morbus eius, cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis €et natura corporis cognoscenda est, sic equidem cum adgre-€dior in ancipiti causa et gravi ad animos iudicum pertra-€ctandos, omni mente in ea cogitatione curaque versor, ut €odorer, quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existi-€ment, quid exspectent, quid velint, quo deduci oratione facillime posse videantur. Si se dant et, ut ante dixi, sua €sponte, quo impellimus, inclinant atque propendent, accipio €quod datur et ad id, unde aliquis flatus ostenditur, vela do; €sin est integer quietusque iudex, plus est operis; sunt enim €omnia dicendo excitanda, nihil adiuvante natura. Sed tantam €vim habet illa, quae recte a bono poeta dicta est €@@@@flexanima atque omnium regina rerum oratio, €ut non modo inclinantem excipere aut stantem inclinare, €sed etiam adversantem ac repugnantem, ut imperator fortis ac bonus, capere possit. Haec sunt illa, quae me ludens €Crassus modo flagitabat, cum a me divinitus tractari solere €diceret et in causa M'. Aquili Gaique Norbani non nullis- @1 €que aliis quasi praeclare acta laudaret, quae me hercule ego, €Crasse, cum a te tractantur in causis, horrere soleo: tanta €vis animi, tantus impetus, tantus dolor oculis, vultu, gestu, €digito denique isto tuo significari solet; tantum est flumen €gravissimorum optimorumque verborum, tam integrae sen-€tentiae, tum verae, tam novae, tam sine pigmentis fucoque €puerili, ut mihi non solum tu incendere iudicem, sed ipse ardere videaris. Neque fieri potest ut doleat is, qui audit, €ut oderit, ut invideat, ut pertimescat aliquid, ut ad fletum €misericordiamque deducatur, nisi omnes illi motus, quos €orator adhibere volet iudici, in ipso oratore impressi esse €atque inusti videbuntur. Quod si fictus aliqui dolor susci-€piendus esset et si in eius modi genere orationis nihil esset €nisi falsum atque imitatione simulatum, maior ars aliqua €forsitan esset requirenda: nunc ego, quid tibi, Crasse, quid €ceteris accidat, nescio; de me autem causa nulla est cur €apud homines prudentissimos atque amicissimos mentiar: €non me hercule umquam apud iudices [aut] dolorem aut €misericordiam aut invidiam aut odium dicendo excitare €volui quin ipse in commovendis iudicibus eis ipsis sensibus, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›¾ad quos illos adducere vellem, permoverer; neque est enim €facile perficere ut irascatur ei, cui tu velis, iudex, si tu ipse €id lente ferre videare; neque ut oderit eum, quem tu velis, €nisi te ipsum flagrantem odio ante viderit; neque ad miseri-€cordiam adducetur, nisi tu ei signa doloris tui verbis, sen-€tentiis, voce, vultu, conlacrimatione denique ostenderis; ut €enim nulla materies tam facilis ad exardescendum est, quae €nisi admoto igni ignem concipere possit, sic nulla mens est €tam ad comprehendendam vim oratoris parata, quae possit €incendi, nisi ipse inflammatus ad eam et ardens accesserit. Ac, ne hoc forte magnum ac mirabile esse videatur homi-€nem totiens irasci, totiens dolere, totiens omni motu animi @1 €concitari, praesertim in rebus alienis, magna vis est earum €sententiarum atque eorum locorum, quos agas tractesque €dicendo, nihil ut opus sit simulatione et fallaciis; ipsa enim €natura orationis eius, quae suscipitur ad aliorum animos €permovendos, oratorem ipsum magis etiam quam quem-quam eorum qui audiunt permovet. Et ne hoc in causis, €in iudiciis, in amicorum periculis, in concursu hominum, €in civitate, in foro accidere miremur, cum agitur non solum €ingeni nostri existimatio, nam id esset levius;_quamquam, €cum professus sis te id posse facere, quod pauci, ne id €quidem neglegendum est;_sed alia sunt maiora multo, €fides, officium, diligentia, quibus rebus adducti, etiam cum €alienissimos defendimus, tamen eos alienos, si ipsi viri boni volumus haberi, existimare non possumus_sed, ut dixi, ne €hoc in nobis mirum esse videatur, quid potest esse tam €fictum quam versus, quam scaena, quam fabulae? Tamen €in hoc genere saepe ipse vidi, ut ex persona mihi ardere €oculi hominis histrionis viderentur %spondalli illa dicentis: €@@@@segregare abs te ausu's aut sine illo Salamina ingredi? €@@@@neque paternum aspectum es veritus? €Numquam illum aspectum dicebat, quin mihi Telamo iratus €furere luctu fili videretur; at idem inflexa ad miserabilem €sonum voce, €@@@@cum aetate exacta indigem €@@@@liberum lacerasti, orbasti, exstinxti; neque fratris necis, €@@@@neque eius gnati parvi, qui tibi in tutelam est traditus, €flens ac lugens dicere videbatur; quae si ille histrio, cotidie €cum ageret, tamen [recte] agere sine dolore non poterat, €quid Pacuvium putatis in scribendo leni animo ac remisso fuisse? Fieri nullo modo potuit. Saepe enim audivi poetam @1 €bonum neminem_id quod a Democrito et Platone in scri-€ptis relictum esse dicunt_sine inflammatione animorum €exsistere posse et sine quodam adflatu quasi furoris. Qua €re nolite existimare me ipsum, qui non heroum veteres casus €fictosque luctus velim imitari atque adumbrare dicendo €neque actor sim alienae personae, sed auctor meae, cum €mihi M'. Aquilius in civitate retinendus esset, quae in illa causa peroranda fecerim, sine magno dolore fecisse: quem €enim ego consulem fuisse, imperatorem ornatum a senatu, €ovantem in Capitolium ascendisse meminissem, hunc cum €adflictum, debilitatum, maerentem, in summum discrimen €adductum viderem, non prius sum conatus misericordiam €aliis commovere quam misericordia sum ipse captus. Sensi €equidem tum magno opere moveri iudices, cum excitavi €maestum ac sordidatum senem et cum ista feci, quae tu, €Crasse, laudas, non arte, de qua quid loquar nescio, sed €motu magno animi ac dolore, ut discinderem tunicam, ut cicatrices ostenderem. Cum C. Marius maerorem orationis €meae praesens ac sedens multum lacrimis suis adiuvaret €cumque ego illum crebro appellans conlegam ei suum com-€mendarem atque ipsum advocatum ad communem impera-€torum fortunam defendendam invocarem, non fuit haec sine €meis lacrimis, non sine dolore [magno] miseratio omniumque €deorum et hominum et civium et sociorum imploratio; €quibus omnibus verbis, quae a me tum sunt habita, si €dolor afuisset meus, non modo non miserabilis, sed etiam €inridenda fuisset oratio mea. Quam ob rem hoc vos doceo, €Sulpici, bonus ego videlicet atque eruditus magister, ut in dicendo irasci, ut dolere, ut flere possitis. Quamquam te €quidem quid hoc doceam, qui in accusando sodali meo €tantum incendium non oratione solum, sed etiam multo @1 €magis vi et dolore et ardore animi concitaras, ut ego ad id €restinguendum vix conarer accedere? Habueras enim tu €omnia in causa superiora: vim, fugam, lapidationem, cru-€delitatem tribuniciam in Caepionis gravi miserabilique casu €in iudicium vocabas; deinde principem et senatus et civitatis, €M. Aemilium, lapide percussum esse constabat; vi pulsum €e templo L. Cottam et T. Didium, cum intercedere vellent rogationi, nemo poterat negare. Accedebat ut haec tu €adulescens pro re publica queri summa cum dignitate existi-€marere; ego, homo censorius, vix satis honeste viderer se-€ditiosum civem et in hominis consularis calamitate crudelem €posse defendere. Erant optimi cives iudices, bonorum €virorum plenum forum, vix ut mihi tenuis quaedam venia €daretur excusationis, quod tamen eum defenderem, qui mihi €quaestor fuisset. Hic ego quid dicam me artem aliquam €adhibuisse? Quid fecerim, narrabo; si placuerit, vos meam defensionem in aliquo artis loco reponetis. Omnium €seditionum genera, vitia, pericula conlegi eamque orationem €ex omni rei publicae nostrae temporum varietate repetivi €conclusique ita, ut dicerem, etsi omnes semper molestae €seditiones fuissent, iustas tamen fuisse non nullas et prope €necessarias. Tum illa, quae modo Crassus commemorabat, €egi: neque reges ex hac civitate exigi neque tribunos plebis €creari neque plebiscitis totiens consularem potestatem minui €neque provocationem, patronam illam civitatis ac vindicem €libertatis, populo Romano dari sine nobilium dissensione €potuisse; ac, si illae seditiones saluti huic civitati fuissent, €non continuo, si quis motus populi factus esset, id C. Nor-€bano in nefario crimine atque in fraude capitali esse ponen-€dum. Quod si umquam populo Romano concessum esset €ut iure incitatus videretur, id quod docebam saepe esse @1 €concessum, nullam illa causa iustiorem fuisse. Tum omnem €orationem traduxi et converti in increpandam Caepionis €fugam, in deplorandum interitum exercitus: sic et eorum €dolorem, qui lugebant suos, oratione refricabam et animos €equitum Romanorum, apud quos tum iudices causa agebatur, €ad Q. Caepionis odium, [2a]2 quo erant ipsi propter iudicia abalienati, renovabam. Quod ubi sensi me in possessionem €iudici ac defensionis meae constitisse, quod et populi bene-€volentiam mihi conciliaram, cuius ius etiam cum seditionis €coniunctione defenderam, et iudicum animos totos vel €calamitate civitatis vel luctu ac desiderio propinquorum vel €odio proprio in Caepionem ad causam nostram converteram, €tum admiscere huic generi orationis vehementi atque atroci €genus illud alterum, de quo ante disputavi, lenitatis et €mansuetudinis coepi: me pro meo sodali, qui mihi in €liberum loco more maiorum esse deberet, et pro mea omni €fama prope fortunisque decernere; nihil mihi ad existi-€mationem turpius, nihil ad dolorem acerbius accidere posse, €quam si is, qui saepe alienissimis a me, sed meis tamen €civibus saluti existimarer fuisse, sodali meo auxilium ferre non potuissem. Petebam a iudicibus ut illud aetati meae, €ut honoribus, ut rebus gestis, si iusto, si pio dolore me esse €adfectum viderent, concederent; praesertim si in aliis causis €intellexissent omnia me semper pro amicorum periculis, €nihil umquam pro me ipso deprecatum. Sic in illa omni €defensione atque causa, quod esse in arte positum videbatur, €ut de lege Appuleia dicerem, ut quid esset minuere maie-€statem explicarem, perquam breviter perstrinxi atque attigi; €his duabus partibus orationis, quarum altera commenda-€tionem habet, altera concitationem, quae minime praeceptis €artium sunt perpolitae, omnis est a me illa causa tractata, ut @1 €et acerrimus in Caepionis invidia renovanda et in meis €moribus erga meos necessarios declarandis mansuetissimus €viderer: ita magis adfectis animis iudicum quam doctis, tua, Sulpici, est a nobis tum accusatio victa.' Hic Sulpicius, €'vere hercle,' inquit 'Antoni, ista commemoras; nam ego €nihil umquam vidi, quod tam e manibus elaberetur, quam þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›Ê„mihi tum est elapsa illa ipsa causa. Cum enim, quem ad €modum dixisti, tibi ego non iudicium, sed incendium tradi-€dissem, quod tuum principium, di immortales, fuit! qui €timor! quae dubitatio, quanta haesitatio tractusque ver-€borum! Ut tu illud initio, quod tibi unum ad ignoscendum €homines dabant, tenuisti, te pro homine pernecessario, €quaestore tuo, dicere! Quam tibi primum munisti ad te audiendum viam. Ecce autem, cum te nihil aliud profecisse €arbitrarer, nisi ut homines tibi civem improbum defendenti €ignoscendum propter necessitudinem arbitrarentur, serpere €occulte coepisti, nihil dum aliis suspicantibus, me vero iam €pertimescente, ut illam non Norbani seditionem, sed populi €Romani iracundiam neque eam iniustam, sed meritam ac €debitam fuisse defenderes. Deinde qui locus a te praeter-€missus est in Caepionem? Ut tu illa omnia odio, invidia, €misericordia miscuisti! Neque haec solum in defensione, €sed etiam in Scauro ceterisque meis testibus, quorum testi-€monia non refellendo, sed ad eundem impetum populi confugiendo refutasti; quae cum abs te modo commemora-€rentur, equidem nulla praecepta desiderabam; ipsam tamen €istam demonstrationem defensionum tuarum [abs te ipso €commemoratam] doctrinam esse non mediocrem puto.' €@@'Atqui, si ita placet,' inquit [Antonius] 'trademus etiam, €quae nos sequi in dicendo quaeque maxime spectare @1 €solemus; docuit enim iam nos longa vita ususque rerum €maximarum, ut quibus rebus animi hominum moverentur teneremus. Equidem primum considerare soleo, postuletne €causa; nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hae €dicendi faces neque ita animatis hominibus, ut nihil ad €eorum mentis oratione flectendas proficere possimus, ne €aut inrisione aut odio digni putemur, si aut tragoedias €agamus in nugis aut convellere adoriamur ea, quae non possint commoveri. Iam quoniam haec fere maxime sunt €in iudicum animis aut, quicumque illi erunt, apud quos €agemus, oratione molienda, amor odium iracundia, invidia €misericordia, spes laetitia, timor molestia: sentimus amorem €conciliari, si id iure videamur, quod sit utile ipsis, apud €quos agamus, defendere, aut si pro bonis viris aut certe pro €eis, qui illis boni atque utiles sint, laborare, namque haec €res amorem magis conciliat, illa virtutis defensio caritatem; €plusque proficit, si proponitur spes utilitatis futurae quam praeteriti benefici commemoratio. Enitendum est ut €ostendas in ea re, quam defendas, aut dignitatem esse aut €utilitatem, eumque, cui concilies hunc amorem, significes €nihil ad utilitatem suam rettulisse ac nihil omnino fecisse €causa sua; invidetur enim commodis hominum ipsorum, studiis autem eorum ceteris commodandi favetur. Viden-€dumque hoc loco est ne, quos ob benefacta diligi volemus, €eorum laudem atque gloriam, cui maxime invideri solet, €nimis efferre videamur; atque eisdem his ex locis et in alios €odium struere discemus et a nobis ac nostris demovere; €eademque haec genera sunt tractanda in iracundia vel €excitanda vel sedanda; nam si, quod ipsis, qui audiunt, @1 €perniciosum aut inutile sit, id factum augeas, odium creatur; €sin, quod aut in bonos viros aut in eos, quos minime quis-€que debuerit, aut in rem publicam, tum excitatur, si non tam €acerbum odium, tamen aut invidiae aut odi non dissimilis offensio; item timor incutitur aut ex ipsorum periculis aut €ex communibus: interior est ille proprius; sed hic quoque €communis ad eandem similitudinem est perducendus. Par €atque una ratio est spei, laetitiae, molestiae; sed haud sciam €an acerrimus longe sit omnium motus invidiae nec minus €virium opus sit in ea comprimenda quam in excitanda. €Invident autem homines maxime paribus aut inferioribus, €cum se relictos sentiunt, illos autem dolent evolasse; sed €etiam superioribus invidetur saepe vehementer et eo magis, €si intolerantius se iactant et aequabilitatem communis iuris €praestantia dignitatis aut fortunae suae transeunt; quae si €inflammanda sunt, maxime dicendum est non esse virtute €parata, deinde etiam vitiis atque peccatis, tum, si erunt €honestiora atque graviora, tamen non esse tanta illa merita, quantam insolentiam hominis quantumque fastidium; ad €sedandum autem, magno illa labore, magnis periculis esse €parta nec ad suum commodum, sed ad aliorum esse conlata; €[2eum]2que, si quam gloriam peperisse videatur, tamen etsi ea €non sit iniqua merces periculi, tamen ea non delectari €totamque abicere atque deponere; omninoque perficiendum €est, quoniam plerique sunt invidi maximeque hoc est com-€mune vitium et perpetuum, invidetur autem praestanti €florentique fortunae, ut haec opinio minuatur et illa ex-€cellens opinione fortuna cum laboribus et miseriis permixta @1 [esse] videatur. Iam misericordia movetur, si is, qui audit, €adduci potest ut illa, quae de altero deplorentur, ad suas res €revocet, quas aut tulerit acerbas aut timeat, ut intuens alium €crebro ad se ipsum revertatur; et cum singuli casus huma-€narum miseriarum graviter accipiuntur, si dicuntur dolenter, €tum adflicta et prostrata virtus maxime luctuosa est. €@@Et ut illa altera pars orationis, quae probitatis commen-€datione boni viri debet speciem tueri, lenis, ut saepe iam €dixi, atque summissa, sic haec, quae suscipitur ab oratore €ad commutandos animos atque omni ratione flectendos, intenta ac vehemens esse debet. Sed est quaedam in his €duobus generibus, quorum alterum lene, alterum vehemens €esse volumus, difficilis ad distinguendum similitudo; nam €et ex illa lenitate, qua conciliamur eis, qui audiunt, ad hanc €vim acerrimam, qua eosdem excitamus, influat oportet ali-€quid, et ex hac vi non numquam animi aliquid inflandum €est illi lenitati; neque est ulla temperatior oratio quam illa, €in qua asperitas contentionis oratoris ipsius humanitate con-€ditur, remissio autem lenitatis quadam gravitate et conten-tione firmatur. In utroque autem genere dicendi et illo, in €quo vis atque contentio quaeritur, et hoc, quod ad vitam et €mores accommodatur, et principia tarda [sunt] et exitus item €spissi et producti esse debent. Nam neque adsiliendum €statim est ad genus illud orationis; abest enim totum a causa €et homines prius ipsum illud, quod proprium sui iudici est, €audire desiderant; nec cum in eam rationem ingressus sis, celeriter discedendum est; non enim, sicut argumentum, €simul atque positum est, adripitur alterumque et tertium @1 €poscitur, ita misericordiam aut invidiam aut iracundiam, €simul atque intuleris, possis commovere: argumentum ratio €ipsa confirmat idque, simul atque emissum est, adhaerescit; €illud autem genus orationis non cognitionem iudicis, sed €magis perturbationem requirit, quam consequi nisi multa €et varia et copiosa oratione et simili contentione actionis nemo potest; qua re qui aut breviter aut summisse dicunt, €docere iudicem possunt, commovere non possunt; in quo €sunt omnia. €@@Iam illud perspicuum est, omnium rerum in contrarias €partis facultatem ex eisdem suppeditari locis. Sed argu-€mento resistendum est aut eis, quae comprobandi eius causa €sumuntur, reprehendendis aut demonstrando, id, quod con-€cludere illi velint, non effici ex propositis nec esse conse-€quens, aut, si ita non refellas, adferendum est in contrariam partem, quod sit aut gravius aut aeque grave. Illa autem, €quae aut conciliationis causa leniter aut permotionis vehe-€menter aguntur, contrariis commotionibus auferenda sunt, €ut odio benevolentia, ut misericordia invidia tollatur. €@@Suavis autem est et vehementer saepe utilis iocus et face-€tiae; quae, etiam si alia omnia tradi arte possunt, naturae €sunt propria certe neque ullam artem desiderant: in quibus €tu longe aliis mea sententia, Caesar, excellis; quo magis €mihi etiam aut testis esse potes nullam esse artem salis aut, si qua est, eam tu potissimum nos docere.' 'Ego vero,' €inquit 'omni de re facilius puto esse ab homine non €inurbano, quam de ipsis facetiis disputari. Itaque cum €quosdam Graecos inscriptos libros esse vidissem de ridi- @1 €culis, non nullam in spem veneram posse me ex eis aliquid €discere; inveni autem ridicula et salsa multa Graecorum; €nam et Siculi in eo genere et Rhodii et Byzantii et praeter þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›Ùˆˆceteros Attici excellunt; sed qui eius rei rationem quandam €conati sunt artemque tradere, sic insulsi exstiterunt, ut nihil aliud eorum nisi ipsa insulsitas rideatur; qua re mihi qui-€dem nullo modo videtur doctrina ista res posse tradi. €Etenim cum duo genera sint facetiarum, alterum aequabi-€liter in omni sermone fusum, alterum peracutum et breve, €illa a veteribus superior cavillatio, haec altera dicacitas no-€minata est. Leve nomen habet utraque res. Quippe; leve enim est totum hoc risum movere. Verum tamen, ut dicis, €Antoni, multum in causis persaepe lepore et facetiis profici €vidi. Sed cum illo in genere perpetuae festivitatis ars non €desideretur (natura enim fingit homines et creat imitatores €et narratores facetos adiuvante et vultu et voce et ipso €genere sermonis) tum vero in hoc altero dicacitatis quid €habet ars loci, cum ante illud facete dictum emissum haerere debeat, quam cogitari potuisse videatur? Quid enim hic €meus frater ab arte adiuvari potuit, cum a Philippo inter-€rogatus quid latraret, furem se videre respondit? Quid in €omni oratione Crassus vel apud centum viros contra Scae-€volam vel contra accusatorem Brutum, cum pro Cn. Plancio €diceret? Nam id, quod tu mihi tribuis, Antoni, Crasso est €omnium sententia concedendum; non enim fere quisquam €reperietur praeter hunc in utroque genere leporis excellens: €et illo, quod in perpetuitate sermonis, et hoc, quod in cele-ritate atque dicto est. Nam haec perpetua contra Scaevolam €Curiana defensio tota redundavit hilaritate quadam et ioco; @1 €dicta illa brevia non habuit; parcebat enim adversari digni-€tati, in quo ipse conservabat suam; quod est hominibus €facetis et dicacibus difficillimum, habere hominum rationem €et temporum et ea, quae occurrunt, cum salsissime dici €possunt, tenere; itaque non nulli ridiculi homines hoc ipsum non insulse interpretantur; dicere enim aiunt En-€nium, flammam a sapiente facilius ore in ardente opprimi, €quam bona dicta teneat; haec scilicet bona dicta, quae salsa €sint; nam ea dicta appellantur proprio iam nomine. Sed €ut in Scaevola continuit ea Crassus atque in illo altero €genere, in quo nulli aculei contumeliarum inerant, causam €illam disputationemque [2e]2lusit, sic in Bruto, quem oderat et €quem dignum contumelia iudicabat, utroque genere pugna-vit. Quam multa de balneis, quas nuper ille vendiderat, €quam multa de amisso patrimonio dixit! Atque illa €brevia, cum ille diceret se sine causa sudare, "minime" €inquit "modo enim existi de balneis." Innumerabilia [2alia]2 €fuerunt, sed non minus iucunda illa perpetua: cum enim €Brutus duo lectores excitasset et alteri de colonia Narbonensi €Crassi orationem legendam dedisset, alteri de lege Servilia, €et cum contraria inter sese de re publica capita contulisset, €noster hic facetissime tris patris Bruti de iure civili libellos tribus legendos dedit. Ex libro primo: "forte evenit ut in €Privernati essemus." "Brute, testificatur pater se tibi Priver-€natem fundum reliquisse." Deinde ex libro secundo: "in €Albano eramus ego et Marcus filius." "Sapiens videlicet €homo cum primis nostrae civitatis norat hunc gurgitem; €metuebat ne, cum is nihil haberet, nihil esse ei relictum €putaretur." Tum ex libro tertio, in quo finem scribendi @1 €fecit_tot enim, ut audivi Scaevolam dicere, sunt veri Bruti €libri_"in Tiburti forte adsedimus ego et Marcus filius." €"Ubi sunt hi fundi, Brute, quos tibi pater publicis com-€mentariis consignatos reliquit? Quod nisi puberem te, €inquit, iam haberet, quartum librum composuisset et se etiam in balneis lotum cum filio scriptum reliquisset." Quis €est igitur qui non fateatur hoc lepore atque his facetiis non €minus refutatum esse Brutum quam illis tragoediis, quas egit €idem, cum casu in eadem causa efferretur anus Iunia. Pro €di immortales, quae fuit illa, quanta vis! quam inexspe-€ctata! quam repentina! cum coniectis oculis, gestu omni ei €imminenti, summa gravitate et celeritate verborum "Brute, €quid sedes? Quid illam anum patri nuntiare vis tuo? €Quid illis omnibus, quorum imagines duci vides? Quid €maioribus tuis? Quid L. Bruto, qui hunc populum domi-€natu regio liberavit? Quid te agere? Cui rei, cui gloriae, €cui virtuti studere? Patrimonione augendo? At id non est nobilitatis. Sed fac esse, nihil superest; libidines totum €dissipaverunt. An iuri civili? Est paternum. Sed dicet €te, cum aedis venderes, ne in rutis quidem et caesis solium €tibi paternum recepisse. An rei militari? Qui numquam €castra videris! An eloquentiae? Quae neque est in te, €et, quicquid est vocis ac linguae, omne in istum turpissimum €calumniae quaestum contulisti! Tu lucem aspicere audes? €Tu hos intueri? Tu in foro, [tu in urbe,] tu in civium esse €conspectu? Tu illam mortuam, tu imagines ipsas non per-€horrescis? Quibus non modo imitandis, sed ne conlocandis @1 quidem tibi locum ullum reliquisti." Sed haec tragica atque €divina; faceta autem et urbana innumerabilia vel ex una €contione meministis; nec enim maior contentio umquam €fuit nec apud populum gravior oratio quam huius contra €conlegam in censura nuper neque lepore et festivitate con-€ditior. Qua re tibi, Antoni, utrumque adsentior et multum €facetias in dicendo prodesse saepe et eas arte nullo modo €posse tradi: illud quidem admiror, te nobis in eo genere €tribuisse tantum et non huius rei quoque palmam [ut cetera-rum] Crasso detulisse.' Tum Antonius 'ego vero ita fecis-€sem,' inquit 'nisi interdum in hoc Crasso paulum inviderem; €nam esse quamvis facetum atque salsum non nimis est per €se ipsum invidendum; sed cum omnium sit venustissimus €et urbanissimus, omnium gravissimum et severissimum et €esse et videri, quod isti contigit uni, [id] mihi vix ferendum videbatur.' Hic cum adrisisset ipse Crassus, 'ac tamen,' €inquit Antonius 'cum artem esse facetiarum, Iuli, [ullam] €negares, aperuisti quiddam, quod praecipiendum videretur: €haberi enim dixisti rationem oportere hominum, rei, tem-€poris, ne quid iocus de gravitate decerperet; quod quidem €in primis a Crasso observari solet. Sed hoc praeceptum €praetermittendarum est facetiarum, cum eis nihil opus sit; €nos autem quo modo utamur, cum opus sit, quaerimus, ut €in adversarium et maxime, si eius stultitia poterit agitari; €in testem stultum, cupidum, levem, si facile homines audi-turi videbuntur. Omnino probabiliora sunt, quae lacessiti €dicimus quam quae priores, nam et ingeni celeritas maior €est, quae apparet in respondendo, et humanitatis est respon-€sio; videmur enim quieturi fuisse, nisi essemus lacessiti, ut €in ipsa ista contione nihil fere dictum est ab hoc, quod @1 €quidem facetius dictum videretur, quod non provocatus €responderit; erat autem tanta in Domitio gravitas, tanta €auctoritas, ut, quod esset ab eo obiectum, lepore magis levandum quam contentione frangendum videretur.' Tum €Sulpicius 'quid igitur? Patiemur' inquit 'Caesarem, qui €quamquam [M.] Crasso facetias concedit, tamen multo in eo €studio magis ipse elaborat, non explicare nobis totum genus €hoc iocandi quale sit et unde ducatur; praesertim cum €tantam vim et utilitatem salis et urbanitatis esse fateatur?' €'Quid, si' inquit Iulius 'adsentior Antonio dicenti nullam esse artem salis?' Hic cum Sulpicius reticuisset, 'quasi €vero' inquit Crassus 'horum ipsorum, de quibus Antonius €iam diu loquitur, ars ulla sit: observatio quaedam est, ut €ipse dixit, earum rerum, quae in dicendo valent; quae si €eloquentis facere posset, quis esset non eloquens? Quis €enim haec non vel facile vel certe aliquo modo posset €ediscere? Sed ego in his praeceptis hanc vim et hanc €utilitatem esse arbitror, non ut ad reperiendum quod dica-€mus, arte ducamur sed ut ea, quae natura, quae studio, €quae exercitatione consequimur, aut recta esse confidamus €aut prava intellegamus, cum quo referenda sint didicerimus. Qua re, Caesar, ego quoque hoc a te peto, ut, si tibi videtur, €disputes de hoc toto iocandi genere quid sentias, ne qua €forte dicendi pars, quoniam ita voluistis, in hoc tali coetu €atque in tam accurato sermone praeterita esse videatur.' €'Ego vero,' inquit ille 'quoniam conlectam a conviva, Crasse, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›é†exigis, non committam ut, si defugerim, tibi causam aliquam €recusandi dem. Quamquam soleo saepe mirari eorum impu-€dentiam, qui agunt in scaena gestum inspectante Roscio; @1 €quis enim sese commovere potest, cuius ille vitia non videat? €Sic ego nunc, Crasso audiente, primum loquar de facetiis €et docebo sus, ut aiunt, oratorem eum, quem cum Catulus nuper audisset, faenum alios aiebat esse oportere.' Tum €ille 'iocabatur' inquit 'Catulus, praesertim cum ita dicat €ipse, ut ambrosia alendus esse videatur. Verum te, Caesar, €audiamus, ut Antoni reliqua videamus.' Et Antonius 'per-€pauca quidem mihi restant,' inquit 'sed tamen defessus iam €labore atque itinere disputationis meae requiescam in Cae-€saris sermone quasi in aliquo peropportuno deversorio.' €'Atqui' inquit Iulius 'non nimis liberale hospitium meum €dices; nam te in viam, simul ac perpaulum gustaris, extru-€dam et eiciam. @@Ac ne diutius vos demorer, de omni isto genere quid €sentiam perbreviter exponam. De risu quinque sunt, quae €quaerantur: unum, quid sit; alterum, unde sit; tertium, €sitne oratoris risum velle movere; quartum, quatenus; €quintum, quae sint genera ridiculi. Atque illud primum, €quid sit ipse risus, quo pacto concitetur, ubi sit, quo modo €exsistat atque ita repente erumpat, ut eum cupientes tenere €nequeamus, et quo modo simul latera, os, venas, oculos, €vultum occupet, viderit Democritus; neque enim ad hunc ser-€monem hoc pertinet, et, si pertineret, nescire me tamen id €non puderet, quod ne illi quidem scirent, qui pollicerentur. Locus autem et regio quasi ridiculi_nam id proxime quae-€ritur_turpitudine et deformitate quadam continetur; haec €enim ridentur vel sola vel maxime, quae notant et designant €turpitudinem aliquam non turpiter. Est autem, ut ad illud €tertium veniam, est plane oratoris movere risum; vel quod €ipsa hilaritas benevolentiam conciliat ei, per quem excitata @1 €est; vel quod admirantur omnes acumen uno saepe in €verbo positum maxime respondentis, non numquam etiam €lacessentis; vel quod frangit adversarium, quod impedit, €quod elevat, quod deterret, quod refutat; vel quod ipsum €oratorem politum esse hominem significat, quod eruditum, €quod urbanum, maxime quod tristitiam ac severitatem €mitigat et relaxat odiosasque res saepe, quas argumentis dilui non facile est, ioco risuque dissolvit. Quatenus autem €sint ridicula tractanda oratori, perquam diligenter videndum €est, quod in quarto loco quaerendi posueramus. Nam €nec insignis improbitas et scelere iuncta nec rursus miseria €insignis agitata ridetur: facinerosos [enim] maiore quadam €vi quam ridiculi vulnerari volunt; miseros inludi nolunt, nisi €se forte iactant; parcendum autem maxime est caritati hominum, ne temere in eos dicas, qui diliguntur. Haec €igitur adhibenda est primum in iocando moderatio; itaque €ea facillime luduntur, quae neque odio magno neque miseri-€cordia maxima digna sunt; quam ob rem materies omnis €ridiculorum est in eis vitiis, quae sunt in vita hominum €neque carorum neque calamitosorum neque eorum, qui ob €facinus ad supplicium rapiendi videntur; eaque belle agitata ridentur. Est etiam deformitatis et corporis vitiorum satis €bella materies ad iocandum; sed quaerimus idem, quod in €ceteris rebus maxime quaerendum est, quatenus; in quo €non modo illud praecipitur, ne quid insulse, sed etiam, si €quid perridicule possis, vitandum est oratori utrumque, €ne aut scurrilis iocus sit aut mimicus. Quae cuius modi €sint facilius iam intellegemus, cum ad ipsa ridiculorum €genera venerimus. @1 €@@Duo sunt enim genera facetiarum, quorum alterum re tractatur, alterum dicto: re, si quando quid tamquam aliqua €fabella narratur, ut olim tu, Crasse, in Memmium, come-€disse eum lacertum Largi, cum esset cum eo Tarracinae de €amicula rixatus: salsa, ac tamen a te ipso ficta [tota] narratio; €addidisti clausulam: tota Tarracina tum omnibus in parie-€tibus inscriptas fuisse litteras L. L. L. M. M.; cum quaereres €id quid esset, senem tibi quendam oppidanum dixisse: "lacerat lacertum Largi mordax Memmius." Perspicitis €genus hoc quam sit facetum, quam elegans, quam oratorium, €sive habeas vere quod narrare possis, quod tamen est men-€daciunculis aspergendum, sive fingas. Est autem huius €generis virtus, ut ita facta demonstres, ut mores eius, €de quo narres, ut sermo, ut vultus omnes exprimantur, ut eis, qui audiunt, tum geri illa fierique videantur. In re est €item ridiculum, quod ex quadam depravata imitatione sumi €solet, ut idem Crassus: "per tuam nobilitatem, per vestram €familiam!" Quid aliud fuit, in quo contio rideret, nisi €illa vultus et vocis imitatio? "Per tuas statuas!" vero €cum dixit et extento bracchio paulum etiam de gestu €addidit, vehementius risimus. Ex hoc genere est illa €Rosciana imitatio senis: €@@@@"tibi ego, Antipho, has sero, inquit; seniumst, quom audio." €Atqui ita est totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautis-€sime tractandum sit; mimorum est enim et ethologorum, €si nimia est imitatio, sicut obscenitas. Orator surripiat €oportet imitationem, ut is, qui audiet, cogitet plura quam €videat; praestet idem ingenuitatem et ruborem suum ver-borum turpitudine et rerum obscenitate vitanda. Ergo @1 €haec duo genera sunt eius ridiculi, quod in re positum est, €quae sunt propria perpetuarum facetiarum, in quibus de-€scribuntur hominum mores et ita effinguntur, ut aut re €narrata aliqua quales sint intellegantur aut imitatione €breviter iniecta in aliquo insigni ad inridendum vitio repe-riantur. In dicto autem ridiculum est id, quod verbi aut €sententiae quodam acumine movetur; sed ut in illo supe-€riore genere vel narrationis vel imitationis vitanda est mimo-€rum et ethologorum similitudo, sic in hoc scurrilis oratori €dicacitas magno opere fugienda est. Qui igitur distingue-€mus a Crasso, a Catulo, a ceteris familiarem vestrum €Granium aut Vargulam amicum meum? Non me hercule €in mentem mihi quidem venit: sunt enim dicaces; Granio €quidem nemo dicacior. Hoc, opinor, primum, ne, quotiens-€cumque potuerit dictum dici, necesse habeamus dicere. Pusillus testis processit. "Licet" inquit "rogare?" Philip-€pus. Tum quaesitor properans "modo breviter." Hic ille €"non accusabis: perpusillum rogabo." Ridicule. Sed sede-€bat iudex L. Aurifex brevior ipse quam testis etiam: omnis €est risus in iudicem conversus; visum est totum scurrile €ridiculum. Ergo haec, quae cadere possunt in quos nolis, quamvis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrilia; ut €iste, qui se vult dicacem et me hercule est, Appius, sed non €numquam in hoc vitium scurrile delabitur. "Cenabo" €inquit "apud te," huic lusco familiari meo, C. Sextio; "uni €enim locum esse video." Est hoc scurrile, et quod sine €causa lacessivit et tamen id dixit, quod in omnis luscos €conveniret; ea, quia meditata putantur esse, minus riden-€tur: illud egregium Sexti et ex tempore "manus lava" inquit "et cena." Temporis igitur ratio et ipsius dicacitatis @1 €moderatio et temperantia et raritas dictorum distinguent €oratorem a scurra, et quod nos cum causa dicimus, non ut €ridiculi videamur, sed ut proficiamus aliquid, illi totum €diem et sine causa. Quid enim est Vargula adsecutus, cum €eum candidatus A. Sempronius cum M. fratre suo com-€plexus esset "puer, abige muscas"? Risum quaesivit, qui €est mea sententia vel tenuissimus ingeni fructus. Tempus €igitur dicendi prudentia et gravitate moderabimur; quarum €utinam artem aliquam haberemus! Sed domina natura est. @@Nunc exponamus genera ipsa summatim, quae risum €maxime moveant. Haec igitur sit prima partitio, quod €facete dicatur, id alias in re habere, alias in verbo facetias; €maxime autem homines delectari, si quando risus coniuncte €re verboque moveatur. Sed hoc mementote, quoscumque €locos attingam, unde ridicula ducantur, ex eisdem locis fere €etiam gravis sententias posse duci: tantum interest, quod €gravitas honestis in rebus severisque, iocus in turpiculis et €quasi deformibus ponitur, velut eisdem verbis et laudare €frugi servum possimus et, si est nequam, iocari. Ridiculum €est illud Neronianum vetus in furaci servo: solum esse, cui €domi nihil sit nec obsignatum nec occlusum, quod idem in þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›ùbono servo dici solet. Sed hoc eisdem verbis; ex eisdem €[autem] locis [nascuntur] omnia. Nam quod Sp. Carvilio €graviter claudicanti ex vulnere ob rem publicam accepto et €ob eam causam verecundanti in publicum prodire mater €dixit "quin prodis, mi Spuri? quotienscumque gradum €facies, totiens tibi tuarum virtutum veniat in mentem," prae-€clarum et grave est: quod Calvino Glaucia claudicanti "ubi €est vetus illud: num claudicat? at hic clodicat"! hoc ridi-€culum est; et utrumque ex eo, quod in claudicatione animad- @1 €verti potuit, est ductum. "Quid hoc Navio ignavius?" €severe Scipio; at in male olentem "video me a te circum-€veniri" subridicule Philippus; at utrumque genus continet verbi ad litteram immutati similitudo. Ex ambiguo dicta €vel argutissima putantur, sed non semper in ioco, saepe €etiam in gravitate versantur. Africano illi superiori coronam €sibi in convivio ad caput accommodanti, cum ea saepius €rumperetur, P. Licinius Varus "noli mirari," inquit "si non €convenit, caput enim magnum est": et laudabile et hone-€stum; at ex eodem genere est "Calvo satis est, quod dicit €parum." Ne multa: nullum genus est ioci, quo non ex eodem severa et gravia sumantur. Atque hoc etiam animad-€vertendum est, non esse omnia ridicula faceta. Quid €enim potest esse tam ridiculum quam sannio est? Sed ore, €vultu, [imitandis moribus,] voce, denique corpore ridetur €ipso; salsum hunc possum dicere atque ita, non ut eius modi €oratorem esse velim, sed ut mimum. Qua re primum genus €hoc, quod risum vel maxime movet, non est nostrum: moro-€sum, superstitiosum, suspiciosum, gloriosum, stultum: naturae €ridentur ipsae, quas personas agitare solemus, non sustinere. Alterum genus est [2in]2 imitatione admodum ridiculum, sed €nobis furtim tantum [2uti]2 licet, si quando, et cursim; aliter €enim minime est liberale; tertium, oris depravatio, non €digna nobis; quartum, obscenitas, non solum non foro €digna, sed vix convivio liberorum. Detractis igitur tot €rebus ex hoc oratorio loco facetiae reliquae sunt, quae aut €in re, ut ante divisi, positae videntur esse aut in verbo; nam €quod, quibuscumque verbis dixeris, facetum tamen est, re €continetur; quod mutatis verbis salem amittit, in verbis €habet omnem leporem. @1 @@Ambigua sunt in primis acuta atque in verbo posita, non €in re; sed non saepe magnum risum movent; magis ut belle, €ut litterate dicta laudantur; ut in illum Titium, qui cum €studiose pila luderet et idem signa sacra noctu frangere €putaretur gregalesque eum, cum in campum non venisset, €requirerent, excusavit Vespa Terentius, quod eum bracchium €fregisse diceret; ut illud Africani, quod est apud Lucilium €@@@@Quid Decius? Nuculam an confixum vis facere? inquit: ut tuus amicus, Crasse, Granius, "non esse sextantis." Et €si quaeritis, is, qui appellatur dicax, hoc genere maxime €excellet; sed risum movent alia maiorem. Ambiguum €per se ipsum probatur id quidem, ut ante dixi, vel maxime; €ingeniosi enim videtur vim verbi in aliud, atque ceteri €accipiant, posse ducere; sed admirationem magis quam €risum movet, nisi si quando incidit in aliud quoque genus ridiculi, quae genera percurram equidem. Sed scitis esse €notissimum ridiculi genus, cum aliud exspectamus, aliud €dicitur: hic nobismet ipsis noster error risum movet: quod €si admixtum est etiam ambiguum, fit salsius; ut apud No-€vium videtur esse misericors ille, qui iudicatum duci videt: €percontatur ita: "quanti addictus?" "Mille nummum." Si €addidisset tantummodo "ducas licet"; esset illud genus €ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit "nihil €addo, ducas licet"; addito ambiguo [altero genere ridiculi], €fuit, ut mihi quidem videtur, salsissimus. Hoc tum est €venustum, cum in altercatione arripitur ab adversario @1 €verbum et ex eo, ut a Catulo in Philippum, in eum ipsum aliquid, qui lacessivit, infligitur. Sed cum plura sint am-€bigui genera, de quibus est doctrina quaedam subtilior, €attendere et aucupari verba oportebit; in quo, ut ea, quae €sint frigidiora, vitemus,_est enim cavendum, ne arcessitum €dictum putetur_permulta tamen acute dicemus. Alterum €genus est, quod habet parvam verbi immutationem, quod in €littera positum Graeci vocant $PARONOMASI/AN&, ut "Nobiliorem €mobiliorem" Cato; aut, ut idem, cum cuidam dixisset €"eamus deambulatum" et ille "quid opus fuit de?" "Immo €vero" inquit "quid opus fuit te?" Aut eiusdem responsio illa "si tu et adversus et aversus impudicus es." Etiam €interpretatio nominis habet acumen, cum ad ridiculum €convertas, quam ob rem ita quis vocetur; ut ego nuper €Nummium divisorem, ut Neoptolemum ad Troiam, sic €illum in campo Martio nomen invenisse; atque haec omnia €verbo continentur. Saepe etiam versus facete interponitur, €vel ut est vel paululum immutatus, aut aliqua pars versus, €ut Stati a Scauro stomachante; ex quo sunt non nulli, qui €tuam legem de civitate natam, Crasse, dicant: €@@@@st, tacete, quid hoc clamoris? Quibus nec mater nec pater, €@@@@tanta confidentia? Auferte istam enim superbiam. €Nam in Caelio sane etiam ad causam utile fuit tuum illud, €Antoni, cum ille a se pecuniam profectam diceret testis et €haberet filium delicatiorem, abeunte iam illo, €@@@@sentin senem esse tactum triginta minis? In hoc genus coniciuntur etiam proverbia, ut illud Scipionis, @1 €cum Asellus omnis se provincias stipendia merentem pera-€grasse gloriaretur: "agas asellum" et cetera; qua re ea quo-€que, quoniam mutatis verbis non possunt retinere eandem venustatem, non in re, sed in verbis posita ducantur. Est €etiam in verbo positum non insulsum genus ex eo, cum €ad verbum, non ad sententiam rem accipere videare; ex €quo uno genere totus est Tutor, mimus vetus, oppido €ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum genus huius ridiculi €insigni aliqua et nota re notari volo; est autem ex hoc €genere illud, quod tu, Crasse, nuper ei, qui te rogasset, num €tibi molestus esset futurus, si ad te bene ante lucem venisset, €"tu vero" inquisti "molestus non eris." "Iubebis igitur te" €inquit "suscitari?" Et tu "certe negaram te molestum futurum." Ex eodem hoc vetus illud est, quod aiunt Malu-€ginensem illum [M.] Scipionem, cum ex centuria sua re-€nuntiaret Acidinum consulem praecoque dixisset "dic de €L. Manlio": "virum bonum" inquit "egregiumque civem €esse arbitror." Ridicule etiam illud L. [Porcius] Nasica €censori Catoni; cum ille "ex tui animi sententia tu uxorem €habes?" "Non hercule" inquit "ex mei animi sententia." €Haec aut frigida sunt aut tum salsa, cum aliud est exspe-€ctatum. Natura enim nos, ut ante dixi, noster delectat error; €ex quo, cum quasi decepti sumus exspectatione, ridemus. In verbis etiam illa sunt, quae aut ex immutata oratione €ducuntur aut ex unius verbi translatione aut ex inversione €verborum. Ex immutatione, ut olim Rusca cum legem €ferret annalem, dissuasor M. Servilius "dic mihi," inquit €"M. Pinari, num, si contra te dixero, mihi male dicturus es, €ut ceteris fecisti?" "Ut sementem feceris, ita metes" inquit. Ex translatione autem, ut, cum Scipio ille maior Corinthiis €statuam pollicentibus eo loco, ubi aliorum essent impera- @1 €torum, turmalis dixit displicere. Invertuntur autem verba, €ut, Crassus apud M. Perpernam iudicem pro Aculeone cum €diceret, aderat contra Aculeonem Gratidiano L. Aelius €Lamia, deformis, ut nostis; qui cum interpellaret odiose, €"audiamus" inquit "pulchellum puerum" Crassus; cum €esset arrisum, "non potui mihi" inquit Lamia "formam ipse €fingere, ingenium potui"; tum hic "audiamus" inquit €"disertum": multo etiam arrisum est vehementius. Sunt €etiam illa venusta ut in gravibus sententiis, sic in facetiis_ €dixi enim dudum rationem aliam esse ioci, aliam severitatis, gravium autem et iocorum unam esse materiam_ornant €igitur in primis orationem verba relata contrarie, quod idem €genus saepe est etiam facetum, ut Servius ille Galba cum €iudices L. Scribonio tribuno plebis ferret familiaris suos et €dixisset Libo "quando tandem, Galba, de triclinio tuo €exibis?" "cum tu" inquit "de cubiculo alieno." A quo €genere ne illud quidem plurimum distat, quod Glaucia €Metello "villam in Tiburti habes, cortem in Palatio." þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚ˆ@@Ac verborum quidem genera, quae essent faceta, dixisse €me puto; rerum plura sunt, eaque magis, ut dixi ante, ri-€dentur; in quibus est narratio, res sane difficilis; expri-€menda enim sunt et ponenda ante oculos ea, quae videantur €et veri similia, quod est proprium narrationis, et quae sint, €quod ridiculi proprium est, subturpia; cuius exemplum, ut €brevissimum, sit sane illud, quod ante posui, Crassi de €Memmio. Et ad hoc genus ascribamus etiam narrationes apologorum. Trahitur etiam aliquid ex historia, ut, cum Sex. €Titius se Cassandram esse diceret, "multos" inquit Antonius €"possum tuos Aiaces Oileos nominare." Est etiam ex @1 €similitudine, quae aut conlationem habet aut tamquam €imaginem: conlationem, ut ille Gallus olim testis in Pisonem, €cum innumerabilem Magio praefecto pecuniam dixisset €datam idque Scaurus tenuitate Magi redargueret, "erras," €inquit "Scaure; ego enim Magium non conservasse dico, €sed tamquam nudus nuces legeret, in ventre abstulisse"; ut €illud M. Cicero senex, huius viri optimi, nostri familiaris, €pater, "nostros homines similis esse Syrorum venalium: ut quisque optime Graece sciret, ita esse nequissimum." Valde €autem ridentur etiam imagines, quae fere in deformitatem €aut in aliquod vitium corporis ducuntur cum similitudine €turpioris: ut meum illud in Helvium Manciam "iam osten-€dam cuius modi sis," cum ille "ostende, quaeso"; demon-€stravi digito pictum Gallum in Mariano scuto Cimbrico sub €Novis distortum, eiecta lingua, buccis fluentibus; risus est €commotus; nihil tam Manciae simile visum est; ut cum €Tito Pinario mentum in dicendo intorquenti: "tum ut diceret, si quid vellet, si nucem fregisset." Etiam illa, quae €minuendi aut augendi causa ad incredibilem admirationem €efferuntur; velut tu, Crasse, in contione: "ita sibi ipsum €magnum videri Memmium, ut in forum descendens caput €ad fornicem Fabianum demitteret"; ex quo genere etiam €illud est, quod Scipio apud Numantiam, cum stomacharetur €cum C. Metello, dixisse dicitur: "si quintum pareret mater eius, asinum fuisse parituram." Arguta etiam significatio est, €cum parva re et saepe verbo res obscura et latens inlustratur; €ut, cum C. Fabricio P. Cornelius, homo, ut existimabatur, €avarus et furax, sed egregie fortis et bonus imperator, gratias €ageret, quod se homo inimicus consulem fecisset, bello €praesertim magno et gravi "nihil est, quod mihi gratias @1 €agas," inquit "si malui compilari quam venire"; ut Asello €Africanus obicienti lustrum illud infelix, "noli" inquit €"mirari; is enim, qui te ex aerariis exemit, lustrum condidit €et taurum immolavit." [Tacita suspicio est, ut religione €civitatem obstrinxisse videatur Mummius, quod Asellum €ignominia levarit.] @@Urbana etiam dissimulatio est, cum alia dicuntur ac €sentias, non illo genere, de quo ante dixi, cum contraria €dicas, ut Lamiae Crassus, sed cum toto genere orationis €severe ludas, cum aliter sentias ac loquare; ut noster Scae-€vola Septumuleio illi Anagnino, cui pro C. Gracchi capite €erat aurum repensum, roganti, ut se in Asiam praefectum €duceret "quid tibi vis," inquit "insane? tanta malorum est €multitudo civium, ut tibi ego hoc confirmem, si Romae €manseris, te paucis annis ad maximas pecunias esse ven-turum." In hoc genere Fannius in annalibus suis Afri-€canum hunc Aemilianum dicit fuisse [2egregium]2 et Graeco €eum verbo appellat $EI)/RWNA&; sed, uti ei ferunt, qui melius €haec norunt, Socratem opinor in hac ironia dissimulantiaque €longe lepore et humanitate omnibus praestitisse. Genus €est perelegans et cum gravitate salsum cumque oratoriis dictionibus tum urbanis sermonibus accommodatum. Et €hercule omnia haec, quae a me de facetiis disputantur, non €maiora forensium actionum quam omnium sermonum con-€dimenta sunt. Nam sicut quod apud Catonem est_qui €multa rettulit, ex quibus a me exempli causa non nulla €ponuntur_per mihi scitum videtur, C. Publicium solitum €dicere "P. Mummium cuiusvis temporis hominem esse," sic €profecto se res habet, nullum ut sit vitae tempus, in quo @1 non deceat leporem humanitatemque versari. Sed redeo €ad cetera. Est huic finitimum dissimulationi, cum honesto €verbo vitiosa res appellatur; ut cum Africanus censor tribu €movebat eum centurionem, qui in Pauli pugna non ad-€fuerat, cum ille se custodiae causa diceret in castris reman-€sisse quaereretque, cur ab eo notaretur, "non amo" inquit "nimium diligentis." Acutum etiam illud est, cum ex al-€terius oratione aliud excipias atque ille vult; ut Salinatori €Maximus, cum Tarento amisso arcem tamen Livius re-€tinuisset multaque ex ea proelia praeclara fecisset, cum €aliquot post annis Maximus id oppidum recepisset rogaret-€que eum Salinator, ut meminisset opera sua se Tarentum €recepisse, "quidni" inquit "meminerim? Numquam enim recepissem, nisi tu perdidisses." Sunt etiam illa subabsurda, €sed eo ipso nomine saepe ridicula, non solum mimis perap-€posita, sed etiam quodam modo nobis: €@@@@homo fatuus, €@@@@postquam rem habere coepit, est emortuus. €Et €@@@@quid est tibi ista mulier? Uxor. Similis me dius fidius. €Et €@@@@quamdiu ad aquas fuit, numquam est emortuus. €Genus hoc levius et, ut dixi, mimicum, sed habet non num-€quam aliquid etiam apud nos loci, ut vel non stultus quasi €stulte cum sale dicat aliquid: ut tibi, Antoni, Mancia, cum €audisset te censorem a M. Duronio de ambitu postulatum, "aliquando" inquit "tibi tuum negotium agere licebit." Valde €haec ridentur et hercule omnia, quae a prudentibus [quasi] €per simulationem [non intellegendi] subabsurde salseque €dicuntur. Ex quo genere est etiam non videri intellegere @1 €quod intellegas, ut Pontidius "qualem existimas, qui in €adulterio deprehenditur?" "tardum!" ut ego, qui in dilectu €Metello, cum excusationem oculorum a me non acciperet et dixisset "tu igitur nihil vides?" "ego vero" inquam €"a porta Esquilina video villam tuam;" ut illud Nasicae, €qui cum ad poetam Ennium venisset eique ab ostio quae-€renti Ennium ancilla dixisset domi non esse, Nasica sensit €illam domini iussu dixisse et illum intus esse; paucis post €diebus cum ad Nasicam venisset Ennius et eum ad ianuam €quaereret, exclamat Nasica domi non esse, tum Ennius €"quid? ego non cognosco vocem" inquit "tuam?" Hic €Nasica "homo es impudens: ego cum te quaererem ancillae €tuae credidi te domi non esse, tu mihi non credis ipsi?" Est bellum illud quoque, ex quo is, qui dixit inridetur in eo €ipso genere, quo dixit; ut, cum Q. Opimius consularis, €qui adulescentulus male audisset, festivo homini Egilio, qui €videretur mollior nec esset, dixisset "quid tu, Egilia mea? €quando ad me venis cum tua colu et lana?" "Non pol" €inquit "audeo, nam me ad famosas vetuit mater accedere." Salsa sunt etiam, quae habent suspicionem ridiculi abscon-€ditam, quo in genere est Siculi illud, cui cum familiaris qui-€dam quereretur quod diceret uxorem suam suspendisse se €de ficu, "amabo te," inquit "da mihi ex ista arbore quos €seram surculos." In eodem genere est, quod Catulus dixit €cuidam oratori malo: qui cum in epilogo misericordiam se €movisse putaret, postquam adsedit, rogavit hunc videreturne €misericordiam movisse, "ac magnam quidem," inquit "nemi-€nem enim puto esse tam durum, cui non oratio tua miseri-cordia digna visa sit." Me tamen hercule etiam illa valde €movent stomachosa et quasi submorosa ridicula, non cum @1 €a moroso dicuntur; tum enim non sal, sed natura ridetur; €in quo, ut mihi videtur, persalsum illud est apud Novium: €@@@@"quid ploras, pater?" €@@@@"Mirum ni cantem: condemnatus sum." €Huic generi quasi contrarium est ridiculi genus patientis ac €lenti, ut, cum Cato percussus esset ab eo, qui arcam ferebat, €cum ille diceret "cave," rogavit "num quid aliud ferret praeter arcam." Est etiam stultitiae salsa reprehensio, ut €ille Siculus, cui praetor Scipio patronum causae dabat €hospitem suum, hominem nobilem, sed admodum stultum, €"quaeso," inquit "praetor, adversario meo da istum patronum, €deinde mihi neminem dederis." Movent illa etiam, quae €coniectura explanantur longe aliter atque sunt, sed acute at-€que concinne; ut, cum Scaurus accusaret Rutilium ambitus, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚˜ˆˆcum ipse consul esset factus, ille repulsam tulisset, et in eius €tabulis ostenderet litteras A. F. P. R. idque diceret esse, €actum fide P. Rutili; Rutilius autem, ante factum, post €relatum; C. Canius, eques Romanus, cum Rufo adesset, €exclamat, neutrum illis litteris declarari: "quid ergo?" €inquit Scaurus; "Aemilius fecit, plectitur Rutilius." @@Ridentur etiam discrepantia: "quid huic abest nisi res et €virtus?" Bella etiam est familiaris reprehensio quasi errantis; €ut cum obiurgavit Albium Granius quod, cum eius tabulis €quiddam ab Albucio probatum videretur, et valde absoluto €Scaevola gauderet neque intellegeret contra suas tabulas esse iudicatum. Huic similis est etiam admonitio in con-€silio dando familiaris, ut, cum patrono malo, cum vocem in €dicendo obtudisset, suadebat Granius, ut mulsum frigidum €biberet, simul ac domum redisset, "perdam" inquit "vocem, @1 si id fecero": "melius est" inquit "quam reum." Bellum €etiam est, cum quid cuique sit consentaneum dicitur; ut, €cum Scaurus non nullam haberet invidiam ex eo, quod €Phrygionis Pompei, locupletis hominis, bona sine testa-€mento possederat, sederetque advocatus reo Bestiae, cum €funus quoddam duceretur, accusator C. Memmius "vide," €inquit "Scaure, mortuus rapitur, si potes esse possessor." Sed ex his omnibus nihil magis ridetur, quam quod est €praeter exspectationem, cuius innumerabilia sunt exempla, €vel Appi maioris illius, qui in senatu, cum ageretur de agris €publicis et de lege Thoria et peteretur Lucullus ab eis, qui €a pecore eius depasci agros publicos dicerent, "non est" €inquit "Luculli pecus illud; erratis";_defendere Lucullum €videbatur_"ego liberum puto esse: qua libet pascitur." Placet etiam mihi illud Scipionis illius, qui Ti. Gracchum €perculit: cum ei M. Flaccus multis probris obiectis P. Mu-€cium iudicem tulisset; "eiero," inquit "iniquus est"; cum €esset admurmuratum, "ah," inquit "P. C., non ego mihi illum €iniquum eiero, verum omnibus." Ab hoc vero Crasso nihil €facetius: cum laesisset testis Silus Pisonem, quod se in eum €audisse dixisset, "potest fieri," inquit "Sile, ut is, unde te €audisse dicis, iratus dixerit." Adnuit Silus. "Potest etiam, €ut tu non recte intellexeris." Id quoque toto capite adnuit, €ut se Crasso daret. "Potest etiam fieri," inquit "ut omnino, €quod te audisse dicis, numquam audieris." Hoc ita praeter €exspectationem accidit, ut testem omnium risus obrueret. €Huius generis est plenus Novius, cuius iocus est familiaris "sapiens si algebis, tremes" et alia permulta. Saepe etiam €facete concedas adversario id ipsum, quod tibi ille detrahit; @1 €ut C. Laelius, cum ei quidam malo genere natus diceret, €indignum esse suis maioribus, "at hercule" inquit "tu tuis €dignus." Saepe etiam sententiose ridicula dicuntur, ut €M. Cincius, quo die legem de donis et muneribus tulit, €cum C. Cento prodisset et satis contumeliose "quid fers, €Cinciole?" quaesisset, "ut emas," inquit "Gai, si uti velis." Saepe etiam salse, quae fieri non possunt, optantur; ut €M. Lepidus, cum, ceteris se in campo exercentibus, ipse in €herba recubuisset, "vellem hoc esset," inquit "laborare." €Salsum est etiam quaerentibus et quasi percontantibus lente €respondere quod nolint; ut censor Lepidus, cum M. Antistio €Pyrgensi equum ademisset amicique [cum] vociferarentur et €quaererent, quid ille patri suo responderet, cur ademptum €sibi equum diceret, cum optimus colonus, parcissimus, €modestissimus, frugalissimus esset, "me istorum" inquit "nihil credere." Conliguntur a Graecis, alia non nulla, exse-€crationes, admirationes, minationes; sed haec ipsa nimis €mihi videor in multa genera discripsisse; nam illa, quae €verbi ratione et vi continentur, certa fere ac definita sunt; €quae plerumque, ut ante dixi, laudari magis quam rideri solent; haec autem, quae sunt in re ipsa et sententia, parti-€bus sunt innumerabilia, generibus pauca; exspectationibus €enim decipiendis et naturis aliorum inridendis [ipsorum €ridicule indicandis] et similitudine turpioris et dissimula-€tione et subabsurda dicendo et stulta reprehendendo risus €moventur. Itaque imbuendus est is, qui iocose volet dicere, €quasi natura quadam apta ad haec genera et moribus, ut ad €cuiusque modi genus ridiculi vultus etiam accommodetur; €qui quidem quo severior est et tristior, ut in te, Crasse, hoc illa, quae dicuntur, salsiora videri solent. Sed iam tu, @1 €Antoni, qui hoc deversorio sermonis mei libenter acquietu-€rum te esse dixisti, tamquam in Pomptinum deverteris, ne-€que amoenum neque salubrem locum, censeo, ut satis diu €te putes requiesse et iter reliquum conficere pergas.' €@@'Ego vero, atque hilare quidem a te acceptus,' inquit 'et €cum doctior per te, tum etiam audacior factus iam ad €iocandum; non enim vereor ne quis me in isto genere €leviorem iam putet, quoniam quidem tu Fabricios mihi €auctores et Africanos, Maximos, Catones, Lepidos protu-listi. Sed habetis ea, quae vultis ex me audire, de quibus €quidem accuratius dicendum et cogitandum fuit; nam €cetera faciliora sunt atque ex eis, quae dicta sunt, reliqua €nascuntur omnia. Ego enim cum ad causam sum adgres-€sus atque omnia cogitando, quoad facere potui, persecutus, €cum et argumenta causae et eos locos, quibus animi iudicum €conciliantur, et illos, quibus permoventur, vidi atque co-€gnovi, tum constituo quid habeat causa quaeque boni, quid €mali; nulla enim fere potest res in dicendi disceptationem €aut controversiam vocari, quae non habeat utrumque, sed, quantum habeat, id refert; mea autem ratio haec esse in €dicendo solet, ut, boni quod habeam, id amplectar, exornem, €exaggerem, ibi commorer, ibi habitem, ibi haeream; a malo €autem vitioque causae ita recedam, non ut me id fugere €appareat, sed ut totum bono illo ornando et augendo dis-€simulatum obruatur; et, si causa est in argumentis, firmis-€sima quaeque maxime tueor, sive plura sunt sive aliquod €unum; sin autem in conciliatione aut in permotione causa €est, ad eam me potissimum partem, quae maxime movere animos hominum potest, confero. Summa denique huius €generis haec est, ut si in refellendo adversario firmior esse @1 €oratio quam in confirmandis nostris rebus potest, omnia in €illum tela conferam; si nostra probari facilius, quam illa €redargui possunt, abducere animos a contraria defensione et ad nostram conor deducere. Duo denique illa, quae €facillima videntur, quoniam quae difficiliora sunt, non €possum, mihi pro meo iure sumo: unum, ut molesto aut €difficili argumento aut loco non numquam omnino nihil €respondeam, quod forsitan aliquis iure inriserit; quis enim €est, qui id facere non possit? sed tamen ego de mea nunc, €non de aliorum facultate disputo confiteorque me, si quae €premat res vehementius, ita cedere solere, ut non modo €non abiecto, sed ne reiecto quidem scuto fugere videar, sed €adhibere quandam in dicendo speciem atque pompam et €pugnae similem fugam; consistere vero in meo praesidio €sic, ut non fugiendi hostis, sed capiendi loci causa cessisse videar; alterum est illud, quod ego maxime oratori caven-€dum et providendum puto quodque me sollicitare summe €solet: non tam ut prosim causis, elaborare soleo, quam ut €ne quid obsim; non quin enitendum sit in utroque, sed €tamen multo est turpius oratori nocuisse videri causae quam €non profuisse. Sed quid hoc loco vos inter vos, Catule? €An haec, ut sunt contemnenda, contemnitis?' 'Minime,' €inquit ille 'sed Caesar de isto ipso quiddam velle dicere €videbatur.' 'Me vero libente' inquit Antonius 'dixerit sive refellendi causa sive quaerendi.' Tum Iulius 'ego me her-€cule,' inquit 'Antoni, semper is fui, qui de te oratore sic €praedicarem, unum te in dicendo mihi videri tectissimum €propriumque hoc esse laudis tuae nihil a te umquam esse €dictum, quod obesset ei, pro quo diceres; idque memoria €teneo, cum mihi sermo cum hoc Crasso, multis audientibus, €esset institutus Crassusque plurimis verbis eloquentiam @1 €laudaret tuam, dixisse me cum ceteris tuis laudibus hanc €esse vel maximam quod non solum quod opus esset diceres, sed etiam quod non opus esset non diceres; tum illum €mihi respondere memini, cetera in te summe esse laudanda, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚©ƒillud vero improbi esse hominis et perfidiosi, dicere quod €alienum esset et noceret ei, pro quo quisque diceret; qua €re non sibi eum disertum, qui id non faceret, videri, sed €improbum, qui faceret. Nunc, si tibi videtur, Antoni, €demonstres velim, qua re tu hoc ita magnum putes nihil in €causa mali facere, ut nihil tibi in oratore maius esse videatur.' 'Dicam equidem, Caesar,' inquit 'quid intellegam, sed et tu €et vos hoc omnes,' inquit, 'mementote, non me de perfecti €oratoris divinitate quadam loqui, sed de exercitationis et €consuetudinis meae mediocritate. Crassi quidem responsum €excellentis cuiusdam est ingeni ac singularis; cui quidem €portenti simile esse visum est posse aliquem inveniri orato-€rem, qui aliquid mali faceret dicendo obessetque ei, quem defenderet; facit enim de se coniecturam; cuius tanta vis €ingeni est, ut neminem nisi consulto putet, quod contra se €ipsum sit, dicere; sed ego non de praestanti quadam et €eximia, sed prope de vulgari et communi vi nunc disputo. €Ita apud Graecos fertur incredibili quadam magnitudine €consili atque ingeni Atheniensis ille fuisse Themistocles; €ad quem quidam doctus homo atque in primis eruditus €accessisse dicitur eique artem memoriae, quae tum primum €proferebatur, pollicitus esse se traditurum; cum ille quae-€sisset quidnam illa ars efficere posset, dixisse illum doctorem, €ut omnia meminisset; et ei Themistoclem respondisse €gratius sibi illum esse facturum, si se oblivisci quae vellet quam si meminisse docuisset. Videsne quae vis in homine @1 €acerrimi ingeni, quam potens et quanta mens fuerit? Qui €ita responderit, ut intellegere possemus nihil ex illius animo, €quod semel esset infusum, umquam effluere potuisse; cum €quidem ei fuerit optabilius oblivisci posse potius quod €meminisse nollet quam quod semel audisset vidissetve €meminisse. Sed neque propter hoc Themistocli responsum €memoriae nobis opera danda non est neque illa mea cautio €et timiditas in causis propter praestantem prudentiam Crassi €neglegenda est; uterque enim istorum non mihi attulit aliquam, sed suam significavit facultatem. Etenim per-€multa sunt in causis in omni parte orationis circumspi-€cienda, ne quid offendas, ne quo inruas: saepe aliqui testis €aut non laedit aut minus laedit, nisi lacessatur; orat reus, €urgent advocati, ut invehamur, ut male dicamus, denique €ut interrogemus: non moveor, non obtempero, non satis €facio; neque tamen ullam adsequor laudem; homines enim €imperiti facilius quod stulte dixeris reprehendere quam quod sapienter tacueris laudare possunt. Hic quantum fit €mali, si iratum, si non stultum, si non levem testem laeseris! €Habet enim et voluntatem nocendi in iracundia et vim in €ingenio et pondus in vita. Nec, si hoc Crassus non com-€mittit, ideo non multi et saepe committunt. Quo quidem €mihi turpius videri nihil solet, quam quod ex oratoris dicto €aliquo aut responso aut rogato sermo ille sequitur: "occidit." €"Adversariumne?" "Immo vero" aiunt "se et eum, quem defendit." Hoc Crassus non putat nisi perfidia accidere €posse; ego autem saepissime video in causis aliquid mali €facere homines minime malos. Quid, illud, quod supra €dixi, solere me cedere et, ut planius dicam, fugere ea, quae €valde causam meam premerent, cum id non faciunt alii @1 €versanturque in hostium castris ac sua praesidia dimittunt, €mediocriterne causis nocent, cum aut adversariorum adiu-€menta confirmant aut ea, quae sanare nequeunt, exulcerant? Quid, cum personarum, quas defendunt, rationem non €habent, si, quae sunt in eis invidiosa, non mitigant exte-€nuando, sed laudando et efferendo invidiosiora faciunt, €quantum est in eo tandem mali? Quid, si in homines €caros iudicibusque iucundos sine ulla praemunitione €orationis acerbius et contumeliosius invehare, nonne a te iudices abalienes? Quid, si, quae vitia aut incommoda €sunt in aliquo iudice uno aut pluribus, ea tu in adversariis €exprobrando non intellegas te in iudices invehi, mediocre[2ne]2 €peccatum est? Quid, si, cum pro altero dicas, litem tuam €facias aut laesus efferare iracundia, causam relinquas, nihilne €noceas? In quo ego, non quo libenter male audiam, sed €quia causam non libenter relinquo, nimium patiens et lentus €existimor; ut, cum te ipsum, Sulpici, obiurgabam, quod €ministratorem peteres, non adversarium; ex quo etiam illud €adsequor, ut, si quis mihi male dicat, petulans aut plane insanus esse videatur. In ipsis autem argumentis si quid €posueris aut aperte falsum aut ei, quod dixeris dicturusve €sis, contrarium aut genere ipso remotum ab usu iudiciorum €ac foro, nihilne noceas? Quid multa? Omnis cura mea €solet in hoc versari semper_dicam enim saepius_si possim €ut boni efficiam aliquid dicendo; sin id minus, ut certe ne €quid mali. @@Itaque nunc illuc redeo, Catule, in quo tu me paulo ante €laudabas, ad ordinem conlocationemque rerum ac locorum; €cuius ratio est duplex; altera, quam adfert natura causarum, €altera, quae oratorum iudicio et prudentia comparatur: €nam ut aliquid ante rem dicamus, deinde ut rem expona- @1 €mus, post ut eam probemus nostris praesidiis confirmandis, €contrariis refutandis, deinde ut concludamus atque ita per-oremus, hoc dicendi natura ipsa praescribit; ut vero statua-€mus ea, quae probandi et docendi causa dicenda sunt, €quem ad modum componamus, id est vel maxime proprium €oratoris prudentiae. Multa enim occurrunt argumenta; €multa, quae in dicendo profutura videantur; sed eorum €partim ita levia sunt, ut contemnenda sint; partim, etiam si €quid habent adiumenti, sunt non numquam eius modi, ut €insit in eis aliquid viti neque tanti sit illud, quod prodesse videatur, ut cum aliquo malo coniungatur; quae autem €utilia sunt atque firma, si ea tamen, ut saepe fit, valde €multa sunt, ea, quae ex eis aut levissima sunt aut aliis €gravioribus consimilia, secerni arbitror oportere atque ex €oratione removeri: equidem cum conligo argumenta causa-rum, non tam ea numerare soleo quam expendere. Et €quoniam, quod saepe iam dixi, tribus rebus homines ad €nostram sententiam perducimus, aut docendo aut conci-€liando aut permovendo, una ex tribus his rebus res prae €nobis est ferenda, ut nihil aliud nisi docere velle videamur; €reliquae duae, sicuti sanguis in corporibus, sic illae in per-€petuis orationibus fusae esse debebunt; nam et principia et €ceterae partes orationis, de quibus paulo post pauca dice-€mus, habere hanc vim magno opere debent, ut ad eorum mentis, apud quos agetur, movendas per[2tinere]2 possint. Sed €his partibus orationis quae, etsi nihil docent argumentando, €persuadendo tamen et commovendo perficiunt plurimum, €quamquam maxime proprius est locus et in exordiendo et €in perorando, digredi tamen ab eo, quod proposueris atque €agas, permovendorum animorum causa saepe utile est; @1 itaque vel re narrata et exposita saepe datur ad commoven-€dos animos digrediendi locus, vel argumentis nostris confir-€matis vel contrariis refutatis vel utroque loco vel omnibus, €si habet eam causa dignitatem atque copiam, recte id fieri €potest; eaeque causae sunt ad augendum et ad ornandum €gravissimae atque plenissimae, quae plurimos exitus dant €ad eius modi digressionem, ut eis locis uti liceat, quibus €animorum impetus eorum, qui audiant, aut impellantur aut reflectantur. Atque etiam in illo reprehendo eos, qui, €quae minime firma sunt, ea prima conlocant; in quo illos €quoque errare arbitror, qui, si quando_id quod mihi €numquam placuit_pluris adhibent patronos, ut in quoque €eorum minimum putant esse, ita eum primum volunt dicere: €res enim hoc postulat, ut eorum exspectationi, qui audiunt, €quam celerrime succurratur; cui si initio satis factum non €sit; multo plus sit in reliqua causa laborandum; male enim €se res habet, quae non statim, ut dici coepta est, melior fieri videtur. Ergo ut in oratore optimus quisque, sic in €oratione firmissimum quodque sit primum; dum illud tamen €in utroque teneatur, ut ea, quae excellent, serventur etiam €ad perorandum; si quae erunt mediocria, nam vitiosis €nusquam esse oportet locum, in mediam turbam atque in gregem coniciantur. Hisce omnibus rebus consideratis þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚»‚tum denique id, quod primum est dicendum, postremum €soleo cogitare, quo utar exordio. Nam si quando id primum €invenire volui, nullum mihi occurrit nisi aut exile aut €nugatorium aut vulgare aut commune. Principia autem €dicendi semper cum accurata et acuta et instructa sen-€tentiis, apta verbis, tum vero causarum propria esse debent; @1 €prima est enim quasi cognitio et commendatio orationis in €principio, quaeque continuo eum, qui audit, permulcere atque allicere debet; in quo admirari soleo non equidem €istos, qui nullam huic rei operam dederunt, sed hominem €in primis disertum atque eruditum, Philippum, qui ita solet €surgere ad dicendum, ut quod primum verbum habiturus €sit, nesciat; et ait idem, cum bracchium concalfecerit, €tum se solere pugnare; neque attendit eos ipsos, unde hoc €simile ducat, primas illas hastas ita iactare leniter, ut et €venustati vel maxime serviant et reliquis viribus suis con-sulant. Nec est dubium, quin exordium dicendi vehemens €et pugnax non saepe esse debeat; sed si in ipso illo gladia-€torio vitae certamine, quo ferro decernitur, tamen ante €congressum multa fiunt, quae non ad vulnus, sed ad €speciem valere videantur, quanto hoc magis in oratione €est spectandum, in qua non vis potius quam delectatio €postulatur! Nihil est denique in natura rerum omnium, €quod se universum profundat et quod totum repente €evolvat; sic omnia, quae fiunt quaeque aguntur acerrime, lenioribus principiis natura ipsa praetexuit. Haec autem in €dicendo non extrinsecus alicunde quaerenda, sed ex ipsis €visceribus causae sumenda sunt; idcirco tota causa per-€temptata atque perspecta, locis omnibus inventis atque €instructis considerandum est quo principio sit utendum. Sic et facile reperientur; sumentur enim ex eis rebus, €quae erunt uberrimae vel in argumentis vel in eis partibus, €ad quas dixi digredi saepe oportere; [ita] et momenti €aliquid adferent, cum erunt paene ex intima defensione @1 €deprompta, et apparebit ea non modo non esse communia €nec in alias causas posse transferri, sed penitus ex ea causa quae [tum] agatur, effloruisse. Omne autem principium €aut rei totius, quae agetur, significationem habere debebit €aut aditum ad causam et communitionem aut quoddam €ornamentum et dignitatem; sed oportet, ut aedibus ac €templis vestibula et aditus, sic causis principia pro portione €rerum praeponere; itaque in parvis atque infrequentibus causis ab ipsa re est exordiri saepe commodius; sed cum €erit utendum principio, quod plerumque erit, aut ex reo €aut ex adversario aut ex re aut ex eis, apud quos agetur, €sententias duci licebit. Ex reo (reos appello, quorum res €est), quae significent bonum virum, quae liberalem, quae €calamitosum, quae misericordia dignum, quae valeant contra €falsam criminationem; ex adversario eisdem ex locis fere contraria; ex re, si crudelis, si nefanda, si praeter opinionem, €si immerito, si misera, si ingrata, si indigna, si nova, si quae €restitui sanarique non possit; ex eis autem, apud quos €agetur, ut benevolos beneque existimantis efficiamus, quod €agendo efficitur melius quam rogando. Est id quidem in €totam orationem confundendum nec minime in extremam; sed tamen multa principia ex eo genere gignuntur. Nam €et attentum monent Graeci ut principio faciamus iudicem €et docilem; quae sunt utilia, sed non principi magis €propria quam reliquarum partium; faciliora etiam in prin-€cipiis, quod et attenti tum maxime sunt, cum omnia exspe-€ctant, et dociles magis [2in]2 initiis esse possunt; inlustriora €enim sunt, quae in principiis quam quae in mediis causis @1 dicuntur aut arguendo aut refellendo. Maximam autem €copiam principiorum ad iudicem aut adliciendum aut €incitandum ex eis locis trahemus, qui ad motus animorum €conficiendos inerunt in causa, quos tamen totos explicare €in principio non oportebit, sed tantum impelli iudicem €primo leviter, ut iam inclinato reliqua incumbat oratio. Conexum autem ita sit principium consequenti orationi, €ut non tamquam citharoedi prooemium adfictum aliquid, €sed cohaerens cum omni corpore membrum esse videatur. €Nam non nulli, cum illud meditati ediderunt, sic ad reliqua €transeunt, ut audientiam fieri sibi [2non]2 velle videantur. €Atque eius modi illa prolusio debet esse, non ut Samni-€tium, qui vibrant hastas ante pugnam, quibus in pugnando €nihil utuntur, sed ut ipsis sententiis, quibus proluserint, vel €pugnare possint. @@Narrare vero rem quod breviter iubent, si brevitas appel-€landa est, cum verbum nullum redundat, brevis est L. Crassi €oratio; sin tum est brevitas, cum tantum verborum est €quantum necesse est, aliquando id opus est; sed saepe €obest vel maxime in narrando, non solum quod obscurita-€tem adfert, sed etiam quod eam virtutem, quae narrationis €est maxima, ut iucunda et ad persuadendum accommodata €sit, tollit. Videant illa €@@@@nam is postquam excessit ex ephebis . . . . quam longa est narratio! Mores adulescentis ipsius et €servilis percontatio, mors Chrysidis, vultus et forma et €lamentatio sororis, reliqua pervarie iucundeque narrantur. €Quod si hanc brevitatem quaesisset: @1 €@@@@effertur, imus, ad sepulcrum venimus, €@@@@in ignem imposita est, €[fere] decem versiculis totum conficere potuisset; quam-€quam hoc ipsum "effertur, imus," concisum est ita, ut non brevitati servitum sit, sed magis venustati. Quod si nihil €fuisset, nisi "in ignem imposita est," tamen res tota cognosci €facile potuisset. Sed et festivitatem habet narratio distincta €personis et interpuncta sermonibus, et est et probabilius, €quod gestum esse dicas, cum quem ad modum actum sit €exponas, et multo apertius ad intellegendum est, si %con-stituitur aliquando ac non ista brevitate percurritur. Aper-€tam enim narrationem tam esse oportet quam cetera; sed €hoc magis in hac elaborandum est, quod et difficilius est €non esse obscurum in re narranda quam aut in principio €aut in argumentando aut in perorando; et maiore etiam €periculo haec pars orationis obscura est quam ceterae, vel €quia, si quo alio in loco est dictum quid obscurius, tantum €id perit, quod ita dictum est, narratio obscura totam occae-€cat orationem; vel quod alia possis, semel si obscurius €dixeris, dicere alio loco planius, narrationis unus est in €causa locus. Erit autem perspicua narratio, si verbis usi-€tatis, si ordine temporum servato, si non interrupte narra-bitur. Sed quando utendum sit aut non sit narratione, €id est consili; neque enim si nota res est nec dubium quid €gestum sit, narrare oportet, nec si adversarius narravit, nisi €si refellemus; ac si quando erit narrandum, nec illa, quae €suspicionem et crimen efficient contraque nos erunt, acriter @1 €persequemur et, quicquid potuerit, detrahemus; ne illud, €quod Crassus, si quando fiat, perfidia, non stultitia fieri €putat, ut causae noceamus, accidat. Nam ad summam €totius causae pertinet, caute an contra demonstrata res sit, €quod omnis orationis reliquae fons est narratio. @@Sequitur, ut causa ponatur, in quo videndum est, quid in €controversiam veniat; tum suggerenda sunt firmamenta €causae coniuncte et infirmandis contrariis et tuis confir-€mandis. Namque una in causis ratio quaedam est eius €orationis, quae ad probandam argumentationem valet; ea €autem et confirmationem et reprehensionem quaerit; sed €quia neque reprehendi, quae contra dicuntur, possunt, nisi €tua confirmes, neque haec confirmari, nisi illa reprehendas, €idcirco haec et natura et utilitate et tractatione coniuncta sunt. Omnia autem concludenda [2sunt]2 plerumque rebus €augendis vel inflammando iudice vel mitigando; omniaque €cum superioribus orationis locis tum maxime extremo ad €mentis iudicum quam maxime permovendas et ad utilitatem €nostram vocandas conferenda sunt. @@Neque sane iam causa videtur esse cur secernamus ea €praecepta, quae de suasionibus tradenda sunt aut lauda-€tionibus, sunt enim pleraque communia, sed tamen suadere €aliquid aut dissuadere gravissimae mihi personae videtur €esse; nam et sapientis est consilium explicare suum de €maximis rebus et honesti et diserti, ut mente providere, €auctoritate probare, oratione persuadere possis. Atque þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚͈ˆhaec in senatu minore apparatu agenda sunt; sapiens enim €est consilium multisque aliis dicendi relinquendus locus, vitanda etiam ingeni ostentationis suspicio: contio capit @1 €omnem vim orationis et gravitatem varietatemque desiderat. €Ergo in suadendo nihil est optabilius quam dignitas; nam €qui utilitatem petit, non quid maxime velit suasor, sed quid €interdum magis sequatur, videt. Nemo est enim, prae-€sertim in tam clara civitate, quin putet expetendam maxime €dignitatem, sed vincit utilitas plerumque, cum subest ille €timor ea neglecta ne dignitatem quidem posse retineri. Controversia autem est inter hominum sententias aut in €illo, utrum sit utilius; aut etiam, cum id convenit, certatur, €utrum honestati potius an utilitati consulendum sit; quae €quia pugnare inter se saepe videntur, qui utilitatem defendet, €enumerabit commoda pacis, opum, potentiae, vectigalium, €praesidi militum, ceterarum rerum, quarum fructum utili-€tate metimur, itemque incommoda contrariorum; qui ad €dignitatem impellit, maiorum exempla, quae erant vel cum €periculo gloriosa, conliget, posteritatis immortalem memo-€riam augebit, utilitatem ex laude nasci defendet semperque eam cum dignitate esse coniunctam. Sed quid fieri possit €aut non possit quidque etiam sit necesse aut non sit, in €utraque re maxime est quaerendum; inciditur enim omnis €[iam] deliberatio, si intellegitur non posse fieri aut si neces-€sitas adfertur; et qui id docuit non videntibus aliis, is pluri-mum vidit. Ad consilium autem de re publica dandum €caput est nosse rem publicam; ad dicendum vero probabi-€liter nosse mores civitatis, qui quia crebro mutantur, genus €quoque orationis est saepe mutandum; et quamquam una €fere vis est eloquentiae, tamen quia summa dignitas est €populi, gravissima causa rei publicae, maximi motus mul-€titudinis, genus quoque dicendi grandius quoddam et in- @1 €lustrius esse adhibendum videtur; maximaque pars orationis €admovenda est ad animorum motus non numquam aut €cohortatione aut commemoratione aliqua aut in spem aut €in metum aut ad cupiditatem aut ad gloriam concitandos, €saepe etiam a temeritate, iracundia, spe, iniuria, invidia, crudelitate revocandos. Fit autem ut, quia maxima quasi €oratoris scaena videatur contionis esse, natura ipsa ad or-€natius dicendi genus excitemur; habet enim multitudo vim €quandam talem, ut, quem ad modum tibicen sine tibiis €canere, sic orator sine multitudine audiente eloquens esse non possit. Et cum sint populares multi variique lapsus, €vitanda est acclamatio adversa populi, quae aut orationis €peccato aliquo excitatur, si aspere, si arroganter, si turpiter, €si sordide, si quo animi vitio dictum esse aliquid videtur, €aut hominum offensione vel invidia, quae aut iusta est aut €ex criminatione atque fama, aut res si displicet, aut si est €in aliquo motu suae cupiditatis aut metus multitudo. His €quattuor causis totidem medicinae opponuntur: tum obiur-€gatio, si est auctoritas; tum admonitio quasi lenior obiur-€gatio; tum promissio, si audierint, probaturos; tum depre-catio, quod est infirmum, sed non numquam utile. Nullo €autem loco plus facetiae prosunt et celeritas et breve aliquod €dictum nec sine dignitate et cum lepore; nihil enim tam €facile quam multitudo a tristitia et saepe ab acerbitate €commode et breviter et acute et hilare dicto deducitur. €@@Exposui fere, ut potui, vobis in utroque genere causarum €quae sequi solerem, quae fugere, quae spectare quaque omnino in causis ratione versari. Nec illud tertium lauda-€tionum genus est difficile, quod ego initio quasi a praeceptis €nostris secreveram; sed et quia multa sunt orationum genera @1 €et graviora et maioris copiae, de quibus nemo fere praeci-€peret, et quod nos laudationibus non ita multum uti solere-€mus, totum hunc segregabam locum; ipsi enim Graeci magis €legendi et delectationis aut hominis alicuius ornandi quam €utilitatis huius forensis causa laudationes scriptitaverunt; €quorum sunt libri, quibus Themistocles, Aristides, Agesilaus, €Epaminondas, Philippus, Alexander aliique laudantur; no-€strae laudationes, quibus in foro utimur, aut testimoni brevi-€tatem habent nudam atque inornatam aut scribuntur ad €funebrem contionem, quae ad orationis laudem minime €accommodata est. Sed tamen, quoniam est utendum ali-€quando, non numquam etiam scribendum, vel ut Q. Tuberoni €Africanum avunculum laudanti scripsit C. Laelius, vel ut €nosmet ipsi ornandi causa Graecorum more, si quos veli-€mus, laudare possimus, sit a nobis quoque tractatus hic locus. Perspicuum est igitur alia esse in homine optanda, €alia laudanda: genus, forma, vires, opes, divitiae cetera[que], €quae fortuna dat aut extrinsecus aut corpori, non habent in €se veram laudem, quae deberi virtuti uni putatur; sed €tamen, quod ipsa virtus in earum rerum usu et moderatione €maxime cernitur, tractanda in laudationibus etiam haec sunt €naturae et fortunae bona; in quibus est summa laus non €extulisse se in potestate, non fuisse insolentem in pecunia, €non se praetulisse aliis propter abundantiam fortunae, ut €opes et copiae non superbiae videantur ac libidini, sed €bonitati ac moderationi facultatem et materiam dedisse. Virtus autem, quae est per se ipsa laudabilis et sine qua €nihil laudari potest, tamen habet pluris partis, quarum alia €est [2alia]2 ad laudationem aptior; sunt enim aliae virtutes, €quae videntur in moribus hominum et quadam comitate ac @1 €beneficentia positae; aliae, quae in ingeni aliqua facultate €aut animi magnitudine ac robore; nam clementia, iustitia, €benignitas, fides, fortitudo in periculis communibus iucunda est auditu in laudationibus; omnes enim hae virtutes non €tam ipsis, qui eas habent, quam generi hominum fructuosae €putantur. Sapientia et magnitudo animi, qua omnes res €humanae tenues ac pro nihilo putantur, et in excogitando €vis quaedam ingeni et ipsa eloquentia admirationis habet €non minus, iucunditatis minus: ipsos enim magis videntur, €quos laudamus, quam illos, apud quos laudamus, ornare ac €tueri. Sed tamen in laudando iungenda sunt etiam haec €genera virtutum; ferunt enim aures hominum cum illa, €quae iucunda et grata, tum etiam illa, quae mirabilia sunt in virtute, laudari. Et quoniam singularum virtutum sunt €certa quaedam officia ac munera et sua cuique virtuti laus €propria debetur, erit explicandum in laude iustitiae, quid €cum fide, quid cum aequabilitate, quid cum eius modi €aliquo officio is, qui laudabitur, fecerit; itemque in ceteris €res gestae ad cuiusque virtutis genus et vim et nomen ac-commodabuntur. Gratissima autem laus eorum factorum €habetur, quae suscepta videntur a viris fortibus sine emolu-€mento ac praemio; quae vero etiam cum labore ac periculo €ipsorum, haec habent uberrimam copiam ad laudandum, €quod et dici ornatissime possunt et audiri facillime; ea €enim denique virtus esse videtur praestantis viri, quae est €fructuosa aliis, ipsi aut laboriosa aut periculosa aut certe €gratuita. Magna etiam illa laus et admirabilis videri solet €tulisse casus sapienter adversos, non fractum esse fortuna, retinuisse in rebus asperis dignitatem; neque tamen illa €non ornant, habiti honores, decreta virtutis praemia, res €gestae iudiciis hominum comprobatae; in quibus etiam @1 €felicitatem ipsam deorum immortalium iudicio tribui lauda-€tionis est. Sumendae autem res erunt aut magnitudine €praestabiles aut novitate primae aut genere ipso singulares; €neque enim parvae neque usitatae neque vulgares admira-tione aut omnino laude dignae videri solent. Est etiam €cum ceteris praestantibus viris comparatio in laudatione €praeclara. De quo genere libitum mihi est paulo plura €quam ostenderam dicere, non tam propter usum forensem, €qui est a me omni hoc sermone tractatus, quam ut hoc €videretis, si laudationes essent in oratoris officio, quod €nemo negat, oratori virtutum omnium cognitionem, sine qua laudatio effici non possit, esse necessariam. Iam vitu-€perandi praecepta contrariis ex vitiis sumenda esse perspi-€cuum est; simul est illud ante oculos, nec bonum virum €proprie et copiose laudari sine virtutum nec improbum €notari ac vituperari sine vitiorum cognitione satis insi-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚݆gnite atque aspere posse. Atque his locis et laudandi et €vituperandi saepe nobis est utendum in omni genere €causarum. @@Habetis de inveniendis rebus disponendisque quid sen-€tiam; adiungam etiam de memoria, ut labore Crassum €levem neque ei quicquam aliud, de quo disserat, relinquam €nisi ea, quibus haec exornentur.' 'Perge vero,' inquit €Crassus 'libenter enim te cognitum iam artificem aliquando-€que evolutum illis integumentis dissimulationis tuae nuda-€tumque perspicio; et quod mihi nihil aut [quod] non multum relinquis, percommode facis estque mihi gratum.' 'Iam €istuc, quantum tibi ego reliquerim,' inquit Antonius 'erit €in tua potestate; si enim vere agere volueris, omnia tibi €relinquo; sin dissimulare, tu quem ad modum his satis €facias, videris. Sed, ut ad rem redeam, non sum tanto €ego' inquit 'ingenio, quanto Themistocles fuit, ut oblivionis @1 €artem quam memoriae malim; gratiamque habeo Simonidi €illi Cio, quem primum ferunt artem memoriae protulisse. Dicunt enim, cum cenaret Crannone in Thessalia Simonides €apud Scopam fortunatum hominem et nobilem cecinisset-€que id carmen, quod in eum scripsisset, in quo multa €ornandi causa poetarum more in Castorem scripta et Pollu-€cem fuissent, nimis illum sordide Simonidi dixisse se di-€midium eius ei, quod pactus esset, pro illo carmine daturum; €reliquum a suis Tyndaridis, quos aeque laudasset, peteret, si ei videretur. Paulo post esse ferunt nuntiatum Simonidi, €ut prodiret; iuvenis stare ad ianuam duo quosdam, qui eum €magno opere evocarent; surrexisse illum, prodisse, vidisse €neminem: hoc interim spatio conclave illud, ubi epularetur €Scopas, concidisse; ea ruina ipsum cum cognatis oppressum €suis interisse: quos cum humare vellent sui neque possent €obtritos internoscere ullo modo, Simonides dicitur ex eo, €quod meminisset quo eorum loco quisque cubuisset, de-€monstrator unius cuiusque sepeliendi fuisse; hac tum re €admonitus invenisse fertur ordinem esse maxime, qui memoriae lumen adferret. Itaque eis, qui hanc partem €ingeni exercerent, locos esse capiendos et ea, quae memoria €tenere vellent effingenda animo atque in eis locis conlo-€canda; sic fore, ut ordinem rerum locorum ordo conser-€varet, res autem ipsas rerum effigies notaret atque ut locis pro cera, simulacris pro litteris uteremur. Qui sit autem €oratori memoriae fructus, quanta utilitas, quanta vis, quid €me attinet dicere? tenere, quae didiceris in accipienda €causa, quae ipse cogitaris? omnis fixas esse in animo €sententias? omnem descriptum verborum apparatum? ita €audire vel eum, unde discas, vel eum, cui respondendum sit, €ut illi non infundere in auris tuas orationem, sed in animo @1 €videantur inscribere? Itaque soli qui memoria vigent, €sciunt quid et quatenus et quo modo dicturi sint, quid €responderint, quid supersit: eidemque multa ex aliis causis aliquando a se acta, multa ab aliis audita meminerunt. Qua €re confiteor equidem huius boni naturam esse principem, €sicut earum rerum, de quibus ante locutus sum, omnium; €sed haec ars tota dicendi, sive artis imago quaedam et €similitudo est, habet hanc vim, non ut totum aliquid, cuius €in ingeniis nostris pars nulla sit, pariat et procreet, verum €ut ea, quae sunt orta iam in nobis et procreata, educet atque confirmet; verum tamen neque tam acri memoria €fere quisquam est, ut, non dispositis notatisque rebus, or-€dinem verborum omnium aut sententiarum complectatur, €neque vero tam hebeti, ut nihil hac consuetudine et exercita-€tione adiuvetur. Vidit enim hoc prudenter sive Simonides €sive alius quis invenit, ea maxime animis effingi nostris, €quae essent a sensu tradita atque impressa; acerrimum €autem ex omnibus nostris sensibus esse sensum videndi; €qua re facillime animo teneri posse ea, quae perciperentur €auribus aut cogitatione, si etiam commendatione oculorum €animis traderentur; ut res caecas et ab aspectus iudicio €remotas conformatio quaedam et imago et figura ita notaret, €ut ea, quae cogitando complecti vix possemus, intuendo quasi teneremus. His autem formis atque corporibus, sicut €omnibus, quae sub aspectum veniunt, [admonetur memoria €nostra atque excitatur;] sede opus est, etenim corpus in-€tellegi sine loco non potest. Qua re ne in re nota et per-€vulgata multus et insolens sim, locis est utendum multis, €inlustribus, explicatis, modicis intervallis; imaginibus autem @1 €agentibus, acribus, insignitis, quae occurrere celeriterque €percutere animum possint; quam facultatem et exercitatio €dabit, ex qua consuetudo gignitur, et similium verborum €conversa et immutata casibus aut traducta ex parte ad genus €notatio et unius verbi imagine totius sententiae informatio €pictoris cuiusdam summi ratione et modo formarum varietate locos distinguentis. Sed verborum memoria, quae minus est €nobis necessaria, maiore imaginum varietate distinguitur; €multa enim sunt verba, quae quasi articuli conectunt membra €orationis, quae formari similitudine nulla possunt; eorum €fingendae sunt nobis imagines, quibus semper utamur; rerum €memoria propria est oratoris; eam singulis personis bene €positis notare possumus, ut sententias imaginibus, ordinem locis comprehendamus. Neque verum est, quod ab inertibus €dicitur, opprimi memoriam imaginum pondere et obscurari €etiam id, quod per se natura tenere potuisset: vidi enim ego €summos homines et divina prope memoria, Athenis Char-€madam, in Asia, quem vivere hodie aiunt, Scepsium Metro-€dorum, quorum uterque tamquam litteris in cera, sic se €aiebat imaginibus in eis locis, quos haberet, quae meminisse €vellet, perscribere. Qua re hac exercitatione non eruenda €memoria est, si est nulla naturalis; sed certe, si latet, evo-€canda est. @@Habetis sermonem bene longum hominis, utinam non €impudentis! Illud quidem certe, non nimis verecundi; qui €quidem, cum te, Catule, tum etiam L. Crasso audiente, de €dicendi ratione tam multa dixerim; nam istorum aetas €minus me fortasse movere debuit. Sed mihi ignoscetis €profecto, si modo, quae causa me nunc ad hanc insolitam mihi loquacitatem impulerit, acceperitis.' 'Nos vero,' €inquit Catulus 'etenim pro me hoc et pro meo fratre re-€spondeo, non modo tibi ignoscimus, sed te diligimus @1 €magnamque tibi habemus gratiam; et cum humanitatem et €facilitatem agnoscimus tuam, tum admiramur istam scientiam €et copiam. Equidem etiam hoc me adsecutum puto, quod €magno sum levatus errore et illa admiratione liberatus, quod €multis cum aliis semper admirari solebam, unde esset illa €tanta tua in causis divinitas; nec enim te ista attigisse arbi-€trabar, quae diligentissime cognosse et undique conlegisse €usuque doctum partim correxisse video, partim comprobasse; neque eo minus eloquentiam tuam et multo magis virtutem €et diligentiam admiror et simul gaudeo iudicium animi mei €comprobari, quod semper statui neminem sapientiae laudem €et eloquentiae sine summo studio et labore et doctrina con-€sequi posse. Sed tamen quidnam est [id] quod dixisti fore, €ut tibi ignosceremus, si cognossemus, quae te causa in ser-€monem impulisset? Quae est enim alia causa, nisi quod €nobis et horum adulescentium studio, qui te attentissime audierunt, morem gerere voluisti?' Tum ille 'adimere' €inquit 'omnem recusationem Crasso volui, quem ego paulo €ante sciebam vel pudentius vel invitius, nolo enim dicere de €tam suavi homine fastidiosius, ad hoc genus sermonis €accedere. Quid enim poterit dicere? Consularem se [esse] €hominem et censorium? Eadem nostra causa est. An €aetatem adferet? Quadriennio minor est. An se haec €nescire? Quae ego sero, quae cursim arripui, quae subsi-€civis operis, ut aiunt, iste a puero, summo studio, summis €doctoribus. Nihil dicam de ingenio, cui par nemo fuit: €etenim me dicentem qui audiret, nemo umquam tam sui €despiciens fuit quin speraret aut melius aut eodem modo se €posse dicere; Crasso dicente nemo tam arrogans, qui €similiter se umquam dicturum esse confideret. Quam ob @1 €rem ne frustra hi tales viri venerint, te aliquando, Crasse, €audiamus.' @@Tum ille 'ut ita ista esse concedam,' inquit 'Antoni, quae €sunt valde secus, quid mihi [tu] tandem hodie aut cuiquam €homini quod dici possit reliquisti? Dicam enim vere, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ¢›‚í„amicissimi homines, quod sentio: saepe ego doctos homines, €quid dico saepe? immo non numquam; saepe enim qui €potui, qui puer in forum venerim neque inde umquam €diutius quam quaestor afuerim? Sed tamen audivi, ut heri €dicebam, et Athenis cum essem, doctissimos viros et in €Asia istum ipsum Scepsium Metrodorum, cum de his ipsis €rebus disputaret; neque vero mihi quisquam copiosius €umquam visus est neque subtilius in hoc genere dicendi €quam iste hodie esse versatus: quod si esset aliter et €aliquid intellegerem ab Antonio praetermissum, non essem €tam inurbanus et paene inhumanus, ut in eo gravarer, quod vos cupere sentirem.' Tum Sulpicius 'an ergo' inquit €'oblitus es, Crasse, Antonium ita partitum esse tecum, ut €ipse instrumentum oratoris exponeret, tibi eius distinctionem €atque ornatum relinqueret?' Hic ille 'primum quis Antonio €permisit,' inquit 'ut et partis faceret et utram vellet prior €ipse sumeret? Deinde, ego si recte intellexi, cum valde €libenter audirem, mihi coniuncte est visus de utraque re €dicere.' 'Ille vero' inquit Cotta 'ornamenta orationis non €attigit neque eam laudem, ex qua eloquentia nomen suum €invenit.' 'Verba igitur' inquit Crassus 'mihi reliquit Antonius, rem ipse sumpsit.' Tum Caesar 'si, quod diffi-€cilius est, id tibi reliquit, est nobis' inquit 'causa, cur te €audire cupiamus; sin, quod facilius, tibi causa non est, cur @1 €recuses.' Et Catulus 'quid, quod dixisti,' inquit 'Crasse, si €[hic] hodie apud te maneremus, te morem nobis esse gestu-€rum, nihilne ad fidem tuam putas pertinere?' Tum Cotta €ridens 'possem tibi,' inquit 'Crasse, concedere: sed vide ne €quid Catulus attulerit religionis: opus hoc censorium est, id €autem committere vides quam homini censorio conveniat.' €'Agite vero' [ille] inquit 'ut vultis. Sed nunc quidem, €quoniam est id temporis, surgendum censeo et requiescen-€dum; post meridiem, si ita vobis est commodum, loquemur €aliquid, nisi forte in crastinum differre mavultis.' Omnes se €vel statim vel si ipse post meridiem mallet, quam primum €tamen audire velle dixerunt. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIVS}1 ‘@@Instituenti mihi, Quinte frater, eum sermonem referre €et mandare huic tertio libro, quem post Antoni disputa-€tionem Crassus habuisset, acerba sane recordatio veterem €animi curam molestiamque renovavit. Nam illud immor-€talitate dignum ingenium, illa humanitas, illa virtus L. Crassi €morte exstincta subita est vix diebus decem post eum diem, qui hoc et superiore libro continetur. Ut enim Romam €rediit extremo ludorum scaenicorum die, vehementer com-€motus oratione ea, quae ferebatur habita esse in contione €a Philippo, quem dixisse constabat videndum sibi esse aliud €consilium; illo senatu se rem publicam gerere non posse, €mane Idibus Septembribus et ille et senatus frequens vocatu €Drusi in curiam venit; ibi cum Drusus multa de Philippo €questus esset, rettulit ad senatum de illo ipso, quod in eum €ordinem consul tam graviter in contione esset invectus. Hic, ut saepe inter homines sapientissimos constare vidi, €quamquam hoc Crasso, cum aliquid accuratius dixisset, €semper fere contigisset, ut numquam dixisse melius puta-€retur, tamen omnium consensu sic esse tum iudicatum @1 €ceteros a Crasso semper omnis, illo autem die etiam ipsum €a se superatum. Deploravit enim casum atque orbitatem €senatus, cuius ordinis a consule, qui quasi parens bonus €aut tutor fidelis esse deberet, tamquam ab aliquo nefario €praedone diriperetur patrimonium dignitatis; neque vero €esse mirandum, si, cum suis consiliis rem publicam pro-fligasset, consilium senatus a re publica repudiaret. Hic €cum homini et vehementi et diserto et in primis forti ad €resistendum Philippo quasi quasdam verborum faces admo-€visset, non tulit ille et graviter exarsit pigneribusque ablatis €Crassum instituit coercere. Quo quidem ipso in loco €multa a Crasso divinitus dicta [2esse]2 ferebantur, cum sibi €illum consulem esse negaret, cui senator ipse non esset. €'An tu, cum omnem auctoritatem universi ordinis pro pi-€gnere putaris eamque in conspectu populi Romani con-€cideris, me his existimas pigneribus terreri? Non tibi illa €sunt caedenda, si L. Crassum vis coercere: haec tibi est €incidenda lingua, qua vel evulsa spiritu ipso libidinem tuam libertas mea refutabit.' Permulta tum vehementis-€sima contentione animi, ingeni, virium ab eo dicta esse €constabat sententiamque eam, quam senatus frequens se-€cutus est ornatissimis et gravissimis verbis, ut populo Ro-€mano satis fieret, numquam senatus neque consilium rei €publicae neque fidem defuisse ab eo dictam et eundem, €id quod in auctoritatibus perscriptis exstat, scribendo ad-fuisse. Illa tamquam cycnea fuit divini hominis vox et €oratio, quam quasi exspectantes post eius interitum venie-€bamus in curiam, ut vestigium illud ipsum, in quo ille €postremum institisset, contueremur: namque tum latus ei €dicenti condoluisse sudoremque multum consecutum esse €audiebamus; ex quo cum cohorruisset, cum febri domum @1 rediit dieque septimo lateris dolore consumptus est. O €fallacem hominum spem fragilemque fortunam et inanis €nostras contentiones, quae medio in spatio saepe frangun-€tur et corruunt aut ante in ipso cursu obruuntur, quam €portum conspicere potuerunt! Nam quam diu Crassi fuit €ambitionis labore vita districta, tam diu privatis magis officiis €et ingeni laude floruit quam fructu amplitudinis aut rei €publicae dignitate; qui autem annus ei primus ab honorum €perfunctione aditum omnium concessu ad summam aucto-€ritatem dabat, is eius omnem spem atque omnia vitae con-silia morte pervertit. Fuit hoc luctuosum suis, acerbum €patriae, grave bonis omnibus; sed ei tamen rem publicam €casus secuti sunt, ut mihi non erepta L. Crasso a dis im-€mortalibus vita, sed donata mors esse videatur. Non vidit €flagrantem bello Italiam, non ardentem invidia senatum, €non sceleris nefarii principes civitatis reos, non luctum €filiae, non exsilium generi, non acerbissimam C. Mari fugam, €non illam post reditum eius caedem omnium crudelissimam, €non denique in omni genere deformatam eam civitatem, in €qua ipse florentissima multum omnibus [gloria] praestitisset. @@Et quoniam attigi cogitatione vim varietatemque fortunae, €non vagabitur oratio mea longius atque eis fere ipsis de-€finietur viris, qui hoc sermone, quem referre suscepimus, €continentur. Quis enim non iure beatam L. Crassi mor-€tem illam, quae est a multis saepe defleta, dixerit, cum €horum ipsorum sit, qui tum cum illo postremum fere con-€locuti sunt, eventum recordatus? Tenemus enim memoria €Q. Catulum, virum omni laude praestantem, cum sibi non €incolumem fortunam, sed exsilium et fugam deprecaretur, esse coactum, ut vita se ipse privaret. Iam M. Antoni in €eis ipsis rostris, in quibus ille rem publicam constantissime @1 €consul defenderat quaeque censor imperatoriis manubiis €ornarat, positum caput illud fuit, a quo erant multorum €[civium] capita servata; neque vero longe ab eo C. Iuli €caput hospitis Etrusci scelere proditum cum L. Iuli fratris €capite iacuit, ut ille, qui haec non vidit, et vixisse cum re €publica pariter et cum illa simul exstinctus esse videatur. €Neque enim propinquum suum, maximi animi virum, €P. Crassum, suapte interfectum manu neque conlegae sui, €pontificis maximi, sanguine simulacrum Vestae respersum €esse vidit; cui maerori, qua mente ille in patriam fuit, etiam €C. Carbonis, inimicissimi hominis, eodem illo die mors fuisset nefaria; non vidit eorum ipsorum, qui tum adule-€scentes Crasso se dicarant, horribilis miserosque casus; ex €quibus [C.] Cotta, quem ille florentem reliquerat, paucis €diebus post mortem Crassi depulsus per invidiam tribunatu €non multis ab eo tempore mensibus eiectus est e civitate; €Sulpicius autem, qui in eadem invidiae flamma fuisset, qui-€buscum privatus coniunctissime vixerat, hos in tribunatu €spoliare instituit omni dignitate; cui quidem ad summam €gloriam eloquentiae efflorescenti ferro erepta vita est et €poena temeritatis non sine magno rei publicae malo con-stituta. Ego vero te, Crasse, cum vitae flore tum mortis €opportunitate divino consilio et ornatum et exstinctum þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜Œƒesse arbitror; nam tibi aut pro virtute animi constantiaque €tua civilis ferri subeunda fuit crudelitas aut, si qua te for-€tuna ab atrocitate mortis vindicasset, eadem esse te funerum €patriae spectatorem coegisset; neque solum tibi impro-€borum dominatus, sed etiam propter admixtam civium caedem bonorum victoria maerori fuisset. Mihi quidem, €Quinte frater, et eorum casus, de quibus ante dixi, et ea, €quae nosmet ipsi ob amorem in rem publicam incredibilem @1 €et singularem pertulimus ac sensimus, cogitanti sententia €saepe tua vera ac sapiens videri solet, qui propter tot tantos €tam praecipitisque casus clarissimorum hominum atque op-€timorum virorum me semper ab omni contentione ac dimi-catione [animi] revocasti. Sed quoniam haec iam neque in €integro nobis esse possunt et summi labores nostri magna €compensati gloria mitigantur, pergamus ad ea solacia, quae €non modo sedatis molestiis iucunda, sed etiam haerentibus €salutaria nobis esse possint, sermonemque L. Crassi reli-€quum ac paene postremum memoriae prodamus, atque ei, €si nequaquam parem illius ingenio, at pro nostro tamen studio meritam gratiam debitamque referamus. Neque €enim quisquam nostrum, cum libros Platonis mirabiliter €scriptos legit, in quibus omnibus fere Socrates exprimitur, €non, quamquam illa scripta sunt divinitus, tamen maius €quiddam de illo, de quo scripta sunt, suspicatur; quod €item nos postulamus non a te quidem, qui nobis omnia €summa tribuis, sed a ceteris, qui haec in manus sument, €maius ut quiddam de L. Crasso, quam quantum a nobis exprimetur, suspicentur. Nos enim, qui ipsi sermoni non €interfuissemus et quibus C. Cotta tantum modo locos ac €sententias huius disputationis tradidisset, quo in genere ora-€tionis utrumque oratorem cognoveramus, id ipsum sumus €in eorum sermone adumbrare conati: quod si quis erit, qui €ductus opinione vulgi aut Antonium ieiuniorem aut Cras-€sum pleniorem fuisse putet, quam quo modo a nobis uter-€que inductus est, is erit ex eis, qui aut illos non audierit €aut iudicare non possit; nam fuit uterque, ut exposui €antea, cum studio atque ingenio et doctrina praestans om-€nibus, tum in suo genere perfectus, ut neque in Antonio €deesset hic ornatus orationis neque in Crasso redundaret. @1 @@Ut igitur ante meridiem discesserunt paulumque re-€quierunt, in primis hoc a se Cotta animadversum esse dice-€bat, omne illud tempus meridianum Crassum in acerrima €atque attentissima cogitatione posuisse seseque, qui vultum €eius, cum ei dicendum esset, obtutumque oculorum in cogi-€tando probe nosset atque in maximis causis saepe vidisset, €tum dedita opera quiescentibus aliis in eam exedram venisse, €in qua Crassus posito lectulo recubuisset, cumque eum de-€fixum in cogitatione esse sensisset, statim recessisse atque in €eo silentio duas horas fere esse consumptas. Deinde cum €omnes inclinato iam in posmeridianum tempus die venis-€sent ad Crassum, 'quid est, Crasse,' inquit Iulius 'imusne €sessum? Etsi admonitum venimus te, non flagitatum.' Tum Crassus 'an me tam impudentem esse existimatis, ut €vobis hoc praesertim munus putem [2me]2 diutius posse de-€bere?' 'Quinam igitur' inquit 'ille locus? An in media €silva placet? Est enim is maxime et opacus et frigidus.' €'Sane,' inquit Crassus 'etenim est in eo loco sedes huic €nostro non importuna sermoni.' Cum placuisset idem €ceteris, in silvam venitur et ibi magna cum audiendi ex-€spectatione considitur. @@Tum Crassus 'cum auctoritas atque amicitia vestra tum €Antoni facilitas eripuit' inquit 'mihi in optima mea causa €libertatem recusandi: quamquam in partienda disputatione €nostra, cum sibi de eis, quae dici ab oratore oporteret, €sumeret, mihi autem relinqueret, ut explicarem, quem ad €modum illa ornari oporteret, ea divisit, quae seiuncta esse €non possunt. Nam cum omnis ex re atque verbis constet €oratio, neque verba sedem habere possunt, si rem sub-traxeris, neque res lumen, si verba semoveris. Ac mihi €quidem veteres illi maius quiddam animo complexi plus @1 €multo etiam vidisse videntur, quam quantum nostrorum €ingeniorum acies intueri potest, qui omnia haec, quae supra €et subter, unum esse et una vi atque [una] consensione €naturae constricta esse dixerunt; nullum est enim genus €rerum, quod aut avulsum a ceteris per se ipsum constare €aut quo cetera si careant, vim suam atque aeternitatem conservare possint. Sed si haec maior esse ratio videtur, €quam ut hominum possit sensu aut cogitatione compre-€hendi, est etiam illa Platonis vera et tibi, Catule, certe non €inaudita vox, omnem doctrinam harum ingenuarum et €humanarum artium uno quodam societatis vinculo con-€tineri; ubi enim perspecta vis est rationis eius, qua causae €rerum atque exitus cognoscuntur, mirus quidam omnium quasi consensus doctrinarum concentusque reperitur. Sed €si hoc quoque videtur esse altius, quam ut id nos humi €strati suspicere possimus, illud certe tamen, quod amplexi €sumus, quod profitemur, quod suscepimus, nosse et tenere €debemus. Una est enim, quod et ego hesterno die dixi et €aliquot locis antemeridiano sermone significavit Antonius, €eloquentia, quascumque in oras disputationis regionesve delata est; nam sive de caeli natura loquitur sive de terrae, €sive de divina vi sive de humana, sive ex inferiore loco sive €ex aequo sive ex superiore, sive ut impellat homines sive ut €doceat sive ut deterreat sive ut concitet sive ut reflectat €sive ut incendat sive ut leniat, sive ad paucos sive ad multos €sive inter alienos sive cum suis sive secum, rivis est diducta €oratio, non fontibus, et, quocumque ingreditur, eodem est instructu ornatuque comitata. Sed quoniam oppressi iam €sumus opinionibus non modo vulgi, verum etiam hominum €leviter eruditorum, qui, quae complecti tota nequeunt, haec €facilius divulsa et quasi discerpta contrectant, et qui tam-€quam ab animo corpus, sic a sententiis verba seiungunt, €quorum sine interitu fieri neutrum potest, non suscipiam @1 €oratione mea plus quam mihi imponitur; tantum signi-€ficabo brevi neque verborum ornatum inveniri posse non €partis expressisque sententiis, neque esse ullam sententiam inlustrem sine luce verborum. Sed prius quam illa conor €attingere, quibus orationem ornari atque inluminari putem, €proponam breviter quid sentiam de universo genere dicendi. €@@Natura nulla est, ut mihi videtur, quae non habeat in suo €genere res compluris dissimilis inter se, quae tamen con-€simili laude dignentur; nam et auribus multa percipimus, €quae etsi nos vocibus delectant, tamen ita sunt varia €saepe, ut id, quod proximum audias, iucundissimum esse €videatur; et oculis conliguntur paene innumerabiles volu-€ptates, quae nos ita capiunt, ut unum sensum [2in]2 dissimili €genere delectent; et reliquos sensus voluptates oblectant €dispares, ut sit difficile iudicium excellentis maxime suavi-tatis. Atque hoc idem, quod est in naturis rerum, trans-€ferri potest etiam ad artis; una fingendi est ars, in qua €praestantes fuerunt Myro, Polyclitus, Lysippus, qui omnes €inter se dissimiles fuerunt, sed ita tamen, ut neminem sui €velis esse dissimilem; una est ars ratioque picturae, dis-€simillimique tamen inter se Zeuxis, Aglaophon, Apelles, €neque eorum quisquam est, cui quicquam in arte sua de-€esse videatur. Et si hoc in his quasi mutis artibus est €mirandum et tamen verum, quanto admirabilius in oratione €atque in lingua? Quae cum in eisdem sententiis verbisque €versetur, summas habet dissimilitudines; non sic, ut alii €vituperandi sint, sed ut ei, quos constet esse laudandos, in dispari tamen genere laudentur. Atque id primum in €poetis cerni licet, quibus est proxima cognatio cum oratori-€bus: quam sunt inter sese Ennius, Pacuvius Acciusque €dissimiles, quam apud Graecos Aeschylus, Sophocles, @1 €Euripides, quamquam omnibus par paene laus in dissimili scribendi genere tribuitur! Aspicite nunc eos homines €atque intuemini, quorum de facultate quaerimus [quid in-€tersit inter oratorum studia atque naturas]: suavitatem €Isocrates, subtilitatem Lysias, acumen Hyperides, sonitum €Aeschines, vim Demosthenes habuit. Quis eorum non €egregius? tamen [2quis]2 cuiusquam nisi sui similis? Gravi-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜œ‡tatem Africanus, lenitatem Laelius, asperitatem Galba, pro-€fluens quiddam habuit Carbo et canorum. Quis horum €non princeps temporibus illis fuit? et suo tamen quisque in genere princeps. Sed quid ego vetera conquiram, cum €mihi liceat uti praesentibus exemplis atque vivis? Quid €iucundius auribus nostris umquam accidit huius oratione €Catuli? quae est pura sic, ut Latine loqui paene solus €videatur, sic autem gravis, ut in singulari dignitate omnis €tamen adsit humanitas ac lepos. Quid multa? istum au-€diens equidem sic iudicare soleo, quicquid aut addideris aut mutaris aut detraxeris, vitiosius et deterius futurum. Quid, €noster hic Caesar nonne novam quandam rationem attulit €orationis et dicendi genus induxit prope singulare? Quis €umquam res praeter hunc tragicas paene comice, tristis €remisse, severas hilare, forensis scaenica prope venustate €tractavit atque ita, ut neque iocus magnitudine rerum ex-cluderetur nec gravitas facetiis minueretur? Ecce prae-€sentes duo prope aequales Sulpicius et Cotta. Quid tam €inter se dissimile? quid tam in suo genere praestans? €Limatus alter et subtilis, rem explicans propriis aptisque €verbis; haeret in causa semper et quid iudici probandum €sit cum acutissime vidit, omissis ceteris argumentis in eo €mentem orationemque defigit; Sulpicius autem fortissimo €quodam animi impetu, plenissima et maxima voce, summa €contentione corporis et dignitate motus, verborum quoque @1 €ea gravitate et copia est, ut unus ad dicendum instructis-simus a natura esse videatur. Ad nosmet ipsos iam revertor, €quoniam sic fuimus semper comparati, ut hominum ser-€monibus quasi in aliquod contentionis iudicium vocaremur. €Quid tam dissimile quam ego in dicendo et Antonius? cum €ille is sit orator, ut nihil eo possit esse praestantius, ego €autem, quamquam memet mei paenitet, cum hoc maxime €tamen in comparatione coniungar. Videtisne, genus hoc €quod sit Antoni? Forte, vehemens, commotum in agendo, €praemunitum et ex omni parte causae saeptum, acre, acutum, €enucleatum, in sua quaque re commorans, honeste cedens, €acriter insequens, terrens, supplicans, summa orationis varie-tate, nulla nostrarum aurium satietate. Nos autem, qui-€cumque in dicendo sumus, quoniam esse aliquo in numero €vobis videmur, certe tamen ab huius multum genere dis-€tamus; quod quale sit, non est meum dicere, propterea €quod minime sibi quisque notus est et difficillime de se €quisque sentit; sed tamen dissimilitudo intellegi potest et €ex motus mei mediocritate et ex eo, quod, quibus vestigiis €primum institi, in eis fere soleo perorare et quod aliquanto €me maior in verbis [quam in sententiis] eligendis labor et €cura torquet verentem, ne, si paulo obsoletior fuerit oratio, non digna exspectatione et silentio fuisse videatur. Quod si €in nobis, qui adsumus, tantae dissimilitudines [2sunt]2, tam €certae res cuiusque propriae et in ea varietate fere melius €a deteriore facultate magis quam genere distinguitur atque €omne laudatur, quod in suo genere perfectum est, quid €censetis, si omnis, qui ubique sunt aut fuerunt oratores, €amplecti voluerimus, nonne fore ut, quot oratores, totidem €paene reperiantur genera dicendi? Ex qua mea disputa-€tione forsitan occurrat illud, si paene innumerabiles sint @1 €quasi formae figuraeque dicendi, specie dispares, genere €laudabiles, non posse ea, quae inter se discrepant, eisdem praeceptis atque una institutione formari. Quod non est €ita, diligentissimeque hoc est eis, qui instituunt aliquos €atque erudiunt, videndum, quo sua quemque natura maxime €ferre videatur. Etenim videmus ex eodem quasi ludo [sum-€morum in suo cuiusque genere artificum et magistrorum] €exisse discipulos dissimilis inter se ac tamen laudandos, €cum ad cuiusque naturam institutio doctoris accommo-daretur. Cuius est vel maxime insigne illud exemplum, ut €ceteras artis omittamus, quod dicebat Isocrates doctor singu-€laris se calcaribus in Ephoro, contra autem in Theopompo €frenis uti solere: alterum enim exsultantem verborum €audacia reprimebat alterum cunctantem et quasi verecun-€dantem incitabat. Neque eos similis effecit inter se, sed €tantum alteri adfinxit, de altero limavit, ut id conformaret in utroque, quod utriusque natura pateretur. Haec eo mihi €praedicenda fuerunt, ut, si non omnia, quae proponerentur a €me, ad omnium vestrum studium et ad genus id, quod quis-€que vestrum in dicendo probaret, adhaerescerent, id a me €genus exprimi sentiretis, quod maxime mihi ipsi probaretur. €@@Ergo haec et agenda sunt ab oratore, quae explicavit €Antonius, et dicenda quodam modo. Quinam igitur di-€cendi est modus melior, nam de actione post videro, quam €ut Latine, ut plane, ut ornate, ut ad id, quodcumque agetur, apte congruenterque dicamus? Atque eorum quidem, quae €duo prima dixi, rationem non arbitror exspectari a me puri €dilucidique sermonis, neque enim conamur docere eum €dicere, qui loqui nesciat; nec sperare, qui Latine non €possit, hunc ornate esse dicturum; neque vero, qui non €dicat quod intellegamus, hunc posse quod admiremur dicere. €Linquamus igitur haec, quae cognitionem habent facilem, @1 €usum necessarium. Nam alterum traditur litteris doctrina-€que puerili, alterum adhibetur ob eam causam, ut intelle-€gatur quid quisque dicat, quod videmus ita esse neces-sarium, ut tamen eo minus nihil esse possit. Sed omnis €loquendi elegantia, quamquam expolitur scientia litterarum, €tamen augetur legendis oratoribus et poetis; sunt enim illi €veteres, qui ornare nondum poterant ea, quae dicebant, €omnes prope praeclare locuti; quorum sermone adsuefacti €qui erunt, ne cupientes quidem poterunt loqui nisi Latine. €Neque tamen erit utendum verbis eis, quibus iam con-€suetudo nostra non utitur, nisi quando ornandi causa parce, €quod ostendam; sed usitatis ita poterit uti, lectissimis ut €utatur, is, qui in veteribus erit scriptis studiose et multum volutatus. Atque, ut Latine loquamur, non solum viden-€dum est, ut et verba efferamus ea, quae nemo iure repre-€hendat, et ea sic et casibus et temporibus et genere et €numero conservemus, ut ne quid perturbatum ac discrepans €aut praeposterum sit, sed etiam lingua et spiritus et vocis sonus est ipse moderandus. Nolo exprimi litteras putidius, €nolo obscurari neglegentius; nolo verba exiliter exanimata €exire, nolo inflata et quasi anhelata gravius. Nam de voce €nondum ea dico, quae sunt actionis, sed hoc, quod mihi €cum sermone quasi coniunctum videtur: sunt enim certa €vitia, quae nemo est quin effugere cupiat; mollis vox aut €muliebris aut quasi extra modum absona atque absurda. Est autem vitium, quod non nulli de industria consectantur: €rustica vox et agrestis quosdam delectat, quo magis antiqui-€tatem, si ita sonet, eorum sermo retinere videatur; ut tuus, €Catule, sodalis, L. Cotta, gaudere mihi videtur gravitate €linguae sonoque vocis agresti et illud, quod loquitur, pri-€scum visum iri putat, si plane fuerit rusticanum. Me autem €tuus sonus et subtilitas ista delectat, omitto verborum, €quamquam est caput; verum id adfert ratio, docent litterae, @1 €confirmat consuetudo et legendi et loquendi; sed hanc dico €suavitatem, quae exit ex ore; quae quidem ut apud Graecos €Atticorum, sic in Latino sermone huius est urbis maxime propria. Athenis iam diu doctrina ipsorum Atheniensium €interiit, domicilium tantum in illa urbe remanet studiorum, €quibus vacant cives, peregrini fruuntur capti quodam modo €nomine urbis et auctoritate; tamen eruditissimos homines €Asiaticos quivis Atheniensis indoctus non verbis, sed sono €vocis nec tam bene quam suaviter loquendo facile supera-€bit. Nostri minus student litteris quam Latini; tamen ex €istis, quos nostis, urbanis, in quibus minimum est litterarum, €nemo est quin litteratissimum togatorum omnium, Q. Vale-€rium Soranum, lenitate vocis atque ipso oris pressu et sono facile vincat. Qua re cum sit quaedam certa vox Romani €generis urbisque propria, in qua nihil offendi, nihil dis-€plicere, nihil animadverti possit, nihil sonare aut olere pere-€grinum, hanc sequamur neque solum rusticam asperitatem, sed etiam peregrinam insolentiam fugere discamus. Equi-€dem cum audio socrum meam Laeliam_facilius enim þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜­ƒmulieres incorruptam antiquitatem conservant, quod mul-€torum sermonis expertes ea tenent semper, quae prima €didicerunt_sed eam sic audio, ut Plautum mihi aut Nae-€vium videar audire, sono ipso vocis ita recto et simplici est, €ut nihil ostentationis aut imitationis adferre videatur; ex €quo sic locutum esse eius patrem iudico, sic maiores; non €aspere ut ille, quem dixi, non vaste, non rustice, non hiulce, sed presse et aequabiliter et leniter. Qua re Cotta noster, €cuius tu illa lata, Sulpici, non numquam imitaris, ut Iota €litteram tollas et E plenissimum dicas, non mihi oratores €antiquos, sed messores videtur imitari.' Hic cum adrisisset €ipse Sulpicius, 'sic agam vobiscum' inquit Crassus 'ut €quoniam me loqui voluistis, aliquid de vestris vitiis audiatis.' @1 €'Utinam quidem!' inquit ille 'id enim ipsum volumus, €idque si feceris, multa, ut arbitror, hic hodie vitia ponemus.' 'At enim non sine meo periculo' Crassus inquit 'possum, €Sulpici, te reprehendere, quoniam Antonius mihi te similli-€mum dixit sibi videri.' Tum ille 'tu vero, quod monuit €idem, ut ea, quae in quoque maxima essent, imitaremur; €ex quo vereor ne nihil sim tui nisi supplosionem pedis €imitatus et pauca quaedam verba et aliquem, si forte, €motum.' 'Ergo ista,' inquit Crassus 'quae habes a me, €non reprehendo, ne me ipsum inrideam_sunt autem ea €multo et plura et maiora, quam dicis_quae autem sunt tua €plane aut imitatione ex aliquo expressa, de his te, si qui me forte locus admonuerit, commonebo. Praetereamus igitur €praecepta Latine loquendi quae puerilis doctrina tradit et €subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut consuetudo €sermonis cotidiani ac domestici, libri confirmant et lectio €veterum oratorum et poetarum; neque vero in illo altero €diutius commoremur, ut disputemus, quibus rebus adsequi possimus, ut ea, quae dicamus, intellegantur: Latine scilicet €dicendo, verbis usitatis ac proprie demonstrantibus ea, quae €significari ac declarari volemus, sine ambiguo verbo aut €sermone, non nimis longa continuatione verborum, non €valde productis eis, quae similitudinis causa ex aliis rebus €transferuntur, non discerptis sententiis, non praeposteris €temporibus, non confusis personis, non perturbato ordine. €Quid multa? Tam facilis est tota res, ut mihi permirum €saepe videatur, cum difficilius intellegatur, quid patronus €velit dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet, de re sua diceret. Isti enim, qui ad nos causas deferunt, ita nos €plerumque ipsi docent, ut non desideres planius dici; €easdem res autem simul ac Fufius aut vester aequalis Pom-€ponius agere coepit, non aeque quid dicant, nisi admodum @1 €attendi, intellego; ita confusa est oratio, ita perturbata, €nihil ut sit primum, nihil ut secundum, tantaque insolentia €ac turba verborum, ut oratio, quae lumen adhibere rebus €debet, ea obscuritatem et tenebras adferat atque ut quodam modo ipsi sibi in dicendo obstrepere videantur. Verum, si €placet, quoniam haec satis spero vobis quidem certe maiori-€bus molesta et putida videri, ad reliqua aliquanto odiosiora €pergamus.' 'Atqui vides' inquit Antonius 'quam alias res €agamus [quam te inviti audiamus], qui adduci possimus_ €de me enim conicio_relictis ut rebus omnibus te sectemur; €[te audiamus] ita de horridis rebus nitida, de ieiunis plena, de pervulgatis nova quaedam est oratio tua.' 'Faciles enim,' €inquit 'Antoni, partes eae fuerunt duae, quas modo per-€cucurri vel potius paene praeterii, Latine loquendi planeque €dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, variae, graves, €quibus omnis admiratio ingeni, omnis laus eloquentiae con-€tinetur; nemo enim umquam est oratorem, quod Latine €loqueretur, admiratus; si est aliter, inrident, neque eum ora-€torem tantum modo, sed hominem non putant; nemo extulit €eum verbis, qui ita dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid €diceret, sed contempsit eum, qui minus id facere potuisset. In quo igitur homines exhorrescunt? Quem stupefacti €dicentem intuentur? In quo exclamant? Quem deum, €ut ita dicam, inter homines putant? Qui distincte, qui €explicate, qui abundanter, qui inluminate et rebus et verbis €dicunt et in ipsa oratione quasi quendam numerum versum-€que conficiunt, id est, quod dico, ornate. Qui idem ita €moderantur, ut rerum, ut personarum dignitates ferunt, ei €sunt in eo genere laudandi laudis, quod ego aptum et con-gruens nomino. Qui ita dicerent, eos negavit adhuc se €vidisse Antonius et eis hoc nomen dixit eloquentiae solis @1 €esse tribuendum. Qua re omnis istos me auctore deridete €atque contemnite, qui se horum, qui nunc ita appellantur, €rhetorum praeceptis omnem oratoriam vim complexos esse €arbitrantur neque adhuc quam personam teneant aut quid €profiteantur intellegere potuerunt. Vero enim oratori, quae €sunt in hominum vita, quandoquidem in ea versatur orator €atque ea est ei subiecta materies, omnia quaesita, audita, lecta, disputata, tractata, agitata esse debent. Est enim €eloquentia una quaedam de summis virtutibus; quamquam €sunt omnes virtutes aequales et pares, sed tamen est specie €alia magis alia formosa et inlustris, sicut haec vis, quae €scientiam complexa rerum sensa mentis et consilia sic verbis €explicat, ut eos, qui audiant, quocumque incubuerit, possit €impellere; quae quo maior est vis, hoc est magis probitate €iungenda summaque prudentia; quarum virtutum exper-€tibus si dicendi copiam tradiderimus, non eos quidem ora-€tores effecerimus, sed furentibus quaedam arma dederimus. Hanc, inquam, cogitandi pronuntiandique rationem vimque €dicendi veteres Graeci sapientiam nominabant; hinc illi €Lycurgi, hinc Pittaci, hinc Solones atque ab hac similitudine €Coruncanii nostri, Fabricii, Catones, Scipiones fuerunt, non €tam fortasse docti, sed impetu mentis simili et voluntate. €Eadem autem alii prudentia, sed consilio ad vitae studia €dispari quietem atque otium secuti, ut Pythagoras, Demo-€critus, Anaxagoras, a regendis civitatibus totos se ad cogni-€tionem rerum transtulerunt; quae vita propter tranquilli-€tatem et propter ipsius scientiae suavitatem, qua nihil est €hominibus iucundius, pluris, quam utile fuit rebus publicis, delectavit. Itaque, ut ei studio se excellentissimis ingeniis €homines dediderunt, ex ea summa facultate vacui ac liberi €temporis multo plura, quam erat necesse, doctissimi homines €otio nimio et ingeniis uberrimis adfluentes curanda sibi esse @1 €ac quaerenda et investiganda duxerunt. Nam vetus quidem €illa doctrina eadem videtur et recte faciendi et bene dicendi €magistra; neque disiuncti doctores, sed eidem erant vivendi €praeceptores atque dicendi, ut ille apud Homerum Phoenix, €qui se a Peleo patre Achilli iuveni comitem esse datum €dicit ad bellum, ut efficeret oratorem verborum actoremque rerum. Sed ut homines labore adsiduo et cotidiano ad-€sueti, cum tempestatis causa opere prohibentur, ad pilam se €aut ad talos aut ad tesseras conferunt aut etiam novum €sibi ipsi aliquem excogitant in otio ludum, sic illi a negotiis €publicis tamquam ab opere aut temporibus exclusi aut €voluntate sua feriati totos se alii ad poetas, alii ad geo-€metras, alii ad musicos contulerunt, alii etiam, ut dialectici, €novum sibi ipsi studium ludumque pepererunt atque in eis €artibus, quae repertae sunt, ut puerorum mentes ad humani-€tatem fingerentur atque virtutem, omne tempus atque aetates suas consumpserunt. Sed quod erant quidam eique multi, €qui aut in re publica propter ancipitem, quae non potest €esse seiuncta, faciendi dicendique sapientiam florerent, ut €Themistocles, ut Pericles, ut Theramenes, aut, qui minus €ipsi in re publica versarentur, sed huius tamen eiusdem €sapientiae doctores essent, ut Gorgias, Thrasymachus, €Isocrates, inventi sunt, qui, cum ipsi doctrina et ingeniis €abundarent, a re autem civili et a negotiis animi quodam €iudicio abhorrerent, hanc dicendi exercitationem exagitarent atque contemnerent; quorum princeps Socrates fuit, is qui €omnium eruditorum testimonio totiusque iudicio Graeciae €cum prudentia et acumine et venustate et subtilitate tum €vero eloquentia, varietate, copia, quam se cumque in partem €dedisset omnium fuit facile princeps, eis[2que]2, qui haec, quae þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜¼†nunc nos quaerimus, tractarent, agerent, docerent, cum €nomine appellarentur uno, quod omnis rerum optimarum @1 €cognitio atque in eis exercitatio philosophia nominaretur, €hoc commune nomen eripuit sapienterque sentiendi et €ornate dicendi scientiam re cohaerentis disputationibus suis €separavit; cuius ingenium variosque sermones immortalitati €scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nul-lam reliquisset. Hinc discidium illud exstitit quasi linguae €atque cordis, absurdum sane et inutile et reprehendendum, €ut alii nos sapere, alii dicere docerent. Nam cum essent €plures orti fere a Socrate, quod ex illius variis et diversis et €in omnem partem diffusis disputationibus alius aliud appre-€henderat, proseminatae sunt quasi familiae dissentientes €inter se et multum disiunctae et dispares, cum tamen omnes €se philosophi Socraticos et dici vellent et esse arbitrarentur. Ac primo ab ipso Platone Aristoteles et Xenocrates, quorum €alter Peripateticorum, alter Academiae nomen obtinuit, €deinde ab Antisthene, qui patientiam et duritiam in Socra-€tico sermone maxime adamarat, Cynici primum, deinde €Stoici, tum ab Aristippo, quem illae magis voluptariae dis-€putationes delectarant, Cyrenaica philosophia manavit, quam €ille et eius posteri simpliciter defenderunt, hi, qui nunc €voluptate omnia metiuntur, dum verecundius id agunt, nec €dignitati satis faciunt, quam non aspernantur, nec volu-€ptatem tuentur, quam amplexari volunt. Fuerunt etiam alia €genera philosophorum, qui se omnes fere Socraticos esse €dicebant, Eretricorum, Erilliorum, Megaricorum, Pyrrhoneo-€rum; sed ea horum vi et disputationibus sunt iam diu fracta et exstincta. Ex illis autem quae remanent, ea philo-€sophia, quae suscepit patrocinium voluptatis, etsi cui vera €videatur, procul abest tamen ab eo viro, quem quaerimus et €quem auctorem publici consili et regendae civitatis ducem €et sententiae atque eloquentiae principem in senatu, in €populo, in causis publicis esse volumus. Nec ulla tamen ei @1 €philosophiae fiet iniuria a nobis; non enim repelletur inde, €quo adgredi cupiet, sed in hortulis quiescet suis, ubi vult, €ubi etiam recubans molliter et delicate nos avocat a Rostris, €a iudiciis, a curia, fortasse sapienter, hac praesertim re publica. Verum ego non quaero nunc, quae sit philosophia €verissima, sed quae oratori coniuncta maxime; qua re istos €sine ulla contumelia dimittamus; sunt enim et boni viri et, €quoniam sibi ita videntur, beati; tantumque eos admone-€amus, ut illud, etiam si est verissimum, tacitum tamen tam-€quam mysterium teneant, quod negant versari in re publica €esse sapientis; nam si hoc nobis atque optimo cuique per-€suaserint, non poterunt ipsi esse, id quod maxime cupiunt, otiosi. Stoicos autem, quos minime improbo, dimitto tamen €nec eos iratos vereor, quoniam omnino irasci nesciunt; €atque hanc eis habeo gratiam, quod soli ex omnibus elo-€quentiam virtutem ac sapientiam esse dixerunt. Sed nimi-€rum est in his, quod ab hoc, quem instruimus oratore, valde €abhorreat; vel quod omnis, qui sapientes non sint, servos, €latrones, hostis, insanos esse dicunt, neque tamen quem-€quam esse sapientem: valde autem est absurdum ei con-€tionem aut senatum aut ullum coetum hominum commit-€tere, cui nemo illorum, qui adsint, sanus, nemo civis, nemo liber esse videatur. Accedit quod orationis etiam genus €habent fortasse subtile et certe acutum, sed, ut in oratore, €exile, inusitatum, abhorrens ab auribus vulgi, obscurum, €inane, ieiunum, ac tamen eius modi, quo uti ad vulgus nullo €modo possit: alia enim et bona et mala videntur Stoicis et €ceteris civibus vel potius gentibus; alia vis honoris, igno-€miniae, praemi, supplici; vere an secus nihil ad hoc €tempus; sed ea si sequamur, nullam umquam rem dicendo @1 expedire possimus. Reliqui sunt Peripatetici et Academici; €quamquam Academicorum nomen est unum, sententiae €duae; nam Speusippus Platonis sororis filius et Xeno-€crates, qui Platonem audierat, et qui Xenocratem Polemo €et Crantor, nihil ab Aristotele, qui una audierat Platonem, €magno opere dissensit; copia fortasse et varietate di-€cendi pares non fuerunt: Arcesilas primum, qui Polemonem €audierat, ex variis Platonis libris sermonibusque Socraticis €hoc maxime adripuit, nihil esse certi quod aut sensibus aut €animo percipi possit; quem ferunt eximio quodam usum €lepore dicendi aspernatum esse omne animi sensusque €iudicium primumque instituisse_quamquam id fuit Socra-€ticum maxime_non quid ipse sentiret ostendere, sed contra id, quod quisque se sentire dixisset, disputare. Hinc haec €recentior Academia manavit, in qua exstitit divina quadam €celeritate ingeni dicendique copia Carneades; cuius ego €etsi multos auditores cognovi Athenis, tamen auctores €certissimos laudare possum et socerum meum Scaevolam, €qui eum Romae audivit adulescens, et Q. Metellum L. F. €familiarem meum, clarissimum virum, qui illum a se adule-€scente Athenis iam adfectum senectute multos dies auditum esse dicebat. Haec autem, ut ex Appennino fluminum, sic €ex communi sapientiae iugo sunt doctrinarum facta divortia, €ut philosophi tamquam in superum mare [Ionium] deflue-€rent Graecum quoddam et portuosum, oratores autem in €inferum hoc, Tuscum et barbarum, scopulosum atque in-festum laberentur, in quo etiam ipse Ulixes errasset. Qua €re, si hac eloquentia atque hoc oratore contenti sumus, qui €sciat aut negare oportere, quod arguare, aut, si id non €possis, tum ostendere, quod is fecerit, qui insimuletur, aut €recte factum aut alterius culpa aut iniuria aut ex lege aut €non contra legem aut imprudentia aut necessario, aut non eo @1 €nomine usurpandum, quo arguatur, aut non ita agi, ut €debuerit ac licuerit; et, si satis esse putatis ea, quae isti €scriptores artis docent, discere, quae multo tamen ornatius, €quam ab illis dicuntur, et uberius explicavit Antonius_sed, €si his contenti estis atque eis etiam, quae dici voluistis €a me, ex ingenti quodam oratorem immensoque campo in exiguum sane gyrum compellitis. Sin veterem illum Peri-€clem aut hunc etiam, qui familiarior nobis propter scri-€ptorum multitudinem est, Demosthenem sequi vultis et si €illam praeclaram et eximiam speciem oratoris perfecti et €pulcritudinem adamastis, aut vobis haec Carneadia aut illa Aristotelia vis comprehendenda est. Namque, ut ante dixi, €veteres illi usque ad Socratem omnem omnium rerum, quae €ad mores hominum, quae ad vitam, quae ad virtutem, quae €ad rem publicam pertinebant, cognitionem et scientiam cum €dicendi ratione iungebant; postea dissociati, ut exposui, €a Socrate [diserti a doctis] et deinceps a Socraticis item €omnibus philosophi eloquentiam despexerunt, oratores €sapientiam, neque quicquam ex alterius parte tetigerunt, €nisi quod illi ab his aut ab illis hi mutuarentur; ex quo €promisce haurirent, si manere in pristina communione voluissent. Sed ut pontifices veteres propter sacrificiorum €multitudinem tris viros epulones esse voluerunt, cum essent €ipsi a Numa, ut etiam illud ludorum epulare sacrificium €facerent, instituti, sic Socratici a se causarum actores et a €communi philosophiae nomine separaverunt, cum veteres €dicendi et intellegendi mirificam societatem esse voluissent. Quae cum ita sint, paululum equidem de me deprecabor et €petam a vobis, ut ea, quae dicam, non de memet ipso, sed €de oratore dicere putetis. Ego enim sum is, qui cum €summo studio patris in pueritia doctus essem et in forum €ingeni tantum, quantum ipse sentio, non tantum, quantum @1 €[ipse] forsitan vobis videar, detulissem, non possim dicere €me haec, quae nunc complector, perinde, ut dicam discenda €esse, didicisse; quippe qui omnium maturrime ad publicas €causas accesserim annosque natus unum et viginti nobilis-€simum hominem et eloquentissimum in iudicium vocarim; €cui disciplina fuerit forum, magister usus et leges et instituta populi Romani mosque maiorum. Paulum sitiens istarum €artium, de quibus loquor, gustavi, quaestor in Asia cum €essem, aequalem fere meum ex Academia rhetorem nactus, €Metrodorum illum, de cuius memoria commemoravit An-€tonius; et inde decedens Athenis, ubi ego diutius essem þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜Ë†moratus, nisi Atheniensibus, quod mysteria non referrent, €ad quae biduo serius veneram, suscensuissem; qua re hoc, €quod complector tantam scientiam vimque doctrinae, non €modo non pro me, sed contra me est potius_non enim €quid ego, sed quid orator possit disputo_atque hos omnis, €qui artis rhetoricas exponunt, perridiculos; scribunt enim de litium genere et de principiis et de narrationibus; illa €vis autem eloquentiae tanta est, ut omnium rerum, virtutum, €officiorum omnisque naturae, quae mores hominum, quae €animos, quae vitam continet, originem, vim mutationesque €teneat, eadem mores, leges, iura describat, rem publicam €regat, omniaque, ad quamcumque rem pertineant, ornate copioseque dicat. In quo genere nos quidem versamur €tantum quantum possumus, quantum ingenio, quantum €mediocri doctrina, quantum usu valemus; neque tamen €istis, qui in una philosophia quasi tabernaculum vitae suae €conlocarunt, multum sane in disputatione concedimus. Quid enim meus familiaris C. Velleius adferre potest, quam €ob rem voluptas sit summum bonum, quod ego non €copiosius possim vel tutari, si velim, vel refellere ex illis @1 €locis, quos exposuit Antonius, hac dicendi exercitatione, in €qua Velleius est rudis, unus quisque nostrum versatus? €Quid est, quod aut Sex. Pompeius aut duo Balbi aut meus €amicus, qui cum Panaetio vixit, M. Vigellius de virtute €hominum Stoici possint dicere, qua in disputatione ego his debeam aut vestrum quisquam concedere? Non est enim €philosophia similis artium reliquarum: nam quid faciet in €geometria qui non didicerit? quid in musicis? Aut taceat €oportebit aut ne sanus quidem iudicetur. Haec vero, quae €sunt in philosophia, ingeniis eruuntur ad id, quod in quoque €veri simile est, eliciendum acutis atque acribus eaque exer-€citata oratione poliuntur. Hic noster vulgaris orator, si €minus erit doctus, at tamen in dicendo exercitatus, hac ipsa €exercitatione communi istos quidem [nostros] verberabit neque se ab eis contemni ac despici sinet; sin aliquis €exstiterit aliquando, qui Aristotelio more de omnibus rebus €in utramque partem possit dicere et in omni causa duas €contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut €hoc Arcesilae modo et Carneadi contra omne, quod propo-€situm sit, disserat, quique ad eam rationem adiungat hunc €[rhetoricum] usum [moremque] exercitationemque dicendi, €is sit verus, is perfectus, is solus orator. Nam neque sine €forensibus nervis satis vehemens et gravis nec sine varietate doctrinae satis politus et sapiens esse orator potest. Qua €re Coracem istum veterem patiamur nos quidem pullos suos €excludere in nido, qui evolent clamatores odiosi ac molesti, €Pamphilumque nescio quem sinamus in infulis tantam rem €tamquam puerilis delicias aliquas depingere; nosque ipsi €hac tam exigua disputatione hesterni et hodierni diei €totum oratoris munus explicemus, dum modo illa res tanta @1 €sit, ut omnibus philosophorum libris, quos nemo [oratorum] €istorum umquam attigit, comprehensa esse videatur.' @@Tum Catulus 'haudquaquam hercule' inquit 'Crasse, €mirandum est esse in te tantam dicendi vel vim vel sua-€vitatem vel copiam; quem quidem antea natura rebar ita €dicere, ut mihi non solum orator summus, sed etiam sapien-€tissimus homo viderere; nunc intellego illa te semper etiam €potiora duxisse, quae ad sapientiam spectarent, atque ex his €hanc dicendi copiam fluxisse. Sed tamen cum omnis gradus €aetatis recordor tuae cumque vitam tuam ac studia con-€sidero, neque, quo tempore ista didiceris, video, nec magno €opere te istis studiis, hominibus, libris intellego deditum. €Neque tamen possum statuere, utrum magis mirer te illa, €quae mihi persuades maxima esse adiumenta, potuisse in €tantis tuis occupationibus perdiscere, an, si non potueris, posse isto modo dicere.' Hic Crassus 'hoc tibi' inquit €'Catule, primum persuadeas velim, me non multo secus €facere, cum de oratore disputem, ac facerem, si esset mihi €de histrione dicendum. Negarem enim posse eum satis €facere in gestu, nisi palaestram, nisi saltare didicisset; €neque, ea cum dicerem, me esse histrionem necesse esset, €sed fortasse non stultum alieni artifici existimatorem. Similiter nunc de oratore vestro impulsu loquor, summo €scilicet; semper enim, quacumque de arte aut facultate €quaeritur, de absoluta et perfecta quaeri solet. Qua re si €iam me vultis esse oratorem, si etiam sat bonum, si bonum €denique, non repugnabo; quid enim nunc sim ineptus? €Ita me existimari scio: quod si ita est, summus tamen certe €non sum; neque enim apud homines res est ulla difficilior €neque maior neque quae plura adiumenta doctrinae desi-deret. Ac tamen, quoniam de oratore nobis disputandum @1 €est, de summo oratore dicam necesse est; vis enim et €natura rei, nisi perfecta ante oculos ponitur, qualis et quanta €sit intellegi non potest. Me autem, Catule, fateor neque €hodie in istis libris et cum istis hominibus vivere nec vero, €id quod tu recte commeministi, ullum umquam habuisse €sepositum tempus ad discendum ac tantum tribuisse doc-€trinae temporis, quantum mihi puerilis aetas, forenses feriae concesserint. Ac, si quaeris, Catule, de doctrina ista quid €ego sentiam, non tantum ingenioso homini et ei, qui forum, €qui curiam, qui causas, qui rem publicam spectet, opus esse €arbitror temporis, quantum sibi ei sumpserunt, quos di-€scentis vita defecit: omnes enim artes aliter ab eis trac-€tantur, qui eas ad usum transferunt, aliter ab eis, qui €ipsarum artium tractatu delectati nihil in vita sunt aliud €acturi. Magister hic Samnitium summa iam senectute est €et cotidie commentatur, nihil enim curat aliud: at Q. Velo-€cius puer addidicerat, sed quod erat aptus ad illud totumque €cognorat, fuit, ut est apud Lucilium, €@@@@quamvis bonus ipse €@@@@Samnis in ludo ac rudibus cuivis satis asper; €sed plus operae foro tribuebat, amicis, rei familiari. Valerius €cotidie cantabat; erat enim scaenicus: quid faceret aliud? At Numerius Furius, noster familiaris, cum est commodum, €cantat; est enim paterfamilias, est eques Romanus; puer €didicit quod discendum fuit. Eadem ratio est harum €artium maximarum; dies et noctis virum summa virtute €et prudentia videbamus, philosopho cum operam daret, €Q. Tuberonem; at eius avunculum vix intellegeres id agere, €cum ageret tamen, Africanum. Ista discuntur facile, si et €tantum sumas, quantum opus sit, et habeas qui docere fideliter possit et scias etiam ipse discere, sed si tota vita €nihil velis aliud agere, ipsa tractatio et quaestio cotidie ex @1 €se gignit aliquid, quod cum desidiosa delectatione vestiges. €Ita fit, ut agitatio rerum sit infinita, cognitio facilis, [2si]2 usus €doctrinam confirmet, mediocris opera tribuatur, memoria €studiumque permaneat. Libet autem semper discere; ut si €velim ego talis optime ludere aut pilae studio tenear, etiam €fortasse, si adsequi non possim; at alii, quia praeclare €faciunt, vehementius, quam causa postulat, delectantur, ut Titius pila, Brulla talis. Qua re nihil est quod quisquam €magnitudinem artium ex eo, quod senes discunt, perti-€mescat, namque aut senes ad eas accesserunt aut usque €ad senectutem in studiis detinentur aut sunt tardissimi; res €quidem se mea sententia sic habet, ut, nisi quod quisque cito potuerit, numquam omnino possit perdiscere.' 'Iam, €iam,' inquit Catulus 'intellego, Crasse, quid dicas; et her-€cule adsentior; satis video tibi homini ad perdiscendum €acerrimo ad ea cognoscenda, quae dicis, fuisse temporis.' €'Pergisne' inquit Crassus 'me, quae dicam, de me, non de €re putare dicere? Sed iam, si placet, ad instituta redea-€mus.' 'Mihi vero' Catulus inquit 'placet.' @@Tum Crassus 'quorsum igitur haec spectat' inquit 'tam €longa et tam alte repetita oratio? Hae duae partes, quae €mihi supersunt, inlustrandae orationis ac totius eloquentiae €cumulandae, quarum altera dici postulat ornate, altera apte, €hanc habent vim, ut sit quam maxime iucunda, quam €maxime in sensus eorum, qui audiunt, influat et quam plurimis sit rebus instructa; instrumentum autem hoc €forense, litigiosum, acre, tractum ex vulgi opinionibus €exiguum saneque mendicum est; illud rursus ipsum, quod þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜Ü„tradunt isti, qui profitentur se dicendi magistros, non €multum est maius quam illud vulgare ac forense: apparatu €nobis opus est et rebus exquisitis, undique conlectis, arces- @1 €sitis, comportatis, ut tibi, Caesar, faciendum est ad annum; €ut ego in aedilitate laboravi, quod cotidianis et vernaculis €rebus satis facere me posse huic populo non putabam. Verborum eligendorum et conlocandorum et concluden-€dorum facilis est vel ratio vel sine ratione ipsa exercitatio; €rerum est silva magna, quam cum Graeci iam non tenerent €ob eamque causam iuventus nostra dedisceret paene di-€scendo, etiam Latini, si dis placet, hoc biennio magistri €dicendi exstiterunt; quos ego censor edicto meo sustu-€leram, non quo, ut nescio quos dicere aiebant, acui ingenia €adulescentium nollem, sed contra ingenia obtundi nolui, conroborari impudentiam. Nam apud Graecos, cuicuimodi €essent, videbam tamen esse praeter hanc exercitationem €linguae doctrinam aliquam et humanitate dignam scientiam, €hos vero novos magistros nihil intellegebam posse docere, €nisi ut auderent; quod etiam cum bonis rebus coniunctum €per se ipsum est magno opere fugiendum: hoc cum unum €traderetur et cum impudentiae ludus esset, putavi esse censoris, ne longius id serperet, providere. Quamquam €non haec ita statuo atque decerno, ut desperem Latine €ea, de quibus disputavimus, tradi ac perpoliri [2posse]2, patitur €enim et lingua nostra et natura rerum veterem illam excel-€lentemque prudentiam Graecorum ad nostrum usum €moremque transferri, sed hominibus opus est eruditis, qui €adhuc in hoc quidem genere nostri nulli fuerunt; sin €quando exstiterint, etiam Graecis erunt anteponendi. @@Ornatur igitur oratio genere primum et quasi colore €quodam et suco suo; nam ut gravis, ut suavis, ut erudita €sit, ut liberalis, ut admirabilis, ut polita, ut sensus, ut doloris €habeat quantum opus sit, non est singulorum articulorum; €in toto spectantur haec corpore. Ut porro conspersa sit @1 €quasi verborum sententiarumque floribus, id non debet €esse fusum aequabiliter per omnem orationem, sed ita €distinctum, ut sint quasi in ornatu disposita quaedam insignia et lumina. Genus igitur dicendi est eligendum, €quod maxime teneat eos, qui audiant, et quod non solum €delectet, sed etiam sine satietate delectet; non enim a me €iam exspectari puto, ut moneam, ut caveatis, ne exilis, ne €inculta sit vestra oratio, ne vulgaris, ne obsoleta; aliud €quiddam maius et ingenia me hortantur vestra et aetates. Difficile enim dictu est, quaenam causa sit, cur ea, quae €maxime sensus nostros impellunt voluptate et specie prima €acerrime commovent, ab eis celerrime fastidio quodam et €satietate abalienemur. Quanto colorum pulcritudine et €varietate floridiora sunt in picturis novis pleraque quam €in veteribus! Quae tamen, etiam si primo aspectu nos €ceperunt, diutius non delectant; cum eidem nos in antiquis €tabulis illo ipso horrido obsoletoque teneamur. Quanto €molliores sunt et delicatiores in cantu flexiones et falsae €voculae quam certae et severae! Quibus tamen non modo austeri, sed, si saepius fiunt, multitudo ipsa reclamat. Licet €hoc videre in reliquis sensibus, unguentis minus diu nos €delectari summa et acerrima suavitate conditis quam his €moderatis, et magis laudari quod terram quam quod cro-€cum olere videatur; in ipso tactu esse modum et mol-€litudinis et levitatis. Quin etiam gustatus, qui est sensus €ex omnibus maxime voluptarius quique dulcitudine praeter €ceteros sensus commovetur, quam cito id, quod valde dulce €est, aspernatur ac respuit! Quis potione uti aut cibo dulci €diutius potest? cum utroque in genere ea, quae leviter €sensum voluptate moveant, facillime fugiant satietatem. Sic omnibus in rebus voluptatibus maximis fastidium fini- @1 €timum est; quo hoc minus in oratione miremur in qua vel €ex poetis vel oratoribus possumus iudicare concinnam, di-€stinctam, ornatam, festivam, sine intermissione, sine repre-€hensione, sine varietate, quamvis claris sit coloribus picta €vel poesis vel oratio, non posse in delectatione esse diuturna. €Atque eo citius in oratoris aut in poetae cincinnis ac fuco €offenditur, quod sensus in nimia voluptate natura, non €mente satiantur; in scriptis et in dictis non aurium solum, €sed animi iudicio etiam magis infucata vitia noscuntur. Qua re "bene et praeclare" quamvis nobis saepe dicatur; €"belle et festive" nimium saepe nolo; quamquam illa ipsa €exclamatio "non potest melius" sit velim crebra; sed habeat €tamen illa in dicendo admiratio ac summa laus umbram €aliquam et recessum, quo magis id, quod erit inluminatum, exstare atque eminere videatur. Numquam agit hunc €versum Roscius eo gestu, quo potest: €@@@@nam sapiens virtuti honorem praemium, haud praedam €@@@@@@@petit: €sed abicit prorsus, ut in proximo: €@@@@set quid video? Ferro saeptus possidet sedis sacras, €incidat, aspiciat, admiretur, stupescat. Quid, ille alter €@@@@quid petam praesidi? €quam leniter, quam remisse, quam non actuose! instat enim €@@@@o pater, o patria, o Priami domus! €in quo tanta commoveri actio non posset, si esset con-€sumpta superiore motu et exhausta. Neque id actores €prius viderunt quam ipsi poetae, quam denique illi etiam, €qui fecerunt modos, a quibus utrisque summittitur aliquid, €deinde augetur, extenuatur, inflatur, variatur, distinguitur. Ita sit nobis igitur ornatus et suavis orator_nec tamen €potest aliter esse_ut suavitatem habeat austeram et soli-€dam, non dulcem atque decoctam. Nam ipsa ad ornandum @1 €praecepta, quae dantur, eius modi sunt, ut ea quivis [2vel]2 €vitiosissimus orator explicare possit; qua re, ut ante dixi, €primum silva rerum [ac sententiarum] comparanda est, qua €de parte dixit Antonius; haec formanda filo ipso et genere €orationis, inluminanda verbis, varianda sententiis. @@Summa autem laus eloquentiae est amplificare rem ornan-€do, quod valet non solum ad augendum aliquid et tollendum €altius dicendo, sed etiam ad extenuandum atque abicien-€dum. Id desideratur omnibus eis in locis, quos ad fidem €orationis faciendam adhiberi dixit Antonius, vel cum ex-€planamus aliquid vel cum conciliamus animos vel cum con-citamus, sed in hoc, quod postremum dixi, amplificatio potest €plurimum, eaque una laus oratoris est [et] propria maxime. €Etiam maior est illa exercitatio quam extremo sermone €instruxit Antonius, primo reiciebat, laudandi et vituperandi; €nihil est enim ad exaggerandam et amplificandam orationem €accommodatius, quam utrumque horum cumulatissime facere posse. Consequentur etiam illi loci, qui quamquam €proprii causarum et inhaerentes in earum nervis esse debent, €tamen quia de universa re tractari solent, communes a €veteribus nominati sunt; quorum partim habent vitiorum €et peccatorum acrem quandam cum amplificatione incusa-€tionem aut querelam, contra quam dici nihil solet nec €potest, ut in depeculatorem, in proditorem, in parricidam; €quibus uti confirmatis criminibus oportet, aliter enim ieiuni sunt atque inanes; alii autem habent deprecationem aut €miserationem; alii vero ancipitis disputationes, in quibus €de universo genere in utramque partem disseri copiose €licet. Quae exercitatio nunc propria duarum philosophi-€arum, de quibus ante dixi, putatur, apud antiquos erat €eorum, a quibus omnis de rebus forensibus dicendi ratio @1 €et copia petebatur; de virtute enim, de officio, de aequo €et bono, de dignitate, utilitate, honore, ignominia, praemio, €poena similibusque de rebus in utramque partem dicendi etiam nos et vim et artem habere debemus. Sed quoniam de €nostra possessione depulsi in parvo et eo litigioso praediolo €relicti sumus et aliorum patroni nostra tenere tuerique non €potuimus, ab eis, quod indignissimum est, qui in nostrum €patrimonium inruperunt, quod opus est nobis mutuemur. @@Dicunt igitur nunc quidem illi, qui ex particula parva €urbis ac loci nomen habent et Peripatetici philosophi €aut Academici nominantur, olim autem propter eximiam €rerum maximarum scientiam a Graecis politici philo-€sophi appellati universarum rerum publicarum nomine vo-€cabantur, omnem civilem orationem in horum alterutro €genere versari: aut de finita controversia certis temporibus þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜íˆˆac reis; hoc modo: placeatne a Karthaginiensibus captivos €nostros redditis suis recuperari? aut infinite de universo €genere quaerentis: quid omnino de captivo statuendum ac €sentiendum sit? Atque horum superius illud genus causam €aut controversiam appellant eamque tribus, lite aut delibera-€tione aut laudatione, definiunt; haec autem altera quaestio infinita et quasi proposita consultatio nominatur. Atque €[hactenus loquantur] etiam hac [2in]2 instituendo divisione €utuntur, sed ita, non ut iure aut iudicio, vi denique recu-€perare amissam possessionem, sed ut [iure civili] surculo €defringendo usurpare videantur. Nam illud alterum genus, €quod est temporibus, locis, reis definitum, obtinent, atque €id ipsum lacinia_nunc enim apud Philonem, quem in €Academia [maxime] vigere audio, etiam harum iam causarum @1 €cognitio exercitatioque celebratur_alterum vero tantum €modo in prima arte tradenda nominant et oratoris esse €dicunt; sed neque vim neque naturam eius nec partis nec €genera proponunt, ut praeteriri omnino fuerit satius quam €attactum deseri; nunc enim inopia reticere intelleguntur, tum iudicio viderentur. Omnis igitur res eandem habet €naturam ambigendi, de qua quaeri et disceptari potest, €sive in infinitis consultationibus disceptatur sive in eis €causis, quae in civitate et forensi disceptatione versantur; €neque est ulla, quae non aut ad cognoscendi aut ad agendi vim rationemque referatur; nam aut ipsa cognitio rei €scientiaque perquiritur, ut virtus suamne propter dignitatem €an propter fructum aliquem expetatur; aut agendi consilium exquiritur, ut sitne sapienti capessenda res publica. Cogni-€tionis autem tres modi, coniectura, definitio et, ut ita dicam, €consecutio: nam quid in re sit, coniectura quaeritur, ut €illud, sitne in humano genere sapientia, quam autem vim €quaeque res habeat, definitio explicat, ut si quaeratur, quid €sit sapientia; consecutio autem tractatur, cum quid quam-€que rem sequatur, anquiritur, ut illud, sitne aliquando mentiri boni viri. Redeunt rursus ad coniecturam eamque €in quattuor genera dispertiunt; nam aut quid sit quaeritur, €hoc modo: naturane sit ius inter homines an in opinionibus; €aut, quae sit origo cuiusque rei, ut quod sit initium legum €aut rerum publicarum; aut causa et ratio, ut si quaeratur, €cur doctissimi homines de maximis rebus dissentiant; aut €de immutatione, ut, si disputetur, num interire virtus in homine aut num in vitium possit convertere. Definitionis €autem sunt disceptationes aut, cum quaeritur, quid in com- @1 €muni mente quasi impressum sit, ut si disseratur, idne sit €ius, quod maximae parti sit utile; aut, cum quid cuiusque €sit proprium exquiritur, ut ornate dicere propriumne sit €oratoris an id etiam aliquis praeterea facere possit, aut, €cum res distribuitur in partis, ut si quaeratur, quot sint €genera rerum expetendarum, ut sintne tria, corporis, animi €externarumque rerum, aut, cum, quae forma et quasi €naturalis nota cuiusque sit, describitur, ut si quaeratur avari species, seditiosi, gloriosi. Consecutionis autem duo €prima quaestionum genera ponuntur; nam aut simplex €est disceptatio, ut si disseratur, expetendane sit gloria, €aut ex comparatione, laus an divitiae magis expetendae €sint; simplicium autem sunt tres modi: de expetendis €fugiendisve rebus, ut expetendine honores sint, num €fugienda paupertas; de aequo aut iniquo, [2ut]2 aequumne €sit ulcisci iniurias etiam propinquorum; de honesto aut €turpi, ut hoc, sitne honestum gloriae causa mortem obire. Comparationis autem duo sunt modi: unus, cum idemne €sit an aliquid intersit quaeritur; ut metuere et vereri, ut €rex et tyrannus, ut adsentator et amicus; alter, cum quid €praestet aliud alii quaeritur, ut illud, optimine cuiusque €sapientes an populari laude ducantur. Atque eae quidem €disceptationes, quae ad cognitionem referuntur, sic fere a doctissimis hominibus describuntur. Quae vero referuntur €ad agendum, aut in offici disceptatione versantur, quo in €genere quid rectum faciendumque sit quaeritur, cui loco €omnis virtutum et vitiorum est silva subiecta, aut in €animorum aliqua permotione aut gignenda aut sedanda €tollendave tractantur. Huic generi subiectae sunt cohorta- @1 €tiones, obiurgationes, consolationes, miserationes omnisque €ad omnem animi motum et impulsio et, si ita res feret, mitigatio. Explicatis igitur his generibus ac modis dis-€ceptationum omnium nihil sane ad rem pertinet, si qua €in re discrepavit ab Antoni divisione nostra partitio: eadem €sunt membra in utriusque disputatione, sed paulo secus €a me atque ab illo partita ac tributa. Nunc ad reliqua €progrediar meque ad meum munus pensumque revocabo. €Nam ex illis locis, quos exposuit Antonius, omnia sunt €ad quaeque genera quaestionum argumenta sumenda; sed €aliis generibus alii loci magis erunt apti; de quo non tam €quia longum est quam quia perspicuum est, dici nihil est necesse. Ornatissimae sunt igitur orationes eae, quae €latissime vagantur et a privata [et a singulari] controversia €se ad universi generis vim explicandam conferunt et con-€vertunt, ut ei, qui audiant, natura et genere et universa re €cognita de singulis reis et criminibus et litibus statuere possint. Hanc ad consuetudinem exercitationis vos, €adulescentes, est cohortatus Antonius atque a minutis €angustisque concertationibus ad omnem vim varietatemque €vos disserendi traducendos putavit; qua re non est pau-€corum libellorum hoc munus, ut ei, qui scripserunt de €dicendi ratione, arbitrantur, neque Tusculani atque huius €ambulationis antemeridianae aut nostrae posmeridianae €sessionis; non enim solum acuenda nobis neque pro-€cudenda lingua est, sed onerandum complendumque pectus €maximarum rerum et plurimarum suavitate, copia, varietate. Nostra est enim_si modo nos oratores, si in civium dis-€ceptationibus, si in periculis, si in deliberationibus publicis @1 €adhibendi auctores et principes sumus_nostra est, inquam, €omnis ista prudentiae doctrinaeque possessio, in quam €homines quasi caducam atque vacuam abundantes otio, €nobis occupatis, involaverunt atque etiam aut inridentes €oratorem, ut ille in Gorgia Socrates, cavillantur aut aliquid €de oratoris arte paucis praecipiunt libellis eosque rhetoricos €inscribunt, quasi non illa sint propria rhetorum, quae ab €eisdem de iustitia, de officio, de civitatibus instituendis €et regendis, de omni vivendi denique etiam de naturae ratione dicuntur. Quae quoniam iam aliunde non pos-€sumus, sumenda sunt nobis ab eis ipsis, a quibus expilati €sumus; dum modo illa ad hanc civilem scientiam, quo €pertinent et quam intuentur, transferamus, neque, ut ante €dixi, omnem teramus in his discendis rebus aetatem; sed €cum fontis viderimus, quos nisi qui celeriter cognorit, num-€quam cognoscet omnino, tum, quotienscumque opus erit, ex eis tantum, quantum res petet, hauriemus; nam neque €tam est acris acies in naturis hominum et ingeniis, ut res €tantas quisquam nisi monstratas possit videre, neque tanta €tamen in rebus obscuritas, ut eas non penitus acri vir €ingenio cernat, si modo aspexerit. In hoc igitur tanto tam €immensoque campo cum liceat oratori vagari libere atque €ubicumque constiterit, consistere in suo, facile suppeditat omnis apparatus ornatusque dicendi; rerum enim copia €verborum copiam gignit; et, si est honestas in rebus ipsis, €de quibus dicitur, exsistit ex re naturalis quidam splendor €in verbis. Sit modo is, qui dicet aut scribet, institutus €liberaliter educatione doctrinaque puerili et flagret studio €et a natura adiuvetur et in universorum generum infinitis €disceptationibus exercitatus ornatissimos scriptores ora-€toresque ad cognoscendum imitandumque delegerit, ne @1 €ille haud sane, quem ad modum verba struat et inluminet, €a magistris istis requiret; ita facile in rerum abundantia €ad orationis ornamenta sine duce natura ipsa, si modo est €exercitata, delabitur.' @@Hic Catulus 'di immortales,' inquit 'quantam rerum €varietatem, quantam vim, quantam copiam, Crasse, com-€plexus es quantisque ex angustiis oratorem educere ausus €es et in maiorum suorum regno conlocare! Namque illos €veteres doctores auctoresque dicendi nullum genus disputa-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£˜þ†tionis a se alienum putasse accepimus semperque esse in omni orationis ratione versatos; ex quibus Elius Hippias, €cum Olympiam venisset maxima illa quinquennali cele-€britate ludorum, gloriatus est cuncta paene audiente Graecia €nihil esse ulla in arte rerum omnium quod ipse nesciret; €nec solum has artis, quibus liberales doctrinae atque in-€genuae continerentur, geometriam, musicam, litterarum co-€gnitionem et poetarum atque illa, quae de naturis rerum, quae €de hominum moribus, quae de rebus publicis dicerentur, €[2se tenere]2 sed anulum, quem haberet, pallium, quo amictus, €soccos, quibus indutus esset, [se] sua manu confecisse. Scilicet nimis hic quidem est progressus, sed ex eo ipso est €coniectura facilis, quantum sibi illi oratores de praeclarissi-€mis artibus appetierint, qui ne sordidiores quidem re-€pudiarint. Quid de Prodico Cio, de Thrasymacho €Calchedonio, de Protagora Abderita loquar? quorum €unus quisque plurimum [2ut]2 temporibus illis etiam de natura rerum et disseruit et scripsit. Ipse ille Leontinus €Gorgias, quo patrono, ut Plato voluit, philosopho succubuit €orator, qui aut non est victus umquam a Socrate neque €sermo ille Platonis verus est; aut, si est victus, eloquentior @1 €videlicet fuit et disertior Socrates et, ut tu appellas, copio-€sior et melior orator_sed hic in illo ipso Platonis libro de €omni re, quaecumque in disceptationem quaestionemque €vocetur, se copiosissime dicturum esse profitetur; isque €princeps ex omnibus ausus est in conventu poscere qua de €re quisque vellet audire; cui tantus honos habitus est €a Graecia, soli ut ex omnibus Delphis non inaurata statua, sed aurea statueretur. Sed hi, quos nominavi, multique €praeterea summique dicendi doctores uno tempore fuerunt; €ex quibus intellegi potest ita se rem habere, ut tu, Crasse, €dicis, oratorisque nomen apud antiquos in Graecia maiore quadam vel copia vel gloria floruisse. Quo quidem magis €dubito tibine plus laudis an Graecis vituperationis statuam €esse tribuendum: cum tu in alia lingua ac moribus natus €occupatissima in civitate vel privatorum negotiis paene €omnibus vel orbis terrae procuratione ac summi imperi €gubernatione destrictus tantam vim rerum cognitionemque €comprehenderis eamque omnem cum eius, qui consilio et €oratione in civitate valeat, scientia atque exercitatione €sociaris; illi nati in litteris ardentesque his studiis, otio €vero diffluentes, non modo nihil acquisierint, sed ne relictum quidem et traditum et suum conservarint.' Tum €Crassus 'non in hac' inquit 'una, Catule, re, sed in aliis €etiam compluribus distributione partium ac separatione €magnitudines sunt artium deminutae. An tu existimas, €cum esset Hippocrates ille Cous, fuisse tum alios medicos, €qui morbis, alios, qui vulneribus, alios, qui oculis mederen-€tur? Num geometriam Euclide aut Archimede, num €musicam Damone aut Aristoxeno, num ipsas litteras €Aristophane aut Callimacho tractante tam discerptas @1 €fuisse, ut nemo genus universum complecteretur atque ut alius aliam sibi partem in qua elaboraret seponeret? Equi-€dem saepe hoc audivi de patre et de socero meo, nostros €quoque homines, qui excellere sapientiae gloria vellent, €omnia, quae quidem tum haec civitas nosset, solitos esse €complecti. Meminerant illi Sex. Aelium; M'. vero €Manilium nos etiam vidimus transverso ambulantem foro; €quod erat insigne eum, qui id faceret, facere civibus suis €omnibus consili sui copiam; ad quos olim et ita ambulantis €et in solio sedentis domi sic adibatur, non solum ut de iure €civili ad eos, verum etiam de filia conlocanda, de fundo €emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut negotio referretur. Haec fuit P. Crassi illius veteris, haec €Ti. Coruncani, haec proavi generi mei Scipionis pruden-€tissimi hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi €fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebus €referretur; eidemque in senatu et apud populum et in €causis amicorum et domi et militiae consilium suum fidemque praestabant. Quid enim M. Catoni praeter €hanc politissimam doctrinam transmarinam atque adven-€ticiam defuit? Num, quia ius civile didicerat, causas non €dicebat? aut quia poterat dicere, iuris scientiam neglege-€bat? Utroque in genere et elaboravit et praestitit. Num €propter hanc ex privatorum negotiis conlectam gratiam €tardior in re publica capessenda fuit? Nemo apud populum €fortior, nemo melior senator; et idem facile optimus impera-€tor; denique nihil in hac civitate temporibus illis sciri €discive potuit, quod ille non cum investigarit et scierit tum etiam conscripserit. Nunc contra plerique ad honores @1 €adipiscendos et ad rem publicam gerendam nudi veniunt €atque inermes, nulla cognitione rerum, nulla scientia ornati. €Sin aliquis excellit unus e multis, effert se, si unum aliquid €adfert, aut bellicam virtutem aut usum aliquem militarem; €quae sane nunc quidem obsoleverunt; aut iuris scientiam, €ne eius quidem universi; nam pontificium, quod est con-€iunctum, nemo discit; aut eloquentiam, quam in clamore €et in verborum cursu positam putant; omnium vero bona-€rum artium, denique virtutum ipsarum societatem cognatio-nemque non norunt. Sed ut ad Graecos referam orationem, €quibus carere hoc quidem in sermonis genere non possumus €_nam ut virtutis a nostris, sic doctrinae sunt ab illis ex-€empla petenda_septem fuisse dicuntur uno tempore, qui €sapientes et haberentur et vocarentur: hi omnes praeter €Milesium Thalen civitatibus suis praefuerunt. Quis doctior €eisdem temporibus illis aut cuius eloquentia litteris in-€structior fuisse traditur quam Pisistrati? qui primus Homeri €libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc habe-€mus. Non fuit ille quidem civibus suis utilis, sed ita eloquentia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret. Quid €Pericles? de cuius vi dicendi sic accepimus, ut, cum contra €voluntatem Atheniensium loqueretur pro salute patriae €severius, tamen id ipsum, quod ille contra popularis homines €diceret, populare omnibus et iucundum videretur; cuius in €labris veteres comici, etiam cum illi male dicerent (quod €tum Athenis fieri licebat), leporem habitasse dixerunt tan-€tamque in eodem vim fuisse, ut in eorum mentibus, qui €audissent, quasi aculeos quosdam relinqueret. At hunc non €declamator aliqui ad clepsydram latrare docuerat, sed, ut @1 €accepimus, Clazomenius ille Anaxagoras vir summus in €maximarum rerum scientia: itaque hic doctrina, consilio, €eloquentia excellens quadraginta annis praefuit Athenis et urbanis eodem tempore et bellicis rebus. Quid Critias? €quid Alcibiades? civitatibus quidem suis non boni, sed €certe docti atque eloquentes, nonne Socraticis erant dis-€putationibus eruditi? Quis Dionem Syracosium doctrinis €omnibus expolivit? Non Plato? Atque eum idem ille €non linguae solum, verum etiam animi ac virtutis magister €ad liberandam patriam impulit, instruxit, armavit. Aliisne €igitur artibus hunc Dionem instituit Plato, aliis Isocrates €clarissimum virum Timotheum Cononis praestantissimi €imperatoris filium, summum ipsum imperatorem homi-€nemque doctissimum? aut aliis Pythagorius ille Lysis €Thebanum Epaminondam, haud scio an summum virum €unum omnis Graeciae? aut Xenophon Agesilaum? aut €Philolaus Archytam Tarentinum? aut ipse Pythagoras totam €illam veterem Italiae Graeciam, quae quondam magna voci-tata est? Equidem non arbitror; sic enim video, unam €quandam omnium rerum, quae essent homine erudito dignae €atque eo, qui in re publica vellet excellere, fuisse doctrinam; €quam qui accepissent, si eidem ingenio ad pronuntiandum €valuissent et se ad dicendum quoque non repugnante natura dedissent, eloquentia praestitisse. Itaque ipse Aristoteles €cum florere Isocratem nobilitate discipulorum videret, quod €[ipse] suas disputationes a causis forensibus et civilibus ad €inanem sermonis elegantiam transtulisset, mutavit repente €totam formam prope disciplinae suae versumque quendam €Philoctetae paulo secus dixit: ille enim turpe sibi ait esse €tacere, cum barbaros, hic autem, cum Isocratem pateretur €dicere; itaque ornavit et inlustravit doctrinam illam omnem @1 €rerumque cognitionem cum orationis exercitatione con-þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›ˆŠiunxit. Neque vero hoc fugit sapientissimum regem €Philippum, qui hunc Alexandro filio doctorem accierit, €a quo eodem ille et agendi acciperet praecepta et eloquendi. Nunc sive qui volet, eum philosophum, qui copiam nobis €rerum orationisque tradat, per me appellet oratorem licet; €sive hunc oratorem, quem ego dico sapientiam iunctam €habere eloquentiae, philosophum appellare malet, non €impediam; dum modo hoc constet, neque infantiam eius, €qui rem norit, sed eam explicare dicendo non queat, neque €inscientiam illius, cui res non suppetat, verba non desint, €esse laudandam; quorum si alterum sit optandum, malim €equidem indisertam prudentiam quam stultitiam loquacem; sin quaerimus quid unum excellat ex omnibus, docto oratori €palma danda est; quem si patiuntur eundem esse philo-€sophum, sublata controversia est; sin eos diiungent, hoc €erunt inferiores, quod in oratore perfecto inest illorum €omnis scientia, in philosophorum autem cognitione non €continuo inest eloquentia; quae quamvis contemnatur ab €eis, necesse est tamen aliquem cumulum illorum artibus €adferre videatur.' Haec cum Crassus dixisset, parumper et €ipse conticuit et a ceteris silentium fuit. @@Tum Cotta 'equidem,' inquit 'Crasse, non possum queri, €quod mihi videare aliud quiddam, id quod non susceperis, €disputasse; plus enim aliquanto attulisti, quam tibi erat €tributum a nobis ac denuntiatum; sed certe ut eae partes €fuerunt tuae, de inlustranda oratione ut diceres, et eras ipse €iam ingressus atque in quattuor partis omnem orationis @1 €laudem discripseras, cum de duabus primis nobis quidem €satis, sed, ut ipse dicebas, celeriter exigueque dixisses, duas €tibi reliquas feceras, quem ad modum primum ornate, deinde etiam apte diceremus: quo cum ingressus esses, repente te €quasi quidam aestus ingeni tui procul a terra abripuit €atque in altum a conspectu paene omnium abstraxit; €omnem enim rerum scientiam complexus non tu quidem €eam nobis tradidisti; neque enim fuit tam exigui temporis; €sed apud hos quid profeceris nescio, me quidem in Aca-€demiam totum compulisti. In qua velim sit illud, quod €saepe posuisti, ut non necesse sit consumere aetatem atque €ut possit is illa omnia cernere, qui tantum modo aspexerit; €sed etiam si est aliquando spissius aut si ego sum tardior, €profecto numquam conquiescam neque defatigabor ante, €quam illorum ancipitis vias rationesque et pro omnibus et contra omnia disputandi percepero.' Tum Caesar 'unum' €inquit 'me ex tuo sermone maxime, Crasse, commovit, €quod eum negasti, qui non cito quid didicisset, umquam €omnino posse perdiscere; ut mihi non sit difficile periclitari €et aut statim percipere ista, quae tu verbis ad caelum ex-€tulisti, aut, si non potuerim, tempus non perdere, cum tamen his nostris possim esse contentus.' Hic Sulpicius €'ego vero,' inquit 'Crasse, neque Aristotelem istum neque €Carneadem nec philosophorum quemquam desidero. Vel €me licet existimes desperare ista posse perdiscere vel, id €quod facio, contemnere; mihi rerum forensium et com-€munium vulgaris haec cognitio satis magna est ad eam, €quam specto, eloquentiam; ex qua ipsa tamen permulta €nescio; quae tum denique, cum causa aliqua, quae a me €dicenda est, desiderat, quaero. Quam ob rem, nisi forte es @1 €iam defessus et si tibi non graves sumus, refer ad illa te, €quae ad ipsius orationis laudem splendoremque pertinent; €quae ego ex te audire volui, non ut desperarem me elo-quentiam consequi posse, sed ut aliquid addiscerem.' Tum €Crassus 'pervulgatas res requiris' inquit 'et tibi non inco-€gnitas, Sulpici: quis enim de isto genere non docuit, non €instituit, non scriptum etiam reliquit? Sed geram morem €et ea dumtaxat, quae mihi nota sunt, breviter exponam tibi; €censebo tamen ad eos, qui auctores et inventores sunt €harum sane minutarum rerum, revertendum. @@Omnis igitur oratio conficitur ex verbis; quorum primum €nobis ratio simpliciter videnda est, deinde coniuncte. Nam €est quidam ornatus orationis, qui ex singulis verbis est; €alius, qui ex continuatis [coniunctis] constat. Ergo utimur €verbis aut eis, quae propria sunt et certa quasi vocabula €rerum, paene una nata cum rebus ipsis; aut eis, quae trans-€feruntur et quasi alieno in loco conlocantur; aut eis, quae novamus et facimus ipsi. In propriis igitur est [verbis] €illa laus oratoris, ut abiecta atque obsoleta fugiat, lectis €atque inlustribus utatur, in quibus plenum quiddam et €sonans inesse videatur. Sed in hoc verborum genere pro-€priorum dilectus est habendus quidam atque is aurium €quodam iudicio ponderandus est; in quo consuetudo etiam bene loquendi valet plurimum. Itaque hoc, quod vulgo €de oratoribus ab imperitis dici solet "bonis hic verbis," aut €"aliquis non bonis utitur," non arte aliqua perpenditur, sed €quodam quasi naturali sensu iudicatur: in quo non magna €laus est vitare vitium, quamquam est magnum, verum €tamen hoc quasi solum quoddam atque fundamentum est, verborum usus et copia bonorum. Sed quid ipse aedificet @1 €orator et in quo adiungat artem, id esse nobis quaerendum €[atque explicandum] videtur. Tria sunt igitur in verbo €simplici, quae orator adferat ad inlustrandam atque exor-€nandam orationem: aut inusitatum verbum aut novatum aut translatum. Inusitata sunt prisca fere ac vetustate ab €usu cotidiani sermonis iam diu intermissa, quae sunt poet-€arum licentiae liberiora quam nostrae; sed tamen raro €habet etiam in oratione poeticum aliquod verbum dignitatem. €Neque enim illud fugerim dicere, ut Caelius "qua tempestate €Poenus in Italiam venit," nec "prolem" aut "subolem" aut €"effari" aut "nuncupare" aut, ut tu soles, Catule, "non €rebar" aut "opinabar"; aut alia multa, quibus loco positis grandior atque antiquior oratio saepe videri solet. Novan-€tur autem verba, quae ab eo, qui dicit, ipso gignuntur ac €fiunt, vel coniungendis verbis, ut haec: €@@@@tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat. €@@@@num non vis huius me versutiloquas malitias . . . €videtis enim et "versutiloquas" et "expectorat" ex coniun-€ctione facta esse verba, non nata; sed saepe vel sine con-€iunctione verba novantur ut "ille senius desertus," ut "di genitales," ut "bacarum ubertate incurvescere." Tertius ille €modus transferendi verbi late patet, quem necessitas genuit €inopia coacta et angustiis, post autem iucunditas delectatio-€que celebravit. Nam ut vestis frigoris depellendi causa €reperta primo, post adhiberi coepta est ad ornatum etiam €corporis et dignitatem, sic verbi translatio instituta est €inopiae causa, frequentata delectationis. Nam gemmare @1 €vitis, luxuriem esse in herbis, laetas segetes etiam rustici €dicunt. Quod enim declarari vix verbo proprio potest, id €translato cum est dictum, inlustrat id, quod intellegi €volumus, eius rei, quam alieno verbo posuimus, similitudo. Ergo haec translationes quasi mutuationes sunt, cum quod €non habeas aliunde sumas, illae paulo audaciores, quae €non inopiam indicant, sed orationi splendoris aliquid arces-€sunt; quarum ego quid vobis aut inveniendi rationem aut genera ponam? [Similitudinis est ad verbum unum con-€tracta brevitas, quod verbum in alieno loco tamquam in €suo positum si agnoscitur, delectat, si simile nihil habet, €repudiatur]; sed ea transferri oportet, quae aut clariorem €faciunt rem, ut illa omnia: €@@@@inhorrescit mare, €@@@@tenebrae conduplicantur, noctisque et nimbum occaecat €@@@@@@@nigror, €@@@@flamma inter nubis coruscat, caelum tonitru contremit, €@@@@grando mixta imbri largifico subita praecipitans cadit, €@@@@undique omnes venti erumpunt, saevi exsistunt turbines, €@@@@fervit aestu pelagus: €omnia fere, quo essent clariora, translatis per similitudinem verbis dicta sunt; aut quo significatur magis res tota sive €facti alicuius sive consili, ut ille, qui occultantem consulto, €ne id, quod ageretur, intellegi posset, duobus translatis €verbis similitudine ipsa indicat: €@@@@quandoquidem is se circum vestit dictis, saepit se dolo. €Non numquam etiam brevitas translatione conficitur, ut illud €"si telum manu fugit": imprudentia teli missi brevius pro-€priis verbis exponi non potuit, quam est uno significata @1 þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›Ÿtranslato. Hoc in genere persaepe mihi admirandum vide-€tur quid sit, quod omnes translatis et alienis magis delec-€tentur verbis quam propriis et suis. Nam si res suum €nomen et vocabulum proprium non habet, ut pes in navi, €ut nexum, quod per libram agitur, ut in uxore divortium, €necessitas cogit, quod non habeas, aliunde sumere; sed in €suorum verborum maxima copia tamen homines aliena multo magis, si sunt ratione translata, delectant. Id acci-€dere credo, vel quod ingeni specimen est quoddam transi-€lire ante pedes posita et alia longe repetita sumere; vel quod €is, qui audit, alio ducitur cogitatione neque tamen aberrat, €quae maxima est delectatio; vel quod in singulis verbis res €ac totum simile conficitur; vel quod omnis translatio, quae €quidem sumpta ratione est, ad sensus ipsos admovetur, maxime oculorum, qui est sensus acerrimus. Nam et odor €urbanitatis et mollitudo humanitatis et murmur maris et €dulcitudo orationis sunt ducta a ceteris sensibus; illa vero €oculorum multo acriora, quae paene ponunt in conspectu €animi, quae cernere et videre non possumus. Nihil est €enim in rerum natura, cuius nos non in aliis rebus possimus €uti vocabulo et nomine. Unde enim simile duci potest, €potest autem ex omnibus, indidem verbum unum, quod €similitudinem continet, translatum lumen adferet orationi. Quo in genere primum est fugienda dissimilitudo: "caeli €ingentes fornices"; quamvis sphaeram in scaenam, ut dici-€tur, attulerit Ennius, tamen in sphaera fornicis similitudo €inesse non potest. €@@@@Vive, Ulixes; dum licet: €@@@@oculis postremum lumen radiatum rape! @1 €non dixit "pete" non "cape,"_haberet enim moram sperantis €diutius esse victurum_sed "rape": est hoc verbum ad id aptatum, quod ante dixerat, "dum licet." Deinde videndum €est ne longe simile sit ductum: "Syrtim" patrimoni, "scopu-€lum" libentius dixerim; "Charybdim" bonorum, "voraginem" €potius; facilius enim ad ea, quae visa, quam ad illa, quae €audita sunt, mentis oculi feruntur; et quoniam haec vel €summa laus est in verbis transferendis, ut sensum feriat id, €quod translatum sit, fugienda est omnis turpitudo earum €rerum, ad quas eorum animos, qui audient, trahet similitudo. Nolo dici morte Africani "castratam" esse rem publicam, €nolo "stercus curiae" dici Glauciam; quamvis sit simile, €tamen est in utroque deformis cogitatio similitudinis; nolo €esse aut maius, quam res postulet: "tempestas comissa-€tionis"; aut minus: "comissatio tempestatis"; nolo esse €verbum angustius id, quod translatum sit, quam fuisset €illud proprium ac suum: €@@@@quidnam est, obsecro? Quid te adirier abnutas? €melius esset vetas, prohibes, absterres; quoniam ille dixerat: €@@@@ilico istic, €@@@@ne contagio mea bonis umbrave obsit . . . . Atque etiam, si vereare, ne paulo durior translatio esse €videatur, mollienda est praeposito saepe verbo; ut si olim, €M. Catone mortuo, "pupillum" senatum quis relictum €diceret, paulo durius; sin, "ut ita dicam, pupillum," ali-€quanto mitius: etenim verecunda debet esse translatio, ut €deducta esse in alienum locum, non inrupisse, atque ut @1 precario, non vi, venisse videatur. Modus autem nullus €est florentior in singulis verbis neque qui plus luminis €adferat orationi; nam illud, quod ex hoc genere profluit, €non est in uno verbo translato, sed ex pluribus continuatis €conectitur, ut aliud dicatur, aliud intellegendum sit: €@@@@neque me patiar €@@@@iterum ad unum scopulum ut olim classem Achivom €@@@@@@@offendere. €atque illud, €@@@@erras, erras; nam exsultantem te et praefidentem tibi €@@@@repriment validae legum habenae atque imperi insistent €@@@@@@@iugo. Sumpta re simili verba illius rei propria deinceps in rem €aliam, ut dixi, transferuntur. Est hoc magnum ornamentum €orationis, in quo obscuritas fugienda est; etenim hoc fere €genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata; non est autem €in verbo modus hic, sed in oratione, id est, in continua-€tione verborum. Ne illa quidem traductio atque immutatio €in verbo quandam fabricationem habet [sed in oratione]: €@@@@Africa terribili tremit horrida terra tumultu; €[pro Afris est sumpta Africa,] neque factum est verbum, ut €"mare saxifragis undis"; neque translatum, ut "mollitur €mare"; sed ornandi causa proprium proprio commutatum: €@@@@desine, Roma, tuos hostis . . . . €[2et]2 €@@@@testes sunt campi magni . . . . €Gravis est modus in ornatu orationis et saepe sumendus; @1 €ex quo genere haec sunt, Martem belli esse communem, €Cererem pro frugibus, Liberum appellare pro vino, Neptu-€num pro mari, curiam pro senatu, campum pro comitiis, togam pro pace, arma ac tela pro bello; quo item in genere €et virtutes et vitia pro ipsis, in quibus illa sunt, appellantur: €"luxuries quam in domum inrupit," et "quo avaritia pene-€travit"; aut "fides valuit, iustitia confecit." Videtis profecto €genus hoc totum, cum inflexo immutatoque verbo res €eadem enuntiatur ornatius; cui sunt finitima illa minus €ornata, sed tamen non ignoranda, cum intellegi volumus €aliquid aut ex parte totum, ut pro aedificiis cum parietes €aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut cum unam €turmam equitatum populi Romani dicimus; aut ex uno €pluris: €@@@@at Romanus homo, tamenetsi res bene gesta est €@@@@corde suo trepidat; €aut cum ex pluribus intellegitur unum: €@@@@nos sumus Romani, qui fuimus ante Rudini; €aut quocumque modo, non ut dictum est, in eo genere intellegitur, sed ut sensum est. Abutimur saepe etiam €verbo non tam eleganter quam in transferendo, sed etiam si €licentius, tamen interdum non impudenter; ut cum grandem €orationem pro longa, minutum animum pro parvo dicimus. €Verum illa videtisne esse non verbi, sed orationis, quae ex €pluribus, ut exposui, translationibus conexa sunt? haec €autem, quae aut immutata esse dixi aut aliter intellegenda ac dicerentur, sunt translata quodam modo. Ita fit, ut €omnis singulorum verborum virtus atque laus tribus exsistat €ex rebus: si aut vetustum verbum sit, quod tamen consue-€tudo ferre possit; aut factum vel coniunctione vel novitate, €in quo item est auribus consuetudinique parcendum; aut @1 €translatum, quod maxime tamquam stellis quibusdam notat €et illuminat orationem. @@Sequitur continuatio verborum, quae duas res maxime, €conlocationem primum, deinde modum quendam formamque €desiderat. Conlocationis est componere et struere verba €sic, ut neve asper eorum concursus neve hiulcus sit, sed €quodam modo coagmentatus et levis; in quo lepide soceri €mei persona lusit is, qui elegantissime id facere potuit, €Lucilius: €@@@@quam lepide $LE/CEIS& compostae! ut tesserulae omnes €@@@@arte pavimento atque emblemate vermiculato. €Quae cum dixisset in Albucium inludens, ne a me quidem €abstinuit: €@@@@Crassum habeo generum, ne rhetoricoterus tu sis. €Quid ergo? Iste Crassus, quoniam eius abuteris nomine, €quid efficit? Illud quidem; scilicet, ut ille vult et ego €vellem, melius aliquanto quam Albucius: verum in me quidem lusit ille, ut solet. Sed est tamen haec conlocatio €conservanda verborum, de qua loquor; quae vinctam oratio-€nem efficit, quae cohaerentem, quae levem, quae aequabiliter €fluentem; id adsequemini, si verba extrema cum conse-€quentibus primis ita iungentur, ut neve aspere concurrant neve vastius diducantur. Hanc diligentiam subsequitur €modus etiam et forma verborum, quod iam vereor ne huic €Catulo videatur esse puerile; versus enim veteres illi in hac €soluta oratione propemodum, hoc est, numeros quosdam €nobis esse adhibendos putaverunt: interspirationis enim, @1 €non defetigationis nostrae neque librariorum notis, sed €verborum et sententiarum modo interpunctas clausulas in €orationibus esse voluerunt; idque princeps Isocrates in-€stituisse fertur, ut inconditam antiquorum dicendi con-€suetudinem delectationis atque aurium causa, quem ad €modum scribit discipulus eius Naucrates, numeris astrin-geret. Namque haec duo musici, qui erant quondam idem €poetae, machinati ad voluptatem sunt, versum atque cantum, €ut et verborum numero et vocum modo delectatione vin-€cerent aurium satietatem. Haec igitur duo, vocis dico €moderationem et verborum conclusionem, quoad orationis €severitas pati posset, a poetica ad eloquentiam traducenda þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›¯duxerunt. In quo illud est vel maximum, quod versus in €oratione si efficitur coniunctione verborum, vitium est, et €tamen eam coniunctionem sicuti versum numerose cadere €et quadrare et perfici volumus. Neque est ex multis res €una, quae magis oratorem ab imperito dicendi ignaroque €distinguat, quam quod ille rudis incondite fundit quantum €potest et id, quod dicit, spiritu, non arte determinat, orator €autem sic inligat sententiam verbis, ut eam numero quodam complectatur et astricto et soluto. Nam cum vinxit forma €et modis, relaxat et liberat immutatione ordinis, ut verba €neque adligata sint quasi certa aliqua lege versus neque €ita soluta, ut vagentur. Quonam igitur modo tantum €munus insistemus ut arbitremur nos hanc vim numerose €dicendi consequi posse? Non est res tam difficilis quam €necessaria; nihil est enim tam tenerum neque tam flexibile €neque quod tam facile sequatur quocumque ducas quam oratio. Ex hac versus, ex hac eadem dispares numeri @1 €conficiuntur; ex hac haec etiam soluta variis modis €multorumque generum oratio; non enim sunt alia ser-€monis, alia contentionis verba, neque ex alio genere ad €usum cotidianum, alio ad scaenam pompamque sumuntur; €sed ea nos cum iacentia sustulimus e medio, sicut mollissi-€mam ceram ad nostrum arbitrium formamus et fingimus. €Itaque [2ut]2 tum graves sumus, tum subtiles, tum medium quid-€dam tenemus: sic institutam nostram sententiam sequitur €orationis genus idque ad omnem aurium voluptatem et animorum motum mutatur et vertitur. Sed ut in plerisque €rebus incredibiliter hoc natura est ipsa fabricata, sic in €oratione, ut ea, quae maximam utilitatem in se continerent, €plurimum eadem haberent vel dignitatis vel saepe etiam €venustatis. Incolumitatis ac salutis omnium causa videmus €hunc statum esse huius totius mundi atque naturae, rotun-€dum ut caelum terraque ut media sit eaque sua vi nutuque €teneatur, sol ut eam circum feratur, ut accedat ad brumale €signum et inde sensim ascendat in diversam partem; ut €luna accessu et recessu [suo] solis lumen accipiat; ut eadem €spatia quinque stellae dispari motu cursuque conficiant. Haec tantam habent vim, paulum ut immutata cohaerere €non possint, tantam pulchritudinem, ut nulla species ne €cogitari quidem possit ornatior. Referte nunc animum ad €hominum vel etiam ceterarum animantium formam et €figuram. Nullam partem corporis sine aliqua necessitate €adfictam totamque formam quasi perfectam reperietis arte, €non casu. Quid in eis arboribus? in quibus non truncus, €non rami, non folia sunt denique nisi ad suam retinendam @1 €conservandamque naturam, nusquam tamen est ulla pars nisi venusta. Linquamus naturam artisque videamus. Quid €tam in navigio necessarium quam latera, quam cavernae, €quam prora, quam puppis, quam antennae, quam vela, €quam mali? quae tamen hanc habent in specie venustatem, €ut non solum salutis, sed etiam voluptatis causa inventa €esse videantur. Columnae templa et porticus sustinent; €tamen habent non plus utilitatis quam dignitatis: Capitoli €fastigium illud et ceterarum aedium non venustas, sed €necessitas ipsa fabricata est; nam, cum esset habita ratio, €quem ad modum ex utraque tecti parte aqua delaberetur, €utilitatem templi fastigi dignitas consecuta est; ut, etiam si €in caelo Capitolium statueretur, ubi imber esse non posset, €nullam sine fastigio dignitatem habiturum fuisse videatur. Hoc in omnibus item partibus orationis evenit, ut utilita-€tem ac prope necessitatem suavitas quaedam et lepos con-€sequatur; clausulas enim atque interpuncta verborum €animae interclusio atque angustiae spiritus attulerunt: id €inventum ita est suave, ut, si cui sit infinitus spiritus datus, €tamen eum perpetuare verba nolimus; id enim auribus €nostris gratum est [inventum], quod hominum lateribus non tolerabile solum, sed etiam facile esse posset. Longissima €est igitur complexio verborum, quae volvi uno spiritu potest; €sed hic naturae modus est, artis alius. Nam cum sint €numeri plures, iambum et trochaeum frequentem segregat €ab oratore Aristoteles, Catule, vester, qui natura tamen €incurrunt ipsi in orationem sermonemque nostrum; sed €sunt insignes percussiones eorum numerorum et minuti €pedes. Qua re primum ad heroum nos [dactylici et ana-€paesti spondi pedem] invitat: in quo impune progredi licet @1 €duo dumtaxat pedes aut paulo plus, ne plane in versum aut €similitudinem versus incidamus. "Altae sunt geminae, qui-€bus." Hi tres [heroi] pedes in principia continuandorum verborum satis decore cadunt. Probatur autem ab eodem €illo maxime paean, qui est duplex: nam aut a longa oritur, €quam tres breves consequuntur, ut haec verba "desinite, €incipite, comprimite," aut a brevibus deinceps tribus, ex-€trema producta atque longa, sicut illa sunt "domuerant, €sonipedes"; atque illi philosopho ordiri placet a superiore €paeane, posteriore finire; est autem paean hic posterior non €syllabarum numero, sed aurium mensura, quod est acrius €iudicium et certius, par fere cretico, qui est ex longa et brevi €et longa: ut €@@@@Quid petam praesidi, aut exsequar? quove nunc . . . €A quo numero exorsus est Fannius: "si, Quirites, minas €illius." Hunc ille clausulis aptiorem putat, quas vult longa plerumque syllaba terminari. Neque vero haec tam acrem €curam diligentiamque desiderant, quam est illa poetarum; €quos necessitas cogit et ipsi numeri ac modi sic verba versu €includere, ut nihil sit ne spiritu quidem minimo brevius aut €longius, quam necesse est. Liberior est oratio et plane, ut €dicitur, sic est vere soluta, non ut fugiat tamen aut erret, sed €ut sine vinculis sibi ipsa moderetur. Namque ego illud €adsentior Theophrasto, qui putat orationem, quae quidem €sit polita atque facta quodam modo, non astricte, sed re-missius numerosam esse oportere. Etenim, sicut ille suspi-€catur, et ex istis modis, quibus hic usitatus versus efficitur, €post anapaestus, procerior quidam numerus, effloruit, inde €ille licentior et divitior fluxit dithyrambus, cuius membra @1 €et pedes, ut ait idem, sunt in omni locupleti oratione diffusa; €et, si numerosum est in omnibus sonis atque vocibus, quod €habet quasdam impressiones et quod metiri possumus in-€tervallis aequalibus, recte genus hoc numerorum, dum €modo ne continui sint, in orationis laude ponitur. Nam €si rudis et impolita putanda est illa sine intervallis loqua-€citas perennis et profluens, quid est aliud causae cur repu-€dietur, nisi quod hominum auribus vocem natura modulatur €ipsa? Quod fieri, nisi inest numerus in voce, non potest. Numerus autem in continuatione nullus est; distinctio et €aequalium aut saepe variorum intervallorum percussio €numerum conficit, quem in cadentibus guttis, quod inter-€vallis distinguuntur, notare possumus, in amni praecipitante €non possumus. Quod si continuatio verborum haec soluta €multo est aptior atque iucundior, si est articulis membrisque €distincta, quam si continuata ac producta, membra illa €modificata esse debebunt; quae si in extremo breviora €sunt, infringitur ille quasi verborum ambitus; sic enim has €orationis conversiones Graeci nominant. Qua re aut paria €esse debent posteriora superioribus, et extrema primis aut, quod etiam est melius et iucundius, longiora. Atque haec €quidem ab eis philosophis, quos tu maxime diligis, Catule, €dicta sunt; quod eo saepius testificor, ut auctoribus laudan-€dis ineptiarum crimen effugiam.' 'Quarum tandem?' €inquit Catulus 'aut quid disputatione ista adferri potest elegantius aut omnino dici subtilius?' 'At enim vereor,' €inquit Crassus 'ne haec aut difficiliora istis ad persequen-€dum esse videantur aut, quia non traduntur in vulgari ista €disciplina, nos ea maiora ac difficiliora videri velle vide- @1 €amur.' Tum Catulus 'erras,' inquit 'Crasse, si aut me aut €horum quemquam putas a te haec opera cotidiana et €pervagata exspectare. Ista, quae dicis, dici volumus; neque €tam dici quam isto dici modo; neque tibi hoc pro me €solum, sed pro his omnibus sine ulla dubitatione respondeo.' 'Ego vero' inquit Antonius 'inveni iam, quem negaram in €eo, quem scripsi, libello me invenisse eloquentem. Sed eo €te ne laudandi quidem causa interpellavi, ne quid de hoc þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›½„tam exiguo sermonis tui tempore verbo uno meo deminuere-tur.' 'Hanc igitur' Crassus inquit 'ad legem cum exer-€citatione tum stilo, qui et alia et hoc maxime ornat ac limat, €formanda nobis oratio est. Neque tamen hoc tanti laboris €est, quanti videtur, nec sunt haec rhythmicorum aut musi-€corum acerrima norma dirigenda; efficiendum est illud €modo nobis, ne fluat oratio, ne vagetur, ne insistat interius, €ne excurrat longius, ut membris distinguatur, ut conversiones €habeat absolutas. Neque semper utendum est perpetuitate €et quasi conversione verborum, sed saepe carpenda mem-€bris minutioribus oratio est, quae tamen ipsa membra sunt numeris vincienda. Neque vos paean aut herous ille con-€turbet: ipsi occurrent orationi; ipsi, inquam, se offerent et €respondebunt non vocati. Consuetudo modo illa sit €scribendi atque dicendi, ut sententiae verbis finiantur €eorumque verborum iunctio nascatur ab proceris numeris €ac liberis, maxime heroo aut paeane priore aut cretico, sed €varie distincteque considat. Notatur enim maxime simili-€tudo in conquiescendo. Et, si primi et postremi [illi] pedes @1 €sunt hac ratione servati, medii possunt latere, modo ne €circuitus ipse verborum sit aut brevior, quam aures ex-€spectent, aut longior, quam vires atque anima patiatur. Clausulas autem diligentius etiam servandas esse arbitror €quam superiora, quod in eis maxime perfectio atque abso-€lutio iudicatur. Nam versus aeque prima et media et €extrema pars attenditur, qui debilitatur, in quacumque est €parte titubatum; in oratione autem pauci prima cernunt, €postrema plerique: quae quoniam apparent et intelleguntur, €varianda sunt, ne aut animorum iudiciis repudientur aut aurium satietate. Duo enim aut tres fere sunt extremi €servandi et notandi pedes, si modo non breviora et praecisa €erunt superiora; quos aut chorios aut heroos aut alternos €esse oportebit aut in paeane illo posteriore, quem Aristoteles €probat, aut ei pari cretico. Horum vicissitudines efficient, €ut neque ei satientur, qui audient, fastidio similitudinis, nec €nos id, quod faciemus, opera dedita facere videamur. Quod si Antipater ille Sidonius, quem tu probe, Catule, €meministi, solitus est versus hexametros aliosque variis €modis atque numeris fundere ex tempore tantumque homi-€nis ingeniosi ac memoris valuit exercitatio, ut, cum se mente €ac voluntate coniecisset in versum, verba sequerentur; €quanto id facilius in oratione, exercitatione et consuetudine €adhibita, consequemur! @@Illud autem ne quis admiretur, quonam modo haec vulgus €imperitorum in audiendo notet, cum in omni genere tum in €hoc ipso magna quaedam est vis incredibilisque naturae. €Omnes enim tacito quodam sensu sine ulla arte aut ratione €quae sint in artibus ac rationibus recta ac prava diiudicant; €idque cum faciunt in picturis et in signis et in aliis operibus, €ad quorum intellegentiam a natura minus habent instru- @1 €menti, tum multo ostendunt magis in verborum, numerorum €vocumque iudicio; quod ea sunt in communibus infixa €sensibus nec earum rerum quemquam funditus natura esse voluit expertem. Itaque non solum verbis arte positis €moventur omnes, verum etiam numeris ac vocibus. Quotus €enim quisque est qui teneat artem numerorum ac modo-€rum? At in eis si paulum modo offensum est, ut aut €contractione brevius fieret aut productione longius, theatra €tota reclamant. Quid, hoc non idem fit in vocibus, ut €a multitudine et populo non modo catervae atque concentus, sed etiam ipsi sibi singuli discrepantes eiciantur? Mirabile €est, cum plurimum in faciendo intersit inter doctum et €rudem, quam non multum differat in iudicando. Ars enim €cum a natura profecta sit, nisi natura moveat ac delectet, €nihil sane egisse videatur; nihil est autem tam cognatum €mentibus nostris quam numeri atque voces; quibus et €excitamur et incendimur et lenimur et languescimus et ad €hilaritatem et ad tristitiam saepe deducimur; quorum illa €summa vis carminibus est aptior et cantibus, non neglecta, €ut mihi videtur, a Numa rege doctissimo maioribusque €nostris, ut epularum sollemnium fides ac tibiae Saliorumque €versus indicant; maxime autem a Graecia vetere celebrata. €Quibus utinam similibusque de rebus disputari quam de puerilibus his verborum translationibus maluissetis! Verum €ut in versu vulgus, si est peccatum, videt, sic, si quid in €nostra oratione claudicat, sentit; sed poetae non ignoscit, €nobis concedit: taciti tamen omnes non esse illud, quod €diximus, aptum perfectumque cernunt. Itaque illi veteres, €sicut hodie etiam non nullos videmus, cum circuitum et @1 €quasi orbem verborum conficere non possent, nam id quidem €nuper vel posse vel audere coepimus, terna aut bina aut non €nulli singula etiam verba dicebant; qui in illa infantia €naturale illud, quod aures hominum flagitabant, tenebant €tamen, ut et illa essent paria, quae dicerent, et aequalibus €interspirationibus uterentur. @@Exposui fere, ut potui, quae maxime ad ornatum orationis €pertinere arbitrabar. Dixi enim de singulorum laude ver-€borum, dixi de coniunctione eorum, dixi de numero atque €forma; sed si habitum etiam orationis et quasi colorem €aliquem requiritis, est et plena quaedam, sed tamen teres, €et tenuis, non sine nervis ac viribus, et ea, quae particeps €utriusque generis quadam mediocritate laudatur. His tribus €figuris insidere quidam venustatis non fuco inlitus, sed sanguine diffusus debet color. Tum denique hic nobis €orator ita conformandus est et verbis et sententiis, ut, quem €ad modum qui utuntur armis aut palaestra, non solum sibi €vitandi aut feriendi rationem esse habendam putet, sed €etiam, ut cum venustate moveatur, ut ei qui in armorum €tractatione versantur, [sic verbis quidem ad aptam composi-€tionem et decentiam, sententiis vero ad gravitatem orationis €utatur]. Formantur autem et verba et sententiae paene €innumerabiliter, quod satis scio notum esse vobis; sed €inter conformationem verborum et sententiarum hoc in-€terest, quod verborum tollitur, si verba mutaris, sententia-rum permanet, quibuscumque verbis uti velis. Quod quidem €vos etsi facitis, tamen admonendos puto, ne quid esse aliud @1 €oratoris putetis, quod quidem sit egregium atque mirabile, €nisi in singulis verbis illa tria tenere, ut translatis utamur €frequenter, interdum factis, raro autem etiam pervetustis. €In perpetua autem oratione, cum et coniunctionis levitatem €et numerorum, quam dixi, rationem tenuerimus, tum est €quasi luminibus distinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum atque verborum. Nam et commoratio una €in re permultum movet et inlustris explanatio rerumque, €quasi gerantur, sub aspectum paene subiectio; quae et in €exponenda re plurimum valent et ad inlustrandum id, quod €exponitur, et ad amplificandum; ut eis, qui audient, illud, €quod augebimus, quantum efficere oratio poterit, tantum €esse videatur; et huic contraria saepe percursio est et plus €ad intellegendum, quam dixeris, significatio et distincte €concisa brevitas et extenuatio et huic adiuncta inlusio a praeceptis Caesaris non abhorrens; et ab re digressio, in €qua cum fuerit delectatio, tum reditus ad rem aptus et con-€cinnus esse debebit; propositioque quid sis dicturus et ab €eo, quod est dictum, seiunctio et reditus ad propositum et €iteratio et rationis apta conclusio; tum augendi minuendive €causa veritatis supralatio atque traiectio; et rogatio atque €huic finitima quasi percontatio expositioque sententiae suae; €tum illa, quae maxime quasi inrepit in hominum mentis, €alia dicentis ac significantis dissimulatio; quae est periu-€cunda, cum orationis non contentione, sed sermone tracta-€tur; deinde dubitatio, tum distributio, tum correctio vel €ante vel postquam dixeris vel cum aliquid a te ipso reicias; praemunitio etiam est ad id, quod adgrediare, et traiectio @1 €in alium; communicatio, quae est quasi cum eis ipsis, apud €quos dicas, deliberatio; morum ac vitae imitatio vel in €personis vel sine illis, magnum quoddam ornamentum ora-€tionis et aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepe autem etiam ad commovendos; personarum ficta inductio €vel gravissimum lumen augendi; descriptio, erroris inductio, þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›Íƒad hilaritatem impulsio, anteoccupatio; tum duo illa, quae €maxime movent, similitudo et exemplum; digestio, inter-€pellatio, contentio, reticentia, commendatio; vox quaedam €libera atque etiam effrenatio augendi causa; iracundia, €obiurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio, declinatio €brevis a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio, €conciliatio, laesio, optatio atque exsecratio. His fere lu-minibus inlustrant orationem sententiae. Orationis autem €ipsius tamquam armorum est vel ad usum comminatio et €quasi petitio vel ad venustatem ipsa[2m]2 tractatio. Nam et €geminatio verborum habet interdum vim, leporem alias, €et paulum immutatum verbum atque deflexum et eiusdem €verbi crebra tum a primo repetitio, tum in extremum con-€versio et in eadem verba impetus et concursio et adiunctio €et progressio et eiusdem verbi crebrius positi quaedam di-€stinctio et revocatio verbi et illa, quae similiter desinunt aut €quae cadunt similiter aut quae paribus paria referuntur aut quae sunt inter se similia. Est etiam gradatio quaedam et €conversio et verborum concinna transgressio et contrarium €et dissolutum et declinatio et reprehensio et exclamatio et €imminutio et quod in multis casibus ponitur et quod de €singulis rebus propositis ductum refertur ad singula et ad €propositum subiecta ratio et item in distributis supposita @1 €ratio et permissio et rursum alia dubitatio et improvisum €quiddam et dinumeratio et alia correctio et dissipatio et €continuatum et interruptum et imago et sibi ipsi responsio €et immutatio et diiunctio et ordo et relatio et digressio et circumscriptio. Haec enim sunt fere atque horum similia €vel plura etiam esse possunt, quae sententiis orationem €verborumque conformationibus inluminent.' 'Quae quidem €te, Crasse, video,' inquit Cotta 'quod nota esse nobis putes, €sine definitionibus et sine exemplis effudisse.' 'Ego vero' €inquit Crassus 'ne illa quidem, quae supra dixi, nova vobis esse arbitrabar, sed voluntati vestrum omnium parui. His €autem de rebus sol me ille admonuit, ut brevior essem, qui €ipse iam praecipitans me quoque haec praecipitem paene €evolvere coegit. Sed tamen huius generis demonstratio est €et doctrina ipsa vulgaris; usus autem gravissimus et in hoc toto dicendi studio difficillimus. Quam ob rem quoniam €de ornatu omni orationis sunt omnes, si non patefacti, at €certe commonstrati loci, nunc quid aptum sit, hoc est, quid €maxime deceat in oratione, videamus. Quamquam id qui-€dem perspicuum est, non omni causae nec auditori neque €personae neque tempori congruere orationis unum genus; nam et causae capitis alium quendam verborum sonum €requirunt, alium rerum privatarum atque parvarum; et aliud €dicendi genus deliberationes, aliud laudationes, aliud iudi-€cia, aliud sermones, aliud consolatio, aliud obiurgatio, aliud €disputatio, aliud historia desiderat. Refert etiam qui audi-€ant, senatus an populus an iudices: frequentes an pauci an €singuli, et quales: ipsique oratores qua sint aetate, honore, €auctoritate, debet videri; tempus, pacis an belli, festina-tionis an oti. Itaque hoc loco nihil sane est quod praecipi @1 €posse videatur, nisi ut figuram orationis plenioris et tenui-€oris et item illius mediocris ad id, quod agemus, accommo-€datam deligamus. Ornamentis eisdem uti fere licebit alias €contentius, alias summissius; omnique in re posse quod €deceat facere artis et naturae est, scire quid quandoque €deceat prudentiae. @@Sed haec omnia perinde sunt, ut aguntur. Actio, inquam, €in dicendo una dominatur; sine hac summus orator esse in €numero nullo potest, mediocris hac instructus summos €saepe superare. Huic primas dedisse Demosthenes dicitur, €cum rogaretur, quid in dicendo esset primum; huic se-€cundas, huic tertias; quo mihi melius etiam illud ab €Aeschine dictum videri solet; qui cum propter ignominiam €iudicii cessisset Athenis et se Rhodum contulisset, rogatus €a Rhodiis legisse fertur orationem illam egregiam, quam in €Ctesiphontem contra Demosthenem dixerat; qua perlecta €petitum ab eo est postridie, ut legeret illam etiam, quae €erat contra ab Demosthene pro Ctesiphonte dicta: quam €cum suavissima et maxima voce legisset, admirantibus €omnibus "quanto" inquit "magis miraremini, si audissetis €ipsum!" ex quo satis significavit, quantum esset in actione, €qui orationem eandem aliam fore putarit actore mutato. Quid fuit in Graccho, quem tu melius, Catule, meministi, €quod me puero tanto opere ferretur? "Quo me miser €conferam? Quo vertam? In Capitoliumne? At fratris €sanguine madet. An domum? Matremne ut miseram €lamentantem videam et abiectam?" Quae sic ab illo esse €acta constabat oculis, voce, gestu, inimici ut lacrimas tenere €non possent. Haec ideo dico pluribus, quod genus hoc @1 €totum oratores, qui sunt veritatis ipsius actores, reliquerunt; imitatores autem veritatis, histriones, occupaverunt. Ac €sine dubio in omni re vincit imitationem veritas, sed ea si €satis in actione efficeret ipsa per sese, arte profecto non €egeremus; verum quia animi permotio, quae maxime aut €declaranda aut imitanda est actione, perturbata saepe ita est, €ut obscuretur ac paene obruatur, discutienda sunt ea, quae €obscurant, et ea, quae sunt eminentia et prompta, sumenda. Omnis enim motus animi suum quendam a natura habet €vultum et sonum et gestum; corpusque totum hominis et €eius omnis vultus omnesque voces, ut nervi in fidibus, ita €sonant, ut a motu animi quoque sunt pulsae. Nam voces €ut chordae sunt intentae, quae ad quemque tactum respon-€deant, acuta gravis, cita tarda, magna parva; quas tamen €inter omnis est suo quoque in genere mediocris, atque €etiam illa sunt ab his delapsa plura genera, leve asperum, €contractum diffusum, continenti spiritu intermisso, fractum scissum, flexo sono extenuatum inflatum; nullum est enim €horum generum, quod non arte ac moderatione tractetur. €Hi sunt actori, ut pictori, expositi ad variandum colores. €Aliud enim vocis genus iracundia sibi sumat, acutum, in-€citatum, crebro incidens: €@@@@ipsus hortatur me frater, ut meos malis miser €@@@@mandarem natos . . . . €et ea, quae tu dudum, Antoni, protulisti €@@@@segregare abs te ausu's . . . . €et €@@@@ecquis hoc animadvortet? vincite . . . @1 €et Atreus fere totus. Aliud miseratio ac maeror, flexibile, €plenum, interruptum, flebili voce: €@@@@quo nunc me vortam? quod iter incipiam ingredi? €@@@@domum paternamne? anne ad Peliae filias? €et illa €@@@@o pater, o patria, o Priami domus! €et quae sequuntur €@@@@haec omnia videi inflammarei, €@@@@Priamo vi vitam evitarei. aliud metus, demissum et haesitans et abiectum: €@@@@multis sum modis circumventus, morbo, exsilio atque €@@@@@@@inopia: €@@@@tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat; €@@@@mater terribilem minatur vitae cruciatum et necem, €@@@@quae nemo est tam firmo ingenio et tanta confidentia, €@@@@quin refugiat timido sanguen atque exalbescat metu. aliud vis, contentum, vehemens, imminens quadam inci-€tatione gravitatis: €@@@@iterum Thyestes Atreum adtractatum advenit, €@@@@iterum iam adgreditur me et quietum exsuscitat. €@@@@maior mihi moles, maius miscendumst malum, €@@@@qui illius acerbum cor contundam et comprimam. €aliud voluptas, effusum, lene, tenerum, hilaratum ac re-€missum: €@@@@sed sibi cum tetulit coronam ob coligandas nuptias, €@@@@tibi ferebat, cum simulabat se sibi alacriter dare, @1 €@@@@tum ad te ludibunda docte et delicate detulit. €aliud molestia, sine commiseratione grave quoddam et uno €pressu ac sono obductum: €@@@@qua tempestate Helenam Paris innuptis iunxit nuptiis, €@@@@ego tum gravida, expletis iam fui ad pariendum mensibus; €@@@@per idem tempus Polydorum Hecuba partu postremo parit. Omnis autem hos motus subsequi debet gestus, non hic €verba exprimens scaenicus, sed universam rem et sententiam €non demonstratione, sed significatione declarans, laterum €inflexione hac forti ac virili, non ab scaena et histrionibus, €sed ab armis aut etiam a palaestra; manus autem minus €arguta, digitis subsequens verba, non exprimens; bracchium €procerius proiectum quasi quoddam telum orationis; sup-€plosio pedis in contentionibus aut incipiendis aut finiendis. þ´·´ÿï°³·ÿï‚äåÏòáôÿïƒÃéãÿ£›ÝSed in ore sunt omnia, in eo autem ipso dominatus est €omnis oculorum; quo melius nostri illi senes, qui perso-€natum ne Roscium quidem magno opere laudabant; animi €est enim omnis actio et imago animi vultus, indices oculi: €nam haec est una pars corporis, quae, quot animi motus €sunt, tot significationes [et commutationes] possit efficere; €neque vero est quisquam qui eadem conivens efficiat. €Theophrastus quidem Tauriscum quendam dicit actorem €aversum solitum esse dicere, qui in agendo contuens aliquid pronuntiaret. Qua re oculorum est magna moderatio; nam €oris non est nimium mutanda species, ne aut ad ineptias aut €ad pravitatem aliquam deferamur; oculi sunt, quorum tum in-€tentione, tum remissione, tum coniectu, tum hilaritate motus €animorum significemus apte cum genere ipso orationis; est €enim actio quasi sermo corporis, quo magis menti congruens @1 €esse debet; oculos autem natura nobis, ut equo aut leoni €saetas, caudam, auris, ad motus animorum declarandos dedit, qua re in hac nostra actione secundum vocem vultus valet; €is autem oculis gubernatur. Atque in eis omnibus, quae sunt €actionis, inest quaedam vis a natura data; qua re etiam hac €imperiti, hac vulgus, hac denique barbari maxime commo-€ventur: verba enim neminem movent nisi eum, qui eius-€dem linguae societate coniunctus est, sententiaeque saepe €acutae non acutorum hominum sensus praetervolant: actio, €quae prae se motum animi fert, omnis movet; isdem enim €omnium animi motibus concitantur et eos isdem notis et in aliis agnoscunt et in se ipsi indicant. Ad actionis autem €usum atque laudem maximam sine dubio partem vox €obtinet; quae primum est optanda nobis; deinde, quae-€cumque erit, ea tuenda; de quo illud iam nihil ad hoc €praecipiendi genus, quem ad modum voci serviatur: equi-€dem tamen magno opere censeo serviendum; sed illud €videtur ab huius nostri sermonis officio non abhorrere, €quod, ut dixi paulo ante, plurimis in rebus quod maxime €est utile, id nescio quo pacto etiam decet maxime. Nam €ad vocem obtinendam nihil est utilius quam crebra mutatio; €nihil perniciosius quam effusa sine intermissione contentio. Quid, ad auris nostras et actionis suavitatem quid est vicis-€situdine et varietate et commutatione aptius? Itaque idem €Gracchus, quod potes audire, Catule, ex Licinio cliente €tuo, litterato homine, quem servum sibi ille habuit ad €manum, cum eburneola solitus est habere fistula qui staret €occulte post ipsum, cum contionaretur, peritum hominem, €qui inflaret celeriter eum sonum, quo illum aut remissum €excitaret aut a contentione revocaret.' 'Audivi me hercule,' €inquit Catulus 'et saepe sum admiratus hominis cum dili- @1 gentiam tum etiam doctrinam et scientiam.' 'Ego vero,' €inquit Crassus 'ac doleo quidem illos viros in eam fraudem €in re publica esse delapsos; quamquam ea tela texitur et ea €in civitate ratio vivendi posteritati ostenditur, ut eorum €civium, quos nostri patres non tulerunt, iam similis habere €cupiamus.' 'Mitte, obsecro,' inquit 'Crasse,' Iulius 'ser-€monem istum et te ad Gracchi fistulam refer; cuius ego nondum plane rationem intellego.' 'In omni voce' inquit €Crassus 'est quiddam medium, sed suum cuique voci: hinc €gradatim ascendere vocem [utile] et suave est (nam a prin-€cipio clamare agreste quiddam est), et idem illud ad firman-€dam est vocem salutare; deinde est quiddam contentionis €extremum, quod tamen interius est, quam acutissimus €clamor, quo te fistula progredi non sinet, et iam ab ipsa €contentione revocabit; est item contra quiddam in remis-€sione gravissimum quoque tamquam sonorum gradibus €descenditur. Haec varietas et hic per omnis sonos vocis €cursus et se tuebitur et actioni adferet suavitatem. Sed €fistulatorem domi relinquetis, sensum huius consuetudinis €vobiscum ad forum deferetis. @@Edidi, quae potui, non ut volui, sed ut me temporis €angustiae coegerunt; scitum est enim causam conferre in €tempus, cum adferre plura, si cupias, non queas.' 'Tu €vero' inquit Catulus 'conlegisti omnia, quantum ego pos-€sum iudicare, ita divinitus, ut non a Graecis sumpsisse, sed €eos ipsos haec docere posse videare; me quidem istius €sermonis participem factum esse gaudeo; ac vellem ut €meus gener, sodalis tuus, Hortensius, adfuisset; quem €quidem ego confido omnibus istis laudibus, quas tu oratione complexus es, excellentem fore.' Et Crassus 'fore dicis?' @1 €inquit, 'ego vero esse iam iudico et tum iudicavi, cum me €consule in senatu causam defendit Africae nuperque etiam €magis, cum pro Bithyniae rege dixit. Quam ob rem recte €vides, Catule; nihil enim isti adulescenti neque a natura neque a doctrina deesse sentio: quo magis est tibi, Cotta, €et tibi, Sulpici, vigilandum ac laborandum; non enim ille €mediocris orator in vestram quasi succrescit aetatem, sed et €ingenio peracri et studio flagranti et doctrina eximia et €memoria singulari; cui quamquam faveo, tamen illum €aetati suae praestare cupio, vobis vero illum tanto minorem €praecurrere vix honestum est.' 'Sed iam surgamus' inquit €'nosque curemus et aliquando ab hac contentione disputa-€tionis animos nostros curamque laxemus.' @1 ï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE PARTITIONE ORATORIA}1 ‘@@{CICERO FILIUS.} Studeo, mi pater, Latine ex te €audire ea quae mihi tu de ratione dicendi Graece €tradidisti_si modo tibi est otium, et si vis. €@@{CICERO PATER.} An est, mi Cicero, quod ego malim €quam te quam doctissimum esse? Otium autem €primum est summum, quoniam aliquando Roma €exeundi potestas data est; deinde ista tua studia vel €maximis occupationibus meis anteferrem libenter. @@{C.F.} Visne igitur, ut tu me Graece soles ordine €interrogare, sic ego te vicissim eisdem de rebus €Latine interrogem? €@@{C.P.} Sane, si placet. Sic enim et ego te meminisse €intellegam quae accepisti et tu ordine audies quae €requires. @@{C.F.} Quot in partes distribuenda est omnis doc-€trina dicendi? €@@{C.P.} In tres. €@@{C.F.} Cedo quas? @1 €@@{C.P.} Primum in ipsam vim oratoris, deinde in €orationem, tum in quaestionem. €@@{C.F.} In quo est ipsa vis? €@@{C.P.} In rebus et verbis. Sed et res et verba €invenienda sunt et collocanda_proprie autem in €rebus invenire, in verbis eloqui dicitur, collocare €autem, etsi est commune, tamen ad inveniendum €refertur. Vox, motus, vultus atque omnis actio elo-€quendi comes est, earumque rerum omnium custos €est memoria. @@{C.F.} Quid? orationis quot sunt partes? €@@{C.P.} Quattuor. Earum duae valent ad rem do-€cendam, narratio et confirmatio, ad impellendos ani-€mos duae, principium et peroratio. €@@{C.F.} Quid? Quaestio quasnam habet partes? €@@{C.P.} Infinitam, quam consultationem appello, et €definitam, quam causam nomino. @@{C.F.} Quoniam igitur invenire primum est €oratoris, quid quaeret? €@@{C.P.} Ut inveniat quemadmodum fidem faciat eis €quibus volet persuadere et quemadmodum motum €eorum animis afferat. €@@{C.F.} Quibus rebus fides fit? €@@{C.P.} Argumentis, quae ducuntur ex locis aut in €re ipsa insitis aut assumptis. €@@{C.F.} Quos vocas locos? €@@{C.P.} Eos in quibus latent argumenta. @1 €@@{C.F.} Quid est argumentum? €@@{C.P.} Probabile inventum ad faciendam fidem. @@{C.F.} Quomodo igitur duo genera ista dividis? €@@{C.P.} Quae sine arte putantur, ea remota appello, €ut testimonia. €@@{C.F.} Quid insita? €@@{C.P.} Quae inhaerent in ipsa re. €@@{C.F.} Testimoniorum quae sunt genera? €@@{C.P.} Divinum et humanum: divinum, ut oracula, €ut auspicia, ut vaticinationes, ut responsa sacer-€dotum, haruspicum, coniectorum, humanum, quod €spectatur ex auctoritate et ex voluntate et ex €oratione aut libera aut expressa: in quo insunt €scripta, pacta, promissa, iurata, quaesita. @@{C.F.} Quae sunt quae dicis insita? €@@{C.P.} Quae infixa sunt rebus ipsis, [tum ex toto, €tum ex partibus, tum ex notatione, tum ex eis rebus €quae quodammodo affectae sunt ad id de quo quaeri-€tur et ad id totum de quo disseritur; tum definitio €adhibetur, tum partium enumeratio, tum notatio €verbi; ex eis autem rebus quae quodammodo €affectae sunt ad id de quo quaeritur alia coniugata €appellantur [alia] ex genere, alia ex forma, alia ex €similitudine, alia ex differentia, alia ex contrario, þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ—ˆ‹alia ex coniunctis, alia ex antecedentibus, alia ex €consequentibus, alia ex repugnantibus, alia ex causis, €alia ex effectis, alia ex comparatione maiorum aut @1 €parium aut minorum:] ut definitio, ut contrarium, €ut ea quae sunt ipsi contrariove eius aut similia aut €dissimilia aut consentanea aut dissentanea: ut ea €quae sunt quasi coniuncta aut ea quae sunt quasi €pugnantia inter se: ut earum rerum de quibus agitur €causae, aut causarum eventus, id est, quae sunt €effecta de causis: ut distributiones, ut genera €partium generumve partes: ut primordia rerum et €quasi praecurrentia, in quibus inest aliquid argu-€menti: ut rerum contentiones, quid maius, quid par, €quid minus sit, in quibus aut naturae rerum aut €facultates comparantur. @@{C.F.} Omnibusne igitur ex his locis argu-€menta sumemus? €@@{C.P.} Immo vero scrutabimur et quaeremus ex €omnibus: sed adhibebimus iudicium ut levia semper €reiiciamus, nonnumquam etiam communia praeter-€mittamus et non necessaria. €@@{C.F.} Quoniam de fide respondisti, volo audire de €motu. €@@{C.P.} Loco quidem quaeris, sed planius quod vis €explicabitur cum ad orationis ipsius quaestionum-€que rationem venero. @@{C.F.} Quid sequitur igitur? €@@{C.P.} Cum inveneris, collocare: cuius in infinita €quaestione ordo est idem fere quem exposui loco-€rum; in definita autem adhibenda sunt illa etiam €quae ad motus animorum pertinent. @1 €@@{C.F.} Quomodo igitur ista explicas? €@@{C.P.} Habeo communia praecepta fidem faciendi €et commovendi. Quoniam fides est firma opinio, €motus autem animi incitatio aut ad voluptatem aut €ad molestiam aut ad metum aut ad cupiditatem (tot €enim sunt motus genera, partes plures generum €singulorum), omnem collocationem ad finem accom-€modo quaestionis. Nam est in proposito finis fides, €in causa et fides et motus. Quare cum de causa €dixero, in qua est propositum, de utroque dixero. @@{C.F.} Quid habes igitur de causa dicere? €@@{C.P.} Auditorum eam genere distingui. Nam aut €auscultator est modo qui audit aut disceptator, id €est, rei sententiaeque moderator: ita ut aut de-€lectetur aut statuat aliquid. Statuit autem aut de €praeteritis, ut iudex, aut de futuris, ut senatus. Sic €tria sunt genera, iudicii, deliberationis, exornationis_ €quae quia in laudationes maxime confertur, proprium €habet iam ex eo nomen. @@{C.F.} Quas res sibi proponet in istis tribus €generibus orator? €@@{C.P.} Delectationem in exornatione, in iudicio aut €saevitiam aut clementiam iudicis, in suasione autem €aut spem aut reformidationem deliberantis. @1 €@@{C.F.} Cur igitur exponis hoc loco genera contro-€versiarum? €@@{C.P.} Ut rationem collocandi ad finem cuiusque €accommodem. @@{C.F.} Quonam tandem modo? €@@{C.P.} Quia quibus in orationibus delectatio finis est €varii sunt ordines collocandi. Nam aut temporum €servantur gradus aut generum distributiones, aut a €minoribus ad maiora ascendimus aut a maioribus €ad minora delabimur: aut haec inaequabili varietate €distinguimus, cum parva magnis, simplicia coniunctis, €obscura dilucidis, laeta tristibus, incredibilia pro-€babilibus inteximus, quae in exornationem cadunt €omnia. @@{C.F.} Quid? in deliberatione quid spectas? €@@{C.P.} Principia vel non longa vel saepe nulla; €sunt enim ad audiendum qui deliberant sua causa €parati. Nec multum sane saepe narrandum est; €est enim narratio aut praeteritarum rerum aut €praesentium, suasio autem futurarum. Quare ad €fidem et ad motum adhibenda est omnis oratio. @@{C.F.} Quid? in iudiciis quae est collocatio? €@@{C.P.} Non eadem accusatoris et rei, quod accusator €rerum ordinem prosequitur et singula argumenta €quasi hasta in manu collocata vehementer proponit, €concludit acriter, confirmat tabulis, decretis, testi- @1 €moniis, accuratiusque in singulis commoratur; per-€orationisque praeceptis, quae ad incitandos animos €valent, et in reliqua oratione paullulum digrediens de €cursu dicendi utitur et vehementius in perorando. €Est enim propositum ut iratum efficiat iudicem. @@{C.F.} Quid faciendum est contra reo? €@@{C.P.} Omnia longe secus. Sumenda principia ad €benevolentiam conciliandam; narrationes aut ampu-€tandae quae laedunt, aut relinquendae si totae sunt €molestae; firmamenta ad fidem posita aut per se €diluenda aut obscuranda aut degressionibus obru-€enda; perorationes autem ad misericordiam con-€ferendae. €@@{C.F.} Semperne igitur ordinem collocandi quem €volumus tenere possumus? €@@{C.P.} Non sane; nam auditorum aures mode-€rantur oratori prudenti et provido, et quod respuunt €immutandum est. @@{C.F.} Expone deinceps quae ipsius orationis ver-€borumque praecepta sint. €@@{C.P.} Unum igitur genus est eloquendi sua sponte €fusum, alterum conversum atque mutatum. Prima €vis est in simplicibus verbis, in coniunctis secunda. €Simplicia invenienda sunt, coniuncta collocanda. Et €simplicia verba partim nativa sunt, partim reperta: €nativa ea quae significata sunt sensu, reperta quae @1 €ex his facta sunt et novata aut similitudine aut €imitatione aut inflexione aut adiunctione verborum. Atque etiam est haec distinctio in verbis_altera €natura, tractatione altera: natura, ut sint alia €sonantiora, grandiora, leviora et quodammodo niti-€diora, alia contra; tractatione autem, cum aut €propria sumuntur rerum vocabula aut addita ad €nomen aut nova aut prisca aut ab oratore modificata €et inflexa quodammodo_qualia sunt ea quae trans-€feruntur aut immutantur aut ea quibus tamquam €abutimur aut ea quae obscuramus, quae incredibiliter €tollimus quaeque mirabilius quam sermonis con-€suetudo patitur ornamus. @@{C.F.} Habeo de simplicibus verbis: nunc de €coniunctione quaero. €@@{C.P.} Numeri quidam sunt in coniunctione ser-€vandi, consecutioque verborum. Numeros aures €ipsae metiuntur, ne aut non compleas verbis quod €proposueris aut redundes; consecutio autem, ne €generibus, numeris, temporibus, personis, casibus €perturbetur oratio. Nam ut in simplicibus verbis €quod non est Latinum, sic in coniunctis quod non est consequens vituperandum est. Communia autem €simplicium coniunctorumque sunt haec quinque €quasi lumina, dilucidum, breve, probabile, illustre, €suave. Dilucidum fit usitatis verbis propriis, dis-€positis aut circumscriptione conclusa aut inter-€missione aut concisione verborum. Obscurum €autem aut longitudine aut contractione orationis aut @1 €ambiguitate aut inflexione atque immutatione ver-€borum. Brevitas autem conficitur simplicibus verbis €semel una quaque re dicenda, nulli rei nisi ut dilucide €dicas serviendo. Probabile autem genus est orationis €si non nimis est comptum atque expolitum, si est €auctoritas et pondus in verbis, si sententiae vel €graves vel aptae opinionibus hominum et moribus. Illustris autem oratio est si et verba gravitate €delecta ponuntur et translata et superlata et ad €nomen adiuncta et duplicata et idem significantia €atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non €abhorrentia. Est enim haec pars orationis quae rem €constituat paene ante oculos, is enim maxime sensus €attingitur: sed ceteri tamen, et maxime mens ipsa €moveri potest. Sed quae dicta sunt de oratione di-€lucida, cadunt in hanc illustrem omnia; est enim €pluris aliquanto illustre quam illud dilucidum: altero €fit ut intellegamus, altero vero ut videre videamur. Suave autem genus erit dicendi primum elegantia et €iucunditate verborum sonantium et lenium, deinde €coniunctione quae neque asperos habeat concursus €neque disiunctos atque hiantes et sit circumscripta €non longo anfractu sed ad spiritum vocis apto €habeatque similitudinem aequalitatemque verborum; €tum ex contrariis sumpta verbis, crebra crebris, paria €paribus respondeant: relataque ad idem verbum et €geminata [atque duplicata] vel etiam saepius iterata @1 €ponantur, constructioque verborum tum coniunctioni-bus copuletur, tum dissolutionibus relaxetur. Fit €etiam suavis oratio cum aliquid aut invisum aut €inauditum aut novum dicas. Delectat enim quid-€quid est admirabile, maximeque movet ea quae €motum aliquem animi miscet oratio, quaeque sig-€nificat oratoris ipsius amabiles mores: qui exprimun-€tur aut significando iudicio ipsius et animo humano þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜–ˆˆac liberali, aut inflexione sermonis cum aut augendi €alterius aut minuendi sui causa alia dici ab oratore, €alia existimari videntur, idque comitate fieri magis €quam vanitate. Sed multa sunt suavitatis praecepta €quae orationem aut magis obscuram aut minus €probabilem faciant; itaque etiam hoc loco nobis est €ipsis quid causa postulet iudicandum. @@{C.F.} Reliquum est igitur ut dicas de con-€versa oratione atque mutata. €@@{C.P.} Est itaque id genus totum situm in com-€mutatione verborum: quae simplicibus in verbis ita €tractatur ut aut ex verbo dilatetur aut in verbum €contrahatur oratio_ex verbo cum aut proprium aut €idem significans aut factum verbum in plura verba €diducitur, ex oratione cum aut definitio ad unum €verbum revocatur aut assumpta verba removentur €aut circuitus diriguntur aut in coniunctione fit unum verbum ex duobus; in coniunctis autem verbis €triplex adhiberi potest commutatio, non verborum @1 €sed ordinis tantummodo, ut cum semel dictum sit €directe sicut natura ipsa tulerit, invertatur ordo et €idem quasi sursum versus retroque dicatur, deinde €idem intercise atque permixte. Eloquendi autem €exercitatio maxime in hoc toto convertendi genere €versatur. @@{C.F.} Actio igitur sequitur, ut opinor. €@@{C.P.} Est ita: quae quidem oratori et cum rerum €et cum verborum momentis commutanda maxime €est. Facit enim et dilucidam orationem et illustrem €et probabilem et suavem non verbis sed varietate €vocum, motu corporis, vultu, quae plurimum valebunt €si cum orationis genere consentient eiusque vim ac €varietatem subsequentur. @@{C.F.} Num quidnam de oratore ipso restat? €@@{C.P.} Nihil sane praeter memoriam, quae est €gemina litteraturae quodammodo et in dissimili €genere persimilis. Nam ut illa constat ex notis €litterarum et ex eo in quo imprimuntur illae notae, €sic confectio memoriae tamquam cera locis utitur et €in his imagines ut litteras collocat. @@{C.F.} Quoniam igitur vis oratoris omnis €exposita est, quid habes de orationis praeceptis €dicere? €@@{C.P.} Quattuor esse eius partes, quarum prima et €postrema ad motum animi valet_is enim initiis est @1 €et perorationibus concitandus_, secunda, narratio, et €tertia, confirmatio, fidem facit orationi. Sed ampli-€ficatio quamquam habet proprium locum, saepe etiam €primum, postremum quidem fere semper, tamen €reliquo in cursu orationis adhibenda est, maximeque €cum aliquid aut confirmatum est aut reprehensum. €Itaque ad fidem quoque vel plurimum valet; est €enim amplificatio vehemens quaedam argumentatio, €ut illa docendi causa sit, haec commovendi. @@{C.F.} Perge igitur ordine quattuor istas mihi partes €explicare. €@@{C.P.} Faciam, et a principiis primum ordiar, €quae quidem ducuntur aut ex personis aut ex rebus €ipsis; sumuntur autem trium rerum gratia: ut €amice, ut intellegenter, ut attente audiamur. Quorum €primus locus est in personis nostris, disceptatorum, €adversariorum; e quibus initia benevolentiae con-€ciliandae comparantur aut meritis nostris efferendis €aut dignitate aut aliquo genere virtutis, et maxime €liberalitatis, officii, iustitiae, fidei, contrariisque rebus €in adversarios conferendis, et cum eis qui disceptant €aliqua coniunctionis aut causa aut spe significanda: €et si in nos aliquod odium offensiove collocata sit, €tollenda ea minuendave aut diluendo aut extenu- @1 ando aut compensando aut deprecando. Intelle-€genter autem ut audiamur et attente, a rebus ipsis €ordiendum est. Sed facillime auditor discit et quid €agatur intellegit si complectare a principio genus €naturamque causae, si definias, si dividas, si neque €prudentiam eius impedias confusione partium nec €memoriam multitudine; quaeque mox de narratione €dilucida dicentur, eadem etiam huc poterunt recte referri. Ut attente autem audiamur, trium rerum €aliqua consequemur; nam aut magna quaedam pro-€ponemus aut necessaria aut coniuncta cum ipsis apud €quos res agetur. Sit autem hoc etiam in praeceptis, €ut si quando tempus ipsum aut res aut locus aut €interventus alicuius aut interpellatio aut ab adver-€sario dictum aliquod, et maxime in perorando, €dederit occasionem nobis aliquam ut dicamus aliquid €ad tempus apte, ne derelinquamus; et quae suo €loco de amplificatione dicemus, multa ex his poterunt €ad principiorum praecepta transferri. @@{C.F.} Quid? in narratione quae tandem con-€servanda sunt? €@@{C.P.} Quoniam narratio est rerum explicatio et €quaedam quasi sedes ac fundamentum constituendae €fidei, ea sunt in ea servanda maxime quae etiam in €reliquis fere dicendi partibus: quae partim sunt @1 €necessaria, partim assumpta ad ornandum. Nam ut €dilucide probabiliterque narremus, necessarium est, sed assumimus etiam suavitatem. Ergo ad dilucide €narrandum eadem illa superiora explicandi et illus-€trandi praecepta repetemus, in quibus est brevitas €ea quae saepissime in narratione laudatur, de qua €supra dictum est. Probabilis autem erit si personis, €si temporibus, si locis ea quae narrabuntur con-€sentient: si cuiusque facti et eventi causa ponetur: €si testata dici videbuntur, si cum hominum auctori-€tate, si cum lege, cum more, cum religione coniuncta: €si probitas narrantis significabitur, si antiquitas, si €memoria, si orationis veritas, et vitae fides. Suavis €autem narratio est quae habet admirationes, exspec-€tationes, exitus inopinatos, interpositos motus ani-€morum, colloquia personarum, dolores, iracundias, €metus, laetitias, cupiditates. Sed iam ad reliqua €pergamus. @@{C.F.} Nempe ea sequuntur quae ad faciendam €fidem pertinent. €@@{C.P.} Ita est: quae quidem in confirmationem et €reprehensionem dividuntur. Nam in confirmando €nostra probare volumus, in reprehendendo redarguere €contraria. Quoniam igitur omne quod in contro-€versiam venit, id aut an sit necne aut quid sit aut €quale sit quaeritur, in primo coniectura valet, in €altero definitio, in tertio ratio. @@{C.F.} Teneo istam distributionem: nunc coniec-€turae locos quaero. @1 €@@{C.P.} In verisimilibus et in propriis rerum notis €posita est tota. Sed appellemus docendi gratia €verisimile quod plerumque ita fiat, ut adolescentiam €procliviorem esse ad libidinem; propriae autem €notae argumentum quod numquam aliter fit certum-€que declarat, ut fumus ignem. Verisimilia reperiun-€tur ex partibus et quasi membris narrationis; ea €sunt in personis, in locis, in temporibus, in factis, in €eventis, in rerum ipsarum negotiorumque naturis. In personis naturae primum spectantur, valetudinis, €figurae, virium, aetatis, marium, feminarum: atque €haec quidem in corpore; animi autem aut quemad-€modum affecti sint virtutibus, vitiis, artibus inertiis, €aut quemadmodum commoti cupiditate, metu, volup-€tate, molestia. Atque haec quidem in natura spec-€tantur. In fortuna genus, amicitiae, liberi, propinqui, €affines, opes, honores, potestates, divitiae, libertas, et ea quae sunt eis contraria. In locis autem et illa €naturalia, maritimi an remoti a mari, plani an mon-€tuosi, leves an asperi, salubres an pestilentes, opaci €an aprici, et illa fortuita, culti an inculti, celebres €an deserti, coaedificati an vasti, obscuri an rerum €gestarum vestigiis nobilitati, consecrati an profani. In temporibus autem praesentia [et] praeterita €[et] futura cernuntur; in his ipsis vetusta, recentia, €instantia, paullo post aut aliquando futura. Insunt €etiam in temporibus illa quae temporis quasi naturam @1 €notant, ut [hiems, ver, aestas, auctumnus aut] anni €tempora, ut mensis, ut dies, [ut] nox, hora, [tem-€pestas] quae sunt naturalia: fortuita autem sacri-ficia, festi dies, nuptiae. Iam facta et eventus aut €consilii sunt aut imprudentiae, quae est aut in casu €aut in quadam animi permotione: casu cum aliter €cecidit ac putatum sit, permotione cum aut oblivio €aut error aut metus aut aliqua cupiditatis causa per-€movit. Est etiam in imprudentia necessitas ponenda. €Rerum autem bonarum et malarum tria sunt genera, €nam aut in animis aut in corporibus aut extra esse €possunt. Huius igitur materiae ad argumentum €subiectae perlustrandae animo partes erunt omnes, €et ad id quod agetur ex singulis coniectura capienda. Est etiam genus argumentorum aliud quod ex facti þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜§‚vestigiis sumitur, ut telum, cruor, clamor editus, €titubatio, permutatio coloris, oratio inconstans, €tremor, ceterorum aliquid quod sensu percipi possit; €etiamsi praeparatum aliquid, si communicatum cum aliquo, si postea visum, auditum, indicatum. Veri-€similia autem partim singula movent suo pondere, €partim etiamsi videntur esse exigua per se, multum €tamen cum sunt coacervata proficiunt. Atque in his €verisimilibus insunt nonnumquam etiam certae rerum €et propriae notae. Maximam autem facit fidem ad €similitudinem veri primum exemplum, deinde intro-€ducta rei similitudo; fabula etiam nonnumquam, etsi €est incredibilis, tamen homines commovet. @1 @@{C.F.} Quid? definitionis quae ratio est et €quae via? €@@{C.P.} Non dubium est id quidem quin definitio €genere declaretur et proprietate quadam aut etiam €communium frequentia ex quibus proprium quid sit €eluceat. Sed quoniam de propriis oritur plerumque €magna dissensio, definiendum est saepe ex contrariis, €saepe etiam ex dissimilibus, saepe ex paribus. Quam €ob rem descriptiones quoque sunt in hoc genere saepe €aptae et enumeratio consequentium, in primisque €commovet explicatio vocabuli ac nominis. @@{C.F.} Sunt exposita iam fere ea quae de facto €quaeque de facti appellatione quaeruntur. Nempe €igitur ea restant quae, cum factum constet et nomen, €qualia sint vocatur in dubium. €@@{C.P.} Est ita ut dicis. €@@{C.F.} Quae sunt igitur in eo genere partes? €@@{C.P.} Aut iure factum depellendi aut ulsciscendi €doloris gratia, aut pietatis aut pudicitiae aut reli-€gionis aut patriae nomine, aut denique necessitate, inscitia, casu. Nam quae motu animi et perturba-€tione facta sine ratione sunt, ea defensionem contra €crimen in legitimis iudiciis non habent, in liberis €disceptationibus habere possunt. Hoc in genere, in €quo quale sit quaeritur, [ex controversia] iure et @1 €recte necne actum sit quaeri solet: quorum dispu-€tatio ex locorum descriptione sumenda est. @@{C.F.} Age sis ergo, quoniam in confirmationem et €reprehensionem diviseras orationis fidem, et dictum €de altero est, expone nunc de reprehendendo. €@@{C.P.} Aut totum est negandum quod in argu-€mentatione adversarius sumpserit, si fictum aut €falsum esse possis docere, aut redarguenda ea quae €pro verisimilibus sumpta sint: primum dubia sumpta €esse pro certis, deinde etiam in perspicue falsis eadem €posse dici, tum ex eis quae sumpserit non effici quod €velit. Accidere autem oportet singula: sic universa €frangentur. Commemoranda sunt etiam exempla €quibus simili in disputatione creditum non sit, con-€querenda conditio communis periculi si ingeniis €hominum criminosorum sit exposita vita innocentium. @@{C.F.} Quoniam unde inveniuntur quae ad €fidem pertinent habeo, quemadmodum in dicendo €singula tractentur exspecto. €@@{C.P.} Argumentationem quaerere videris, quae est €argumenti explicatio[: quae sumpta ex eis locis qui €sunt expositi conficienda et distinguenda dilucide €est]. €@@{C.F.} Plane istuc ipsum desidero. @@{C.P.} Est ergo (ut supra dictum est) explicatio €argumenti argumentatio: sed ea conficitur cum @1 €sumpseris aut non dubia aut probabilia ex quibus id €efficias quod aut dubium aut minus probabile per se €videtur. Argumentandi autem duo sunt genera, €quorum alterum ad fidem directo spectat, alterum se €inflectit ad motum. Dirigitur cum proposuit aliquid €quod probaret sumpsitque ea quibus niteretur, atque €his confirmatis ad propositum se rettulit atque con-€clusit. Illa autem altera argumentatio quasi retro €et contra: prius sumit quae vult eaque confirmat, €deinde id quod proponendum fuit permotis animis iacit ad extremum. Est autem illa varietas in argu-€mentando et non iniucunda distinctio, ut cum in-€terrogamus nosmet ipsi aut percunctamur aut €imploramus aut optamus_quae sunt cum aliis com-€pluribus sententiarum ornamenta. Vitare autem €similitudinem poterimus non semper a proposito €ordientes, et si non omnia disputando confirmabimus, €breviterque interdum quae erunt satis aperta €ponemus quodque ex his efficietur, si id apertum €sit, non habebimus necesse semper concludere. @@{C.F.} Quid? illa quae sine arte appellantur, €quae iamdudum assumpta dixisti, ecquonam modo €artis indigent? €@@{C.P.} Illa vero indigent, nec eo dicuntur sine arte €quod ita sunt, sed quod ea non parit oratoris ars sed @1 €foris ad se delata tamen arte tractat, et maxime in testibus. Nam et de toto genere testium quam id €sit infirmum saepe dicendum est, et argumenta rerum €esse propria, testimonia voluntatum, utendumque €est exemplis quibus testibus creditum non sit; et €de singulis testibus, si natura vani, si leves, si cum €ignominia, si spe, si metu, si iracundia, si miseri-€cordia impulsi, si praemio, si gratia adducti; com-€parandique superiore cum auctoritate testium quibus tamen creditum non sit. Saepe etiam quaestionibus €resistendum est, quod et dolorem fugientes multi in €tormentis ementiti persaepe sint morique malue-€rint falsum fatendo quam infitiando dolere; multi €etiam suam vitam neglexerint ut eos qui eis cariores €quam ipsi sibi essent liberarent, alii autem aut natura €corporis aut consuetudine dolendi aut metu supplicii €ac mortis vim tormentorum pertulerint, alii ementiti €sint in eos quos oderant. Atque haec exemplis firmanda sunt. Neque est obscurum, quin, quoniam €in utramque partem sunt exempla et item ad coniec-€turam faciendam loci, in contrariis contraria sint €sumenda. Atque etiam incurrit alia quaedam in €testibus et in quaestionibus ratio; saepe enim ea €quae dicta sunt si aut ambigue aut inconstanter aut @1 €incredibiliter dicta sunt aut etiam aliter ab alio dicta, €subtiliter reprehenduntur. @@{C.F.} Extrema tibi pars restat orationis, quae €posita in perorando est, de qua sane velim audire. €@@{C.P.} Facilior est explicatio perorationis. Nam est €divisa in duas partes, amplificationem et enume-€rationem. Augendi autem et hic est proprius locus €in perorando, et in cursu ipso orationis declinationes €ad amplificandum dantur confirmata re aliqua aut reprehensa. Est igitur amplificatio gravior quaedam €affirmatio quae motu animorum conciliet in dicendo €fidem. Ea et verborum genere conficitur et rerum. €Verba ponenda sunt quae vim habeant illustrandi €nec ab usu sint abhorrentia, gravia, plena, sonantia, €iuncta, facta, cognominata, non vulgata, superlata, €in primisque translata; nec in singulis verbis sed in €continentibus soluta, quae dicuntur sine coniunctione, ut plura videantur. Augent etiam relata verba, €iterata, duplicata, et ea quae ascendunt gradatim €ab humilioribus ad superiora; omninoque semper €quasi naturalis et non explanata oratio, sed gravibus €referta verbis, ad augendum accommodatior. Haec €igitur in verbis, quibus actio vocis, vultus et gestus €congruens et apta ad animos permovendos accom-€modanda est. Sed et in verbis et in actione causa erit €tenenda et pro re agenda; nam haec quia videntur @1 €perabsurda cum graviora sunt quam causa fert, €diligenter quid quemque deceat iudicandum est. Rerum amplificatio sumitur eisdem ex locis €omnibus quibus illa quae dicta sunt ad fidem; maxi-€meque definitiones valent conglobatae et conse-€quentium frequentatio et contrariarum et dissimilium €et inter se pugnantium rerum conflictio, et causae, €et ea quae sunt de causis orta, maximeque simili-€tudines et exempla; fictae etiam personae, muta €denique loquantur; omninoque ea sunt adhibenda, si €causa patitur, quae magna habentur, quorum est duplex genus: alia enim magna natura videntur, €alia usu_natura, ut caelestia, ut divina, ut ea quorum €obscurae causae, ut in terris mundoque admirabilia €quae sunt, ex quibus similibusque, si attendas, ad €augendum permulta suppetunt; usu, quae videntur €hominibus aut prodesse aut obesse vehementius, €quorum sunt genera ad amplificandum tria. Nam €aut caritate moventur homines, ut deorum, ut €patriae, ut parentum, aut amore, ut fratrum, ut €coniugum, ut liberorum, ut familiarium, aut honestate, €ut virtutum, maximeque earum quae ad communi-€onem hominum et liberalitatem valent. Ex eis et €cohortationes sumuntur ad ea retinenda, et in eos a €quibus ea violata sunt odia incitantur et miseratio þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜¹nascitur. [Proprius locus est augendi in his @1 €rebus aut amissis aut amittendi periculo.] Nihil est €enim tam miserabile quam ex beato miser, et hoc €totum quidem moveat, si bona ex fortuna quis cadat, €et a quorum caritate divellatur, quae amittat aut €amiserit, in quibus malis sit futurusve sit exprimatur €breviter_cito enim arescit lacrima, praesertim in €alienis malis; nec quidquam in amplificatione nimis €enucleandum est, minuta est enim omnis diligentia; €hic autem locus grandia requirit. @@Illud iam est iudicii, quo quaque in causa genere €utamur augendi. In illis enim causis quae ad delecta-€tionem exornantur ei loci tractandi sunt qui movere €possunt exspectationem, admirationem, voluptatem; €in cohortationibus autem bonorum ac malorum €enumerationes et exempla valent plurimum. In €iudiciis accusatori fere quae ad iracundiam, reo €plerumque quae ad misericordiam pertinent; non-€numquam tamen accusator misericordiam movere €debet et defensor iracundiam. @@Enumeratio reliqua est, nonnumquam laudatori, €suasori non saepe, accusatori saepius quam reo €necessaria. Huius tempora duo sunt, si aut memoriae €diffidas eorum apud quos agas vel intervallo temporis €vel longitudine orationis, aut frequentatis firma-€mentis orationis et breviter expositis vim est habitura @1 causa maiorem. Et reo rarius utendum est, quod €ponenda sunt contraria, quorum dissolutio in brevi-€tate lucebit, aculei pungent. Sed erit in enumera-€tione vitandum ne ostentatio memoriae suscepta €videatur esse puerilis. Id effugiet qui non omnia €minima repetet sed brevia singula attingens pondera €rerum ipsa comprehendet. @@{C.F.} Quoniam et de ipso oratore et de €oratione dixisti, expone eum mihi nunc quem ex €tribus extremum proposuisti, quaestionis locum. €@@{C.P.} Duo sunt, ut initio dixi, quaestionum genera, €quorum alterum finitum temporibus et personis, €causam appello, alterum infinitum nullis neque €personis neque temporibus notatum propositum €voco. Sed est consultatio quasi pars causae quaedam €et controversiae: inest enim infinitum in definito, et ad illud tamen referuntur omnia. Quam ob rem prius €de proposito dicamus, cuius genera sunt duo_cog-€nitionis alterum; eius scientia est finis, ut verine €sint sensus: alterum actionis, quod refertur ad €efficiendum quid, ut si quaeratur quibus officiis €amicitia colenda sit. Rursus superioris genera sunt €tria: sit necne, quid sit, quale sit. Sit necne, ut @1 €ius in naturane sit an in more; quid autem sit, €sitne ius id quod maiori parti sit utile; quale autem sit, iuste vivere sit necne utile. Actionis autem duo €sunt genera_unum ad persequendum aliquid aut €declinandum, ut quibus rebus adipisci gloriam possis €aut quomodo invidia vitetur, alterum quod ad ali-€quod commodum usumque refertur, ut quemadmo-€dum sit respublica administranda aut quemadmodum in paupertate vivendum. Rursus autem ex cog-€nitionis consultatione, ubi sit necne sit aut fuerit €futurumve sit quaeritur, unum genus est quaestionis, €possitne aliquid effici? ut cum quaeritur, ecquisnam €perfecte sapiens esse possit? alterum, quemad-€modum quidque fiat, ut quonam pacto virtus pariatur, €naturane an ratione an usu? Cuius generis sunt €omnes in quibus, ut in obscuris naturalibusque €quaestionibus, causae rationesque rerum explicantur. Illius autem generis in quo quid sit id de quo €agitur quaeritur duo sunt genera, quorum in altero €disputandum est, aliud an idem sit, ut pertinacia et €perseverantia, in altero autem descriptio generis €alicuius et quasi imago exprimenda est, ut qualis sit avarus aut quid sit superbia. Tertio autem in genere, €in quo quale sit quaeritur, aut de honestate aut de €utilitate aut de aequitate dicendum est. De hones-€tate sic, ut honestumne sit pro amico periculum aut @1 €invidiam subire; de utilitate autem sic, ut sitne €utile in republica administranda versari; de aequi-€tate vero sic, ut sitne aequum amicos cognatis ante-€ferre. Atque in hoc eodem genere in quo quale sit €quaeritur exoritur aliud quoddam disputandi genus. €Non enim simpliciter solum quaeritur quid honestum €sit, quid utile, quid aequum, sed etiam ex compara-€tione, quid honestius, quid utilius, quid aequius, €atque etiam, quid honestissimum, quid utilissimum, €quid aequissimum; cuius generis illa sunt quae €praestantissima sit dignitas vitae. €@@Atque ea quidem quae dixi cognitionis sunt omnia. Restant actionis, cuius alterum est praecipiendi genus €quod ad rationem officii pertinet, ut quemadmodum €colendi sint parentes, alterum autem ad sedandos €animos et oratione sanandos, ut in consolandis €maeroribus, ut in iracundia comprimenda aut in €timore tollendo aut in cupiditate minuenda. Cui €quidem generi contrarium est disputandi genus ad €eosdem illos animi motus, quod in amplificanda €oratione saepe faciendum est, vel gignendos vel €concitandos. Atque haec fere est partitio con-€sultationum. @@{C.F.} Cognovi: sed quae ratio sit in his €inveniendi et disponendi requiro. €@@{C.P.} Quid? tu aliamne censes et non eamdem €quae est exposita, ut ex eisdem locis ad fidem et €ad inveniendum ducantur omnia? Collocandi autem @1 €quae est exposita in aliis ratio, eadem huc trans-€fertur. €@@{C.F.} Cognita igitur omni distributione proposi-€tarum consultationum, causarum genera restant. @@{C.P.} Admodum; et earum quidem forma duplex €est, quarum altera delectationem sectatur audien-€tium, alterius ut obtineat, probet et efficiat quod €agit, omnis est suscepta contentio. Itaque illud €superius exornatio dicitur, quod cum latum genus €esse potest saneque varium, unum ex eo delegimus, €quod ad laudandos claros viros suscipimus et ad €improbos vituperandos. Genus enim nullum est €orationis quod aut uberius ad dicendum aut utilius €civitatibus esse possit aut in quo magis orator in €cognitione virtutum vitiorumque versetur. Re-€liquum autem genus causarum aut in provisione €posteri temporis aut in praeteriti disceptatione €versatur, quorum alterum deliberationis est, alterum iudicii. Ex qua partitione tria genera causarum €exstiterunt, unum quod a meliori parte laudationis €est appellatum, deliberationis alterum, tertium €iudiciorum. Quam ob rem de primo primum, si placet, €disputemus. €@@{C.F.} Mihi vero placet. €@@{C.P.} Ac laudandi vituperandique rationes, €quae non ad bene dicendum solum sed etiam ad €honeste vivendum valent, exponam breviter, atque €a principiis exordiar et laudandi et vituperandi. @@Omnia enim sunt profecto laudanda quae con-€iuncta cum virtute sunt, et quae cum vitiis, vitu-€peranda. Quam ob rem finis alterius est honestas, @1 €alterius turpitudo. Conficitur autem genus hoc €dictionis narrandis exponendisque factis sine ullis €argumentationibus, ad animi motus leniter trac-€tandos magis quam ad fidem faciendam aut confir-€mandam accommodate. Non enim dubia firmantur €sed ea quae certa aut pro certis posita sunt augen-€tur. Quam ob rem ex eis quae ante dicta sunt et narrandi et augendi praecepta repetentur. Et quo-€niam in his causis omnis ratio fere ad voluptatem €auditoris et ad delectationem refertur, utendum erit €eis in oratione singulorum verborum insignibus quae €habent plurimum suavitatis: id est ut factis verbis €aut vetustis aut translatis frequenter utamur, et in €ipsa constructione verborum ut paria paribus et €similia similibus saepe referantur, ut contraria, ut ge-€minata, ut circumscripta numerose, non ad similitu-€dinem versuum, sed ad explendum aurium sensum, apto quodam quasi verborum modo. Adhibenda-€que frequentius etiam illa ornamenta rerum sunt, €sive quae admirabilia et nec opinata, sive significata €monstris, prodigiis, oraculis, sive quae videbuntur €ei de quo agimus accidisse divina atque fatalia. €Omnis enim exspectatio eius qui audit et admiratio €et improvisi exitus habent aliquam in audiendo voluptatem. Sed quoniam tribus in generibus €bona malave versantur, externis, corporis, animi, €prima sunt externa, quae ducuntur a genere: quo €breviter modiceque laudato aut si erit infame praeter- @1 €misso, si humile, vel praeterito vel ad augendam €eius quem laudes gloriam tracto; deinceps si res €patietur de fortunis erit et facultatibus dicendum, þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜Êˆˆpostea de corporis bonis, in quibus quidem quae €virtutem maxime significat facillime forma laudatur. Deinde est ad facta veniendum, quorum collocatio €triplex est: aut enim temporum servandus est ordo €aut in primis recentissimum quodque dicendum aut €multa et varia facta in propria virtutum genera sunt €dirigenda. €@@Sed hic locus virtutum atque vitiorum latissime €patens ex multis et variis disputationibus nunc in quamdam angustam et brevem concludetur. Est €igitur vis virtutis duplex; aut enim scientia cernitur €virtus, aut actione. Nam quae prudentia, quae €calliditas, quaeque gravissimo nomine sapientia €appellatur, haec scientia pollet una; quae vero €moderandis cupiditatibus regendisque animi motibus €laudatur, eius est munus in agendo; cui tempe-€rantiae nomen est. Atque illa prudentia in suis €rebus domestica, in publicis civilis appellari solet. Temperantia autem in suas itidem res et in com-€munes distributa est, duobusque modis in rebus €commodis discernitur, et ea quae absunt non expe-€tendo et ab eis quae in potestate sunt abstinendo. €In rebus autem incommodis est itidem duplex; €nam quae venientibus malis obstat fortitudo, quae @1 €quod iam adest tolerat et perfert patientia nominatur. €Quae autem haec uno genere complectitur, magni-€tudo animi dicitur: cuius est liberalitas in usu €pecuniae, simulque altitudo animi in capiendis €incommodis et maxime iniuriis, et omne quod est €eius generis, grave, sedatum [non turbulentum]. In communione autem quae posita pars est, iustitia €dicitur, eaque erga deos religio, erga parentes pietas, €vulgo autem bonitas, creditis in rebus fides, in €moderatione animadvertendi lenitas, amicitia in €benevolentia nominatur. €@@Atque hae quidem virtutes cernuntur in €agendo. Sunt autem aliae quasi ministrae comi-€tesque sapientiae, quarum altera quae sint in dispu-€tando vera atque falsa quibusque positis quid €sequatur distinguit et iudicat, quae virtus omnis in €ratione scientiaque disputandi sita est; altera autem oratoria. Nihil enim est aliud eloquentia nisi €copiose loquens sapientia, quae ex eodem hausta €genere quo illa quae in disputando est, uberior est €atque latior et ad motus animorum vulgique sensus €accommodatior. Custos vero virtutum omnium €dedecus fugiens laudemque maxime consequens €verecundia est. Atque hi sunt fere quasi quidam €habitus animi sic affecti et constituti ut sint singuli €inter se proprio virtutis genere distincti: a quibus €ut quaeque res gesta est, ita sit honesta necesse est €summeque laudabilis. @@Sunt autem alii quidam animi habitus ad virtu-€tem quasi praeculti et praeparati rectis studiis et @1 €artibus, ut in suis rebus studia litterarum, ut numero-€rum ac sonorum, ut mensurae, ut siderum, ut €equorum, ut venandi, ut armorum, in communibus €propensiora studia in aliquo genere virtutis praecipue €colendo aut divinis rebus deserviendo aut parentibus, €amicis, hospitibus praecipue atque insigniter dili-gendis. Atque haec quidem virtutum; vitiorum €autem sunt genera contraria. Cernenda autem sunt €diligenter, ne fallant ea nos vitia, quae virtutem €videntur imitari. Nam et prudentiam malitia et €temperantiam immanitas in voluptatibus asper-€nandis et magnitudinem animi superbia in nimis €extollendis et despicientia in contemnendis honoribus €et liberalitatem effusio et fortitudinem audacia €imitatur et patientiam duritia immanis et iustitiam €acerbitas et religionem superstitio et lenitatem €mollitia animi et verecundiam timiditas et illam dis-€putandi prudentiam concertatio captatioque verbo-€rum, et hanc oratoriam vim inanis quaedam proflu-€entia loquendi. Studiis autem bonis similia videntur ea quae sunt in eodem genere nimia. Quam ob €rem omnis vis laudandi vituperandique ex his sume-€tur virtutum vitiorumque partibus; sed in toto quasi €contextu orationis haec erunt illustranda maxime, €quemadmodum quisque generatus, quemadmodum €educatus, quemadmodum institutus moratusque €fuerit, et si quid cui magnum aut incredibile acciderit, €maximeque si id divinitus accidisse potuerit videri; €tum quod quisque senserit, dixerit, gesserit ad ea €quae proposita sunt virtutum genera accommoda-€buntur, ex illisque eisdem inveniendi locis causae @1 €rerum et eventus et consequentia requirentur. €Neque vero mors eorum quorum vita laudabitur €silentio praeteriri debebit, si modo quid erit anim-€advertendum aut in ipso genere mortis aut in eis €rebus quae post mortem erunt consecutae. @@{C.F.} Accepi ista, didicique breviter non €solum quemadmodum laudarem alterum sed etiam €quemadmodum eniterer ut possem ipse iure laudari. €Videamus igitur deinceps in sententia dicenda quam €viam et quae praecepta teneamus. €@@{C.P.} Est igitur in deliberando finis utilitas, ad €quem omnia ita referuntur in consilio dando sen-€tentiaque dicenda ut illa prima sint suasori aut €dissuasori videnda, quid aut possit fieri aut non possit €et quid aut necesse sit aut non necesse. Nam et €si quid effici non potest, deliberatio tollitur quamvis €utile sit, et si quid necesse est (necesse autem id est €sine quo salvi liberive esse non possumus), id est €reliquis et honestatibus in civili ratione et commodis anteponendum. Cum autem quaeritur quid fieri €possit, videndum etiam est quam facile possit; nam €quae perdifficilia sunt perinde habenda saepe sunt €ac si effici non possint. Et cum de necessitate €attendemus, etsi aliquid non necessarium videbitur, €videndum tamen erit quam sit magnum; quod enim @1 permagnum est pro necessario saepe habetur. Itaque €cum constet hoc genus causarum ex suasione et €dissuasione, suasori proponitur simplex ratio, si et €utile est et fieri potest, fiat, dissuasori duplex, una, €si non utile est, ne fiat, altera, si fieri non potest, ne €suscipiatur. Sic suasori utrumque docendum est, dissuasori alterum infirmare sat est. Quare quoniam €in his versatur omne consilium duobus, de utilitate €ante dicamus, quae in discernendis bonis malisque €versatur. Bonorum autem partim necessaria sunt, €ut vita, pudicitia, libertas, partim non necessaria, €ut liberi, coniuges, germani, parentes: quorum alia €sunt per se expetenda, ut ea quae sita sunt in officiis €atque virtutibus, alia quod aliquid commodi efficiunt, ut opes et copiae. Eorum autem quae propter se €expetuntur partim honestate ipsa, partim com-€moditate aliqua expetuntur: honestate ea quae €proficiscuntur ab eis virtutibus de quibus paullo ante €est dictum, quae sunt laudabilia ipsa per se: com-€moditate autem aliqua quae sunt in corporis aut in €fortunae bonis expetenda, quorum alia sunt quasi €cum honestate coniuncta, ut honos, ut gloria, alia €diversa, ut vires, forma, valetudo, nobilitas, divitiae, clientelae. Est etiam quaedam quasi materies @1 €subiecta honestati, quae maxime spectatur in €amicitiis. Amicitiae autem caritate et amore cernun-€tur; nam cum deorum tum parentum patriaeque €cultus eorumque hominum qui aut sapientia aut €opibus excellunt ad caritatem referri solet, coniuges €autem et liberi et fratres et alii quos usus familiari-€tasque coniunxit, quamquam etiam caritate ipsa, €tamen amore maxime continentur. In his igitur €rebus cum bona sint, facile est intellectu quae sint contraria. Quodsi semper optima tenere possemus, €haud sane, quoniam quidem ea perspicua sunt, con-€silio multum egeremus. Sed quia temporibus, quae €vim habent maximam, persaepe evenit ut utilitas cum €honestate certet, earumque rerum contentio plerum-€que deliberationes efficit ne aut opportuna propter €dignitatem aut honesta propter utilitatem relin-€quantur, ad hanc difficultatem explicandam praecepta referamus. Et quoniam non ad veritatem solum sed €etiam ad opiniones eorum qui audiunt accommo-€danda est oratio, hoc primum intellegamus, hominum €duo esse genera, alterum indoctum et agreste, €quod anteferat semper utilitatem honestati, alterum €humanum et politum, quod rebus omnibus digni-€tatem anteponat. Itaque huic generi laus, honor, €gloria, fides, iustitia, omnisque virtus, illi autem €alteri quaestus emolumentum fructusque proponitur. €Atque etiam voluptas, quae maxime est inimica €virtuti bonique naturam fallaciter imitando adulterat, @1 þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜ÚˆŒquam immanissimus quisque acerrime sequitur, €neque solum honestis rebus sed etiam necessariis €anteponit, in suadendo, cum ei generi hominum €consilium des, saepe sane laudanda est. @@Et illud videndum, quanto magis homines €mala fugiant quam sequantur bona. Nam neque €honesta tam expetunt quam devitant turpia; quis €enim honorem, quis gloriam, quis laudem, quis ullum €decus tam umquam expetat quam ignominiam, €infamiam, contumeliam, dedecus fugiat? quarum €rerum dolor gravis est testis genus hominum ad €honestatem natum, malo cultu pravisque opinionibus €corruptum. Quare in cohortando atque suadendo €propositum quidem nobis erit illud, ut doceamus €qua via bona consequi malaque vitare possimus; sed apud homines bene institutos plurimum de laude €et de honestate dicemus, maximeque ea virtutum €genera tractabimus quae in communi hominum €utilitate tuenda augendaque versantur. Sin apud €indoctos imperitosque dicemus, fructus, emolumenta, €voluptates vitationesque dolorum proferantur; ad-€dantur etiam contumeliae atque ignominiae; nemo €enim est tam agrestis quem non, si ipsa minus €honestas, contumelia tamen et dedecus magnopere moveat. Quare quod ad utilitatem spectat ex eis €quae dicta sunt reperietur: quod autem, possit @1 €effici necne, in quo etiam quam facile possit quam-€que expediat quaeri solet, maxime ex causis eis quae €quamque rem efficiant est videndum. Causarum €autem genera sunt plura; nam sunt aliae quae ipsae €conficiunt, aliae quae vim aliquam ad conficiendum €afferunt. Itaque illae superiores conficientes vocen-€tur, hae reliquae ponantur in eo genere ut sine his confici non possit. Conficiens autem causa alia est €absoluta et perfecta per se, alia aliquid adiuvans et €efficiendi socia quaedam: cuius generis vis varia est, €et saepe aut maior aut minor, ut et illa quae maxi-€mam vim habet sola saepe causa dicatur. Sunt €autem aliae causae quae aut propter principium aut €propter exitum conficientes vocantur. Cum autem €quaeritur quid sit optimum factu, aut utilitas aut €spes efficiendi ad assentiendum impellit animos. @@Et quoniam de utilitate iam diximus, de €efficiendi ratione dicamus. Quo toto in genere €quibuscum et contra quos et quo tempore et quo €loco quibus facultatibus armorum, pecuniae, socio-€rum, earumve rerum quae ad quamque rem efficien-€dam pertinent possimus uti requirendum est. Neque €solum ea sunt quae nobis suppetunt sed etiam illa €quae adversantur videnda; et si ex contentione pro-€cliviora erunt nostra, non solum effici posse quae €suademus erit persuadendum sed curandum etiam €ut illa facilia, proclivia, iucunda videantur. Dis-€suadentibus autem aut utilitas labefactanda est aut @1 €efficiendi difficultates efferendae, neque aliis ex prae-ceptis sed eisdem ex suasionis locis. Uterque vero €ad augendum habeat exemplorum aut recentium €quo notiora sint aut veterum quo plus auctoritatis €habeant, copiam; maximeque sit in hoc genere €meditatus, ut possit vel utilia ac necessaria saepe €honestis vel haec illis anteferre. Ad commovendos €autem animos maxime proficient, si incitandi erunt, €huiusmodi sententiae quae aut ad explendas cupidi-€tates aut ad odium satiandum aut ad ulciscendas €iniurias pertinebunt; sin autem reprimendi, de €incerto statu fortunae dubiisque eventis rerum €futurarum et retinendis suis fortunis si erunt €secundae, sin autem adversae, de periculo com-€monendi. Atque hi quidem sunt perorationis loci. Principia autem in sententiis dicendis brevia esse €debent; non enim supplex ut ad iudicem venit €orator sed hortator atque auctor. Quare proponere €qua mente dicat, quid velit, quibus de rebus dicturus €sit debet, hortarique ad se breviter dicentem audien-€dum. Tota autem oratio simplex et gravis et sen-€tentiis debet ornatior esse quam verbis. @@{C.F.} Cognovi iam laudationis et suasionis @1 €locos: nunc quae iudiciis accommodata sint ex-€specto, idque nobis genus restare unum puto. €@@{C.P.} Recte intellegis. Atque eius quidem generis €finis est aequitas, quae non simpliciter spectatur sed €ex comparatione nonnumquam, ut cum de verissimo €accusatore disputatur aut cum hereditatis sine lege €aut sine testamento petitur possessio, in quibus €causis quid aequius aequissimumve sit quaeritur; €quas ad causas facultas petitur argumentationum ex eis de quibus mox dicetur aequitatis locis. Atque €etiam ante iudicium de constituendo ipso iudicio €solet esse contentio, cum aut sitne actio illi qui agit €aut iamne sit aut num iam esse desierit aut illane €lege hisne verbis sit actio quaeritur. Quae etiamsi €ante quam res in iudicium venit aut concertata aut €diiudicata aut confecta non sunt, tamen in ipsis €iudiciis permagnum saepe habent pondus cum ita €dicitur: plus petisti; sero petisti; non fuit tua €petitio; non a me, non hac lege, non his verbis, non hoc iudicio. Quarum causarum genus est €positum in iure civili quod est in privatarum rerum €lege aut more positum; cuius scientia neglecta ab €oratoribus plerisque nobis ad dicendum necessaria @1 €videtur. Quare de constituendis actionibus, de €accipiendis subeundisque iudiciis, de excipienda ini-€quitate actionis, de comparanda aequitate, quod ea €fere generis eius sunt ut quamquam in ipsum iudi-€cium saepe delabantur tamen ante iudicium tractan-€da videantur, paullulum ea separo a iudiciis tempore €magis agendi quam dissimilitudine generis. Nam €omnia quae de iure civili aut de aequo et bono €disceptantur cadunt in eam formam in qua quale €quid sit ambigitur, de qua dicturi sumus; quae in €aequitate et iure maxime consistit. @@In omnibus igitur causis tres sunt gradus €ex quibus unus aliquis capiendus est, si plures non €queas, ad resistendum. Nam aut ita constituendum €est ut id quod obiicitur factum neges, aut illud quod €factum fateare neges eam vim habere atque id esse €quod adversarius criminetur, aut si neque de facto €neque de facti appellatione ambigi potest, id quod €arguere neges tale esse quale ille dicat et rectum esse quod feceris concedendumve defendas. Ita €primus ille status et quasi conflictio cum adversario €coniectura quadam, secundus autem definitione €atque descriptione aut informatione verbi, tertius €aequi et veri et recti et humani ad ignoscendum €disputatione tractandus est. Et quoniam semper is €qui defendit non solum resistat oportet aliquo statu @1 €aut infitiando aut definiendo aut aequitate oppo-€nenda sed etiam rationem subiiciat recusationis suae, €primus ille status rationem habet iniqui criminis, €ipsam negationem infitiationemque facti; secundus €quod non sit in re quod ab adversario ponatur in €verbo; tertius quod id recte factum esse defendat €quod sine ulla nominis controversia factum fatetur. Deinde uni cuique rationi opponendum est ab €accusatore id quod si non esset in accusatione, causa €omnino esse non posset. Itaque ea quae sic referun-€tur continentia causarum vocentur: quamquam non €ea magis quae contra rationem defensionis afferuntur €quam ipsae defensionis rationes continent causas. €Sed distinguendi gratia rationem appellamus eam €quae affertur ab reo ad recusandum depellendi €criminis causa, quae nisi esset, quod defenderet non €haberet: firmamentum autem quod contra ad labe-€factandam rationem refertur, sine quo accusatio €stare non potest. @@Ex rationis autem et firmamenti con-€flictione et quasi concursu quaestio exoritur quae-€dam quam disceptationem voco: in qua quid veniat €in iudicium et de quo disceptetur quaeri solet. Nam €prima adversariorum contentio diffusam habet quaes-€tionem; ut in coniectura, ceperitne pecunias €Decius; in definitione, minueritne maiestatem @1 €Norbanus; in aequitate, iurene occiderit Opimius €Gracchum. Haec, quae primam contentionem €habent ex arguendo et resistendo, lata, ut dixi, et €fusa sunt; rationum et firmamentorum contentio €adducit in angustum disceptationem. Ea in coniec-€tura nulla est; nemo enim eius quod negat factum €rationem aut potest aut debet aut solet reddere. €Itaque in his causis eadem et prima quaestio, et disceptatio est extrema. In illis autem ubi ita €dicitur: 'Non minuit maiestatem quod egit de €Caepione turbulentius; populi enim Romani dolor þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜é„iustus vim illam excitavit, non tribuni actio; maiestas €autem, quoniam est magnitudo quaedam, populi €Romani in eius potestate ac iure retinendo aucta €est potius quam diminuta,' et ubi ita refertur: €'Maiestas est in imperii atque in nominis populi €Romani dignitate, quam minuit is qui per vim €multitudinis rem ad seditionem vocavit,' exsistit illa €disceptatio, minueritne maiestatem qui voluntate €populi Romani rem gratam et aequam per vim egerit. In eis autem causis ubi aliquid recte factum aut €concedendum esse defenditur, cum est facti subiecta €ratio, sicut ab Opimio: 'Iure feci, salutis omnium €et conservandae reipublicae causa,' relatumque est €ab Decio: 'Ne sceleratissimum quidem civem sine €iudicio iure ullo necare potuisti,' oritur illa dis- @1 €ceptatio: potueritne recte salutis reipublicae causa €civem eversorem civitatis indemnatum necare. Ita €disceptationes eae quae in his controversiis oriuntur €quae sunt certis personis et temporibus notatae fiunt €rursus infinitae detractis et temporibus et personis, et €rursum ad consultationis formam rationemque revo-cantur. Sed in gravissimis firmamentis etiam €illa ponenda sunt, si qua ex scripto legis aut testa-€menti aut verborum ipsius iudicii aut alicuius stipu-€lationis aut cautionis opponuntur defensioni con-€traria. Ac ne hoc quidem genus in eas causas €incurrit quae coniectura continentur; quod enim €factum negatur, id argui non potest scripto. Ne in €definitionem quidem venit genere scripti ipsius; €nam etiamsi verbum aliquod de scripto definiendum €est quam vim habeat, ut cum ex testamentis quid €sit penus aut cum ex lege praedii quaeritur quae €sint ruta caesa, non scripti genus sed verbi inter-pretatio controversiam parit. Cum autem aut €plura significantur scripto propter verbi aut ver-€borum ambiguitatem, ut liceat ei qui contra dicat €eo trahere significationem scripti quo expediat ac €velit, aut, si ambigue scriptum non sit, vel a verbis €voluntatem et sententiam scriptoris abducere vel €alio se eadem de re contrarie scripto defendere, €tum disceptatio ex scripti contentione exsistit, ut @1 €in ambiguis disceptetur quid maxime significetur, €in scripti sententiaeque contentione, utrum potius €sequatur iudex, in contrariis scriptis, utrum magis €sit comprobandum. @@Disceptatio autem cum est constituta, propositum €esse debet oratori quo omnes argumentationes €repetitae ex inveniendi locis coniiciantur. Quod €quamquam satis est ei qui videt quid in quoque €loco lateat quique illos locos tamquam thesauros €aliquos argumentorum notatos habet, tamen ea €quae sunt certarum causarum propria tangemus. In coniectura igitur, cum est in infitiando €reus, accusatori haec duo prima sunt_sed accusa-€torem pro omni actore et petitore appello: possunt €enim etiam sine accusatione in causis haec eadem €controversiarum genera versari_sed haec duo sunt €ei prima, causa et eventus. Causam appello rationem €efficiendi, eventum id quod est effectum. Atque €ipsa quidem partitio causarum paullo ante in suasionis locis distributa est. Quae enim in consilio capiendo €futuri temporis praecipiebantur, quam ob rem aut €utilitatem viderentur habitura aut efficiendi faculta-€tem, eadem qui de facto argumentabitur colligere €debebit, quam ob rem et utilia illi quem arguet €fuisse et ab eo effici potuisse demonstret. Utilitatis €coniectura movetur si illud quod arguitur aut spe @1 €bonorum aut malorum metu fecisse dicitur, quod €eo fit acrius quo illa in utroque genere maiora ponuntur. Spectant etiam ad causam facti motus €animorum, si ira recens, si odium vetus, si ulciscendi €studium, si iniuriae dolor, si honoris, si gloriae, si €imperii, si pecuniae cupiditas, si periculi timor, si €aes alienum, si angustiae rei familiaris: si audax, €si levis, si crudelis, si impotens, si incautus, si in-€sipiens, si amans, si commota mente, si vinolentus, €si cum spe efficiendi, si cum opinione celandi aut si €patefactum esset depellendi criminis, vel perrum-€pendi periculi, vel in longinquum tempus differendi: €aut si iudicii poena levior quam facti praemium: €aut si facinoris voluptas maior quam damnationis dolor. His fere rebus facti suspicio confirmatur, €cum et voluntatis in reo causae reperiuntur et €facultas. In voluntate autem utilitas ex adeptione €alicuius commodi vitationeque alicuius incommodi €quaeritur, ut aut spes aut metus impulisse videatur, €aut aliquis repentinus animi motus, qui etiam citius €in fraudem quam ratio utilitatis impellit. Quam €ob rem sint haec dicta de causis. @@{C.F.} Teneo, et quaero qui sint illi eventus quos €ex causis effici dixisti. €@@{C.P.} Consequentia quaedam signa prae-€teriti et quasi impressa facti vestigia: quae quidem @1 €vel maxime suspicionem movent et quasi tacita sunt €criminum testimonia, atque hoc quidem graviora €quod causae communiter videntur insimulare et €arguere omnes posse quorum modo interfuerit €aliquid: haec proprie attingunt eos ipsos qui arguun-€tur, ut telum, ut vestigium, ut cruor, ut deprehensum €aliquid, quod ablatum ereptumve videatur, ut €responsum inconstanter, ut haesitatum, ut titu-€batum, ut cum aliquo visus ex quo suspicio oriatur, €ut eo ipso in loco visus in quo facinus, ut pallor, ut €tremor, ut scriptum aut obsignatum aut depositum €quippiam. Haec enim et talia sunt quae aut in re €ipsa aut etiam ante quam factum est aut postea suspiciosum crimen efficiant. Quae si non erunt, €tamen causis ipsis et efficiendi facultatibus niti €oportebit, adiuncta illa disputatione communi, non €fuisse illum tam amentem ut indicia facti aut effugere €aut occultare non posset, ut ita apertus esset, ut €locum crimini relinqueret. Communis ille contra €locus, audaciam temeritati, non prudentiae esse coniunctam. Sequitur autem ille locus ad augendum, €non esse exspectandum dum fateatur, argumentis €peccata convinci; et hic etiam exempla ponentur. @@Atque haec quidem de argumentis. Sin €autem erit etiam testium facultas, primum genus €erit ipsum laudandum, dicendumque ne argumentis €teneretur reus ipsum sua cautione effecisse, testes @1 €effugere non potuisse; deinde singuli laudentur €[quae autem essent laudabilia dictum est]; deinde €etiam argumento firmo, quia tamen saepe falsum €est, posse recte non credi, viro bono et firmo sine €vitio iudicis non posse non credi; atque etiam, si €obscuri testes erunt aut tenues, dicendum erit non €esse ex fortuna fidem ponderandam, aut eos esse €cuiusque locupletissimos testes qui id de quo agatur €facillime scire possint. Sin quaestiones habitae aut €postulatio ut habeantur causam adiuvabunt, con-€firmandum genus primum quaestionum erit, dicen-€dum de vi doloris, de opinione maiorum, qui eam rem totam nisi probassent certe repudiassent; de insti-€tutis Atheniensium, Rhodiorum, doctissimorum homi-€num, apud quos etiam (id quod acerbissimum est) €liberi civesque torquentur; de nostrorum etiam €prudentissimorum hominum institutis, qui cum de €servis in dominos quaeri noluissent, de incestu tamen, €et coniuratione quae facta me consule est, quaeren-€dum putaverunt. Irridenda etiam disputatio est €qua solent uti ad infirmandas quaestiones et medi-€tata puerilisque dicenda. Tum facienda fides €diligenter esse et sine cupiditate quaesitum, dicta- @1 €que quaestionis argumentis et coniectura ponderanda. €Atque haec accusationis fere membra sunt. @@Defensionis autem primum infirmatio €causarum: aut non fuisse, aut non tantas, aut non €sibi soli, aut commodius potuisse idem consequi, aut €non eis se esse moribus, non ea vita, aut nullos animi €motus aut non tam impotentes fuisse. Facultatum €autem infirmatione utetur si aut vires aut animum €aut copias aut opes abfuisse demonstrabit, aut alie-€num tempus aut locum non idoneum, aut multos €arbitros quorum crederet nemini: aut non se tam €ineptum ut id susciperet quod occultare non posset, €neque tam amentem ut poenas ac iudicia contem-neret. Consequentia autem diluet exponendo non €esse illa certa indicia facti quae etiam nullo admisso €consequi possent, consistetque in singulis, et ea aut €eorum quae ipse facta esse dicit propria esse defendet €potius quam criminis, aut si sibi cum accusatore þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ˜ø†communia essent, pro periculo potius quam contra €salutem valere debere; testiumque et quaestionum €genus universum et quod poterit in singulis ex €reprehensionis locis de quibus ante dictum est @1 refellet. Harum causarum principia suspiciosa ad €acerbitatem ab accusatore ponentur, denuntiabitur-€que insidiarum commune periculum, excitabunturque €animi ut attendant. Ab reo autem querela conflati €criminis collectarumque suspicionum et accusatoris €insidiae et item commune periculum proferetur, €animique ad misericordiam allicientur et modice €benevolentia iudicum colligetur. Narratio autem €accusatoris erit quasi membratim gesti negotii €suspiciosa explicatio, sparsis omnibus argumentis, €obscuratis defensionibus; defensori aut praeteritis €aut obscuratis suspicionum argumentis rerum ipsarum eventus erunt casusque narrandi. In €confirmandis autem nostris argumentationibus in-€firmandisque contrariis saepe erunt accusatori mo-€tus animorum incitandi, reo mitigandi. Atque haec €quidem utrique maxime in peroratione facienda_ €alteri frequentatione argumentorum et coacerva-€tione universa, alteri, si plane causam redarguendo €explicarit, enumeratione ut quidque diluerit et €miseratione ad extremum. @@{C.F.} Scire mihi iam videor quemad-€modum coniectura tractanda sit. Nunc de definitione €audiamus. €@@{C.P.} Communia dantur in isto genere accusatori €defensorique praecepta. Uter enim definiendo @1 €describendoque verbo magis ad sensum iudicis €opinionemque penetrarit, et uter ad communem €verbi vim et ad eam praeceptionem quam incohatam €habebunt in animis ei qui audient magis et propius accesserit, is vincat necesse est. Non enim argumen-€tando hoc genus tractatur sed tamquam explicando €excutiendoque verbo, ut si in reo pecunia absoluto €rursusque revocato praevaricationem accusator esse €definiat omnem iudicii corruptelam ab reo, defensor €autem non omnem sed tantummodo accusatoris €corruptelam ab reo: sit ergo haec contentio prima €verborum, in qua, etiamsi propius accedat ad con-€suetudinem mentemque sermonis defensoris definitio, tamen accusator sententia legis nititur; negat enim €probari oportere eos qui leges scripserint ratum €habere iudicium si totum corruptum sit, si unus €accusator corruptus sit non rescindere: nititur €aequitate, ut utilitate scribenda lex sit, quaeque €tum complecteretur in iudiciis corruptis ea verbo uno praevaricationis comprehendisse dicitur. Defen-€sor autem testabitur consuetudinem sermonis, ver-€bique vim ex contrario reperiet, quasi ex vero €accusatore, cui contrarium est nomen praevari- @1 €catoris; ex consequentibus, quod ea littera de €accusatore solet dari iudici; ex nomine ipso, quod €significat eum qui in contrariis causis quasi vare €esse positus videatur. Sed huic tamen ipsi confu-€giendum est ad aequitatis locos, ad rerum iudicata-€rum auctoritatem, ad finem aliquem periculi; com-€muneque sit hoc praeceptum, ut cum uterque definierit €quam maxime potuerit ad communem sensum vim-€que verbi, tum similibus exemplisque eorum qui ita €locuti sunt suam definitionem sententiamque con-firmet. Atque accusatori in hoc genere causarum €locus ille communis, minime esse concedendum ut is €qui de re confiteatur verbi se interpretatione de-€fendat; defensor autem et ea quam proposui €aequitate nitatur et ea cum secum faciat non re €sed depravatione verbi se urgeri queratur. Quo in €genere percensere poterit plerosque inveniendi locos; €nam et similibus utetur et contrariis et consequen-€tibus quamquam uterque, tamen reus, nisi plane erit absurda causa, frequentius. Amplificandi autem €causa, quae aut cum degredientur a causa dici volent €aut cum perorabunt, haec vel ad odium vel ad €misericordiam vel omnino ad animos iudicum moven-€dos ex eis quae sunt ante posita sumentur, si modo €rerum magnitudo hominumve aut invidia aut dignitas €postulabit. @1 @@{C.F.} Habeo ista; nunc ea quae cum €quale sit quippiam disceptatur quaeri ex utraque €parte deceat velim audire. €@@{C.P.} Confitentur in isto genere qui arguuntur se €id fecisse ipsum in quo reprehenduntur, sed quoniam €iure se fecisse dicunt, iuris est omnis ratio nobis €explicanda. Quod dividitur in duas partes primas, €naturam atque legem, et utriusque generis vis in €divinum et humanum ius est distributa, quorum aequitatis est unum, alterum religionis. Aequitatis €autem vis est duplex, cuius altera directa et veri et €iusti et ut dicitur aequi et boni ratione defenditur, €altera ad vicissitudinem referendae gratiae pertinet, €quod in beneficio gratia, in iniuria ultio nominatur. €Atque haec communia sunt naturae atque legis, sed €propria legis et ea quae scripta sunt et ea quae sine €litteris aut gentium iure aut maiorum more retinen-€tur. Scriptorum autem privatum aliud est, publicum €aliud: publicum lex, senatusconsultum, foedus, €privatum tabulae, pactum conventum, stipulatio. €Quae autem scripta non sunt, ea aut consuetudine €aut conventis hominum et quasi consensu obtinentur, €atque etiam hoc in primis, ut nostros mores legesque €tueamur quodammodo naturali iure praescriptum est. Et quoniam breviter aperti fontes sunt quasi €quidam aequitatis, meditata nobis ad hoc causarum @1 €genus esse debebunt ea quae dicenda erunt in €orationibus de natura, de legibus, de more maiorum, €de propulsanda iniuria, de ulciscenda, de omni parte €iuris. Si imprudenter aut necessitate aut casu €quippiam fecerit quod non concederetur eis qui sua €sponte et voluntate fecissent, ad eius facti depreca-€tionem ignoscendi petenda venia est quae sumetur €ex plerisque locis aequitatis. €@@Expositum est ut potui brevissime de omni con-€troversiarum genere_nisi praeterea tu quid requiris. @@{C.F.} Illud equidem quod iam unum €restare video, quale sit cum disceptatio versatur in €scriptis. €@@{C.P.} Recte intellegis; eo enim exposito munus €promissi omne confecero. Sunt igitur ambigui duo-€bus adversariis praecepta communia. Uterque enim €hanc significationem qua utetur ipse dignam scrip-€toris prudentia esse defendet: uterque id quod €adversarius ex ambigue scripto intellegendum esse €dicet aut absurdum aut inutile aut iniquum aut €turpe esse defendet aut etiam discrepare cum €ceteris scriptis vel aliorum vel maxime si poterit €eiusdem; quamque defendet ipse eam rem et sen-€tentiam quemvis prudentem et iustum hominem si @1 €ad integrum daretur scripturum fuisse, sed planius; eamque sententiam quam significari posse dicet nihil €habere aut captionis aut vitii, contrariam autem si €probarint, fore ut multa vitia, stulta, iniqua, contraria €consequantur. Cum autem aliud scriptor sensisse €videtur et aliud scripsisse, qui scripto nitetur, eum €re exposita recitatione uti oportebit, deinde instare €adversario, iterare, renovare, interrogare num aut €scriptum neget aut contra factum infitietur; post iudicem ad vim scripti vocet. Hac confirmatione €usus amplificet rem lege laudanda audaciamque €confutet eius qui, cum palam contra fecerit idque €fateatur, adsit tamen factumque defendat. Deinde €infirmet defensionem: cum adversarius aliud voluisse, €[aliud sensisse] scriptorem, aliud scripsisse dicat, €non esse ferendum a quoquam potius latoris sensum €quam a lege explicari: cur ita scripserit si ita non €senserit? cur, cum ea quae plane scripta sint €neglexerit, quae nusquam scripta sint proferat? €cur prudentissimos in scribendo viros summae stul-€titiae putet esse damnandos? quid impedierit €scriptorem quo minus exciperet illud quod adver-€sarius tamquam si exceptum esset ita dicit se @1 secutum? Utetur exemplis eis quibus idem scriptor €aut, si id non poterit, quibus alii quod excipiendum €putarint exceperint. Quaerenda etiam ratio est, si €qua poterit inveniri, quare non sit exceptum; aut €iniqua lex aut inutilis futura dicetur, aut alia causa €obtemperandi, alia abrogandi: dissentire adversarii €vocem atque legis. Deinde amplificandi causa de €conservandis legibus, de periculo rerum publicarum €atque privatarum cum aliis locis, tum in perorando €maxime graviter erit vehementerque dicendum. @@Ille autem qui se sententia legis volun-€tateque defendet, in consilio atque in mente scriptoris, þ´·´ÿï°³¸ÿï‚ÐáòôÿïƒÃéãÿ›ˆƒnon in verbis ac litteris vim legis positam esse €defendet, quodque nihil exceperit in lege laudabit, €ne diverticula peccatis darentur atque ut ex facto €cuiusque iudex legis mentem interpretaretur. Deinde €erit utendum exemplis in quibus omnis aequitas per-€turbetur si verbis legum ac non sententiis pareatur. Deinde genus eiusmodi calliditatis et calumniae €retrahatur in odium iudicis cum quadam invidiosa €querela. Et si incidet imprudentiae causa quae non €ad delictum sed ad casum necessitatemve pertineat, €quod genus paullo ante attigimus, erit eisdem aequi- @1 €tatis sententiis contra acerbitatem verborum depre-€candum. Sin scripta inter se dissentient, tanta series €artis est et sic inter se sunt pleraque connexa et €apta, ut quae paullo ante praecepta dedimus ambigui €quaeque proxime sententiae et scripti, eadem ad hoc genus causae tertium transferantur. Nam €quibus locis in ambiguo defendimus eam significa-€tionem quae nos adiuvat, eisdem in contrariis legibus €nostra lex defendenda est. Deinde est efficiendum €ut alterius scripti sententiam, alterius verba defen-€damus. Ita quae modo de scripto sententiaque €praecepta sunt, eadem huc omnia transferemus. @@Expositae sunt tibi omnes oratoriae par-€titiones, quae quidem e media illa nostra Academia €effloruerunt; neque sine ea aut inveniri aut intel-€legi aut tractari possunt; nam et partiri ipsum et €definire et ambigui partitiones dividere et argumen-€torum locos nosse et argumentationem ipsam con-€cludere, et videre quae sumenda in argumentando €sint quidque ex eis quae sumpta sunt efficiatur, et €vera a falsis, verisimilia ab incredibilibus diiudicare €et distinguere aut male sumpta aut male conclusa €reprehendere, et eadem vel anguste disserere, ut €dialectici qui appellantur, vel, ut oratorem decet, @1 €late exprimere illius exercitationis et subtiliter dispu-tandi et copiose dicendi artis est. De bonis vero €rebus et malis, aequis, iniquis, utilibus, inutilibus, €honestis, turpibus quam potest habere orator sine €illis maximarum rerum artibus facultatem aut €copiam? Quare haec tibi sint, mi Cicero, quae €exposui, quasi indicia fontium illorum: ad quos si €nobis eisdem ducibus aliisve perveneris, tum et haec €ipsa melius et multo maiora alia cognosces. €@@{C.F.} Ego vero, ac magno quidem studio, mi pater; €multisque ex tuis praeclarissimis muneribus nullum €maius exspecto. @1 ï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1BRVTVS}1 ‘@@Cum e Cilicia decedens Rhodum venissem et eo mihi de €Q. Hortensi morte esset adlatum, opinione omnium maio-€rem animo cepi dolorem. nam et amico amisso cum con-€suetudine iucunda tum multorum officiorum coniunc-€tione me privatum videbam et interitu talis auguris di-€gnitatem nostri conlegi deminutam dolebam; qua in cogita-€tione et cooptatum me ab eo in conlegium recordabar, in €quo iuratus iudicium dignitatis meae fecerat, et inaugura-€tum ab eodem; ex quo augurum institutis in parentis eum loco colere debebam. augebat etiam molestiam, quod €magna sapientium civium bonorumque penuria vir egre-€gius coniunctissimusque mecum consiliorum omnium €societate alienissimo rei publicae tempore exstinctus et €auctoritatis et prudentiae suae triste nobis desiderium reli-€querat; dolebamque quod non, ut plerique putabant, ad-€versarium aut obtrectatorem laudum mearum sed socium potius et consortem gloriosi laboris amiseram. etenim si in €leviorum artium studio memoriae proditum est poetas no-€bilis poetarum aequalium morte doluisse, quo tandem ani-€mo eius interitum ferre debui, cum quo certare erat glorio-€sius quam omnino adversarium non habere? cum praesertim €non modo numquam sit aut illius a me cursus impeditus €aut ab illo meus, sed contra semper alter ab altero adiutus et communicando et monendo et favendo. sed quoniam €perpetua quadam felicitate usus ille cessit e vita suo €magis quam suorum civium tempore et tum occidit, cum €lugere facilius rem publicam posset, si viveret, quam @1 €iuvare, vixitque tam diu quam licuit in civitate bene €beateque vivere, nostro incommodo detrimentoque, si est €ita necesse, doleamus, illius vero mortis opportunitatem €benevolentia potius quam misericordia prosequamur, ut, €quotienscumque de clarissumo et beatissumo viro cogite-€mus, illum potius quam nosmet ipsos diligere videamur. nam si id dolemus, quod eo iam frui nobis non licet, €nostrum est id malum; quod modice feramus, ne id non €ad amicitiam sed ad domesticam utilitatem referre videa-€mur: sin tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit €angimur, summam eius felicitatem non satis grato animo €interpretamur. @@Etenim si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse desi-€deraret una cum reliquis bonis et fortibus civibus, hunc €autem aut praeter ceteros aut cum paucis sustineret €dolorem, cum forum populi Romani, quod fuisset quasi €theatrum illius ingeni, voce erudita et Romanis Graecis-que auribus digna spoliatum atque orbatum videret. equi-€dem angor animo non consili, non ingeni, non auctoritatis €armis egere rem publicam, quae didiceram tractare qui-€busque me adsuefeceram quaeque erant propria cum €praestantis in re publica viri tum bene moratae et bene €constitutae civitatis. quod si fuit in re publica tempus €ullum, cum extorquere arma posset e manibus iratorum €civium boni civis auctoritas et oratio, tum profecto fuit, €cum patrocinium pacis exclusum est aut errore hominum aut timore. ita nobismet ipsis accidit ut, quamquam €essent multo magis alia lugenda, tamen hoc doleremus €quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissi-€mis tamquam in portum confugere deberet non inertiae €neque desidiae, sed oti moderati atque honesti, cumque €ipsa oratio iam nostra canesceret haberetque suam quan- @1 €dam maturitatem et quasi senectutem, tum arma sunt €ea sumpta, quibus illi ipsi, qui didicerant eis uti gloriose, €quem ad modum salutariter uterentur non reperiebant. itaque ei mihi videntur fortunate beateque vixisse cum €in ceteris civitatibus tum maxume in nostra, quibus cum €auctoritate rerumque gestarum gloria tum etiam sapien-€tiae laude perfrui licuit. quorum memoria et recordatio €in maxumis nostris gravissimisque curis iucunda sane €fuit, cum in eam nuper ex sermone quodam incidissemus. @@Nam cum inambularem in xysto et essem otiosus domi, €M. ad me Brutus, ut consueverat, cum T. Pomponio vene-€rat, homines cum inter se coniuncti tum mihi ita cari €itaque iucundi, ut eorum aspectu omnis quae me ange-€bat de re publica cura consederit. quos postquam salutavi: €quid vos, inquam, Brute et Attice? numquid tandem €novi? €@@Nihil sane, inquit Brutus, quod quidem aut tu audire €velis aut ego pro certo dicere audeam. @@Tum Atticus: eo, inquit, ad te animo venimus, ut de €re publica esset silentium et aliquid audiremus potius €ex te, quam te adficeremus ulla molestia. €@@Vos vero, inquam, Attice, et praesentem me cura leva-€tis et absenti magna solacia dedistis. nam vestris primum €litteris recreatus me ad pristina studia revocavi. €@@Tum ille: legi, inquit, perlubenter epistulam, quam ad €te Brutus misit ex Asia, qua mihi visus est et monere te €prudenter et consolari amicissume. @@Recte, inquam, est visus: nam me istis scito litteris ex €diuturna perturbatione totius valetudinis tamquam ad €aspiciendam lucem esse revocatum. atque ut post Can-€nensem illam calamitatem primum Marcelli ad Nolam @1 €proelio populus se Romanus erexit posteaque prosperae €res deinceps multae consecutae sunt, sic post rerum €nostrarum et communium gravissumos casus nihil ante €epistulam Bruti mihi accidit, quod vellem aut quod €aliqua ex parte sollicitudines adlevaret meas. @@Tum Brutus: volui id quidem efficere certe et capio €magnum fructum, si quidem quod volui tanta in re con-€secutus sum. sed scire cupio, quae te Attici litterae delec-€taverint. €@@Istae vero, inquam, Brute, non modo delectationem €mihi, sed etiam, ut spero, salutem adtulerunt. €@@Salutem? inquit ille. quodnam tandem genus istuc tam €praeclarum litterarum fuit? €@@An mihi potuit, inquam, esse aut gratior ulla salutatio €aut ad hoc tempus aptior quam illius libri, quo me hic €adfatus quasi iacentem excitavit? @@Tum ille: nempe eum dicis, inquit, quo iste omnem þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜Ž‚rerum memoriam breviter et, ut mihi quidem visum est, €perdiligenter complexus est? €@@Istum ipsum, inquam, Brute, dico librum mihi saluti €fuisse. €@@Tum Atticus: optatissimum mihi quidem est quod €dicis; sed quid tandem habuit liber iste, quod tibi aut €novum aut tanto usui posset esse? @@Ille vero et nova, inquam, mihi quidem multa et eam €utilitatem quam requirebam, ut explicatis ordinibus tem-€porum uno in conspectu omnia viderem. quae cum stu-€diose tractare coepissem, ipsa mihi tractatio litterarum €salutaris fuit admonuitque, Pomponi, ut a te ipso sume-€rem aliquid ad me reficiendum teque remunerandum si @1 €non pari, at grato tamen munere: quamquam illud Hesio-€dium laudatur a doctis, quod eadem mensura reddere iubet qua acceperis aut etiam cumulatiore, si possis. ego €autem voluntatem tibi profecto emetiar, sed rem ipsam €nondum posse videor; idque ut ignoscas, a te peto. nec €enim ex novis, ut agricolae solent, fructibus est unde tibi €reddam quod accepi_sic omnis fetus repressus exustus-€que flos siti veteris ubertatis exaruit_, nec ex conditis, €qui iacent in tenebris et ad quos omnis nobis aditus, qui €paene solis patuit, obstructus est. seremus igitur aliquid €tamquam in inculto et derelicto solo; quod ita diligenter €colemus, ut impendiis etiam augere possimus largitatem €tui muneris: modo idem noster animus efficere possit €quod ager, qui quom multos annos quievit, uberiores €efferre fruges solet. @@Tum ille: ego vero et exspectabo ea quae polliceris, €nec exigam nisi tuo commodo et erunt mihi pergrata, si €solveris. €@@Mihi quoque, inquit Brutus, [et] exspectanda sunt ea €quae Attico polliceris, etsi fortasse ego a te huius volun-€tarius procurator petam, quod ipse, cui debes, incommodo €exacturum negat. @@At vero, inquam, tibi ego, Brute, non solvam, nisi €prius a te cavero amplius eo nomine neminem, cuius €petitio sit, petiturum. €@@Non mehercule, inquit, tibi repromittere istuc quidem €ausim. nam hunc, qui negat, video flagitatorem non illum €quidem tibi molestum, sed adsiduum tamen et acrem fore. €@@Tum Pomponius: ego vero, inquit, Brutum nihil men-€tiri puto. videor enim iam te ausurus esse appellare, @1 €quoniam longo intervallo modo primum animadverti paulo te hilariorem. itaque quoniam hic quod mihi debere-€tur se exacturum professus est, quod huic debes, ego a te €peto. €@@Quidnam id? inquam. €@@Ut scribas, inquit, aliquid; iam pridem enim con-€ticuerunt tuae litterae. nam ut illos de re publica libros €edidisti, nihil a te sane postea accepimus: eisque nosmet €ipsi ad rerum nostrarum memoriam comprehendendam €impulsi atque incensi sumus. sed illa, cum poteris; atque ut possis, rogo. nunc vero, inquit, si es animo vacuo, €expone nobis quod quaerimus. €@@Quidnam est id? inquam. €@@Quod mihi nuper in Tusculano inchoavisti de oratoribus: €quando esse coepissent, qui etiam et quales fuissent. €quem ego sermonem cum ad Brutum tuum vel nostrum €potius detulissem, magnopere hic audire se velle dixit. €itaque hunc elegimus diem, cum te sciremus esse vacuum. €quare, si tibi est commodum, ede illa quae coeperas et €Bruto et mihi. @@Ego vero, inquam, si potuero, faciam vobis satis. €@@Poteris, inquit: relaxa modo paulum animum aut sane, €si potes, libera. €@@Nempe igitur hinc tum, Pomponi, ductus est sermo, €quod erat a me mentio facta causam Deiotari fidelissimi €atque optumi regis ornatissume et copiosissume a Bruto €me audisse defensam. €@@Scio, inquit, ab isto initio tractum esse sermonem €teque Bruti dolentem vicem quasi deflevisse iudiciorum €vastitatem et fori. @@Feci, inquam, istuc quidem et saepe facio. nam mihi, €Brute, in te intuenti crebro in mentem venit vereri, @1 €ecquodnam curriculum aliquando sit habitura tua et €natura admirabilis et exquisita doctrina et singularis €industria. cum enim in maxumis causis versatus esses et €cum tibi aetas nostra iam cederet fascisque submitteret, €subito in civitate cum alia ceciderunt tum etiam ea ipsa, €de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit. @@Tum ille: ceterarum rerum causa, inquit, istuc et do-€leo et dolendum puto; dicendi autem me non tam fructus €et gloria quam studium ipsum exercitatioque delectat: €quod mihi nulla res eripiet te praesertim tam studiosum €et * * * . dicere enim bene nemo potest nisi qui pruden-€ter intellegit; quare qui eloquentiae verae dat operam, €dat prudentiae, qua ne maxumis quidem in bellis aequo €animo carere quisquam potest. @@Praeclare, inquam, Brute, dicis eoque magis ista di-€cendi laude delector, quod cetera, quae sunt quondam €habita in civitate pulcherrima, nemo est tam humilis qui €se non aut posse adipisci aut adeptum putet; eloquentem €neminem video factum esse victoria. sed quo facilius €sermo explicetur, sedentes, si videtur, agamus. €@@Cum idem placuisset illis, tum in pratulo propter €Platonis statuam consedimus. @@Hic ego: laudare igitur eloquentiam et quanta vis sit €eius expromere quantamque eis, qui sint eam consecuti, €dignitatem afferat, neque propositum nobis est hoc loco €neque necessarium. hoc vero sine ulla dubitatione con- @1 €firmaverim, sive illa arte pariatur aliqua sive exercitatione €quadam sive natura, rem unam esse omnium difficillu-€mam. quibus enim ex quinque rebus constare dicitur, €earum una quaeque est ars ipsa magna per sese. quare €quinque artium concursus maxumarum quantam vim quantamque difficultatem habeat existimari potest. testis €est Graecia, quae cum eloquentiae studio sit incensa iam-€diuque excellat in ea praestetque ceteris, tamen omnis €artes vetustiores habet et multo ante non inventas solum, €sed etiam perfectas, quam haec est a Graecis elaborata €dicendi vis atque copia. in quam cum intueor, maxime €mihi occurrunt, Attice, et quasi lucent Athenae tuae, qua €in urbe primum se orator extulit primumque etiam monu-mentis et litteris oratio est coepta mandari. tamen ante €Periclem, cuius scripta quaedam feruntur, et Thucy-€didem, qui non nascentibus Athenis sed iam adultis fu-€erunt, littera nulla est, quae quidem ornatum aliquem €habeat et oratoris esse videatur. quamquam opinio est €et eum, qui multis annis ante hos fuerit, Pisistratum et €paulo seniorem etiam Solonem posteaque Clisthenem multum, ut temporibus illis, valuisse dicendo. post hanc €aetatem aliquot annis, ut ex Attici monumentis potest €perspici, Themistocles fuit, quem constat cum prudentia €tum etiam eloquentia praestitisse; post Pericles, qui cum €floreret omni genere virtutis, hac tamen fuit laude claris-€sumus. Cleonem etiam temporibus illis turbulentum illum €quidem civem, sed tamen eloquentem constat fuisse. huic aetati suppares Alcibiades Critias Theramenes; €quibus temporibus quod dicendi genus viguerit ex @1 €Thucydidi scriptis, qui ipse tum fuit, intellegi maxume €potest. grandes erant verbis, crebri sententiis, compres-€sione rerum breves et ob eam ipsam causam interdum subobscuri. sed ut intellectum est quantam vim haberet €accurata et facta quodam modo oratio, tum etiam ma-€gistri dicendi multi subito exstiterunt. tum Leontinus €Gorgias, Thrasymachus Calchedonius, Protagoras Ab-€derites, Prodicus Ceius, Hippias Eleius in honore magno €fuit; aliique multi temporibus eisdem docere se profite-€bantur adrogantibus sane verbis, quemadmodum causa €inferior_ita enim loquebantur_dicendo fieri superior posset. his opposuit sese Socrates, qui subtilitate quadam €disputandi refellere eorum instituta solebat * verbis. €huius ex uberrumis sermonibus exstiterunt doctissumi €viri; primumque tum philosophia non illa de natura, quae €fuerat antiquior, sed haec, in qua de bonis rebus et malis €deque hominum vita et moribus disputatur, inventa dici-€tur. quod quoniam genus ab hoc quod proposuimus ab-€horret, philosophos aliud in tempus reiciamus; ad ora-tores, a quibus digressi sumus, revertamur. exstitit igi-€tur iam senibus illis quos paulo ante diximus Isocrates, €cuius domus cunctae Graeciae quasi ludus quidam pa-€tuit atque officina dicendi; magnus orator et perfectus €magister, quamquam forensi luce caruit intraque parietes €aluit eam gloriam, quam nemo meo quidem iudicio est @1 €postea consecutus. is et ipse scripsit multa praeclare et þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜ ˆˆdocuit alios; et cum cetera melius quam superiores, tum €primus intellexit etiam in soluta oratione, dum versum €effugeres, modum tamen et numerum quendam oportere servari. ante hunc enim verborum quasi structura et €quaedam ad numerum conclusio nulla erat; aut, si quan-€do erat, non apparebat eam dedita opera esse quaesi-€tam_quae forsitan laus sit_; verum tamen natura ma-€gis tum casuque nonnunquam, [2quam]2 aut ratione aliqua aut ulla observatione fiebat. ipsa enim natura cir-€cumscriptione quadam verborum comprehendit conclu-€ditque sententiam, quae cum aptis constricta verbis est, €cadit etiam plerumque numerose. nam et aures ipsae €quid plenum, quid inane sit iudicant et spiritu quasi €necessitate aliqua verborum comprensio terminatur; in quo non modo defici, sed etiam laborare turpe est. tum €fuit Lysias ipse quidem in causis forensibus non versa-€tus, sed egregie subtilis scriptor atque elegans, quem iam €prope audeas oratorem perfectum dicere. nam plane qui-€dem perfectum et quoi nihil admodum desit Demosthenem €facile dixeris. nihil acute inveniri potuit in eis causis quas €scripsit, nihil, ut ita dicam, subdole, nihil versute, quod €ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihil presse, nihil €enucleate, quo fieri possit aliquid limatius; nihil contra €grande, nihil incitatum, nihil ornatum vel verborum €gravitate vel sententiarum, quo quicquam esset elatius. huic Hyperides proxumus et Aeschines fuit et Lycurgus €et Dinarchus et is, cuius nulla exstant scripta, Demades @1 €aliique plures. haec enim aetas effudit hanc copiam; et, €ut opinio mea fert, sucus ille et sanguis incorruptus us-€que ad hanc aetatem oratorum fuit, in qua naturalis inesset, non fucatus nitor. Phalereus enim successit eis €senibus adulescens eruditissimus ille quidem horum om-€nium, sed non tam armis institutus quam palaestra. ita-€que delectabat magis Atheniensis quam inflammabat. €processerat enim in solem et pulverem non ut e militari €tabernaculo, sed ut e Theophrasti doctissumi hominis umbraculis. hic primus inflexit orationem et eam mollem €teneramque reddidit et suavis, sicut fuit, videri maluit €quam gravis, sed suavitate ea, qua perfunderet animos, €non qua perfringeret; [et] tantum ut memoriam concin-€nitatis suae, non, quemadmodum de Pericle scripsit €Eupolis, cum delectatione aculeos etiam relinqueret in €animis eorum, a quibus esset auditus. @@Videsne igitur vel in ea ipsa urbe, in qua et nata et €alta sit eloquentia, quam ea sero prodierit in lucem? si €quidem ante Solonis aetatem et Pisistrati de nullo ut di-€serto memoriae proditum est. at hi quidem, ut populi €Romani aetas est, senes, ut Atheniensium saecla numeran-€tur, adulescentes debent videri. nam etsi Servio Tullio €regnante viguerunt, tamen multo diutius Athenae iam €erant, quam est Roma ad hodiernum diem. nec tamen dubito quin habuerit vim magnam semper oratio. neque €enim iam Troicis temporibus tantum laudis in dicendo €Ulixi tribuisset Homerus et Nestori, quorum alterum vim €habere voluit, alterum suavitatem, nisi iam tum esset €honos eloquentiae; neque ipse poeta hic tam [idem] orna- @1 €tus in dicendo ac plane orator fuisset. cuius etsi incerta €sunt tempora, tamen annis multis fuit ante Romulum; si €quidem non infra superiorem Lycurgum fuit, a quo est disciplina Lacedaemoniorum astricta legibus. sed studium €eius generis maiorque vis agnoscitur in Pisistrato. deni-€que hunc proximo saeculo Themistocles insecutus est, ut €apud nos, perantiquus, ut apud Athenienses, non ita sane €vetus. fuit enim regnante iam Graecia, nostra autem civi-€tate non ita pridem dominatu regio liberata. nam bellum €Volscorum illud gravissimum, cui Coriolanus exsul inter-€fuit, eodem fere tempore quo Persarum bellum fuit, simi-lisque fortuna clarorum virorum; si quidem uterque, cum €civis egregius fuisset, populi ingrati pulsus iniuria se ad €hostes contulit conatumque iracundiae suae morte seda-€vit. nam etsi aliter apud te est, Attice, de Coriolano, con-€cede tamen ut huic generi mortis potius adsentiar. €@@At ille ridens: tuo vero, inquit, arbitratu; quoniam €quidem concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut €aliquid dicere possint argutius. ut enim tu nunc de Corio-€lano, sic Clitarchus, sic Stratocles de Themistocle finxit. nam quem Thucydides, qui et Atheniensis erat et summo €loco natus summusque vir et paulo aetate posterior, tan-€tum [2morbo]2 mortuum scripsit et in Attica clam huma-€tum, addidit fuisse suspicionem veneno sibi conscivisse €mortem: hunc isti aiunt, cum taurum immolavisset, ex-€cepisse sanguinem patera et eo poto mortuum concidisse. €hanc enim mortem rhetorice et tragice ornare potuerunt; €illa mors volgaris nullam praebebat materiem ad orna-€tum. quare quoniam tibi ita quadrat, omnia fuisse The-€mistocli paria et Coriolano, pateram quoque a me sumas @1 €licet, praebebo etiam hostiam, ut Coriolanus sit plane €alter Themistocles. @@Sit sane, inquam, ut lubet, de isto; et ego cautius post-€hac historiam attingam te audiente, quem rerum Roma-€narum auctorem laudare possum religiosissumum. sed €tum fere Pericles Xanthippi filius, de quo ante dixi, pri-€mus adhibuit doctrinam; quae quamquam tum nulla erat €dicendi, tamen ab Anaxagora physico eruditus exercita-€tionem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad causas €forensis popularisque facile traduxerat. huius suavitate €maxume hilaratae Athenae sunt, huius ubertatem et €copiam admiratae eiusdem vim dicendi terroremque timuerunt. haec igitur aetas prima Athenis oratorem €prope perfectum tulit. nec enim in constituentibus rem €publicam nec in bella gerentibus nec in impeditis ac re-€gum dominatione devinctis nasci cupiditas dicendi solet. €pacis est comes otique socia et iam bene constitutae civi-tatis quasi alumna quaedam eloquentia. itaque, ait Ari-€stoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res privatae longo €intervallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset €acuta illa gens et controversiae nata, artem et praecepta €Siculos Coracem et Tisiam conscripsisse_nam antea €neminem solitum via nec arte, sed accurate tamen et €descripte plerosque dicere_; scriptasque fuisse et para-€tas a Protagora rerum illustrium disputationes, quae nunc communes appellantur loci. quod idem fecisse Gor- @1 €giam, cum singularum rerum laudes vituperationesque €conscripsisset, quod iudicaret hoc oratoris esse maxume €proprium, rem augere posse laudando vituperandoque €rursus adfligere; huic Antiphontem Rhamnusium similia €quaedam habuisse conscripta; quo neminem umquam €melius ullam oravisse capitis causam, cum se ipse defende-ret se audiente, locuples auctor scripsit Thucydides. nam €Lysiam primo profiteri solitum artem esse dicendi; €deinde, quod Theodorus esset in arte subtilior, in orationi-€bus autem ieiunior, orationes eum scribere aliis coepisse, €artem removisse. similiter Isocraten primo artem dicendi €esse negavisse, scribere autem aliis solitum orationes, qui-€bus in iudiciis uterentur; sed cum ex eo, quia quasi com-€mitteret contra legem 'quo quis iudicio circumveniretur', €saepe ipse in iudicium vocaretur, orationes aliis destitisse €scribere totumque se ad artes componendas transtulisse. et Graeciae quidem oratorum partus atque fontis vides, €ad nostrorum annalium rationem veteres, ad ipsorum €sane recentes. nam ante quam delectata est Athenien-€sium civitas hac laude dicendi, multa iam memorabilia €et in domesticis et in bellicis rebus effecerat. hoc autem €studium non erat commune Graeciae, sed proprium Athenarum. quis enim aut Argivum oratorem aut Co-€rinthium aut Thebanum scit fuisse temporibus illis? nisi €quid de Epaminonda docto homine suspicari lubet. Lace- @1 €daemonium vero usque ad hoc tempus audivi fuisse nemi-€nem. Menelaum ipsum dulcem illum quidem tradit Home-€rus, sed pauca dicentem. brevitas autem laus est inter-€dum in aliqua parte dicendi, in universa eloquentia laudem non habet. at vero extra Graeciam magna dicendi studia €fuerunt maxumique huic laudi habiti honores illustre ora-€torum nomen reddiderunt. nam ut semel e Piraeo elo-€quentia evecta est, omnis peragravit insulas atque ita €peregrinata tota Asia est, ut se externis oblineret mori-þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜³†bus omnemque illam salubritatem Atticae dictionis et €quasi sanitatem perderet ac loqui paene dedisceret. hinc €Asiatici oratores non contemnendi quidem nec celeritate €nec copia, sed parum pressi et nimis redundantes; Rhodii saniores et Atticorum similiores. sed de Graecis hactenus; €et enim haec ipsa forsitan fuerint non necessaria. €@@Tum Brutus: ista vero, inquit, quam necessaria fuerint €non facile dixerim; iucunda certe mihi fuerunt neque €solum non longa, sed etiam breviora quam vellem. €@@Optime, inquam, sed veniamus ad nostros, de quibus €difficile est plus intellegere quam quantum ex monumen-tis suspicari licet. quis enim putet aut celeritatem ingeni €L. Bruto illi nobilitatis vestrae principi defuisse? qui de €matre savianda ex oraculo Apollinis tam acute argute-€que coniecerit; qui summam prudentiam simulatione €stultitiae texerit; qui potentissimum regem clarissumi €regis filium expulerit civitatemque perpetuo dominatu €liberatam magistratibus annuis legibus iudiciisque devin-€xerit; qui collegae suo imperium abrogaverit, ut e civitate €regalis nominis memoriam tolleret: quod certe effici non potuisset, nisi esset oratione persuasum. videmus item €paucis annis post reges exactos, cum plebes prope ripam @1 €Anionis ad tertium miliarium consedisset eumque mon-€tem, qui Sacer appellatus est, occupavisset, M. Valerium €dictatorem dicendo sedavisse discordias, eique ob eam rem €honores amplissumos habitos et eum primum ob eam €ipsam causam Maxumum esse appellatum. ne L. Valerium €quidem Potitum arbitror non aliquid potuisse dicendo, €qui post decemviralem invidiam plebem in patres incita-tam legibus et contionibus suis mitigaverit. possumus €Appium Claudium suspicari disertum, quia senatum iam-€iam inclinatum a Pyrrhi pace revocaverit; possumus €C. Fabricium, quia sit ad Pyrrhum de captivis recupe-€randis missus orator; Ti. Coruncanium, quod ex pontificum €commentariis longe plurumum ingenio valuisse videatur; €M'. Curium, quod is tribunus plebis interrege Appio Caeco €diserto homine comitia contra leges habente, cum de €plebe consulem non accipiebat, patres ante auctores fieri €coegerit; quod fuit permagnum nondum lege Maenia lata. licet aliquid etiam de M. Popilli ingenio suspicari, qui cum €consul esset eodemque tempore sacrificium publicum cum €laena faceret, quod erat flamen Carmentalis, plebei contra €patres concitatione et seditione nuntiata, ut erat laena €amictus ita venit in contionem seditionemque cum aucto-€ritate tum oratione sedavit. sed eos oratores habitos esse €aut omnino tum ullum eloquentiae praemium fuisse nihil €sane mihi legisse videor: tantummodo coniectura ducor ad suspicandum. dicitur etiam C. Flaminius, is qui tribu-€nus plebis legem de agro Gallico et Piceno viritim divi- @1 €dundo tulerit, qui consul apud Tarsumennum sit inter-€fectus, ad populum valuisse dicendo. Q. etiam Maxumus €Verrucosus orator habitus est temporibus illis et Q. Metel-€lus, is qui bello Punico secundo cum L. Veturio Philone €consul fuit. quem vero exstet et de quo sit memoriae pro-€ditum eloquentem fuisse et ita esse habitum, primus est €M. Cornelius Cethegus, cuius eloquentiae est auctor et €idoneus quidem mea sententia Q. Ennius, praesertim cum €et ipse eum audiverit et scribat de mortuo; ex quo nulla suspicio est amicitiae causa esse mentitum. est igitur sic €apud illum in nono, ut opinor, annali: €@@@@'additur orator Cornelius suaviloquenti €@@@@ore Cethegus Marcus Tuditano conlega €@@@@Marci filius': €et oratorem appellat et suaviloquentiam tribuit, quae €nunc quidem non tam est in plerisque: latrant enim iam €quidam oratores, non loquuntur; sed est ea laus eloquen-€tiae certe maxuma: €@@@@'is dictust ollis popularibus olim, €@@@@qui tum vivebant homines atque aevum agitabant, €@@@@flos delibatus populi:' probe vero; ut enim hominis decus ingenium, sic ingeni €ipsius lumen est eloquentia, qua virum excellentem prae-€clare tum illi homines florem populi esse dixerunt: €@@@@'Suadai medulla'. @1 €$*PEIQW\& quam vocant Graeci, cuius effector est orator, €hanc Suadam appellavit Ennius; eius autem Cethegum €medullam fuisse vult, ut, quam deam in Pericli labris €scripsit Eupolis sessitavisse, huius hic medullam nostrum oratorem fuisse dixerit. at hic Cethegus consul cum €P. Tuditano fuit bello Punico secundo quaestorque his €consulibus M. Cato modo plane annis &7cxl& ante me con-€sulem; et id ipsum nisi unius esset Enni testimonio co-€gnitum, hunc vetustas, ut alios fortasse multos, oblivione €obruisset. illius autem aetatis qui sermo fuerit ex Naevia-€nis scriptis intellegi potest. his enim consulibus, ut in €veteribus commentariis scriptum est, Naevius est mor-€tuus; quamquam Varro noster diligentissumus investi-€gator antiquitatis putat in hoc erratum vitamque Naevi €producit longius. nam Plautus P. Claudio L. Porcio viginti €annis post illos quos ante dixi consulibus mortuus est €Catone censore. @@Hunc igitur Cethegum consecutus est aetate Cato, qui €annis &7ix& post eum fuit consul. eum nos ut perveterem €habemus, qui L. Marcio M'. Manilio consulibus mortuus €est, annis &7lxxxvi& ipsis ante me consulem. nec vero €habeo quemquam antiquiorem, cuius quidem scripta €proferenda putem, nisi quem Appi Caeci oratio haec ipsa €de Pyrrho et nonnullae mortuorum laudationes forte delectant. et hercules eae quidem exstant: ipsae enim €familiae sua quasi ornamenta ac monumenta servabant €et ad usum, si quis eiusdem generis occidisset, et ad memo-€riam laudum domesticarum et ad illustrandam nobilita-€tem suam. quamquam his laudationibus historia rerum @1 €nostrarum est facta mendosior. multa enim scripta sunt €in eis quae facta non sunt: falsi triumphi, plures consula-€tus, genera etiam falsa et ad plebem transitiones, cum €homines humiliores in alienum eiusdem nominis infunde-€rentur genus; ut si ego me a M'. Tullio esse dicerem, qui €patricius cum Ser. Sulpicio consul anno &7x& post exactos reges fuit. Catonis autem orationes non minus multae €fere sunt quam Attici Lysiae, cuius arbitror plurumas €esse_est enim Atticus, quoniam certe Athenis est et €natus et mortuus et functus omni civium munere, quam-€quam Timaeus eum quasi Licinia et Mucia lege repetit Syra-€cusas_, et quodam modo est nonnulla in iis etiam inter €ipsos similitudo: acuti sunt, elegantes faceti breves; sed ille Graecus ab omni laude felicior. habet enim certos sui €studiosos, qui non tam habitus corporis opimos quam gra-€cilitates consectentur; quos, valetudo modo bona sit, tenui-€tas ipsa delectat_quamquam in Lysia sunt saepe etiam €lacerti, sic ut [et] fieri nihil possit valentius; verum est €certe genere toto strigosior_, sed habet tamen suos lauda-€tores, qui hac ipsa eius subtilitate admodum gaudeant. Catonem vero quis nostrorum oratorum, qui quidem €nunc sunt, legit? aut quis novit omnino? at quem virum, €di boni! mitto civem aut senatorem aut imperatorem: €oratorem enim hoc loco quaerimus: quis illo gravior in €laudando, acerbior in vituperando, in sententiis argutior, €in docendo edisserendoque subtilior? refertae sunt ora-€tiones amplius centum quinquaginta, quas quidem adhuc €invenerim et legerim, et verbis et rebus inlustribus. licet €ex his eligant ea quae notatione et laude digna sint: omnes oratoriae virtutes in eis reperientur. iam vero Ori-€gines eius quem florem aut quod lumen eloquentiae non €habent? amatores huic desunt, sicuti multis iam ante @1 €saeclis et Philisto Syracusio et ipsi Thucydidi. nam ut €horum concisis sententiis, interdum etiam non satis aper-€tis [autem] cum brevitate tum nimio acumine, officit €Theopompus elatione atque altitudine orationis suae_ €quod idem Lysiae Demosthenes_, sic Catonis luminibus €obstruxit haec posteriorum quasi exaggerata altius oratio. sed ea in nostris inscitia est, quod hi ipsi, qui in Graecis €antiquitate delectantur eaque subtilitate, quam Atticam €appellant, hanc in Catone ne noverunt quidem. Hyperi-€dae volunt esse et Lysiae. laudo: sed cur nolunt Catones? Attico genere dicendi se gaudere dicunt. sapienter id €quidem; atque utinam imitarentur nec ossa solum, sed €etiam sanguinem! gratum est tamen, quod volunt. cur þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜Ä„igitur Lysias et Hyperides amatur, cum penitus ignoretur €Cato? antiquior est huius sermo et quaedam horridiora €verba. ita enim tum loquebantur. id muta, quod tum €ille non potuit, et adde numeros et, [2ut]2 aptior sit oratio, €ipsa verba compone et quasi coagmenta, quod ne Graeci €quidem veteres factitaverunt: iam neminem antepones Catoni. ornari orationem Graeci putant, si verborum im-€mutationibus utantur, quos appellant $TRO/POUS&, et senten-€tiarum orationisque formis, quae vocant $SXH/MATA&: non €veri simile est quam sit in utroque genere et creber et €distinctus Cato. nec vero ignoro nondum esse satis poli-€tum hunc oratorem et quaerendum esse aliquid perfectius; €quippe cum ita sit ad nostrorum temporum rationem €vetus, ut nullius scriptum exstet dignum quidem lectione, €quod sit antiquius. sed maiore honore in omnibus artibus €quam in hac una arte dicendi versatur antiquitas. @1 @@Quis enim eorum qui haec minora animadvertunt non €intellegit Canachi signa rigidiora esse quam ut imitentur €veritatem? Calamidis dura illa quidem, sed tamen molli-€ora quam Canachi; nondum Myronis satis ad veritatem €adducta, iam tamen quae non dubites pulchra dicere; €pulchriora Polycliti et iam plane perfecta, ut mihi €quidem videri solent. similis in pictura ratio est: in qua €Zeuxim et Polygnotum et Timanthem et eorum, qui non €sunt usi plus quam quattuor coloribus, formas et linia-€menta laudamus; at in Aetione Nicomacho Protogene Apelle iam perfecta sunt omnia. et nescio an reliquis in €rebus omnibus idem eveniat: nihil est enim simul et €inventum et perfectum; nec dubitari debet quin fuerint €ante Homerum poetae, quod ex eis carminibus intellegi €potest, quae apud illum et in Phaeacum et in procorum €epulis canuntur. quid, nostri veteres versus ubi sunt? €@@@@'quos olim Fauni vatesque canebant, €@@@@cum neque Musarum scopulos * * * €@@@@* nec dicti studiosus quisquam erat ante hunc' €ait ipse de se nec mentitur in gloriando: sic enim sese res €habet. nam et Odyssia Latina est sic [in] tamquam opus €aliquod Daedali et Livianae fabulae non satis dignae quae iterum legantur. atqui hic Livius [qui] primus fabu-€lam C. Claudio Caeci filio et M. Tuditano consulibus €docuit anno ipso ante quam natus est Ennius, post @1 €Romam conditam autem quarto decumo et quingentesi-€mo, ut hic ait, quem nos sequimur. est enim inter scrip-€tores de numero annorum controversia. Accius autem a €Q. Maxumo quintum consule captum Tarento scripsit €Livium annis &7xxx& post quam eum fabulam docuisse et €Atticus scribit et nos in antiquis commentariis invenimus; docuisse autem fabulam annis post &7xi&, C. Cornelio Q. €Minucio consulibus ludis Iuventatis, quos Salinator €Senensi proelio voverat. in quo tantus error Acci fuit, €ut his consulibus &7xl& annos natus Ennius fuerit: quoi €aequalis fuerit Livius, minor fuit aliquanto is, qui primus €fabulam dedit, quam ii, qui multas docuerant ante hos consules, et Plautus et Naevius. haec si minus apta viden-€tur huic sermoni, Brute, Attico adsigna, qui me inflam-€mavit studio inlustrium hominum aetates et tempora €persequendi. €@@Ego vero, inquit Brutus, et delector ista quasi nota-€tione temporum et ad id quod instituisti, oratorum €genera distinguere aetatibus, istam diligentiam esse accom-€modatam puto. @@Recte, inquam, Brute, intellegis. atque utinam ex-€starent illa carmina, quae multis saeclis ante suam aeta-€tem in epulis esse cantitata a singulis convivis de claro-€rum virorum laudibus in Originibus scriptum reliquit €Cato. tamen illius, quem in vatibus et Faunis adnumerat €Ennius, bellum Punicum quasi Myronis opus delectat. sit Ennius sane, ut est certe, perfectior: qui si illum, ut @1 €simulat, contemneret, non omnia bella persequens pri-€mum illud Punicum acerrimum bellum reliquisset. sed €ipse dicit cur id faciat. 'scripsere' inquit 'alii rem vor-€sibus'; et luculente quidem scripserunt, etiam si minus €quam tu polite. nec vero tibi aliter videri debet, qui a €Naevio vel sumpsisti multa, si fateris, vel, si negas, €surripuisti. @@Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt C. Flaminius €C. Varro Q. Maximus Q. Metellus P. Lentulus P. Cras-€sus, qui cum superiore Africano consul fuit. ipsum Scipio-€nem accepimus non infantem fuisse. filius quidem eius, €is qui hunc minorem Scipionem a Paulo adoptavit, si €corpore valuisset, in primis habitus esset disertus; indi-€cant cum oratiunculae tum historia quaedam Graeca scripta dulcissime. numeroque eodem fuit Sex. Aelius, €iuris quidem civilis omnium peritissumus, sed etiam ad €dicendum paratus. de minoribus autem C. Sulpicius Galus, €qui maxume omnium nobilium Graecis litteris studuit; €isque et oratorum in numero est habitus et fuit reliquis €rebus ornatus atque elegans. iam enim erat unctior quae-€dam splendidiorque consuetudo loquendi. nam hoc prae-€tore ludos Apollini faciente cum Thyesten fabulam docu-€isset, Q. Marcio Cn. Servilio consulibus mortem obiit Ennius. erat isdem temporibus Ti. Gracchus P. f., qui bis €consul et censor fuit, cuius est oratio Graeca apud Rho-€dios; quem civem cum gravem tum etiam eloquentem €constat fuisse. P. etiam Scipionem Nasicam, qui est Cor-€culum appellatus, qui item bis consul et censor fuit, habi-€tum eloquentem aiunt, illius qui sacra acceperit filium; €dicunt etiam L. Lentulum, qui cum C. Figulo consul fuit. @1 €Q. Nobiliorem M. f. iam patrio instituto deditum studio €litterarum_qui etiam Q. Ennium, qui cum patre eius in €Aetolia militaverat, civitate donavit, cum triumvir colo-€niam deduxisset_et T. Annium Luscum huius Q. Fulvi conlegam non indisertum dicunt fuisse; atque etiam €L. Paullus Africani pater personam principis civis facile €dicendo tuebatur. et vero etiam tum Catone vivo, qui €annos quinque et octoginta natus excessit e vita, cum €quidem eo ipso anno contra Ser. Galbam ad populum €summa contentione dixisset, quam etiam orationem scrip-€tam reliquit_sed vivo Catone minores natu multi uno tempore oratores floruerunt. nam et A. Albinus, is qui €Graece scripsit historiam, qui consul cum L. Lucullo fuit, €et litteratus et disertus fuit; et tenuit cum hoc locum €quendam etiam Ser. Fulvius et Numerius Fabius Pictor et €iuris et litterarum et antiquitatis bene peritus; Quinctus-€que Fabius Labeo fuit ornatus isdem fere laudibus. nam €Q. Metellus, is cuius quattuor filii consulares fuerunt, in €primis est habitus eloquens, qui pro L. Cotta dixit accu-€sante Africano; cuius et aliae sunt orationes et contra Ti. Gracchum exposita est in C. Fanni annalibus. tum ipse €L. Cotta est veterator habitus; sed C. Laelius et P. Afri-€canus in primis eloquentes, quorum exstant orationes, ex €quibus existumari de ingeniis oratorum potest. sed inter €hos aetate paulum his antecedens sine controversia Ser. €Galba eloquentia praestitit; et nimirum is princeps ex €Latinis illa oratorum propria et quasi legituma opera €tractavit, ut egrederetur a proposito ornandi causa, ut €delectaret animos aut permoveret, ut augeret rem, ut €miserationibus, ut communibus locis uteretur. sed nescio @1 €quomodo huius, quem constat eloquentia praestitisse, exi-€liores orationes sunt et redolentes magis antiquitatem €quam aut Laeli [2aut]2 Scipionis aut etiam ipsius Catonis; €itaque exaruerunt, vix iam ut appareant. @@De ipsius Laeli et Scipionis ingenio quamquam ea est €fama, ut plurimum tribuatur ambobus, dicendi tamen €laus est in Laelio inlustrior. at oratio Laeli de collegiis non €melior quam de multis quam voles Scipionis; non quo €illa Laeli quicquam sit dulcius aut quo de religione dici €possit augustius, sed multo tamen vetustior et horridior €ille quam Scipio; et, cum sint in dicendo variae volunta-€tes, delectari mihi magis antiquitate videtur et lubenter verbis etiam uti paulo magis priscis Laelius. sed est mos €hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere. nam €ut ex bellica laude aspirare ad Africanum nemo potest, €in qua ipsa egregium Viriathi bello reperimus fuisse Lae-€lium: sic ingeni litterarum eloquentiae sapientiae deni-€que etsi utrique primas, priores tamen libenter deferunt €Laelio. nec mihi ceterorum iudicio solum videtur, sed etiam ipsorum inter ipsos concessu ita tributum fuisse. erat þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜Õ‚omnino tum mos, ut in reliquis rebus melior, sic in hoc €ipso humanior, ut faciles essent in suum cuique tribuendo. €memoria teneo Smyrnae me ex P. Rutilio Rufo audisse, €cum diceret adulescentulo se accidisse, ut ex senatus con-€sulto P. Scipio et D. Brutus, ut opinor, consules de re €atroci magnaque quaererent. nam cum in silva Sila facta €caedes esset notique homines interfecti insimulareturque €familia, partim etiam liberi societatis eius, quae picarias de €P. Cornelio L. Mummio censoribus redemisset, decrevisse €senatum, ut de ea re cognoscerent et statuerent consules. @1 causam pro publicanis accurate, ut semper solitus esset, €eleganterque dixisse Laelium. cum consules re audita €'amplius' de consili sententia pronuntiavissent, paucis €interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius €meliusque dixisse iterumque eodem modo a consulibus €rem esse prolatam. tum Laelium, cum eum socii domum €reduxissent egissentque gratias et ne defatigaretur ora-€vissent, locutum esse ita: se, quae fecisset, honoris eorum €causa studiose accurateque fecisse, sed se arbitrari cau-€sam illam a Ser. Galba, quod is in dicendo ardentior acrior-€que esset, gravius et vehementius posse defendi. itaque €auctoritate C. Laeli publicanos causam detulisse ad Gal-bam; illum autem, quod ei viro succedendum esset, vere-€cunde et dubitanter recepisse. unum quasi comperen-€dinatus medium diem fuisse, quem totum Galbam in con-€sideranda causa componendaque posuisse; et cum cogni-€tionis dies esset et ipse Rutilius rogatu sociorum domum €ad Galbam mane venisset, ut eum admoneret et ad di-€cendi tempus adduceret, usque illum, quoad ei nuntiatum €esset consules descendisse, omnibus exclusis commen-€tatum in quadam testudine cum servis litteratis fuisse, €quorum [2alii]2 aliud dictare eodem [a] tempore solitus €esset. interim cum esset ei nuntiatum tempus esse, €exisse in aedes eo colore et iis oculis, ut egisse causam, non commentatum putares. addebat etiam, idque ad rem per-€tinere putabat, scriptores illos male mulcatos exisse cum €Galba; ex quo significabat illum non in agendo solum, €sed etiam in meditando vehementem atque incensum €fuisse. quid multa? magna exspectatione, plurumis audien- @1 €tibus, coram ipso Laelio sic illam causam tanta vi tanta-€que gravitate dixisse Galbam, ut nulla fere pars orationis €silentio praeteriretur. itaque multis querelis multaque €miseratione adhibita socios omnibus adprobantibus illa die quaestione liberatos esse. ex hac Rutili narratione €suspicari licet, cum duae summae sint in oratore laudes, €una subtiliter disputandi ad docendum, altera graviter €agendi ad animos audientium permovendos, multoque €plus proficiat is qui inflammet iudicem quam ille qui do-€ceat, elegantiam in Laelio, vim in Galba fuisse. quae qui-€dem vis tum maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser. €Galba praetore contra interpositam, ut existumabatur, €fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum in-€citante et rogationem in Galbam privilegi similem ferente, €summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in €Galbam multa dixit; quam orationem in Origines suas €rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus. tum igitur [2nihil]2 recusans Galba pro sese et €populi Romani fidem implorans cum suos pueros tum €C. Gali etiam filium flens commendabat, cuius orbitas et €fletus mire miserabilis fuit propter recentem memoriam €clarissimi patris; isque se tum eripuit flamma, propter €pueros misericordia populi commota, sicut idem scrip-€tum reliquit Cato. atque etiam ipsum Libonem non in-€fantem video fuisse, ut ex orationibus eius intellegi potest. @@Cum haec dixissem et paulum interquievissem: quid €igitur, inquit, est causae, Brutus, si tanta virtus in ora-€tore Galba fuit, cur ea nulla in orationibus eius appareat? €quod mirari non possum in eis, qui nihil omnino scripti €reliquerunt. €@@Nec enim est eadem inquam, Brute, causa non scri-€bendi et non tam bene scribendi quam dixerint. nam @1 €videmus alios oratores inertia nihil scripsisse, ne domes-€ticus etiam labor accederet ad forensem_pleraeque €enim scribuntur orationes habitae iam, non ut habeantur _; alios non laborare ut meliores fiant_nulla enim res €tantum ad dicendum proficit quantum scriptio: memo-€riam autem in posterum ingeni sui non desiderant, cum €se putant satis magnam adeptos esse dicendi gloriam €eamque etiam maiorem visum iri, si in existimantium €arbitrium sua scripta non venerint_; alios, quod melius €putent dicere se posse quam scribere, quod peringeniosis €hominibus neque satis doctis plerumque contingit, ut ipsi Galbae. quem fortasse vis non ingeni solum sed etiam €animi et naturalis quidam dolor dicentem incendebat effi-€ciebatque ut et incitata et gravis et vehemens esset €oratio; dein cum otiosus stilum prehenderat motusque €omnis animi tamquam ventus hominem defecerat, flac-€cescebat oratio. quod iis qui limatius dicendi consectan-€tur genus accidere non solet, propterea quod prudentia €numquam deficit oratorem, qua ille utens eodem modo €possit et dicere et scribere; ardor animi non semper adest, €isque cum consedit, omnis illa vis et quasi flamma ora-toris exstinguitur. hanc igitur ob causam videtur Laeli €mens spirare etiam in scriptis, Galbae autem vis occidisse. €@@Fuerunt etiam in oratorum numero mediocrium L. €et Sp. Mummii fratres, quorum exstant amborum ora-€tiones; simplex quidem Lucius et antiquus, Spurius autem €nihilo ille quidem ornatior, sed tamen astrictior; fuit €enim doctus e disciplina Stoicorum. multae sunt Sp. Albi-€ni orationes. sunt etiam L. et C. Aureliorum Orestarum, quos aliquo video in numero oratorum fuisse. P. etiam €Popillius cum civis egregius tum non indisertus fuit; €Gaius vero filius eius disertus, Gaiusque Tuditanus cum €omni vita atque victu excultus atque expolitus, tum eius @1 €elegans est habitum etiam orationis genus. eodemque in €genere est habitus is, qui iniuria accepta fregit Ti. Grac-€chum patientia, civis in rebus optimis constantissimus €M. Octavius. at vero M. Aemilius Lepidus, qui est Por-€cina dictus, isdem temporibus fere quibus Galba, sed €paulo minor natu et summus orator est habitus et fuit, ut apparet ex orationibus, scriptor sane bonus. hoc in €oratore Latino primum mihi videtur et levitas apparuisse €illa Graecorum et verborum comprensio et iam artifex, €ut ita dicam, stilus. hunc studiose duo adulescentes in-€geniosissimi et prope aequales C. Carbo et Ti. Gracchus €audire soliti sunt; de quibus iam dicendi locus erit, cum €de senioribus pauca dixero. Q. enim Pompeius non con-€temptus orator temporibus illis fuit, qui summos hono-€res homo per se cognitus sine ulla commendatione maio-rum est adeptus. tum L. Cassius multum potuit non elo-€quentia, sed dicendo tamen; homo non liberalitate, ut €alii, sed ipsa tristitia et severitate popularis, cuius qui-€dem legi tabellariae M. Antius Briso tribunus plebis diu €restitit M. Lepido consule adiuvante; eaque res P. Afri-€cano vituperationi fuit, quod eius auctoritate de senten-€tia deductus Briso putabatur. tum duo Caepiones mul-€tum clientes consilio et lingua, plus auctoritate tamen et €gratia sublevabant. Sex. Pompei sunt scripta nec nimis €extenuata, quamquam veterum est similis, et plena prudentiae. P. Crassum valde probatum oratorem isdem €fere temporibus accepimus, qui et ingenio valuit et studio €et habuit quasdam etiam domesticas disciplinas. nam et €cum summo illo oratore Ser. Galba, cuius Gaio filio filiam €suam conlocaverat, adfinitate sese devinxerat et cum esset €P. Muci filius fratremque haberet P. Scaevolam, domi ius @1 €civile cognoverat. in eo industriam constat summam €fuisse maxumamque gratiam, cum et consuleretur pluri-mum et diceret. horum aetatibus adiuncti duo C. Fannii €C. M. filii fuerunt; quorum Gai filius, qui consul cum €Domitio fuit, unam orationem de sociis et nomine Latino €contra Gracchum reliquit sane et bonam et nobilem. €@@Tum Atticus: quid ergo? estne ista Fanni? nam varia €opinio pueris nobis erat. alii a C. Persio litterato homine €scriptam esse aiebant, illo quem significat valde doctum €esse Lucilius; alii multos nobilis, quod quisque potuisset, þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜ãˆ‰in illam orationem contulisse. @@Tum ego: audivi equidem ista, inquam, de maioribus €natu, sed nunquam sum adductus ut crederem; eamque €suspicionem propter hanc causam credo fuisse, quod Fan-€nius in mediocribus oratoribus habitus esset, oratio autem €vel optuma esset illo quidem tempore orationum omnium. €sed nec eiusmodi est, ut a pluribus confusa videatur_ €unus enim sonus est totius orationis et idem stilus_, nec €de Persio reticuisset Gracchus, cum ei Fannius de Mene-€lao Maratheno et de ceteris obiecisset; praesertim cum €Fannius numquam sit habitus elinguis. nam et causas €defensitavit et tribunatus eius arbitrio et auctoritate P. Africani gestus non obscurus fuit. alter autem C. Fan-€nius M. filius, C. Laeli gener, et moribus et ipso genere €dicendi durior. is soceri instituto, quem, quia cooptatus €in augurum conlegium non erat, non admodum diligebat, €praesertim cum ille Q. Scaevolam sibi minorem natu ge-€nerum praetulisset_cui tamen Laelius se excusans non €genero minori dixit se illud, sed maiori filiae detulisse_, @1 €is tamen instituto Laeli Panaetium audiverat. eius omnis €in dicendo facultas historia ipsius non ineleganter scripta €perspici potest, quae neque nimis est infans neque per-fecte diserta. Mucius autem augur quod pro se opus erat €ipse dicebat, ut de pecuniis repetundis contra T. Albu-€cium. is oratorum in numero non fuit, iuris civilis intelle-€gentia atque omni prudentiae genere praestitit. L. Coelius €Antipater scriptor, quemadmodum videtis, fuit ut tem-€poribus illis luculentus, iuris valde peritus, multorum €etiam, ut L. Crassi, magister. @@Utinam in Ti. Graccho Gaioque Carbone talis mens ad €rem publicam bene gerendam fuisset quale ingenium ad €bene dicendum fuit: profecto nemo his viris gloria praesti-€tisset. sed eorum alter propter turbulentissumum tribu-€natum, ad quem ex invidia foederis Numantini bonis €iratus accesserat, ab ipsa re publica est interfectus; alter €propter perpetuam in populari ratione levitatem morte €voluntaria se a severitate iudicum vindicavit. sed fuit uterque summus orator. atque hoc memoria patrum teste €dicimus. nam et Carbonis et Gracchi habemus orationes €nondum satis splendidas verbis, sed acutas pruden-€tiaeque plenissumas. fuit Gracchus diligentia Corne-€liae matris a puero doctus et Graecis litteris eruditus. €nam semper habuit exquisitos e Graecia magistros, in €eis iam adulescens Diophanem Mytilenaeum Graeciae €temporibus illis disertissumum. sed ei breve tempus ingeni augendi et declarandi fuit. Carbo, quoi vita suppeditavit, €est in multis iudiciis causisque cognitus. hunc qui audie-€rant prudentes homines, in quibus familiaris noster L. €Gellius qui se illi contubernalem in consulatu fuisse nar-€rabat, canorum oratorem et volubilem et satis acrem €atque eundem et vehementem et valde dulcem et per-€facetum fuisse dicebat; addebat industrium etiam et di-€ligentem et in exercitationibus commentationibusque @1 multum operae solitum esse ponere. hic optimus illis €temporibus est patronus habitus eoque forum tenente €plura fieri iudicia coeperunt. nam et quaestiones perpe-€tuae hoc adulescente constitutae sunt, quae antea nullae €fuerunt; L. enim Piso tribunus plebis legem primus de €pecuniis repetundis Censorino et Manilio consulibus €tulit_ipse etiam Piso et causas egit et multarum legum €aut auctor aut dissuasor fuit, isque et orationes reliquit, €quae iam evanuerunt, et annales sane exiliter scriptos_; €et iudicia populi, quibus aderat Carbo, iam magis patro-€num desiderabant tabella data; quam legem L. Cassius €Lepido et Mancino consulibus tulit. @@Vester etiam D. Brutus M. filius, ut ex familiari eius €L. Accio poeta sum audire solitus, et dicere non inculte €solebat et erat cum litteris Latinis tum etiam Graecis, ut €temporibus illis, eruditus. quae tribuebat idem Accius €etiam Q. Maxumo L. Pauli nepoti; et vero ante Maxu-€mum illum Scipionem, quo duce privato Ti. Gracchus €occisus esset, cum omnibus in rebus vementem tum acrem aiebat in dicendo fuisse. tum etiam P. Lentulus ille prin-€ceps ad rem publicam dumtaxat quod opus esset satis €habuisse eloquentiae dicitur; isdemque temporibus L. €Furius Philus perbene Latine loqui putabatur litteratius-€que quam ceteri; P. Scaevola valde prudenter et acute; €paulo etiam copiosius nec multo minus prudenter M'. €Manilius. Appi Claudi volubilis sed paulo fervidior oratio. €erat in aliquo numero etiam M. Fulvius Flaccus et C. Cato €Africani sororis filius, mediocres oratores; etsi Flacci €scripta sunt, sed ut studiosi litterarum. Flacci autem €aemulus P. Decius fuit, non infans ille quidem sed ut vita sic oratione etiam turbulentus. M. Drusus C. f., qui @1 €in tribunatu C. Gracchum conlegam iterum tribunum €fregit, vir et oratione gravis et auctoritate, eique proxime €adiunctus C. Drusus frater fuit. tuus etiam gentilis, Brute, €M. Pennus facete agitavit in tribunatu C. Gracchum pau-€lum aetate antecedens. fuit enim M. Lepido et L. Oreste €consulibus quaestor Gracchus, tribunus Pennus illius €Marci filius, qui cum Q. Aelio consul fuit; sed is omnia €summa sperans aedilicius est mortuus. nam de T. Flami-€nino, quem ipse vidi, nihil accepi nisi Latine diligenter €locutum. @@His adiuncti sunt C. Curio M. Scaurus P. Rutilius €C. Gracchus. de Scauro et Rutilio breviter licet dicere, quo-€rum neuter summi oratoris habuit laudem et [2est]2 uter-€que in multis causis versatus. erat in quibusdam laudan-€dis viris, etiam si maximi ingeni non essent, probabilis €tamen industria; quamquam his quidem non omnino €ingenium, sed oratorium ingenium defuit. neque enim re-€fert videre quid dicendum sit, nisi id queas solute et €suaviter dicere; ne id quidem satis est, nisi id quod dicitur fit voce voltu motuque conditius. quid dicam €opus esse doctrina? sine qua etiam si quid bene dicitur €adiuvante natura, tamen id, quia fortuito fit, semper para-€tum esse non potest. in Scauri oratione, sapientis homi-€nis et recti, gravitas summa et naturalis quaedam inerat €auctoritas, non ut causam sed ut testimonium dicere putares, cum pro reo diceret. hoc dicendi genus ad patro-€cinia mediocriter aptum videbatur, ad senatoriam vero €sententiam, cuius erat ille princeps, vel maxume; signi-€ficabat enim non prudentiam solum, sed, quod maxume @1 €rem continebat, fidem. habebat hoc a natura ipsa, quod €a doctrina non facile posset; quamquam huius quoque €ipsius rei, quemadmodum scis, praecepta sunt. huius et €orationes sunt et tres ad L. Fufidium libri scripti de vita €ipsius acta sane utiles, quos nemo legit; at Cyri vitam et €disciplinam legunt, praeclaram illam quidem, sed neque €tam nostris rebus aptam nec tamen Scauri laudibus ante-€ponendam. @@Ipse etiam Fufidius in aliquo patronorum numero fuit. €Rutilius autem in quodam tristi et severo genere dicendi €versatus est. erat uterque natura vehemens et acer; ita-€que cum una consulatum petivissent, non ille solum, qui €repulsam tulerat, accusavit ambitus designatum compe-€titorem, sed Scaurus etiam absolutus Rutilium in iudicium €vocavit. multaque opera multaque industria Rutilius fuit, €quae erat propterea gratior, quod idem magnum munus de iure respondendi sustinebat. sunt eius orationes ieiunae; €multa praeclara de iure; doctus vir et Graecis litteris €eruditus, Panaeti auditor, prope perfectus in Stoicis; €quorum peracutum et artis plenum orationis genus scis €tamen esse exile nec satis populari adsensioni adcommo-€datum. itaque illa, quae propria est huius disciplinae, €philosophorum de se ipsorum opinio firma in hoc viro et stabilis inventa est. qui quom innocentissumus in iudi-€cium vocatus esset, quo iudicio convolsam penitus scimus €esse rem publicam, cum essent eo tempore eloquentissimi €viri L. Crassus et M. Antonius consulares, eorum adhi-€bere neutrum voluit. dixit ipse pro sese et pauca C. Cotta, €quod sororis erat filius_et is quidem tamen ut orator, €quamquam erat admodum adulescens_, et Q. Mucius €enucleate ille quidem et polite, ut solebat, nequaquam €autem ea vi atque copia, quam genus illud iudici et ma-gnitudo causae postulabat. habemus igitur in Stoicis ora-€toribus Rutilium, Scaurum in antiquis; utrumque tamen @1 þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ˜ôƒlaudemus, quoniam per illos ne haec quidem in civitate €genera hac oratoria laude caruerunt. volo enim ut in €scaena sic etiam in foro non eos modo laudari, qui celeri €motu et difficili utantur, sed eos etiam, quos statarios €appellant, quorum sit illa simplex in agendo veritas, non €molesta. @@Et quoniam Stoicorum est facta mentio, Q. Aelius €Tubero fuit illo tempore, L. Pauli nepos; nullo in ora-€torum numero sed vita severus et congruens cum ea di-€sciplina quam colebat, paulo etiam durior; qui quidem in €triumviratu iudicaverit contra P. Africani avunculi sui €testimonium vacationem augures quo minus iudiciis ope-€ram darent non habere; sed ut vita sic oratione durus €incultus horridus; itaque honoribus maiorum respondere €non potuit. fuit autem constans civis et fortis et in primis €Graccho molestus, quod indicat Gracchi in eum oratio; €sunt etiam in Gracchum Tuberonis. is fuit mediocris in €dicendo, doctissumus in disputando. @@Tum Brutus: quam hoc idem in nostris contingere €intellego quod in Graecis, ut omnes fere Stoici prudentis-€sumi in disserendo sint et id arte faciant sintque archi-€tecti paene verborum, idem traducti a disputando ad €dicendum inopes reperiantur. unum excipio Catonem, in €quo perfectissumo Stoico summam eloquentiam non de-€siderem, quam exiguam in Fannio, ne in Rutilio quidem €magnam, in Tuberone nullam video fuisse. @@Et ego: non, inquam, Brute, sine causa, propterea €quod istorum in dialecticis omnis cura consumitur, vagum €illud orationis et fusum et multiplex non adhibetur genus. €tuus autem avunculus, quemadmodum scis, habet a Stoi-€cis id, quod ab illis petendum fuit; sed dicere didicit a €dicendi magistris eorumque more se exercuit. quod si €omnia a philosophis essent petenda, Peripateticorum insti-tutis commodius fingeretur oratio. quo magis tuum, Brute, @1 €iudicium probo, qui eorum [id est ex vetere Academia] €philosophorum sectam secutus es, quorum in doctrina €atque praeceptis disserendi ratio coniungitur cum sua-€vitate dicendi et copia; quamquam ea ipsa Peripateti-€corum Academicorumque consuetudo in ratione dicendi €talis est, ut nec perficere oratorem possit ipsa per sese €nec sine ea orator esse perfectus. nam ut Stoicorum astric-€tior est oratio aliquantoque contractior quam aures populi €requirunt, sic illorum liberior et latior quam patitur con-suetudo iudiciorum et fori. quis enim uberior in dicendo €Platone? Iovem sic [ut] aiunt philosophi, si Graece lo-€quatur, loqui. quis Aristotele nervosior, Theophrasto dul-€cior? lectitavisse Platonem studiose, audivisse etiam €Demosthenes dicitur_idque apparet ex genere et gran-€ditate verborum; dicit etiam in quadam epistula hoc ipse €de sese_, sed et huius oratio in philosophiam translata €pugnacior, ut ita dicam, videtur et illorum in iudicia €pacatior. @@Nunc reliquorum oratorum aetates, si placet, et gradus €persequamur. €@@Nobis vero, [2inquit]2 Atticus, et vehementer quidem, €ut pro Bruto etiam respondeam. Curio fuit igitur eius-€dem aetatis fere sane illustris orator, cuius de ingenio ex €orationibus eius existumari potest: sunt enim et aliae et €pro Ser. Fulvio de incestu nobilis oratio. nobis quidem €pueris haec omnium optima putabatur, quae vix iam €comparet in hac turba novorum voluminum. @@Praeclare, inquit Brutus, teneo qui istam turbam volu-€minum effecerit. €@@Et ego, inquam, intellego, Brute, quem dicas; certe €enim et boni aliquid adtulimus iuventuti, magnificentius €quam fuerat genus dicendi et ornatius; et nocuimus €fortasse, quod veteres orationes post nostras non a me @1 €quidem_meis enim illas antepono_sed a plerisque legi €sunt desitae. €@@Me numera, inquit, in plerisque; quamquam video mihi €multa legenda iam te auctore quae antea contemnebam. @@Atqui haec, inquam, de incestu laudata oratio puerilis €est locis multis: de amore de tormentis de rumore loci €sane inanes, verum tamen nondum tritis nostrorum homi-€num auribus nec erudita civitate tolerabiles. scripsit etiam €alia nonnulla et multa dixit et inlustria et in numero €patronorum fuit, ut eum mirer, cum et vita suppedita-€visset et splendor ei non defuisset, consulem non fuisse. @@Sed ecce in manibus vir et praestantissimo ingenio et €flagranti studio et doctus a puero C. Gracchus: noli enim €putare quemquam, Brute, pleniorem aut uberiorem ad €dicendum fuisse. €@@Et ille: sic prorsus, inquit, existumo atque istum de €superioribus paene solum lego. €@@Immo plane, inquam, Brute, legas censeo. damnum €enim illius immaturo interitu res Romanae Latinaeque litterae fecerunt. utinam non tam fratri pietatem quam €patriae praestare voluisset. quam ille facile tali ingenio, €diutius si vixisset, vel paternam esset vel avitam gloriam €consecutus! eloquentia quidem nescio an habuisset parem €neminem. grandis est verbis, sapiens sententiis, genere €toto gravis. manus extrema non accessit operibus eius: €praeclare inchoata multa, perfecta non plane. legendus, €inquam, est hic orator, Brute, si quisquam alius, iuven-€tuti; non enim solum acuere, sed etiam alere ingenium €potest. @@Huic successit aetati C. Galba, Servi illius eloquentissi-€mi viri filius, P. Crassi eloquentis et iuris periti gener. @1 €laudabant hunc patres nostri, favebant etiam propter €patris memoriam, sed cecidit in cursu. nam rogatione €Mamilia Iugurthinae coniurationis invidia, cum pro sese €ipse dixisset, oppressus est. exstat eius peroratio, qui €epilogus dicitur; qui tanto in honore pueris nobis erat ut €eum etiam edisceremus. hic, qui in conlegio sacerdotum €esset, primus post Romam conditam iudicio publico est condemnatus. P. Scipio, qui est in consulatu mortuus, €non multum ille quidem nec saepe dicebat, sed et Latine €loquendo cuivis erat par et omnis sale facetiisque supera-€bat. eius conlega L. Bestia bonis initiis orsus tribunatus_ €nam P. Popillium vi C. Gracchi expulsum sua rogatione €restituit_, vir et acer et non indisertus, tristis exitus €habuit consulatus. nam invidiosa lege [Mamilia quaestio] €C. Galbam sacerdotem et quattuor consularis, L. Bestiam €C. Catonem Sp. Albinum civemque praestantissimum €L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, €cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices sustulerunt. huius dissimilis in tribunatu reliquaque omni €vita civis improbus C. Licinius Nerva non indisertus fuit. €C. Fimbria temporibus isdem fere sed longius aetate pro-€vectus habitus est sane, ut ita dicam, luculentus patro-€nus: asper maledicus, genere toto paulo fervidior atque €commotior, diligentia tamen et virtute animi atque vita €bonus auctor in senatu; idem tolerabilis patronus nec €rudis in iure civili et cum virtute tum etiam ipso oratio-€nis genere liber; cuius orationes pueri legebamus, quas iam reperire vix possumus. atque etiam ingenio et ser-€mone eleganti, valetudine incommoda C. Sextius Calvinus @1 €fuit; qui etsi, cum remiserant dolores pedum, non de-€erat in causis, tamen id non saepe faciebat. itaque con-€silio eius, cum volebant, homines utebantur, patrocinio, €cum licebat. isdem temporibus M. Brutus, in quo ma-€gnum fuit, Brute, dedecus generi vestro, qui, cum tanto €nomine esset patremque optimum virum habuisset et €iuris peritissimum, accusationem factitaverit, ut Athenis €Lycurgus. is magistratus non petivit sed fuit accusator €vehemens et molestus, ut facile cerneres naturale quod-€dam stirpis bonum degeneravisse vitio depravatae volun-tatis. atque eodem tempore accusator de plebe L. Caesu-€lenus fuit, quem ego audivi iam senem, cum ab L. Sabellio €multam lege Aquilia %de iustitia% petivisset. non fecissem €hominis paene infimi mentionem, nisi iudicarem qui suspi-€ciosius aut criminosius diceret audivisse me neminem. €doctus etiam Graecis T. Albucius vel potius paene Grae-€cus. loquor, ut opinor; sed licet ex orationibus iudicare. €fuit autem Athenis adulescens, perfectus Epicureus eva-€serat, minime aptum ad dicendum genus. @@Iam Q. Catulus non antiquo illo more sed hoc nostro, €nisi quid fieri potest perfectius, eruditus. multae litterae, €summa non vitae solum atque naturae sed orationis etiam €comitas, incorrupta quaedam Latini sermonis integritas; þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›„…quae perspici cum ex orationibus eius potest tum facillume €ex eo libro, quem de consulatu et de rebus gestis suis @1 €conscriptum molli et Xenophonteo genere sermonis misit €ad A. Furium poetam familiarem suum; qui liber nihilo €notior est quam illi tres, de quibus ante dixi, Scauri libri. @@Tum Brutus: mihi quidem, inquit, nec iste notus est €nec illi; sed haec mea culpa est, numquam enim in manus €inciderunt. nunc autem et a te sumam et conquiram ista €posthac curiosius. €@@Fuit igitur in Catulo sermo Latinus; quae laus dicendi €non mediocris ab oratoribus plerisque neglecta est. nam €de sono vocis et suavitate appellandarum litterarum, quo-€niam filium cognovisti, noli exspectare quid dicam. quam-€quam filius quidem non fuit in oratorum numero; sed non €deerat ei tamen in sententia dicenda cum prudentia tum elegans quoddam et eruditum orationis genus. nec habi-€tus est tamen pater ipse Catulus princeps in numero €patronorum; sed erat talis ut, cum quosdam audires qui €tum erant praestantes, videretur esse inferior, cum autem €ipsum audires sine comparatione, non modo contentus esses, sed melius non quaereres. Q. Metellus Numidicus et €eius conlega M. Silanus dicebant de re publica quod esset €illis viris et consulari dignitati satis. M. Aurelius Scaurus €non saepe dicebat, sed polite; Latine vero in primis est €eleganter locutus. quae laus eadem in A. Albino bene €loquendi fuit; nam flamen Albinus etiam in numero est €habitus disertorum; Q. etiam Caepio, vir acer et fortis, €cui fortuna belli crimini, invidia populi calamitati fuit. tum etiam C. L. Memmii fuerunt oratores mediocres, ac-€cusatores acres atque acerbi; itaque in iudicium capitis €multos vocaverunt, pro reis non saepe dixerunt. Sp. €Thorius satis valuit in populari genere dicendi, is qui €agrum publicum vitiosa et inutili lege vectigali levavit. €M. Marcellus Aesernini pater non ille quidem in patronis, @1 €sed et in promptis tamen et non inexercitatis ad dicen-dum fuit, ut filius eius P. Lentulus. L. etiam Cotta prae-€torius in mediocrium oratorum numero, dicendi non ita €multum laude processerat, sed de industria cum verbis €tum etiam ipso sono quasi subrustico persequebatur atque €imitabatur antiquitatem. €@@Atque ego et in hoc ipso Cotta et in aliis pluribus intel-€lego me non ita disertos homines et rettulisse in oratorum €numerum et relaturum. est enim propositum conligere €eos, qui hoc munere in civitate functi sint, ut tenerent €oratorum locum; quorum quidem quae fuerit ascensio et €quam in omnibus rebus difficilis optimi perfectio atque absolutio ex eo quod dicam existimari potest. quam multi €enim iam oratores commemorati sunt et quam diu in €eorum enumeratione versamur, cum tamen spisse atque €vix, ut dudum ad Demosthenen et Hyperiden, sic nunc €ad Antonium Crassumque pervenimus. nam ego sic exi-€stimo, hos oratores fuisse maximos et in his primum cum €Graecorum gloria Latine dicendi copiam aequatam. @@Omnia veniebant Antonio in mentem; eaque suo quaeque €loco, ubi plurimum proficere et valere possent, ut ab impera-€tore equites, pedites, levis armatura, sic ab illo in maxume €opportunis orationis partibus conlocabantur. erat memo-€ria summa, nulla meditationis suspicio; imparatus semper €adgredi ad dicendum videbatur, sed ita erat paratus, ut iu-€dices illo dicente non numquam viderentur non satis parati ad cavendum fuisse. verba ipsa non illa quidem elegantis-€simo sermone; itaque diligenter loquendi laude caruit_ne-€que tamen est admodum inquinate locutus_, sed illa, quae €proprie laus oratoris est in verbis. nam ipsum Latine loqui €est illud quidem [est], ut paulo ante dixi, in magna laude €ponendum, sed non tam sua sponte quam quod est a pleris- @1 €que neglectum: non enim tam praeclarum est scire Latine €quam turpe nescire, neque tam id mihi oratoris boni quam €civis Romani proprium videtur. sed tamen Antonius in €verbis et eligendis, neque id ipsum tam leporis causa €quam ponderis, et conlocandis et comprensione devin-€ciendis nihil non ad rationem et tamquam ad artem diri-€gebat; verum multo magis hoc idem in sententiarum ornamentis et conformationibus. quo in genere quia prae-€stat omnibus Demosthenes, idcirco a doctis oratorum est €princeps iudicatus. $SXH/MATA& enim quae vocant Graeci, ea €maxume ornant oratorem eaque non tam in verbis pin-€gendis habent pondus quam in inluminandis sententiis. €sed cum haec magna in Antonio tum actio singularis; €quae si partienda est in gestum atque vocem, gestus erat €non verba exprimens, sed cum sententiis congruens: €manus humeri latera supplosio pedis status incessus €omnisque motus cum verbis sententiisque consen-€tiens; vox permanens, verum subrauca natura. sed hoc vitium huic uni in bonum convertebat. habebat enim €flebile quiddam in questionibus aptumque cum ad fidem €faciendam tum ad misericordiam commovendam: ut €verum videretur in hoc illud, quod Demosthenem ferunt €ei, qui quaesivisset quid primum esset in dicendo, actio-€nem, quid secundum, idem et idem tertium respondisse. €nulla res magis penetrat in animos eosque fingit format €flectit, talesque oratores videri facit, quales ipsi se videri €volunt. @@Huic alii parem esse dicebant, alii anteponebant L. €Crassum. illud quidem certe omnes ita iudicabant, nemi-€nem esse, qui horum altero utro patrono cuiusquam in-€genium requireret. equidem quamquam Antonio tantum €tribuo quantum supra dixi, tamen Crasso nihil statuo @1 €fieri potuisse perfectius. erat summa gravitas, erat cum €gravitate iunctus facetiarum et urbanitatis oratorius, non €scurrilis lepos, Latine loquendi accurata et sine molestia €diligens elegantia, in disserendo mira explicatio; cum de €iure civili, cum de aequo et bono disputaretur, argumen-torum et similitudinum copia. nam ut Antonius coniec-€tura movenda aut sedanda suspicione aut excitanda in-€credibilem vim habebat: sic in interpretando in definien-€do in explicanda aequitate nihil erat Crasso copiosius; €idque cum saepe alias tum apud centumviros in M'. Curi causa cognitum est. ita enim multa tum contra scriptum €pro aequo et bono dixit, ut hominem acutissimum Q. €Scaevolam et in iure, in quo illa causa vertebatur, para-€tissimum obrueret argumentorum exemplorumque copia; €atque ita tum ab his patronis aequalibus et iam consu-€laribus causa illa dicta est, cum uterque ex contraria €parte ius civile defenderet, ut eloquentium iuris peritis-€simus Crassus, iuris peritorum eloquentissimus Scaevola €putaretur. qui quidem cum peracutus esset ad excogitan-€dum quid in iure aut in aequo verum aut esset aut non €esset, tum verbis erat ad rem cum summa brevitate mira-biliter aptus. quare sit nobis orator in hoc interpretandi €explanandi edisserendi genere mirabilis sic ut simile nihil €viderim; in augendo in ornando in refellendo magis exi-€stumator metuendus quam admirandus orator. verum ad €Crassum revertamur. @@Tum Brutus: etsi satis, inquit, mihi videbar habere co-€gnitum Scaevolam ex iis rebus, quas audiebam saepe ex €C. Rutilio, quo utebar propter familiaritatem Scaevolae €nostri, tamen ista mihi eius dicendi tanta laus nota non €erat; itaque cepi voluptatem tam ornatum virum tam-€que excellens ingenium fuisse in nostra re publica. @1 @@Hic ego: noli, inquam, Brute, existimare his duobus €quicquam fuisse in nostra civitate praestantius. nam ut €paulo ante dixi consultorum alterum disertissimum, diser-€torum alterum consultissimum fuisse, sic in reliquis rebus €ita dissimiles erant inter sese, statuere ut tamen non €posses utrius te malles similiorem. Crassus erat elegantium €parcissimus, Scaevola parcorum elegantissimus; Crassus €in summa comitate habebat etiam severitatis satis, Scae-volae multa in severitate non deerat tamen comitas. licet €omnia hoc modo; sed vereor ne fingi videantur haec, ut €dicantur a me quodam modo; res se tamen sic habet. €cum omnis virtus sit, ut vestra, Brute, vetus Academia €dixit, mediocritas, uterque horum medium quiddam vole-€bat sequi; sed ita cadebat, ut alter ex alterius laude par-€tem, uterque autem suam totam haberet. @@Tum Brutus: cum ex tua oratione mihi videor, inquit, €bene Crassum et Scaevolam cognovisse, tum de te et de þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›–ƒSer. Sulpicio cogitans esse quandam vobis cum illis simi-€litudinem iudico. €@@Quonam, inquam, istuc modo? €@@Quia mihi et tu videris, inquit, tantum iuris civilis scire €voluisse quantum satis esset oratori et Servius eloquentiae €tantum adsumpsisse, ut ius civile facile possit tueri; aetates-€que vostrae ut illorum nihil aut non fere multum differunt. @@Et ego: de me, inquam, dicere nihil est necesse; de €Servio autem et tu probe dicis et ego dicam quod sentio. €non enim facile quem dixerim plus studi quam illum et €ad dicendum et ad omnes bonarum rerum disciplinas ad-€hibuisse. nam et in isdem exercitationibus ineunte aetate €fuimus et postea una Rhodum ille etiam profectus est, €quo melior esset et doctior; et inde ut rediit, videtur mihi @1 €in secunda arte primus esse maluisse quam in prima €secundus. atque haud scio an par principibus esse pot-€uisset; sed fortasse maluit, id quod est adeptus, longe €omnium non eiusdem modo aetatis sed eorum etiam qui €fuissent in iure civili esse princeps. @@Hic Brutus: ain tu? inquit: etiamne Q. Scaevolae Ser-€vium nostrum anteponis? €@@Sic enim, inquam, Brute, existumo, iuris civilis ma-€gnum usum et apud Scaevolam et apud multos fuisse, €artem in hoc uno; quod numquam effecisset ipsius iuris €scientia, nisi eam praeterea didicisset artem, quae doceret €rem universam tribuere in partes, latentem explicare €definiendo, obscuram explanare interpretando, ambigua €primum videre, deinde distinguere, postremo habere regu-€lam, qua vera et falsa iudicarentur et quae quibus pro-positis essent quaeque non essent consequentia. hic enim €adtulit hanc artem omnium artium maxumam quasi €lucem ad ea, quae confuse ab aliis aut respondebantur €aut agebantur. €@@Dialecticam mihi videris dicere, inquit. €@@Recte, inquam, intellegis; sed adiunxit etiam et litte-€rarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis €eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. cumque discendi causa duobus peritissumis operam dedis-€set, L. Lucilio Balbo C. Aquilio Gallo, Galli hominis €acuti et exercitati promptam et paratam in agendo et in €respondendo celeritatem subtilitate diligentiaque supera-€vit; Balbi docti et eruditi hominis in utraque re con-€sideratam tarditatem vicit expediendis conficiendisque €rebus. sic et habet quod uterque eorum habuit, et explevit quod utrique defuit. itaque ut Crassus mihi videtur €sapientius fecisse quam Scaevola_hic enim causas €studiose recipiebat, in quibus a Crasso superabatur; ille @1 €se consuli nolebat, ne qua in re inferior esset quam Scae-€vola_, sic Servius sapientissume, cum duae civiles artes €ac forenses plurimum et laudis haberent et gratiae, per-€fecit ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum ad-€sumeret, quantum esset et ad tuendum ius civile et ad €obtinendam consularem dignitatem satis. @@Tum Brutus: ita prorsus, inquit, et antea putabam_ €audivi enim nuper eum studiose et frequenter Sami, cum €ex eo ius nostrum pontificium, qua ex parte cum iure €civili coniunctum esset, vellem cognoscere_et nunc €meum iudicium multo magis confirmo testimonio et iudi-€cio tuo; simul illud gaudeo, quod et aequalitas vestra €et pares honorum gradus et artium studiorumque quasi €finitima vicinitas tantum abest ab obtrectatione [2et]2 €invidia, quae solet lacerare plerosque, uti ea non modo €non exulcerare vestram gratiam, sed etiam conciliare €videatur. quali enim te erga illum perspicio, tali illum in te voluntate iudicioque cognovi. itaque doleo et illius €consilio et tua voce populum Romanum carere tam diu; €quod cum per se dolendum est tum multo magis consi-€deranti ad quos ista non translata sint, sed nescio quo €pacto devenerint. €@@Hic Atticus: dixeram, inquit, a principio, de re publica €ut sileremus; itaque faciamus. nam si isto modo volumus €singulas res desiderare, non modo querendi sed ne lugendi €quidem finem reperiemus. @@Pergamus ergo, inquam, ad reliqua et institutum ordi-€nem persequamur. paratus igitur veniebat Crassus, €exspectabatur audiebatur; a principio statim, quod erat €apud eum semper accuratum, exspectatione dignus vide- @1 €batur. non multa iactatio corporis, non inclinatio vocis, €nulla inambulatio, non crebra supplosio pedis; vehemens €et interdum irata et plena iusti doloris oratio, multae et €cum gravitate facetiae; quodque difficile est, idem et peror-€natus et perbrevis; iam in altercando invenit parem nemi-nem. versatus est in omni fere genere causarum; mature €in locum principum oratorum venit. accusavit C. Car-€bonem eloquentissimum hominem admodum adulescens; €summam ingeni non laudem modo sed etiam admira-tionem est consecutus. defendit postea Liciniam virginem, €cum annos &7xxvii& natus esset. in ea ipsa causa fuit elo-€quentissimus orationisque eius scriptas quasdam partes €reliquit. voluit adulescens in colonia Narbonensi causae €popularis aliquid adtingere eamque coloniam, ut fecit, €ipse deducere; exstat in eam legem senior, ut ita dicam, €quam aetas illa ferebat oratio. multae deinde causae; €sed ita tacitus tribunatus ut, nisi in eo magistratu cena-€visset apud praeconem Granium idque nobis bis narra-€visset Lucilius, tribunum plebis nesciremus fuisse. @@Ita prorsus, inquit Brutus; sed ne de Scaevolae quidem €tribunatu quicquam audivisse videor et eum collegam €Crassi credo fuisse. €@@Omnibus quidem aliis, inquam, in magistratibus, sed €tribunus anno post fuit eoque in rostris sedente suasit €Serviliam legem Crassus; nam censuram sine Scaevola €gessit: eum enim magistratum nemo umquam Scaevo-€larum petivit. sed haec Crassi cum edita oratio est, quam €te saepe legisse certo scio, quattuor et triginta tum €habebat annos totidemque annis mihi aetate praestabat. €his enim consulibus eam legem suasit quibus nati sumus, €cum ipse esset Q. Caepione consule natus et C. Laelio, €triennio ipso minor quam Antonius. quod idcirco posui, @1 €ut dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitis-€set posset notari et intellegeretur iam ad summum paene €esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, €nisi qui a philosophia a iure civili ab historia fuisset €instructior. @@Erit, inquit [M.] Brutus, aut iam est iste quem exspectas? €@@Nescio, inquam. sed est etiam L. Crassi in consulatu €pro Q. Caepione defensiuncula non brevis ut laudatio, €ut oratio autem brevis; postrema censoris oratio, qua €anno duodequinquagesimo usus est. in his omnibus inest €quidam sine ullo fuco veritatis color; quin etiam compren-€sio et ambitus ille verborum, si sic $PERI/ODON& appellari €placet, erat apud illum contractus et brevis et in membra €quaedam, quae $KW=LA& Graeci vocant, dispertiebat oratio-€nem libentius. @@Hoc loco Brutus: quando quidem tu istos oratores, €inquit, tanto opere laudas, vellem aliquid Antonio praeter €illum de ratione dicendi sane exilem libellum, plura €Crasso libuisset scribere: cum enim omnibus memoriam €sui tum etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. nam €Scaevolae dicendi elegantiam satis ex iis orationibus, €quas reliquit, habemus cognitam. @@Et ego: mihi quidem a pueritia quasi magistra fuit, €inquam, illa in legem Caepionis oratio; in qua et aucto-€ritas ornatur senatus, quo pro ordine illa dicuntur, et €invidia concitatur in iudicum et in accusatorum factio-€nem, contra quorum potentiam populariter tum dicendum €fuit. multa in illa oratione graviter, multa leniter, multa €aspere, multa facete dicta sunt; plura etiam dicta quam @1 €scripta, quod ex quibusdam capitibus expositis nec expli-€catis intellegi potest. ipsa illa censoria contra Cn. Domi-€tium conlegam non est oratio, sed quasi capita rerum et €orationis commentarium paulo plenius. nulla est enim altercatio clamoribus umquam habita maioribus. et vero €fuit in hoc etiam popularis dictio excellens; Antoni genus €dicendi multo aptius iudiciis quam contionibus. €@@Hoc loco ipsum Domitium non relinquo. nam etsi non €fuit in oratorum numero, tamen pone satis in eo fuisse €orationis atque ingeni, quo et magistratus personam et €consularem dignitatem tueretur; quod idem de C. Coelio €dixerim, industriam in eo summam fuisse summasque €virtutes, eloquentiae tantum, quod esset in rebus privatis þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›¦amicis eius, in re publica ipsius dignitati satis. eodem €tempore M. Herennius in mediocribus oratoribus Latine €et diligenter loquentibus numeratus est; qui tamen sum-€ma nobilitate hominem, cognatione sodalitate conlegio, €summa etiam eloquentia, L. Philippum in consulatus €petitione superavit. eodem tempore C. Claudius etsi prop-€ter summam nobilitatem et singularem potentiam magnus €erat, tamen etiam eloquentiae quandam mediocritatem adferebat. eiusdem fere temporis fuit eques Romanus €C. Titius, qui meo iudicio eo pervenisse videtur quo potuit €fere Latinus orator sine Graecis litteris et sine multo usu €pervenire. huius orationes tantum argutiarum tantum €exemplorum tantum urbanitatis habent, ut paene Attico €stilo scriptae esse videantur. easdem argutias in tragoe-€dias satis ille quidem acute sed parum tragice transtulit. €quem studebat imitari L. Afranius poeta, homo perargu-tus, in fabulis quidem etiam, ut scitis, disertus. fuit etiam €Q. Rubrius Varro, qui a senatu hostis cum C. Mario €iudicatus est, acer et vehemens accusator, in eo genere €sane probabilis. doctus autem Graecis litteris propin-€quus noster, factus ad dicendum, M. Gratidius M. Antoni €perfamiliaris, cuius praefectus cum esset in Cilicia est @1 €interfectus, qui accusavit C. Fimbriam, M. Mari Grati-€diani pater. @@Atque etiam apud socios et Latinos oratores habiti sunt €Q. Vettius Vettianus e Marsis, quem ipse cognovi, prudens €vir et in dicendo brevis; Q. D. Valerii Sorani, vicini et fami-€liares mei, non tam in dicendo admirabiles quam docti et €Graecis litteris et Latinis; C. Rusticelius Bononiensis, is €quidem et exercitatus et natura volubilis; omnium autem €eloquentissumus extra hanc urbem T. Betutius Barrus Ascu-€lanus, cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae; illa Ro-€mae contra Caepionem nobilis sane, quoi orationi Caepio-€nis ore respondit Aelius, qui scriptitavit orationes multis, orator ipse numquam fuit. apud maiores autem nostros €video disertissimum habitum ex Latio L. Papirium €Fregellanum Ti. Gracchi P. f. fere aetate; eius etiam ora-€tio est pro Fregellanis colonisque Latinis habita in senatu. €@@Tum Brutus: quid tu igitur, inquit, tribuis istis externis €quasi oratoribus? €@@Quid censes, inquam, nisi idem quod urbanis? praeter €unum, quod non est eorum urbanitate quadam quasi €colorata oratio. @@Et Brutus: qui est, inquit, iste tandem urbanitatis color? €@@Nescio, inquam; tantum esse quendam scio. id tu, €Brute, iam intelleges, cum in Galliam veneris; audies tu €quidem etiam verba quaedam non trita Romae, sed haec €mutari dediscique possunt; illud est maius, quod in voci-€bus nostrorum oratorum retinnit quiddam et resonat €urbanius. nec hoc in oratoribus modo apparet, sed etiam in ceteris. ego memini T. Tincam Placentinum hominem €facetissimum cum familiari nostro Q. Granio praecone €dicacitate certare. @1 €@@Eon', inquit Brutus, de quo multa Lucilius? €@@Isto ipso; sed Tincam non minus multa ridicule dicen-€tem Granius obruebat nescio quo sapore vernaculo; ut €ego iam non mirer illud Theophrasto accidisse, quod €dicitur, cum percontaretur ex anicula quadam quanti €aliquid venderet et respondisset illa atque addidisset €'hospes, non pote minoris', tulisse eum moleste se non €effugere hospitis speciem, quom aetatem ageret Athenis €optumeque loqueretur omnium. sic, ut opinor, in nostris €est quidam urbanorum sicut illic Atticorum sonus. sed €domum redeamus, id est ad nostros revortamur. @@Duobus igitur summis Crasso et Antonio L. Philippus €proxumus accedebat, sed longo intervallo tamen proxu-€mus. itaque eum, etsi nemo intercedebat qui se illi ante-€ferret, neque secundum tamen neque tertium dixerim. €nec enim in quadrigis eum secundum numeraverim aut €tertium qui vix e carceribus exierit, cum palmam iam €primus acceperit, nec in oratoribus qui tantum absit a €primo, vix ut in eodem curriculo esse videatur. sed tamen €erant ea in Philippo quae, qui sine comparatione illorum €spectaret, satis magna diceret: summa libertas in oratione, €multae facetiae; satis creber in reperiendis, solutus in €explicandis sententiis; erat etiam in primis, ut tempori-€bus illis, Graecis doctrinis institutus, in altercando cum aliquo aculeo et maledicto facetus. horum aetati prope €coniunctus L. Gellius non tam vendibilis orator, quam ut €nescires quid ei deesset; nec enim erat indoctus nec tardus €ad excogitandum nec Romanarum rerum immemor et €verbis solutus satis; sed in magnos oratores inciderat eius €aetas; multam tamen operam amicis et utilem praebuit @1 €atque ita diu vixit ut multarum aetatum oratoribus implicaretur. multum etiam in causis versabatur isdem €fere temporibus D. Brutus, is qui consul cum Mamerco €fuit, homo et Graecis doctus litteris et Latinis. dicebat €etiam L. Scipio non imperite Gnaeusque Pompeius Sex. €f. aliquem numerum obtinebat. nam Sex. frater eius €praestantissimum ingenium contulerat ad summam iuris €civilis et ad perfectam geometriae rerumque Stoicarum €scientiam. %itam in iure et ante hos M. Brutus et paulo €post eum C. Billienus homo per se magnus prope simili €ratione summus evaserat; qui consul factus esset, nisi in €Marianos consulatus et in eas petitionis angustias incidis-set. Cn. autem Octavi eloquentia, quae fuerat ante consula-€tum ignorata, in consulatu multis contionibus est vehe-€menter probata. sed ab eis, qui tantum in dicentium €numero, non in oratorum fuerunt, iam ad oratores revor-€tamur. €@@Censeo, inquit Atticus; eloquentis enim videbare, non €sedulos velle conquirere. @@Festivitate igitur et facetiis, inquam, C. Iulius L. f. et €superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit orator-€que fuit minime ille quidem vehemens, sed nemo unquam €urbanitate, nemo lepore, nemo suavitate conditior. sunt €eius aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem tra-goediis lenitas eius sine nervis perspici potest. eius €aequalis P. Cethegus, cui de re publica satis suppeditabat @1 €oratio_totam enim tenebat eam penitusque cognoverat; €itaque in senatu consularium auctoritatem adsequebatur_; €sed in causis publicis nihil, privatis satis veterator videba-€tur. erat in privatis causis Q. Lucretius Vispillo et acutus €et iuris peritus; nam Afella contionibus aptior quam iudi-€ciis. prudens etiam T. Annius Velina et in eius generis cau-€sis orator sane tolerabilis. in eodem genere causarum €multum erat T. Iuventius nimis ille quidem lentus in €dicendo et paene frigidus, sed et callidus et in capiendo €adversario versutus et praeterea nec indoctus et magna cum iuris civilis intellegentia. cuius auditor P. Orbius €meus fere aequalis in dicendo non nimis exercitatus, in €iure autem civili non inferior quam magister fuit. nam €T. Aufidius, qui vixit ad summam senectutem, volebat €esse similis horum eratque et bonus vir et innocens, sed €dicebat parum; nec sane plus frater eius M. Vergilius, €qui tribunus plebis L. Sullae imperatori diem dixit. eius collega P. Magius in dicendo paulo tamen copiosior. sed €omnium oratorum sive rabularum, qui et plane indocti et €inurbani aut rustici etiam fuerunt, quos quidem ego co-€gnoverim, solutissimum in dicendo et acutissimum iudico €nostri ordinis Q. Sertorium, equestris C. Gargonium. fuit €etiam facilis et expeditus ad dicendum et vitae splendore €multo et ingenio sane probabili T. Iunius L. f. tribunicius, €quo accusante P. Sextius praetor designatus damnatus est €ambitus; is processisset honoribus longius, nisi semper €infirma atque etiam aegra valetudine fuisset. @@Atque ego praeclare intellego me in eorum commemora-€tione versari qui nec habiti sint oratores neque fuerint, @1 €praeteririque a me aliquot ex veteribus commemoratione €aut laude dignos. sed hoc quidem ignoratione; quid enim €est superioris aetatis quod scribi possit de iis, de quibus €nulla monumenta loquuntur nec aliorum nec ipsorum? €de his autem quos ipsi vidimus neminem fere praeter-mittimus eorum quos aliquando dicentis audivimus. volo €enim sciri in tanta et tam vetere re publica maxumis €praemiis eloquentiae propositis omnes cupisse dicere, non €plurumos ausos esse, potuisse paucos. ego tamen ita de €uno quoque dicam, ut intellegi possit quem existimem þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›¶†clamatorem, quem oratorem fuisse. isdem fere temporibus €aetate inferiores paulo quam Iulius sed aequales prope-€modum fuerunt C. Cotta P. Sulpicius Q. Varius Cn. €Pomponius C. Curio L. Fufius M. Drusus P. Antistius; nec ulla aetate uberior oratorum fetus fuit. ex his Cotta et €Sulpicius cum meo iudicio tum omnium facile primas €tulerunt. €@@Hic Atticus: quo modo istuc dicis, inquit, cum tuo €iudicio tum omnium? semperne in oratore probando aut €improbando volgi iudicium cum intellegentium iudicio €congruit? an alii probantur [2a]2 multitudine, alii autem ab €iis qui intellegunt? €@@Recte requiris, inquam, Attice; sed audies ex me €fortasse quod non omnes probent. @@An tu, inquit, id laboras, si huic modo Bruto proba-€turus es? €@@Plane, inquam, Attice, disputationem hanc de oratore €probando aut improbando multo malim tibi et Bruto €placere, eloquentiam autem meam populo probari velim. €et enim necesse est, qui ita dicat ut a multitudine probe-€tur, eundem doctis probari. nam quid in dicendo rectum €sit aut pravum ego iudicabo, si modo is sum qui id @1 €possim aut sciam iudicare; qualis vero sit orator ex eo, quod is dicendo efficiet, poterit intellegi. tria sunt enim, €ut quidem ego sentio, quae sint efficienda dicendo: ut €doceatur is apud quem dicetur, ut delectetur, ut movea-€tur vehementius. quibus virtutibus oratoris horum quid-€que efficiatur aut quibus vitiis orator aut non adsequatur €haec aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis €iudicabit. efficiatur autem ab oratore necne, ut ii qui €audiunt ita afficiantur ut orator velit, volgi adsensu et €populari adprobatione iudicari solet. itaque numquam de €bono oratore aut non bono doctis hominibus cum populo dissensio fuit. an censes, dum illi viguerunt quos ante €dixi, non eosdem gradus oratorum volgi iudicio et docto-€rum fuisse? de populo si quem ita rogavisses: quis est €in hac civitate eloquentissimus? in Antonio et Crasso €aut dubitaret aut hunc alius, illum alius diceret. nemone €Philippum, tam suavem oratorem tam gravem tam €facetum his anteferret, quem nosmet ipsi, qui haec arte €aliqua volumus expendere, proximum illis fuisse diximus? €nemo profecto; id enim ipsum est summi oratoris sum-mum oratorem populo videri. quare tibicen Antigenidas €dixerit discipulo sane frigenti ad populum: 'mihi cane et €Musis'; ego huic Bruto dicenti, ut solet, apud multitu-€dinem: 'mihi cane et populo, mi Brute', dixerim, ut qui €audient quid efficiatur, ego etiam cur id efficiatur intel-€legam. credit eis quae dicuntur qui audit oratorem, vera putat, adsentitur probat, fidem facit oratio: tu artifex €quid quaeris amplius? delectatur audiens multitudo et €ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur: €quid habes quod disputes? gaudet dolet, ridet plorat, €favet odit, contemnit invidet, ad misericordiam inducitur €ad pudendum ad pigendum; irascitur miratur sperat timet; @1 €haec perinde accidunt ut eorum qui adsunt mentes verbis €et sententiis et actione tractantur; quid est quod exspecte-€tur docti alicuius sententia? quod enim probat multitudo, €hoc idem doctis probandum est. denique hoc specimen €est popularis iudici, in quo numquam fuit populo cum doctis intellegentibusque dissensio. cum multi essent €oratores in vario genere dicendi, quis umquam ex his €excellere iudicatus est volgi iudicio, qui non idem a doctis €probaretur? quando autem dubium fuisset apud patres €nostros eligendi cui patroni daretur optio, quin aut An-€tonium optaret aut Crassum? aderant multi alii; tamen €utrum de his potius dubitasset aliquis, quin alterum nemo. €quid? adulescentibus nobis cum esset Cotta et Hortensius, €num quis, quoi quidem eligendi potestas esset, quemquam €his anteponebat? @@Tum Brutus: quid tu, inquit, quaeris alios? de te ipso €nonne quid optarent rei, quid ipse Hortensius iudicaret €videbamus? qui cum partiretur tecum causas_saepe €enim interfui_perorandi locum, ubi plurimum pollet €oratio, semper tibi relinquebat. €@@Faciebat ille quidem, inquam, et mihi benevolentia, €credo, ductus tribuebat omnia. sed ego quae de me populi €sit opinio nescio; de reliquis hoc adfirmo, qui volgi opi-€nione disertissimi habiti sint, eosdem intellegentium quoque iudicio fuisse probatissimos. nec enim posset idem Demo-€sthenes dicere, quod dixisse Antimachum clarum poetam €ferunt: qui cum convocatis auditoribus legeret eis ma-€gnum illud, quod novistis, volumen suum et eum legentem €omnes praeter Platonem reliquissent, 'legam' inquit €'nihilo minus: Plato enim mihi unus instar est centum €milium'. et recte: poema enim reconditum paucorum ad-€probationem, oratio popularis adsensum volgi debet €movere. at si eundem hunc Platonem unum auditorem €haberet Demosthenes, cum esset relictus a ceteris, verbum facere non posset. quid tu, Brute? possesne, si te ut Cu-€rionem quondam contio reliquisset? @1 €@@Ego vero, inquit ille, ut me tibi indicem, in eis etiam €causis, in quibus omnis res nobis cum iudicibus est, non €cum populo, tamen si a corona relictus sim, non queam €dicere. €@@Ita se, inquam, res habet. ut, si tibiae inflatae non €referant sonum, abiciendas eas sibi tibicen putet, sic €oratori populi aures tamquam tibiae sunt; eae si inflatum €non recipiunt aut si auditor omnino tamquam equus non facit, agitandi finis faciendus est. hoc tamen interest, quod €volgus interdum non probandum oratorem probat, sed €probat sine comparatione; cum a mediocri aut etiam €malo delectatur, eo est contentus; esse melius non sentit, €illud quod est qualecumque est probat. tenet enim aures €vel mediocris orator, sit modo aliquid in eo; nec res ulla €plus apud animos hominum quam ordo et ornatus valet. @@Quare quis ex populo, cum Q. Scaevolam pro M. €Coponio dicentem audiret in ea causa de qua ante dixi, €quicquam politius aut elegantius aut omnino melius aut exspectaret aut posse fieri putaret? cum is hoc probare €vellet, M'. Curium, cum ita heres institutus esset, 'si €pupillus ante mortuus esset quam in suam tutelam venis-€set', pupillo non nato heredem esse non posse: quid ille €non dixit de testamentorum iure, de antiquis formulis? €quem ad modum scribi oportuisset, si etiam filio non nato heres institueretur? quam captiosum esse populo €quod scriptum esset neglegi et opinione quaeri voluntates €et interpretatione disertorum scripta simplicium homi-num pervertere? quam ille multa de auctoritate patris €sui, qui semper ius illud esse defenderat? quam omnino €multa de conservando iure civili? quae quidem omnia €cum perite et scienter, item breviter et presse et satis @1 €ornate et pereleganter diceret, quis esset in populo, qui €aut exspectaret aut fieri posse quicquam melius putaret? €at vero, ut contra Crassus ab adulescente delicato, qui in €litore ambulans scalmum repperisset ob eamque rem €aedificare navem concupivisset, exorsus est, similiter €Scaevolam ex uno scalmo captionis centumvirale iudi-€cium hereditatis effecisse: hoc in illo initio consecutus, €multis eiusdem generis sententiis delectavit animosque €omnium qui aderant in hilaritatem a severitate traduxit; €quod est unum ex tribus quae dixi ab oratore effici debere. €deinde hoc voluisse eum qui testamentum fecisset, hoc €sensisse, quoquo modo filius non esset qui in suam tute-€lam veniret, sive non natus sive ante mortuus, Curius €heres ut esset; ita scribere plerosque et id valere et valu-€isse semper. haec et multa eiusmodi dicens fidem faciebat; quod est ex tribus oratoris officiis alterum. deinde aequum €bonum, testamentorum sententias voluntatesque tutatus €est: quanta esset in verbis captio cum in ceteris rebus €tum in testamentis, si neglegerentur voluntates; quantam €sibi potentiam Scaevola adsumeret, si nemo auderet €testamentum facere postea nisi de illius sententia. haec €cum graviter tum ab exemplis copiose, tum varie, tum €etiam ridicule et facete explicans eam admirationem ad-€sensionemque commovit, dixisse ut contra nemo videre-€tur. hoc erat oratoris officium partitione tertium, genere €maxumum. hic ille de populo iudex, qui separatim alte-€rum admiratus esset, idem audito altero iudicium suum €contemneret; at vero intellegens et doctus audiens Scae-þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›ÆˆŽvolam sentiret esse quoddam uberius dicendi genus et €ornatius. ab utroque autem causa perorata si quaerere- @1 €tur uter praestaret orator, numquam profecto sapientis €iudicium a iudicio volgi discreparet. @@Qui praestat igitur intellegens imperito? magna re et €difficili; si quidem magnum est scire quibus rebus efficia-€tur amittaturve dicendo illud quicquid est, quod aut €effici dicendo oportet aut amitti non oportet. praestat €etiam illo doctus auditor indocto, quod saepe, cum ora-€tores duo aut plures populi iudicio probantur, quod dicen-€di genus optumum sit intellegit. nam illud quod populo €non probatur, ne intellegenti quidem auditori probari €potest. ut enim ex nervorum sono in fidibus quam scienter €ei pulsi sint intellegi solet, sic ex animorum motu cernitur quid tractandis his perficiat orator. itaque intellegens €dicendi existumator non adsidens et adtente audiens sed €uno aspectu et praeteriens de oratore saepe iudicat. videt €oscitantem iudicem, loquentem cum altero, non num-€quam etiam circulantem, mittentem ad horas, quaesi-€torem ut dimittat rogantem: intellegit oratorem in ea €causa non adesse qui possit animis iudicum admovere €orationem tamquam fidibus manum. idem si praeteriens €aspexerit erectos intuentis iudices, ut aut doceri de re €idque etiam voltu probare videantur, aut ut avem cantu €aliquo sic illos viderit oratione quasi suspensos teneri aut, €id quod maxume opus est, misericordia odio motu animi €aliquo perturbatos esse vehementius: ea si praeteriens, ut €dixi, aspexerit, si nihil audiverit, tamen oratorem versari €in illo iudicio et opus oratorium fieri aut perfectum iam €esse profecto intelleget. @@Cum haec disseruissem, uterque adsensus est; et ego €tamquam de integro ordiens: quando igitur, inquam, a €Cotta et Sulpicio haec omnis fluxit oratio, cum hos maxu-€me iudicio illorum hominum et illius aetatis dixissem @1 €probatos, revortar ad eos ipsos; tum reliquos, ut institui, €deinceps persequar. quoniam ergo oratorum bonorum_ €hos enim quaerimus_duo genera sunt, unum attenuate €presseque, alterum sublate ampleque dicentium, etsi id €melius est quod splendidius et magnificentius, tamen in bonis omnia quae summa sunt iure laudantur. sed caven-€da est presso illi oratori inopia et ieiunitas, amplo autem €inflatum et corruptum orationis genus. inveniebat igitur €acute Cotta, dicebat pure ac solute; et ut ad infirmitatem €laterum perscienter contentionem omnem remiserat, sic €ad virium imbecillitatem dicendi accommodabat genus. €nihil erat in eius oratione nisi sincerum, nihil nisi siccum €atque sanum; illudque maxumum quod, cum contentione €orationis flectere animos iudicum vix posset nec omnino €eo genere diceret, tractando tamen impellebat, ut idem facerent a se commoti quod a Sulpicio concitati. fuit enim €Sulpicius omnium vel maxume, quos quidem ego audi-€verim, grandis et, ut ita dicam, tragicus orator. vox cum €magna tum suavis et splendida; gestus et motus corporis €ita venustus, ut tamen ad forum, non ad scaenam institu-€tus videretur; incitata et volubilis nec ea redundans €tamen nec circumfluens oratio. Crassum hic volebat imi-€tari; Cotta malebat Antonium; sed ab hoc vis aberat €Antoni, Crassi ab illo lepos. @@O magnam, inquit, artem, Brutus: si quidem istis, cum €summi essent oratores, duae res maxumae altera alteri defuit. €@@Atque in his oratoribus illud animadvertendum est, €posse esse summos qui inter se sint dissimiles. nihil enim €tam dissimile quam Cotta Sulpicio, et uterque aequalibus €suis plurimum praestitit. quare hoc doctoris intellegentis €est videre, quo ferat natura sua quemque, et ea duce €utentem sic instituere, ut Isocratem in acerrimo ingenio €Theopompi et lenissimo Ephori dixisse traditum est, @1 alteri se calcaria adhibere alteri frenos. Sulpici orationes €quae feruntur, eas post mortem eius scripsisse P. Cannu-€tius putatur aequalis meus, homo extra nostrum ordinem €meo iudicio disertissimus. ipsius Sulpici nulla oratio est, €saepeque ex eo audivi, cum se scribere neque consuesse €neque posse diceret. Cottae pro se lege Varia quae inscri-€bitur, eam L. Aelius scripsit Cottae rogatu. fuit is omnino €vir egregius et eques Romanus cum primis honestus idem-€que eruditissimus et Graecis litteris et Latinis, antiquita-€tisque nostrae et in inventis rebus et in actis scriptorum-€que veterum litterate peritus. quam scientiam Varro noster €acceptam ab illo auctamque per sese, vir ingenio prae-€stans omnique doctrina, pluribus et inlustrioribus litteris explicavit. sed idem Aelius Stoicus [2esse]2 voluit, orator €autem nec studuit unquam nec fuit. scribebat tamen €orationes, quas alii dicerent; ut Q. Metello [2Q.]2 f., ut Q. €Caepioni, ut Q. Pompeio Rufo; quamquam is etiam ipse scripsit eas quibus pro se est usus, sed non sine Aelio. his €enim scriptis etiam ipse interfui, cum essem apud Aelium €adulescens eumque audire perstudiose solerem. Cottam €autem miror summum ipsum oratorem minimeque inep-€tum Aelianas leves oratiunculas voluisse existimari suas. €his duobus eiusdem aetatis adnumerabatur nemo tertius, €sed mihi placebat Pomponius maxime vel dicam minime €displicebat. locus erat omnino in maxumis causis praeter €eos de quibus supra dixi nemini; propterea quod Anto-€nius, qui maxume expetebatur, facilis in causis recipiendis €erat; fastidiosior Crassus, sed tamen recipiebat. horum €qui neutrum habebat, confugiebat ad Philippum fere aut @1 €ad Caesarem; Cotta [2tum et]2 Sulpicius expetebantur. ita €ab his sex patronis causae inlustres agebantur; neque tam €multa quam nostra aetate iudicia fiebant, neque hoc €quod nunc fit, ut causae singulae defenderentur a pluri-bus, quo nihil est vitiosius. respondemus iis quos non €audivimus: in quo primum saepe aliter est dictum aliter €ad nos relatum; deinde magni interest coram videre me €quem ad modum adversarius de quaque re adseveret, €maxime autem quem ad modum quaeque res audiatur. €sed nihil vitiosius quam, cum unum corpus debeat esse €defensionis, nasci de integro causam, cum sit ab altero perorata. omnium enim causarum unum est naturale €principium, una peroratio; reliquae partes quasi membra €suo quaeque loco locata suam et vim et dignitatem tenent. €cum autem difficile sit in longa oratione non aliquando €aliquid ita dicere, ut sibi ipse non conveniat, quanto €difficilius cavere, ne quid dicas, quod non conveniat eius €orationi qui ante te dixerit. sed quia et labor multo maior €est totam causam quam partem dicere et quia plures €ineuntur gratiae, si uno tempore dicas pro pluribus, id-€circo hanc consuetudinem lubenter adscivimus. @@Erant tamen, quibus videretur illius aetatis tertius €Curio, quia splendidioribus fortasse verbis utebatur et €quia Latine non pessume loquebatur usu credo aliquo €domestico. nam litterarum admodum nihil sciebat; sed €magni interest quos quisque audiat cotidie domi, quibus-€cum loquatur a puero, quem ad modum patres paedagogi matres etiam loquantur. legimus epistulas Corneliae ma-€tris Gracchorum: apparet filios non tam in gremio edu-€catos quam in sermone matris. auditus est nobis Laeliae €C. f. saepe sermo: ergo illam patris elegantia tinctam €vidimus et filias eius Mucias ambas. quarum sermo mihi €fuit notus, et neptes Licinias, quas nos quidem ambas, €hanc vero Scipionis etiam tu, Brute, credo, aliquando €audisti loquentem. @1 €@@Ego vero ac lubenter quidem, inquit Brutus; et eo €lubentius, quod L. Crassi erat filia. @@Quid Crassum, inquam, illum censes istius Liciniae €filium, Crassi testamento qui fuit adoptatus? €@@Summo iste quidem dicitur ingenio fuisse, inquit; et €vero hic Scipio conlega meus mihi sane bene et loqui vide-€tur et dicere. €@@Recte, inquam, iudicas, Brute. etenim istius genus est €ex ipsius sapientiae stirpe generatum. nam et de duobus €avis iam diximus, Scipione et Crasso, et de tribus proavis, €Q. Metello, cuius quattuor filii, P. Scipione, qui ex domi-€natu Ti. Gracchi privatus in libertatem rem publicam €vindicavit, Q. Scaevola augure, qui peritissimus iuris idemque percomis est habitus. iam duorum abavorum €quam est inlustre nomen, P. Scipionis qui bis consul fuit, €qui est Corculum dictus, alterius omnium sapientissimi, þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›Õ„C. Laeli! €@@O generosam, inquit, stirpem et tamquam in unam €arborem plura genera sic in istam domum multorum €insitam atque %inluminatam% sapientiam! €@@Similiter igitur suspicor, ut conferamus parva magnis, €Curionis, etsi pupillus relictus est, patrio fuisse instituto €puro sermone adsuefactam domum; et eo magis hoc €iudico, quod neminem ex his quidem, qui aliquo in numero €fuerunt, cognovi in omni genere honestarum artium tam indoctum tam rudem. nullum ille poetam noverat, nullum €legerat oratorem, nullam memoriam antiquitatis conlege-€rat; non publicum ius, non privatum et civile cognoverat. €quamquam id quidem fuit etiam in aliis et magnis quidem €oratoribus, quos parum his instructos artibus vidimus, ut €Sulpicium, ut Antonium. sed ei tamen unum illud habe-€bant dicendi opus elaboratum; idque cum constaret ex @1 €quinque notissimis partibus, nemo in aliqua parte earum €omnino nihil poterat: in quacumque enim una plane clau-€deret, orator esse non posset; sed tamen alius in alia ex-cellebat magis. reperiebat quid dici opus esset et quo modo €praeparari et quo loco locari, memoriaque ea comprendebat €Antonius, excellebat autem actione; erantque ei quaedam €ex his paria cum Crasso, quaedam etiam superiora; at Crassi €magis nitebat oratio. nec vero Sulpicio neque Cottae dicere €possumus neque cuiquam bono oratori rem ullam ex illis quinque partibus plane atque omnino defuisse. itaque in €Curione hoc verissime iudicari potest, nulla re una magis €oratorem commendari quam verborum splendore et copia. €nam cum tardus in cogitando tum in struendo dissipatus €fuit. reliqua duo sunt, agere et meminisse: in utroque €cacinnos inridentium commovebat. motus erat is, quem €et C. Iulius in perpetuum notavit, cum ex eo in utramque €partem toto corpore vacillante quaesivit, quis loqueretur €e luntre; et Cn. Sicinius homo impurus sed admodum ridiculus_neque aliud in eo oratoris simile quicquam. is €cum tribunus plebis Curionem et Octavium consules pro-€duxisset Curioque multa dixisset sedente Cn. Octavio €conlega, qui devinctus erat fasciis et multis medicamentis €propter dolorem artuum delibutus, 'numquam, inquit, €Octavi, conlegae tuo gratiam referes; qui nisi se suo more €iactavisset, hodie te istic muscae comedissent.' memoria €autem ita fuit nulla, ut aliquotiens, tria cum proposuisset, €aut quartum adderet aut tertium quaereret; qui in iudicio @1 €privato vel maxumo, cum ego pro Titinia Cottae perora-€vissem, ille contra me pro Ser. Naevio diceret, subito €totam causam oblitus est idque veneficiis et cantionibus Titiniae factum esse dicebat. magna haec immemoris €ingeni signa; sed nihil turpius quam quod etiam in scrip-€tis obliviscebatur quid paulo ante posuisset: ut in eo €libro, ubi se exeuntem e senatu et cum Pansa nostro et €cum Curione filio conloquentem facit, cum senatum €Caesar consul habuisset, omnisque ille sermo ductus [2est]2 €a percontatione fili quid in senatu esset actum. in quo €multis verbis cum inveheretur in Caesarem Curio dis-€putatioque esset inter eos, ut est consuetudo dialogorum, €cum sermo esset institutus senatu misso, quem senatum €Caesar consul habuisset, reprendit eas res, quas idem €Caesar anno post et deinceps reliquis annis administra-€visset in Gallia. @@Tum Brutus admirans: tantamne fuisse oblivionem, €inquit, in scripto praesertim, ut ne legens quidem um-€quam senserit quantum flagiti commisisset? €@@Quid autem, inquam, Brute, stultius quam, si ea vitu-€perare volebat quae vituperavit, non eo tempore insti-€tuere sermonem, cum illarum rerum iam tempora prae-€terissent? sed ita totus errat, ut in eodem sermone dicat €in senatum se Caesare consule non accedere, sed id dicat €ipso consule exiens e senatu. iam qui hac parte animi, €quae custos est ceterarum ingeni partium, tam debilis €esset, ut ne in scripto quidem meminisset quid paulo ante €posuisset, huic minime mirum est ex tempore dicenti solitam effluere mentem. itaque cum ei nec officium de-€esset et flagraret studio dicendi, perpaucae ad eum causae @1 €deferebantur. orator autem, vivis eius aequalibus, pro-€xumus optumis numerabatur propter verborum bonita-€tem, ut ante dixi, et expeditam ac profluentem quodam €modo celeritatem. itaque eius orationes aspiciendas tamen €censeo. sunt illae quidem languidiores, verum tamen €possunt augere et quasi alere id bonum, quod in illo €mediocriter fuisse concedimus: quod habet tantam vim, €ut solum sine aliis in Curione speciem oratoris alicuius €effecerit. sed ad instituta redeamus. @@In eodem igitur numero eiusdem aetatis C. Carbo fuit, €illius eloquentissimi viri filius. non satis acutus orator, €sed tamen orator numeratus est. erat in verbis gravitas et €facile dicebat et auctoritatem naturalem quandam habe-€bat oratio. acutior Q. Varius rebus inveniendis nec minus €verbis expeditus; fortis vero actor et vemens et verbis €nec inops nec abiectus et quem plane oratorem dicere €auderes Cn. Pomponius lateribus pugnans, incitans ani-mos, acer acerbus criminosus. multum ab his aberat L. €Fufius, tamen ex accusatione M'. Aquili diligentiae fruc-€tum ceperat. nam M. Drusum tuum magnum avonculum, €gravem oratorem ita dumtaxat cum de re publica diceret, €L. autem Lucullum etiam acutum, patremque tuum, €Brute, iuris quoque et publici et privati sane peritum, €M. Lucullum, M. Octavium Cn. f., qui tantum auctoritate €dicendoque valuit ut legem Semproniam frumentariam €populi frequentis subfragiis abrogaverit, Cn. Octavium €M. f., M. Catonem patrem, Q. etiam Catulum filium ab-€ducamus ex acie id est ab iudiciis et in praesidiis rei publicae, cui facile satis facere possint, conlocemus. eodem €Q. Caepionem referrem, nisi nimis equestri ordini dedi-€tus a senatu dissedisset. Cn. Carbonem, M. Marium et @1 €ex eodem genere compluris minime dignos elegantis con-€ventus auribus aptissimos cognovi turbulentis contioni-€bus. quo in genere, ut in his perturbem aetatum ordinem, €nuper L. Quinctius fuit; aptior etiam Palicanus auribus imperitorum. et quoniam huius generis facta mentio est, €seditiosorum omnium post Gracchos L. Appuleius Satur-€ninus eloquentissimus visus est: magis specie tamen et €motu atque ipso amictu capiebat homines quam aut €dicendi copia aut mediocritate prudentiae. longe autem €post natos homines improbissimus C. Servilius Glaucia, €sed peracutus et callidus cum primisque ridiculus. is ex €summis et fortunae et vitae sordibus in praetura consul €factus esset, si rationem eius haberi licere iudicatum esset. €nam et plebem tenebat et equestrem ordinem beneficio €legis devinxerat. is praetor eodem die, quo Saturninus €tribunus plebis, Mario et Flacco consulibus publice est €interfectus; homo simillimus Atheniensis Hyperboli, cuius €improbitatem veteres Atticorum comoediae notaverunt. quos Sex. Titius consecutus, homo loquax sane et satis €acutus sed tam solutus et mollis in gestu, ut saltatio €quaedam nasceretur, cui saltationi Titius nomen esset. €ita cavendumst, ne quid in agendo dicendove facias, cuius €imitatio rideatur. sed ad paulo superiorem aetatem revecti €sumus; nunc ad eam de qua aliquantum sumus locuti €revertamur. @@Coniunctus igitur Sulpici aetati P. Antistius fuit, ra-€bula sane probabilis, qui multos cum tacuisset annos €neque contemni solum sed inrideri etiam solitus esset, in €tribunatu primum contra C. Iuli illam consulatus peti-€tionem extraordinariam veram causam agens est pro-€batus; et eo magis quod eandem causam cum ageret eius @1 €conlega ille ipse Sulpicius, hic plura et acutiora dicebat. €itaque post tribunatum primo multae ad eum causae, €deinde omnes maxumae quaecumque erant deferebantur. rem videbat acute, componebat diligenter, memoria vale-€bat; verbis non ille quidem ornatis utebatur, sed tamen €non abiectis; expedita autem erat et perfacile currens €oratio; et erat eius quidam tamquam habitus non inur-€banus; actio paulum cum vitio vocis tum etiam ineptiis €claudicabat. hic temporibus floruit iis, quibus inter pro-€fectionem reditumque L. Sullae sine iure fuit et sine ulla €dignitate res publica; hoc etiam magis probabatur, quod €erat ab oratoribus quaedam in foro solitudo. Sulpicius þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›ãˆŠocciderat, Cotta aberat et Curio; vivebat e reliquis patro-€nis eius aetatis nemo praeter Carbonem et Pomponium, quorum utrumque facile superabat. inferioris autem €aetatis erat proxumus L. Sisenna, doctus vir et studiis €optimis deditus, bene Latine loquens, gnarus rei publicae, €non sine facetiis, sed neque laboris multi nec satis ver-€satus in causis; interiectusque inter duas aetates Hortensi €et Sulpici nec maiorem consequi poterat et minori necesse €erat cedere. huius omnis facultas ex historia ipsius per-€spici potest, quae cum facile omnis vincat superiores, €tum indicat tamen quantum absit a summo quamque €genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris €inlustratum. nam Q. Hortensi admodum adulescentis €ingenium ut Phidiae signum simul aspectum et probatum est. is L. Crasso Q. Scaevola consulibus primum in foro €dixit et apud hos ipsos quidem consules, et cum eorum €qui adfuerunt tum ipsorum consulum, qui omnibus intel-€legentia anteibant, iudicio discessit probatus. undeviginti @1 €annos natus erat eo tempore, est autem L. Paullo C. €Marcello consulibus mortuus: ex quo videmus eum in €patronorum numero annos quattuor et quadraginta fuisse. €hoc de oratore paulo post plura dicemus; hoc autem loco €voluimus [2eius]2 aetatem in disparem oratorum aetatem €includere. quamquam id quidem omnibus usu venire €necesse fuit, quibus paulo longior vita contigit, ut et cum €multo maioribus natu, quam essent ipsi, et cum aliquanto €minoribus compararentur. ut Accius isdem aedilibus ait €se et Pacuvium docuisse fabulam, quom ille octoginta, ipse triginta annos natus esset: sic Hortensius non cum €suis aequalibus solum, sed et mea cum aetate et cum tua, €Brute, et cum aliquanto superiore coniungitur, si quidem €et Crasso vivo dicere solebat et magis iam etiam vigebat €Antonio; et cum Philippo iam sene pro Cn. Pompei bonis €dicens in illa causa, adulescens cum esset, princeps fuit €et in eorum, quos in Sulpici aetate posui, numerum facile €pervenerat et suos inter aequalis M. Pisonem M. Crassum €Cn. Lentulum P. Lentulum Suram longe praestitit et me €adulescentem nactus octo annis minorem, quam erat €ipse, multos annos in studio eiusdem laudis exercuit et €tecum simul, sicut ego pro multis, sic ille pro Appio €Claudio dixit paulo ante mortem. @@Vides igitur, ut ad te oratorem, Brute, pervenerimus €tam multis inter nostrum tuumque initium dicendi inter-€positis oratoribus; ex quibus, quoniam in hoc sermone €nostro statui neminem eorum qui viverent nominare, ne €vos curiosius eliceretis ex me quid de quoque iudicarem, €eos qui iam sunt mortui nominabo. €@@Tum Brutus: non est, inquit, ista causa quam dicis, €quam ob rem de iis qui vivunt nihil velis dicere. @1 €@@Quaenam igitur, inquam, est? €@@Vereri te, inquit, arbitror ne per nos hic sermo tuus €emanet et ii tibi suscenseant, quos praeterieris. €@@Quid? vos, inquam, tacere non poteritis? €@@Nos quidem, inquit, facillime; sed tamen te arbitror €malle ipsum tacere quam taciturnitatem nostram experiri. @@Tum ego: vere tibi, inquam, Brute, dicam. non me €existimavi in hoc sermone usque ad hanc aetatem esse €venturum; sed ita traxit ordo aetatum orationem, ut iam €ad minoris etiam pervenerim. €@@Interpone igitur, inquit, si quos videtur; deinde red-€eamus ad te et ad Hortensium. €@@Immo vero, inquam, ad Hortensium; de me alii dicent, €si qui volent. €@@Minime vero, inquit. nam etsi me facile omni tuo ser-€mone tenuisti, tamen is mihi longior videtur, quod propero €audire de te; nec vero tam de virtutibus dicendi tuis, quae €cum omnibus tum certe mihi notissimae sunt, quam quod €gradus tuos et quasi processus dicendi studeo cognoscere. @@Geretur, inquam, tibi mos, quoniam me non ingeni €praedicatorem esse vis sed laboris mei. verum interponam, €ut placet, alios et a M. Crasso, qui fuit aequalis Hortensi, €exordiar. €@@Is igitur mediocriter a doctrina instructus, angustius €etiam a natura, labore et industria et quod adhibebat ad €obtinendas causas curam etiam et gratiam, in principibus €patronis aliquot annos fuit. in huius oratione sermo €Latinus erat, verba non abiecta, res compositae diligen-€ter, nullus flos tamen neque lumen ullum, animi magna, €vocis parva contentio, omnia fere ut similiter atque uno €modo dicerentur. nam huius aequalis et inimicus C. Fim-€bria non ita diu iactare se potuit; qui omnia magna voce €dicens verborum sane bonorum cursu quodam incitato €ita furebat tamen, ut mirarere tam alias res agere popu- @1 lum, ut esset insano inter disertos locus. Cn. autem Len-€tulus multo maiorem opinionem dicendi actione faciebat €quam quanta in eo facultas erat; qui cum esset nec per-€acutus, quamquam et ex facie et ex voltu videbatur, nec €abundans verbis, etsi fallebat in eo ipso, sic intervallis, €exclamationibus, voce suavi et canora, admirando %in-€ridebat, calebat in agendo, ut ea quae derant non desi-€derarentur. ita tamquam Curio copia nonnulla verborum, nullo alio bono, tenuit oratorum locum: sic Lentulus €ceterarum virtutum dicendi mediocritatem actione occul-€tavit, in qua excellens fuit. nec multo secus P. Lentulus, €cuius et excogitandi et loquendi tarditatem tegebat formae €dignitas, corporis motus plenus et artis et venustatis, €vocis et suavitas et magnitudo. sic in hoc nihil praeter €actionem fuit, cetera etiam minora quam in superiore. M. Piso quicquid habuit, habuit ex disciplina maxume-€que ex omnibus qui ante fuerunt Graecis doctrinis erudi-€tus fuit. habuit a natura genus quoddam acuminis quod €etiam arte limaverat, quod erat in reprehendendis verbis €versutum et sollers sed saepe stomachosum, nonnum-€quam frigidum, interdum etiam facetum. is laborem €quasi cursum forensem diutius non tulit, quod et corpore €erat infirmo et hominum ineptias ac stultitias, quae €devorandae nobis sunt, non ferebat iracundiusque respue-€bat sive morose, ut putabatur, sive ingenuo liberoque €fastidio. is cum satis floruisset adulescens, minor haberi €est coeptus postea. deinde ex virginum iudicio magnam €laudem est adeptus et ex eo tempore quasi revocatus in €cursum tenuit locum tam diu, quam ferre potuit laborem; @1 €postea quantum detraxit ex studio tantum amisit ex gloria. P. Murena mediocri ingenio sed magno studio €rerum veterum, litterarum et studiosus et non imperitus, €multae industriae et magni laboris fuit. C. Censorinus €Graecis litteris satis doctus, quod proposuerat explicans €expedite, non invenustus actor sed iners et inimicus fori. €L. Turius parvo ingenio sed multo labore, quoquo modo €poterat, saepe dicebat; itaque ei paucae centuriae ad consulatum defuerunt. C. Macer auctoritate semper eguit, €sed fuit patronus propemodum diligentissimus. huius si €vita, si mores, si voltus denique non omnem commenda-€tionem ingeni everteret, maius nomen in patronis fuisset. €non erat abundans, non inops tamen; non valde nitens, non €plane horrida oratio; vox gestus et omnis actio sine lepore; €at in inveniendis componendisque rebus mira accuratio, €ut non facile in ullo diligentiorem maioremque cognove-€rim, sed eam ut citius veteratoriam quam oratoriam €diceres. hic etsi etiam in publicis causis probabatur, tamen in privatis inlustriorem obtinebat locum. C. deinde €Piso statarius et sermonis plenus orator, minime ille qui-€dem tardus in excogitando, verum tamen voltu et simu-€latione multo etiam acutior quam erat videbatur. nam €eius aequalem M'. Glabrionem bene institutum avi Scae-€volae diligentia socors ipsius natura neglegensque tarda-€verat. etiam L. Torquatus elegans in dicendo, in existi-€mando admodum prudens, toto genere perurbanus. meus €autem aequalis Cn. Pompeius vir ad omnia summa natus €maiorem dicendi gloriam habuisset, nisi eum maioris €gloriae cupiditas ad bellicas laudes abstraxisset. erat ora-€tione satis amplus, rem prudenter videbat; actio vero €eius habebat et in voce magnum splendorem et in motu summam dignitatem. noster item aequalis D. Silanus, €vitricus tuus, studi ille quidem habuit non multum, sed €acuminis et orationis satis. Q. Pompeius A. f., qui Bithy- @1 €nicus dictus est, biennio quam nos fortasse maior, summo €studio dicendi multaque doctrina, incredibili labore atque þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›ð†industria, quod scire possum: fuit enim mecum et cum €M. Pisone cum amicitia tum studiis exercitationibusque €coniunctus. huius actio non satis commendabat oratio-€nem; in hac enim satis erat copiae, in illa autem leporis parum. erat eius aequalis P. Autronius voce peracuta €atque magna nec alia re ulla probabilis, et L. Octavius €Reatinus, qui cum multas iam causas diceret, adulescens €est mortuus_is tamen ad dicendum veniebat magis €audacter quam parate_, et C. Staienus, qui se ipse adop-€taverat et de Staieno Aelium fecerat, fervido quodam et €petulanti et furioso genere dicendi: quod quia multis €gratum erat et probabatur, ascendisset ad honores, nisi €in facinore manifesto deprehensus poenas legibus et iudicio dedisset. eodem tempore C. L. Caepasii fratres €fuerunt, qui multa opera, ignoti homines et repentini, €quaestores celeriter facti sunt, oppidano quodam et incon-€dito genere dicendi. addamus huc etiam, ne quem voca-€lem praeterisse videamur, C. Cosconium Calidianum, qui €nullo acumine eam tamen verborum copiam, si quam €habebat, praebebat populo cum multa concursatione ma-€gnoque clamore. quod idem faciebat Q. Arrius, qui fuit €M. Crassi quasi secundarum. is omnibus exemplo debet €esse quantum in hac urbe polleat multorum oboedire tempori multorumque vel honori vel periculo servire. his €enim rebus infimo loco natus et honores et pecuniam et €gratiam consecutus etiam in patronorum_sine doctrina, €sine ingenio_aliquem numerum pervenerat. sed ut pugi-€les inexercitati, etiam si pugnos et plagas Olympiorum €cupidi ferre possunt, solem tamen saepe ferre non possunt, €sic ille cum omni iam fortuna prospere functus labores €etiam magnos excepisset, illius iudicialis anni severitatem €quasi solem non tulit. @@Tum Atticus: tu quidem de faece, inquit, hauris idque @1 €iam dudum, sed tacebam; hoc vero non putabam, te €usque ad Staienos et Autronios esse venturum. €@@Non puto, inquam, existimare te ambitione me labi, €quippe de mortuis; sed ordinem sequens in memoriam €notam et aequalem necessario incurro. volo autem hoc €perspici, omnibus conquisitis, qui in multitudine dicere €ausi sint, memoria quidem dignos perpaucos, verum qui €omnino nomen habuerint, non ita multos fuisse. sed ad €sermonem institutum revertamur. @@T. Torquatus T. f. et doctus vir ex Rhodia disciplina €Molonis et a natura ad dicendum satis solutus atque €expeditus, cui si vita suppeditavisset, sublato ambitu €consul factus esset, plus facultatis habuit ad dicendum €quam voluntatis. itaque studio huic non satisfecit, officio €vero nec in suorum necessariorum causis nec in sententia senatoria defuit. etiam M. Pontidius municeps noster €multas privatas causas actitavit, celeriter sane verba €volvens nec hebes in causis vel dicam plus etiam quam non €hebes, sed effervescens in dicendo stomacho saepe iracun-€diaque vehementius; ut non cum adversario solum sed €etiam, quod mirabile esset, cum iudice ipso, cuius delini-€tor esse debet orator, iurgio saepe contenderet. M. Mes-€salla minor natu quam nos, nullo modo inops, sed non €nimis ornatus genere verborum; prudens acutus, minime €incautus patronus, in causis cognoscendis componendis-€que diligens, magni laboris, multae operae multarumque causarum. duo etiam Metelli, Celer et Nepos nihil in causis €versati nec sine ingenio nec indocti hoc erant populare €dicendi genus adsecuti. Cn. autem Lentulus Marcellinus €nec umquam indisertus et in consulatu pereloquens visus €est, non tardus sententiis, non inops verbis, voce canora, €facetus satis. C. Memmius L. f. perfectus litteris sed Grae-€cis, fastidiosus sane Latinarum, argutus orator verbisque @1 €dulcis, sed fugiens non modo dicendi verum etiam cogi-€tandi laborem, tantum sibi de facultate detraxit quantum €imminuit industriae. @@Hoc loco Brutus: quam vellem, inquit, de his etiam €oratoribus qui hodie sunt tibi dicere luberet; et si de aliis €minus, de duobus tamen quos a te scio laudari solere, €Caesare et Marcello, audirem non minus lubenter quam €audivi de iis qui fuerunt. €@@Cur tandem? inquam; an exspectas quid ego iudicem €de istis qui tibi sunt aeque noti ac mihi? €@@Mihi mehercule, inquit, Marcellus satis est notus, Cae-€sar autem parum; illum enim saepe audivi, hic, cum ego €iudicare iam aliquid possem, afuit. @@Quid igitur de illo iudicas quem saepe audisti? €@@Quid censes, inquit, nisi id quod habiturus es similem €tui? €@@Ne ego, inquam, si itast, velim tibi eum placere quam €maxume. €@@Atqui et ita est, inquit, et vementer placet; nec vero €sine causa. nam et didicit et omissis ceteris studiis unum €id egit seseque cotidianis commentationibus acerrume exercuit. itaque et lectis utitur verbis et frequentibus €[2sententiis]2, splendore vocis, dignitate motus fit speciosum €et inlustre quod dicitur, omniaque sic suppetunt, et ei €nullam deesse virtutem oratoris putem; maxumeque lau-€dandus est, qui hoc tempore ipso, cum liceat in hoc com-€muni nostro et quasi fatali malo, consoletur se cum con-€scientia optumae mentis tum etiam usurpatione et reno-€vatione doctrinae. vidi enim Mytilenis nuper virum atque, @1 €ut dixi, vidi plane virum. itaque cum eum antea tui simi-€lem in dicendo viderim, tum vero nunc a doctissimo viro €tibique, ut intellexi, amicissimo Cratippo instructum omni €copia multo videbam similiorem. @@Hic ego: etsi, inquam, de optumi viri nobisque amicis-€simi laudibus lubenter audio, tamen incurro in memoriam €communium miseriarum, quarum oblivionem quaerens €hunc ipsum sermonem produxi longius. sed de Caesare €cupio audire quid tandem Atticus iudicet. €@@Et ille: praeclare, inquit, tibi constas, ut de iis qui nunc €sint nihil velis ipse dicere; et hercule si sic ageres, ut de €iis egisti qui iam mortui sunt, neminem ut praetermitteres, €ne tu in multos Autronios et Staienos incurreres. quare €sive hanc turbam effugere voluisti sive veritus [2es]2 ne quis €se aut praeteritum aut non satis laudatum queri posset, €de Caesare tamen potuisti dicere, praesertim cum et tuum €de illius ingenio notissimum iudicium esset nec illius de €tuo obscurum. @@Sed tamen, Brute, inquit Atticus, de Caesare et ipse €ita iudico et de hoc huius generis acerrumo existimatore €saepissume audio, illum omnium fere oratorum Latine €loqui elegantissume; nec id solum domestica consuetudine €ut dudum de Laeliorum et Muciorum familiis audiebamus, €sed quamquam id quoque credo fuisse, tamen, ut esset €perfecta illa bene loquendi laus, multis litteris et iis qui-€dem reconditis et exquisitis summoque studio et diligen-tia est consecutus: qui[n] etiam in maxumis occupationi-€bus ad te ipsum, inquit in me intuens, de ratione Latine €loquendi accuratissume scripserit primoque in libro €dixerit verborum dilectum originem esse eloquentiae €tribueritque, mi Brute, huic nostro, qui me de illo maluit €quam se dicere, laudem singularem; nam scripsit his @1 €verbis, cum hunc nomine esset adfatus: 'ac si, cogitata €praeclare eloqui [2ut]2 possent, nonnulli studio et usu €elaboraverunt, cuius te paene principem copiae atque €inventorem bene de nomine ac dignitate populi Romani €meritum esse existumare debemus: hunc facilem et coti-€dianum novisse sermonem nunc pro relicto est haben-€dum?' @@Tum Brutus: amice hercule, inquit, et magnifice te €laudatum puto, quem non solum principem atque inven-€torem copiae dixerit, quae erat magna laus, sed etiam €bene meritum de populi Romani nomine et dignitate. €quo enim uno vincebamur a victa Graecia, id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum. hanc €autem, inquit, gloriam testimoniumque Caesaris tuae €quidem supplicationi non, sed triumphis multorum ante-€pono. €@@Et recte quidem, inquam, Brute; modo sit hoc Caesa-€ris iudici, non benevolentiae testimonium. plus enim certe €adtulit huic populo dignitatis quisquis est ille, si modo €est aliquis, qui non inlustravit modo sed etiam genuit in €hac urbe dicendi copiam, quam illi qui Ligurum castella €expugnaverunt: ex quibus multi sunt, ut scitis, trium-phi. verum quidem si audire volumus, omissis illis divinis €consiliis, quibus saepe constituta est imperatorum sapien-€tia salus civitatis aut belli aut domi, multo magnus ora-þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚€„tor praestat minutis imperatoribus. 'at prodest plus €imperator.' quis negat? sed tamen_non metuo ne mihi €adclametis; est autem quod sentias dicendi liber locus_ €malim mihi L. Crassi unam pro M'. Curio dictionem quam €castellanos triumphos duo. 'at plus interfuit rei publicae @1 €castellum capi Ligurum quam bene defendi causam M'. Curi'. credo; sed Atheniensium quoque plus interfuit €firma tecta in domiciliis habere quam Minervae signum €ex ebore pulcherrimum; tamen ego me Phidiam esse €mallem quam vel optumum fabrum tignuarium. quare €non quantum quisque prosit, sed quanti quisque sit pon-€derandum est; praesertim cum pauci pingere egregie €possint aut fingere, operarii autem aut baiuli deesse non possint. sed perge, Pomponi, de Caesare et redde quae €restant. €@@Solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum ora-€toris vides locutionem emendatam et Latinam, cuius €penes quos laus adhuc fuit, non fuit rationis aut scientiae €sed quasi bonae consuetudinis. mitto C. Laelium P. Scipio-€nem: aetatis illius ista fuit laus tamquam innocentiae sic €Latine loquendi_nec omnium tamen; nam illorum aequa-€les Caecilium et Pacuvium male locutos videmus_: sed €omnes tum fere, qui nec extra urbem hanc vixerant neque €eos aliqua barbaries domestica infuscaverat, recte loque-€bantur. sed hanc certe rem deteriorem vetustas fecit et €Romae et in Graecia. confluxerunt enim et Athenas et in €hanc urbem multi inquinate loquentes ex diversis locis. €quo magis expurgandus est sermo et adhibenda tamquam €obrussa ratio, quae mutari non potest, nec utendum pra-vissima consuetudinis regula. T. Flamininum, qui cum €Q. Metello consul fuit, pueri vidimus: existumabatur bene €Latine, sed litteras nesciebat. Catulus erat ille quidem €minime indoctus, ut a te paulo est ante dictum, sed tamen @1 €suavitas vocis et lenis appellatio litterarum bene loquendi €famam confecerat. Cotta, qui se valde dilatandis litteris €a similitudine Graecae locutionis abstraxerat sonabatque €contrarium Catulo, subagreste quiddam planeque sub-€rusticum, alia quidem quasi inculta et silvestri via ad €eandem laudem pervenerat. Sisenna autem quasi emen-€dator sermonis usitati cum esse vellet, ne a C. Rusio €quidem accusatore deterreri potuit quominus inusitatis €verbis uteretur. @@Quidnam istuc est? inquit Brutus, aut quis est iste €C. Rusius? €@@Et ille: fuit accusator, inquit, vetus, quo accusante €C. Hirtilium Sisenna defendens dixit quaedam eius sputa-€tilica esse crimina. tum C. Rusius: 'circumvenior, inquit, €iudices, nisi subvenitis. Sisenna quid dicat nescio; metuo €insidias. sputatilica, quid est hoc? sputa quid sit scio, €tilica nescio.' maxumi risus; sed ille tamen familiaris meus recte loqui putabat esse inusitate loqui. Caesar €autem rationem adhibens consuetudinem vitiosam et cor-€ruptam pura et incorrupta consuetudine emendat. itaque €cum ad hanc elegantiam verborum Latinorum_quae, €etiam si orator non sis et sis ingenuus civis Romanus, €tamen necessaria est_adiungit illa oratoria ornamenta €dicendi, tum videtur tamquam tabulas bene pictas con-€locare in bono lumine. hanc cum habeat praecipuam lau-€dem in communibus, non video cui debeat cedere. splendi-€dam quandam minimeque veteratoriam rationem dicendi €tenet, voce motu forma etiam magnificam et genero-€sam quodam modo. @1 @@Tum Brutus: orationes quidem eius mihi vehementer €probantur. compluris autem legi; atque etiam commen-€tarios quosdam scripsit rerum suarum. €@@Valde quidem, inquam, probandos; nudi enim sunt, €recti et venusti, omni ornatu orationis tamquam veste de-€tracta. sed dum voluit alios habere parata, unde sumerent €qui vellent scribere historiam, ineptis gratum fortasse €fecit, qui volent illa calamistris inurere: sanos quidem €homines a scribendo deterruit; nihil est enim in historia €pura et inlustri brevitate dulcius. sed ad eos, si placet, €qui vita excesserunt, revertamur. @@C. Sicinius igitur Q. Pompei illius, qui censor fuit, ex €filia nepos quaestorius mortuus est; probabilis orator, €iam vero etiam probatus, ex hac inopi ad ornandum, sed €ad inveniendum expedita Hermagorae disciplina. ea dat €rationes certas et praecepta dicendi; quae si minorem €habent apparatum_sunt enim exilia_, tamen habent €ordinem et quasdam errare in dicendo non patientes vias. €has ille tenens et paratus ad causas veniens, verborum €non egens, ipsa illa comparatione disciplinaque dicendi iam in patronorum numerum pervenerat. erat etiam vir €doctus in primis C. Visellius Varro consobrinus meus, qui €fuit cum Sicinio aetate coniunctus. is cum post curulem €aedilitatem iudex quaestionis esset, est mortuus; in quo €fateor volgi iudicium a iudicio meo dissensisse. nam po-€pulo non erat satis vendibilis: praeceps quaedam et cum €idcirco obscura, quia peracuta, tum rapida et celeritate €caecata oratio; sed neque verbis aptiorem cito alium @1 €dixerim neque sententiis crebriorem. praeterea perfectus €in litteris iurisque civilis iam a patre Aculeone traditam tenuit disciplinam. reliqui sunt, qui mortui sint, L. €Torquatus, quem tu non tam cito rhetorem dixisses, etsi €non derat oratio, quam, ut Graeci dicunt, $POLITIKO/N&. €erant in eo plurumae litterae nec eae volgares, sed interi-€ores quaedam et reconditae, divina memoria, summa ver-€borum et gravitas et elegantia; atque haec omnia vitae €decorabat gravitas et integritas. me quidem admodum €delectabat etiam Triari in illa aetate plena litteratae €senectutis oratio. quanta severitas in voltu, quantum pon-€dus in verbis, quam nihil non consideratum exibat ex ore! @@Tum Brutus Torquati et Triari mentione commotus_ €utrumque enim eorum admodum dilexerat_: ne ego, in-€quit, ut omittam cetera quae sunt innumerabilia, de istis €duobus cum cogito, doleo nihil tuam perpetuam auctorita-€tem de pace valuisse. nam nec istos excellentis viros nec €multos alios praestantis civis res publica perdidisset. €@@Sileamus, inquam, Brute, de istis, ne augeamus dolo-€rem. nam et praeteritorum recordatio est acerba et acer-€bior exspectatio reliquorum. itaque omittamus lugere et €tantum quid quisque dicendo potuerit, quoniam id quae-€rimus, praedicemus. @@Sunt etiam ex iis, qui eodem bello occiderunt, M. €Bibulus, qui et scriptitavit accurate, cum praesertim non €esset orator, et egit multa constanter; Appius Claudius €socer tuus, conlega et familiaris meus: hic iam et satis €studiosus et valde cum doctus tum etiam exercitatus €orator et cum auguralis tum omnis publici iuris antiqui-€tatisque nostrae bene peritus fuit. L. Domitius nulla ille €quidem arte, sed Latine tamen et multa cum libertate dicebat. duo praeterea Lentuli consulares, quorum Pu- @1 €blius ille nostrarum iniuriarum ultor, auctor salutis, quic-€quid habuit, quantumcumque fuit, illud totum habuit e €disciplina; instrumenta naturae derant; sed tantus animi €splendor et tanta magnitudo, ut sibi omnia, quae clarorum €virorum essent, non dubitaret asciscere eaque omni digni-€tate obtineret. L. autem Lentulus satis erat fortis orator, €si modo orator, sed cogitandi non ferebat laborem; vox €canora, verba non horrida sane, ut plena esset animi et €terroris oratio; quaereres in iudiciis fortasse melius, in re publica quod erat esse iudicares satis. ne T. quidem Postu-€mius contemnendus in dicendo; de re publica vero non €minus vemens orator quam bellator fuit, effrenatus et €acer nimis, sed bene iuris publici leges atque instituta €cognoverat. €@@Hoc loco Atticus: putarem te, inquit, ambitiosum esse, €si, ut dixisti, ii quos iam diu conligis viverent. omnis €enim commemoras, qui ausi aliquando sunt stantes loqui, €ut mihi imprudens M. Servilium praeterisse videare. @@Non, inquam, ego istuc ignoro, Pomponi, multos fuisse, €qui verbum numquam in publico fecissent, quom melius €aliquanto possent quam isti oratores, quos colligo, dicere; €sed his commemorandis etiam illud adsequor, ut intelle-€gatis primum ex omni numero quam non multi ausi sint €dicere, deinde ex iis ipsis quam pauci fuerint laude digni. itaque ne hos quidem equites Romanos amicos nostros, €qui nuper mortui sunt, [2omittam,]2 P. Cominium Spole-€tinum, quo accusante defendi C. Cornelium, in quo et þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚„compositum dicendi genus et acre et expeditum fuit; T. €Accium Pisaurensem, cuius accusationi respondi pro @1 €A. Cluentio, qui et accurate dicebat et satis copiose, erat-€que praeterea doctus Hermagorae praeceptis, quibus etsi €ornamenta non satis opima dicendi, tamen, ut hastae €velitibus amentatae, sic apta quaedam et parata singulis causarum generibus argumenta traduntur. studio autem €neminem nec industria maiore cognovi, quamquam ne €ingenio quidem qui praestiterit facile dixerim C. Pisoni, €genero meo. nullum tempus illi umquam vacabat aut a €forensi dictione aut a commentatione domestica aut a €scribendo aut a cogitando. itaque tantos processus efficie-€bat ut evolare, non excurrere videretur; eratque ver-€borum et dilectus elegans et apta et quasi rotunda con-€structio; cumque argumenta excogitabantur ab eo multa €et firma ad probandum tum concinnae acutaeque sen-€tentiae; gestusque natura ita venustus, ut ars etiam, €quae non erat, et e disciplina motus quidam videretur €accedere. vereor ne amore videar plura quam fuerint in €illo dicere; quod non ita est: alia enim de illo maiora dici €possunt. nam nec continentia nec pietate nec ullo genere €virtutis quemquam eiusdem aetatis cum illo conferen-dum puto. nec vero M. Caelium praetereundum arbitror, €quaecumque eius in exitu vel fortuna vel mens fuit; qui €quamdiu auctoritati meae paruit, talis tribunus plebis €fuit, ut nemo contra civium perditorum popularem tur-€bulentamque dementiam a senatu et a bonorum causa €steterit constantius. %quam eius actionem% multum tamen €et splendida et grandis et eadem in primis faceta et €perurbana commendabat oratio. graves eius contiones €aliquot fuerunt, acres accusationes tres eaeque omnes @1 €ex rei publicae contentione susceptae; defensiones, €etsi illa erant in eo meliora quae dixi, non contem-€nendae tamen saneque tolerabiles. hic cum summa €voluntate bonorum aedilis curulis factus esset, nescio €quomodo discessu meo discessit a sese ceciditque, post-eaquam eos imitari coepit quos ipse perverterat. sed de €M. Calidio dicamus aliquid, qui non fuit orator unus e €multis, potius inter multos prope singularis fuit: ita €reconditas exquisitasque sententias mollis et pellucens €vestiebat oratio. nihil tam tenerum quam illius compren-€sio verborum, nihil tam flexibile, nihil quod magis ipsius €arbitrio fingeretur, ut nullius oratoris aeque in potestate €fuerit: quae primum ita pura erat ut nihil liquidius, ita €libere fluebat ut nusquam adhaeresceret; nullum nisi €loco positum et tamquam in vermiculato emblemate, ut €ait Lucilius, structum verbum videres; nec vero ullum €aut durum aut insolens aut humile aut [in] longius duc-€tum; ac non propria verba rerum, sed pleraque translata, €sic tamen, ut ea non inruisse in alienum locum, sed immi-€grasse in suum diceres; nec vero haec soluta nec diffluentia, €sed astricta numeris, non aperte nec eodem modo semper, sed varie dissimulanterque conclusis. erant autem et ver-€borum et sententiarum illa lumina, quae vocant Graeci €$SXH/MATA&, quibus tamquam insignibus in ornatu distin-€guebatur omnis oratio. 'qua de re agitur' autem illud, €quod multis locis in iuris consultorum includitur formu-lis, id ubi esset videbat. accedebat ordo rerum plenus €artis, actio liberalis totumque dicendi placidum et sanum €genus. quod si est optumum suaviter dicere, nihil est €quod melius hoc quaerendum putes. sed cum a nobis €paulo ante dictum sit tria videri esse quae orator efficere €deberet, ut doceret, ut delectaret, ut moveret, duo summe €tenuit, ut et rem inlustraret disserendo et animos eorum @1 €qui audirent devinciret voluptate; aberat tertia illa laus, €qua permoveret atque incitaret animos, quam plurumum €pollere diximus; nec erat ulla vis atque contentio: sive €consilio, quod eos quorum altior oratio actioque esset €ardentior furere et bacchari arbitraretur, sive quod natura €non esset ita factus sive quod non consuesset sive quod €non posset. hoc unum illi, si nihil utilitatis habebat, afuit; si opus erat, defuit. quin etiam memini, cum in accusa-€tione sua Q. Gallio crimini dedisset sibi eum venenum €paravisse idque a se esse deprensum seseque chirographa €testificationes indicia quaestiones manifestam rem deferre €diceret deque eo crimine accurate et exquisite disputa-€visset, me in respondendo, cum essem argumentatus €quantum res ferebat, hoc ipsum etiam posuisse pro argu-€mento, quod ille, cum pestem capitis sui, cum indicia €mortis se comperisse manifesto et manu tenere diceret, tam solute egisset, tam leniter, tam oscitanter. 'tu istuc, €M. Calidi, nisi fingeres, sic ageres? praesertim cum ista €eloquentia alienorum hominum pericula defendere acer-€rume soleas, tuum neglegeres? ubi dolor, ubi ardor animi, €qui etiam ex infantium ingeniis elicere voces et querelas €solet? nulla perturbatio animi, nulla corporis, frons non €percussa, non femur; pedis, quod minimum est, nulla €supplosio. itaque tantum afuit ut inflammares nostros €animos, somnum isto loco vix tenebamus.' sic nos summi €oratoris vel sanitate vel vitio pro argumento ad diluen-€dum crimen usi sumus. @@Tum Brutus: atque dubitamus, inquit, utrum ista sani-€tas fuerit an vitium? quis enim non fateatur, cum ex @1 €omnibus oratoris laudibus longe ista sit maxuma, inflam-€mare animos audientium et quocumque res postulet modo €flectere, qui hac virtute caruerit, id ei quod maxumum fu-€erit defuisse? €@@Sit sane ita, inquam; sed redeamus ad eum, qui iam €unus restat, Hortensium; tum de nobismet ipsis, quoniam €id etiam, Brute, postulas, pauca dicemus. quamquam €facienda mentio est, ut quidem mihi videtur, duorum €adulescentium, qui si diutius vixissent, magnam essent €eloquentiae laudem consecuti. @@C. Curionem te, inquit Brutus, et C. Licinium Calvum €arbitror dicere. €@@Recte, inquam, arbitraris; quorum quidem alter [quod €verisimile dixisset] ita facile soluteque verbis volvebat €satis interdum acutas, crebras quidem certe sententias, €ut nihil posset ornatius esse, nihil expeditius. atque hic €parum a magistris institutus naturam habuit admirabi-€lem ad dicendum; industriam non sum expertus, studium €certe fuit. qui si me audire voluisset, ut coeperat, honores €quam opes consequi maluisset. €@@Quidnam est, inquit, istuc? et quem ad modum di-€stinguis? @@Hoc modo, inquam. cum honos sit praemium virtutis €iudicio studioque civium delatum ad aliquem, qui eum €sententiis, qui suffragiis adeptus est, is mihi et honestus €et honoratus videtur. qui autem occasione aliqua etiam €invitis suis civibus nactus est imperium, ut ille cupiebat, €hunc nomen honoris adeptum, non honorem puto. quae €si ille audire voluisset, maxuma cum gratia et gloria ad €summam amplitudinem pervenisset, ascendens gradibus €magistratuum, ut pater eius fecerat, ut reliqui clariores €viri. quae quidem etiam cum P. Crasso M. f., [2cum]2 €initio aetatis ad amicitiam se meam contulisset, saepe @1 €egisse me arbitror, cum eum vementer hortarer, ut eam €laudis viam rectissimam esse duceret, quam maiores eius ei tritam reliquissent. erat enim cum institutus optume €tum etiam perfecte planeque eruditus, ineratque et inge-€nium satis acre et orationis non inelegans copia; prae-€tereaque sine arrogantia gravis esse videbatur et sine €segnitia verecundus. sed hunc quoque absorbuit aestus €quidam insolitae adulescentibus gloriae; qui quia navarat €miles operam imperatori, imperatorem se statim esse €cupiebat, cui muneri mos maiorum aetatem certam, sortem €incertam reliquit. ita gravissumo suo casu, dum Cyri et €Alexandri similis esse voluit, qui suum cursum transcur-€rerant, et L. Crassi et multorum Crassorum inventus est €dissimillimus. @@Sed ad Calvum_is enim nobis erat propositus_ €revertamur; qui orator fuit cum litteris eruditior quam €Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi et exquisi-€tius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganter-€que tractabat, nimium tamen inquirens in se atque ipse €sese observans metuensque, ne vitiosum conligeret, etiam €verum sanguinem deperdebat. itaque eius oratio nimia €religione attenuata doctis et attente audientibus erat €inlustris, [2a]2 multitudine autem et a foro, cui nata elo-þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚›ˆŠquentia est, devorabatur. @@Tum Brutus: Atticum se, inquit, Calvus noster dici €oratorem volebat: inde erat ista exilitas quam ille de €industria consequebatur. €@@Dicebat, inquam, ita; sed et ipse errabat et alios etiam €errare cogebat. nam si quis eos, qui nec inepte dicunt €nec odiose nec putide, Attice putat dicere, is recte nisi @1 €Atticum probat neminem. insulsitatem enim et insolen-€tiam tamquam insaniam quandam orationis odit, sani-€tatem autem et integritatem quasi religionem et vere-€cundiam oratoris probat. haec omnium debet oratorum eadem esse sententia. sin autem ieiunitatem et siccitatem €et inopiam, dummodo sit polita, dum urbana, dum ele-€gans, in Attico genere ponit, hoc recte dumtaxat; sed €quia sunt in Atticis [2aliis]2 alia meliora, videat ne ignoret €et gradus et dissimilitudines et vim et varietatem Atti-€corum. 'Atticos', inquit, 'volo imitari.' quos? nec enim €est unum genus. nam quid est tam dissimile quam Demo-€sthenes et Lysias, quam idem et Hyperides, quam horum €omnium Aeschines? quem igitur imitaris? si aliquem: €ceteri ergo Attice non dicebant? si omnis: qui potes, cum €sint ipsi dissimillumi inter se? in quo illud etiam quaero, €Phalereus ille Demetrius Atticene dixerit. mihi quidem €ex illius orationibus redolere ipsae Athenae videntur. at €est floridior, ut ita dicam, quam Hyperides, quam Lysias: €natura quaedam aut voluntas ita dicendi fuit. @@Et quidem duo fuerunt per idem tempus dissimiles €inter se, sed Attici tamen; quorum Charisius multarum €orationum, quas scribebat aliis, cum cupere videretur €imitari Lysiam; Demochares autem, qui fuit Demostheni €sororis filius, et orationes scripsit aliquot et earum rerum €historiam, quae erant Athenis ipsius aetate gestae, non €tam historico quam oratorio genere perscripsit. at Charisi €vult Hegesias esse similis, isque se ita putat Atticum, ut veros illos prae se paene agrestes putet. at quid est tam €fractum, tam minutum, tam in ipsa, quam tamen conse-€quitur, concinnitate puerile? 'Atticorum similes esse vo-€lumus.' optume; suntne igitur hi Attici oratores? 'quis €negare potest? hos imitamur.' quo modo, qui sunt et €inter se dissimiles et aliorum? 'Thucydidem' inquit €'imitamur.' optume, si historiam scribere, non si causas @1 €dicere cogitatis. Thucydides enim rerum gestarum pro-€nuntiator sincerus et grandis etiam fuit; hoc forense con-€certatorium iudiciale non tractavit genus. orationes €autem, quas interposuit_multae enim sunt_, eas ego €laudare soleo: imitari neque possim, si velim, nec velim €fortasse, si possim. ut si quis Falerno vino delectetur, sed €eo nec ita novo ut proximis consulibus natum velit, nec €rursus ita vetere ut Opimium aut Anicium consulem quae-€rat_'atqui hae notae sunt optumae': credo; sed nimia €vetustas nec habet eam, quam quaerimus, suavitatem nec est iam sane tolerabilis_: num igitur, qui hoc sentiat, si €is potare velit, de dolio sibi hauriendum putet? minime; €sed quandam sequatur aetatem. sic ego istis censuerim €et novam istam quasi de musto ac lacu fervidam ora-€tionem fugiendam nec illam praeclaram Thucydidi nimis €veterem tamquam Anicianam notam persequendam. ipse €enim Thucydides, si posterius fuisset, multo maturior fuisset et mitior. 'Demosthenem igitur imitemur.' o di €boni! quid, quaeso, nos aliud agimus aut quid aliud opta-€mus? at non adsequimur. isti enim videlicet Attici nostri €quod volunt adsequuntur. ne illud quidem intellegunt, €non modo ita memoriae proditum esse sed ita necesse €fuisse, cum Demosthenes dicturus esset, ut concursus €audiendi causa ex tota Graecia fierent. at cum isti Attici €dicunt, non modo a corona, quod est ipsum miserabile, €sed etiam ab advocatis relinquuntur. quare si anguste et €exiliter dicere est Atticorum, sint sane Attici; sed in €comitium veniant, ad stantem iudicem dicant: subsellia grandiorem et pleniorem vocem desiderant. volo hoc €oratori contingat, ut cum auditum sit eum esse dicturum, €locus in subselliis occupetur, compleatur tribunal, gratiosi €scribae sint in dando et cedendo loco, corona multiplex, @1 €iudex erectus; cum surgat is qui dicturus sit, significetur €a corona silentium, deinde crebrae adsensiones, multae €admirationes; risus, cum velit, cum velit, fletus: ut, qui €haec procul videat, etiam si quid agatur nesciat, at €placere tamen et in scaena esse Roscium intellegat. haec €cui contingant, eum scito Attice dicere, ut de Pericle €audimus, ut de Hyperide, ut de Aeschine, de ipso quidem Demosthene maxume. sin autem acutum, prudens et €idem sincerum et solidum et exsiccatum genus orationis €probant nec illo graviore ornatu oratorio utuntur et hoc €proprium esse Atticorum volunt, recte laudant. est enim €in arte tanta tamque varia etiam huic minutae subtilitati €locus. ita fiet, ut non omnes qui Attice idem bene, sed ut €omnes qui bene idem etiam Attice dicant. sed redeamus €rursus ad Hortensium. @@Sane quidem, inquit Brutus; quamquam ista mihi tua €fuit periucunda a proposita oratione digressio. €@@Tum Atticus: aliquotiens sum, inquit, conatus, sed €interpellare nolui. nunc quoniam iam ad perorandum €spectare videtur sermo tuus, dicam, opinor, quod sentio. €@@Tu vero, inquam, Tite. €@@Tum ille: ego, inquit, ironiam illam quam in Socrate €dicunt fuisse, qua ille in Platonis et Xenophontis et €Aeschinis libris utitur, facetam et elegantem puto. est €enim et minime inepti hominis et eiusdem etiam faceti, €cum de sapientia disceptetur, hanc sibi ipsum detrahere, €eis tribuere inludentem, qui eam sibi adrogant: ut apud €Platonem Socrates in caelum effert laudibus Protagoram €Hippiam Prodicum Gorgiam ceteros, se autem omnium €rerum inscium fingit et rudem. decet hoc nescio quo modo €illum, nec Epicuro, qui id reprehendit, adsentior. sed in €historia, qua tu es usus in omni sermone, cum qualis @1 €quisque orator fuisset exponeres, vide quaeso, inquit, ne €tam reprehendenda sit ironia quam in testimonio. @@Quorsus, inquam, istuc? non enim intellego. €@@Quia primum, inquit, ita laudavisti quosdam oratores €ut imperitos posses in errorem inducere. equidem in qui-€busdam risum vix tenebam, cum Attico Lysiae Catonem €nostrum comparabas, magnum mercule hominem vel €potius summum et singularem virum_nemo dicet secus_ €sed oratorem? sed etiam Lysiae similem? quo nihil potest €esse pictius. bella ironia, si iocaremur; sin adseveramus, €vide ne religio nobis tam adhibenda sit quam si testi-monium diceremus. ego enim Catonem tuum ut civem, ut €senatorem, ut imperatorem, ut virum denique cum €prudentia et diligentia tum omni virtute excellentem €probo; orationes autem eius ut illis temporibus valde €laudo_significant enim formam quandam ingeni, sed €admodum impolitam et plane rudem_, Origines vero €cum omnibus oratoris laudibus refertas diceres et Cato-€nem cum Philisto et Thucydide comparares, Brutone te €id censebas an mihi probaturum? quos enim ne e Graecis €quidem quisquam imitari potest, his tu comparas homi-€nem Tusculanum nondum suspicantem quale esset copiose et ornate dicere. Galbam laudas. si ut illius aetatis prin-€cipem, adsentior_sic enim accepimus_; sin ut oratorem, €cedo quaeso orationes_sunt enim_et dic hunc, quem tu €plus quam te amas, Brutum velle te illo modo dicere. €probas Lepidi orationes. paulum hic tibi adsentior, modo €ita laudes ut antiquas; quod item de Africano, de Laelio, €cuius tu oratione negas fieri quicquam posse dulcius, addis €etiam nescio quid augustius. nomine nos capis summi €viri vitaeque elegantissumae verissimis laudibus. remove €haec: ne ista dulcis oratio ita sit abiecta ut eam aspicere @1 nemo velit. Carbonem in summis oratoribus habitum €scio; sed cum in ceteris rebus tum in dicendo semper, quo €iam nihil est melius, id laudari qualecumque est solet. €dico idem de Gracchis, etsi de eis ea sunt a te dicta, qui-€bus ego adsentior. omitto ceteros; venio ad eos in quibus €iam perfectam putas esse eloquentiam, quos ego audivi €sine controversia magnos oratores, Crassum et Antonium. €de horum laudibus tibi prorsus adsentior, sed tamen non €isto modo: ut Polycliti doryphorum sibi Lysippus aiebat, €sic tu suasionem legis Serviliae tibi magistram fuisse; þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚¨ˆ‹haec germana ironia est. cur ita sentiam non dicam, ne me tibi adsentari putes. omitto igitur quae de his ipsis, €quae de Cotta, quae de Sulpicio, quae modo de Caelio €dixeris. hi enim fuerunt certe oratores; quanti autem et €quales tu videris. nam illud minus curo, quod congessisti €operarios omnes; ut mihi videantur mori voluisse non-€nulli, ut a te in oratorum numerum referrentur. €@@Haec cum ille dixisset: longi sermonis initium pepulisti, €inquam, Attice, remque commovisti nova disputatione dignam, quam in aliud tempus differamus. volvendi enim €sunt libri cum aliorum tum in primis Catonis. intelleges €nihil illius liniamentis nisi eorum pigmentorum, quae €inventa nondum erant, florem et colorem defuisse. nam €de Crassi oratione sic existumo, ipsum fortasse melius €potuisse scribere, alium, ut arbitror, neminem. nec in €hoc $EI)/RWNA& me duxeris esse, quod eam orationem mihi €magistram fuisse dixerim. nam etsi [ut] tu melius existu-€mare videris de ea, si quam nunc habemus, facultate, €tamen adulescentes quid in Latinis potius imitaremur non habebamus. quod autem plures a nobis nominati @1 €sunt, eo pertinuit, ut paulo ante dixi, quod intellegi volui, €in eo, cuius omnes cupidissimi essent, quam pauci digni €nomine evaderent. quare $EI)/RWNA& me, ne si Africanus qui-€dem fuit, ut ait in historia sua C. Fannius, existumari €velim. €@@Ut voles, inquit Atticus. ego enim non alienum a te €putabam quod et in Africano fuisset et in Socrate. @@Tum Brutus: de isto postea; sed tu, inquit me intuens, €orationes nobis veteres explicabis? €@@Vero, inquam, Brute; sed in Cumano aut in Tusculano €aliquando, si modo licebit, quoniam utroque in loco vicini €sumus. sed iam ad id, unde digressi sumus, revertamur. @@Hortensius igitur cum admodum adulescens orsus esset €in foro dicere, celeriter ad maiores causas adhiberi coep-€tus est; [2et]2 quamquam inciderat in Cottae et Sulpici €aetatem, qui annis decem maiores [2erant]2, excellente €tum Crasso et Antonio, dein Philippo, post Iulio, cum €his ipsis dicendi gloria comparabatur. primum memoria €tanta, quantam in nullo cognovisse me arbitror, ut quae €secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem €redderet, quibus cogitavisset. hoc adiumento ille tanto €sic utebatur, ut sua et commentata et scripta et nullo referente omnia adversariorum dicta meminisset. arde-€bat autem cupiditate sic, ut in nullo umquam flagrantius €studium viderim. nullum enim patiebatur esse diem quin €aut in foro diceret aut meditaretur extra forum. saepis-€sume autem eodem die utrumque faciebat. adtuleratque €minime volgare genus dicendi; duas quidem res quas nemo €alius: partitiones, quibus de rebus dicturus esset, et con-€lectiones, memor et quae essent dicta contra quaeque ipse dixisset. erat in verborum splendore elegans, com- @1 €positione aptus, facultate copiosus; eaque erat cum sum-€mo ingenio tum exercitationibus maxumis consecutus. €rem complectebatur memoriter, dividebat acute, nec €praetermittebat fere quicquam, quod esset in causa aut ad €confirmandum aut ad refellendum. vox canora et suavis, €motus et gestus etiam plus artis habebat quam erat €oratori satis. hoc igitur florescente Crassus est mortuus, €Cotta pulsus, iudicia intermissa bello, nos in forum veni-€mus. @@Erat Hortensius in bello primo anno miles, altero tri-€bunus militum, Sulpicius legatus; aberat etiam M. An-€tonius; exercebatur una lege iudicium Varia, ceteris prop-€ter bellum intermissis; quoi frequens aderam, quamquam €pro se ipsi dicebant oratores non illi quidem principes, €L. Memmius et Q. Pompeius, sed oratores tamen teste €diserto uterque Philippo, cuius in testimonio contentio et €vim accusatoris habebat et copiam. @@Reliqui qui tum principes numerabantur in magistra-€tibus erant cotidieque fere a nobis in contionibus audie-€bantur. erat enim tribunus plebis tum C. Curio, quam-€quam is quidem silebat, ut erat semel a contione universa €relictus; Q. Metellus Celer non ille quidem orator sed €tamen non infans; diserti autem Q. Varius C. Carbo €Cn. Pomponius, et hi quidem habitabant in rostris; C. €etiam Iulius aedilis curulis cotidie fere accuratas contiones €habebat. sed me cupidissumum audiendi primus dolor €percussit, Cotta cum est expulsus. reliquos frequenter €audiens acerrumo studio tenebar cotidieque et scribens €et legens et commentans oratoriis tantum exercitationi-€bus contentus non eram. iam consequente anno Q. Varius sua lege damnatus excesserat. ego autem iuris civilis @1 €studio multum operae dabam Q. Scaevolae P. f., qui €quamquam nemini [2se]2 ad docendum dabat, tamen con-€sulentibus respondendo studiosos audiendi docebat. atque €huic anno proxumus Sulla consule et Pompeio fuit. tum €P. Sulpici in tribunatu cotidie contionantis totum genus €dicendi penitus cognovimus; eodemque tempore, cum €princeps Academiae Philo cum Atheniensium optumati-€bus Mithridatico bello domo profugisset Romamque €venisset, totum ei me tradidi admirabili quodam ad philo-€sophiam studio concitatus; in quo hoc etiam commora-€bar adtentius_etsi rerum ipsarum varietas et magnitudo €summa me delectatione retinebat_, sed tamen sublata iam esse in perpetuum ratio iudiciorum videbatur. occi-€derat Sulpicius illo anno tresque proxumo trium aetatum €oratores erant crudelissume interfecti, Q. Catulus M. €Antonius C. Iulius. eodem anno etiam Moloni Rhodio €Romae dedimus operam et actori summo causarum et €magistro. haec etsi videntur esse a proposita ratione di-€versa, tamen idcirco a me proferuntur, ut nostrum cur-€sum perspicere, quoniam voluisti, Brute, possis_nam €Attico haec nota sunt_et videre quem ad modum simus in spatio Q. Hortensium ipsius vestigiis persecuti. trien-€nium fere fuit urbs sine armis; sed oratorum aut interitu €aut discessu aut fuga_nam aberant etiam adulescentes €M. Crassus et Lentuli duo_primas in causis agebat €Hortensius, magis magisque cotidie probabatur Anti-€stius, Piso saepe dicebat, minus saepe Pomponius, raro €Carbo, semel aut iterum Philippus. at vero ego hoc tem- @1 €pore omni noctes et dies in omnium doctrinarum medi-tatione versabar. eram cum Stoico Diodoto, qui cum €habitavisset apud me [2me]2cumque vixisset, nuper est €domi meae mortuus. a quo cum in aliis rebus tum stu-€diosissime in dialectica exercebar, quae quasi contracta €et astricta eloquentia putanda est; sine qua etiam tu, €Brute, iudicavisti te illam iustam eloquentiam, quam €dialecticam esse dilatatam putant, consequi non posse. €huic ego doctori et eius artibus variis atque multis ita €eram tamen deditus ut ab exercitationibus oratoriis nul-lus dies vacuus esset. commentabar declamitans_sic €enim nunc loquuntur_saepe cum M. Pisone et cum Q. €Pompeio aut cum aliquo cotidie, idque faciebam multum €etiam Latine sed Graece saepius, vel quod Graeca oratio €plura ornamenta suppeditans consuetudinem similiter €Latine dicendi adferebat, vel quod a Graecis summis doc-€toribus, nisi Graece dicerem, neque corrigi possem neque doceri. tumultus interim recuperanda re publica et cru-€delis interitus oratorum trium, Scaevolae Carbonis Antisti, €reditus Cottae Curionis Crassi Lentulorum Pompei; leges €et iudicia constituta, recuperata res publica; ex numero €autem oratorum Pomponius Censorinus Murena sublati. €tum primum nos ad causas et privatas et publicas adire €coepimus, non ut in foro disceremus, quod plerique fece-€runt, sed ut, quantum nos efficere potuissemus, docti in forum veniremus. eodem tempore Moloni dedimus ope-€ram; dictatore enim Sulla legatus ad senatum de Rho-€diorum praemiis venerat. itaque prima causa publica pro €Sex. Roscio dicta tantum commendationis habuit, ut non €ulla esset quae non digna nostro patrocinio videretur. @1 €deinceps inde multae, quas nos diligenter elaboratas et €tamquam elucubratas adferebamus. @@Nunc quoniam totum me non naevo aliquo aut cre-€pundiis sed corpore omni videris velle cognoscere, com-€plectar nonnulla etiam quae fortasse videantur minus €necessaria. erat eo tempore in nobis summa gracilitas et €infirmitas corporis, procerum et tenue collum: qui habi-€tus et quae figura non procul abesse putatur a vitae peri-€culo, si accedit labor et laterum magna contentio. eoque þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚¹ˆˆmagis hoc eos quibus eram carus commovebat, quod €omnia sine remissione, sine varietate, vi summa vocis et totius corporis contentione dicebam. itaque cum me et €amici et medici hortarentur ut causas agere desisterem, €quodvis potius periculum mihi adeundum quam a sperata €dicendi gloria discedendum putavi. sed cum censerem €remissione et moderatione vocis et commutato genere €dicendi me et periculum vitare posse et temperatius dicere, €ut consuetudinem dicendi mutarem, ea causa mihi in €Asiam proficiscendi fuit. itaque cum essem biennium ver-€satus in causis et iam in foro celebratum meum nomen esset, Roma sum profectus. Cum venissem Athenas, sex €menses cum Antiocho veteris Academiae nobilissumo et €prudentissumo philosopho fui studiumque philosophiae €numquam intermissum a primaque adulescentia cultum €et semper auctum hoc rursus summo auctore et doctore €renovavi. eodem tamen tempore Athenis apud Demetrium €Syrum veterem et non ignobilem dicendi magistrum €studiose exerceri solebam. post a me Asia tota peragrata €est cum summis quidem oratoribus, quibuscum exerce-€bar ipsis lubentibus; quorum erat princeps Menippus €Stratonicensis meo iudicio tota Asia illis temporibus di-€sertissimus; et, si nihil habere molestiarum nec ineptia- @1 €rum Atticorum est, hic orator in illis numerari recte pot-est. adsiduissime autem mecum fuit Dionysius Magnes; €erat etiam Aeschylus Cnidius, Adramyttenus Xenocles. €hi tum in Asia rhetorum principes numerabantur. qui-€bus non contentus Rhodum veni meque ad eundem quem €Romae audiveram Molonem adplicavi cum actorem in €veris causis scriptoremque praestantem tum in notandis €animadvertendisque vitiis et instituendo docendoque €prudentissimum. is dedit operam, si modo id consequi €potuit, ut nimis redundantis nos et supra fluentis iuvenili €quadam dicendi impunitate et licentia reprimeret et €quasi extra ripas diffluentis coerceret. ita recepi me €biennio post non modo exercitatior sed prope mutatus. €nam et contentio nimia vocis resederat et quasi defer-€verat oratio lateribusque vires et corpori mediocris habi-€tus accesserat. @@Duo tum excellebant oratores qui me imitandi cupidi-€tate incitarent, Cotta et Hortensius; quorum alter remis-€sus et lenis et propriis verbis comprendens solute et facile €sententiam, alter ornatus, acer et non talis qualem tu €eum, Brute, iam deflorescentem cognovisti, sed verborum €et actionis genere commotior. itaque cum Hortensio mihi €magis arbitrabar rem esse, quod et dicendi ardore eram €propior et aetate coniunctior. etenim videram in isdem €causis, ut pro M. Canuleio, pro Cn. Dolabella consulari. €cum Cotta princeps adhibitus esset, priores tamen agere @1 €partis Hortensium. acrem enim oratorem, incensum et €agentem et canorum concursus hominum forique strepi-tus desiderat. unum igitur annum, cum redissemus ex €Asia, causas nobilis egimus, cum quaesturam nos, con-€sulatum Cotta, aedilitatem peteret Hortensius. interim €me quaestorem Siciliensis excepit annus, Cotta ex con-€sulatu est profectus in Galliam, princeps et erat et habe-€batur Hortensius. cum autem anno post ex Sicilia me €recepissem, iam videbatur illud in me, quicquid esset, €esse perfectum et habere maturitatem quandam suam. €nimis multa videor de me, ipse praesertim; sed omni huic €sermoni propositum est, non ut ingenium et eloquentiam €meam perspicias, unde longe absum, sed ut laborem et industriam. cum igitur essem in plurumis causis et in prin-€cipibus patronis quinquennium fere versatus, tum in €patrocinio Siciliensi maxume in certamen veni designatus €aedilis cum designato consule Hortensio. €@@Sed quoniam omnis hic sermo noster non solum enu-€merationem oratoriam verum etiam praecepta quaedam €desiderat, quid tamquam notandum et animadvertendum sit in Hortensio breviter licet dicere. nam is post consu-€latum_credo quod videret ex consularibus neminem €esse secum comparandum, neglegeret autem eos qui con-€sules non fuissent_summum illud suum studium remi-€sit, quo a puero fuerat incensus, atque in omnium rerum €abundantia voluit beatius, ut ipse putabat, remissius €certe vivere. primus et secundus annus et tertius tantum €quasi de picturae veteris colore detraxerat, quantum non €quivis unus ex populo, sed existumator doctus et intel-€legens posset cognoscere. longius autem procedens ut in €ceteris eloquentiae partibus, tum maxume in celeritate €et continuatione verborum adhaerescens, sui dissimilior @1 videbatur fieri cotidie. nos autem non desistebamus cum €omni genere exercitationis tum maxume stilo nostrum €illud quod erat augere, quantumcumque erat. atque ut €multa omittam in hoc spatio et in his post aedilitatem €annis, et praetor primus et incredibili populari voluntate €sum factus. nam cum propter adsiduitatem in causis et €industriam tum propter exquisitius et minime volgare €orationis genus animos hominum ad me dicendi novitate converteram. nihil de me dicam: dicam de ceteris, quo-€rum nemo erat qui videretur exquisitius quam volgus €hominum studuisse litteris, quibus fons perfectae eloquen-€tiae continetur; nemo qui philosophiam complexus esset €matrem omnium bene factorum beneque dictorum; nemo €qui ius civile didicisset rem ad privatas causas et ad ora-€toris prudentiam maxume necessariam; nemo qui memo-€riam rerum Romanarum teneret, ex qua, si quando opus €esset, ab inferis locupletissimos testes excitaret; nemo €qui breviter arguteque incluso adversario laxaret iudicum €animos atque a severitate paulisper ad hilaritatem risum-€que traduceret; nemo qui dilatare posset atque a propria €ac definita disputatione hominis ac temporis ad commu-€nem quaestionem universi generis orationem traducere; €nemo qui delectandi gratia digredi parumper a causa, €nemo qui ad iracundiam magno opere iudicem, nemo €qui ad fletum posset adducere, nemo qui animum eius, €quod unum est oratoris maxume proprium, quocumque res postularet impellere. itaque cum iam paene evanu-€isset Hortensius et ego anno meo, sexto autem post illum @1 €consulem, consul factus essem, revocare se ad industriam €coepit, ne, cum pares honore essemus, aliqua re superiores €videremur. sic duodecim post meum consulatum annos in €maxumis causis, cum ego mihi illum, sibi me ille ante-€ferret, coniunctissime versati sumus, consulatusque meus, €qui illum primo leviter perstrinxerat, idem nos rerum mea-€rum gestarum, quas ille admirabatur, laude coniunxerat. maxume vero perspecta est utriusque nostrum exerci-€tatio paulo ante quam perterritum armis hoc studium, €Brute, nostrum conticuit subito et obmutuit: cum lege €Pompeia ternis horis ad dicendum datis ad causas simil-€lumas inter se vel potius easdem novi veniebamus cotidie. €quibus quidem causis tu etiam, Brute, praesto fuisti €complurisque et nobiscum et solus egisti, ut qui non €satis diu vixerit Hortensius tamen hunc cursum con-€fecerit: annis ante decem causas agere coepit quam tu es €natus; idem quarto [2et]2 sexagensumo anno, perpaucis €ante mortem diebus, una tecum socerum tuum defendit €Appium. dicendi autem genus quod fuerit in utroque, €orationes utriusque etiam posteris nostris indicabunt. @@Sed si quaerimus, cur adulescens magis floruerit dicen-€do quam senior Hortensius, causas reperiemus verissu-€mas duas. primum, quod genus erat orationis Asiaticum €adulescentiae magis concessum quam senectuti. genera €autem Asiaticae dictionis duo sunt: unum sententiosum €et argutum, sententiis non tam gravibus et severis quam €concinnis et venustis, qualis in historia Timaeus, in dicendo €autem pueris nobis Hierocles Alabandeus, magis etiam €Menecles frater eius fuit, quorum utriusque orationes sunt @1 €in primis ut Asiatico in genere laudabiles. aliud autem €genus est non tam sententiis frequentatum quam verbis €volucre atque incitatum, quali est nunc Asia tota, nec €flumine solum orationis sed etiam exornato et faceto €genere verborum, in quo fuit Aeschylus Cnidius et meus €aequalis Milesius Aeschines. in his erat admirabilis ora-€tionis cursus, ornata sententiarum concinnitas non erat. haec autem, ut dixi, genera dicendi aptiora sunt adule-€scentibus, in senibus gravitatem non habent. itaque þ´·´ÿï°³¹ÿï‚ÂòõôÿïƒÃéãÿ›‚ƃHortensius utroque genere florens clamores faciebat adu-€lescens. habebat enim et Meneclium illud studium cre-€brarum venustarumque sententiarum, in quibus, ut in illo €Graeco, sic in hoc erant quaedam magis venustae dulces-€que sententiae quam aut necessariae aut interdum utiles; €et erat oratio cum incitata et vibrans tum etiam accurata €et polita. non probabantur haec senibus_saepe videbam €cum inridentem tum etiam irascentem et stomachantem €Philippum_, sed mirabantur adulescentes, multitudo movebatur. erat excellens iudicio volgi et facile primas €tenebat adulescens. etsi enim genus illud dicendi aucto-€ritatis habebat parum, tamen aptum esse aetati videbatur. €et certe, quod et ingeni quaedam forma lucebat [2usu]2 et @1 €exercitatione perfecta eratque verborum astricta compren-€sio, summam hominum admirationem excitabat. sed cum €iam honores et illa senior auctoritas gravius quiddam €requireret, remanebat idem nec decebat idem; quodque €exercitationem studiumque dimiserat, quod in eo fuerat €acerrimum, concinnitas illa crebritasque sententiarum €pristina manebat, sed ea vestitu illo orationis, quo con-€suerat, ornata non erat. hoc tibi ille, Brute, minus for-€tasse placuit quam placuisset, si illum flagrantem studio €et florentem facultate audire potuisses. @@Tum Brutus: ego vero, inquit, et ista, quae dicis, video €qualia sint et Hortensium magnum oratorem semper €putavi maxumeque probavi pro Messalla dicentem, cum €tu afuisti. €@@Sic ferunt, inquam, idque declarat totidem quot dixit, €ut aiunt, scripta verbis oratio. ergo ille a Crasso consule €et Scaevola usque ad Paulum et Marcellum consules flo-€ruit, nos in eodem cursu fuimus a Sulla dictatore ad eos-€dem fere consules. sic Q. Hortensi vox exstincta fato €suo est, nostra publico. €@@Melius, quaeso, ominare, inquit Brutus. @@Sit sane ut vis, inquam, et id non tam mea causa quam €tua; sed fortunatus illius exitus, qui ea non vidit cum €fierent, quae providit futura. saepe enim inter nos impen-€dentis casus deflevimus, cum belli civilis causas in priva-€torum cupiditatibus inclusas, pacis spem a publico con-€silio esse exclusam videremus. sed illum videtur felicitas €ipsius, qua semper est usus, ab eis miseriis, quae con-€secutae sunt, morte vindicavisse. @@Nos autem, Brute, quoniam post Hortensi clarissimi €oratoris mortem orbae eloquentiae quasi tutores relicti @1 €sumus, domi teneamus eam saeptam liberali custodia, et €hos ignotos atque impudentes procos repudiemus tue-€amurque ut adultam virginem caste et ab amatorum im-€petu quantum possumus prohibeamus. equidem etsi doleo €me in vitam paulo serius tamquam in viam ingressum, €priusquam confectum iter sit, in hanc rei publicae noctem €incidisse, tamen ea consolatione sustentor quam tu mihi, €Brute, adhibuisti tuis suavissimis litteris, quibus me forti €animo esse oportere censebas, quod ea gessissem, quae de €me etiam me tacente ipsa loquerentur viverentque mor-€tuo; quae, si recte esset, salute rei publicae, sin secus, €interitu ipso testimonium meorum de re publica consilio-rum darent. sed in te intuens, Brute, doleo, cuius in €adulescentiam per medias laudes quasi quadrigis vehen-€tem transversa incurrit misera fortuna rei publicae. hic me €dolor tangit, haec me cura sollicitat et hunc mecum so-€cium eiusdem et amoris et iudici. tibi favemus, te tua €frui virtute cupimus, tibi optamus eam rem publicam in €qua duorum generum amplissumorum renovare memo-€riam atque augere possis. tuum enim forum, tuum erat €illud curriculum, tu illuc veneras unus, qui non linguam €modo acuisses exercitatione dicendi, sed et ipsam elo-€quentiam locupletavisses graviorum artium instrumento €et isdem artibus decus omne virtutis cum summa elo-quentiae laude iunxisses. ex te duplex nos afficit solli-€citudo, quod et ipse re publica careas et illa te. tu tamen, €etsi cursum ingeni tui, Brute, premit haec importuna €clades civitatis, contine te in tuis perennibus studiis et €effice id quod iam propemodum vel plane potius effece- @1 €ras, ut te eripias ex ea, quam ego congessi in hunc ser-€monem, turba patronorum. nec enim decet te ornatum €uberrumis artibus, quas cum domo haurire non posses, €arcessivisti ex urbe ea, quae domus est semper habita €doctrinae, numerari in volgo patronorum. nam quid te €exercuit Pammenes vir longe eloquentissimus Graeciae, €quid illa vetus Academia atque eius heres Aristus hospes €et familiaris meus, si quidem similes maioris partis orato-rum futuri sumus? nonne cernimus vix singulis aetatibus €binos oratores laudabilis constitisse? Galba fuit inter tot €aequalis unus excellens, cui, quem ad modum accepimus, et €Cato cedebat senior et qui temporibus illis aetate inferio-€res fuerunt; Lepidus postea, deinde Carbo; nam Grac-€chi in contionibus multo faciliore et liberiore genere €dicendi, quorum tamen ipsorum ad aetatem laus elo-€quentiae perfecta nondum fuit; Antonius, Crassus, post €Cotta, Sulpicius, Hortensius. nihil dico amplius, tantum €dico: si mihi accidisset, ut numerarer in multis * * * si €operosa est concursatio magis oportunorum * * * @1 ï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1ORATOR}1 ‘@@Utrum difficilius aut maius esset negare tibi sae-€pius idem roganti an efficere id quod rogares diu €multumque, Brute, dubitavi. nam et negare ei quem €unice diligerem cuique me carissimum esse sentirem, €praesertim et iusta petenti et praeclara cupienti, durum €admodum mihi videbatur, et suscipere tantam rem, €quantam non modo facultate consequi difficile esset €sed etiam cogitatione complecti, vix arbitrabar esse €eius qui vereretur reprehensionem doctorum atque prudentium. quid enim est maius quam, cum tanta €sit inter oratores bonos dissimilitudo, iudicare quae €sit optuma species et quasi figura dicendi? quod quo-€niam me saepius rogas, aggrediar non tam perficiundi €spe quam experiundi voluntate. malo enim, cum studio €tuo sim obsecutus, desiderari a te prudentiam meam €quam, si id non fecerim, benivolentiam. @@Quaeris igitur idque iam saepius, quod eloquentiae €genus probem maxume et quale mihi videatur illud €quo nihil addi possit, quod ego summum et perfectis-€simum iudicem. in quo vereor ne, si id quod vis €effecero eumque oratorem quem quaeris expressero, €tardem studia multorum, qui desperatione debilitati @1 €experiri id nolent quod se assequi posse diffidant. sed par est omnis omnia experiri, qui res magnas et €magno opere expetendas concupiverunt. quodsi quem €aut natura sua [aut] illa praestantis ingenii vis forte €deficiet aut minus instructus erit magnarum artium €disciplinis, teneat tamen eum cursum quem poterit. €prima enim sequentem honestum est in secundis tertiis-€que consistere. an in poetis non Homero soli locus €est, ut de Graecis loquar, aut Archilocho aut Sophocli €aut Pindaro sed horum vel secundis vel etiam infra secundos. nec vero Aristotelen in philosophia deterruit €a scribendo amplitudo Platonis nec ipse Aristoteles €admirabili quadam scientia et copia ceterorum studia €restinxit. nec solum ab optumis studiis excellentes €viri deterriti non sunt sed ne opifices quidem se ab €artibus suis removerunt, qui aut Ialysi quem Rhodi €vidimus non potuerunt aut Coae Veneris pulchritudinem €imitari, nec simulacro Iovis Olympii aut doryphori €statua deterriti reliqui minus experti sunt quid efficere €aut quo progredi possent. quorum tanta multitudo €fuit, tanta in suo cuiusque genere laus, ut cum summa miraremur inferiora tamen probaremus. in orato-€ribus vero, Graecis quidem, admirabile est quantum €inter omnis unus excellat. ac tamen, cum esset De-€mosthenes, multi oratores magni et clari fuerunt et €antea fuerant nec postea defecerunt. quare non est €cur eorum qui se studio eloquentiae dediderunt spes €infringatur aut languescat industria. nam neque illud @1 €ipsum quod est optumum desperandum est et in prae-€stantibus rebus magna sunt ea quae sunt optumis €proxuma. @@Atque ego in summo oratore fingendo talem in-€formabo qualis fortasse nemo fuit. non enim quaero €quis fuerit, sed quid sit illud quo nihil possit esse €praestantius, quod in perpetuitate dicendi non saepe €atque haud scio an nunquam, in aliqua autem parte þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ—†eluceat aliquando, idem apud alios densius apud alios fortasse rarius. sed ego sic statuo, nihil esse in ullo €genere tam pulchrum, quo non pulchrius id sit unde €illud ut ex ore aliquo quasi imago exprimatur. quod €neque oculis neque auribus neque ullo sensu percipi €potest, cogitatione tamen et mente complectimur. €itaque et Phidiae simulacris quibus nihil in illo €genere perfectius videmus et iis picturis quas nominavi cogitare tamen possumus pulchriora. nec vero ille €artifex cum faceret Iovis formam aut Minervae, con-€templabatur aliquem e quo similitudinem duceret, sed €ipsius in mente insidebat species pulchritudinis eximia €quaedam, quam intuens in eaque defixus ad illius €similitudinem artem et manum dirigebat. ut igitur €in formis et figuris est aliquid perfectum et excellens, €cuius ad cogitatam speciem imitando referuntur ea €quae sub oculos ipsa non cadunt, sic perfectae elo-€quentiae speciem animo videmus, effigiem auribus quaerimus. has rerum formas appellat $I)DE/AS& ille non €intellegendi solum sed etiam dicendi gravissimus €auctor et magister Plato easque gigni negat et ait €semper esse ac ratione et intellegentia contineri; cetera @1 €nasci occidere, fluere labi nec diutius esse uno et €eodem statu. quicquid est igitur de quo ratione et €via disputetur, id est ad ultimam sui generis formam €speciemque redigendum. @@Ac video hanc primam ingressionem meam non ex €oratoriis disputationibus ductam, sed e media philo-€sophia repetitam et eam quidem cum antiquam tum €subobscuram aut reprehensionis aliquid aut certe €admirationis habituram. nam aut mirabuntur quid €haec pertineant ad ea quae quaerimus_quibus satis €faciet res ipsa cognita, ut non sine causa alte repetita €videatur_aut reprehendent quod inusitatas vias indagemus, tritas relinquamus. ego autem et me saepe €nova videri dicere intellego, cum pervetera dicam sed €inaudita plerisque, et fateor me oratorem, si modo €sim aut etiam quicumque sim, non ex rhetorum of-€ficinis, sed ex Academiae spatiis exstitisse. illa enim €sunt curricula multiplicium variorumque sermonum €in quibus Platonis primum sunt impressa vestigia. €sed et huius et aliorum philosophorum disputationibus €et exagitatus maxume orator est et adiutus_omnis €enim ubertas et quasi silva dicendi ducta ab illis est_ €nec satis tamen instructus ad forensis causas quas, €ut illi ipsi dicere solebant, agrestioribus Musis reli-querunt. sic eloquentia haec forensis spreta a philo-€sophis et repudiata multis quidem illa adiumentis €magnisque caruit, sed tamen ornata verbis atque sen-€tentiis iactationem habuit in populo nec paucorum €iudicium reprehensionemque pertimuit: ita et doctis @1 €eloquentia popularis et disertis elegans doctrina de-fuit. Positum sit igitur in primis quod post magis €intellegetur, sine philosophia non posse effici quem €quaerimus eloquentem, non ut in ea tamen omnia sint €sed ut sic adiuvet ut palaestra histrionem; parva enim €magnis saepe rectissime conferuntur. nam nec latius €atque copiosius de magnis variisque rebus sine philo-sophia potest quisquam dicere_si quidem etiam in €Phaedro Platonis hoc Periclen praestitisse ceteris dicit €oratoribus Socrates, quod is Anaxagorae physici fuerit €auditor. a quo censet eum cum alia praeclara quaedam €et magnifica didicisse tum uberem et fecundum fuisse €gnarumque, quod est eloquentiae maxumum, quibus €orationis modis quaeque animorum partes pellerentur. €quod idem de Demosthene existimari potest cuius ex €epistulis intellegi licet quam frequens fuerit Platonis auditor_nec vero sine philosophorum disciplina €genus et speciem cuiusque rei cernere neque eam de-€finiundo explicare nec tribuere in partis possumus nec €iudicare quae vera quae falsa sint neque cernere conse-€quentia, repugnantia videre, ambigua distinguere. quid €dicam de natura rerum, cuius cognitio magnam ora-€tionis suppeditat copiam? [2iam]2 de vita de officiis de €virtute de moribus sine multa earum ipsarum rerum di-sciplina aut dici aut intellegi posse [2putas]2? Ad has tot €tantasque res adhibenda sunt ornamenta innumerabilia. €quae sola tum quidem tradebantur ab iis qui dicendi €numerabantur magistri; quo fit ut veram illam et €absolutam eloquentiam nemo consequatur, quod alia €intellegendi alia dicendi disciplina est et ab aliis rerum ab aliis verborum doctrina quaeritur. itaque @1 €M. Antonius cui vel primas eloquentiae patrum nostro-€rum tribuebat aetas, vir natura peracutus et prudens, €in eo libro quem unum reliquit disertos ait se vi-€disse multos, eloquentem omnino neminem. insidebat €videlicet in eius mente species eloquentiae quam €cernebat animo, re ipsa non videbat. vir autem €acerrimo ingenio_sic enim fuit_multa et in se €et in aliis desiderans neminem plane qui recte ap-pellari eloquens posset videbat. quodsi ille nec se €nec L. Crassum eloquentem putavit, habuit profecto €comprehensam animo quandam formam eloquentiae, €cui quoniam nihil deerat, eos quibus aliquid aut plura €deerant in eam formam non poterat includere. in-€vestigemus hunc igitur, Brute, si possumus, quem €nunquam vidit Antonius aut qui omnino nullus un-€quam fuit. quem si imitari atque exprimere non pos-€sumus, quod idem ille vix deo concessum esse dicebat, €at qualis esse debeat poterimus fortasse dicere. @@Tria sunt omnino genera dicendi quibus in singulis €quidam floruerunt, peraeque autem, id quod volumus, €perpauci in omnibus. nam et grandiloqui, ut ita di-€cam, fuerunt cum ampla et sententiarum gravitate et €maiestate verborum, vehementes varii copiosi graves, €ad permovendos et convertendos animos instructi €et parati_quod ipsum alii aspera tristi horrida €oratione neque perfecta atque conclusa, alii levi et €structa et terminata_et contra tenues acuti, omnia €docentes et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili @1 €quadam et pressa oratione [2et]2 limata; in eodemque €genere alii callidi sed impoliti et consulto rudium €similes et imperitorum, alii in eadem ieiunitate con-€cinniores, idem faceti, florentes etiam et leviter ornati. est autem quidam interiectus inter hos medius et €quasi temperatus nec acumine posteriorum nec fulmine €utens superiorum, vicinus amborum, in neutro excellens, €utriusque particeps vel utriusque, si verum quaerimus, €potius expers, isque uno tenore, ut aiunt, in dicendo €fluit nihil afferens praeter facultatem et aequalitatem €aut addit aliquos ut in corona toros omnemque ora-€tionem ornamentis modicis verborum sententiarumque distinguit. horum singulorum generum quicumque vim €in singulis consecuti sunt, magnum in oratoribus nomen €habuerunt. sed quaerendum est satisne id quod volumus €effecerint. videmus enim fuisse quosdam qui idem €ornate ac graviter, idem versute et subtiliter dicerent. €atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum repe-€rire possemus. esset egregium non quaerere externa, domesticis esse contentos. sed ego idem, qui in illo €sermone nostro qui est expositus in Bruto multum €tribuerim Latinis, vel ut hortarer alios vel quod ama-€rem meos, recordor longe omnibus unum anteferre €Demosthenem, quem velim accommodare ad eam quam €sentiam eloquentiam, non ad eam quam in aliquo ipse €cognoverim. hoc nec gravior exstitit quisquam nec cal-€lidior nec temperatior. itaque nobis monendi sunt ii @1 €quorum sermo imperitus increbruit, qui aut dici se €desiderant Atticos aut ipsi Attice volunt dicere, ut €mirentur hunc maxume quo ne Athenas quidem ipsas €magis credo fuisse Atticas. quid enim sit Atticum di-€scant [2ab illo]2 eloquentiamque ipsius viribus, non im-becillitate sua metiantur. nunc enim tantum quisque €laudat quantum se posse sperat imitari. sed tamen eos €studio optumo, iudicio minus firmo praeditos docere €quae sit propria laus Atticorum non alienum puto. €@@Semper oratorum eloquentiae moderatrix fuit audi-€torum prudentia. omnes enim qui probari volunt €voluntatem eorum qui audiunt intuentur ad eamque €et ad eorum arbitrium et nutum totos se fingunt et accommodant. itaque Caria et Phrygia et Mysia, €quod minime politae minimeque elegantes sunt, adsci-€verunt aptum suis auribus opimum quoddam et tan-€quam adipale dictionis genus quod eorum vicini non þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜™…ita lato interiecto mari Rhodii nunquam probaverunt, €Graeci autem multo minus, Athenienses vero fun-€ditus repudiaverunt. quorum semper fuit prudens sin-€cerumque iudicium, nihil ut possent nisi incorruptum €audire et elegans. eorum religioni cum serviret ora-€tor, nullum verbum insolens nullum odiosum ponere audebat. itaque hic, quem praestitisse diximus ceteris, €in illa pro Ctesiphonte oratione longe optuma sum-€missius a primo, deinde dum de legibus disputat €pressius, post sensim incendens iudices ut vidit ar-€dentis in reliquis exultavit audacius. ac tamen in hoc €ipso diligenter examinante verborum omnium pon- @1 €dera reprehendit Aeschines quaedam et exagitat illu-€densque dura odiosa intolerabilia esse dicit, quin etiam €quaerit ab ipso, cum quidem eum beluam appellet, €utrum illa verba an portenta sint, ut Aeschini ne Demosthenes quidem videatur Attice dicere. facile est €enim verbum aliquod ardens, ut ita dicam, notare id-€que restinctis iam animorum incendiis irridere. itaque €se purgans iocatur Demosthenes: negat in eo positas €esse fortunas Graeciae, [2hocine an illo verbo usus €sit,]2 huc an illuc manum porrexerit. quonam igitur €modo audiretur Mysus aut Phryx Athenis, cum etiam €Demosthenes exagitetur ut putidus? cum vero incli-€nata ululantique voce more Asiatico canere coepisset, €quis eum ferret aut potius quis non iuberet auferri? ad Atticorum igitur auris teretes et religiosas qui €se accommodant, ii sunt existimandi Attice dicere. €quorum genera plura sunt; hi unum modo quale sit €suspicantur. putant enim qui horride inculteque dicat, €modo id eleganter enucleateque faciat, eum solum €Attice dicere. errant, quod solum; quod Attice, non falluntur. istorum enim iudicio, si solum illud est €Atticum, ne Pericles quidem dixit Attice cui primae €sine controversia deferebantur. qui si tenui genere €uteretur, nunquam ab Aristophane poeta fulgere to-€nare permiscere Graeciam dictus esset. dicat igitur €Attice venustissimus ille scriptor ac politissimus Ly-€sias_quis enim id possit negare?_dum intelle- @1 €gamus hoc esse Atticum in Lysia, non quod tenuis €sit atque inornatus sed quod nihil habeat insolens €aut ineptum. ornate vero et graviter et copiose di-€cere aut Atticorum sit aut ne sit Aeschines neve Demosthenes Atticus. ecce autem aliqui se Thucy-€didios esse profitentur, novum quoddam imperitorum €et inauditum genus. nam qui Lysiam secuntur, causi-€dicum quendam secuntur, non illum quidem amplum €atque grandem, subtilem et elegantem tamen et qui €in forensibus causis possit praeclare consistere. Thucy-€dides autem res gestas et bella narrat et proelia, €graviter sane et probe, sed nihil ab eo transferri pot-€est ad forensem usum et publicum. ipsae illae con-€tiones ita multas habent obscuras abditasque sententias €vix ut intellegantur; quod est in oratione civili vitium vel maxumum. quae est autem in hominibus tanta €perversitas, ut inventis frugibus glande vescantur? an €victus hominum Atheniensium beneficio excoli potuit, €oratio non potuit? quis porro unquam Graecorum €rhetorum a Thucydide quicquam duxit? at laudatus €est ab omnibus. fateor; sed ita ut rerum explicator €prudens severus gravis, non ut in iudiciis versaret causas sed ut in historiis bella narraret. itaque nun-€quam est numeratus orator nec vero, si historiam €non scripsisset, nomen eius exstaret, cum praesertim €fuisset honoratus et nobilis. huius tamen nemo neque €verborum neque sententiarum gravitatem imitatur, sed €cum mutila quaedam et hiantia locuti sunt, quae vel €sine magistro facere potuerunt, germanos se putant €esse Thucydidas. nactus sum etiam qui Xenophontis @1 €similem esse se cuperet, cuius sermo est ille quidem €melle dulcior sed a forensi strepitu remotissimus. @@Referamus igitur nos ad eum quem volumus incho-€andum et eadem [2illa]2 eloquentia informandum quam €in nullo cognovit Antonius. magnum opus omnino et €arduum, Brute, conamur; sed nihil difficile amanti €puto. amo autem et semper amavi ingenium studia €mores tuos. incendor porro cotidie magis non desi-€derio solum quo quidem conficior, congressus nostros, €consuetudinem victus, doctissimos sermones requirens €tuos, sed etiam admirabili fama virtutum incredibilium quae specie dispares prudentia coniunguntur. quid €enim tam distans quam a severitate comitas? quis €tamen unquam te aut sanctior est habitus aut dulcior? €quid tam difficile quam in plurimorum controversiis €diiudicandis ab omnibus diligi? consequeris tamen, ut €eos ipsos quos contra statuas aequos placatosque di-€mittas. itaque efficis ut, cum gratiae causa nihil facias, €omnia tamen sint grata quae facis. ergo omnibus €[2perterritis]2 terris una Gallia communi non ardet in-€cendio, in qua frueris ipse te, tanquam in Italiae luce €cognosceris versarisque in optumorum civium vel flore €vel robore. iam quantum illud est quod in maxumis €occupationibus nunquam intermittis studia doctrinae, €semper aut ipse scribis aliquid aut me vocas ad scri-bendum. itaque hoc sum aggressus statim Catone ab-€soluto, quem ipsum nunquam attigissem tempora €timens inimica virtuti, nisi tibi hortanti et illius @1 €memoriam mihi caram excitanti non parere nefas esse €duxissem. sed testificor me a te rogatum et recusan-€tem haec scribere esse ausum. volo enim mihi tecum €commune esse crimen, ut, si sustinere tantam quae-€stionem non potuero, iniusti oneris impositi tua culpa €sit, mea recepti; in quo tamen iudicii nostri errorem €laus tibi dati muneris compensabit. @@Sed in omni re difficillimum est formam, qui $XARAK-€$TH\R& Graece dicitur, exponere optumi, quod aliud aliis €videtur optumum. Ennio delector, ait quispiam, quod €non discedit a communi more verborum. Pacuio, €inquit alius; omnes apud hunc ornati elaboratique €sunt versus, multa apud alterum neglegentius. fac €alium Accio; varia enim sunt iudicia ut in Graecis €nec facilis explicatio, quae forma maxume excellat. in €picturis alios horrida inculta [abdita et] opaca, contra €alios nitida laeta conlustrata delectant. quid est quo €praescriptum aliquod aut formulam exprimas, cum in €suo quodque genere praestet et genera plura sint? €hac ego religione non sum ab hoc conatu repulsus €existimavique in omnibus rebus esse aliquid optumum, €etiam si lateret, idque ab eo posse qui eius rei gnarus €esset iudicari. @@Sed quoniam plura sunt orationum genera eaque €diversa neque in unam formam cadunt omnia, lauda-€tionum [2et]2 descriptionum et historiarum et talium su-€asionum, qualem Isocrates fecit Panegyricum multique @1 €alii qui sunt nominati sophistae, reliquarumque rerum €formam quae absunt a forensi contentione, eiusque €totius generis quod Graece $E)PIDEIKTIKO\N& nominatur, €quia quasi ad inspiciundum delectationis causa com-€paratum est, non complectar hoc tempore; non quo €neglegenda sit; est enim illa quasi nutrix eius oratoris €quem informare volumus et de quo molimur aliquid €exquisitius dicere. ab hac et verborum copia alitur €et eorum constructio et numerus liberiore quadam fruitur licentia. datur etiam venia concinnitati sen-€tentiarum et argutiis, certique et circumscripti verborum €ambitus conceduntur, de industriaque non ex insidiis €sed aperte ac palam elaboratur, ut verba verbis quasi €demensa et paria respondeant, ut crebro conferantur €pugnantia comparenturque contraria et ut pariter ex-€trema terminentur eundemque referant in cadendo €sonum; quae in veritate causarum et rarius multo €facimus et certe occultius. in Panathenaico autem €Isocrates ea studiose consectatum fatetur; non enim €ad iudiciorum certamen sed voluptatem aurium scrip-serat. haec tractasse Thrasymachum Calchedonium €primum et Leontinum ferunt Gorgiam, Theodorum €inde Byzantium multosque alios quos $LOGODAIDA/LOUS €appellat in Phaedro Socrates. quorum satis arguta €multa sed ut modo primumque nascentia minuta et €versiculorum similia quaedam nimiumque depicta. @1 €quo magis sunt Herodotus Thucydidesque mirabiles; €quorum aetas cum in eorum tempora quos nominavi €incidisset, longissime tamen ipsi a talibus deliciis €vel potius ineptiis afuerunt. alter enim sine ullis €salebris quasi sedatus amnis fluit, alter incitatior fer-þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜§ˆŒtur et de bellicis rebus canit etiam quodam modo bel-€licum. primisque ab his, ut ait Theophrastus, historia €commota est ut auderet uberius quam superiores et ornatius dicere. horum aetati successit Isocrates qui €praeter ceteros eiusdem generis laudatur semper a €nobis, nonnunquam, Brute, leniter et erudite repu-€gnante te; sed cedas mihi fortasse, si quid in eo €laudem cognoveris. nam cum concisus ei Thrasy-€machus minutis numeris videretur et Gorgias, qui €tamen primi traduntur arte quadam verba vinxisse, €Theodorus autem praefractior nec satis, ut ita dicam, €rotundus, primus instituit dilatare verbis et mollioribus €numeris explere sententias. in quo cum doceret eos €qui partim in dicendo partim in scribendo principes €exstiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. itaque ut ego, cum a nostro Catone laudabar, vel re-€prehendi me a ceteris facile patiebar sic Isocrates €videtur [2prae]2 testimonio Platonis aliorum iudicia €debere contemnere. est enim, ut scis, quasi in extrema €pagina Phaedri his ipsis verbis loquens Socrates: €'adulescens etiam nunc, o Phaedre, Isocrates est, sed €quid de illo augurer lubet dicere.' 'quid tandem?' €inquit ille. 'maiore mihi ingenio videtur esse quam ut €cum orationibus Lysiae comparetur, praeterea ad vir-€tutem maior indoles; ut minime mirum futurum sit, @1 €si, cum aetate processerit, aut in hoc orationum genere €cui nunc studet tantum, quantum pueris, reliquis prae-€stet omnibus qui unquam orationes attigerunt aut, si €contentus his non fuerit, divino aliquo animi motu €maiora concupiscat; inest enim natura philosophia in €huius viri mente quaedam.' haec de adulescente So-crates auguratur. at ea de seniore scribit Plato et €scribit aequalis et quidem exagitator omnium rheto-€rum hunc miratur unum. me autem qui Isocraten non €diligunt una cum Socrate et cum Platone errare pati-€antur. dulce igitur orationis genus et solutum et €affluens, sententiis argutum, verbis sonans est in illo €epidictico genere, quod diximus proprium sophista-€rum, pompae quam pugnae aptius, gymnasiis et pa-€laestrae dicatum, spretum et pulsum foro. sed quod €educata huius nutrimentis eloquentia [est] ipsa se postea €colorat et roborat, non alienum fuit de oratoris quasi in-€cunabulis dicere. verum haec ludorum atque pompae; €nos autem iam in aciem dimicationemque veniamus. @@Quoniam tria videnda sunt oratori: quid dicat et €quo quidque loco et quo modo, dicendum omnino est €quid sit optumum in singulis, sed aliquanto secus at-€que in tradenda arte dici solet. nulla praecepta po-€nemus_neque enim id suscepimus_sed excellentis €eloquentiae speciem et formam adumbrabimus; nec €quibus rebus ea paretur exponemus, sed qualis nobis esse videatur. ac duo breviter prima; sunt enim non €tam insignia ad maxumam laudem quam necessaria et €tamen cum multis paene communia. @1 €@@Nam et invenire et iudicare quid dicas magna illa €quidem sunt et tanquam animi instar in corpore, €sed propria magis prudentiae quam eloquentiae; qua €tamen in causa est vacua prudentia? noverit igitur €hic quidem orator quem summum esse volumus ar-gumentorum et rationum locos. nam quoniam, quic-€quid est quod in controversia aut in contentione €versetur, in eo aut sitne aut quid sit aut quale sit €quaeritur: sitne, signis; quid sit, definitionibus; quale €sit, recti pravique partibus_quibus ut uti possit €orator, non ille volgaris sed hic excellens, a propriis €personis et temporibus semper, si potest, avocat con-€troversiam. latius enim de genere quam de parte dis-€ceptare licet, ut quod in universo sit probatum id in parte sit probari necesse_haec igitur quaestio a pro-€priis personis et temporibus ad universi generis ora-€tionem traducta appellatur $QE/SIS&. in hac Aristoteles €adulescentis non ad philosophorum morem tenuiter dis-€serendi, sed ad copiam rhetorum, in utramque partem €ut ornatius et uberius dici posset, exercuit idemque €locos_sic enim appellat_quasi argumentorum €notas tradidit unde omnis in utramque partem tra-heretur oratio. faciet igitur hic noster_non enim €declamatorem aliquem de ludo aut rabulam de foro €sed doctissimum et perfectissimum quaerimus_ut, €quoniam loci certi traduntur, percurrat omnis, utatur €aptis, generatim dicat, ex quo emanent etiam qui @1 €communes appellantur loci. nec vero utetur impru-€denter hac copia, sed omnia expendet et seliget. non €enim semper nec in omnibus causis ex isdem argu-mentorum momenta sunt. iudicium igitur adhibebit €nec inveniet solum quid dicat sed etiam expendet. €nihil enim est feracius ingeniis, iis praesertim quae €disciplinis exculta sunt. sed ut segetes fecundae et €uberes non solum fruges verum herbas etiam effun-€dunt inimicissimas frugibus, sic interdum ex illis locis €aut levia quaedam aut causis aliena aut non utilia gignuntur. quorum [2nisi]2 ab oratoris iudicio dilectus €magnus adhibebitur, quonam modo ille in bonis hae-€rebit et habitabit suis aut molliet dura aut occul-€tabit quae dilui non poterunt atque omnino oppri-€met, si licebit, aut abducet animos aut aliud afferet €quod oppositum probabilius sit quam illud quod ob-€stabit? @@Iam vero ea quae invenerit qua diligentia con-€locabit. quoniam id secundum erat de tribus. ve-€stibula nimirum honesta aditusque ad causam faciet €illustris; cumque animos prima aggressione occupa-€verit, infirmabit excludetque contraria, * de firmis-€simis alia prima ponet alia postrema inculcabitque €leviora. €@@Atque in primis duabus dicendi partibus qualis esset summatim breviterque descripsimus. sed, ut €ante dictum est, in his partibus, etsi graves atque €magnae sunt, minus et artis est et laboris. cum autem @1 €et quid et quo loco dicat invenerit, illud est longe €maxumum, videre quonam modo. scitum est enim quod €Carneades noster dicere solebat, Clitomachum eadem €dicere, Charmadam autem eodem etiam modo dicere. €quodsi in philosophia tantum interest quem ad modum €dicas, ubi res spectatur, non verba penduntur, quid €tandem in causis existimandum est, quibus totis mo-deratur oratio? quod quidem ego, Brute, ex tuis litteris €sentiebam non te id sciscitari, qualem ego in inve-€niundo et in conlocando summum esse oratorem vellem, €sed id mihi quaerere videbare, quod genus ipsius ora-€tionis optumum iudicarem: rem difficilem, di immor-€tales, atque omnium difficillimam. nam cum est oratio €mollis et tenera et ita flexibilis, ut sequatur quocum-€que torqueas, tum et naturae variae et voluntates mul-tum inter se distantia effecerunt genera dicendi. flumen €aliis verborum volubilitasque cordi est, qui ponunt in €orationis celeritate eloquentiam; distincta alios et in-€terpuncta intervalla, morae respirationesque delectant. €quid potest esse tam diversum? tamen est in utroque €aliquid excellens. elaborant alii [2in]2 lenitate et aequa-€bilitate et puro quasi quodam et candido genere di-€cendi; ecce aliqui duritatem et severitatem quandam €in verbis et orationis quasi maestitiam secuntur; quod-€que paulo ante divisimus, ut alii graves alii tenues €alii temperati vellent videri, quot orationum genera €esse diximus totidem oratorum reperiuntur. @@Et quoniam coepi iam cumulatius hoc munus €augere quam a te postulatum est_tibi enim tan-€tum de orationis genere quaerenti respondi etiam €breviter de inveniundo et conlocando_ne nunc qui-€dem solum de orationis modo dicam sed etiam de €actionis. ita praetermissa pars nulla erit, quandoquidem @1 €de memoria nihil est hoc loco dicendum quae com-munis est multarum artium. quo modo autem dica-€tur id est in duobus: in agendo et in eloquendo. est €enim actio quasi corporis quaedam eloquentia, cum €constet e voce atque motu. vocis mutationes totidem €sunt quot animorum, qui maxume voce commoventur. €itaque ille perfectus quem iam dudum nostra indicat €oratio, utcumque se affectum videri et animum audi-€entis moveri volet, ita certum vocis admovebit sonum. €de quo plura dicerem, si hoc praecipiundi tempus esset €aut si tu hoc quaereres. dicerem etiam de gestu cum €quo iunctus est voltus. quibus omnibus dici vix potest quantum intersit quem ad modum utatur orator. nam €et infantes actionis dignitate eloquentiae saepe fructum þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜¸ƒtulerunt et diserti deformitate agendi multi infantes €putati sunt, ut iam non sine causa Demosthenes tri-€buerit et primas et secundas et tertias actioni. si €enim eloquentia nulla sine hac, haec autem sine elo-€quentia tanta est, certe plurimum in dicendo potest. €volet igitur ille qui eloquentiae principatum petet €et contenta voce atrociter dicere et summissa leniter et inclinata videri gravis et inflexa miserabilis. mira €est enim quaedam natura vocis cuius quidem e tribus €omnino sonis, inflexo acuto gravi, tanta sit et tam €suavis varietas perfecta in cantibus. est autem etiam €in dicendo quidam cantus obscurior, non hic e Phrygia €et Caria rhetorum epilogus paene canticum, sed ille €quem significat Demosthenes et Aeschines, cum alter @1 €alteri obicit vocis inflexiones; dicit plura etiam De-€mosthenes illumque saepe praedicat voce dulci et clara fuisse. in quo illud etiam notandum mihi videtur ad €studium persequendae suavitatis in vocibus: ipsa enim €natura, quasi modularetur hominum orationem, in omni €verbo posuit acutam vocem nec una plus nec a po-€strema syllaba citra tertiam; quo magis naturam ducem ad aurium voluptatem sequatur industria. ac vocis €bonitas quidem optanda est; non est enim in nobis €sed tractatio atque usus in nobis. ergo ille princeps €variabit et mutabit: omnis sonorum tum intendens €tum remittens persequetur gradus. idemque motu sic €utetur, nihil ut supersit: in gestu status erectus et €celsus; rarus incessus nec ita longus; excursio mo-€derata eaque rara; nulla mollitia cervicum, nullae ar-€gutiae digitorum, non ad numerum articulus cadens; €trunco magis toto se ipse moderans et virili laterum €flexione, brachii proiectione in contentionibus, con-tractione in remissis. voltus vero qui secundum vo-€cem plurimum potest quantam affert tum dignitatem €tum venustatem. in quo cum effeceris ne quid in-€eptum sit aut voltuosum, tum oculorum est quaedam €magna moderatio. nam ut imago est animi voltus €sic indices oculi; quorum et hilaritatis et vicissim €tristitiae modum res ipsae de quibus agetur tem-€perabunt. @1 @@Sed iam illius perfecti oratoris et summae elo-€quentiae species exprimenda est. quem hoc uno ex-€cellere, id est oratione, cetera in eo latere indicat €nomen ipsum. non enim inventor aut compositor aut €actor [2qui]2 haec complexus est omnia, sed et Graece €ab eloquendo $R(H/TWR& et Latine eloquens dictus est. €ceterarum enim rerum quae sunt in oratore partem €aliquam sibi quisque vindicat, dicendi autem, id est €eloquendi maxuma vis soli huic conceditur. @@Quanquam enim et philosophi quidam ornate lo-€cuti sunt_si quidem et Theophrastus divinitate €loquendi nomen invenit et Aristoteles Isocraten ipsum €lacessivit et Xenophontis voce Musas quasi locutas €ferunt et longe omnium quicumque scripserunt aut €locuti sunt exstitit et gravitate [2et suavitate]2 princeps €Plato_tamen horum oratio neque nervos neque aculeos oratorios ac forensis habet. locuntur cum doc-€tis quorum sedare animos malunt quam incitare, €si de rebus placatis ac minime turbulentis docendi €causa non capiundi locuntur, ut in eo ipso quod €delectationem aliquam dicendo aucupentur plus non-€nullis quam necesse sit facere videantur. ergo ab hoc €genere non difficile est hanc eloquentiam de qua nunc agitur secernere. mollis est enim oratio philosophorum €et umbratilis nec sententiis nec verbis instructa po-€pularibus nec vincta numeris sed soluta liberius; nihil €iratum habet nihil invidum nihil atrox nihil misera- @1 €bile nihil astutum; casta verecunda virgo incorrupta €quodam modo. itaque sermo potius quam oratio dicitur. €quanquam enim omnis locutio oratio est tamen unius oratoris locutio hoc proprio signata nomine est. So-€phistarum de quibus supra dixi magis distinguenda €similitudo videtur, qui omnis eosdem volunt flores €quos adhibet orator in causis persequi. sed hoc dif-€ferunt quod, cum sit iis propositum non perturbare €animos sed placare potius nec tam persuadere quam €delectare, et apertius id faciunt quam nos et crebrius, €concinnas magis sententias exquirunt quam probabilis, €a re saepe discedunt, intexunt fabulas, verba altius €transferunt eaque ita disponunt ut pictores varietatem €colorum, paria paribus referunt, adversa contrariis, saepissimeque similiter extrema definiunt. Huic generi €historia finitima est. in qua et narratur ornate et €regio saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam €contiones et hortationes. sed in his tracta quaedam €et fluens expetitur, non haec contorta et acris oratio. €ab his non multo secus quam a poetis haec elo-€quentia quam quaerimus sevocanda est. Nam etiam €poetae quaestionem attulerunt, quidnam esset illud €quo ipsi differrent ab oratoribus: numero maxume vide-€bantur antea et versu, nunc apud oratores iam ipse nu-merus increbruit. quicquid est enim, quod sub aurium €mensuram aliquam cadit, etiamsi abest a versu_ €nam id quidem orationis est vitium_numerus vo-€catur, qui Graece $R(UQMO\S& dicitur. itaque video visum @1 €esse nonnullis Platonis et Democriti locutionem, etsi €absit a versu, tamen, quod incitatius feratur et claris-€simis verborum luminibus utatur, potius poema pu-€tandum quam comicorum poetarum apud quos, nisi €quod versiculi sunt, nihil est aliud cotidiani dissimile €sermonis. nec tamen id est poetae maxumum, etsi €est eo laudabilior quod virtutes oratoris persequitur, cum versu sit astrictior. ego autem, etiamsi quo-€rundam grandis et ornata vox est poetarum, tamen €in ea cum licentiam statuo maiorem esse quam in €oratoris faciundorum iungendorumque verborum, tum €etiam nonnullorum voluntate vocibus magis quam re-€bus inserviunt. nec vero, si quid est unum inter eos €simile_id autem est iudicium electioque verbo-€rum_propterea ceterarum rerum dissimilitudo in-€tellegi non potest. sed id nec dubium est et, si quid €habet quaestionis, hoc tamen ipsum ad id quod pro-€positum est non est necessarium. seiunctus igitur €orator a philosophorum eloquentia a sophistarum ab €historicorum a poetarum explicandus est nobis qualis €futurus sit. @@Erit igitur eloquens_hunc enim auctore Antonio €quaerimus_is qui in foro causisque civilibus ita €dicet, ut probet ut delectet ut flectat. probare neces-€sitatis est, delectare suavitatis, flectere victoriae; €nam id unum ex omnibus ad optinendas causas potest €plurimum. sed quot officia oratoris tot sunt genera €dicendi: subtile in probando, modicum in delectando, €vehemens in flectendo; in quo uno vis omnis ora-toris est. magni igitur iudicii, summae etiam facul- @1 €tatis esse debebit moderator ille et quasi tempera-€tor huius tripertitae varietatis. nam et iudicabit quid €cuique opus sit et poterit quocumque modo postula-€bit causa dicere. sed est eloquentiae sicut reliquarum €rerum fundamentum sapientia. ut enim in vita sic in €oratione nihil est difficilius quam quid deceat videre. €$PRE/PON& appellant hoc Graeci, nos dicamus sane de-€corum. de quo praeclare et multa praecipiuntur et €res est cognitione dignissima. huius ignoratione non €modo in vita sed saepissime et in poematis et in ora-tione peccatur. est autem quid deceat oratori viden-€dum non in sententiis solum sed etiam in verbis. non €enim omnis fortuna non omnis honos non omnis €auctoritas non omnis aetas nec vero locus aut tempus €aut auditor omnis eodem aut verborum genere trac-€tandus est aut sententiarum semperque in omni parte €orationis ut vitae quid deceat est considerandum; quod €et in re de qua agitur positum est et in personis et eorum qui dicunt et eorum qui audiunt. itaque hunc €locum longe et late patentem philosophi solent in €officiis tractare_non cum de recto ipso disputant, €nam id quidem unum est_grammatici in poetis, €eloquentes in omni et genere et parte causarum. quam €enim indecorum est, de stillicidiis cum apud unum €iudicem dicas, amplissimis verbis et locis uti commu-€nibus, de maiestate populi Romani summisse et sub-€tiliter. hi genere toto, at persona alii peccant aut €sua aut iudicum aut etiam adversariorum nec re @1 €solum sed saepe verbo. etsi sine re nulla vis verbi €est, tamen eadem res saepe aut probatur aut reicitur alio atque alio elata verbo. in omnibusque rebus þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜É‚videndum est quatenus. etsi enim suus cuique modus €est, tamen magis offendit nimium quam parum. in €quo Apelles pictores quoque eos peccare dicebat qui €non sentirent quid esset satis. magnus est locus hic, €Brute, quod te non fugit, et magnum volumen aliud €desiderat; sed ad id quod agitur illud satis. cum €hoc decere_quod semper usurpamus in omnibus €dictis et factis, minimis et maxumis_cum hoc, in-€quam, decere dicamus, illud non decere, et id usque-€quaque quantum sit appareat, in alioque ponatur €aliudque totum sit, utrum decere an oportere dicas_ oportere enim perfectionem declarat officii quo et €semper utendum est et omnibus, decere quasi aptum €esse consentaneumque tempori et personae; quod cum €in factis saepissime tum in dictis valet, in voltu de-€nique et gestu et incessu_contraque item dedecere; €quod si poeta fugit ut maxumum vitium qui peccat €etiam, cum probam orationem affingit improbo stul-€tove sapientis; si denique pictor ille vidit, cum €immolanda Iphigenia tristis Calchas esset, tristior €Ulixes, maereret Menelaus, obvolvendum caput Aga-€memnonis esse, quoniam summum illum luctum pe-€nicillo non posset imitari; si denique histrio quid €deceat quaerit: quid faciundum oratori putemus? sed €cum hoc tantum sit, quid in causis earumque quasi €membris faciat orator viderit: illud quidem per-€spicuum est, non modo partis orationis sed etiam €causas totas alias alia forma dicendi esse tractandas. @1 @@Sequitur ut cuiusque generis nota quaeratur et for-€mula, magnum opus et arduum, ut saepe iam dixi-€mus; sed ingredientibus considerandum fuit quid age-€remus, nunc quidem iam quocumque feremur danda €nimirum vela sunt. Ac primum informandus est ille nobis quem solum quidam vocant Atticum. sum-€missus est et humilis, consuetudinem imitans, ab in-€disertis re plus quam opinione differens. itaque eum €qui audiunt, quamvis ipsi infantes sint, tamen illo €modo confidunt se posse dicere. nam orationis sub-€tilitas imitabilis illa quidem videtur esse existimanti €sed nihil est experienti minus. etsi enim non plurimi €sanguinis est, habeat tamen sucum aliquem oportet, €ut, etiamsi illis maxumis viribus careat, sit, ut ita dicam, integra valetudine. primum igitur eum tan-€quam e vinculis numerorum eximamus. sunt enim €quidam, ut scis, oratori numeri de quibus mox age-€mus observandi ratione quadam, sed alio in genere €orationis, in hoc omnino relinquendi. solutum quiddam €sit nec vagum tamen, ut ingredi libere non ut licenter €videatur errare. verba etiam verbis quasi coagmen-€tare neglegat. habet enim ille tanquam hiatus et con-€cursus vocalium molle quiddam et quod indicet non €ingratam neglegentiam de re hominis magis quam de verbis laborantis. sed erit videndum de reliquis, cum €haec duo ei liberiora fuerint, circuitus conglutinatioque €verborum. illa enim ipsa contracta et minuta non €neglegenter tractanda sunt sed quaedam etiam negle- @1 €gentia est diligens. nam ut mulieres [2pulchriores]2 esse €dicuntur nonnullae inornatae quas id ipsum deceat, sic €haec subtilis oratio etiam incompta delectat; fit enim €quiddam in utroque, quo sit venustius sed non ut €appareat. tum removebitur omnis insignis ornatus €quasi margaritarum, ne calamistri quidem adhibebun-tur. fucati vero medicamenta candoris et ruboris omnia €repellentur: elegantia modo et munditia remanebit. €sermo purus erit et Latinus, dilucide planeque dicetur, €quid deceat circumspicietur. unum aberit quod quar-€tum numerat Theophrastus in orationis laudibus: or-€natum illud suave et affluens. acutae crebraeque €sententiae ponentur et nescio unde ex abdito erutae, €idque in hoc oratore dominabitur. verecundus erit usus oratoriae quasi supellectilis. supellex est enim €quodam modo nostra quae est in ornamentis alia €rerum alia verborum. ornatus autem verborum duplex, €unus simplicium alter collocatorum: simplex probatur €in propriis usitatisque verbis quod aut optume sonat €aut rem maxume explanat; in alienis aut translatum €et tractum aliunde ut mutuo aut factum ab ipso et €novum aut priscum et inusitatum; sed etiam inusitata €ac prisca sunt in propriis, nisi quod raro utimur. collocata autem verba habent ornatum, si aliquid con-€cinnitatis efficiunt, quod verbis mutatis non maneat €manente sententia; nam sententiarum ornamenta quae €permanent, etiamsi verba mutaveris, sunt illa quidem @1 €permulta, sed quae emineant pauciora. ergo ille tenuis €orator, modo sit elegans, nec in faciundis verbis erit €audax et in transferundis verecundus et parcus et €in priscis reliquisque ornamentis et verborum et sen-€tentiarum demissior; tralatione fortasse crebrior qua €frequentissime sermo omnis utitur non modo urba-€norum sed etiam rusticorum, si quidem est eorum €gemmare vitis, sitire agros, laetas esse segetes, lu-xuriosa frumenta. nihil horum parum audacter sed €aut simile est illi unde transferas, aut si res suum €nullum habet nomen, docendi causa sumptum non €ludendi videtur. hoc ornamento liberius paulo quam €ceteris utetur hic summissus nec tam licenter tamen, €quam si genere dicendi uteretur amplissimo. itaque €illud indecorum, quod quale sit ex decoro debet in-€tellegi, hic quoque apparet, cum verbum aliquod altius €transfertur idque in oratione humili ponitur quod idem in alia deceret. illam autem concinnitatem, quae €verborum conlocationem inluminat iis luminibus quae €Graeci quasi aliquos gestus orationis $SXH/MATA& ap-€pellant, quod idem verbum ab iis etiam in senten-€tiarum ornamenta transfertur, adhibet quidem hic €subtilis, quem nisi quod solum ceteroqui recte quidam €vocant Atticum, sed paulo parcius. nam sic ut in €epularum apparatu a magnificentia recedens non se €parcum solum sed etiam elegantem videri volet, [2et]2 eliget quibus utatur. sunt enim pleraque apta huius €ipsius oratoris de quo loquor parsimoniae. nam illa de €quibus ante dixi huic acuto fugiunda sunt: paria pari- @1 €bus relata et similiter conclusa eodemque pacto ca-€dentia et immutatione litterae quae sunt quaesitae venu-€statis, ne elaborata concinnitas et quoddam aucupium delectationis manifesto deprehensum appareat. item-€que si quae verborum iterationes contentionem aliquam €et clamorem requirent, erunt ab hac summissione ora-€tionis alienae. ceteris promiscue poterit uti, continua-€tionem verborum modo relaxet et dividat utaturque €verbis quam usitatissimis, tralationibus quam mollis-€simis. etiam illa sententiarum lumina adsumat quae €non erunt vehementer inlustria. non faciet rem pu-€blicam loquentem nec ab inferis mortuos excitabit nec €acervatim multa frequentans una complexione devinciet. €valentiorum haec laterum sunt nec ab hoc quem in-€formamus aut exspectanda aut postulanda; erit enim ut voce sic etiam oratione suppressior. sed pleraque €ex illis convenient etiam huic tenuitati, quanquam €isdem ornamentis utetur horridius; talem enim indu-€cimus. accedit actio non tragica nec scaenae sed €modica iactatione corporis, voltu tamen multa con-€ficiens; non hoc quo dicuntur os ducere, sed illo quo €significant ingenue quo sensu quidque pronuntient. huic generi orationis aspergentur etiam sales qui in €dicendo nimium quantum valent. quorum duo genera €sunt, unum facetiarum alterum dicacitatis. utetur @1 €utroque; sed altero in narrando aliquid venuste altero €in iaciundo mittendoque ridiculo, cuius genera plura sunt; sed nunc aliud agimus. illud admonemus tamen €ridiculo sic usurum oratorem, ut nec nimis frequenti €ne scurrile sit, nec subobsceno ne mimicum, nec pe-€tulanti ne improbum, nec in calamitatem ne in-€humanum, nec in facinus ne odii locum risus occupet, €neque aut sua persona aut iudicum aut tempore €alienum. haec enim ad illud indecorum referuntur. vitabit etiam quaesita nec ex tempore ficta sed domo €allata quae plerumque sunt frigida. parcet et ami-€citiis et dignitatibus, vitabit insanabilis contumelias, €tantummodo adversarios figet nec eos tamen semper €nec omnis nec omni modo. quibus exceptis sic utetur €sale et facetiis, ut ego ex istis novis Atticis talem €cognoverim neminem, cum id certe sit vel maxume Atticum. hanc ego iudico formam summissi oratoris €sed magni tamen et germani Attici; quoniam quic-þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜Úƒquid est salsum aut salubre in oratione id proprium €Atticorum est. e quibus tamen non omnes faceti: €Lysias satis et Hyperides, Demades praeter ceteros €fertur, Demosthenes minus habetur; quo quidem mihi €nihil videtur urbanius sed non tam dicax fuit quam €facetus; est autem illud acrioris ingenii, hoc maioris €artis. @@Uberius est aliud aliquantoque robustius quam hoc €humile de quo dictum est, summissius autem quam €illud de quo iam dicetur amplissimum. hoc in genere €nervorum vel minimum, suavitatis autem est vel €plurimum. est enim plenius quam hoc enucleatum, @1 €quam autem illud ornatum copiosumque summissius. huic omnia dicendi ornamenta conveniunt plurimum-€que est in hac orationis forma suavitatis. in qua €multi floruerunt apud Graecos, sed Phalereus Deme-€trius meo iudicio praestitit ceteris; cuius oratio cum €sedate placideque liquitur tum illustrant eam quasi €stellae quaedam tralata verba atque mutata. tralata €dico, ut saepe iam, quae per similitudinem ab alia re €aut suavitatis aut inopiae causa transferuntur; mutata, €in quibus pro verbo proprio subicitur aliud quod idem significet sumptum ex re aliqua consequenti. quod €quanquam transferundo fit, tamen alio modo trans-€tulit cum dixit Ennius arce et urbe orbam, alio modo, €si pro patria arcem dixisset, et horridam Africam ter-€ribili tremere tumultu cum dicit pro Afris immutate €Africam [2sumens]2: hanc $U(PALLAGH\N& rhetores, quia €quasi summutantur verba pro verbis, $METWNUMI/AN grammatici vocant, quod nomina transferuntur. Ari-€stoteles autem tralationi et haec ipsa subiungit et €abusionem quam $KATA/XRHSIN& vocant, ut cum minutum €dicimus animum pro parvo; et abutimur verbis pro-€pinquis, si opus est vel quod delectat vel quod decet. @1 €iam cum fluxerunt continuae plures tralationes, alia €plane fit oratio; itaque genus hoc Graeci appellant €$A)LLHGORI/AN&: nomine recte, genere melius ille qui ista €omnia tralationes vocat. haec frequentat Phalereus €maxume suntque dulcissima, et quanquam tralatio est €apud eum multa tamen immutationes nusquam cre-briores. in idem genus orationis_loquor enim de €illa modica ac temperata_verborum cadunt lumina €omnia, multa etiam sententiarum; latae eruditaeque €disputationes ab eodem explicabuntur et loci com-€munes sine contentione dicentur. quid multa? e philo-€sophorum scholis tales fere evadunt; et nisi coram €erit comparatus ille fortior, per se hic quem dico pro-babitur. est enim quoddam etiam insigne et florens €orationis genus pictum et expolitum in quo omnes €verborum, omnes sententiarum illigantur lepores. hoc €totum e sophistarum fontibus defluxit in forum, sed €spretum a subtilibus, repulsum a gravibus in ea de €qua loquor mediocritate consedit. @@Tertius est ille amplus copiosus, gravis ornatus, in €quo profecto vis maxuma est. hic est enim cuius €ornatum dicendi et copiam admiratae gentes eloquen-€tiam in civitatibus plurimum valere passae sunt, sed €hanc eloquentiam quae cursu magno sonituque fer- @1 €retur, quam suspicerent omnes quam admirarentur €quam se assequi posse diffiderent. huius eloquentiae €est tractare animos, huius omni modo permovere. €haec modo perfringit modo inrepit in sensus; inserit novas opiniones, evellit insitas. Sed multum interest €inter hoc dicendi genus et superiora. qui in illo €subtili et acuto elaboravit, ut callide arguteque diceret €nec quicquam altius cogitaret, hoc uno perfecto ma-€gnus orator est si non maxumus; minimeque in lubrico €versabitur et, si semel constiterit, nunquam cadet. €medius ille autem quem modicum et temperatum voco, €si modo suum illud satis instruxerit, non extimescet €ancipitis dicendi incertosque casus; etiamsi quando €minus succedet, ut saepe fit, magnum tamen periculum non adibit; alte enim cadere non potest. at vero hic €noster quem principem ponimus, gravis acer ardens, €si ad hoc unum est natus aut in hoc solo se exercuit €aut huic generi studuit uni nec suam copiam cum €illis duobus generibus temperavit, maxume est con-€temnendus. ille enim summissus, quod acute et vete-€ratorie dicit, sapiens iam, medius suavis, hic autem €copiosissimus, si nihil est aliud, vix satis sanus videri €solet. qui enim nihil potest tranquille nihil leniter €nihil partite definite distincte facete dicere, praesertim €cum causae partim totae sint eo modo partim aliqua €ex parte tractandae, si is non praeparatis auribus in- @1 €flammare rem coepit, furere apud sanos et quasi inter €sobrios bacchari vinulentus videtur. @@Tenemus igitur, Brute, quem quaerimus, sed animo; €nam manu si prendissem, ne ipse quidem sua tanta €eloquentia mihi persuasisset ut se dimitterem. sed €inventus profecto est ille eloquens quem nunquam €vidit Antonius. quis est igitur is? complectar brevi, €disseram pluribus. is est enim eloquens qui et humilia €subtiliter et alta graviter et mediocria temperate pot-est dicere. nemo is, inquies, unquam fuit. ne fuerit. €ego enim quid desiderem, non quid viderim disputo €redeoque ad illam Platonis de qua dixeram rei formam €et speciem, quam etsi non cernimus tamen animo €tenere possumus. non enim eloquentem quaero neque €quicquam mortale et caducum sed illud ipsum, cuius €qui sit compos, sit eloquens; quod nihil est aliud nisi €eloquentia ipsa quam nullis nisi mentis oculis videre €possumus. is erit igitur eloquens, ut idem illud €iteremus, qui poterit parva summisse, modica tem-perate, magna graviter dicere. tota mihi causa pro €Caecina de verbis interdicti fuit: res involutas de-€finiundo explicavimus, ius civile laudavimus, verba €ambigua distinximus. fuit ornandus in Manilia lege €Pompeius: temperata oratione ornandi copiam per-€secuti sumus. ius omne retinendae maiestatis Rabirii €causa continebatur: ergo in ea omni genere amplifi-cationis exarsimus. at haec interdum temperanda et €varianda sunt. quod igitur in Accusationis septem libris @1 €non reperitur genus, quod in Habiti, quod in Cor-€nelii, quod in plurimis nostris defensionibus? quae €exempla selegissem, nisi vel nota esse arbitrarer vel €ipsos posse eligere qui quaererent. nulla est enim ullo €in genere laus oratoris, cuius in nostris orationibus €non sit aliqua si non perfectio at conatus tamen at-que adumbratio. non assequimur; at quid sequi de-€ceat videmus. nec enim nunc de nobis sed de re €dicimus. in quo tantum abest ut nostra miremur, €ut usque eo difficiles ac morosi simus ut nobis non €satis faciat ipse Demosthenes. qui quanquam unus €eminet inter omnis in omni genere dicendi tamen €non semper implet auris meas; ita sunt avidae et €capaces et saepe aliquid immensum infinitumque desi-derant. sed tamen, quoniam et hunc tu oratorem €cum eius studiosissimo Pammene, cum esses Athenis, €totum diligentissime cognovisti nec eum dimittis e €manibus et tamen nostra etiam lectitas, vides profecto €illum multa perficere nos multa conari, illum posse €nos velle quocumque modo causa postulet dicere. sed €ille magnus; nam et successit ipse magnis et maxumos €oratores habuit aequalis. nos magnum fecissemus, €si quidem potuissemus quo contendimus pervenire in €ea urbe in qua, ut ait Antonius, auditus eloquens @1 nemo erat. atqui si Antonio Crassus eloquens visus €non est aut sibi ipse, nunquam Cotta visus esset €nunquam Sulpicius nunquam Hortensius; nihil enim €ample Cotta, nihil leniter Sulpicius, non multa gra-€viter Hortensius; superiores magis ad omne genus €apti, Crassum dico et Antonium. Ieiunas igitur huius €multiplicis et aequabiliter in omnia genera fusae ora-€tionis auris civitatis accepimus easque nos primi, qui-€cumque eramus et quantulumcumque dicebamus, ad €huius generis audiundi incredibilia studia convertimus. quantis illa clamoribus adulescentuli diximus de sup-€plicio parricidarum quae nequaquam satis defervisse €post aliquanto sentire coepimus: 'quid enim tam com-€mune quam spiritus vivis, terra mortuis, mare fluc-€tuantibus, litus eiectis? ita vivunt, dum possunt, ut €ducere animam de caelo non queant; ita moriuntur €ut eorum ossa terra non tangat; ita iactantur fluctibus €ut nunquam adluantur; ita postremo eiciuntur ut ne €ad saxa quidem mortui conquiescant' et quae secuntur; €sunt enim omnia sicut adulescentis non tam re et þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜ëˆ‹maturitate quam spe et exspectatione laudati. ab hac €indole iam illa matura: 'uxor generi, noverca filii, filiae paelex'. nec vero hic erat unus ardor in nobis @1 €ut hoc modo omnia diceremus. ipsa enim illa pro €Roscio iuvenilis redundantia multa habet attenuata, €quaedam etiam paulo hilariora, at * pro Habito, pro €Cornelio compluresque aliae. nemo enim orator tam €multa ne in Graeco quidem otio scripsit quam multa €sunt nostra, eaque hanc ipsam habent quam probo varietatem. An ego Homero Ennio reliquis poetis €et maxume tragicis concederem ut ne omnibus locis €eadem contentione uterentur crebroque mutarent, non-€nunquam etiam ad cotidianum genus sermonis acce-€derent: ipse nunquam ab illa acerrima contentione €discederem? sed quid poetas divino ingenio profero? €histriones eos vidimus quibus nihil posset in suo €genere esse praestantius, qui non solum in dissimilli-€mis personis satis faciebant, cum tamen in suis versa-€rentur, sed et comoedum in tragoediis et tragoedum €in comoediis admodum placere vidimus: ego non ela-borem? cum dico me, te, Brute, dico; nam in me €quidem iam pridem effectum est quod futurum fuit; €tu autem eodem modo omnis causas ages? aut ali-€quod causarum genus repudiabis? aut in isdem causis €perpetuum et eundem spiritum sine ulla commutatione €obtinebis? Demosthenes quidem cuius nuper inter €imagines tuas ac tuorum, quod eum credo amares, €cum ad te in Tusculanum venissem, imaginem ex aere €vidi, nil Lysiae subtilitate cedit, nil argutiis et acumine €Hyperidi, nil levitate Aeschini et splendore verborum. @1 multae sunt eius totae orationes subtiles ut contra €Leptinen, multae totae graves ut quaedam Philippicae, €multae variae ut contra Aeschinen falsae legationis, €ut contra eundem pro causa Ctesiphontis. iam illud €medium quotiens volt arripit et a gravissimo discedens €eo potissimum delabitur. clamores tamen tum movet €et tum in dicendo plurimum efficit cum gravitatis locis utitur. sed ab hoc parumper abeamus, quando-€quidem de genere non de homine quaerimus: rei po-€tius, id est eloquentiae, vim et naturam explicemus. €illud tamen quod iam ante diximus meminerimus, €nihil nos praecipiundi causa esse dicturos atque ita €potius acturos ut existimatores videamur loqui, non €magistri. in quo tamen longius saepe progredimur, €quod videmus non te haec solum esse lecturum, qui €ea multo quam nos qui quasi docere videmur habeas €notiora, sed hunc librum etiamsi minus nostra com-€mendatione tuo tamen nomine divolgari necesse est. @@Esse igitur perfecte eloquentis puto non eam tan-€tum facultatem habere quae sit eius propria, fuse €lateque dicendi, sed etiam vicinam eius ac finitimam €dialecticorum scientiam assumere. quanquam aliud €videtur oratio esse aliud disputatio nec idem loqui €esse quod dicere ac tamen utrumque in disserendo €est: disputandi ratio et loquendi dialecticorum sit, ora-€torum autem dicendi et ornandi. Zeno quidem ille a @1 €quo disciplina Stoicorum est manu demonstrare sole-€bat quid inter has artis interesset; nam cum com-€presserat digitos pugnumque fecerat, dialecticam aiebat €eiusmodi esse; cum autem deduxerat et manum dilata-€verat, palmae illius similem eloquentiam esse dicebat. atque etiam ante hunc Aristoteles principio Artis rhe-€toricae dicit illam artem quasi ex altera parte respon-€dere dialecticae, ut hoc videlicet differant inter se €quod haec ratio dicendi latior sit, illa loquendi con-€tractior. volo igitur huic summo omnem quae ad €dicendum trahi possit loquendi rationem esse notam. €quae quidem res, quod te his artibus eruditum minime €fallit, duplicem habuit docendi viam. nam et ipse Ari-€stoteles tradidit praecepta plurima disserendi et postea €qui dialectici dicuntur spinosiora multa pepererunt. ego eum censeo qui eloquentiae laude ducatur non €esse earum rerum omnino rudem sed vel illa antiqua €vel hac Chrysippi disciplina institutum. noverit pri-€mum vim naturam genera verborum et simplicium €et copulatorum; deinde quot modis quidque dicatur; €qua ratione verum falsumne sit iudicetur; quid effi-€ciatur e quoque, quid cuique consequens sit quidque €contrarium; cumque ambigue multa dicantur, quo €modo quidque eorum dividi explanarique oporteat. €haec tenenda sunt oratori_saepe enim occurrunt_ €sed quia sua sponte squalidiora sunt, adhibendus erit €in his explicandis quidam orationis nitor. @@Et quoniam in omnibus quae ratione docentur et €via primum constituendum est quid quidque sit_ €nisi enim inter eos qui disceptant convenit quid sit @1 €illud quod ambigitur, nec recte disseri unquam nec €ad exitum perveniri potest_explicanda est saepe €verbis mens nostra de quaque re atque involuta rei €notitia definiundo aperiunda est, siquidem est definitio €oratio, quae quid sit id de quo agitur ostendit quam €brevissime. tum, ut scis, explicato genere cuiusque rei €videndum est quae sint eius generis sive formae sive partes, ut in eas tribuatur omnis oratio. erit igitur €haec facultas in eo quem volumus esse eloquentem, €ut definire rem possit nec id faciat tam presse et an-€guste quam in illis eruditissimis disputationibus fieri €solet, sed cum explanatius tum etiam uberius et ad €commune iudicium popularemque intellegentiam ac-€commodatius. idemque etiam, cum res postulabit, genus €universum in species certas, ut nulla neque praeter-€mittatur neque redundet, partietur ac dividet. quando €autem id faciat aut quo modo, nihil ad hoc tempus, €quoniam, ut supra dixi, iudicem esse me, non doc-€torem volo. @@Nec vero a dialecticis modo sit instructus sed €habeat omnis philosophiae notos ac tractatos locos. €nihil enim de religione nihil de more nihil de pietate €nihil de caritate patriae nihil de bonis rebus aut malis €nihil de virtutibus aut vitiis nihil de officio nihil de €dolore nihil de voluptate nihil de perturbationibus €animi et erroribus, quae saepe cadunt in causas et @1 €ieiunius aguntur, nihil, inquam, sine ea scientia quam €dixi graviter ample copiose dici et explicari potest. @@De materia loquor orationis etiam nunc, non de ipso €genere dicendi. volo enim prius habeat orator rem €de qua dicat dignam auribus eruditis, quam cogitet €quibus verbis quidque dicat aut quo modo. quem €etiam, quo grandior sit et quodam modo excelsior, €ut de Pericle dixi supra, ne physicorum quidem esse €ignarum volo. omnia profecto, cum se a caelestibus €rebus referet ad humanas, excelsius magnificentiusque €et dicet et sentiet. @@Cumque illa divina cognoverit, nolo ignoret ne haec €quidem humana. ius civile teneat quo egent causae €forenses cotidie. quid est enim turpius quam legi-€timarum et civilium controversiarum patrocinia sus-€cipere, cum sis legum et civilis iuris ignarus? co-€gnoscat etiam rerum gestarum et memoriae veteris €ordinem, maxume scilicet nostrae civitatis sed etiam €imperiosorum populorum et regum illustrium. quem €laborem nobis Attici nostri levavit labor qui conser-€vatis notatisque temporibus, nihil cum illustre prae-€termitteret, annorum septingentorum memoriam uno €libro colligavit. nescire autem quid ante quam natus €sis acciderit, id est semper esse puerum. quid enim €est aetas hominis, nisi ea memoria rerum veterum €cum superiorum aetate contexitur? commemoratio €autem antiquitatis exemplorumque prolatio summa €cum delectatione et auctoritatem orationi affert et €fidem. @@Sic igitur instructus veniet ad causas quarum habe- @1 €bit genera primum ipsa cognita. erit enim ei per-€spectum nihil ambigi posse in quo non aut res €controversiam faciat aut verba: res aut de vero aut €de recto aut de nomine, verba aut de ambiguo aut €de contrario. nam si quando aliud in sententia vide-€tur esse aliud in verbis, genus est quoddam ambigui €quod ex praeterito verbo fieri solet; in quo, quod est €ambiguorum proprium, res duas significari videmus. cum tam pauca sint genera causarum, etiam argu-€mentorum praecepta pauca sunt. traditi sunt e qui-€bus ea ducantur duplices loci: uni e rebus ipsis, alteri €adsumpti. €@@Tractatio igitur rerum efficit admirabilem oratio-€nem; nam ipsae quidem res in perfacili cognitione €versantur. quid enim iam sequitur, quod quidem €artis sit, nisi ordiri orationem, in quo aut concilietur þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ˜úˆ‰auditor aut erigatur aut paret se ad discendum; rem €breviter exponere et probabiliter et aperte, ut quid aga-€tur intellegi possit; sua confirmare, adversaria ever-€tere, eaque efficere non perturbate sed singulis argu-€mentationibus ita concludendis, ut efficiatur quod sit €consequens iis quae sumentur ad quamque rem con-€firmandam; post omnia perorationem inflammantem €restinguentemve concludere? has partis quem ad mo-€dum tractet singulas difficile dictu est hoc loco; nec enim semper tractantur uno modo. quoniam autem €non quem doceam quaero sed quem probem, probabo €primum eum qui quid deceat viderit. haec enim @1 €sapientia maxume adhibenda eloquenti est, ut sit tem-€porum personarumque moderator. nam nec semper €nec apud omnis nec contra omnis nec pro omnibus €nec omnibus eodem modo dicendum arbitror. is erit €ergo eloquens, qui ad id quodcumque decebit poterit €accommodare orationem. quod cum statuerit, tum €ut quicque erit dicendum ita dicet: nec satura ieiune €nec grandia minute nec item contra, sed erit rebus ipsis par et aequalis oratio; principia verecunda, non-€dum elatis incensa verbis sed acuta sententiis vel €ad offensionem adversarii vel ad commendationem sui; €narrationes credibiles nec historico sed prope cotidiano €sermone explicatae dilucide; dein si tenues causae, €tum etiam argumentandi tenue filum et in docendo et €in refellendo idque ita tenebitur, ut quanta ad rem tanta ad orationem fiat accessio; cum vero causa ea €inciderit in qua vis eloquentiae possit expromi, tum €se latius fundet orator, tum reget et flectet animos €et sic afficiet ut volet, id est ut causae natura et ratio €temporis postulabit. €@@Sed erit duplex eius omnis ornatus ille admira-€bilis propter quem ascendit in tantum honorem elo-€quentia. nam cum omnis pars orationis esse debet €laudabilis, sic ut verbum nullum nisi aut grave aut €elegans excidat, tum sunt maxume luminosae et quasi €actuosae partes duae: quarum alteram in universi ge-€neris quaestione pono quam, ut supra dixi, Graeci @1 €appellant $QE/SIN&, alteram in augendis amplificandis-que rebus quae ab isdem $AU)/CHSIS& est nominata. quae €etsi aequaliter toto corpore orationis fusa esse debet, €tamen in communibus locis maxume excellet; qui com-€munes appellati sunt eo quod videntur multarum idem €esse causarum, sed proprii singularum esse debebunt. €at vero illa pars orationis quae est de genere uni-€verso totas causas saepe continet. quicquid est enim €illud in quo quasi certamen est controversiae, quod €Graece $KRINO/MENON& dicitur, id ita dici placet ut tra-€ducatur ad perpetuam quaestionem atque uti de uni-€verso genere dicatur, nisi cum de vero ambigitur, quod quaeri coniectura solet. dicetur autem non Pe-€ripateticorum more_est enim illorum exercitatio €elegans iam inde ab Aristotele constituta_sed ali-€quanto nervosius et ita de re communia dicentur, ut €et pro reis multa leniter dicantur et in adversarios €aspere. augendis vero rebus et contra abiciundis nihil €est quod non perficere possit oratio; quod et inter €media argumenta faciundum est, quotienscumque dabi-€tur vel amplificandi vel minuendi locus, et paene in-€finite in perorando. @@Duae res sunt enim quae bene tractatae ab ora-€tore admirabilem eloquentiam faciant. quorum alte-€rum est quod Graeci $H)QIKO\N& vocant, ad naturas et €ad mores et ad omnem vitae consuetudinem accom-€modatum; alterum quod idem $PAQHTIKO\N& nominant, €quo perturbantur animi et concitantur, in quo uno @1 €regnat oratio. illud superius come iucundum ad beni-€volentiam conciliandam paratum, hoc vehemens in-€censum incitatum, quo causae eripiuntur; quod cum rapide fertur, sustineri nullo pacto potest. quo genere €nos mediocres aut multo etiam minus, sed magno €semper usi impetu saepe adversarios de statu omni €deiecimus. nobis pro familiari reo summus orator €non respondit Hortensius; a nobis homo audacissimus €Catilina in senatu accusatus ommutuit; nobis privata €in causa magna et gravi cum coepisset Curio pater €respondere, subito assedit, cum sibi venenis ereptam memoriam diceret. quid ego de miserationibus loquar? €quibus eo sum usus pluribus quod, etiam si plures €dicebamus, perorationem mihi tamen omnes relinque-€bant; in quo ut viderer excellere non ingenio sed do-€lore assequebar. quae qualiacumque in me sunt_me €enim ipsum non paenitet quanta sint_sed apparent €in orationibus, etsi carent libri spiritu illo, propter €quem maiora eadem illa cum aguntur quam cum le-guntur videri solent. nec vero miseratione solum mens €iudicum permovenda est_qua nos ita dolenter uti €solemus ut puerum infantem in manibus perorantes €tenuerimus, ut alia in causa excitato reo nobili, sub-€lato etiam filio parvo plangore et lamentatione com-€pleremus forum_sed est faciundum etiam, ut irascatur €iudex mitigetur, invideat faveat, contemnat admiretur, €oderit diligat, cupiat taedeat, speret metuat, laetetur €doleat; qua in varietate duriorum Accusatio suppedi- @1 tabit exempla, mitiorum defensiones meae. nullo enim €modo animus audientis aut incitari aut leniri potest, €qui modus a me non temptatus sit_dicerem per-€fectum, si ita iudicarem, nec in veritate crimen arro-€gantiae extimescerem; sed, ut supra dixi, nulla me €ingenii sed magna vis animi inflammat, ut me ipse €non teneam; nec unquam is qui audiret incenderetur, €nisi ardens ad eum perveniret oratio. uterer exemplis €domesticis, nisi ea legisses, uterer alienis vel Latinis, €si ulla reperirem, vel Graecis, si deceret. sed Crassi €perpauca sunt nec ea iudiciorum, nihil Antonii, nihil €Cottae, nihil Sulpicii; dicebat melius quam scripsit Hortensius. verum haec vis, quam quaerimus, quanta €sit suspicemur, quoniam exemplum non habemus, aut €si exempla sequimur, a Demosthene sumamus et qui-€dem perpetuae dictionis ex eo loco unde in Ctesiphon-€tis iudicio de suis factis consiliis meritis in rem pu-€blicam aggressus est dicere. ea profecto oratio in eam €formam quae est insita in mentibus nostris, includi €sic potest ut maior eloquentia non requiratur. @@Sed iam forma ipsa restat et $XARAKTH\R& ille qui di-€citur. qui qualis debeat esse ex iis ipsis quae supra €dicta sunt intellegi potest. nam et singulorum verborum €et collocatorum lumina attigimus. quibus sic abundabit, €ut verbum ex ore nullum nisi aut elegans aut grave €exeat, ex omnique genere frequentissimae tralationes €erunt, quod eae propter similitudinem transferunt ani-€mos et referunt ac movent huc et illuc, qui motus €cogitationis celeriter agitatus per se ipse delectat. et @1 €reliqua ex collocatione verborum quae sumuntur quasi €lumina magnum afferunt ornatum orationi. sunt enim €similia illis quae in amplo ornatu scaenae aut fori €appellantur insignia, non quia sola ornent sed quod excellant. eadem ratio est horum quae sunt ora-€tionis lumina et quodam modo insignia: cum aut du-€plicantur iteranturque verba aut leviter commutata €ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio €aut in idem conicitur aut utrumque, aut adiungitur €idem iteratum aut idem ad extremum refertur, aut €continenter unum verbum non in eadem sententia €ponitur, aut cum similiter vel cadunt verba vel de-€sinunt, aut cum sunt contrariis relata contraria, aut €cum gradatim sursum versus reditur, aut cum demptis €coniunctionibus dissolute plura dicuntur, aut cum ali-€quid praetereuntes cur id faciamus ostendimus, aut €cum corrigimus nosmet ipsos quasi reprehendentes, €aut si est aliqua exclamatio vel admirationis vel que-€stionis, aut cum eiusdem nominis casus saepius com-€mutantur. @@Sed sententiarum ornamenta maiora sunt; quibus €quia frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui pu-€tent idcirco eius eloquentiam maxume esse laudabilem. €et vero nullus fere ab eo locus sine quadam confor-€matione sententiae dicitur; nec quicquam est aliud di- @1 €cere nisi aut omnis aut certe plerasque aliqua specie €illuminare sententias: quas cum tu optume, Brute, €teneas, quid attinet nominibus uti aut exemplis? tan-tum modo notetur locus. sic igitur dicet ille quem €expetimus, ut verset saepe multis modis eadem et una €in re haereat in eademque commoretur sententia; saepe €etiam ut extenuet aliquid, saepe ut irrideat; ut declinet þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›‰…a proposito deflectatque sententiam; ut proponat quid €dicturus sit; ut, cum transegerit iam aliquid, definiat; €ut se ipse revocet; ut quod dixit iteret; ut argumen-€tum ratione concludat; ut interrogando urgeat; ut rur-€sus quasi ad interrogata sibi ipse respondeat; ut con-€tra ac dicat accipi et sentiri velit; ut addubitet ecquid €potius aut quo modo dicat; ut dividat in partis; ut ali-€quid relinquat ac neglegat; ut ante praemuniat; ut in €eo ipso, in quo reprehendatur, culpam in adversarium conferat; ut saepe cum iis qui audiunt, nonnunquam €etiam cum adversario quasi deliberet; ut hominum €sermones moresque describat; ut muta quaedam lo-€quentia inducat; ut ab eo quod agitur avertat animos; €ut saepe in hilaritatem risumve convertat; ut ante €occupet quod videat opponi; ut comparet similitudines; @1 €ut utatur exemplis; ut aliud alii tribuens dispertiat; €ut interpellatorem coerceat; ut aliquid reticere se dicat; €ut denuntiet quid caveant; ut liberius quid audeat; ut €irascatur etiam, ut obiurget aliquando; ut deprecetur, €ut supplicet, ut medeatur; ut a proposito declinet ali-€quantum; ut optet, ut exsecretur; ut fiat iis apud quos dicet familiaris. atque alias etiam dicendi quasi vir-€tutes sequetur: brevitatem, si res petet; saepe etiam €rem dicendo subiciet oculis; saepe supra feret quam €fieri possit; significatio saepe erit maior quam oratio; €saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque imitatio. €hoc in genere_nam quasi silvam vides_omnis €eluceat oportet eloquentiae magnitudo. @@Sed haec nisi collocata et quasi structa et nexa €verbis ad eam laudem quam volumus aspirare non €possunt. de quo cum mihi deinceps viderem esse di-€cendum, etsi movebant iam me illa quae supra dixeram, €tamen iis quae secuntur perturbabar magis. occurrebat €enim posse reperiri non invidos solum quibus referta €sunt omnia, sed fautores etiam laudum mearum, qui €non censerent eius viri esse, de cuius meritis tanta €senatus iudicia fecisset comprobante populo Romano €quanta de nullo, de artificio dicendi litteris tam multa €mandare. quibus si nihil aliud responderem nisi me €M. Bruto negare roganti noluisse, iusta esset excusatio, €cum et amicissimo et praestantissimo viro et recta et @1 honesta petenti satis facere voluissem. Sed si pro-€fiterer_quod utinam possem!_me studiosis dicendi €praecepta et quasi vias quae ad eloquentiam ferrent €traditurum, quis tandem id iustus rerum existimator €reprehenderet? nam quis unquam dubitabit quin in €re publica nostra primas eloquentia tenuerit semper €urbanis pacatisque rebus, secundas iuris scientia? cum €in altera gratiae gloriae praesidii plurimum esset, in €altera persecutionum cautionumque praeceptio; quae €quidem ipsa auxilium ab eloquentia saepe peteret, ea €vero repugnante vix suas regiones finisque defenderet. cur igitur ius civile docere semper pulchrum fuit ho-€minumque clarissimorum discipulis floruerunt domus: €ad dicendum si quis acuat aut adiuvet in eo iuven-€tutem, vituperetur? nam si vitiosum est dicere ornate, €pellatur omnino e civitate eloquentia; sin ea non modo €eos ornat penes quos est, sed etiam universam rem €publicam, cur aut discere turpe est quod scire hone-€stum est aut quod nosse pulcherrimum est id non gloriosum est docere? 'At alterum factitatum est, €alterum novum.' fateor; sed utriusque rei causa est. €alteros enim respondentis audire sat erat, ut ii qui €docerent nullum sibi ad eam rem tempus ipsi sepone-€rent, sed eodem tempore et discentibus satis facerent €et consulentibus; alteri cum domesticum tempus in €cognoscendis componendisque causis, forense in agen-€dis, relicum in sese ipsis reficiundis omne consume- @1 €rent, quem habebant instituendi aut docendi locum? €atque haud scio an plerique nostrorum oratorum in-€genio plus valuerint quam doctrina; itaque illi dicere €melius quam praecipere, nos contra fortasse possumus melius docere. 'At dignitatem docere non habet.' certe, €si quasi in ludo; sed si monendo, si cohortando, si €percontando, si communicando, si interdum etiam una €legendo audiundo, nescio cur non docendo etiam ali-€quid aliquando si possis meliores facere, cur nolis. €an quibus verbis sacrorum alienatio fiat docere hone-€stum est, ut est: quibus ipsa sacra retineri defendique possint non honestum est? 'At ius profitentur etiam €qui nesciunt; eloquentiam autem illi ipsi qui consecuti €sunt tamen ea se valere dissimulant.' propterea quod €prudentia hominibus grata est, lingua suspecta. num €igitur aut latere eloquentia potest aut id quod dissi-€mulat effugit aut est periculum ne quis putet in magna €arte et gloriosa turpe esse docere alios id, quod ipsi fuerit honestissimum discere? ac fortasse ceteri tec-€tiores; ego semper me didicisse prae me tuli. quid €enim? possem, cum et afuissem domo adulescens et €horum studiorum causa maria transissem et doctissi-€mis hominibus referta domus esset et aliquae fortasse €inessent in sermone nostro doctrinarum notae cumque €volgo scripta nostra legerentur, dissimulare me didi- @1 €cisse? quid erat cur ruberem nisi quod parum fortasse €profeceram? Quod cum ita sit, tamen ea quae supra €dicta sunt plus in disputando quam ea de quibus di-cendum est dignitatis habuerunt. de verbis enim com-€ponendis et de syllabis propemodum dinumerandis et €demetiundis loquemur. quae etiamsi sunt, sicuti mihi €videntur, necessaria tamen fiunt magnificentius quam €docentur. est id omnino verum, at proprie in hoc dici-€tur. nam omnium magnarum artium sicut arborum €altitudo nos delectat, radices stirpesque non item; sed €esse illa sine his non potest. me autem sive pervol-€gatissimus ille versus, qui vetat €@@@@'Artem pudere proloqui quam factites', €dissimulare non sinit quin delecter, sive tuum studium €hoc a me volumen expressit, tamen iis quos aliquid reprehensuros suspicabar respondendum fuit. quodsi €ea quae dixi non ita essent, quis tamen se tam durum €agrestemque praeberet, qui hanc mihi non daret ve-€niam, ut cum meae forenses artes et actiones publicae €concidissent, non me aut desidiae, quod facere non €possum, aut maestitiae, cui resisto, potius quam litteris €dederem? quae quidem me antea in iudicia atque in €curiam deducebant, nunc oblectant domi; nec vero €talibus modo rebus qualis hic liber continet, sed €multo etiam gravioribus et maioribus; quae si erunt €perfectae, profecto maxumis rebus forensibus nostris @1 €et externis inclusae et domesticae litterae responde-€bunt. sed ad institutam disputationem revertamur. @@Collocabuntur igitur verba, aut ut inter se quam €aptissime cohaereant extrema cum primis eaque sint €quam suavissimis vocibus, aut ut forma ipsa concin-€nitasque verborum conficiat orbem suum, aut ut com-€prehensio numerose et apte cadat. Atque illud primum €videamus quale sit_quod vel maxume desiderat dili-€gentiam_ut fiat quasi structura quaedam nec tamen €fiat operose; nam esset cum infinitus tum puerilis €labor; quod apud Lucilium scite exagitat in Albucio €Scaevola: €@@@@'Quam lepide $LE/CEIS& compostae ut tesserulae omnes €@@@@Arte pavimento atque emblemate vermiculato!' nolo haec tam minuta constructio appareat; sed tamen €stilus exercitatus efficiet facile formulam componendi. €nam ut in legendo oculus sic animus in dicendo pro-€spiciet quid sequatur, ne extremorum verborum cum €insequentibus primis concursus aut hiulcas voces effi-€ciat aut asperas. quamvis enim suaves gravesve sen-€tentiae tamen, si inconditis verbis efferuntur, offen-€dent auris, quarum est iudicium superbissimum. quod €quidem Latina lingua sic observat, nemo ut tam rusticus sit quin vocalis nolit coniungere. in quo @1 €quidam Theopompum etiam reprehendunt, quod eas €litteras tanto opere fugerit, etsi idem magister eius €Isocrates; at non Thucydides, ne ille quidem haud €paulo maior scriptor Plato nec solum in iis sermoni-€bus qui $DIA/LOGOI& dicuntur, ubi etiam de industria id €faciundum fuit, sed in populari oratione, qua mos est €Athenis laudari in contione eos qui sint in proeliis €interfecti; quae sic probata est, ut eam quotannis, ut €scis, illo die recitari necesse sit. in ea est crebra ista €vocum concursio, quam magna ex parte ut vitiosam þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›˜fugit Demosthenes. Sed Graeci viderint; nobis ne si €cupiamus quidem distrahere voces conceditur. indi-€cant orationes illae ipsae horridulae Catonis, indicant €omnes poetae praeter eos qui, ut versum facerent, €saepe hiabant, ut Naevius: €@@@@'Vos, qui accolitis Histrum fluvium atque algidam' €et ibidem: €@@@@'Quam nunquam vobis Grai atque barbari.' €at Ennius semel: 'Scipio invicte' et quidem nos: €@@@@'Hoc motu radiantis etesiae in vada ponti.' hoc idem nostri saepius non tulissent, quod Graeci €laudare etiam solent. sed quid ego vocalis? sine vo-€calibus saepe levitatis causa contrahebant, ut ita dice- @1 €rent: multi' modis, in vas' argenteis, palm' et €crinibus, tecti' fractis. quid vero licentius quam €quod hominum etiam nomina contrahebant, quo essent €aptiora? nam ut duellum bellum et duis bis, sic €Duellium eum qui Poenos classe devicit Bellium €nominaverunt, cum superiores appellati essent semper €Duelli. quin etiam verba saepe contrahuntur non €usus causa sed aurium. quo modo enim vester Axilla €Ala factus est nisi fuga litterae vastioris? quam lit-€teram etiam e maxillis et taxillis et vexillo et €pauxillo consuetudo elegans Latini sermonis evellit. lubenter etiam copulando verba iungebant, ut sodes €pro si audes, sis pro si vis. iam in uno capsis €tria verba sunt. ain pro aisne, nequire pro non €quire, malle pro magis velle, nolle pro non €velle, dein etiam saepe et exin pro deinde et pro €exinde dicimus. quid, illud non olet unde sit, quod €dicitur cum illis, cum autem nobis non dicitur, €sed nobiscum? quia si ita diceretur, obscaenius con-€currerent litterae, ut etiam modo, nisi autem inter-€posuissem, concurrissent. ex eo est mecum et te- @1 €cum, non cum te et cum me, ut esset simile illis vobiscum atque nobiscum. Atque etiam a quibus-€dam sero iam emendatur antiquitas, qui haec repre-€hendunt. nam pro deum atque hominum fidem €deorum aiunt. ita credo hoc illi nesciebant: an dabat €hanc licentiam consuetudo? itaque idem poeta qui €inusitatius contraxerat: €@@@@'Patris mei meum factum pudet' €pro meorum factorum et €@@@@'Texitur, exitium examen rapit' €pro exitiorum, non dicit liberum, ut plerique lo-€quimur, cum cupidos liberum aut in liberum €loco dicimus, sed ut isti volunt: €@@@@'Neque tuom unquam in gremium extollas libero-€@@@@@@@rum ex te genus' €et idem: 'Namque Aesculapi liberorum.' at ille alter €in Chryse non solum: €@@@@'Cives, antiqui amici maiorum meum' €quod erat usitatum, sed durius etiam: €@@@@'Consilium socii, augurium atque extum interpretes'; €idemque pergit: €@@@@'Postquam prodigium horriferum, portentum pavos'; €quae non sane sunt in omnibus neutris usitata. nec €enim dixerim tam lubenter armum iudicium,_ €etsi est apud eundem: @1 €@@@@'Nihilne ad te de iudicio armum accidit?'_ quam centuriam, ut censoriae tabulae locuntur, €fabrum et procum audeo dicere, non fabrorum €et procorum; planeque duorum virorum iudi-€cium aut trium virorum capitalium aut decem €virorum stlitibus iudicandis dico nunquam. €atqui dixit Accius: €@@@@'Video sepulcra dua duorum corporum' €idemque 'Mulier una duom virum'. quid verum sit in-€tellego; sed alias ita loquor ut concessum est, ut hoc €vel pro deum dico vel pro deorum, alias ut €necesse est, cum trium virum, non virorum, et €sestertium, nummum, non sestertiorum, €nummorum, quod in his consuetudo varia non est. quid quod sic loqui: nosse, iudicasse vetant, no-€visse iubent et iudicavisse? quasi vero nescia-€mus in hoc genere et plenum verbum recte dici et €imminutum usitate. itaque utrumque Terentius: €@@@@'Eho tu, cognatum tuom non noras?' €post idem 'Stilponem, inquam, noveras'. sient ple- @1 €num est, sint imminutum; licet utare utroque. ergo €ibidem: €@@@@'Quam cara sint quae post carendo intellegunt, €@@@@Quamque attinendi magni dominatus sient.' €nec vero reprehenderim 'scripsere alii rem' et scrip-€serunt esse verius sentio sed consuetudini auribus €indulgenti lubenter obsequor. 'idem campus habet' €inquit Ennius, et in templis: 'IDEM PROBAVIT'; at €isdem erat verius, nec tamen eisdem ut opimius; €male sonabat isdem: impetratum est a consuetudine €ut peccare suavitatis causa liceret. et posmeridia-€nas quadrigas quam postmeridianas [2qua-€driiugas]2 lubentius dixerim et mehercule quam €mehercules. non scire quidem barbarum iam vi-€detur, nescire dulcius. ipsum meridiem cur non medidiem? credo, quod erat insuavius. insuavis-€sima praepositio est af, quae nunc tantum in accepti @1 €tabulis manet ac ne his quidem omnium, in reliquo €sermone mutata est; nam amovit dicimus et abegit €et abstulit, ut iam nescias a'ne verum sit an ab €an abs. quid, quod etiam abfugit turpe visum est et €abfer noluerunt, [2aufugit et]2 aufer maluerunt? €quae praepositio praeter haec duo verba nullo alio €in verbo reperietur. noti erant et navi et nari, qui-€bus cum in praeponi oporteret, dulcius visum est €ignotos ignavos ignaros dicere, quam ut veritas €postulabat. ex usu dicunt et e re publica, quod €in altero vocalis excipiebat, in altero esset asperitas, €nisi litteram sustulisses, ut exegit, edixit; refe-€cit, rettulit, reddidit: adiuncti verbi prima lit-€tera praepositionem commutavit, ut subegit, sum-mutavit, sustulit. Quid, in verbis iunctis quam €scite insipientem non insapientem, inicum €non inaecum, tricipitem non tricapitem, con-€cisum non concaesum. ex quo quidem pertisum €etiam volunt, quod eadem consuetudo non probavit. €quid vero hoc elegantius, quod non fit natura sed @1 €quodam instituto: indoctus dicimus brevi prima €littera, insanus producta, inhumanus brevi, in-€felix longa et, ne multis, quibus in verbis eae primae €litterae sunt quae in sapiente atque felice, [2in]2 €producte dicitur, in ceteris omnibus breviter; itemque €conposuit consuevit concrepuit confecit. €consule veritatem: reprehendet; refer ad auris: pro-€babunt; quaere cur ita sit; dicent iuvare; voluptati autem aurium morigerari debet oratio. quin ego ipse, €cum scirem ita maiores locutos ut nusquam nisi in €vocali aspiratione uterentur, loquebar sic ut pulcros, €Cetegos, triumpos, Cartaginem dicerem; ali-€quando, idque sero, convicio aurium cum extorta mihi €veritas esset, usum loquendi populo concessi, scien-€tiam mihi reservavi. Orcivios tamen et Matones, €Otones, Caepiones, sepulcra, coronas, la-€crimas dicimus, quia per aurium iudicium licet. €Burrum semper Ennius, nunquam Pyrrhum; 'Vi pate-€fecerunt Bruges', non Phryges: ipsius antiqui de-€clarant libri. nec enim Graecam litteram adhibebant_ €nunc autem etiam duas_et cum Phrygum et Phry-€gibus dicendum esset, absurdum erat aut etiam in @1 €barbaris casibus Graecam litteram adhibere aut recto €casu solum Graece loqui; tamen et Phryges et Pyrrhum aurium causa dicimus. quin etiam, quod €iam subrusticum videtur, olim autem politius, eorum €verborum, quorum eaedem erant postremae duae lit-€terae quae sunt in optumus, postremam litteram de-€trahebant, nisi vocalis insequebatur. ita non erat ea €offensio in versibus quam nunc fugiunt poetae novi. €sic enim loquebamur: 'Qui est omnibu' princeps', non €omnibus princeps et: 'Vita illa dignu' locoque', non €dignus. quodsi indocta consuetudo tam est artifex €suavitatis, quid ab ipsa tandem arte et doctrina po-stulari putamus? haec dixi brevius, quam si hac de €re una disputarem_est enim locus hic late patens €de natura usuque verborum_longius autem quam €instituta ratio postulabat. €@@Sed quia rerum verborumque iudicium in pruden-€tia est, vocum autem et numerorum aures sunt iudi-€ces, et quod illa ad intellegentiam referuntur, haec ad €voluptatem, in illis ratio invenit, in his sensus artem. €aut enim neglegenda fuit nobis voluntas eorum qui-€bus probari volebamus aut ars eius conciliandae re-periunda. duae sunt igitur res quae permulceant auris, €sonus et numerus. de numero mox, nunc de sono quae-€rimus. verba, ut supra diximus, legenda sunt potissi-€mum bene sonantia, sed ea non ut poetae exquisita €ad sonum sed sumpta de medio. €@@@@'Qua pontus Helles supera Tmolum ac Tauricos' @1 €locorum splendidis nominibus illuminatus est versus, €sed proxumus inquinatus insuavissima littera: €@@@@'Finis frugifera et efferta arva Asiae tenet.' þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›¤quare bonitate potius nostrorum verborum utamur €quam splendore Graecorum, nisi forte sic loqui €paenitet: €@@'Qua tempestate Paris Helenam' et quae secuntur. €immo vero ista sequamur asperitatemque fugiamus: €'Habeo ego istam perterricrepam' itemque: 'Versutilo-€quas malitias.' €@@Nec solum componentur verba ratione sed etiam €finientur, quoniam id iudicium esse alterum aurium €diximus. et finiuntur aut compositione ipsa et quasi €sua sponte aut quodam genere verborum in quibus €ipsis concinnitas inest; quae sive casus habent in exitu €similis sive paribus paria redduntur sive opponuntur €contraria, suapte natura numerosa sunt, etiamsi nihil est factum de industria. in huius concinnitatis con-€sectatione Gorgiam fuisse principem accepimus; quo €de genere illa nostra sunt in Miloniana: 'Est enim, €iudices, haec non scripta sed nata lex, quam non di-€dicimus accepimus legimus, verum ex natura ipsa @1 €arripuimus hausimus expressimus, ad quam non docti €sed facti, non instituti sed imbuti sumus.' haec enim €talia sunt ut, quia referuntur ea quae debent referri, in-€tellegamus non quaesitum esse numerum sed secutum. quod fit item in referundis contrariis ut illa sunt, €quibus non modo numerosa oratio sed etiam versus €efficitur: €@@@@'Eam quam nihil accusas damnas,_ €condemnas dixisset qui versum effugere vellet_ €@@@@@@@bene quam meritam esse autumas [dicis] €@@@@Male merere? id quod scis prodest nihil; id quod €@@@@@@@nescis obest?' €versum efficit ipsa relatio contrariorum. idem esset €in oratione numerosum: quod scis, nihil prodest; €quod nescis, multum obest. semper haec, quae Graeci €$A)NTI/QETA& nominant, cum contrariis opponuntur con-€traria, numerum oratorium necessitate ipsa efficiunt, etiam sine industria. hoc genere antiqui iam ante €Isocraten delectabantur et maxume Gorgias, cuius in €oratione plerumque efficit numerum ipsa concinnitas. €nos etiam in hoc genere frequentes, ut illa sunt in €quarto Accusationis: 'conferte hanc pacem cum illo €bello, huius praetoris adventum cum illius imperatoris €victoria, huius cohortem impuram cum illius exercitu €invicto, huius lubidines cum illius continentia: ab illo €qui cepit conditas, ab hoc qui constitutas accepit cap-€tas dicetis Syracusas.' @1 @@Ergo et hi numeri sint cogniti et genus illud ter-€tium explicetur quale sit, numerosae et aptae ora-€tionis. quod qui non sentiunt, quas auris habeant aut €quid in his hominis simile sit nescio. meae quidem €et perfecto completoque verborum ambitu gaudent €et curta sentiunt nec amant redundantia. quid dico €meas? contiones saepe exclamare vidi, cum apte verba €cecidissent. id enim exspectant aures, ut verbis colli-€getur sententia. 'non erat hoc apud antiquos.' et €quidem nihil aliud fere non erat; nam et verba elige-€bant et sententias gravis et suavis reperiebant sed eas aut vinciebant aut explebant parum. 'hoc me €ipsum delectat' inquiunt. quid, si antiquissima illa €pictura paucorum colorum magis quam haec iam per-€fecta delectet, illa nobis sit credo repetenda, haec €scilicet repudianda? nominibus veterum gloriantur. €habet autem ut in aetatibus auctoritatem senectus sic €in exemplis antiquitas, quae quidem apud me ipsum €valet plurimum. nec ego id quod deest antiquitati €flagito potius quam laudo quod est; praesertim cum €ea maiora iudicem quae sunt quam illa quae desunt. €plus est enim in verbis et in sententiis boni, quibus €illi excellunt, quam in conclusione sententiarum, quam €non habent. post inventa conclusio est, qua credo €usuros veteres illos fuisse, si iam nota atque usurpata €res esset; qua inventa omnis usos magnos oratores @1 videmus. sed habet nomen invidiam, cum in oratione €iudiciali et forensi numerus Latine, Graece $R(UQMO\S €inesse dicitur. nimis enim insidiarum ad capiundas €auris adhiberi videtur, si etiam in dicendo numeri ab €oratore quaeruntur. hoc freti isti et ipsi infracta et €amputata locuntur et eos vituperant qui apta et finita €pronuntiant; si inanibus verbis levibusque sententiis, €iure; sin probae res, lecta verba, quid est cur clau-€dere aut insistere orationem malint quam cum sen-€tentia pariter excurrere? hic enim invidiosus numerus €nihil affert aliud nisi ut sit apte verbis comprehensa €sententia; quod fit etiam ab antiquis, sed plerumque €casu, saepe natura; et quae valde laudantur apud illos, ea fere quia sunt conclusa laudantur. et apud €Graecos quidem iam anni prope quadringenti sunt, €cum hoc probatur; nos nuper agnovimus. ergo Ennio €licuit vetera contemnenti dicere: €@@@@'Versibus quos olim Fauni vatesque canebant', €mihi de antiquis eodem modo non licebit? praesertim €cum dicturus non sim: 'ante hunc' ut ille nec quae €secuntur: 'Nos ausi reserare'; legi enim audivique €nonnullos quorum propemodum absolute concludere-€tur oratio. quod qui non possunt, non est iis satis non €contemni, laudari etiam volunt. ego autem illos ipsos €laudo idque merito quorum se isti imitatores esse di-€cunt, etsi in iis aliquid desidero, hos vero minime qui €nihil illorum nisi vitium secuntur, cum a bonis absint longissime. Quodsi auris tam inhumanas tamque agre- @1 €stis habent, ne doctissimorum quidem virorum eos mo-€vebit auctoritas? omitto Isocraten discipulosque eius €Ephorum et Naucraten, quanquam orationis faciundae €et ornandae auctores locupletissimi summi ipsi oratores €esse debebant. sed quis omnium doctior, quis acutior, €quis in rebus vel inveniundis vel iudicandis acrior Ari-€stotele fuit? quis porro Isocrati est adversatus infen-€sius? is igitur versum in oratione vetat esse, numerum €iubet. eius auditor Theodectes, in primis, ut Aristo-€teles saepe significat, politus scriptor atque artifex, €hoc idem et sentit et praecipit; Theophrastus vero €isdem de rebus etiam accuratius. quis ergo istos €ferat qui hos auctores non probent? nisi omnino haec esse ab iis praecepta nesciunt. quod si ita est_nec €vero aliter existimo_quid, ipsi suis sensibus non €moventur? nihilne iis inane videtur nihil inconditum €nihil curtum nihil claudicans nihil redundans? in €versu quidem theatra tota exclamant, si fuit una syl-€laba aut brevior aut longior; nec vero multitudo pedes €novit nec ullos numeros tenet nec illud quod offendit €aut cur aut in quo offendat intellegit; et tamen om-€nium longitudinum et brevitatum in sonis sicut acu-€tarum graviumque vocum iudicium ipsa natura in €auribus nostris collocavit. @@Visne igitur, Brute, totum hunc locum accuratius @1 €etiam explicemus quam illi ipsi qui et haec et alia €nobis tradiderunt, an iis contenti esse quae ab illis €dicta sunt possumus? sed quid quaero velisne, cum €litteris tuis eruditissime scriptis te id vel maxume velle €perspexerim? primum ergo origo, deinde causa, post €natura, tum ad extremum usus ipse explicetur ora-€tionis aptae atque numerosae. €@@Nam qui Isocraten maxume mirantur hoc in eius €summis laudibus ferunt, quod verbis solutis numeros €primus adiunxerit. cum enim videret oratores cum €severitate audiri, poetas autem cum voluptate, tum €dicitur numeros secutus, quibus etiam in oratione €uteremur, cum iucunditatis causa tum ut varietas oc-curreret satietati. quod ab his vere quadam ex parte, €non totum dicitur. nam neminem in eo genere scien-€tius versatum Isocrate confitendum est, sed princeps €inveniundi fuit Thrasymachus, cuius omnia nimis etiam €exstant scripta numerose. nam, ut paulo ante dixi, €paria paribus adiuncta et similiter definita itemque €contrariis relata contraria, quae sua sponte, etiamsi €id non agas, cadunt plerumque numerose, Gorgias €primus invenit, sed iis est usus intemperantius. id €autem est genus, ut ante dictum est, ex tribus par-tibus collocationis alterum. horum uterque Isocraten €aetate praecurrit, ut eos ille moderatione, non inven-€tione vicerit. est enim ut in transferundis faciundis-€que verbis tranquillior sic in ipsis numeris sedatior. €Gorgias autem avidior est generis eius et his festivi-€tatibus_sic enim ipse censet_insolentius abutitur; @1 €quas Isocrates, cum tamen audivisset adulescens in €Thessalia senem iam Gorgiam, moderatius temperavit. €quin etiam se ipse tantum quantum aetate procedebat €_prope enim centum confecit annos_relaxarat a þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›°ˆ‹nimia necessitate numerorum, quod declarat in eo libro €quem ad Philippum Macedonem scripsit, cum iam €admodum esset senex; in quo dicit sese minus iam €servire numeris quam solitus esset. ita non modo €superiores sed etiam se ipse correxerat. @@Quoniam igitur habemus aptae orationis eos prin-€cipes auctoresque quos diximus et origo inventa est, €causa quaeratur. quae sic aperta est, ut mirer veteres €non esse commotos, praesertim cum, ut fit, fortuito €saepe aliquid concluse apteque dicerent. quod cum €animos hominum aurisque pepulisset, ut intellegi pos-€set id quod casus effudisset cecidisse iucunde, notan-€dum certe genus atque ipsi sibi imitandi fuerunt. aures €ipsae enim vel animus aurium nuntio naturalem quan-dam in se continet vocum omnium mensionem. itaque €et longiora et breviora iudicat et perfecta ac moderata €semper exspectat; mutila sentit quaedam et quasi de-€curtata, quibus tanquam debito fraudetur offenditur, €productiora alia et quasi immoderatius excurrentia, €quae magis etiam aspernantur aures; quod cum in €plerisque tum in hoc genere nimium quod est offendit €vehementius quam id quod videtur parum. ut igitur @1 €poeticae versus inventus est terminatione aurium, ob-€servatione prudentium, sic in oratione animadversum €est, multo illud quidem serius sed eadem natura ad-€monente, esse quosdam certos cursus conclusionesque €verborum. @@Quoniam igitur causam quoque ostendimus, natu-€ram nunc_id enim erat tertium_si placet ex-€plicemus; quae disputatio non huius instituti sermonis €est sed artis intumae. quaeri enim potest, qui sit €orationis numerus et ubi sit positus et natus ex quo €et is unusne sit an duo an plures quaque ratione com-€ponatur et ad quam rem et quando et quo loco et €quemadmodum adhibitus aliquid voluptatis afferat. sed ut in plerisque rebus sic in hac duplex est consi-€derandi via, quarum altera est longior, brevior altera, €eadem etiam planior. est autem longioris prima illa €quaestio sitne omnino ulla numerosa oratio; quibus-€dam enim non videtur, quia nihil insit in ea certi ut €in versibus, et quod ipsi qui affirment esse eos nu-€meros, rationem cur sint non queant reddere. deinde, €si sit numerus in oratione, qualis sit aut quales et €e poeticisne numeris an ex alio genere quodam et, si €e poeticis, quis eorum sit aut qui; namque aliis unus €modo aliis plures aliis omnes idem videntur. deinde, €quicumque sunt sive unus sive plures, communesne €sint omni generi orationis_quoniam aliud genus €est narrandi aliud persuadendi aliud docendi_an €dispares numeri cuique orationis generi accommoden- @1 €tur; si communes, qui sint; si dispares, quid intersit €et cur non aeque in oratione atque in versu numerus appareat. deinde, quod dicitur in oratione numerosum, €id utrum numero solum efficiatur an etiam vel com-€positione quadam vel genere verborum; an sit suum €cuiusque, ut numerus intervallis, compositio vocibus, €genus ipsum verborum quasi quaedam forma et lumen €orationis appareat, sitque omnium fons compositio ex €eaque et numerus efficiatur et ea quae dicuntur ora-€tionis quasi formae et lumina, quae, ut dixi, Graeci vocant $SXH/MATA&. at non est unum nec idem, quod voce €iucundum est et quod moderatione absolutum et quod €inluminatum genere verborum; quanquam id quidem €finitimum est numero, quia per se plerumque per-€fectum est; compositio autem ab utroque differt, quae €tota servit gravitati vocum aut suavitati. haec igitur €fere sunt in quibus rei natura quaerenda sit. @@Esse ergo in oratione numerum quendam non est €difficile cognoscere. iudicat enim sensus; in quo est €inicum quod accidit non agnoscere, si cur id accidat €reperire nequeamus. neque enim ipse versus ratione €est cognitus, sed natura atque sensu, quem dimensa €ratio docuit quid acciderit. ita notatio naturae et €animadversio peperit artem. sed in versibus res est €apertior, quanquam etiam a modis quibusdam cantu €remoto soluta esse videatur oratio maxumeque id in €optumo quoque eorum poetarum qui $LURIKOI\& a Graecis €nominantur, quos cum cantu spoliaveris, nuda paene remanet oratio. quorum similia sunt quaedam etiam €apud nostros, velut illa in Thyeste: @1 €@@@@'Quemnam te esse dicam? qui tarda in senectute' €et quae secuntur; quae, nisi cum tibicen accessit, ora-€tionis sunt solutae simillima. at comicorum senarii €propter similitudinem sermonis sic saepe sunt abiecti, €ut nonnunquam vix in iis numerus et versus in-€tellegi possit. quo est ad inveniundum difficilior in oratione numerus quam in versibus. Omnino duo sunt €quae condiant orationem, verborum numerorumque iu-€cunditas. in verbis inest quasi materia quaedam, in €numero autem expolitio. sed, ut ceteris in rebus, ne-cessitatis inventa antiquiora sunt quam voluptatis. ita-€que et Herodotus et eadem superiorque aetas numero €caruit nisi quando temere ac fortuito, et scriptores €perveteres de numero nihil omnino, de oratione prae-€cepta multa nobis reliquerunt. nam quod et facilius €est et magis necessarium, id semper ante cognoscitur. €itaque translata aut facta aut iuncta verba facile sunt €cognita, quia sumebantur e consuetudine cotidianoque €sermone; numerus autem non domo depromebatur €neque habebat aliquam necessitudinem aut cognatio-€nem cum oratione. itaque serius aliquanto notatus €et cognitus quasi quandam palaestram et extrema liniamenta orationi attulit. quodsi et angusta quaedam @1 €atque concisa et alia est dilatata et diffusa oratio, €necesse est id non litterarum accidere natura, sed €intervallorum longorum et brevium varietate; quibus €implicata atque permixta oratio quoniam tum stabilis €est tum volubilis, necesse est eius modi naturam nu-€meris contineri. nam circumitus ille, quem saepe iam €diximus, incitatior numero ipso fertur et labitur, €quoad perveniat ad finem et insistat. €@@Perspicuum est igitur numeris astrictam orationem esse debere, carere versibus. sed hi numeri poeticine €sint an ex alio genere quodam deinceps est videndum. €nullus est igitur numerus extra poeticos, propterea €quod definita sunt genera numerorum. nam omnis €talis est ut unus sit e tribus. Pes enim, qui adhibetur €ad numeros, partitur in tria, ut necesse sit partem €pedis aut aequalem esse alteri parti aut altero tanto €aut sesqui esse maiorem. ita fit aequalis dactylus, €duplex iambus, sesquiplex paean; qui pedes in ora-€tionem non cadere qui possunt? quibus ordine locatis quod efficitur numerosum sit necesse est. Sed quae-€ritur quo numero aut quibus potissimum sit utendum. €incidere vero omnis in orationem etiam ex hoc intel-€legi potest, quod versus saepe in oratione per im-€prudentiam dicimus. est id vehementer vitiosum, sed €non attendimus neque exaudimus nosmet ipsos_se-€narios vero et Hipponacteos effugere vix possumus; €magnam enim partem ex iambis nostra constat oratio. @1 €sed tamen eos versus facile agnoscit auditor; sunt €enim usitatissimi; inculcamus autem per imprudentiam €saepe etiam minus usitatos, sed tamen versus: vitiosum genus et longa animi provisione fugiundum. elegit ex €multis Isocrati libris triginta fortasse versus Hierony-€mus Peripateticus in primis nobilis, plerosque senarios €sed etiam anapaestos; quo quid potest esse turpius? €etsi in legendo fecit malitiose; prima enim syllaba €dempta ex primo verbo sententiae postremum ad ver-€bum primam rursus syllabam adiunxit insequentis €sententiae: ita factus est anapaestus is qui Aristo-€phaneus nominatur; quod ne accidat observari nec €potest nec necesse est. sed tamen hic corrector in eo €ipso loco quo reprehendit, ut a me animadversum est €studiose inquirente in eum, immittit imprudens ipse €senarium. sit igitur hoc cognitum in solutis etiam ver-€bis inesse numeros eosdemque esse oratorios qui sint €poetici. @@Sequitur ergo ut qui maxume cadant in orationem €aptam numeri videndum sit. sunt enim qui iambicum €putent, quod sit orationis simillimus; qua de causa €fieri, ut is potissimum propter similitudinem veritatis €adhibeatur in fabulis, quod ille dactylicus numerus €hexametrorum magniloquentiae sit accommodatior. €Ephorus autem, levis ipse orator et profectus ex op- @1 €tuma disciplina, paeana sequitur aut dactylum, fugit þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›¿ˆ‰autem spondeum et trochaeum. quod enim paean €habeat tris brevis, dactylus autem duas, brevitate et €celeritate syllabarum labi putat verba proclivius con-€traque accidere in spondeo et trochaeo: quod alter e €longis constet, alter e brevibus, fieri alteram nimis €incitatam, alteram nimis tardam orationem, neutram temperatam. sed et illi priores errant et Ephorus in €culpa est. nam et qui paeana praetereunt non vident €mollissimum a sese numerum eundemque amplissi-€mum praeteriri. quod longe Aristoteli videtur secus, qui €iudicat heroum numerum grandiorem quam desideret €soluta oratio, iambum autem nimis e volgari esse €sermone. ita neque humilem et abiectam orationem €nec nimis altam et exaggeratam probat, plenam tamen €eam volt esse gravitatis, ut eos qui audient ad ma-iorem admirationem possit traducere. trochaeum autem, €qui est eodem spatio quo choreus, cordacem appellat, €quia contractio et brevitas dignitatem non habeat. ita €paeana probat eoque ait uti omnis, sed ipsos non sen-€tire, cum utantur. esse autem tertium ac medium inter €illos et ita factos eos pedes esse, ut in iis singulis mo-€dus insit aut sesquiplex aut duplex aut par. itaque €illi de quibus ante dixi tantummodo commoditatis habuerunt rationem, nullam dignitatis. iambus enim et €dactylus in versum cadunt maxume; itaque ut versum €fugimus in oratione, sic hi sunt evitandi continuati €pedes; aliud enim quiddam est oratio nec quicquam €inimicius quam illa versibus; paean autem minime est €aptus ad versum, quo lubentius eum recepit oratio. @1 €Ephorus vero ne spondeum quidem quem fugit in-€tellegit esse aequalem dactylo quem probat. syllabis €enim metiundos pedes, non intervallis existimat; quod €idem facit in trochaeo, qui temporibus et intervallis €est par iambo sed eo vitiosus in oratione, si ponatur €extremus, quod verba melius in syllabas longiores ca-€dunt. atque haec, quae sunt apud Aristotelen, eadem a Theophrasto Theodecteque de paeane dicuntur. ego €autem sentio omnis in oratione esse quasi permixtos €et confusos pedes. nec enim effugere possemus anim-€adversionem, si semper isdem uteremur, quia nec €numerosa esse ut poema neque extra numerum ut €sermo volgi esse debet oratio_alterum nimis est €vinctum, ut de industria factum appareat, alterum €nimis dissolutum, ut pervagatum ac volgare videatur; ut ab altero non delectere, alterum oderis_sit €igitur, ut supra dixi, permixta et temperata numeris €nec dissoluta nec tota numerosa, paeane maxume, quo-€niam optumus auctor ita censet, sed reliquis etiam €numeris, quos ille praeterit, temperata. €@@Quos autem numeros cum quibus tanquam pur-€puram misceri oporteat nunc dicendum est atque etiam €quibus orationis generibus sint quique accommodatis-€simi. iambus enim frequentissimus est in iis quae demisso atque humili sermone dicuntur, paean autem €in amplioribus, in utroque dactylus. itaque in varia €et perpetua oratione hi sunt inter se miscendi et €temperandi. sic minime animadvertetur delectationis €aucupium et quadrandae orationis industria; quae late-€bit eo magis, si et verborum et sententiarum ponderi- @1 €bus utemur. nam qui audiunt haec duo animadvertunt €et iucunda sibi censent, verba dico et sententias; eaque €dum animis attentis admirantes excipiunt, fugit eos et €praetervolat numerus; qui tamen si abesset, illa ipsa delectarent minus. nec vero is cursus est numerorum €_orationis dico; nam est longe aliter in versibus_ €nihil ut fiat extra modum; nam id quidem esset poema; €sed omnis nec claudicans nec quasi fluctuans et aequa-€biliter constanterque ingrediens numerosa habetur €oratio. atque id in dicendo numerosum putatur, non €quod totum constat e numeris sed quod ad numeros €proxume accedit; quo etiam difficilius est oratione uti €quam versibus, quod in illis certa quaedam et definita €lex est, quam sequi sit necesse; in dicendo autem €nihil est propositum, nisi ut ne immoderata aut an-€gusta aut dissoluta aut diffluens sit oratio. itaque non €sunt in ea tanquam tibicinii percussionum modi, sed €universa comprehensio et species orationis clausa et €terminata est, quod voluptate aurium iudicatur. @@Solet autem quaeri totone in ambitu verborum €numeri tenendi sint an in primis partibus atque in €extremis; plerique enim censent cadere tantum nume-€rose oportere terminarique sententiam. est autem ut id €maxume deceat, non ut solum; ponendus est enim ille €ambitus, non abiciundus. quare cum aures extremum €semper exspectent in eoque adquiescant, id vacare nu-€mero non oportet, sed ad hunc exitum iam a prin-€cipio ferri debet verborum illa comprehensio et tota €a capite ita fluere, ut ad extremum veniens ipsa con-sistat. id autem bona disciplina exercitatis, qui et @1 €multa scripserint et quaecumque etiam sine scripto €dicerent similia scriptorum effecerint, non erit diffi-€cillimum. ante enim circumscribitur mente sententia €confestimque verba concurrunt, quae mens eadem, qua €nihil est celerius, statim dimittit, ut suo quodque loco €respondeat; quorum discriptus ordo alias alia termi-€natione concluditur. atque omnia illa et prima et media verba spectare debent ad ultimum. interdum €enim cursus est in oratione incitatior, interdum mo-€derata ingressio, ut iam a principio videndum sit €quemadmodum velis venire ad extremum. nec in €numeris magis quam in reliquis ornamentis orationis, €eadem cum faciamus quae poetae, effugimus tamen in €oratione poematis similitudinem. est enim in utro-€que et materia et tractatio: materia in verbis, trac-€tatio in collocatione verborum. ternae autem sunt €utriusque partes, verborum: tralatum, novum, priscum €_nam de propriis nihil hoc loco dicimus_collo-€cationis autem eae quas diximus: compositio, concin-nitas, numerus. sed in utroque frequentiores sunt, in €altero liberiores poetae; nam et transferunt verba cum €crebrius tum etiam audacius et priscis lubentius utun-€tur et liberius novis. quod idem [2non]2 fit in numeris, €in quibus quasi necessitati parere coguntur. sed tamen €haec nec nimis esse diversa neque nullo modo con-€iuncta intellegi licet. ita fit ut non item in oratione €ut in versu numerus exstet idque quod numerosum €in oratione dicitur non semper numero fiat, sed €nonnunquam aut concinnitate aut constructione ver-€borum. @@Ita, si numerus orationis quaeritur qui sit, omnis est €sed alius alio melior atque aptior; si locus, in omni €parte verborum; si unde ortus sit, ex aurium volup-€tate; si componendorum ratio, dicetur alio loco, quia @1 €pertinet ad usum, quae pars quarta et extrema nobis €in dividendo fuit; si ad quam rem adhibeatur, ad de-€lectationem; si quando, semper; si quo loco, in tota €continuatione verborum; si quae res efficiat volup-€tatem, eadem quae in versibus, quorum modum notat €ars, sed aures ipsae tacito eum sensu sine arte de-€finiunt. @@Satis multa de natura; sequitur usus, de quo est €accuratius disputandum. in quo quaesitum est in €totone circumitu illo orationis, quem Graeci $PERI/ODON&, €nos tum ambitum, tum circumitum, tum comprehen-€sionem aut continuationem aut circumscriptionem di-€cimus, an in principiis solum an in extremis an in €utraque parte numerus tenendus sit; deinde cum aliud €videatur esse numerus aliud numerosum, quid intersit. tum autem in omnibusne numeris aequaliter particulas €deceat incidere an facere alias breviores alias longiores, €idque quando aut cur; quibusque partibus, pluribusne €an singulis, imparibus an aequalibus, et quando aut €istis aut illis sit utendum; quaeque inter se aptissime €collocentur et quo modo, an omnino nulla sit in eo €genere distinctio; quodque ad rem maxume pertinet, qua ratione numerosa fiat oratio. explicandum etiam €est unde orta sit forma verborum dicendumque quantos €circumitus facere deceat deque eorum particulis et €tanquam incisionibus disserendum est quaerendumque €utrum una species et longitudo sit earum anne plures €et, si plures, quo loco aut quando quoque genere uti €oporteat. postremo totius generis utilitas explicanda €est, quae quidem patet latius; non ad unam enim rem €aliquam sed ad pluris accommodatur. @@Ac licet non ad singula respondentem de universo @1 €genere sic dicere ut etiam singulis satis responsum þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›Ïƒesse videatur. remotis igitur reliquis generibus unum €selegimus hoc quod in causis foroque versatur, de quo €diceremus. ergo in aliis, id est in historia et in eo €quod appellamus $E)PIDEIKTIKO/N&, placet omnia dici Iso-€crateo Theopompeoque more illa circumscriptione am-€bituque, ut tanquam in orbe inclusa currat oratio, €quoad insistat in singulis perfectis absolutisque sen-tentiis. itaque posteaquam est nata haec vel circum-€scriptio vel comprehensio vel continuatio vel ambitus, €si ita licet dicere, nemo, qui aliquo esset in numero, €scripsit orationem generis eius quod esset ad delecta-€tionem comparatum remotumque a iudiciis forensique €certamine, quin redigeret omnis fere in quadrum nu-€merumque sententias. nam cum is est auditor qui €non vereatur, ne compositae orationis insidiis sua fides €adtemptetur, gratiam quoque habet oratori voluptati aurium servienti. genus autem hoc orationis neque €totum adsumendum est ad causas forensis neque om-€nino repudiandum; si enim semper utare, cum satie-€tatem affert tum quale sit etiam ab imperitis agno-€scitur; detrahit praeterea actionis dolorem, aufert hu-€manum sensum auditoris, tollit funditus veritatem et €fidem. €@@Sed quoniam adhibenda nonnunquam est, primum €videndum est quo loco, deinde quam diu retinenda sit, tum quot modis commutanda. adhibenda est igitur €numerosa oratio, si aut laudandum est aliquid ornatius, €ut nos in Accusationis secundo de Siciliae laude dixi-€mus aut in senatu de consulatu meo, aut exponenda €narratio, quae plus dignitatis desiderat quam doloris, €ut in quarto Accusationis de Hennensi Cerere, de Se- @1 €gestana Diana, de Syracusarum situ diximus. saepe €etiam in amplificanda re concessu omnium funditur €numerose et volubiliter oratio. id nos fortasse non €perfecimus, conati quidem saepissime sumus; quod €plurimis locis perorationes nostrae voluisse nos atque €animo contendisse declarant. id autem tum valet, cum €is qui audit ab oratore iam obsessus est ac tenetur. €non enim id agit, ut insidietur et observet, sed iam €favet processumque volt dicendique vim admirans non €anquirit quid reprehendat. @@Haec autem forma retinenda non diu est, non dico €in peroratione, quam in se includit, sed in orationis €reliquis partibus. nam cum sis iis locis usus quibus €ostendi licere, transferunda tota dictio est ad illa quae €nescio cur, cum Graeci $KO/MMATA& et $KW=LA& nominent, nos €non recte incisa et membra dicamus. neque enim esse €possunt rebus ignotis nota nomina, sed cum verba €aut suavitatis aut inopiae causa transferre soleamus, €in omnibus hoc fit artibus ut, cum id appellandum €sit quod propter rerum ignorationem ipsarum nullum €habuerit ante nomen, necessitas cogat aut novum fa-€cere verbum aut a simili mutuari. @@Quo autem pacto deceat incise membratimve dici €iam videbimus; nunc quot modis mutentur compre-€hensiones conclusionesque dicendum est. fluit omnino €numerus a primo tum incitatius brevitate pedum tum €proceritate tardius. cursum contentiones magis requi-€runt, expositiones rerum tarditatem. insistit autem €ambitus modis pluribus, e quibus unum est secuta €Asia maxume qui dichoreus vocatur, cum duo extremi @1 €chorei sunt, id est e singulis longis et brevibus. ex-€planandum est enim, quoniam ab aliis eidem pedes aliis vocabulis nominantur. dichoreus non est ille quidem €sua sponte vitiosus in clausulis, sed in orationis nu-€mero nihil est tam vitiosum quam si semper est idem. €cadit autem per se ipse ille praeclare, quo etiam sa-€tietas formidanda est magis. me stante C. Carbo C. f. €tr. pl. in contione dixit his verbis: 'O M. Druse, patrem €appello'_haec quidem duo binis pedibus incisim; €dein membratim: 'tu dicere solebas sacram esse rem €publicam'_haec autem membra ternis; post am-bitus: 'quicumque eam violavissent, ab omnibus esse €ei poenas persolutas'_dichoreus; nihil enim ad rem, €extrema illa longa sit an brevis; deinde: 'patris dic-€tum sapiens temeritas filii comprobavit'_hoc di-€choreo tantus clamor contionis excitatus est, ut ad-€mirabile esset. quaero nonne id numerus effecerit. €verborum ordinem immuta, fac sic: 'comprobavit filii €temeritas': iam nihil erit, etsi temeritas ex tribus bre-€vibus et longa est, quem Aristoteles ut optumum pro-bat, a quo dissentio. 'at eadem verba, eadem sententia.' €animo istuc satis est, auribus non satis. sed id crebrius €fieri non oportet; primum enim numerus agnoscitur, €deinde satiat, postea cognita facilitate contemnitur. €@@Sed sunt clausulae plures, quae numerose et iu-€cunde cadant. nam et creticus, qui est e longa et @1 €brevi et longa, et eius aequalis paean, qui spatio par €est, syllaba longior, qui commodissime putatur in so-€lutam orationem illigari, cum sit duplex_nam aut e €longa est et tribus brevibus, qui numerus in primo €viget, iacet in extremo, aut e totidem brevibus et €longa_[in] quem optume cadere censent veteres; ego non plane reicio sed alios antepono. ne spondeus €quidem funditus est repudiandus, etsi, quod est e €longis duabus, hebetior videtur et tardior; habet tamen €stabilem quendam et non expertem dignitatis gradum, €in incisionibus vero multo magis et in membris; pau-€citatem enim pedum gravitate sua et tarditate com-€pensat. sed hos cum in clausulis pedes nomino, non €loquor de uno pede extremo: adiungo, quod minimum sit, proxumum superiorem, saepe etiam tertium. ne iam-€bus quidem qui est e brevi et longa, aut par choreo €qui habet tris brevis trochaeus_sed spatio par, non €syllabis_aut etiam dactylus qui est e longa et dua-€bus brevibus, si est proxumus a postremo, parum volu-€biliter pervenit ad extremum, si est extremus choreus €aut spondeus; nunquam enim interest uter sit eorum €in pede extremo. sed idem hi tres pedes male con-€cludunt, si quis eorum in extremo locatus est, nisi €cum pro cretico postremus est dactylus. nihil enim €interest dactylus sit extremus an creticus, quia po-€strema syllaba brevis an longa sit ne in versu quidem refert. quare etiam paeana qui dixit aptiorem, in quo €esset longa postrema, vidit parum, quoniam nihil ad @1 €rem est, postrema quam longa sit. iam paean, quod €pluris habeat syllabas quam tris, numerus a quibus-€dam, non pes habetur. est quidem, ut inter omnis €constat antiquos, Aristotelen Theophrastum Theo-€decten Ephorum, unus aptissimus orationi vel orienti €vel mediae; putant illi etiam cadenti, quo loco mihi €videtur aptior creticus. dochmius autem e quinque €syllabis, brevi duabus longis brevi longa, ut est hoc: €'amicos tenes', quovis loco aptus est, dum semel po-€natur; iteratus aut continuatus numerum apertum et nimis insignem facit. his igitur tot commutatio-€nibus tamque variis si utemur, nec deprehendetur €manifesto quid a nobis de industria fiat et occurretur €satietati. €@@Et quia non numero solum numerosa oratio sed €et compositione fit et genere, quod ante dictum est, €concinnitatis_compositione potest intellegi, cum €ita structa verba sunt, ut numerus non quaesitus sed €ipse secutus esse videatur, ut apud Crassum: 'nam ubi €lubido dominatur, innocentiae leve praesidium est'; €ordo enim verborum efficit numerum sine ulla aperta €oratoris industria_itaque si quae veteres illi, Hero-€dotum dico et Thucydiden totamque eam aetatem, €apte numeroseque dixerunt, ea sic non numero quae-sito sed verborum collocatione ceciderunt_formae €vero quaedam sunt orationis, in quibus ea concin- @1 €nitas est ut sequatur numerus necessario. nam cum €aut par pari refertur aut contrarium contrario op-€ponitur aut quae similiter cadunt verba verbis com-€parantur, quidquid ita concluditur, plerumque fit ut €numerose cadat_quo de genere cum exemplis supra €diximus_ut haec quoque copia facultatem afferat €non semper eodem modo desinendi. nec tamen haec €ita sunt arta et astricta ut ea, cum velimus, laxare €nequeamus. multum interest utrum numerosa sit, id €est similis numerorum, an plane e numeris constet €oratio: alterum si fit, intolerabile vitium est, alterum €nisi fit, dissipata et inculta et diffluens est oratio. @@Sed quoniam non modo non frequenter verum €etiam raro in veris causis aut forensibus circumscripte €numeroseque dicendum est, sequi videtur, ut videamus þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›Ý„quae sint illa quae supra dixi incisa, quae membra. €haec enim in veris causis maxumam partem orationis €obtinent. constat enim ille ambitus et plena compre-€hensio e quattuor fere senariis versibus, quae membra €dicimus, ut et auris impleat et neque brevior sit quam €satis sit neque longior. quanquam utrumque non-€nunquam vel potius saepe accidit, ut aut citius in-€sistendum sit aut longius procedendum, ne brevitas €defraudasse auris videatur neve longitudo obtudisse. €sed habeo mediocritatis rationem; nec enim loquor de versu et est liberior aliquanto oratio. e quattuor €igitur quasi hexametrorum instar versuum quod sit €constat fere plena comprehensio. his igitur singulis €versibus quasi nodi apparent continuationis, quos in €ambitu coniungimus. sin membratim volumus dicere, @1 €insistimus atque, cum opus est, ab isto cursu invidioso €facile nos et saepe diiungimus. sed nihil tam debet €esse numerosum quam hoc, quod minime apparet et €valet plurimum. ex hoc genere illud est Crassi: 'mis-€sos faciant patronos; ipsi prodeant'_nisi intervallo €dixisset 'ipsi prodeant', sensisset profecto se fudisse €senarium; omnino melius caderet 'prodeant ipsi'; sed de genere nunc disputo. 'cur clandestinis consiliis nos €oppugnant? cur de perfugis nostris copias comparant €contra nos?' prima sunt illa duo, quae $KO/MMATA& Graeci €vocant, nos incisa dicimus; deinde tertium_$KW=LON €illi, nos membrum_sequitur non longa_ex duobus €enim versibus, id est membris, perfecta est_com-€prehensio et in spondeos cadit; et Crassus quidem sic €plerumque dicebat idque ipse genus dicendi maxume €probo. sed quae incisim aut membratim efferuntur, ea €vel aptissime cadere debent, ut est apud me: 'domus €tibi deerat? at habebas. pecunia superabat? at egebas'; haec incise dicta sunt quattuor; at membratim quae €secuntur duo: 'incurristi amens in columnas, in alienos €insanus insanisti.' deinde omnia tanquam crepidine €quadam comprehensione longiore sustinentur: 'depres-€sam, caecam, iacentem domum pluris quam te et quam €fortunas tuas aestimasti'_dichoreo finitur. at spon-€deis proxumum illud. nam in his, quibus ut pugiun- @1 €culis uti oportet, brevitas facit ipsa liberiores pedes; €saepe enim singulis utendum est, plerumque binis et €utrisque addi pedis pars potest, non fere ternis amplius. incisim autem et membratim tractata oratio in veris €causis plurimum valet, maxumeque iis locis, cum aut €arguas aut refellas, ut nos in Corneliana secunda: €'o callidos homines, o rem excogitatam, o ingenia €metuenda!'_membratim adhuc; deinde caesim: €'diximus', rursus membratim: 'testis dare volumus'_ €extrema sequitur comprehensio, sed ex duobus mem-€bris, qua non potest esse brevior: 'quem, quaeso, nostrum fefellit ita vos esse facturos?' nec ullum €genus est dicendi aut melius aut fortius quam binis €aut ternis ferire verbis, nonnunquam singulis, paulo €alias pluribus, inter quae variis clausulis interponit €se raro numerosa comprehensio; quam perverse fu-€giens Hegesias, dum ille quoque imitari Lysian volt, €alterum paene Demosthenen, saltat incidens parti-€culas. et is quidem non minus sententiis peccat quam €verbis, ut non quaerat quem appellet ineptum qui €illum cognoverit. sed ego illa Crassi et nostra posui, €ut qui vellet auribus ipsis quid numerosum etiam €in minimis particulis orationis esset iudicaret. €@@Et quoniam plura de numerosa oratione diximus €quam quisquam ante nos, nunc de eius generis utilitate dicemus. nihil enim est aliud, Brute, quod quidem tu €minime omnium ignoras, pulchre et oratorie dicere nisi @1 €optumis sententiis verbisque lectissimis dicere: et nec €sententia ulla est, quae fructum oratori ferat, nisi €apte exposita atque absolute, nec verborum lumen €apparet nisi diligenter collocatorum. et horum utrum-€que numerus illustrat, numerus autem_saepe enim €hoc testandum est_non modo non poetice vinctus €verum etiam fugiens illum eique omnium dissimillimus. €non quin idem sint numeri non modo oratorum et €poetarum verum omnino loquentium, denique etiam €sonantium omnium quae metiri auribus possumus; sed €ordo pedum facit, ut id quod pronuntiatur aut ora-tionis aut poematis simile videatur. hanc igitur, sive €compositionem sive perfectionem sive numerum vocari €placet, [et] adhibere necesse est, si ornate velis dicere, €non solum, quod ait Aristoteles et Theophrastus, ne €infinite feratur ut flumen oratio, quae non aut spiritu €pronuntiantis aut interductu librarii sed numero coacta €debet insistere, verum etiam quod multo maiorem €habent apta vim quam soluta. ut enim athletas nec €multo secus gladiatores videmus nihil nec vitando €facere caute nec petendo vehementer, in quo non €motus hic habeat palaestram quandam, ut quicquid €in his rebus fiat utiliter ad pugnam idem ad aspectum €etiam sit venustum, sic orator nec plagam gravem €facit, nisi petitio fuit apta, nec satis tecte declinat €impetum, nisi etiam in cedendo quid deceat intellegit. itaque qualis eorum motus quos $A)PALAI/STROUS& Graeci €vocant, talis horum mihi videtur oratio qui non clau-€dunt numeris sententias, tantumque abest ut_quod €ii qui hoc aut magistrorum inopia aut ingenii tardi- @1 €tate aut laboris fuga non sunt assecuti solent dicere €_enervetur oratio compositione verborum, ut aliter €in ea nec impetus ullus nec vis esse possit. sed €magnam exercitationem res flagitat, ne quid eorum €qui genus hoc secuti non tenuerunt simile faciamus: €ne aut verba traiciamus aperte, quo melius aut cadat aut volvatur oratio. quod se L. Caelius Antipater in €prooemio belli Punici nisi necessario facturum negat: €o virum simplicem, qui nos nihil celet, sapientem, €qui serviundum necessitati putet! sed hic omnino €rudis; nobis autem in scribendo atque in dicendo €necessitatis excusatio non probatur; nihil est enim €necesse, et si quid esset, id necesse tamen non erat €confiteri. et hic quidem, qui hanc a L. Aelio, ad quem €scripsit, cui se purgat, veniam petit, et utitur ea tra-€iectione verborum et nihilo tamen aptius explet con-€cluditque sententias. apud alios autem et Asiaticos €maxume numero servientis inculcata reperias inania €quaedam verba quasi complementa numerorum. sunt €etiam qui illo vitio, quod ab Hegesia maxume fluxit, €infringendis concidendisque numeris in quoddam genus abiectum incidant versiculorum simillimum. tertium €est, in quo fuerunt fratres illi Asiaticorum rhetorum €principes Hierocles et Menecles minime mea sententia €contemnendi. etsi enim a forma veritatis et ab Atti-€corum regula absunt, tamen hoc vitium compensant €vel facultate vel copia. sed apud eos varietas non €erat, quod omnia fere concludebantur uno modo. quae €vitia qui fugerit, ut neque verbum ita traiciat, ut id €de industria factum intellegatur, neque inferciens verba €quasi rimas expleat nec minutos numeros sequens €concidat delumbetque sententias nec sine ulla commu- @1 €tatione in eodem semper versetur genere numerorum, €is omnia fere vitia vitaverit. nam de laudibus multa €diximus, quibus sunt talia perspicue vitia contraria. @@Quantum autem sit apte dicere, experiri licet, si €aut compositi oratoris bene structam collocationem €dissolvas permutatione verborum; corrumpatur enim €tota res, ut et haec nostra in Corneliana et deinceps €omnia: 'neque me divitiae movent, quibus omnis Afri-€canos et Laelios multi venalicii mercatoresque supe-€rarunt'_immuta paululum, ut sit: 'multi superarunt €mercatores venaliciique': perierit tota res. et quae €secuntur: 'neque vestis aut caelatum aurum et argen-€tum, quo nostros veteres Marcellos Maxumosque multi €eunuchi e Syria Aegyptoque vicerunt' verba permuta €sic ut sit: 'vicerunt eunuchi e Syria Aegyptoque.' adde €tertium: 'neque vero ornamenta ista villarum quibus €L. Paulum et L. Mummium, qui rebus his urbem Ita-€liamque omnem referserunt, ab aliquo video perfacile €Deliaco aut Syro potuisse superari'_fac ita: 'po-tuisse superari ab aliquo Syro aut Deliaco.' videsne €ut ordine verborum paululum commutato, isdem tamen €verbis stante sententia, ad nihilum omnia recidant, €cum sint ex aptis dissoluta? aut si alicuius inconditi €arripias dissipatam aliquam sententiam eamque ordine þ´·´ÿï°´°ÿï‚ÏòáôÿïƒÃéãÿ›é†verborum paululum commutato in quadrum redigas, @1 €efficiatur aptum illud, quod fuerit antea diffluens ac €solutum. age sume de Gracchi apud censores illud: €'abesse non potest quin eiusdem hominis sit probos €improbare qui improbos probet': quanto aptius, si €ita dixisset: 'quin eiusdem hominis sit qui improbos €probet probos improbare'! @@Hoc modo dicere nemo unquam noluit nemoque po-€tuit quin dixerit; qui autem aliter dixerunt hoc asse-€qui non potuerunt. ita facti sunt repente Attici. quasi €vero Trallianus fuerit Demosthenes. cuius non tam €vibrarent fulmina illa, nisi numeris contorta ferrentur. €sed si quem magis delectant soluta, sequatur ea sane, €modo sic ut, si quis Phidiae clupeum dissolverit, collo-€cationis universam speciem sustulerit, non singulorum €operum venustatem; ut in Thucydide orbem modo ora-tionis desidero, ornamenta comparent. isti autem cum €dissolvunt orationem in qua nec res nec verbum €ullum est nisi abiectum, non clupeum sed, ut in pro-€verbio est_etsi humilius dictum est tamen simile €est_scopas ut ita dicam mihi videntur dissolvere. €atque ut plane genus hoc quod ego laudo contemp-€sisse videantur, aut scribant aliquid vel Isocrateo €more vel quo Aeschines aut Demosthenes utitur: tum €illos existimabo non desperatione reformidavisse genus @1 €hoc sed iudicio refugisse; aut reperiam ipse eadem €condicione qui uti velit, ut aut dicat aut scribat utra €voles lingua eo genere quo illi volunt; facilius est enim apta dissolvere quam dissipata conectere. res €se autem sic habet, ut brevissime dicam quod sentio: €composite et apte sine sententiis dicere insania est, €sententiose autem sine verborum et ordine et modo €infantia sed eius modi tamen infantia, ut ea qui €utantur non stulti homines haberi possint, etiam €plerumque prudentes; quo qui est contentus utatur. €eloquens vero, qui non approbationes solum sed ad-€mirationes clamores plausus, si liceat, movere debet, €omnibus oportet ita rebus excellat, ut ei turpe sit €quicquam aut spectari aut audiri lubentius. @@Habes meum de oratore, Brute, iudicium; quod €aut sequere, si probaveris, aut tuo stabis, si aliud €quoddam est tuum. in quo neque pugnabo tecum €neque hoc meum, de quo tanto opere hoc libro asse-€veravi, unquam affirmabo esse verius quam tuum. €potest enim non solum aliud mihi ac tibi, sed mi-€himet ipsi aliud alias videri. nec in hac modo re, €quae ad volgi adsensum spectet et ad aurium volup-€tatem, quae duo sunt ad iudicandum levissima, sed €ne in maxumis quidem rebus quicquam adhuc inveni €firmius, quod tenerem aut quo iudicium meum diri-€gerem, quam id quodcumque mihi quam simillimum €veri videretur, cum ipsum illud verum tamen in oc- @1 culto lateret. tu autem velim, si tibi ea quae dis-€putata sunt minus probabuntur, ut aut maius opus €institutum putes quam effici potuerit aut, dum tibi €roganti voluerim obsequi, verecundia negandi scri-€bendi me imprudentiam suscepisse. @1 ï°´±ÿï‚ÏðôÇåîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE OPTIMO GENERE ORATORUM}1 ‘@@Oratorum genera esse dicuntur tamquam poe-€tarum; id secus est, nam alterum est multiplex. €Poematis enim tragici, comici, epici, melici, etiam ac €dithyrambici, quod magis est tractatum a Graecis €quam a Latinis, suum cuiusque est, diversum a €reliquis. Itaque et in tragoedia comicum vitiosum €est et in comoedia turpe tragicum; et in ceteris suus €est cuique certus sonus et quaedam intellegentibus nota vox. Oratorum autem si quis ita numerat plura €genera, ut alios grandis aut gravis aut copiosos, alios €tenuis aut subtilis aut brevis, alios eis interiectos et €tamquam medios putet, de hominibus dicit aliquid, €de re parum. In re enim quid optimum sit quaeritur, €in homine dicitur quod est. Itaque licet dicere et €Ennium summum epicum poetam, si cui ita videtur, €et Pacuvium tragicum et Caecilium fortasse comicum. @1 Oratorem genere non divido; perfectum enim quaero. €Unum est autem genus perfecti, a quo qui absunt, non €genere differunt, ut Terentius ab Accio, sed in eodem €genere non sunt pares. Optimus est enim orator qui €dicendo animos audientium et docet et delectat et €permovet. Docere debitum est, delectare hono-rarium, permovere necessarium. Haec ut alius melius €quam alius, concedendum est; verum id fit non €genere sed gradu. Optimum quidem unum est et €proximum quod ei simillimum. Ex quo perspicuum €est, quod optimo dissimillimum sit, id esse deterri-€mum. €@@Nam quoniam eloquentia constat ex verbis et €ex sententiis, perficiendum est, ut pure et emendate €loquentes, quod est Latine, verborum praeterea et €propriorum et translatorum elegantiam persequamur: €in propriis ut lautissima eligamus, in translatis ut €similitudinem secuti verecunde utamur alienis. Sententiarum autem totidem genera sunt quot dixi €esse laudum. Sunt enim docendi acutae, delectandi €quasi argutae, commovendi graves. Sed et verborum €est structura quaedam duas res efficiens, numerum €et levitatem, et sententiae suam compositionem @1 €habent, et ad probandam rem accommodatum €ordinem. Sed earum omnium rerum ut aedifici-€orum memoria est quasi fundamentum, lumen €actio. @@Ea igitur omnia in quo summa erunt, erit per-€fectissimus orator; in quo media, mediocris; in quo €minima, deterrimus. Et appellabuntur omnes ora-€tores, ut pictores appellantur etiam mali, nec €generibus inter sese, sed facultatibus different. €Itaque nemo est orator qui Demostheni se similem €nolit esse; at Menander Homeri noluit; genus enim €erat aliud. Id non est in oratoribus aut, etiam si est €ut alius gravitatem sequens subtilitatem fugiat, €contra alius acutiorem se quam ornatiorem velit, €etiam si est in genere tolerabilis, certe non est €optimus, si quidem, quod omnis laudes habet, id est €optimum. @@Haec autem dixi brevius quidem quam res €petebat, sed ad id quod agimus non fuit dicendum €pluribus; unum enim cum sit genus, id quale sit €quaerimus. Est autem tale quale floruit Athenis; €ex quo Atticorum oratorum ipsa vis ignota est, nota €gloria. Nam alterum multi viderunt, vitiosi nihil €apud eos esse, alterum pauci, laudabilia esse multa. €Est enim vitiosum in sententia si quid absurdum aut €alienum aut non acutum aut subinsulsum est; in €verbis si inquinatum, si abiectum, si non aptum, si @1 durum, si longe petitum. Haec vitaverunt fere €omnes qui aut Attici numerantur aut dicunt Attice. €Sed qui eatenus valuerunt, sani et sicci dumtaxat €habeantur, sed ita ut palaestritae; spatiari in xysto €ut liceat, non ab Olympiis coronam petant. Qui, €cum careant omni vitio, non sunt contenti quasi bona €valetudine, sed viris, lacertos, sanguinem quaerunt, €quandam etiam suavitatem coloris, eos imitemur si €possumus; si minus, illos potius qui incorrupta €sanitate sunt, quod est proprium Atticorum, quam eos €quorum vitiosa abundantia est, qualis Asia multos tulit. Quod cum faciemus_si modo id ipsum asse-€quemur; est enim permagnum_imitemur, si potueri-€mus, Lysiam et eius quidem tenuitatem potissimum; €est enim multis locis grandior, sed quia et privatas €ille plerasque et eas ipsas aliis et parvarum rerum €causulas scripsit, videtur esse ieiunior, cum se ipse €consulto ad minutarum causarum genera limaverit. €Quod qui ita faciet, ut, si cupiat uberior esse, €non possit, habeatur sane orator, sed de minoribus; €magno autem oratori etiam illo modo saepe dicendum est in tali genere causarum. Ita fit ut Demosthenes €certe possit summisse dicere, elate Lysias fortasse €non possit. Sed si eodem modo putant exercitu in @1 €foro et in omnibus templis, quae circum forum sunt, €collocato dici pro Milone decuisse, ut si de re privata €ad unum iudicem diceremus, vim eloquentiae sua €facultate, non rei natura metiuntur. @@Qua re quoniam non nullorum sermo iam increbruit, €partim se ipsos Attice dicere, partim neminem €nostrum dicere, alteros neglegamus; satis enim eis €res ipsa respondet, cum aut non adhibeantur ad €causas aut adhibiti derideantur; nam si rideretur, €esset id ipsum Atticorum. Sed qui dici a nobis Attico €more nolunt, ipsi autem se non oratores esse pro-€fitentur, si teretes auris habent intellegensque €iudicium, tamquam ad picturam probandam adhiben-€tur etiam inscii faciendi cum aliqua sollertia iudicandi; þ´·´ÿï°´±ÿï‚ÏðôÇåîÿïƒÃéãÿ˜Œsin autem intellegentiam ponunt in audiendi fastidio €neque eos quicquam excelsum magnificumque delec-€tat, dicant se quiddam subtile et politum velle, grande €ornatumque contemnere; id vero desinant dicere, €qui subtiliter dicant, eos solos Attice dicere, id est €quasi sicce et integre. Et ample et ornate et copiose €cum eadem integritate Atticorum est. Quid? du-€bium est utrum orationem nostram tolerabilem tantum @1 €an etiam admirabilem esse cupiamus? Non enim iam €quaerimus quid sit Attice, sed quid sit optime dicere. Ex quo intellegitur, quoniam Graecorum oratorum €praestantissimi sint ei qui fuerint Athenis, eorum €autem princeps facile Demosthenes, hunc si qui €imitetur, eum et Attice dicturum et optime, ut, €quoniam Attici nobis propositi sunt ad imitandum, €bene dicere id sit Attice dicere. €@@Sed cum in eo magnus error esset, quale esset id €dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem €utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. Converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum €nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis €et Demosthenis; nec converti ut interpres, sed ut €orator, sententiis isdem et earum formis tamquam €figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis. In €quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, €sed genus omne verborum vimque servavi. Non enim €ea me adnumerare lectori putavi oportere, sed tam-quam appendere. Hic labor meus hoc assequetur, €ut nostri homines quid ab illis exigant, qui se Atticos €volunt, et ad quam eos quasi formulam dicendi €revocent intellegant. €@@'Sed exorietur Thucydides; eius enim quidam €eloquentiam admirantur.' Id quidem recte; sed @1 €nihil ad eum oratorem quem quaerimus. Aliud est €enim explicare res gestas narrando, aliud argumen-€tando criminari crimenve dissolvere; aliud narrantem €tenere auditorem, aliud concitare. 'At loquitur pulchre.' Num melius quam Plato? Necesse est €tamen oratori quem quaerimus controversias expli-€care forensis dicendi genere apto ad docendum, ad €delectandum, ad permovendum. Qua re si quis €erit qui se Thucydideo genere causas in foro dicturum €esse profiteatur, is abhorrebit etiam a suspicione eius €quod versatur in re civili et forensi; sin Thucy-€didem laudabit, ascribat suae nostram sententiam. @@Quin ipsum Isocratem, quem divinus auctor Plato €suum fere aequalem admirabiliter in Phaedro laudari €fecit ab Socrate quemque omnes docti summum €oratorem esse dixerunt, tamen hunc in numerum non €repono. Non enim in acie versatur nec ferro, sed €quasi rudibus eius eludit oratio. A me autem, ut €cum maximis minima conferam, gladiatorum par €nobilissimum inducitur, Aeschines, tamquam Aeser-€ninus, ut ait Lucilius, non spurcus homo, sed acer et €doctus €@@@@cum Pacideiano hic componitur,_optimus longe €@@@@post homines natos_. @1 €Nihil enim illo oratore arbitror cogitari posse €divinius. @@Huic labori nostro duo genera reprehensionum €opponuntur. Unum hoc: 'Verum melius Graeci.' €A quo quaeratur ecquid possint ipsi melius Latine? €Alterum: 'Quid istas potius legam quam Graecas?' €Idem Andriam et Synephebos nec minus Andro-€macham aut Antiopam aut Epigonos Latinos recipi-€unt. Quod igitur est eorum in orationibus e Graeco €conversis fastidium, nullum cum sit in versibus? @@Sed adgrediamur iam quod suscepimus, si €prius exposuerimus quae causa in iudicium deducta €sit. Cum esset lex Athenis, &7ne qvis popvli scitvm €&7faceret vt qvisqvam corona donaretvr in magi-€&7stratv privs qvam rationes rettvlisset&; et altera €lex, &7eos qvi a popvlo donarentvr, in contione donari €&7debere; qvi a senatv, in senatv&, Demosthenes cura-€tor muris reficiendis fuit eosque refecit pecunia sua; €de hoc igitur Ctesiphon scitum fecit nullis ab illo @1 €rationibus relatis, ut corona aurea donaretur eaque €donatio fieret in theatro populo convocato, qui locus €non est contionis legitimae, atque ita praedicaretur, €&7evm donari virtvtis ergo benevolentiaeqve qvam is &7erga popvlvm atheniensem haberet&. Hunc igitur €Ctesiphontem in iudicium adduxit Aeschines quod €contra leges scripsisset, ut et rationibus non relatis €corona donaretur et ut in theatro, et quod de virtute €eius et benevolentia falsa scripsisset, cum Demo-€sthenes nec vir bonus esset nec bene meritus de €civitate. €@@Causa ipsa abhorret illa quidem a formula con-€suetudinis nostrae, sed est magna. Habet enim et €legum interpretationem satis acutam in utramque €partem et meritorum in rem publicam contentionem sane gravem. Itaque causa fuit Aeschini, cum ipse a €Demosthene esset capitis accusatus, quod legationem €ementitus esset, ut ulciscendi inimici causa nomine €Ctesiphontis iudicium fieret de factis famaque Demo-€sthenis. Non enim tam multa dixit de rationibus non €relatis, quam de eo quod civis improbus ut optimus laudatus esset. Hanc multam Aeschines a Ctesi-€phonte petivit quadriennio ante Philippi Macedonis €mortem; sed iudicium factum est aliquot annis post €Alexandro iam Asiam tenente; ad quod iudicium @1 €concursus dicitur e tota Graecia factus esse. Quid €enim tam aut visendum aut audiendum fuit quam €summorum oratorum in gravissima causa accurata et inimicitiis incensa contentio? Quorum ego orationes €si, ut spero, ita expressero virtutibus utens illorum €omnibus, id est sententiis et earum figuris et rerum €ordine, verba persequens eatenus, ut ea non abhor-€reant a more nostro_quae si e Graecis omnia con-€versa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint, €elaboravimus_, erit regula, ad quam eorum dirigan-€tur orationes qui Attice volent dicere. Sed de nobis €satis. Aliquando enim Aeschinem ipsum Latine €dicentem audiamus. @1 ï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1TOPICA}1 ‘@@Maiores nos res scribere ingressos, C. Trebati, €et his libris quos brevi tempore satis multos edidimus €digniores, e cursu ipso revocavit voluntas tua. Cum €enim mecum in Tusculano esses et in bibliotheca €separatim uterque nostrum ad suum studium libellos €quos vellet evolveret, incidisti in Aristotelis Topica €quaedam, quae sunt ab illo pluribus libris explicata. €Qua inscriptione commotus continuo a me librorum eorum sententiam requisisti; quam cum tibi ex-€posuissem, disciplinam inveniendorum argumento-€rum, ut sine ullo errore ad ea ratione et via €perveniremus, ab Aristotele inventam illis libris €contineri, verecunde tu quidem ut omnia, sed tamen €facile ut cernerem te ardere studio, mecum ut tibi €illa traderem egisti. Cum autem ego te non tam €vitandi laboris mei causa quam quia tua id interesse €arbitrarer, vel ut eos per te ipse legeres vel ut totam €rationem a doctissimo quodam rhetore acciperes, €hortatus essem, utrumque, ut ex te audiebam, es @1 expertus. Sed a libris te obscuritas reiecit; rhetor €autem ille magnus haec, ut opinor, Aristotelia se €ignorare respondit. Quod quidem minime sum admi-€ratus eum philosophum rhetori non esse cognitum, €qui ab ipsis philosophis praeter admodum paucos €ignoretur; quibus eo minus ignoscendum est, quod €non modo rebus eis quae ab illo dictae et inventae €sunt allici debuerunt, sed dicendi quoque incredibili €quadam cum copia tum etiam suavitate. @@Non potui igitur tibi saepius hoc roganti et tamen €verenti ne mihi gravis esses_facile enim id cernebam €_debere diutius, ne ipsi iuris interpreti fieri videretur €iniuria. Etenim cum tu mihi meisque multa saepe €scripsisses, veritus sum ne, si ego gravarer, aut €ingratum id aut superbum videretur. Sed dum €fuimus una, tu optimus es testis quam fuerim occupa-tus; ut autem a te discessi in Graeciam proficiscens, €cum opera mea nec res publica nec amici uterentur €nec honeste inter arma versari possem, ne si tuto €quidem mihi id liceret, ut veni Veliam tuaque et €tuos vidi, admonitus huius aeris alieni nolui deesse €ne tacitae quidem flagitationi tuae. Itaque haec, €cum mecum libros non haberem, memoria repetita €in ipsa navigatione conscripsi tibique ex itinere €misi, ut mea diligentia mandatorum tuorum te €quoque, etsi admonitore non eges, ad memoriam @1 €nostrarum rerum excitarem. Sed iam tempus est €ad id quod instituimus accedere. @@Cum omnis ratio diligens disserendi duas habeat €partis, unam inveniendi alteram iudicandi, utriusque þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ–ƒprinceps, ut mihi quidem videtur, Aristoteles fuit. €Stoici autem in altera elaboraverunt; iudicandi enim €vias diligenter persecuti sunt ea scientia quam €$DIALEKTIKH\N& appellant, inveniendi artem quae $TOPIKH\ €dicitur, quae et ad usum potior erat et ordine naturae certe prior, totam reliquerunt. Nos autem, quoniam €in utraque summa utilitas est et utramque, si erit €otium, persequi cogitamus, ab ea quae prior est €ordiemur. Ut igitur earum rerum quae absconditae €sunt demonstrato et notato loco facilis inventio est, €sic, cum pervestigare argumentum aliquod volumus, €locos nosse debemus; sic enim appellatae ab €Aristotele sunt eae quasi sedes, e quibus argumenta promuntur. Itaque licet definire locum esse argu-€menti sedem, argumentum autem rationem quae rei €dubiae faciat fidem. €@@Sed ex his locis in quibus argumenta inclusa sunt, €alii in eo ipso de quo agitur haerent, alii assumuntur €extrinsecus. In ipso tum ex toto, tum ex partibus €eius, tum ex nota, tum ex eis rebus quae quodam @1 €modo affectae sunt ad id de quo quaeritur. Ex-€trinsecus autem ea ducuntur quae absunt longeque €disiuncta sunt. @@Sed ad id totum de quo disseritur tum definitio €adhibetur, quae quasi involutum evolvit id de quo €quaeritur; eius argumenti talis est formula: Ius €civile est aequitas constituta eis qui eiusdem civitatis €sunt ad res suas obtinendas; eius autem aequitatis €utilis cognitio est; utilis ergo est iuris civilis scientia; _tum partium enumeratio, quae tractatur hoc €modo: Si neque censu nec vindicta nec testamento €liber factus est, non est liber; neque ulla est €earum rerum; non est igitur liber;_tum notatio, €cum ex verbi vi argumentum aliquod elicitur hoc €modo: Cum lex assiduo vindicem assiduum esse €iubeat, locupletem iubet locupleti; is est enim as-€siduus, ut ait L. Aelius, appellatus ab aere dando. @1 Ducuntur etiam argumenta ex eis rebus quae €quodam modo affectae sunt ad id de quo quaeritur. €Sed hoc genus in pluris partis distributum est. €Nam alia coniugata appellamus, alia ex genere, €alia ex forma, alia ex similitudine, alia ex differentia, €alia ex contrario, alia ex adiunctis, alia ex antece-€dentibus, alia ex consequentibus, alia ex repugnanti-€bus, alia ex causis, alia ex effectis, alia ex com-€paratione maiorum aut parium aut minorum. @@Coniugata dicuntur quae sunt ex verbis generis €eiusdem. Eiusdem autem generis verba sunt quae €orta ab uno varie commutantur, ut sapiens sapienter €sapientia. Haec verborum coniugatio $SUZUGI/A& dicitur, €ex qua huius modi est argumentum: Si compascuus €ager est, ius est compascere. @@A genere sic ducitur: Quoniam argentum omne €mulieri legatum est, non potest ea pecunia quae €numerata domi relicta est non esse legata; forma €enim a genere, quoad suum nomen retinet, nun-€quam seiungitur, numerata autem pecunia nomen €argenti retinet; legata igitur videtur. @@A forma generis, quam interdum, quo planius €accipiatur, partem licet nominare hoc modo: Si €ita Fabiae pecunia legata est a viro, si ei viro mater-€familias esset; si ea in manum non convenerat, €nihil debetur. Genus enim est uxor; eius duae €formae: una matrumfamilias, eae sunt, quae in @1 €manum convenerunt; altera earum, quae tantum €modo uxores habentur. Qua in parte cum fuerit €Fabia, legatum ei non videtur. @@A similitudine hoc modo: Si aedes eae corruerunt €vitiumve faciunt quarum usus fructus legatus est, €heres restituere non debet nec reficere, non magis €quam servum restituere, si is cuius usus fructus €legatus esset deperisset. @@A differentia: Non, si uxori vir legavit argentum €omne quod suum esset, idcirco quae in nominibus €fuerunt legata sunt. Multum enim differt in arcane €positum sit argentum an in tabulis debeatur. @@Ex contrario autem sic: Non debet ea mulier €cui vir bonorum suorum usum fructum legavit cellis €vinariis et oleariis plenis relictis, putare id ad se €pertinere. Usus enim, non abusus, legatus est. €Ea sunt inter se contraria. @@Ab adiunctis: Si ea mulier testamentum fecit €quae se capite nunquam deminuit, non videtur ex €edicto praetoris secundum eas tabulas possessio €dari. Adiungitur enim, ut secundum servorum, @1 €secundum exsulum, secundum puerorum tabulas €possessio videatur ex edicto dari. @@Ab antecedentibus autem et consequentibus et €repugnantibus hoc modo; ab antecedentibus: Si €viri culpa factum est divortium, etsi mulier nuntium €remisit, tamen pro liberis manere nihil oportet. @@A consequentibus: Si mulier, cum fuisset nupta €cum eo quicum conubium non esset, nuntium remisit; €quoniam qui nati sunt patrem non sequuntur, pro €liberis manere nihil oportet. @@A repugnantibus: Si paterfamilias uxori ancil-€larum usum fructum legavit a filio neque a secundo €herede legavit, mortuo filio mulier usum fructum non €amittet. Quod enim semel testamento alicui datum €est, id ab eo invito cui datum est auferri non potest. €Repugnat enim recte accipere et invitum reddere. @@Ab efficientibus rebus hoc modo: Omnibus est €ius parietem directum ad parietem communem €adiungere vel solidum vel fornicatum. Sed qui in €pariete communi demoliendo damni infecti pro-€miserit, non debebit praestare quod fornix viti €fecerit. Non enim eius vitio qui demolitus est €damnum factum est, sed eius operis vitio quod ita €aedificatum est ut suspendi non posset. @1 @@Ab effectis rebus hoc modo: Cum mulier viro in €manum convenit, omnia quae mulieris fuerunt viri €fiunt dotis nomine. €@@Ex comparatione autem omnia valent quae sunt €huius modi: Quod in re maiore valet valeat in €minore, ut si in urbe fines non reguntur, nec aqua €in urbe arceatur. Item contra: Quod in minore €valet, valeat in maiore. Licet idem exemplum €convertere. Item: Quod in re pari valet valeat in €hac quae par est; ut: Quoniam usus auctoritas €fundi biennium est, sit etiam aedium. At in lege €aedes non appellantur et sunt ceterarum rerum €omnium quarum annuus est usus. Valeat aequitas, €quae paribus in causis paria iura desiderat. @@Quae autem assumuntur extrinsecus, ea maxime €ex auctoritate ducuntur. Itaque Graeci talis argu-€mentationes $A)TE/XNOUS& vocant, id est artis expertis, €ut si ita respondeas: Quoniam P. Scaevola id solum €esse ambitus aedium dixerit, quod parietis com-€munis tegendi causa tectum proiceretur, ex quo @1 €tecto in eius aedis qui protexisset aqua deflueret, €id ambitus videri. @@His igitur locis qui sunt expositi ad omne argu-€mentum reperiendum tamquam elementis quibus-€dam significatio et demonstratio datur. Utrum €igitur hactenus satis est? Tibi quidem tam acuto et €tam occupato puto. Sed quoniam avidum homi-€nem ad has discendi epulas recepi, sic accipiam, ut €reliquiarum sit potius aliquid quam te hinc patiar non satiatum discedere. Quando ergo unus quisque €eorum locorum quos exposui sua quaedam habet €membra, ea quam subtilissime persequamur. €@@Et primum de ipsa definitione dicatur. Definitio €est oratio quae id quod definitur explicat quid sit. €Definitionum autem duo genera prima: unum €earum rerum quae sunt, alterum earum quae intel-leguntur. Esse ea dico quae cerni tangique possunt, €ut fundum aedes, parietem stillicidium, mancipium €pecudem, supellectilem penus et cetera; quo ex €genere quaedam interdum vobis definienda sunt. €Non esse rursus ea dico quae tangi demonstrarive €non possunt, cerni tamen animo atque intellegi €possunt, ut si usus capionem, si tutelam, si gentem, @1 €si agnationem definias, quarum rerum nullum subest €corpus, est tamen quaedam conformatio insignita et €impressa intellegentia, quam notionem voco. Ea €saepe in argumentando definitione explicanda est. @@Atque etiam definitiones aliae sunt partitionum €aliae divisionum; partitionum, cum res ea quae €proposita est quasi in membra discerpitur, ut si quis €ius civile dicat id esse quod in legibus, senatus €consultis, rebus iudicatis, iuris peritorum auctoritate, €edictis magistratuum, more, aequitate consistat. €Divisionum autem definitio formas omnis com-€plectitur quae sub eo genere sunt quod definitur hoc €modo: Abalienatio est eius rei quae mancipi est €aut traditio alteri nexu aut in iure cessio inter quos €ea iure civili fieri possunt. þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ˜œˆŒ@@Sunt etiam alia genera definitionum, sed ad €huius libri institutum illa nihil pertinent; tantum est dicendum qui sit definitionis modus. Sic igitur €veteres praecipiunt: cum sumpseris ea quae sint €ei rei quam definire velis cum aliis communia, usque €eo persequi, dum proprium efficiatur, quod nullam €in aliam rem transferri possit. Ut haec: Hereditas €est pecunia. Commune adhuc; multa enim genera @1 €pecuniae. Adde quod sequitur: quae morte alicuius €ad quempiam pervenit. Nondum est definitio; €multis enim modis sine hereditate teneri pecuniae €mortuorum possunt. Unum adde verbum: iure; €iam a communitate res diiuncta videbitur, ut sit €explicata definitio sic: Hereditas est pecunia quae €morte alicuius ad quempiam pervenit iure. Non-€dum est satis; adde: nec ea aut legata testamento €aut possessione retenta; confectum est. Itemque: €Gentiles sunt inter se qui eodem nomine sunt. Non €est satis. Qui ab ingenuis oriundi sunt. Ne id €quidem satis est. Quorum maiorum nemo servitutem €servivit. Abest etiam nunc. Qui capite non sunt €deminuti. Hoc fortasse satis est. Nihil enim video €Scaevolam pontificem ad hanc definitionem addidisse. €Atque haec ratio valet in utroque genere definitionum, €sive id quod est, sive id quod intellegitur definiendum €est. @@Partitionum autem et divisionum genus quale €esset ostendimus, sed quid inter se differant planius €dicendum est. In partitione quasi membra sunt, ut €corporis, caput, umeri, manus, latera, crura, pedes €et cetera. In divisione formae, quas Graeci @1 €$EI)/DH& vocant, nostri, si qui haec forte tractant, species €appellant, non pessime id quidem sed inutiliter ad €mutandos casus in dicendo. Nolim enim, ne si €Latine quidem dici possit, specierum et speciebus €dicere; et saepe his casibus utendum est; at formis €et formarum velim. Cum autem utroque verbo €idem significetur, commoditatem in dicendo non €arbitror neglegendam. @@Genus et formam definiunt hoc modo: Genus est €notio ad pluris differentias pertinens; forma est notio €cuius differentia ad caput generis et quasi fontem €referri potest. Notionem appello quod Graeci €tum $E)/NNOIAN& tum $PRO/LHYIN&. Ea est insita et ante €percepta cuiusque cognitio enodationis indigens. €Formae sunt igitur eae in quas genus sine ullius €praetermissione dividitur; ut si quis ius in legem, €morem, aequitatem dividat. Formas qui putat €idem esse quod partis, confundit artem et simili-€tudine quadam conturbatus non satis acute quae sunt secernenda distinguit. Saepe etiam definiunt €et oratores et poetae per translationem verbi ex €similitudine cum aliqua suavitate. Sed ego a vestris €exemplis nisi necessario non recedam. Solebat €igitur Aquilius collega et familiaris meus, cum de @1 €litoribus ageretur, quae omnia publica esse vultis, €quaerentibus eis quos ad id pertinebat, quid esset €litus, ita definire, qua fluctus eluderet; hoc est, €quasi qui adulescentiam florem aetatis, senectutem €occasum vitae velit definire; translatione enim utens €discedebat a verbis propriis rerum ac suis. Quod €ad definitiones attinet, hactenus; reliqua videamus. @@Partitione tum sic utendum est, nullam €ut partem relinquas; ut, si partiri velis tutelas, €inscienter facias, si ullam praetermittas. At si €stipulationum aut iudiciorum formulas partiare, non €est vitiosum in re infinita praetermittere aliquid. €Quod idem in divisione vitiosum est. Formarum €enim certus est numerus quae cuique generi subi-€ciantur; partium distributio saepe est infinitior, tamquam rivorum a fonte diductio. Itaque in €oratoriis artibus quaestionis genere proposito, quot €eius formae sint, subiungitur absolute. At cum de €ornamentis verborum sententiarumve praecipitur, €quae vocant $SXH/MATA&, non fit idem. Res est enim €infinitior; ut ex hoc quoque intellegatur quid €velimus inter partitionem et divisionem interesse. €Quamquam enim vocabula prope idem valere €videbantur, tamen quia res differebant, nomina €rerum distare voluerunt. @1 @@Multa etiam ex notatione sumuntur. Ea est €autem, cum ex vi nominis argumentum elicitur; €quam Graeci $E)TUMOLOGI/AN& appellant, id est verbum ex €verbo veriloquium; nos autem novitatem verbi €non satis apti fugientes genus hoc notationem €appellamus, quia sunt verba rerum notae. Itaque €hoc quidem Aristoteles $SU/MBOLON& appellat, quod €Latine est nota. Sed cum intellegitur quid signi-ficetur, minus laborandum est de nomine. Multa €igitur in disputando notatione eliciuntur ex verbo, €ut cum quaeritur postliminium quid sit_non dico €quae sint postlimini; nam id caderet in divisionem, €quae talis est: Postliminio redeunt haec: homo, €navis, mulus clitellarius, equus, equa quae frenos €recipere solet_; sed cum ipsius postlimini vis €quaeritur et verbum ipsum notatur; in quo Servius €noster, ut opinor, nihil putat esse notandum nisi €post, et liminium illud productionem esse verbi vult, €ut in finitimo, legitimo, aeditimo non plus inesse timum quam in meditullio tullium; Scaevola autem €P. F. iunctum putat esse verbum, ut sit in eo et post €et limen; ut, quae a nobis alienata, cum ad hostem €pervenerint, ex suo tamquam limine exierint, hinc @1 €ea cum redierint post ad idem limen, postliminio €redisse videantur. Quo genere etiam Mancini causa €defendi potest, postliminio redisse; deditum non €esse, quoniam non sit receptus; nam neque dedi-€tionem neque donationem sine acceptione intellegi €posse. @@Sequitur is locus qui constat ex eis rebus €quae quodam modo adfectae sunt ad id de quo €ambigitur; quem modo dixi in plures partes dis-€tributum. Cuius est primus locus ex coniugatione, €quam Graeci $SUZUGI/AN& vocant, finitimus notationi, €de qua modo dictum est; ut, si aquam pluviam €eam modo intellegeremus quam imbri collectam €videremus, veniret Mucius, qui, quia coniugata €verba essent pluvia et pluendo, diceret omnem €aquam oportere arceri quae pluendo crevisset. @@Cum autem a genere ducetur argumentum, non €erit necesse id usque a capite arcessere. Saepe €etiam citra licet, dum modo supra sit quod sumitur, €quam id ad quod sumitur; ut aqua pluvia ultimo €genere ea est quae de caelo veniens crescit imbri, €sed propiore, in quo quasi ius arcendi continetur, €genus est aqua pluvia nocens: eius generis formae @1 €loci vitio et manu nocens, quarum altera iubetur ab arbitro coerceri altera non iubetur. Commode etiam €tractatur haec argumentatio quae ex genere sumitur, €cum ex toto partis persequare hoc modo: Si dolus €malus est, cum aliud agitur aliud simulatur, enu-€merare licet quibus id modis fiat, deinde in eorum €aliquem id quod arguas dolo malo factum includere; €quod genus argumenti in primis firmum videri €solet. @@Similitudo sequitur, quae late patet, sed €oratoribus et philosophis magis quam vobis. Etsi €enim omnes loci sunt omnium disputationum ad €argumenta suppeditanda, tamen aliis disputationibus €abundantius occurrunt aliis angustius. Itaque €genera tibi nota sint; ubi autem eis utare, quae-stiones ipsae te admonebunt. Sunt enim simili-€tudines quae ex pluribus collationibus perveniunt €quo volunt hoc modo: Si tutor fidem praestare debet, €si socius, si cui mandaris, si qui fiduciam acceperit, €debet etiam procurator. Haec ex pluribus perveniens €quo vult appellatur inductio, quae Graece $E)PAGWGH\ €nominatur, qua plurimum est usus in sermonibus Socrates. Alterum similitudinis genus collatione €sumitur, cum una res uni, par pari comparatur hoc €modo: Quem ad modum, si in urbe de finibus €controversia est, quia fines magis agrorum videntur €esse quam urbis, finibus regendis adigere arbitrum €non possis, sic, si aqua pluvia in urbe nocet, quoniam @1 €res tota magis agrorum est, aquae pluviae arcendae adigere arbitrum non possis. Ex eodem simili-€tudinis loco etiam exempla sumuntur, ut Crassus in €causa Curiana exemplis plurimis usus est, qui testa-€mento sic heredes instituti, ut si filius natus esset €in decem mensibus isque mortuus prius quam in €suam tutelam venisset, hereditatem obtinuissent. €Quae commemoratio exemplorum valuit, eaque vos in respondendo uti multum soletis. Ficta enim €exempla similitudinis habent vim; sed ea oratoria €magis sunt quam vestra; quamquam uti etiam vos þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ˜­„soletis, sed hoc modo: Finge mancipio aliquem €dedisse id quod mancipio dari non potest. Num €idcirco id eius factum est qui accepit? aut num is €qui mancipio dedit ob eam rem se ulla re obligavit? €In hoc genere oratoribus et philosophis concessum €est, ut muta etiam loquantur, ut mortui ab inferis €excitentur, ut aliquid quod fieri nullo modo possit €augendae rei gratia dicatur aut minuendae, quae €$U(PERBOLH\& dicitur, multa alia mirabilia. Sed latior €est campus illorum. Eisdem tamen ex locis, ut €ante dixi, et [in] maximis et minimis [in] quaes-€tionibus argumenta ducuntur. @1 @@Sequitur similitudinem differentia rei maxime €contraria superiori; sed est eiusdem dissimile et €simile invenire. Eius generis haec sunt: Non, €quem ad modum quod mulieri debeas, recte ipsi €mulieri sine tutore auctore solvas, item, quod pupillo €aut pupillae debeas, recte possis eodem modo solvere. @@Deinceps locus est qui e contrario dicitur. Con-€trariorum autem genera plura; unum eorum quae €in eodem genere plurimum differunt, ut sapientia €stultitia. Eodem autem genere dicuntur quibus €propositis occurrunt tamquam e regione quaedam €contraria, ut celeritati tarditas, non debilitas. Ex €quibus contrariis argumenta talia existunt: Si €stultitiam fugimus, sapientiam sequamur, et bonita-€tem si malitiam. Haec quae ex eodem genere contraria sunt appellantur adversa. Sunt enim alia €contraria, quae privantia licet appellemus Latine, €Graeci appellant $STERHTIKA/&. Praeposito enim 'in' €privatur verbum ea vi quam haberet si 'in' prae-€positum non fuisset, dignitas indignitas, humanitas €inhumanitas, et cetera generis eiusdem, quorum €tractactio est eadem quae superiorum quae adversa dixi. Nam alia quoque sunt contrariorum genera, €velut ea quae cum aliquo conferuntur, ut duplum €simplum, multa pauca, longum breve, maius minus. €Sunt etiam illa valde contraria quae appellantur €negantia; ea $A)POFATIKA\& Graece, contraria aientibus: @1 €Si hoc est, illud non est. Quid enim opus exemplo €est? Tantum intellegatur, in argumento quaerendo €contrariis omnibus contraria non convenire. @@Ab adiunctis autem posui equidem exemplum €paulo ante, multa adiungi, quae suscipienda essent €si statuissemus ex edicto secundum eas tabulas €possessionem dari, quas is instituisset cui testamenti €factio nulla esset. Sed locus hic magis ad coniectu-€rales causas, quae versantur in iudiciis, valet, cum €quaeritur quid aut sit aut evenerit aut futurum sit aut quid omnino fieri possit. Ac loci €quidem ipsius forma talis est. Admonet autem hic €locus, ut quaeratur quid ante rem, quid cum re, €quid post rem evenerit. 'Nihil hoc ad ius; ad €Ciceronem,' inquiebat Gallus noster, si quis ad €eum quid tale rettulerat, ut de facto quaereretur. €Tu tamen patiere nullum a me artis institutae locum €praeteriri; ne, si nihil nisi quod ad te pertineat €scribendum putabis, nimium te amare videare. Est €igitur magna ex parte locus hic oratorius non modo €non iuris consultorum, sed ne philosophorum quidem. Ante rem enim quaeruntur quae talia sunt: appara-€tus, colloquia, locus, constitutum, convivium; cum €re autem: pedum crepitus, strepitus hominum, €corporum umbrae et si quid eius modi; at post €rem: pallor, rubor, titubatio, si qua alia signa con- @1 €turbationis et conscientiae, praeterea restinctus €ignis, gladius cruentus ceteraque quae suspicionem €facti possunt movere. @@Deinceps est locus dialecticorum proprius ex €consequentibus et antecedentibus et repugnantibus. €Nam coniuncta, de quibus paulo ante dictum est, €non semper eveniunt; consequentia autem semper. €Ea enim dico consequentia quae rem necessario €consequuntur; itemque et antecedentia et repug-€nantia. Quidquid enim sequitur quamque rem, id €cohaeret cum re necessario; et quidquid repugnat, €id eius modi est ut cohaerere numquam possit. €Cum tripertito igitur distribuatur locus hic, in €consecutionem, antecessionem, repugnantiam, re-€periendi argumenti locus simplex est, tractandi €triplex. Nam quid interest, cum hoc sumpseris, €pecuniam numeratam mulieri deberi cui sit argen-€tum omne legatum, utrum hoc modo concludas €argumentum: Si pecunia signata argentum est, €legata est mulieri. Est autem pecunia signata €argentum. Legata igitur est; an illo modo: Si €numerata pecunia non est legata, non est numerata €pecunia argentum. Est autem numerata pecunia €argentum; legata igitur est; an illo modo: Non et €legatum argentum est et non est legata numerata €pecunia. Legatum autem argentum est; legata igitur numerata pecunia est? Appellant autem €dialectici eam conclusionem argumenti, in qua, cum €primum assumpseris, consequitur id quod annexum €est primum conclusionis modum; cum id quod @1 €annexum est negaris, ut id quoque cui fuerit an-€nexum negandum sit, secundus is appellatur con-€cludendi modus; cum autem aliqua coniuncta €negaris et ex eis unum aut plura sumpseris, ut quod €relinquitur tollendum sit, is tertius appellatur con-clusionis modus. Ex hoc illa rhetorum ex con-€trariis conclusa, quae ipsi $E)NQUMH/MATA& appellant; €non quod omnis sententia proprio nomine $E)NQU/MHMA €non dicatur, sed, ut Homerus propter excellentiam €commune poetarum nomen efficit apud Graecos €suum, sic, cum omnis sententia $E)NQU/MHMA& dicatur, €quia videtur ea quae ex contrariis conficitur acutis-€sima, sola proprie nomen commune possedit. Eius €generis haec sunt: €@@@@hoc metuere, alterum in metu non ponere! €@@@@eam quam nihil accusas damnas, bene quam €@@@@@@@meritam esse autumas @1 €@@@@dicis male merere? €@@@@id quod scis prodest nihil; id quod nescis obest? @@Hoc disserendi genus attingit omnino vestras €quoque in respondendo disputationes, sed philo-€sophorum magis, quibus est cum oratoribus illa ex €repugnantibus sententiis communis conclusio quae €a dialecticis tertius modus, a rhetoribus $E)NQU/MHMA €dicitur. Reliqui dialecticorum modi plures sunt, €qui ex disiunctionibus constant: Aut hoc aut €illud; hoc autem; non igitur illud. Itemque: Aut €hoc aut illud; non autem hoc; illud igitur. Quae €conclusiones idcirco ratae sunt quod in disiunctione plus uno verum esse non potest. Atque ex eis €conclusionibus quas supra scripsi prior quartus €posterior quintus a dialecticis modus appellatur. €Deinde addunt coniunctionum negantiam sic: Non €et hoc et illud; hoc autem; non igitur illud. Hic €modus est sextus. Septimus autem: Non et hoc €et illud; non autem hoc; illud igitur. Ex eis modis €conclusiones innumerabiles nascuntur, in quo est €tota fere $DIALEKTIKH/&. Sed ne hae quidem quas €exposui ad hanc institutionem necessariae. @@Proximus est locus rerum efficientium, quae €causae appellantur; deinde rerum effectarum ab €efficientibus causis. Harum exempla, ut reliquorum €locorum, paulo ante posui equidem ex iure civili; €sed haec patent latius. €@@Causarum enim genera duo sunt; unum, €quod vi sua id quod sub eam vim subiectum est certe @1 €efficit, ut: Ignis accendit; alterum, quod naturam €efficiendi non habet sed sine quo effici non possit, ut €si quis aes statuae causam velit dicere, quod sine eo non possit effici. Huius generis causarum, sine quo €non efficitur, alia sunt quieta, nihil agentia, stolida €quodam modo, ut locus, tempus, materia, ferramenta, €et cetera generis eiusdem; alia autem praecur-€sionem quandam adhibent ad efficiendum et quaedam €afferunt per se adiuvantia, etsi non necessaria, ut: €Amori congressio causam attulerat, amor flagitio. €Ex hoc genere causarum ex aeternitate pendentium €fatum a Stoicis nectitur. €@@Atque ut earum causarum sine quibus effici non €potest genera divisi, sic etiam efficientium dividi €possunt. Sunt enim aliae causae quae plane efficiant €nulla re adiuvante, aliae quae adiuvari velint, ut: €Sapientia efficit sapientis sola per se; beatos efficiat necne sola per sese quaestio est. Qua re cum in €disputationem inciderit causa efficiens aliquid neces-€sario, sine dubitatione licebit quod efficitur ab €ea causa concludere. Cum autem erit talis €causa, ut in ea non sit efficiendi necessitas, necessaria €conclusio non sequitur. Atque illud quidem genus €causarum quod habet vim efficiendi necessariam €errorem afferre non fere solet; hoc autem sine quo @1 þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ˜¼ˆ‰non efficitur saepe conturbat. Non enim, si sine €parentibus filii esse non possunt, propterea in €parentibus causa fuit gignendi necessaria. @@Hoc igitur sine quo non fit, ab eo in quo certe fit €diligenter est separandum. Illud enim est tamquam €@@@@utinam ne in nemore Pelio_ €Nisi enim 'accedissent abiegnae ad terram trabes,' €Argo illa facta non esset, nec tamen fuit in his €trabibus efficiendi vis necessaria. At cum in Aiacis €navim crispisulcans igneum fulmen iniectum est, €inflammatur navis necessario. @@Atque etiam est causarum dissimilitudo, quod €aliae sunt, ut sine ulla appetitione animi, sine €voluntate, sine opinione suum quasi opus efficiant, €vel ut omne intereat quod ortum sit; aliae autem €aut voluntate efficiunt aut perturbatione animi aut €habitu aut natura aut arte aut casu: voluntate, €ut tu, cum hunc libellum legis; perturbatione, ut si €quis eventum horum temporum timeat; habitu, €ut qui facile et cito irascitur; natura, ut vitium in €dies crescat; arte, ut bene pingat; casu, ut prospere €naviget. Nihil horum sine causa nec quidquam €omnino; sed huius modi causae non necessariae. @@Omnium autem causarum in aliis inest constantia, €in aliis non inest. In natura et in arte constantia @1 €est, in ceteris nulla. Sed tamen earum €causarum quae non sunt constantes aliae sunt €perspicuae, aliae latent. Perspicuae sunt quae €appetitionem animi iudiciumque tangunt; latent €quae subiectae sunt fortunae. Cum enim nihil sine €causa fiat, hoc ipsum est fortuna, qui eventus €obscura causa et latenter efficitur. Etiam ea quae €fiunt partim sunt ignorata partim voluntaria; igno-€rata, quae necessitate effecta sunt; voluntaria, quae consilio. Nam iacere telum voluntatis est, €ferire quem nolueris fortunae. Ex quo aries subicitur €ille in vestris actionibus: si telum manu fugit magis €quam iecit. Cadunt etiam in ignorationem atque €imprudentiam perturbationes animi; quae quam-€quam sunt voluntariae_obiurgatione enim et €admonitione deiciuntur_tamen habent tantos motus, €ut ea quae voluntaria sunt aut necessaria interdum €aut certe ignorata videantur. @@Toto igitur loco causarum explicato, ex earum €differentia in magnis quidem causis vel oratorum €vel philosophorum magna argumentorum suppetit €copia; in vestris autem si non uberior, at fortasse €subtilior. Privata enim iudicia maximarum quidem €rerum in iuris consultorum mihi videntur esse €prudentia. Nam et adsunt multum et adhibentur €in consilia et patronis diligentibus ad eorum pru- @1 dentiam confugientibus hastas ministrant. In omni-€bus igitur eis iudiciis, in quibus ex fide bona est €additum, ubi vero etiam ut inter bonos bene €agier oportet, in primisque in arbitrio rei uxoriae, in €quo est quod eius aequius melius, parati eis esse €debent. Illi dolum malum, illi fidem bonam, illi €aequum bonum, illi quid socium socio, quid eum qui €negotia aliena curasset ei cuius ea negotia fuissent, €quid eum qui mandasset, eumve cui mandatum €esset, alterum alteri praestare oporteret, quid virum €uxori, quid uxorem viro tradiderunt. Licebit igitur €diligenter argumentorum cognitis locis non modo €oratoribus et philosophis, sed iuris etiam peritis €copiose de consultationibus suis disputare. @@Coniunctus huic causarum loco ille locus €est qui efficitur ex causis. Ut enim causa quid sit €effectum indicat, sic quod effectum est quae fuerit €causa demonstrat. Hic locus suppeditare solet €oratoribus et poetis, saepe etiam philosophis, sed €eis qui ornate et copiose loqui possunt, mirabilem €copiam dicendi, cum denuntiant quid ex quaque €re sit futurum. Causarum enim cognitio cogni-€tionem eventorum facit. @@Reliquus est comparationis locus, cuius genus et €exemplum supra positum est ut ceterorum; nunc €explicanda tractatio est. Comparantur igitur ea €quae aut maiora aut minora aut paria dicuntur; €in quibus spectantur haec: numerus, species, vis, €quaedam etiam ad res aliquas affectio. @1 @@Numero sic comparabuntur, plura bona ut pauci-€oribus bonis anteponantur, pauciora mala malis €pluribus, diuturniora bona brevioribus, longe et late €pervagata angustis, ex quibus plura bona propagentur €quaeque plures imitentur et faciant. €@@Specie autem comparantur, ut anteponantur quae €propter se expetenda sunt eis quae propter aliud et €ut innata atque insita assumptis atque adventiciis, €integra contaminatis, iucunda minus iucundis, honesta €ipsis etiam utilibus, proclivia laboriosis, necessaria €non necessariis, sua alienis, rara vulgaribus, desidera-€bilia eis quibus facile carere possis, perfecta incohatis, €tota partibus, ratione utentia rationis expertibus, €voluntaria necessariis, animata inanimis, naturalia €non naturalibus, artificiosa non artificiosis. @@Vis autem in comparatione sic cernitur: efficiens €causa gravior quam non efficiens; quae se ipsis €contenta sunt meliora quam quae egent aliis; quae €in nostra quam quae in aliorum potestate sunt; €stabilia incertis; quae eripi non possunt eis quae €possunt. €@@Affectio autem ad res aliquas est huius modi: €principum commoda maiora quam reliquorum; @1 €itemque quae iucundiora, quae pluribus probata, €quae ab optimo quoque laudata. Atque ut haec €in comparatione meliora, sic deteriora quae eis €sunt contraria. @@Parium autem comparatio nec elationem habet €nec summissionem; est enim aequalis. Multa autem €sunt quae aequalitate ipsa comparantur; quae ita €fere concluduntur: Si consilio iuvare cives et auxilio €aequa in laude ponendum est, pari gloria debent €esse ei qui consulunt et ei qui defendunt; at quod €primum, est; quod sequitur igitur. €@@Perfecta est omnis argumentorum inveniendorum €praeceptio, ut, cum profectus sis a definitione, a €partitione, a notatione, a coniugatis, a genere, a €formis, a similitudine, a differentia, a contrariis, ab €adiunctis, a consequentibus, ab antecedentibus, a €repugnantibus, a causis, ab effectis, a comparatione €maiorum, minorum, parium, nulla praeterea sedes €argumenti quaerenda sit. @@Sed quoniam ita a principio divisimus, ut €alios locos diceremus in eo ipso de quo ambigitur €haerere, de quibus satis est dictum, alios assumi €extrinsecus, de eis pauca dicamus, etsi ea nihil €omnino ad vestras disputationes pertinent; sed €tamen totam rem efficiamus, quandoquidem coepi-€mus. Neque enim tu is es quem nihil nisi ius civile €delectet, et quoniam haec ita ad te scribuntur ut @1 €etiam in aliorum manus sint ventura, detur opera, €ut quam plurimum eis quos recta studia delectant €prodesse possimus. @@Haec ergo argumentatio, quae dicitur artis expers, €in testimonio posita est. Testimonium autem nunc €dicimus omne quod ab aliqua re externa sumitur ad €faciendam fidem. Persona autem non qualiscumque €est testimoni pondus habet; ad fidem enim facien-€dam auctoritas quaeritur; sed auctoritatem aut €natura aut tempus affert. Naturae auctoritas in €virtute inest maxima; in tempore autem multa €sunt quae afferant auctoritatem: ingenium, opes, €aetas, fortuna, ars, usus, necessitas, concursio etiam €non numquam rerum fortuitarum. Nam et in-€geniosos et opulentos et aetatis spatio probatos €dignos quibus credatur putant; non recte fortasse, €sed vulgi opinio mutari vix potest ad eamque omnia €dirigunt et qui iudicant et qui existimant. Qui €enim rebus his quas dixi excellunt, ipsa virtute €videntur excellere. @@Sed reliquis quoque rebus quas modo enumeravi €quamquam in his nulla species virtutis est, tamen €interdum confirmatur fides, si aut ars quaedam €adhibetur_magna est enim vis ad persuadendum €scientiae_aut usus; plerumque enim creditur eis €qui experti sunt. Facit etiam necessitas fidem, €quae tum a corporibus tum ab animis nascitur. Nam @1 €et verberibus, tormentis, igni fatigati quae dicunt €ea videtur veritas ipsa dicere, et quae perturbationi-€bus animi, dolore, cupiditate, iracundia, metu, qui €necessitatis vim habent, afferunt auctoritatem et €fidem. @@Cuius generis etiam illa sunt ex quibus verum non-€nunquam invenitur, pueritia, somnus, imprudentia, €vinolentia, insania. Nam et parvi saepe indicaverunt €aliquid, quo id pertineret ignari, et per somnum, €vinum, insaniam multa saepe patefacta sunt. Multi €etiam in res odiosas imprudenter inciderunt, ut þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ˜Ë‡Staieno nuper accidit, qui ea locutus est bonis viris €subauscultantibus pariete interposito, quibus pate-€factis in iudiciumque prolatis ille rei capitalis iure €damnatus est. Huic simile quiddam de Lacedae-€monio Pausania accepimus. @@Concursio autem fortuitorum talis est, ut si inter-€ventum est casu, cum aut ageretur aliquid quod €proferendum non esset, aut diceretur. In hoc €genere etiam illa est in Palamedem coniecta sus-€picionum proditionis multitudo; quod genus refu-€tare interdum veritas vix potest. Huius etiam est €generis fama vulgi, quoddam multitudinis testi-€monium. €@@Quae autem virtute fidem faciunt ea bipertita €sunt; ex quibus alterum natura valet alterum €industria. Deorum enim virtus natura excellit, homi- @1 num autem industria. Divina haec fere sunt testi-€monia: primum orationis_oracula enim ex eo ipso €appellata sunt, quod inest in his deorum oratio_; €deinde rerum, in quibus insunt quasi quaedam opera €divina: primum ipse mundus eiusque omnis ordo €et ornatus; deinceps aerii volatus avium atque €cantus; deinde eiusdem aeris sonitus et ardores €multarumque rerum in terra portenta atque etiam €per exta inventa praesensio; a dormientibus quoque €multa significata visis. Quibus ex locis sumi inter-€dum solent ad fidem faciendam testimonia deorum. @@In homine virtutis opinio valet plurimum. Opinio €est autem non modo eos virtutem habere qui habeant, €sed eos etiam qui habere videantur. Itaque quos €ingenio, quos studio, quos doctrina praeditos vident €quorumque vitam constantem et probatam, ut €Catonis, Laeli, Scipionis, aliorumque plurium, rentur €eos esse qualis se ipsi velint; nec solum eos censent €esse talis qui in honoribus populi reque publica €versantur, sed et oratores et philosophos et poetas €et historicos, ex quorum et dictis et scriptis saepe €auctoritas petitur ad faciendam fidem. @@Expositis omnibus argumentandi locis illud €primum intellegendum est nec ullam esse disputa-€tionem in qua non aliquis locus incurrat, nec fere €omnis locos incidere in omnem quaestionem et @1 €quibusdam quaestionibus alios, quibusdam alios esse €aptiores locos. Quaestionum duo genera sunt: €alterum infinitum, definitum alterum. Definitum €est quod $U(PO/QESIN& Graeci, nos causam; infinitum €quod $QE/SIN& illi appellant, nos propositum possumus nominare. Causa certis personis, locis, temporibus, €actionibus, negotiis cernitur aut in omnibus aut in €plerisque eorum, propositum autem aut in aliquo €eorum aut in pluribus nec tamen in maximis. Itaque €propositum pars est causae. Sed omnis quaestio €earum aliqua de re est quibus causae continentur, €aut una aut pluribus aut nonnunquam omnibus. @@Quaestionum autem 'quacumque de re' sunt €duo genera: unum cognitionis alterum actionis. Cognitionis sunt eae quarum est finis scientia, ut si €quaeratur a naturane ius profectum sit an ab aliqua €quasi condicione hominum et pactione. Actionis €autem huius modi exempla sunt: Sitne sapientis €ad rem publicam accedere. Cognitionis quaestiones €tripertitae sunt; aut sitne aut quid sit aut quale sit €quaeritur. Horum primum coniectura, secundum €definitione, tertium iuris et iniuriae distinctione €explicatur. €@@Coniecturae ratio in quattuor partes distributa est, €quarum una est cum quaeritur sitne aliquid; altera €unde ortum sit; tertia quae id causa effecerit; €quarta in qua de commutatione rei quaeritur. €Sitne sic: ecquidnam sit honestum, ecquid aequum @1 €re vera; an haec tantum in opinione sint. Unde €autem sit ortum: ut cum quaeritur, natura an €doctrina possit effici virtus. Causa autem efficiens €sic quaeritur, quibus rebus eloquentia efficiatur. De €commutatione sic: possitne eloquentia commu-€tatione aliqua converti in infantiam. @@Cum autem quid sit quaeritur, notio €explicanda est et proprietas et divisio et partitio. €Haec enim sunt definitioni attributa; additur €etiam descriptio, quam $XARAKTH=RA& Graeci vocant. €Notio sic quaeritur: sitne id aequum quod ei qui €plus potest utile est. Proprietas sic: in hominemne €solum cadat an etiam in beluas aegritudo. Divisio €et eodem pacto partitio sic: triane genera bonorum €sint. Descriptio, qualis sit avarus, qualis assentator €ceteraque eiusdem generis, in quibus et natura et €vita describitur. @@Cum autem quaeritur quale quid sit, aut simpliciter €quaeritur aut comparate; simpliciter: Expetendane €sit gloria; comparate: Praeponendane sit divitiis €gloria. Simplicium tria genera sunt: de expetendo €fugiendoque, de aequo et iniquo, de honesto et turpi. €Comparationum autem duo: unum de eodem et €alio, alterum de maiore et minore. De expetendo @1 €et fugiendo huius modi: Si expetendae divitiae, €si fugienda paupertas. De aequo et iniquo: Ae-€quumne sit ulcisci a quocumque iniuriam acceperis. €De honesto et turpi: Honestumne sit pro patria mori? Ex altero autem genere, quod erat biperti-€tum, unum est de eodem et alio: Quid intersit inter €amicum et assentatorem, regem et tyrannum; €alterum de maiore et minore, ut si quaeratur €eloquentiane pluris sit an iuris civilis scientia. De €cognitionis quaestionibus hactenus. @@Actionis reliquae sunt, quarum duo genera: unum €ad officium, alterum ad motum animi vel gignendum €vel sedandum planeve tollendum. Ad officium sic, €ut cum quaeritur suscipiendine sint liberi. Ad €movendos animos cohortationes ad defendendam rem €publicam, ad laudem, ad gloriam; quo ex genere €sunt querellae, incitationes, miserationesque flebiles; €rursusque oratio tum iracundiam restinguens, tum €metum eripiens, tum exsultantem laetitiam com-€primens, tum aegritudinem abstergens. Haec cum €in propositi quaestionibus genera sint, eadem in €causas transferuntur. @@Loci autem qui ad quasque quaestiones €accommodati sint deinceps est videndum. Omnes €illi quidem ad plerasque, sed alii ad alias, ut dixi, €aptiores. Ad coniecturam igitur maxime apta quae €ex causis, quae ex effectis, quae ex coniunctis sumi €possunt. Ad definitionem autem pertinet ratio @1 €et scientia definiendi. Atque huic generi finitimum €est illud quod appellari de eodem et de altero dixi-€mus, quod genus forma quaedam definitionis est; si €enim quaeratur idemne sit pertinacia et perse-verantia, definitionibus iudicandum est. Loci autem €convenient in eius generis quaestionem consequentis, €antecedentis, repugnantis; adiuncti etiam eis qui €sumuntur ex causis et effectis. Nam si hanc rem €illa sequitur, hanc autem non sequitur; aut si huic €rei illa antecedit, huic non antecedit; aut si huic €rei repugnat, illi non repugnat; aut si huius rei €haec, illius alia causa est; aut si ex alio hoc, ex alio €illud effectum est: ex quovis horum id de quo €quaeritur idemne an aliud sit inveniri potest. @@Ad tertium genus quaestionis, in quo quale sit €quaeritur, in comparationem ea cadunt quae paulo €ante in comparationis loco enumerata sunt. In €illud autem genus in quo de expetendo fugiendoque €quaeritur adhibentur ea quae sunt aut animi aut €corporis aut externa vel commoda vel incommoda. €Itemque cum de honesto turpique quaeritur, ad €animi bona aut mala omnis oratio dirigenda est. Cum autem de aequo et iniquo disseritur, aequitatis €loci colligentur. Hi cernuntur bipertito, et natura €et instituto. Natura partes habet duas, tributionem @1 €sui cuique et ulciscendi ius. Institutio autem €aequitatis tripertita est: una pars legitima est, €altera conveniens, tertia moris vetustate firmata. €Atque etiam aequitas tripertita dicitur esse: una €ad superos deos, altera ad manes, tertia ad homines €pertinere. Prima pietas, secunda sanctitas, tertia €iustitia aut aequitas nominatur. De pro-€posito satis multa, deinceps de causa pauciora €dicenda sunt. Pleraque enim sunt ei cum proposito €communia. @@Tria sunt igitur genera causarum: iudici, delibera-€tionis, laudationis. Quarum fines ipsi declarant quibus €utendum locis sit. Nam iudici finis est ius, ex quo €etiam nomen. Iuris autem partes tum expositae, cum €aequitatis. Deliberandi finis utilitas, cuius eae partes €quae modo expositae. Laudationis finis honestas, de qua item est ante dictum. Sed definitae quae-€stiones a suis quaeque locis quasi propriis instru-€untur, . . . quae in accusationem defensionemque þ´·´ÿï°´²ÿï‚ÔïðÿïƒÃéãÿ˜Ü„partitae; in quibus exsistunt haec genera, ut accu-€sator personam arguat facti, defensor aliquid op-€ponat de tribus: aut non esse factum aut, si sit €factum, aliud eius facti nomen esse aut iure esse €factum. Itaque aut infitialis aut coniecturalis prima €appelletur, definitiva altera, tertia, quamvis moles- @1 €tum nomen hoc sit, iuridicialis vocetur. €Harum causarum propria argumenta ex eis sumpta €locis quos exposuimus in praeceptis oratoriis ex-plicata sunt. Refutatio autem accusationis, in qua €est depulsio criminis, quoniam Graece $STA/SIS& dicitur €appelletur Latine status; in quo primum insistit €quasi ad repugnandum congressa defensio. Atque €in deliberationibus etiam et laudationibus idem €existunt status. Nam et negantur saepe ea futura €quae ab aliquo in sententia dicta sunt fore, si aut €omnino fieri non possint aut sine summa difficultate €non possint; in qua argumentatione status coniec-turalis exsistit; aut cum aliquid de utilitate, honestate, €aequitate disseritur deque eis rebus quae his sunt €contrariae incurrunt status aut iuris aut nominis; €quod idem contingit in laudationibus. Nam aut €negari potest id factum esse quod laudetur, aut €non eo nomine afficiendum quo laudator affecerit, €aut omnino non esse laudabile quod non recte, non €iure factum sit. Quibus omnibus generibus usus est €nimis impudenter Caesar contra Catonem meum. @@Sed quae ex statu contentio efficitur, eam Graeci €$KRINO/MENON& vocant, mihi placet id, quoniam quidem ad €te scribo, qua de re agitur vocari. Quibus autem @1 €hoc qua de re agitur continetur, ea continentia €vocentur, quasi firmamenta defensionis, quibus €sublatis defensio nulla sit. €@@Sed quoniam lege firmius in controversiis dis-€ceptandis esse nihil debet, danda est opera ut legem €adiutricem et testem adhibeamus. In qua re alii €quasi status existunt novi, sed appellentur legitimae disceptationes. Tum enim defenditur non id legem €dicere quod adversarius velit, sed aliud. Id autem €contingit, cum scriptum ambiguum est, ut duae €sententiae differentes accipi possint. Tum opponi-€tur scripto voluntas scriptoris, ut quaeratur verbane €plus an sententia valere debeant. Tum legi lex €contraria affertur. Ista sunt tria genera quae €controversiam in omni scripto facere possint: ambi-€guum, discrepantia scripti et voluntatis, scripta €contraria. Iam hoc perspicuum est, non €magis in legibus quam in testamentis, in stipulationi-€bus, in reliquis rebus quae ex scripto aguntur, posse €controversias easdem existere. Horum tractationes €in aliis libris explicantur. @@Nec solum perpetuae actiones sed etiam partes €orationis isdem locis adiuvantur, partim propriis, €partim communibus; ut in principiis, quibus ut €benevoli, ut dociles, ut attenti sint qui audiant, €efficiendum est propriis locis; itemque narrationes €ut ad suos fines spectent, id est ut planae sint, ut €breves, ut evidentes, ut credibiles, ut moderatae, @1 €ut cum dignitate. Quae quamquam in tota oratione €esse debent, magis tamen sunt propria narrandi. Quae autem sequitur narrationem fides, ea per-€suadendo quoniam efficitur, qui ad persuadendum loci €maxime valeant dictum est in eis in quibus de omni €ratione dicendi. Peroratio autem et alia quaedam €habet et maxime amplificationem, cuius effectus hic €debet esse, ut aut perturbentur animi aut tran-€quillentur et, si ita affecti iam ante sint, ut aut augeat eorum motus aut sedet oratio. Huic generi, €in quo et misericordia et iracundia et odium et €invidia et ceterae animi affectiones perturbantur, €praecepta suppeditantur aliis in libris, quos poteris €mecum legere cum voles. Ad id autem quod te €velle senseram, cumulate satis factum esse debet voluntati tuae. Nam ne praeterirem aliquid quod €ad argumentum in omni ratione reperiendum €pertineret, plura quam a te desiderata erant sum €complexus fecique quod saepe liberales venditores €solent, ut, cum aedes fundumve vendiderint rutis €caesis receptis, concedant tamen aliquid emptori €quod ornandi causa apte et loco positum esse videatur; €sic tibi nos ad id quod quasi mancipio dare debuimus €ornamenta quaedam voluimus non debita accedere. @1 ï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE RE PUBLICA €@@@@LIBRORUM SEX QUAE MANSERUNT}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@. . . [2im]2petu liberavissent, nec C. Due-€lius, A. Atilius, L. Metellus terrore Karthaginis, non €duo Scipiones oriens incendium belli Punici secundi €sanguine suo restinxissent, nec id excitatum maiori-€bus copiis aut Q. Maximus enervavisset aut M. Mar-€cellus contudisset aut a portis huius urbis avolsum €P. Africanus compulisset intra hostium moenia. M. vero €Catoni, homini ignoto et novo, quo omnes, qui €isdem rebus studemus, quasi exemplari ad industriam €virtutemque ducimur, certe licuit Tusculi se in otio €delectare salubri et propinquo loco. Sed homo de-€mens, ut isti putant, cum cogeret eum necessitas nulla, €in his undis et tempestatibus ad summam senectutem €maluit iactari quam in illa tranquillitate atque otio €iucundissime vivere. Omitto innumerabilis viros, quo-€rum singuli saluti huic civitati fuerunt, et quia @1 €sunt [2haud]2 procul ab aetatis huius memoria, com-€memorare eos desino, ne quis se aut suorum aliquem €praetermissum queratur. Unum hoc definio, tantam €esse necessitatem virtutis generi hominum a natura €tantumque amorem ad communem salutem defenden-€dam datum, ut ea vis omnia blandimenta voluptatis €otiique vicerit. @@Nec vero habere virtutem satis est quasi artem €aliquam, nisi utare; etsi ars quidem, cum ea €non utare, scientia tamen ipsa teneri potest, virtus in €usu sui tota posita est; usus autem eius est ma-€ximus civitatis gubernatio et earum ipsarum rerum, €quas isti in angulis personant, reapse, non oratione €perfectio. Nihil enim dicitur a philosophis, quod qui-€dem recte honesteque dicatur, quod [2non]2 ab iis partum €confirmatumque sit, a quibus civitatibus iura discripta €sunt. Unde enim pietas aut a quibus religio? €unde ius aut gentium aut hoc ipsum civile quod di-€citur? unde iustitia, fides, aequitas? unde pudor, con-€tinentia, fuga turpitudinis, adpetentia laudis et ho-€nestatis? unde in laboribus et periculis fortitudo? €Nempe ab iis, qui haec disciplinis informata alia mo-ribus confirmarunt, sanxerunt autem alia legibus. Quin €etiam Xenocraten ferunt, nobilem in primis philoso-€phum, cum quaereretur ex eo, quid adseque-€rentur eius discipuli, respondisse, ut id sua sponte €facerent, quod cogerentur facere legibus. Ergo ille €civis, qui id cogit omnis imperio legumque poena, €quod vix paucis persuadere oratione philosophi pos-€sunt, etiam iis, qui illa disputant, ipsis est praeferen-€dus doctoribus. Quae est enim istorum oratio tam €exquisita, quae sit anteponenda bene constitutae civi-€tati publico iure et moribus? Equidem quem €ad modum 'urbes magnas atque imperiosas', ut €appellat Ennius, viculis et castellis praeferendas puto, €sic eos, qui his urbibus consilio atque auctoritate €praesunt, iis, qui omnis negotii publici expertes sint, @1 €longe duco sapientia ipsa esse anteponendos. Et quon-€iam maxime rapimur ad opes augendas generis hu-€mani studemusque nostris consiliis et laboribus tutio-€rem et opulentiorem vitam hominum reddere et ad €hanc voluptatem ipsius naturae stimulis in-€citamur, teneamus eum cursum, qui semper fuit optimi €cuiusque, neque ea signa audiamus, quae receptui ca-€nunt, ut eos etiam revocent, qui iam processerint. @@His rationibus tam certis tamque inlustribus op-€ponuntur ab iis, qui contra disputant, primum labo-€res, qui sint re publica defendenda sustinendi, leve €sane inpedimentum vigilanti et industrio, neque so-€lum in tantis rebus, sed etiam in mediocribus €vel studiis vel officiis vel vero etiam negotiis con-€temnendum. Adiunguntur pericula vitae, turpisque ab €his formido mortis fortibus viris opponitur, quibus ma-€gis id miserum videri solet, natura se consumi et senec-€tute, quam sibi dari tempus, ut possint eam vitam, quae €tamen esset reddenda naturae, pro patria potissimum €reddere. Illo vero se loco copiosos et disertos €putant, cum calamitates clarissimorum virorum €iniuriasque iis ab ingratis inpositas civibus colligunt. þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡•Hinc enim illa et apud Graecos exempla, Miltiadem, €victorem domitoremque Persarum, nondum sanatis vol-€neribus iis, quae corpore adverso in clarissima victo-€ria accepisset, vitam ex hostium telis servatam in €civium vinclis profudisse, et Themistoclem patria, quam €liberavisset, pulsum atque proterritum non in €Graeciae portus per se servatos, sed in barbariae si-€nus confugisse, quam adflixerat; nec vero levitatis €Atheniensium crudelitatisque in amplissimos civis ex-€empla deficiunt; quae nata et frequentata apud illos €etiam in gravissumam civitatem nostram dicuntur redundasse; nam vel exilium Camilli vel offensio com-€memoratur Ahalae vel invidia Nasicae vel expulsio €Laenatis vel Opimii damnatio vel fuga Metelli €vel acerbissima C. Marii clades principum[2que]2 caedes @1 €vel eorum multorum pestes, quae paulo post secutae €sunt. Nec vero iam meo nomine abstinent et, credo, €quia nostro consilio ac periculo sese in illa vita at-€que otio conservatos putant, gravius etiam de nobis €queruntur et amantius. Sed haud facile dixerim, cur, €cum ipsi discendi aut visendi causa maria tramittant . . . @@. . . salvam esse consulatu abiens in con-€tione populo Romano idem iurante iuravissem, facile €iniuriarum omnium compensarem curam et molestiam. €Quamquam nostri casus plus honoris habuerunt quam €laboris neque tantum molestiae, quantum gloriae, €maioremque laetitiam ex desiderio bonorum percepi-€mus quam ex laetitia improborum dolorem. Sed si €aliter, ut dixi, accidisset, qui possem queri? cum €mihi nihil inproviso nec gravius, quam exspectavis-€sem, pro tantis meis factis evenisset. Is enim fueram, €cui cum liceret aut maiores ex otio fructus capere €quam ceteris propter variam suavitatem studiorum, €in quibus a pueritia vixeram, aut si quid accideret €acerbius universis, non praecipuam, sed parem cum €ceteris fortunae condicionem subire, non dubitaverim €me gravissimis tempestatibus ac paene fulmi-€nibus ipsis obvium ferre conservandorum civium causa €meisque propriis periculis parere commune reliquis otium. Neque enim hac nos patria lege genuit aut €educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobis €ac tantum modo nostris ipsa commodis serviens tu-€tum perfugium otio nostro suppeditaret et tranquil-€lum ad quietem locum, sed ut plurimas et maximas €nostri animi, ingenii, consilii partis ipsa sibi €ad utilitatem suam pigneraretur tantumque nobis in €nostrum privatum usum, quantum ipsi superesse pos-€set, remitteret. @@Iam illa perfugia, quae sumunt sibi ad excusatio-€nem, quo facilius otio perfruantur, certe minime sunt @1 €audienda, cum ita dicunt, accedere ad rem publicam €plerumque homines nulla re bona dignos, cum quibus €comparari sordidum, confligere autem multitu-€dine praesertim incitata miserum et periculosum sit. €Quam ob rem neque sapientis esse accipere habenas, cum €insanos atque indomitos impetus volgi cohibere non €possit, neque liberi cum inpuris atque inmanibus adver-€sariis decertantem vel contumeliarum verbera subire vel €expectare sapienti non ferendas iniurias; proinde quasi €bonis et fortibus et magno animo praeditis ulla €sit ad rem publicam adeundi causa iustior, quam ne €pareant inprobis neve ab isdem lacerari rem publicam €patiantur, cum ipsi auxilium ferre, si cupiant, non queant. @@Illa autem exceptio cui probari tandem potest, €quod negant sapientem suscepturum ullam rei publi-€cae partem, extra quam si eum tempus et necessitas €coe+gerit? quasi vero maior cuiquam necessitas acci-€dere possit, quam accidit nobis; in qua quid facere €potuissem, nisi tum consul fuissem? Consul €autem esse qui potui, nisi eum vitae cursum tenuis-€sem a pueritia, per quem equestri loco natus perve-€nirem ad honorem amplissimum? Non igitur potestas €est ex tempore, aut cum velis, opitulandi rei publicae, €quamvis ea prematur periculis, nisi eo loco sis, ut tibi id facere liceat. Maximeque hoc in hominum €doctorum oratione mihi mirum videri solet, quod, qui €tranquillo mari gubernare se negent posse, quod €nec didicerint nec umquam scire curaverint, iidem ad €gubernacula se accessuros profiteantur excitatis maxi-€mis fluctibus. Isti enim palam dicere atque in eo €multum etiam gloriari solent, se de rationibus rerum €publicarum aut constituendarum aut tuendarum nihil €nec didicisse umquam nec docere, earumque rerum €scientiam non doctis hominibus ac sapientibus, €sed in illo genere exercitatis concedendam putant. €Quare qui convenit polliceri operam suam rei publi-€cae tum denique, si necessitate cogantur? cum, quod @1 €est multo proclivius, nulla necessitate premente rem €publicam regere nesciant. Equidem, ut verum esset €sua voluntate sapientem descendere ad rationes civi-€tatis non solere, sin autem temporibus cogeretur, €tum id munus denique non recusare, tamen arbi-€trarer hanc rerum civilium minime neglegendam scien-€tiam sapienti, propterea quod omnia essent ei prae-€paranda, quibus nesciret an aliquando uti necesse esset. @@Haec pluribus a me verbis dicta sunt ob eam €causam, quod his libris erat instituta et suscepta mihi €de re publica disputatio; quae ne frustra haberetur, €dubitationem ad rem publicam adeundi in pri-€mis debui tollere. Ac tamen si qui sunt, qui philo-€sophorum auctoritate moveantur, dent operam parum-€per atque audiant eos, quorum summa est auctoritas €apud doctissimos homines et gloria; quos ego existimo, €etiamsi qui ipsi rem publicam non gesserint, tamen, €quoniam de re publica multa quaesierint et scripse-€rint, functos esse aliquo rei publicae munere. Eos vero €septem, quos Graeci sapientis nominaverunt, €omnis paene video in media re publica esse versatos. €Neque enim est ulla res, in qua propius ad deorum €numen virtus accedat humana, quam civitatis aut €condere novas aut conservare iam conditas. @@Quibus de rebus, quoniam nobis contigit, ut iidem €et in gerenda re publica aliquid essemus memoria €dignum consecuti et in explicandis rationibus rerum €civilium quandam facultatem non modo usu, €sed etiam studio discendi et docendi % essemus aucto-€res, cum superiores alii fuissent in disputationibus per-€politi, quorum res gestae nullae invenirentur, alii in €gerendo probabiles, in disserendo rudes. Nec vero €nostra quaedam est instituenda nova et a nobis in-€venta ratio, sed unius aetatis clarissimorum ac sa-€pientissimorum nostrae civitatis virorum disputatio €repetenda memoria est, quae mihi tibique €quondam adulescentulo est a P. Rutilio Rufo, Smyrnae @1 €cum simul essemus compluris dies, exposita, in qua €nihil fere, quod magno opere ad rationes omnium €rerum pertineret, [2est]2 praetermissum. @@Nam cum P. Africanus hic, Pauli filius, feriis Latinis €Tuditano cons. et Aquilio constituisset in hortis esse €familiarissimique eius ad eum frequenter per eos dies €ventitaturos se esse dixissent, Latinis ipsis mane €ad eum primus sororis filius venit Q. Tubero; quem cum €comiter Scipio appellavisset libenterque vidisset, Quid €tu, inquit, tam mane, Tubero? dabant enim hae feriae €tibi oportunam sane facultatem ad explicandas tuas €litteras. Tum ille: Mihi vero omne tempus est ad €meos libros vacuum; numquam enim sunt illi occu-€pati; te autem permagnum est nancisci otiosum, hoc €praesertim motu rei publicae. Tum Scipio: €Atqui nactus es, sed mehercule otiosiorem opera quam €animo. Et ille: At vero animum quoque relaxes opor-€tet; sumus enim multi, ut constituimus, parati, si tuo €commodo fieri potest, abuti tecum hoc otio. {SC.} Li-€bente me vero, ut aliquid aliquando de doctrinae €studiis admoneamur. @@Tum ille: Visne igitur, quoniam et me quodam €modo invitas et tui spem das, hoc primum, Africane, €videamus, ante quam veniunt alii, quidnam sit, €de isto altero sole quod nuntiatum est in senatu? €neque enim pauci neque leves sunt, qui se duo soles €vidisse dicant, ut non tam fides non habenda quam €ratio quaerenda sit. Hic Scipio: Quam vellem Panae-€tium nostrum nobiscum haberemus! qui cum cetera, €tum haec caelestia vel studiosissime solet quaerere. €Sed ego, Tubero, (nam tecum aperte, quod €sentio, loquar) non nimis adsentior in omni isto ge-€nere nostro illi familiari, qui, quae vix coniectura €qualia sint possumus suspicari, sic adfirmat, ut oculis þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜ˆŽea cernere videatur aut tractare plane manu. Quo €etiam sapientiorem Socratem soleo iudicare, qui omnem @1 €eius modi curam deposuerit eaque, quae de natura €quaererentur, aut maiora, quam hominum ratio con-€sequi posset, aut nihil omnino ad vitam ho-minum adtinere dixerit. Dein Tubero: Nescio, Afri-€cane, cur ita memoriae proditum sit, Socratem omnem €istam disputationem reiecisse et tantum de vita et €de moribus solitum esse quaerere. Quem enim aucto-€rem de illo locupletiorem Platone laudare possumus? €cuius in libris multis locis ita loquitur Socrates, ut €etiam, cum de moribus, de virtutibus, denique de re €publica disputet, numeros tamen et geometriam €et harmoniam studeat Pythagorae more coniungere. €Tum Scipio: Sunt ista, ut dicis; sed audisse te credo, €Tubero, Platonem Socrate mortuo primum in Aegyp-€tum discendi causa, post in Italiam et in Siciliam €contendisse, ut Pythagorae inventa perdisceret, eum-€que et cum Archyta Tarentino et cum Timaeo Locro €multum fuisse et Philoleo commentarios esse nanctum, €cumque eo tempore in iis locis Pythagorae €nomen vigeret, illum se et hominibus Pythagoreis et €studiis illis dedisse. Itaque cum Socratem unice dilexis-€set eique omnia tribuere voluisset, leporem Socraticum €subtilitatemque sermonis cum obscuritate Pythagorae €et cum illa plurimarum artium gravitate contexuit. @@Haec Scipio cum dixisset, L. Furium repente venien-€tem aspexit, eumque ut salutavit, amicissime ad-€prehendit et in lecto suo conlocavit. Et cum simul €P. Rutilius venisset, qui est nobis huius sermonis €auctor, eum quoque ut salutavit, propter Tuberonem €iussit adsidere. Tum Furius: Quid vos agitis? num €sermonem vestrum aliquem diremit noster interventus? €Minime vero, Africanus; soles enim tu haec studiose €investigare, quae sunt in hoc genere, de quo insti-€tuerat paulo ante Tubero quaerere; Rutilius €quidem noster etiam sub ipsis Numantiae moenibus €solebat mecum interdum eius modi aliquid conquirere. €Quae res tandem inciderat? inquit Philus. Tum ille: @1 €De solibus istis duobus; de quo studeo, Phile, ex te €audire quid sentias. @@Dixerat hoc ille, cum puer nuntiavit venire ad €eum Laelium domoque iam exisse. Tum Scipio cal-€ceis et vestimentis sumptis e cubiculo est egressus, €et cum paululum inambulavisset in porticu, €Laelium advenientem salutavit et eos, qui una vene-€rant, Spurium Mummium, quem in primis diligebat, €et C. Fannium et Quintum Scaevolam, generos Laelii, €doctos adulescentes, iam aetate quaestorios; quos cum €omnis salutavisset, convertit se in porticu et coniecit €in medium Laelium; fuit enim hoc in amicitia quasi €quoddam ius inter illos, ut militiae propter eximiam €belli gloriam Africanum ut deum coleret €Laelius, domi vicissim Laelium, quod aetate antece-€debat, observaret in parentis loco Scipio. Dein cum €essent perpauca inter se uno aut altero spatio con-€locuti Scipionique eorum adventus periucundus et per-€gratus fuisset, placitum est, ut in aprico maxime pra-€tuli loco, quod erat hibernum tempus anni, conside-€rent; quod cum facere vellent, intervenit vir prudens €omnibusque illis et iucundus et carus, M'. Ma-€nilius, qui a Scipione ceterisque amicissime consalu-€tatus adsedit proximus Laelio. @@Tum Philus: Non mihi videtur, inquit, quod hi €venerunt, alius nobis sermo esse quaerendus, sed agen-€dum accuratius et dicendum dignum aliquid horum €auribus. Hic Laelius: Quid tandem agebatis, aut cui €sermoni nos intervenimus? {PH.} Quaesierat ex me Sci-€pio, quidnam sentirem de hoc, quod duo so-€les visos esse constaret. {L.} Ain vero? Phile, iam ex-€plorata nobis sunt ea, quae ad domos nostras quaeque €ad rem publicam pertineant? siquidem, quid agatur €in caelo, quaerimus. Et ille: An tu ad domos nostras €non censes pertinere scire, quid agatur et quid fiat €domi? quae non ea est, quam parietes nostri cingunt, €sed mundus hic totus, quod domicilium quamque pa- @1 €triam di nobis communem secum dederunt, €cum praesertim, si haec ignoremus, multa nobis et €magna ignoranda sint. Ac me quidem, ut hercule €etiam te ipsum, Laeli, omnisque avidos sapientiae cognitio ipsa rerum consideratioque delectat. Tum €Laelius: Non inpedio, praesertim quoniam feriati su-€mus; sed possumus audire aliquid an serius venimus? €{PH.} Nihil est adhuc disputatum, et, quoniam €est integrum, libenter tibi, Laeli, ut de eo disseras, €equidem concessero. {L.} Immo vero te audiamus, nisi €forte Manilius interdictum aliquod inter duos soles €putat esse componendum, ut ita caelum possideant, €ut uterque possederit. Tum Manilius: Pergisne eam, €Laeli, artem inludere, in qua primum excellis ipse, €deinde sine qua scire nemo potest, quid sit suum, €quid alienum? Sed ista mox; nunc audiamus €Philum, quem video maioribus iam de rebus quam €me aut quam P. Mucium consuli. @@Tum Philus: Nihil novi vobis adferam, neque quod €a me sit cogitatum aut inventum; nam memoria teneo €C. Sulpicium Gallum, doctissimum, ut scitis, hominem, €cum idem hoc visum diceretur et esset casu apud M. €Marcellum, qui cum eo consul fuerat, sphaeram, quam €M. Marcelli avus captis Syracusis ex urbe lo-€cupletissima atque ornatissima sustulisset, cum aliud €nihil ex tanta praeda domum suam deportavisset, ius-€sisse proferri; cuius ego sphaerae cum persaepe prop-€ter Archimedi gloriam nomen audissem, speciem ipsam €non sum tanto opere admiratus; erat enim illa venu-€stior et nobilior in volgus, quam ab eodem Archi-€mede factam posuerat in templo Virtutis Marcellus idem. Sed posteaquam coepit rationem huius €operis scientissime Gallus exponere, plus in illo Si-€culo ingenii, quam videretur natura humana ferre €potuisse, iudicavi fuisse. Dicebat enim Gallus sphae-€rae illius alterius solidae atque plenae vetus esse in-€ventum, et eam a Thalete Milesio primum esse tor- @1 €natam, post autem ab Eudoxo Cnidio, discipulo, ut fe-€rebat, Platonis, eandem illam astris stellisque, quae €caelo inhaererent, esse descriptam; cuius omnem €ornatum et descriptionem sumptam ab Eudoxo multis €annis post non astrologiae scientia, sed poe+tica qua-€dam facultate versibus Aratum extulisse. Hoc autem €sphaerae genus, in quo solis et lunae motus inessent €et earum quinque stellarum, quae errantes et quasi €vagae nominarentur, in illa sphaera solida non po-€tuisse finiri, atque in eo admirandum esse inventum €Archimedi, quod excogitasset, quem ad modum €in dissimillimis motibus inaequabiles et varios cursus €servaret una conversio. Hanc sphaeram Gallus cum €moveret, fiebat, ut soli luna totidem conversionibus €in aere illo, quot diebus in ipso caelo, succederet, ex €quo et in [caelo] sphaera solis fieret eadem illa de-€fectio et incideret luna tum in eam metam, quae esset €umbra terrae, cum sol e regione . . . @@. . . fuit, quod et ipse hominem diligebam €et in primis patri meo Paulo probatum et carum €fuisse cognoveram. Memini me admodum adulescen-€tulo, cum pater in Macedonia consul esset et essemus €in castris, perturbari exercitum nostrum religione et €metu, quod serena nocte subito candens et plena luna €defecisset. Tum ille, cum legatus noster esset anno €fere ante, quam consul est declaratus, haud €dubitavit postridie palam in castris docere nullum esse €prodigium, idque et tum factum esse et certis tem-€poribus esse semper futurum, cum sol ita locatus €fuisset, ut lunam suo lumine non posset attingere. €Ain tandem? inquit Tubero; docere hoc poterat ille €homines paene agrestes et apud imperitos audebat €haec dicere? {S.} Ille vero et magna quidem cum . . . [2neque in]2solens ostentatio neque oratio abhor- @1 €rens a persona hominis gravissimi; rem enim magnam €adsecutus [2est]2, quod hominibus perturbatis inanem re-€ligionem timoremque deiecerat. @@Atque eius modi quiddam etiam bello illo maximo, €quod Athenienses et Lacedaemonii summa inter se €contentione gesserunt, Pericles ille, et auctoritate et €eloquentia et consilio princeps civitatis suae, cum ob-€scurato sole tenebrae factae essent repente €Atheniensiumque animos summus timor occupavisset, €docuisse civis suos dicitur, id quod ipse ab Anaxa-€gora, cuius auditor fuerat, acceperat, certo illud tem-€pore fieri et necessario, cum tota se luna sub orbem þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜™ˆŠsolis subiecisset; itaque, etsi non omni intermenstruo, €tamen id fieri non posse nisi certo intermenstruo tem-€pore. Quod cum disputando rationibusque do-€cuisset, populum liberavit metu; erat enim tum haec €nova et ignota ratio, solem lunae oppositu solere de-€ficere, quod Thaletem Milesium primum vidisse dicunt. €Id autem postea ne nostrum quidem Ennium fugit; €qui ut scribit, anno trecentesimo quinquagesimo fere €post Romam conditam €@@@@Nonis Iunis soli luna obstitit et nox. €Atque hac in re tanta inest ratio atque sollertia, ut €ex hoc die, quem apud Ennium et in maximis an-€nalibus consignatum videmus, superiores solis defec-€tiones reputatae sint usque ad illam, quae Nonis €Quinctilibus fuit regnante Romulo; quibus quidem €Romulum tenebris etiamsi natura ad humanum ex-€itum abripuit, virtus tamen in caelum dicitur sustulisse. @@Tum Tubero: Videsne, Africane, quod paulo ante €secus tibi videbatur, doc . . . €. . . lis, quae videant ceteri. Quid porro aut €praeclarum putet in rebus humanis, qui haec deorum €regna perspexerit, aut diuturnum, qui cognoverit, quid €sit aeternum, aut gloriosum, qui viderit, quam parva @1 €sit terra, primum universa, deinde ea pars eius, quam €homines incolant, quamque nos in exigua eius parte €adfixi plurimis ignotissimi gentibus speremus tamen €nostrum nomen volitare et vagari latissime? Agros vero et aedificia et pecudes et inmensum ar-€genti pondus atque auri qui bona nec putare nec ap-€pellare soleat, quod earum rerum videatur ei levis €fructus, exiguus usus, incertus dominatus, saepe etiam €deterrimorum hominum inmensa possessio, quam est €hic fortunatus putandus! cui soli vere liceat omnia €non Quiritium, sed sapientium iure pro suis vindi-€care, nec civili nexo, sed communi lege natu-€rae, quae vetat ullam rem esse cuiusquam nisi eius, €qui tractare et uti sciat; qui inperia consulatusque €nostros in necessariis, non in expetendis rebus, mu-€neris fungendi gratia subeundos, non praemiorum aut €gloriae causa adpetendos putet; qui denique, ut Afri-€canum avum meum scribit Cato solitum esse dicere, €possit idem de se praedicare, numquam se plus €agere, quam nihil cum ageret, numquam minus so-lum esse, quam cum solus esset. Quis enim putare €vere potest plus egisse Dionysium tum, cum omnia €moliendo eripuerit civibus suis libertatem, quam eius €civem Archimedem, cum istam ipsam sphaeram, nihil €cum agere videretur, [de qua modo dicebatur] effecerit? €quis autem non magis solos esse, qui in foro €turbaque, quicum conloqui libeat, non habeant, quam €qui nullo arbitro vel secum ipsi loquantur vel quasi €doctissimorum hominum in concilio adsint, cum eorum €inventis scriptisque se oblectent? Quis vero divitio-€rem quemquam putet quam eum, cui nihil desit, quod €quidem natura desideret, aut potentiorem quam illum, €qui omnia, quae expetat, consequatur, aut bea-€tiorem, quam qui sit omni perturbatione animi libe-€ratus, aut firmiore fortuna, quam qui ea possideat, €quae secum, ut aiunt, vel e naufragio possit ecferre? €Quod autem imperium, qui magistratus, quod regnum @1 €potest esse praestantius quam despicientem omnia hu-€mana et inferiora sapientia ducentem nihil umquam €nisi sempiternum et divinum animo volutare? €cui persuasum sit appellari ceteros homines, esse solos €eos, qui essent politi propriis humanitatis artibus; ut mihi Platonis illud, seu quis dixit alius, perelegans €esse videatur; quem cum ex alto ignotas ad terras €tempestas et in desertum litus detulisset, timenti-€bus ceteris propter ignorationem locorum animadver-€tisse dicunt in arena geometricas formas quasdam €esse descriptas; quas ut vidisset, exclamavisse, €ut bono essent animo; videre enim se hominum ve-€stigia; quae videlicet ille non ex agri consitura, quam €cernebat, sed ex doctrinae indiciis interpretabatur. €Quam ob rem, Tubero, semper mihi et doctrina et €eruditi homines et tua ista studia placuerunt. @@Tum Laelius: Non audeo quidem, inquit, ad ista, €Scipio, dicere, neque tam te aut Philum aut Mani-€lium . . . €@@. . . in ipsius paterno genere fuit noster €ille amicus, dignus huic ad imitandum, €@@@@Egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus, €qui 'egregie cordatus' et 'catus' fuit et ab Ennio €dictus est, non quod ea quaerebat, quae numquam €inveniret, sed quod ea respondebat, quae eos, qui €quaesissent, et cura et negotio solverent, cuique contra €Galli studia disputanti in ore semper erat ille de €Iphigenia Achilles: €@@@@A/strologorum si/gna in caelo qui/d fit observa/tionis, €@@@@Cu/m capra aut nepa au/t exoritur no/men aliquod be/luarum! €@@@@Quo/d est ante pedes ne/mo spectat, cae/li scrutantu/r plagas. €Atque idem (multum enim illum audiebam et libenter) @1 €Zethum illum Pacuvii nimis inimicum doctrinae esse €dicebat; magis eum delectabat Neoptolemus Ennii, qui €se ait 'philosophari velle, sed paucis; €nam omnino haud placere'. Quodsi studia Grae-€corum vos tanto opere delectant, sunt alia liberiora €et transfusa latius, quae vel ad usum vitae vel etiam €ad ipsam rem publicam conferre possumus. Istae qui-€dem artes, si modo aliquid valent, [2id valent]2, ut pau-€lum acuant et tamquam inritent ingenia puerorum, €quo facilius possint maiora discere. @@Tum Tubero: Non dissentio a te, Laeli, €sed quaero, quae tu esse maiora intellegas. {L.} Dicam €mehercule et contemnar a te fortasse, cum tu ista €caelestia de Scipione quaesieris, ego autem haec, quae €videntur ante oculos esse, magis putem quaerenda. €Quid enim mihi L. Pauli nepos, hoc avunculo, nobi-€lissima in familia atque in hac tam clara re publica €natus, quaerit, quo modo duo soles visi sint, non €quaerit, cur in una re publica duo senatus et duo €paene iam populi sint? Nam, ut videtis, mors €Tiberii Gracchi et iam ante tota illius ratio tribunatus €divisit populum unum in duas partis; obtrectatores €autem et invidi Scipionis initiis factis a P. Crasso et €Appio Claudio tenent nihilo minus illis mortuis se-€natus alteram partem dissidentem a vobis auctore €Metello et P. Mucio neque hunc, qui unus potest, con-€citatis sociis et nomine Latino, foederibus violatis, €triumviris seditiosissimis aliquid cotidie novi €molientibus, bonis viris [locupletibus] perturbatis his tam periculosis rebus subvenire patiuntur. Quam ob €rem, si me audietis, adulescentes, solem alterum ne €metueritis; aut enim nullus esse potest, aut sit sane, €ut visus est, modo ne sit molestus, aut scire istarum €rerum nihil aut, etiamsi maxime sciemus, nec melio-€res ob eam scientiam nec beatiores esse possumus; €senatum vero et populum ut unum habeamus, €et fieri potest, et permolestum est, nisi fit, et secus @1 €esse scimus et videmus, si id effectum sit, et melius €nos esse victuros et beatius. @@Tum Mucius: Quid esse igitur censes, Laeli, discen-€dum nobis, ut istud efficere possimus ipsum, quod €postulas? {L.} Eas artis, quae efficiant, ut usui civitati €simus; id enim esse praeclarissimum sapientiae munus €maximumque virtutis vel documentum vel of-€ficium puto. Quam ob rem, ut hae feriae nobis ad €utilissimos rei publicae sermones potissimum confe-€rantur, Scipionem rogemus, ut explicet, quem existi-€met esse optimum statum civitatis. Deinde alia quae-€remus; quibus cognitis spero nos ad haec ipsa via €perventuros earumque rerum rationem, quae nunc in-€stant, explicaturos. @@Cum id et Philus et Manilius et Mummius admo-€dum adproba[2vissent]2 . . . š¢¨æò±©ÿƒïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³¶µËÿáúNullum est exem-€plum, cui malimus adsimulare rem publicam. š¢¨æò²©ÿ…ïãÎïî® ¸µÍ¬ ²¸¹ÍÿâúQuare, si placet, €deduc orationem tuam de caelo ad haec citeriora. ˜¢‡ïãÿãú. . . non solum ob eam causam fieri volui, quod €erat aequum de re publica potissimum principem rei €publicae dicere, sed etiam quod memineram persaepe €te cum Panaetio disserere solitum coram Polybio, duo-€bus Graecis vel peritissimis rerum civilium, multaque €colligere ac docere, optimum longe statum civitatis €esse eum, quem maiores nostri nobis reliquissent. €Qua in disputatione quoniam tu paratior es, €feceris, ut etiam pro his dicam, si, de re publica quid €sentias, explicaris, nobis gratum omnibus. @@Tum ille: Non possum equidem dicere me ulla in þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜£‚ïãÿãúcogitatione acrius aut diligentius solere versari quam @1 €in ista ipsa, quae mihi, Laeli, a te proponitur. Ete-€nim cum in suo quemque opere artificem, qui quidem €excellat, nihil aliud cogitare, meditari, curare videam, €nisi quo sit in illo genere melior, ego, cum €mihi sit unum opus hoc a parentibus maioribusque €meis relictum, procuratio atque administratio rei pu-€blicae, non me inertiorem esse confitear quam opi-€ficem quemquam, si minus in maxima arte, quam illi in minimis, operae consumpserim? Sed neque his con-€tentus sum, quae de ista consultatione scripta nobis €summi ex Graecia sapientissimique homines relique-€runt, neque ea, quae mihi videntur, anteferre €illis audeo. Quam ob rem peto a vobis, ut me sic €audiatis, neque ut omnino expertem Graecarum rerum €neque ut eas nostris in hoc praesertim genere ante-€ponentem, sed ut unum e togatis patris diligentia €non inliberaliter institutum studioque discendi a pue-€ritia incensum, usu tamen et domesticis praeceptis €multo magis eruditum quam litteris. @@Hic Philus: Non hercule, inquit, Scipio, du-€bito, quin tibi ingenio praestiterit nemo, usu quidem €in re publica rerum maximarum facile omnis viceris; €quibus autem studiis semper fueris, tenemus. Quam €ob rem, si, ut dicis, animum quoque contulisti in istam €rationem et quasi artem, habeo maximam gratiam €Laelio; spero enim multo uberiora fore, quae a te €dicentur, quam illa, quae a Graecis hominibus scripta €sunt, omnia. Tum ille: Permagnam tu quidem €expectationem, quod onus est ei, qui magnis de rebus €dicturus est, gravissimum, inponis orationi meae. Et €Philus: Quamvis sit magna, tamen eam vinces, ut so-€les; neque enim est periculum, ne te de re publica €disserentem deficiat oratio. @@Hic Scipio: Faciam, quod vultis, ut potero, et in-€grediar in disputationem ea lege, qua credo omnibus €in rebus disserendis utendum esse, si errorem €velis tollere, ut eius rei, de qua quaeretur, si, nomen @1 €quod sit, conveniat, explicetur, quid declaretur eo no-€mine; quod si convenerit, tum demum decebit ingredi €in sermonem; numquam enim, quale sit illud, de quo €disputabitur, intellegi poterit, nisi, quid sit, fuerit in-€tellectum prius. Quare, quoniam de re publica quae-€rimus, hoc primum videamus, quid sit id ipsum, quod €quaerimus. Cum adprobavisset Laelius, Nec €vero, inquit Africanus, ita disseram de re tam inlustri €tamque nota, ut ad illa elementa revolvar, quibus uti €docti homines his in rebus solent, ut a prima con-€gressione maris et feminae, deinde a progenie et co-€gnatione ordiar verbisque, quid sit et quot modis €quidque dicatur, definiam saepius; apud prudentes enim €homines et in maxima re publica summa cum €gloria belli domique versatos cum loquar, non com-€mittam, ut [2non]2 sit inlustrior illa ipsa res, de qua dispu-€tem, quam oratio mea; nec enim hoc suscepi, ut tam-€quam magister persequerer omnia, neque hoc polliceor €me effecturum, ut ne qua particula in hoc sermone €praetermissa sit. Tum Laelius: Ego vero istud ipsum €genus orationis, quod polliceris, expecto. @@Est igitur, inquit Africanus, res publica res €populi, populus autem non omnis hominum coetus quo-€quo modo congregatus, sed coetus multitudinis iuris €consensu et utilitatis communione sociatus. Eius autem €prima causa coe+undi est non tam inbecillitas quam €naturalis quaedam hominum quasi congregatio; non €est enim singulare nec solivagum genus hoc, sed ita €generatum, ut ne in omnium quidem rerum affluen[2tia]2 . . . š¨¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³åðéóô®¦ ±³¸®±°ÿäúBrevi multitudo dispersa atque vaga concordia civitas €facta erat. @1 ˜©ïãÿåú@@. . . [2quae]2dam quasi semina, neque reliquarum €virtutum nec ipsius rei publicae reperiatur ulla in-€stitutio. Hi coetus igitur hac, de qua exposui, causa €instituti sedem primum certo loco domiciliorum causa €constituerunt; quam cum locis manuque saepsissent, €eius modi coniunctionem tectorum oppidum vel urbem €appellaverunt delubris distinctam spatiisque commu-€nibus. Omnis ergo populus, qui est talis coetus mul-€titudinis, qualem exposui, omnis civitas, quae €est constitutio populi, omnis res publica, quae, ut dixi, €populi res est, consilio quodam regenda est, ut diu-€turna sit. Id autem consilium primum semper ad eam €causam referendum est, quae causa genuit civitatem. Deinde aut uni tribuendum est aut delectis quibusdam €aut suscipiendum est multitudini atque omnibus. Quare @1 €cum penes unum est omnium summa rerum, regem €illum unum vocamus et regnum eius rei publi-€cae statum. Cum autem est penes delectos, tum illa €civitas optimatium arbitrio regi dicitur. Illa autem €est civitas popularis (sic enim appellant), in qua in €populo sunt omnia. Atque horum trium generum €quodvis, si teneat illud vinclum, quod primum homi-€nes inter se rei publicae societate devinxit, non per-€fectum illud quidem neque mea sententia optimum €[2est]2, sed tolerabile tamen, ut aliud alio pos-€sit esse praestantius. Nam vel rex aequus ac sapiens €vel delecti ac principes cives vel ipse populus, quam-€quam id est minime probandum, tamen nullis inter-€iectis iniquitatibus aut cupiditatibus posse videtur ali-€quo esse non incerto statu. @@Sed et in regnis nimis expertes sunt ceteri com-€munis iuris et consilii, et in optimatium dominatu €vix particeps libertatis potest esse multitudo, €cum omni consilio communi ac potestate careat, et €cum omnia per populum geruntur quamvis iustum €atque moderatum, tamen ipsa aequabilitas est iniqua, €cum habet nullos gradus dignitatis. Itaque si Cyrus €ille Perses iustissimus fuit sapientissimusque rex, ta-€men mihi populi res (ea enim est, ut dixi antea, pu-€blica) non maxime expetenda fuisse illa videtur, cum €regeretur unius nutu ac modo; si Massilienses, €nostri clientes, per delectos et principes cives summa €iustitia reguntur, inest tamen in ea condicione populi €similitudo quaedam servitutis; si Athenienses quibus-€dam temporibus sublato Areopago nihil nisi populi €scitis ac decretis agebant, quoniam distinctos digni-€tatis gradus non habebant, non tenebat ornatum suum €civitas. @@Atque hoc loquor de tribus his generibus rerum €publicarum non turbatis atque permixtis, sed €suum statum tenentibus. Quae genera primum sunt €in iis singula vitiis, quae ante dixi, deinde habent @1 €perniciosa alia vitia; nullum est enim genus illarum €rerum publicarum, quod non habeat iter ad finitimum €quoddam malum praeceps ac lubricum. Nam illi regi, €ut eum potissimum nominem, tolerabili aut, si voltis, €etiam amabili, Cyro, subest ad inmutandi animi licen-€tiam crudelissimus ille Phalaris, cuius in si-€militudinem dominatus unius proclivi cursu et facile €delabitur. Illi autem Massiliensium paucorum et prin-€cipum administrationi civitatis finitimus est, qui fuit €quodam tempore apud Athenienses triginta [2virorum]2 €consensus et factio. Iam Atheniensium populi pote-€statem omnium rerum ipsi, ne alios requiramus, ad €furorem multitudinis licentiamque conversam pesti . . . @@. . . deterrimus et ex hac vel optimatium €vel factiosa tyrannica illa vel regia vel etiam per-€saepe popularis, itemque ex ea genus aliquod ecflore-€scere ex illis, quae ante dixi, solet, mirique sunt orbes €et quasi circumitus in rebus publicis commutationum €et vicissitudinum; quos cum cognosse sapientis est, €tum vero prospicere inpendentis in gubernanda re pu-€blica moderantem cursum atque in sua pote-€state retinentem magni cuiusdam civis et divini paene €est viri. Itaque quartum quoddam genus rei publicae €maxime probandum esse sentio, quod est ex his, quae €prima dixi, moderatum et permixtum tribus. @@Hic Laelius: Scio tibi ita placere, Africane; saepe €enim ex te audivi; sed tamen, nisi molestum est, ex €tribus istis modis rerum publicarum velim scire quod €optimum iudices. Nam vel profuerit aliquod ad cog . . . @@. . . et talis est quaeque res publica, qualis €eius aut natura aut voluntas, qui illam regit. Itaque €nulla alia in civitate, nisi in qua populi potestas €summa est, ullum domicilium libertas habet; qua qui- @1 €dem certe nihil potest esse dulcius, et quae, si aequa €non est, ne libertas quidem est. Qui autem aequa €potest esse, omitto dicere in regno, ubi ne obscura þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜¯ˆˆïãÿåúquidem est aut dubia servitus, sed in istis civitatibus, €in quibus verbo sunt liberi omnes? ferunt enim €suffragia, mandant inperia, magistratus, ambiuntur, ro-€gantur, sed ea dant, quae, etiamsi nolint, danda sint, €et quae ipsi non habent, unde alii petunt; sunt enim €expertes imperii, consilii publici, iudicii delectorum €iudicum, quae familiarum vetustatibus aut pecuniis €ponderantur. In libero autem populo, ut Rhodi, ut €Athenis, nemo est civium, qui . . . @@. . . [2po]2pulo aliquis unus pluresve divitiores €opulentioresque extitissent, tum ex eorum fastidio et €superbia nata esse commemorant cedentibus ignavis €et inbecillis et adrogantiae divitum succumbentibus. €Si vero ius suum populi teneant, negant quicquam €esse praestantius, liberius, beatius, quippe qui domini €sint legum, iudiciorum, belli, pacis, foederum, capitis €unius cuiusque, pecuniae. Hanc unam rite rem €publicam, id est rem populi, appellari putant. Itaque €et a regum et a patrum dominatione solere in liber-€tatem rem populi vindicari, non ex liberis populis €reges requiri aut potestatem atque opes optimatium. Et vero negant oportere indomiti populi vitio genus €hoc totum liberi populi repudiari, concordi populo €et omnia referente ad incolumitatem et ad libertatem €suam nihil esse inmutabilius, nihil firmius; €facillimam autem in ea re publica esse concordiam, €in qua idem conducat omnibus; ex utilitatis varieta-€tibus, cum aliis aliud expediat, nasci discordias; ita-€que, cum patres rerum potirentur, numquam constitisse €civitatis statum; multo iam id in regnis minus, quo-€rum, ut ait Ennius, 'nulla [regni] sancta societas €nec fides est.' Quare cum lex sit civilis societatis @1 €vinculum, ius autem legis aequale, quo iure €societas civium teneri potest, cum par non sit con-€dicio civium? Si enim pecunias aequari non placet, €si ingenia omnium paria esse non possunt, iura certe €paria debent esse eorum inter se, qui sunt cives in €eadem re publica. Quid est enim civitas nisi iuris €societas? . . . @@Ceteras vero res publicas ne appellandas qui-€dem putant iis nominibus, quibus illae sese appellari €velint. Cur enim regem appellem Iovis optimi no-€mine hominem dominandi cupidum aut imperii sin-€gularis, populo oppresso dominantem, non tyrannum €potius? tam enim esse clemens tyrannus quam [rex] €inportunus potest; ut hoc populorum intersit, utrum €comi domino an aspero serviant; quin serviant €quidem, fieri non potest. Quo autem modo adsequi €poterat Lacedaemo illa tum, cum praestare putabatur €disciplina rei publicae, ut bonis uteretur iustisque re-€gibus, cum esset habendus rex, quicumque genere re-€gio natus esset? Nam optimatis quidem quis ferat, €qui non populi concessu, sed suis comitiis hoc sibi €nomen adrogaverunt? Qui enim iudicatur iste opti-€mus? doctrina, artibus, studiis . . . @@. . . si fortuito id faciet, tam cito evertetur €quam navis, si e vectoribus sorte ductus ad guber-€nacula accesserit. Quodsi liber populus deliget, qui-€bus se committat, deligetque, si modo salvus esse €vult, optimum quemque, certe in optimorum consiliis €posita est civitatium salus, praesertim cum hoc na-€tura tulerit, non solum ut summi virtute et animo €praeessent inbecillioribus, sed ut hi etiam parere sum-€mis velint. Verum hunc optimum statum pra-€vis hominum opinionibus eversum esse dicunt, qui @1 €ignoratione virtutis, quae cum in paucis est, tum a €paucis iudicatur et cernitur, opulentos homines et co-€piosos, tum genere nobili natos esse optimos putant. €Hoc errore vulgi cum rem publicam opes paucorum, €non virtutes tenere coeperunt, nomen illi principes op-€timatium mordicus tenent, re autem carent [eo nomine]. €Nam divitiae, nomen, opes vacuae consilio et €vivendi atque aliis imperandi modo dedecoris plenae €sunt et insolentis superbiae, nec ulla deformior spe-€cies est civitatis quam illa, in qua opulentissimi optimi putantur. Virtute vero gubernante rem pu-€blicam quid potest esse praeclarius? cum is, qui €inperat aliis, servit ipse nulli cupiditati, cum, quas €ad res civis instituit et vocat, eas omnis conplexus €est ipse nec leges inponit populo, quibus €ipse non pareat, sed suam vitam ut legem prae-€fert suis civibus. Qui si unus satis omnia consequi €posset, nihil opus esset pluribus; si universi videre €optimum et in eo consentire possent, nemo delectos €principes quaereret. Difficultas ineundi consilii rem €a rege ad plures, error et temeritas populorum a mul-€titudine ad paucos transtulit. Sic inter infirmitatem €unius temeritatemque multorum medium opti-€mates possederunt locum, quo nihil potest esse mo-€deratius; quibus rem publicam tuentibus beatissimos €esse populos necesse est vacuos omni cura et cogita-€tione aliis permisso otio suo, quibus id tuendum est €neque committendum, ut sua commoda populus neglegi a principibus putet. Nam aequabilitas quidem iuris, €quam amplexantur liberi populi, neque servari potest €(ipsi enim populi, quamvis soluti ecfrenatique €sint, praecipue multis multa tribuunt, et est in ipsis €magnus dilectus hominum et dignitatum), eaque, quae €appellatur aequabilitas, iniquissima est. Cum enim €par habetur honos summis et infimis, qui sint in omni €populo necesse est, ipsa aequitas iniquissima est; quod €in iis civitatibus, quae ab optimis reguntur, accidere @1 €non potest. Haec fere, Laeli, et quaedam eiusdem €generis ab iis, qui eam formam rei publicae maxime €laudant, disputari solent. @@Tum Laelius: Quid tu, inquit, Scipio? e tribus €istis quod maxime probas? {S.} Recte quaeris, quod €maxime e tribus, quoniam eorum nullum ipsum per €se separatim probo anteponoque singulis illud, quod €conflatum fuerit ex omnibus. Sed si unum ac simplex €[2pro]2bandum [2sit]2, regium [2pro]2bem....... pri........ in €.................... hoc loco appellatur, €occurrit nomen quasi patrium regis, ut ex se natis, €ita consulentis suis civibus et eos conservantis stu[2dios]2ius €quam .....entis.......tem.........is.........ti-€bus ...........uos sustentari unius optimi et summi viri diligentia. Adsunt optimates, qui se melius hoc €idem facere profiteantur plusque fore dicant in pluri-€bus consilii quam in uno et eandem tamen €aequitatem et fidem. Ecce autem maxima voce cla-€mat populus neque se uni neque paucis velle parere; €libertate ne feris quidem quicquam esse dulcius; hac €omnes carere, sive regi sive optimatibus serviant. Ita €caritate nos capiunt reges, consilio optimates, liber-€tate populi, ut in comparando difficile ad eligendum €sit, quid maxime velis. {L.} Credo, inquit, sed expe-€diri, quae restant, vix poterunt, si hoc inco-€hatum reliqueris. @@{S.} Imitemur ergo Aratum, qui magnis de rebus €dicere exordiens a Iove incipiendum putat. {L.} Quo €Iove? aut quid habet illius carminis simile haec ora-€tio? {S.} Tantum, inquit, ut rite ab eo dicendi prin-€cipia capiamus, quem unum omnium deorum et homi-€num regem esse omnes docti indoctique % expoliri con-€sentiunt. Quid? inquit Laelius. Et ille: Quid censes, €nisi quod est ante oculos? Sive haec ad uti-€litatem vitae constituta sunt a principibus rerum pu-€blicarum, ut rex putaretur unus esse in caelo, qui €nutu, ut ait Homerus, totum Olympum converteret @1 €idemque et rex et pater haberetur omnium, magna €auctoritas est multique testes, siquidem omnis multos €appellari placet, ita consensisse gentes decretis vide-€licet principum, nihil esse rege melius, quoniam €deos omnis censent unius regi numine; sive haec in €errore inperitorum posita esse et fabularum similia €didicimus, audiamus communis quasi doctores erudito-€rum hominum, qui tamquam oculis illa viderunt, quae €nos vix audiendo cognoscimus. Quinam, inquit Lae-€lius, isti sunt? Et ille: Qui natura omnium rerum per-€vestiganda senserunt omnem hunc mundum mente . . . ˜º@@. . . Sed, si vis, Laeli, dabo tibi testes nec €nimis antiquos nec ullo modo barbaros. {L.} Istos, in-€quit, volo. {S.} Videsne igitur minus quadringentorum €annorum esse hanc urbem, ut sine regibus sit? {L.} Vero €minus. {S.} Quid ergo? haec quadringentorum annorum €aetas ut urbis et civitatis num valde longa est? €{L.} Ista vero, inquit, adulta vix. {S.} Ergo his annis þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜ºˆˆïãÿåúquadringentis Romae rex erat? {L.} Et superbus qui-€dem. {S.} Quid supra? {L.} Iustissimus, et dein-€ceps retro usque ad Romulum, qui ab hoc tempore €anno sescentesimo rex erat. {S.} Ergo ne iste quidem €pervetus? {L.} Minime ac prope senescente iam Grae-€cia. {S.} Cedo, num, Scipio, barbarorum Romulus rex €fuit? {L.} Si, ut Graeci dicunt omnis aut Graios esse €aut barbaros, vereor, ne barbarorum rex fuerit; sin €id nomen moribus dandum est, non linguis, non Graecos @1 €minus barbaros quam Romanos puto. Et €Scipio: Atqui ad hoc, de quo agitur, non quaerimus €gentem, ingenia quaerimus. Si enim et prudentes ho-€mines et non veteres reges habere voluerunt, utor €neque perantiquis neque inhumanis ac feris testibus. @@Tum Laelius: Video te, Scipio, testimoniis satis €instructum, sed apud me, ut apud bonum iudicem, €argumenta plus quam testes valent. Tum Sci-€pio: Utere igitur argumento, Laeli, tute ipse sensus €tui. Cuius, inquit ille, sensus? {S.} Si quando, si forte, €tibi visus es irasci alicui. {L.} Ego vero saepius, quam €vellem. {S.} Quid? tum, cum tu es iratus, permittis illi €iracundiae dominatum animi tui? {L.} Non mehercule, €inquit, sed imitor Archytam illum Tarentinum, qui €cum ad villam venisset et omnia aliter offendisset ac €iusserat, 'A te infelicem', inquit vilico, €'quem necassem iam verberibus, nisi iratus essem.' Optime, inquit Scipio. Ergo Archytas ira-€cundiam videlicet dissidentem a ratione seditionem €quandam animi vere ducebat eam[2que]2 consilio sedari vo-€lebat; adde avaritiam, adde imperii, adde gloriae cu-€piditatem, adde libidines; et illud vides, si in animis €hominum regale imperium sit, unius fore dominatum, €consilii scilicet (ea est enim animi pars optima), €consilio autem dominante nullum esse libidinibus, nul-€lum irae, nullum temeritati locum. {L.} Sic, inquit, est. €{S.} Probas igitur animum ita adfectum? {L.} Nihil vero, €inquit, magis. {S.} Ergo non probares, si consilio pulso €libidines, quae sunt innumerabiles, iracundiaeve tenerent €omnia? {L.} Ego vero nihil isto animo, nihil ita animato €homine miserius ducerem. {S.} Sub regno igitur €tibi esse placet omnis animi partes, et eas regi consilio? €{L.} Mihi vero sic placet. {S.} Cur igitur dubitas, quid de €re publica sentias? in qua, si in plures translata res €sit, intellegi iam licet nullum fore, quod praesit, inpe-€rium, quod quidem, nisi unum sit, esse nullum potest. @@Tum Laelius: Quid, quaeso, interest inter unum @1 €et plures, si iustitia est in pluribus? Et Scipio: €Quoniam testibus meis intellexi, Laeli, te non €valde moveri, non desinam te uti teste, ut hoc, quod €dico, probem. Me, inquit ille, quonam modo? {S.} Quia €animum adverti nuper, cum essemus in Formiano, te €familiae valde interdicere, ut uni dicto audiens esset. €{L.} Quippe vilico. {S.} Quid? domi pluresne praesunt nego-€tiis tuis? {L.} Immo vero unus, inquit. {S.} Quid? totam €domum num quis alter praeter te regit? {L.} Minime €vero. {S.} Quin tu igitur concedis idem in re €publica, singulorum dominatus, si modo iusti sint, €esse optimos? {L.} Adducor, inquit, ut prope modum €adsentiar. @@Et Scipio: Tum magis adsentiare, Laeli, si, ut €omittam similitudines, uni gubernatori, uni medico, si €digni modo sint iis artibus, rectius esse alteri navem €committere, aegrum alteri quam multis, ad maiora €pervenero. {L.} Quaenam ista sunt? {S.} Quid? tu non €vides unius inportunitate et superbia Tarquinii €nomen huic populo in odium venisse regium? {L.} Vi-€deo vero, inquit. {S.} Ergo etiam illud vides, de quo €progrediente oratione plura me dicturum puto, Tar-€quinio exacto mira quadam exultasse populum inso-€lentia libertatis; tum exacti in exilium innocentes, €tum bona direpta multorum, tum annui consules, tum €demissi populo fasces, tum provocationes omnium €rerum, tum secessiones plebei, tum prorsus ita acta €pleraque, ut in populo essent omnia. {L.} Est, inquit, ut dicis. Est vero, inquit Scipio, in pace et otio; licet €enim lascivire, dum nihil metuas, ut in navi ac saepe €etiam in morbo levi. Sed ut ille, qui navigat, cum €subito mare coepit horrescere, et ille aeger ingrave-€scente morbo unius opem inplorat, sic noster populus in €pace et domi imperat et ipsis magistratibus mi-€natur, recusat, appellat, provocat, in bello sic paret €ut regi; valet enim salus plus quam libido. Graviori-€bus vero bellis etiam sine collega omne imperium @1 €nostri penes singulos esse voluerunt, quorum ipsum €nomen vim suae potestatis indicat. Nam dictator €quidem ab eo appellatur, quia dicitur, sed in no-€stris libris vides eum, Laeli, magistrum populi €appellari. {L.} Video, inquit. Et Scipio: Sapienter igi-€tur illi vete[2res]2 . . . @@. . . iusto quidem rege cum est populus or-€batus, 'pectora diu tenet desiderium', sicut ait €Ennius, 'post optimi regis obitum'; €@@@@@@simul inter €@@@@Sese sic memorant: 'o Romule, Romule die, €@@@@Qualem te patriae custodem di genuerunt! €@@@@O pater, o genitor, o sanguen dis oriundum!' €Non eros nec dominos appellabant eos, quibus iuste €paruerunt, denique ne reges quidem, sed patriae cu-€stodes, sed patres, sed deos; nec sine causa; quid €enim adiungunt? €@@@@Tu produxisti nos intra luminis oras. €Vitam, honorem, decus sibi datum esse iustitia regis €existimabant. Mansisset eadem voluntas in eorum po-€steris, si regum similitudo permansisset, sed vides unius €iniustitia concidisse genus illud totum rei publicae. €{L.} Video vero, inquit, et studeo cursus istos mutatio-€num non magis in nostra quam in omni re €publica noscere. @@Et Scipio: Est omnino, cum de illo genere rei €publicae, quod maxime probo, quae sentio, dixero, ac-€curatius mihi dicendum de commutationibus rerum €publicarum, etsi minime facile eas in ea re publica €futuras puto. Sed huius regiae prima et certissima €est illa mutatio: Cum rex iniustus esse coepit, perit €illud ilico genus, et est idem ille tyrannus, deterri-€mum genus et finitimum optimo; quem si op-€timates oppresserunt, quod ferme evenit, habet statum €res publica de tribus secundarium; est enim quasi @1 €regium, id est patrium consilium populo bene consu-€lentium principum. Sin per se populus interfecit aut €eiecit tyrannum, est moderatior, quoad sentit et sapit, €et sua re gesta laetatur tuerique vult per se consti-€tutam rem publicam. Si quando aut regi iusto vim po-€pulus attulit regnove eum spoliavit aut etiam, €id quod evenit saepius, optimatium sanguinem gustavit €ac totam rem publicam substravit libidini suae (cave €putes autem mare ullum aut flammam esse tantam, €quam non facilius sit sedare quam effrenatam inso-€lentia multitudinem), tum fit illud, quod apud Plato-€nem est luculente dictum, si modo id exprimere La-€tine potuero; difficile factu est, sed conabor tamen. 'Cum' enim inquit 'inexplebiles populi €fauces exaruerunt libertatis siti malisque usus €ille ministris non modice temperatam, sed ni-€mis meracam libertatem sitiens hausit, tum €magistratus et principes, nisi valde lenes et €remissi sint et large sibi libertatem mini-€strent, insequitur, insimulat, arguit, praepo-€tentes, reges, tyrannos vocat.' Puto enim tibi €haec esse nota. {L.} Vero mihi, inquit ille, no-tissima. {S.} Ergo illa sequuntur: 'eos, qui pareant €principibus, agitari ab eo populo et servos €voluntarios appellari; eos autem, qui in ma-€gistratu privatorum similes esse velint, eos-€que privatos, qui efficiant, ne quid inter pri-€vatum et magistratum differat, ferunt laudi-€bus et mactant honoribus, ut necesse sit in €eius modi re publica plena libertatis esse €omnia, ut et privata domus omnis vacet domi-€natione et hoc malum usque ad bestias €perveniat, denique ut pater filium metuat, €filius patrem neglegat, absit omnis pudor, ut €plane liberi sint, nihil intersit, civis sit an pe-€regrinus, magister ut discipulos metuat et iis €blandiatur spernantque discipuli magistros, @1 €adulescentes ut senum sibi pondus adsumant, €senes autem ad ludum adulescentium descen-€dant, ne sint iis odiosi et graves; ex quo fit, ut €etiam servi se liberius gerant, uxores €eodem iure sint, quo viri, inque tanta liber-€tate canes etiam et equi, aselli denique liberi €sic incurrant, ut iis de via decedendum sit. þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¡˜Ãˆ—ïãÿåúErgo ex hac infinita,' inquit, 'licentia haec €summa cogitur, ut ita fastidiosae mollesque €mentes evadant civium, ut, si minima vis ad-€hibeatur imperii, irascantur et perferre ne-€queant; ex quo leges quoque incipiunt negle-€gere, ut plane sine ullo domino sint.' @@Tum Laelius: Prorsus, inquit, expressa sunt €a te, quae dicta sunt ab illo. {S.} Atque, ut iam ad €sermonis mei auctorem revertar, ex hac nimia licentia, €quam illi solam libertatem putant, ait ille ut ex stirpe €quadam existere et quasi nasci tyrannum. Nam ut €ex nimia potentia principum oritur interitus princi-€pum, sic hunc nimis liberum populum libertas ipsa €servitute adficit. Sic omnia nimia, cum vel in tem-€pestate vel in agris vel in corporibus laetiora €fuerunt, in contraria fere convertuntur, maximeque [2id]2 €in rebus publicis evenit, nimiaque illa libertas et po-€pulis et privatis in nimiam servitutem cadit. Itaque €ex hac maxima libertate tyrannus gignitur et illa in-€iustissima et durissima servitus. Ex hoc enim populo €indomito vel potius immani deligitur aliqui plerum-€que dux contra illos principes adflictos iam €et depulsos loco audax, inpurus, consectans proterve €bene saepe de re publica meritos, populo gratificans €et aliena et sua; cui quia privato sunt oppositi timo-€res, dantur imperia et ea continuantur, praesidiis etiam, €ut Athenis Pisistratus, saepiuntur, postremo, a quibus €producti sunt, existunt eorum ipsorum tyranni; quos €si boni oppresserunt, ut saepe fit, recreatur civitas; €sin audaces, fit illa factio, genus aliud tyran- @1 €norum, eademque oritur etiam ex illo saepe optima-€tium praeclaro statu, cum ipsos principes aliqua pravi-€tas de via deflexit. Sic tamquam pilam rapiunt inter €se rei publicae statum tyranni ab regibus, ab iis au-€tem principes aut populi, a quibus aut factiones aut €tyranni, nec diutius umquam tenetur idem rei publi-€cae modus. @@Quod ita cum sit, [2ex]2 tribus primis generibus longe €praestat mea sententia regium, regio autem €ipsi praestabit id, quod erit aequatum et temperatum €ex tribus optimis rerum publicarum modis. Placet enim €esse quiddam in re publica praestans et regale, esse €aliud auctoritati principum inpartitum ac tributum, €esse quasdam res servatas iudicio voluntatique mul-€titudinis. Haec constitutio primum habet aequabili-€tatem quandam magnam, qua carere diutius vix pos-€sunt liberi, deinde firmitudinem, quod et illa €prima facile in contraria vitia convertuntur, ut existat €ex rege dominus, ex optimatibus factio, ex populo turba €et confusio, quodque ipsa genera generibus saepe con-€mutantur novis, hoc in hac iuncta moderateque per-€mixta conformatione rei publicae non ferme sine ma-€gnis principum vitiis evenit. Non est enim causa €conversionis, ubi in suo quisque est gradu €firmiter collocatus et non subest, quo praecipitet ac €decidat. @@Sed vereor, Laeli vosque homines amicissimi ac €prudentissimi, ne, si diutius in hoc genere verser, quasi €praecipientis cuiusdam et docentis et non vobiscum €simul considerantis esse videatur oratio mea. Quam €ob rem ingrediar in ea, quae nota sunt omnibus, €quaesita autem a nobis iam diu. Sic enim decerno, €sic sentio, sic adfirmo, nullam omnium rerum €publicarum aut constitutione aut discriptione aut dis-€ciplina conferendam esse cum ea, quam patres nostri €nobis acceptam iam inde a maioribus reliquerunt. €Quam, si placet, quoniam ea, quae tenebatis ipsi, @1 €etiam ex me audire voluistis, simul et qualis sit et €optimam esse ostendam expositaque ad exemplum €nostra re publica accommodabo ad eam, si €potero, omnem illam orationem, quae est mihi ha-€benda de optimo civitatis statu. Quod si tenere et €consequi potuero, cumulate munus hoc, cui me Lae-€lius praeposuit, ut opinio mea fert, effecero. @@Tum Laelius: Tuum vero, inquit, Scipio, ac tuum €quidem unius. Quis enim te potius aut de maiorum €dixerit institutis, cum sis clarissimis ipse maioribus? €aut de optimo statu civitatis? quem si habe-€mus, etsi ne nunc quidem, tum vero quis te possit €esse florentior? aut de consiliis in posterum providen-€dis, cum tu duobus huius urbis terroribus depulsis in €omne tempus prospexeris? ª¨æò©ÿŸô±ÿ@@@@{1LIBRI I DE RE PUBLICA €@@@@FRAGMENTA INCERTAE SEDIS}1 ‘ïãÐìéî® ¦³Îáô®¦ ðòáåæ® ·ÿæú@@@@nec docti/ssimis. €%Manium Persium haec le/gere nolo, Iu/nium Congu/m volo. ïãÎïî® ´²¶ÍÿçúSic, €quoniam plura beneficia continet patria et est anti-€quior parens quam is, qui creavit, maior ei profecto €quam parenti debetur gratia. @1 ïãÎïî® µ²¶ÍÿèúˆNec €tantum Karthago habuisset opum sescentos fere an-€nos sine consiliis et disciplina. ïãÎïî® ²·¶Íÿèú‰Cognoscere mehercule, inquit, consuetudinem istam et €studium sermonis. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¶®µÿèúŠProfecto omnis istorum dis-€putatio, quamquam uberrimos fontes virtutis et scien-€tiae continet, tamen collata cum eorum actis perfec-€tisque rebus vereor ne non tantum videatur attulisse €negotii hominibus, quantam oblectationem. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ·Ëÿèú‹A qua isti €avocabant. @1 ¢Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@[2Cum omnes flagrarent cupi]2ditate audiendi, in-€gressus est sic loqui Scipio: Catonis hoc senis est, €quem, ut scitis, unice dilexi maximeque sum admira-€tus cuique vel patris utriusque iudicio vel etiam meo €studio me totum ab adulescentia dedidi; cuius me €numquam satiare potuit oratio; tantus erat in homine €usus rei publicae, quam et domi et militiae cum op-€time, tum etiam diutissime gesserat, et mo-€dus in dicendo et gravitate mixtus lepos et summum €vel discendi studium vel docendi et orationi vita ad-modum congruens. Is dicere solebat ob hanc causam €praestare nostrae civitatis statum ceteris civitatibus, €quod in illis singuli fuissent fere, qui suam quisque €rem publicam constituissent legibus atque institutis €suis, ut Cretum Minos, Lacedaemoniorum Ly-€curgus, Atheniensium, quae persaepe commutata esset, €tum Theseus, tum Draco, tum Solo, tum Clisthenes, €tum multi alii, postremo exsanguem iam et iacentem €doctus vir Phalereus sustentasset Demetrius, nostra €autem res publica non unius esset ingenio, sed mul-€torum, nec una hominis vita, sed aliquot constituta €saeculis et aetatibus. Nam neque ullum in-€genium tantum extitisse dicebat, ut, quem res nulla @1 €fugeret, quisquam aliquando fuisset, neque cuncta in-€genia conlata in unum tantum posse uno tempore €providere, ut omnia complecterentur sine rerum usu ac vetustate. Quam ob rem, ut ille solebat, ita nunc €mea repetet oratio populi originem; libenter enim €etiam verbo utor Catonis. Facilius autem, quod est €propositum, consequar, si nostram rem publi-€cam vobis et nascentem et crescentem et adultam et €iam firmam atque robustam ostendero, quam si mihi €aliquam, ut apud Platonem Socrates, ipse finxero. @@Hoc cum omnes adprobavissent, Quod habemus, €inquit, institutae rei publicae tam clarum ac tam €omnibus notum exordium quam huius urbis condendae €principium profectum a Romulo? qui patre Marte na-€tus (concedamus enim famae hominum, prae-€sertim non inveteratae solum, sed etiam sapienter a €maioribus proditae, bene meriti de rebus communibus €ut genere etiam putarentur, non solum ingenio esse €divino)_is igitur, ut natus sit, cum Remo fratre €dicitur ab Amulio, rege Albano, ob labefactandi regni €timorem ad Tiberim exponi iussus esse; quo in loco €cum esset silvestris beluae sustentatus uberi-€bus pastoresque eum sustulissent et in agresti cultu €laboreque aluissent, perhibetur, ut adoleverit, et cor-€poris viribus et animi ferocitate tantum ceteris prae-€stitisse, ut omnes, qui tum eos agros, ubi hodie est €haec urbs, incolebant, aequo animo illi libenterque €parerent. Quorum copiis cum se ducem praebuisset, €ut iam a fabulis ad facta veniamus, oppressisse Lon-€gam Albam, validam urbem et potentem tem-€poribus illis, Amuliumque regem interemisse fertur. @@Qua gloria parta urbem auspicato condere et fir-€mare dicitur primum cogitavisse rem publicam. Urbi €autem locum, quod est ei, qui diuturnam rem publi-€cam serere conatur, diligentissime providendum, in-€credibili oportunitate delegit. Neque enim ad mare €admovit, quod ei fuit illa manu copiisque facillimum, @1 þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢•‡ut in agrum Rutulorum Aboriginumque pro-€cederet, aut in ostio Tiberino, quem in locum multis €post annis rex Ancus coloniam deduxit, urbem ipse €conderet, sed hoc vir excellenti providentia sensit ac €vidit, non esse oportunissimos situs maritimos urbi-€bus eis, quae ad spem diuturnitatis conderentur atque €imperii, primum quod essent urbes maritimae non so-€lum multis periculis oppositae, sed etiam cae-cis. Nam terra continens adventus hostium non modo €expectatos, sed etiam repentinos multis indiciis et €quasi fragore quodam et sonitu ipso ante denuntiat; €neque vero quisquam potest hostis advolare terra, €quin eum non modo esse, sed etiam quis et unde sit, €scire possimus. Maritimus vero ille et navalis hostis €ante adesse potest, quam quisquam venturum esse €suspicari queat, nec vero, cum venit, prae se fert, €aut qui sit aut unde veniat aut etiam quid velit, de-€nique ne nota quidem ulla, pacatus an hostis sit, dis-€cerni ac iudicari potest. @@Est autem maritimis urbibus etiam quaedam cor-€ruptela ac demutatio morum; admiscentur enim novis €sermonibus ac disciplinis et inportantur non merces €solum adventiciae, sed etiam mores, ut nihil possit €in patriis institutis manere integrum. Iam €qui incolunt eas urbes, non haerent in suis sedibus, €sed volucri semper spe et cogitatione rapiuntur a domo €longius, atque etiam cum manent corpore, animo ta-€men exulant et vagantur. Nec vero ulla res magis €labefactatam diu et Carthaginem et Corinthum per-€vertit aliquando quam hic error ac dissipatio civium, €quod mercandi cupiditate et navigandi et agro-rum et armorum cultum reliquerant. Multa etiam ad €luxuriam invitamenta perniciosa civitatibus subpedi-€tantur mari, quae vel capiuntur vel inportantur; at-€que habet etiam amoenitas ipsa vel sumptuosas vel €desidiosas inlecebras multas cupiditatum. Et, quod €de Corintho dixi, id haud scio an liceat de cuncta @1 €Graecia verissime dicere; nam et ipsa Peloponnesus €fere tota in mari est, nec praeter Phliuntios €ulli sunt, quorum agri non contingant mare, et extra €Peloponnesum Aenianes et Doris et Dolopes soli ab-€sunt a mari. Quid dicam insulas Graeciae? quae €fluctibus cinctae natant paene ipsae simul cum civi-tatum institutis et moribus. Atque haec quidem, ut €supra dixi, veteris sunt Graeciae. Coloniarum vero €quae est deducta a Graiis in Asiam, Thracam, Ita-€liam, Siciliam, Africam praeter unam Magnesiam, €quam unda non adluat? Ita barbarorum agris quasi €adtexta quaedam videtur ora esse Graeciae; €nam e barbaris quidem ipsis nulli erant antea mari-€tumi praeter Etruscos et Poenos, alteri mercandi causa, €latrocinandi alteri. Quae causa perspicua est malo-€rum commutationumque Graeciae propter ea vitia €maritimarum urbium, quae ante paulo perbreviter ad-€tigi. Sed tamen in his vitiis inest illa magna com-€moditas, et, quod ubique genitum est, ut €ad eam urbem, quam incolas, possit adnare, et rursus €ut id, quod agri efferant sui, quascumque velint in €terras, portare possint ac mittere. @@Qui potuit igitur divinius et utilitates conplecti €maritimas Romulus et vitia vitare, quam quod urbem €perennis amnis et aequabilis et in mare late influen-€tis posuit in ripa? quo posset urbs et accipere a €mari, quo egeret, et reddere, quo redundaret, eo-€demque ut flumine res ad victum cultumque maxime €necessarias non solum mari %absorberet, sed etiam €invectas acciperet ex terra, ut mihi iam tum divinasse €ille videatur hanc urbem sedem aliquando et domum €summo esse imperio praebituram; nam hanc rerum €tantam potentiam non ferme facilius ulla in parte €Italiae posita urbs tenere potuisset. @@Urbis autem ipsius nativa praesidia quis est €tam neglegens qui non habeat animo notata [2ac]2 plane €cognita? cuius is est tractus ductusque muri cum Ro- @1 €muli, tum etiam reliquorum regum sapientia definitus €ex omni parte arduis praeruptisque montibus, [2ut]2 unus €aditus, qui esset inter Esquilinum Quirinalemque mon-€tem, maximo aggere obiecto fossa cingeretur vastis-€sima, atque ut ita munita arx circumiectu arduo et €quasi circumciso saxo niteretur, ut etiam in €illa tempestate horribili Gallici adventus incolumis €atque intacta permanserit. Locumque delegit et fon-€tibus abundantem et in regione pestilenti salubrem; €colles enim sunt, qui cum perflantur ipsi, tum adfe-€runt umbram vallibus. @@Atque haec quidem perceleriter confecit; nam et €urbem constituit, quam e suo nomine Romam iussit €nominari, et ad firmandam novam civitatem €novum quoddam et subagreste consilium, sed ad mu-€niendas opes regni ac populi sui magni hominis et €iam tum longe providentis secutus est, cum Sabinas €honesto ortas loco virgines, quae Romam ludorum €gratia venissent, quos tum primum anniversarios in €circo facere instituisset, Consualibus rapi iussit eas-€que in familiarum amplissimarum matrimoniis collocavit. Qua ex causa cum bellum Romanis Sabini €intulissent proeliique certamen varium atque anceps €fuisset, cum T. Tatio, rege Sabinorum, foedus icit €matronis ipsis, quae raptae erant, orantibus; quo foe-€dere et Sabinos in civitatem adscivit sacris conmuni-€catis et regnum suum cum illorum rege sociavit. @@Post interitum autem Tatii cum ad eum dominatus €omnis reccidisset, quamquam cum Tatio in re-€gium consilium delegerat principes (qui appellati sunt €propter caritatem patres) populumque et suo et Tatii €nomine et Lucumonis, qui Romuli socius in Sabino €proelio occiderat, in tribus tris curiasque triginta di-€scripserat (quas curias earum nominibus nuncupavit, €quae ex Sabinis virgines raptae postea fuerant ora-€trices pacis et foederis)_sed quamquam ea Tatio €sic erant discripta vivo, tamen eo interfecto @1 €multo etiam magis Romulus patrum auctoritate con-€silioque regnavit. @@Quo facto primum vidit iudicavitque idem, quod €Spartae Lycurgus paulo ante viderat, singulari impe-€rio et potestate regia tum melius gubernari et regi €civitates, si esset optimi cuiusque ad illam vim do-€minationis adiuncta auctoritas. Itaque hoc consilio €et quasi senatu fultus et munitus et bella €cum finitimis felicissime multa gessit et, cum ipse €nihil ex praeda domum suam reportaret, locupletare civis non destitit. Tum, id quo retinemus hodie magna €cum salute rei publicae, auspiciis plurimum obsecutus €est Romulus. Nam et ipse, quod principium rei publi-€cae fuit, urbem condidit auspicato et omnibus publicis €rebus instituendis, qui sibi essent in auspiciis, ex sin-€gulis tribubus singulos cooptavit augures et €habuit plebem in clientelas principum discriptam (quod €quantae fuerit utilitati, post videro) multaeque dictione €ovium et bovum (quod tum erat res in pecore et lo-€corum possessionibus, ex quo pecuniosi et locu-€pletes vocabantur), non vi et suppliciis coe+rcebat. @@Ac Romulus cum septem et triginta regnavisset €annos et haec egregia duo firmamenta rei publicae €peperisset, auspicia et senatum, tantum est €consecutus, ut, cum subito sole obscurato non conpa-€ruisset, deorum in numero conlocatus putaretur; quam €opinionem nemo umquam mortalis adsequi potuit sine eximia virtutis gloria. Atque hoc eo magis est in €Romulo admirandum, quod ceteri, qui dii ex homini-€bus facti esse dicuntur, minus eruditis hominum sae-€culis fuerunt, ut fingendi proclivis esset ratio, €cum imperiti facile ad credendum inpellerentur, Romuli €autem aetatem minus his sescentis annis iam invete-€ratis litteris atque doctrinis omnique illo antiquo ex €inculta hominum vita errore sublato fuisse cernimus. €Nam si, id quod Graecorum investigatur annalibus, €Roma condita est secundo anno Olympiadis septumae, @1 €in id saeculum Romuli cecidit aetas, cum iam €plena Graecia poe+tarum et musicorum esset minorque €fabulis nisi de veteribus rebus haberetur fides. Nam €centum et octo annis postquam Lycurgus leges scri-€bere instituit, prima posita est Olympias, quam qui-€dam nominis errore ab eodem Lycurgo constitutam €putant; Homerum autem, qui minimum dicunt, Ly-curgi aetati triginta annis anteponunt fere. Ex quo €intellegi potest permultis annis ante Homerum €fuisse quam Romulum, ut iam doctis hominibus ac €temporibus ipsis eruditis ad fingendum vix quicquam €esset loci. Antiquitas enim recepit fabulas fictas etiam þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢˜“†non numquam š“¨æò©ÿ‡ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®¶ÿèúŒincondite, haec aetas autem iam exculta €praesertim eludens omne, quod fieri non potest, re-€spuit. ˜”ïãÿèú@@. . . us ne[2pos ei]2us, ut di[2xeru]2nt quidam, [2e]2x €filia. Quo [2autem]2 ille mor[2tuus]2, [2e]2odem [2est an]2no na[2tus]2 €[2Si]2moni[2des Ol]2ympia[2de se]2xta et quin[2qua]2gesima, [2ut f]2aci-€lius [2intel]2legi pos[2sit tu]2m de Ro[2mu]2li inmortali-€tate creditum, cum iam inveterata vita hominum ac €tractata esset et cognita. Sed profecto tanta fuit in €eo vis ingenii atque virtutis, ut id de Romulo Pro-€culo Iulio, homini agresti, crederetur, quod multis iam €ante saeculis nullo alio de mortali homines credidis-€sent; qui inpulsu patrum, quo illi a se invidiam in-€teritus Romuli pellerent, in contione dixisse fertur a €se visum esse in eo colle Romulum, qui nunc €Quirinalis vocatur; eum sibi mandasse, ut populum €rogaret, ut sibi eo in colle delubrum fieret; se deum €esse et Quirinum vocari. @@Videtisne igitur unius viri consilio non solum or-€tum novum populum neque ut in cunabulis vagientem €relictum, sed adultum iam et paene puberem? Tum €Laelius: Nos vero videmus, et te quidem ingressum €ratione ad disputandum nova, quae nusquam €est in Graecorum libris. Nam princeps ille, quo nemo €in scribendo praestantior fuit, aream sibi sumsit, in @1 €qua civitatem extrueret arbitratu suo, praeclaram ille €quidem fortasse, sed a vita hominum abhorrentem et moribus, reliqui disseruerunt sine ullo certo exemplari €formaque rei publicae de generibus et de rationibus €civitatum; tu mihi videris utrumque facturus; es €enim ita ingressus, ut, quae ipse reperias, tri-€buere aliis malis quam, ut facit apud Platonem So-€crates, ipse fingere et illa de urbis situ revoces ad €rationem, quae a Romulo casu aut necessitate facta €sunt, et disputes non vaganti oratione, sed defixa in €una re publica. Quare perge, ut instituisti; prospicere €enim iam videor te reliquos reges persequente quasi €perfectam rem publicam. @@Ergo, inquit Scipio, cum ille Romuli se-€natus, qui constabat ex optimatibus, quibus ipse rex €tantum tribuisset, ut eos patres vellet nominari pa-€triciosque eorum liberos, temptaret post Romuli ex-€cessum, ut ipse regeret sine rege rem publicam, po-€pulus id non tulit desiderioque Romuli postea regem €flagitare non destitit; cum prudenter illi principes €novam et inauditam ceteris gentibus interregni in-€eundi rationem excogitaverunt, ut, quoad cer-€tus rex declaratus esset, nec sine rege civitas nec €diuturno rege esset uno nec committeretur, ut quis-€quam inveterata potestate aut ad deponendum impe-rium tardior esset aut ad optinendum munitior. Quo €quidem tempore novus ille populus vidit tamen id, €quod fugit Lacedaemonium Lycurgum, qui regem non €deligendum duxit, si modo hoc in Lycurgi potestate €potuit esse, sed habendum, qualiscumque is fo-€ret, qui modo esset Herculis stirpe generatus; nostri €illi etiam tum agrestes viderunt virtutem et sapien-€tiam regalem, non progeniem quaeri oportere. @@Quibus cum esse praestantem Numam Pompilium €fama ferret, praetermissis suis civibus regem alieni-€genam patribus auctoribus sibi ipse populus adscivit €eumque ad regnandum Sabinum hominem @1 €Romam Curibus accivit. Qui ut huc venit, quamquam €populus curiatis eum comitiis regem esse iusserat, €tamen ipse de suo imperio curiatam legem tulit, ho-€minesque Romanos instituto Romuli bellicis studiis ut €vidit incensos, existimavit eos paulum ab illa con-€suetudine esse revocandos. @@Ac primum agros, quos bello Romulus ceperat, €divisit viritim civibus docuitque sine depopu-€latione atque praeda posse eos colendis agris abun-€dare commodis omnibus amoremque eis otii et pacis €iniecit, quibus facillime iustitia et fides convalescit, €et quorum patrocinio maxime cultus agrorum per-€ceptioque frugum defenditur. Idemque Pompilius et €auspiciis maioribus inventis ad pristinum numerum €duo augures addidit et sacris e principum numero €pontifices quinque praefecit et animos propo-€sitis legibus his, quas in monumentis habemus, ar-€dentis consuetudine et cupiditate bellandi religionum €caerimoniis mitigavit adiunxitque praeterea flamines, €Salios virginesque Vestales omnisque partis religionis statuit sanctissime. Sacrorum autem ipsorum diligen-€tiam difficilem, apparatum perfacilem esse voluit; nam €quae perdiscenda quaeque observanda essent, €multa constituit, sed ea sine inpensa. Sic religionibus €colendis operam addidit, sumtum removit, idemque €mercatus, ludos omnesque conveniundi causas et cele-€britates invenit. Quibus rebus institutis ad humani-€tatem atque mansuetudinem revocavit animos homi-€num studiis bellandi iam immanis ac feros. Sic ille €cum undequadraginta annos summa in pace €concordiaque regnavisset (sequamur enim potissimum €Polybium nostrum, quo nemo fuit in exquirendis tem-€poribus diligentior), excessit e vita duabus praecla-€rissimis ad diuturnitatem rei publicae rebus confir-€matis, religione atque clementia. @@Quae cum Scipio dixisset, Verene, inquit Manilius, €hoc memoriae proditum est, Africane, regem istum @1 €Numam Pythagorae ipsius discipulum aut certe Py-€thagoreum fuisse? saepe enim hoc de maiori-€bus natu audivimus et ita intellegimus vulgo existi-€mari; neque vero satis id annalium publicorum auc-€toritate declaratum videmus. Tum Scipio: Falsum €est enim, Manili, inquit, id totum, neque solum €fictum, sed etiam imperite absurdeque fictum; ea sunt €enim demum non ferenda in mendacio, quae non €solum ficta esse, sed ne fieri quidem potuisse cer-€nimus. Nam quartum iam annum regnante €Lucio Tarquinio Superbo Sybarim et Crotonem et in €eas Italiae partis Pythagoras venisse reperitur; Olym-€pias enim secunda et sexagesima eadem Superbi regni initium et Pythagorae declarat adventum. Ex quo €intellegi regiis annis dinumeratis potest anno fere €centesimo et quadragesimo post mortem Numae pri-€mum Italiam Pythagoram attigisse; neque hoc €inter eos, qui diligentissime persecuti sunt temporum €annales, ulla est umquam in dubitatione versatum. €Di inmortales, inquit Manilius, quantus iste est ho-€minum et quam inveteratus error! Ac tamen facile €patior non esse nos transmarinis nec inportatis arti-€bus eruditos, sed genuinis domesticisque virtutibus. Atqui multo id facilius cognosces, inquit Africanus, €si progredientem rem publicam atque in op-€timum statum naturali quodam itinere et cursu ve-€nientem videris; quin hoc ipso sapientiam maiorum €statues esse laudandam, quod multa intelleges etiam €aliunde sumta meliora apud nos multo esse facta, €quam ibi fuissent, unde huc translata essent atque €ubi primum extitissent, intellegesque non fortuito po-€pulum Romanum, sed consilio et disciplina confir-€matum esse nec tamen adversante fortuna. @@Mortuo rege Pompilio Tullum Hostilium populus €regem interrege rogante comitiis curiatis creavit, isque €de imperio suo exemplo Pompilii populum consuluit €curiatim. Cuius excellens in re militari gloria ma- @1 €gnaeque extiterunt res bellicae, fecitque idem et saepsit €de manubiis comitium et curiam constituitque ius, quo €bella indicerentur, quod per se iustissime inventum €sanxit fetiali religione, ut omne bellum, quod €denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse €atque inpium iudicaretur. Et ut advertatis animum, €quam sapienter iam reges hoc nostri viderint, tri-€buenda quaedam esse populo (multa enim nobis de €eo genere dicenda sunt), ne insignibus quidem regiis €Tullus nisi iussu populi est ausus uti. Nam ut sibi €duodecim lictores cum fascibus anteire liceret . . . ˜¡@@. . . [2neque]2 enim serpit, sed volat in optimum €statum instituto tuo sermone res publica. {S.} Post eum €Numae Pompilii nepos ex filia rex a populo est An-€cus Marcius constitutus, itemque de imperio suo legem €curiatam tulit. Qui cum Latinos bello devicisset, ad-€scivit eos in civitatem, atque idem Aventinum et Cae-€lium montem adiunxit urbi, quosque agros ceperat, €divisit et silvas maritimas omnis publicavit, quas €ceperat, et ad ostium Tiberis urbem condidit colonis-€que firmavit. Atque ita cum tres et viginti regna-€visset annos, est mortuus. Tum Laelius: Laudandus þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢˜¡ˆŒïãÿèúetiam iste rex; sed obscura est historia Romana, si-€quidem istius regis matrem habemus, ignoramus pa-€trem. {S.} Ita est, inquit; sed temporum illorum tan-€tum fere regum inlustrata sunt nomina. @@Sed hoc loco primum videtur insitiva quadam @1 €disciplina doctior facta esse civitas. Influxit €enim non tenuis quidam e Graecia rivulus in hanc €urbem, sed abundantissimus amnis illarum disciplina-€rum et artium. Fuisse enim quendam ferunt Dema-€ratum Corinthium et honore et auctoritate et fortunis €facile civitatis suae principem; qui cum Corinthiorum €tyrannum Cypselum ferre non potuisset, fugisse cum €magna pecunia dicitur ac se contulisse Tarquinios, €in urbem Etruriae florentissimam. Cumque audiret €dominationem Cypseli confirmari, defugit patriam vir €liber ac fortis et adscitus est civis a Tarquiniensibus €atque in ea civitate domicilium et sedes collocavit. €Ubi cum de matre familias Tarquiniensi duo filios €procreavisset, omnibus eos artibus ad Graecorum dis-€ciplinam eru[2diit]2 . . . @@. . . facile in civitatem receptus esset, prop-€ter humanitatem atque doctrinam Anco regi familia-€ris est factus usque eo, ut consiliorum omnium par-€ticeps et socius paene regni putaretur. Erat in eo €praeterea summa comitas, summa in omnis civis €opis, auxilii, defensionis, largiendi etiam benignitas. €Itaque mortuo Marcio cunctis populi suffragiis rex €est creatus L. Tarquinius; sic enim suum no-€men ex Graeco nomine inflexerat, ut in omni genere €huius populi consuetudinem videretur imitatus. Isque €ut de suo imperio legem tulit, principio duplicavit illum €pristinum patrum numerum et antiquos patres maio-€rum gentium appellavit, quos priores sententiam rogabat, a se adscitos minorum. Deinde equitatum €ad hunc morem constituit, qui usque adhuc €est retentus, nec potuit Titiensium et Rhamnensium €et Lucerum mutare, cum cuperet, nomina, quod auctor €ei summa augur gloria Attus Navius non erat. Atque €etiam Corinthios video publicis equis adsignandis et €alendis orborum et viduarum tributis fuisse quondam @1 €diligentis. Sed tamen prioribus equitum partibus se-€cundis additis #150 &7iь &7ccc& fecit equites nume-€rumque duplicavit. Postea bello subegit Aequorum €magnam gentem et ferocem et rebus populi Romani €imminentem, idemque Sabinos cum a moenibus urbis €reppulisset, equitatu fudit belloque devicit. Atque €eundem primum ludos maximos, qui Romani dicti €sunt, fecisse accepimus aedemque in Capitolio Iovi €optimo maximo bello Sabino in ipsa pugna vovisse €faciendam mortuumque esse, cum duodequadra-€ginta regnavisset annos. @@Tum Laelius: Nunc fit illud Catonis certius, nec €temporis unius nec hominis esse constitutionem rei €publicae; perspicuum est enim, quanta in singulos re-€ges rerum bonarum et utilium fiat accessio. Sed se-€quitur is, qui mihi videtur ex omnibus in re publica €vidisse plurimum. Ita est, inquit Scipio. Nam post €eum Servius Tullius primus iniussu populi €regnavisse traditur, quem ferunt ex serva Tarquiniense €natum, cum esset ex quodam regis cliente conceptus. €Qui cum famulorum [2in]2 numero educatus ad epulas €regis adsisteret, non latuit scintilla ingenii, quae iam €tum elucebat in puero; sic erat in omni vel officio €vel sermone sollers. Itaque Tarquinius, qui admodum €parvos tum haberet liberos, sic Servium diligebat, ut €is eius vulgo haberetur filius, atque eum summo €studio omnibus iis artibus, quas ipse didicerat, ad ex-quisitissimam consuetudinem Graecorum erudiit. Sed €cum Tarquinius insidiis Anci filiorum interisset Ser-€viusque, ut ante dixi, regnare coepisset non iussu, sed €voluntate atque concessu civium, quod, cum Tarqui-€nius ex vulnere aeger fuisse et vivere falso €diceretur, ille regio ornatu ius dixisset obaeratosque €pecunia sua liberavisset multaque comitate usus iussu €Tarquinii se ius dicere probavisset, non commisit se €patribus, sed Tarquinio sepulto populum de se ipse €consuluit iussusque regnare legem de imperio suo cu- @1 €riatam tulit. Et primum Etruscorum iniurias bello €est ultus; ex quo cum ma . . . @@. . . duodeviginti censu maximo. Deinde €equitum magno numero ex omni populi summa se-€parato relicuum populum distribuit in quinque classis €senioresque a iunioribus divisit easque ita disparavit, €ut suffragia non in multitudinis, sed in locupletium €potestate essent, curavitque, quod semper in re pu-€blica tenendum est, ne plurimum valeant plurimi. €Quae discriptio si esset ignota vobis, expli-€caretur a me; nunc rationem videtis esse talem, ut €%equitum centuriae cum sex suffragiis et prima classis €addita centuria, quae ad summum usum urbis fabris €tignariis est data, &7lxxxviiii& centurias habeat; qui-€bus ex centum quattuor centuriis (tot enim reliquae €sunt) octo solae si accesserunt, confecta est vis populi €universa, relicuaque multo maior multitudo sex et €nonaginta centuriarum neque excluderetur suf-€fragiis, ne superbum esset, nec valeret nimis, ne esset periculosum. In quo etiam verbis ac nominibus ipsis €fuit diligens; qui cum locupletis assiduos appellasset €ab asse dando, eos, qui aut non plus mille quingentos €aeris aut omnino nihil in suum censum praeter caput €attulissent, proletarios nominavit, ut ex iis quasi €proles, id est quasi progenies civitatis, ex-€pectari videretur. Illarum autem sex et nonaginta €centuriarum in una centuria tum quidem plures cen-€sebantur quam paene in prima classe tota. Ita nec €prohibebatur quisquam iure suffragii, et is valebat in €suffragio plurimum, cuius plurimum intererat esse in €optimo statu civitatem. Quin etiam accensis velatis, €liticinibus, cornicinibus, proletariis . . . š©¨æò©ÿïãÎïî® ³´²ÍÿèúŽStatu esse optimo con-€stitutam rem publicam, quae ex tribus generibus illis, @1 €regali et optumati et populari, confusa modice nec €puniendo inritet animum inmanem ac ferum. ˜ªïãÿèú@@. . . [2quinque et]2 sexaginta annis antiquior, €quod erat &7xxxviiii& ante primam Olympiadem condita. €Et antiquissimus ille Lycurgus eadem vidit fere. Ita-€que ista aequabilitas atque hoc triplex rerum publi-€carum genus videtur mihi commune nobis cum illis €populis fuisse. Sed, quod proprium est in nostra re €publica, quo nihil possit esse praeclarius, id perse-€quar, si potero, subtilius; quod erit eius modi, €nihil ut tale ulla in re publica reperiatur. Haec enim, €quae adhuc exposui, ita mixta fuerunt et in hac civi-€tate et in Lacedaemoniorum et in Karthaginiensium, ut temperata nullo fuerint modo. Nam in qua re €publica est unus aliquis perpetua potestate, praeser-€tim regia, quamvis in ea sit et senatus, ut tum fuit €Romae, cum erant reges, ut Spartae Lycurgi legibus, €et ut sit aliquod etiam populi ius, ut fuit €apud nostros reges, tamen illud excellit regium nomen, €neque potest eius modi res publica non regnum et €esse et vocari. Ea autem forma civitatis mutabilis ma-€xime est hanc ob causam, quod unius vitio praecipi-€tata in perniciosissimam partem facillime decidit. Nam €ipsum regale genus civitatis non modo non est re-€prehendendum, sed haud scio an reliquis sim-€plicibus longe anteponendum, si ullum probarem sim-€plex rei publicae genus, sed ita, quoad statum suum €retinet. Is est autem status, ut unius perpetua pote-€state et iustitia omnique sapientia regatur salus et €aequabilitas et otium civium. Desunt omnino ei po-€pulo multa, [2qui]2 sub rege est, in primisque libertas, €quae non in eo est, ut iusto utamur domino, sed ut €nul[2lo]2 . . . @@. . . ferebant. Etenim illi iniusto domino atque €acerbo aliquam diu in rebus gerundis prospera fortuna @1 €comitata est. Nam et omne Latium bello devicit et €Suessam Pometiam, urbem opulentam refertamque, €cepit et maxima auri argentique praeda locupletatus €votum patris Capitolii aedificatione persolvit et colo-€nias deduxit et institutis eorum, a quibus ortus erat, €dona magnifica quasi libamenta praedarum €Delphos ad Apollinem misit. @@Hic ille iam vertetur orbis, cuius naturalem mo-€tum atque circuitum a primo discite adgnoscere. Id €enim est caput civilis prudentiae, in qua omnis haec €nostra versatur oratio, videre itinera flexusque rerum €publicarum, ut, cum sciatis, quo quaeque res inclinet, þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢˜­†ïãÿèúretinere aut ante possitis occurrere. Nam rex ille, €de quo loquor, primum optimi regis caede maculatus €integra mente non erat, et cum metueret ipse poenam €sceleris sui summam, metui se volebat; deinde victo-€riis divitiisque subnixus exultabat insolentia neque €suos mores regere poterat neque suorum libidines. Itaque cum maior eius filius Lucretiae, Tricipitini filiae, €Conlatini uxori, vim attulisset mulierque pudens et €nobilis ob illam iniuriam sese ipsa morte mul-€tavisset, tum vir ingenio et virtute praestans, L. Bru-€tus, depulit a civibus suis iniustum illud durae ser-€vitutis iugum. Qui cum privatus esset, totam rem €publicam sustinuit primusque in hac civitate docuit €in conservanda civium libertate esse privatum nemi-€nem. Quo auctore et principe concitata civitas et hac €recenti querella Lucretiae patris ac propin-€quorum et recordatione superbiae Tarquinii multa-€rumque iniuriarum et ipsius et filiorum exulem et €regem ipsum et liberos eius et gentem Tarquiniorum €esse iussit. @@Videtisne igitur, ut de rege dominus extiterit unius-€que vitio genus rei publicae ex bono in deterrumum €conversum sit? Hic est enim dominus populi, quem €Graeci tyrannum vocant; nam regem illum €volunt esse, qui consulit ut parens populo conservat- @1 €que eos, quibus est praepositus, quam optima in con-€dicione vivendi, sane bonum, ut dixi, rei publicae ge-€nus, sed tamen inclinatum et quasi pronum ad per-niciosissimum statum. Simul atque enim se inflexit €hic rex in dominatum iniustiorem, fit continuo tyran-€nus, quo neque taetrius neque foedius nec dis homi-€nibusque invisius animal ullum cogitari potest; €qui quamquam figura est hominis, morum tamen in-€manitate vastissimas vincit beluas. Quis enim hunc €hominem rite dixerit, qui sibi cum suis civibus, qui €denique cum omni hominum genere nullam iuris com-€munionem, nullam humanitatis societatem velit? Sed €erit hoc de genere nobis alius aptior dicendi locus, €cum res ipsa admonuerit, ut in eos dicamus, €qui etiam liberata iam civitate dominationes adpeti-€verunt. @@Habetis igitur primum ortum tyranni; nam hoc €nomen Graeci regis iniusti esse voluerunt; nostri qui-€dem omnes reges vocitaverunt, qui soli in populos €perpetuam potestatem haberent. Itaque et Spurius €Cassius et M. Manlius et Spurius Maelius regnum oc-€cupare voluisse dicti sunt, et modo [2Tib. Gracchus]2 . . . @@. . . [2Lycurgus]2 $GE/RONTAS& [2La]2cedaemone appel-€lavit, nimis is quidem paucos, &7xxviii&, quos penes €summam consilii voluit esse, cum imperii summam €rex teneret; ex quo nostri idem illud secuti atque in-€terpretati, quos senes ille appellavit, nominaverunt €senatum, ut iam Romulum patribus lectis fecisse €diximus; tamen excellit atque eminet vis, potestas €nomenque regium. Inperti etiam populo potestatis €aliquid, ut et Lycurgus et Romulus; non sa-€tiaris eum libertate, sed incenderis cupiditate liber-€tatis, cum tantum modo potestatem gustandi feceris; €ille quidem semper inpendebit timor, ne rex, quod €plerumque evenit, exsistat iniustus. Est igitur fragilis @1 €ea fortuna populi, quae posita est in unius, ut dixi €antea, [2vel]2 voluntate vel moribus. @@Quare prima sit haec forma et species et origo €tyranni inventa nobis in ea re publica, quam €auspicato Romulus condiderit, non in illa, quam, ut €perscripsit Plato, sibi ipse Socrates tripertito illo in €sermone depinxerit, ut, quem ad modum Tarquinius, €non novam potestatem nactus, sed, quam habebat, €usus iniuste totum genus hoc regiae civitatis ever-€terit; sit huic oppositus alter, bonus et sa-€piens et peritus utilitatis dignitatisque civilis quasi €tutor et procurator rei publicae; sic enim appelletur, €quicumque erit rector et gubernator civitatis. Quem €virum facite ut agnoscatis; [2is]2 est enim, qui consilio €et opera civitatem tueri potest. Quod quoniam nomen €minus est adhuc tritum sermone nostro saepiusque €genus eius hominis erit in reliqua nobis oratione €trac[2tandum]2 . . . @@. . . sas requisivit civitatemque optandam €magis quam sperandam, quam minimam potuit, non €quae posset esse, sed in qua ratio rerum civilium per-€spici posset, effecit. Ego autem, si [quo] modo con-€sequi potuero, rationibus eisdem, quas ille vidit, non €in umbra et imagine civitatis, sed in amplissima re €publica enitar, ut cuiusque et boni publici et mali €causam tamquam virgula videar attingere. Iis €enim regiis quadraginta annis et ducentis paulo cum €interregnis fere amplius praeteritis expulsoque Tar-€quinio tantum odium populum Romanum regalis no-€minis tenuit, quantum tenuerat post obitum vel po-€tius excessum Romuli desiderium. Itaque ut tum €carere rege, sic pulso Tarquinio nomen regis audire €non poterat. Hic facultatem cum . . . šµ¨æò©ÿïãÎïî® µ²¶ÍÿèúItaque illa praeclara @1 €constitutio Romuli cum ducentos annos et viginti fere €firma mansisset . . . ˜µ„ïãÿèú‘@@. . . lex illa tota sublata est. Hac mente tum €nostri maiores et Conlatinum innocentem suspicione €cognationis expulerunt et reliquos Tarquinios offen-€sione nominis; eademque mente P. Valerius et fasces €primus demitti iussit, cum dicere in contione coepis-€set, et aedis suas detulit sub Veliam, posteaquam, €quod in excelsiore loco Veliae coepisset aedificare eo €ipso, ubi rex Tullus habitaverat, suspicionem €populi sensit moveri; idemque, in quo fuit Publicola €maxime, legem ad populum tulit eam, quae centuria-€tis comitiis prima lata est, ne quis magistratus civem €Romanum adversus provocationem necaret neve ver-beraret. Provocationem autem etiam a regibus fuisse €declarant pontificii libri, significant nostri etiam €augurales, itemque ab omni iudicio poenaque €provocari licere indicant &7xii& tabulae conpluribus legi-€bus; et quod proditum memoriae est, &7x&viros, qui le-€ges scripserint, sine provocatione creatos, satis osten-€derit reliquos sine provocatione magistratus non fuisse; €Luciique Valerii Potiti et M. Horatii Barbati, homi-€num concordiae causa sapienter popularium, consula-€ris lex sanxit, ne qui magistratus sine pro-€vocatione crearetur; neque vero leges Porciae, quae €tres sunt trium Porciorum, ut scitis, quicquam prae-ter sanctionem attulerunt novi. Itaque Publicola lege €illa de provocatione perlata statim securis de fascibus €demi iussit postridieque sibi collegam Sp. Lucretium sub-€rogavit suosque ad eum, quod erat maior natu, lictores €transire iussit instituitque primus, ut singulis €consulibus alternis mensibus lictores praeirent, ne @1 €plura insignia essent inperii in libero populo quam €in regno fuissent. Haud mediocris hic, ut ego quidem €intellego, vir fuit, qui modica libertate populo data €facilius tenuit auctoritatem principum. Neque ego haec €nunc sine causa tam vetera vobis et tam obsoleta €decanto, sed inlustribus in personis tempori-€busque exempla hominum rerumque definio, ad quae €reliqua oratio derigatur mea. @@Tenuit igitur hoc in statu senatus rem publicam €temporibus illis, ut in populo libero pauca per popu-€lum, pleraque senatus auctoritate et instituto ac more €gererentur, atque uti consules potestatem haberent €tempore dumtaxat annuam, genere ipso ac iure €regiam. Quodque erat ad optinendam potentiam no-€bilium vel maximum, vehementer id retinebatur, po-€puli comitia ne essent rata, nisi ea patrum adproba-€visset auctoritas. Atque his ipsis temporibus dictator €etiam est institutus decem fere annis post primos €consules, T. Larcius, novumque id genus imperii vi-€sum est et proximum similitudini regiae. Sed ta-€men omnia summa cum auctoritate a principibus €cedente populo tenebantur, magnaeque res temporibus €illis a fortissimis viris summo imperio praeditis, dic-€tatoribus atque consulibus, belli gerebantur. @@Sed id, quod fieri natura rerum ipsa cogebat, ut €plusculum sibi iuris populus adscisceret liberatus a €regibus, non longo intervallo, sexto decimo fere anno, €Postumo Cominio Sp. Cassio consulibus conse-€cutus est; in quo defuit fortasse ratio, sed tamen €vincit ipsa rerum publicarum natura saepe rationem. €Id enim tenetote, quod initio dixi, nisi aequabilis haec €in civitate conpensatio sit et iuris et officii et mune-€ris, ut et potestatis satis in magistratibus et auctori-þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢˜¹ˆŠïãÿèú‘tatis in principum consilio et libertatis in populo sit, €non posse hunc incommutabilem rei publicae conservari statum. Nam cum esset ex aere alieno €commota civitas, plebs montem sacrum prius, deinde @1 €Aventinum occupavit. Ac ne Lycurgi quidem disci-€plina tenuit illos in hominibus Graecis frenos; nam €etiam Spartae regnante Theopompo sunt item quin-€que, quos illi ephoros appellant, in Creta autem €decem, qui cosmoe vocantur, ut contra consulare €imperium tribuni pl., sic illi contra vim re-€giam constituti. @@%Fuerat fortasse aliqua ratio maioribus nostris in €illo aere alieno medendi, quae neque Solonem Athe-€niensem non longis temporibus ante fugerat neque €post aliquanto nostrum senatum, cum sunt propter €unius libidinem omnia nexa civium liberata nectier-€que postea desitum; semperque huic generi, cum ple-€bes publica calamitate inpendiis debilitata de-€ficeret, salutis omnium causa aliqua sublevatio et €medicina quaesita est. Quo tum consilio praetermisso €causa populo nata est, duobus tribunis plebis per se-€ditionem creatis ut potentia senatus atque auctoritas €minueretur; quae tamen gravis et magna remanebat €sapientissimis et fortissimis et armis et consilio civi-€tatem tuentibus, quorum auctoritas maxime €florebat, quod, cum honore longe antecellerent ceteris, €voluptatibus erant inferiores nec pecuniis ferme supe-€riores; eoque erat cuiusque gratior in re publica vir-€tus, quod in rebus privatis diligentissime singulos €cives opera, consilio, re tuebantur. @@Quo in statu rei publicae Sp. Cassium de occu-€pando regno molientem, summa apud populum gratia €florentem, quaestor accusavit, eumque, ut €audistis, cum pater in ea culpa esse conperisse se €dixisset, cedente populo morte mactavit. Gratamque €etiam illam legem quarto circiter et quinquagesimo €anno post primos consules de multa et sacramento €Sp. Tarpeius et A. Aternius consules comitiis centu-€riatis tulerunt. Annis postea &7xx& ex eo, quod L. Pa-€pirius P. Pinarius censores multis dicendis vim €armentorum a privatis in publicum averterant, levis @1 €aestumatio pecudum in multa lege C. Iulii P. Papirii €consulum constituta est. @@Sed aliquot ante annis, cum summa esset auctori-€tas in senatu populo patiente atque parente, inita €ratio est, ut et consules et tribuni pl. magistratu se €abdicarent, atque ut &7x&viri maxima potestate sine pro-€vocatione crearentur, qui et summum imperium €haberent et leges scriberent. Qui cum &7x& tabulas summa €legum aequitate prudentiaque conscripsissent, in an-€num posterum decemviros alios subrogaverunt, quo-€rum non similiter fides nec iustitia laudata. Quo €tamen e collegio laus est illa eximia C. Iulii, qui €hominem nobilem, L. Sestium, cuius in cubi-€culo ecfossum esse se praesente mortuum diceret, cum €ipse potestatem summam haberet, quod decemvirum €sine provocatione esset, vades tamen poposcit, quod €se legem illam praeclaram neglecturum negaret, quae €de capite civis Romani nisi comitiis centuriatis statui €vetaret. @@Tertius est annus &7x&viralis consecutus, cum iidem €essent nec alios subrogare voluissent. In hoc €statu rei publicae, quem dixi iam saepe non posse €esse diuturnum, quod non esset in omnis ordines civi-€tatis aequabilis, erat penes principes tota res publica €praepositis &7x&viris nobilissimis, non oppositis tribunis €pl., nullis aliis adiunctis magistratibus, non provoca-€tione ad populum contra necem et verbera relicta. Ergo horum ex iniustitia subito exorta est maxima €perturbatio et totius commutatio rei publicae; €qui duabus tabulis iniquarum legum additis, quibus, €etiam quae diiunctis populis tribui solent conubia, €haec illi ut ne plebei cum patribus essent, inhumanis-€sima lege sanxerunt, quae postea plebei scito Canu-€leio abrogata est, libidinoseque omni imperio et acerbe €et avare populo praefuerunt. Nota scilicet illa res et €celebrata monumentis plurimis litterarum, cum €Decimus quidam Verginius virginem filiam propter @1 €unius ex illis &7x&viris intemperiem in foro sua manu €interemisset ac maerens ad exercitum, qui tum erat €in Algido, confugisset, milites bellum illud, quod erat €in manibus, reliquisse et primum montem sacrum, €sicut erat in simili causa antea factum, deinde Aven-€tinum ar[2matos insedisse]2 . . . š¿¨æò©ÿˆ‘ïãÐèéìáò箬 Óåòö® ¦³Ç®¦ ³®±²µÿèú’dictatore L. Quinctio dicto. ˜¿ˆ’ïãÿèú“@@. . . [2maio]2res nostros et probavisse maxime €et retinuisse sapientissime iudico. @@Cum ea Scipio dixisset silentioque omnium reliqua €eius expectaretur oratio, tum Tubero: Quoniam nihil €ex te, Africane, hi maiores natu requirunt, ex me €audies, quid in oratione tua desiderem. Sane, inquit €Scipio, et libenter quidem. Tum ille: Laudavisse mihi €videris nostram rem publicam, cum ex te non de €nostra, sed de omni re publica quaesisset Lae-€lius. Nec tamen didici ex oratione tua, istam ipsam €rem publicam, quam laudas, qua disciplina, quibus €moribus aut legibus constituere vel conservare pos-€simus. @@Hic Africanus: Puto nobis mox de instituendis et €conservandis civitatibus aptiorem, Tubero, fore disse-€rundi locum; de optimo autem statu equidem arbi-€trabar me satis respondisse ad id, quod quae-€sierat Laelius. Primum enim numero definieram genera €civitatum tria probabilia, perniciosa autem tribus illis €totidem contraria, nullumque ex eis unum esse opti-€mum, sed id praestare singulis, quod e tribus primis esset modice temperatum. Quod autem ex-€emplo nostrae civitatis usus sum, non ad definiendum €optimum statum valuit (nam id fieri potuit sine ex-€emplo), sed ut civitate maxima reapse cerneretur €quale esset id, quod ratio oratioque describeret. Sin @1 €autem sine ullius populi exemplo genus ipsum ex-€quiris optimi status, naturae imagine utendum est €nobis, quoniam tu hanc imaginem urbis et populi ni . . . @@. . . [2quem]2 iam dudum quaero et ad €quem cupio pervenire. {L.} Prudentem fortasse quae-€ris? Tum ille: Istum ipsum. {L.} Est tibi ex eis ipsis, €qui adsunt, bella copia, vel ut a te ipso ordiare. Tum €Scipio: Atque utinam ex omni senatu pro rata parte €esset! Sed tamen est ille prudens, qui, ut saepe in €Africa vidimus, immani et vastae insidens beluae coe+rcet €et regit beluam, quocumque vult, levi admonitu %non €actu inflectit illam feram. {L.} Novi et, tibi cum €essem legatus, saepe vidi. {S.} Ergo ille Indus aut €Poenus unam coe+rcet beluam, et eam docilem et hu-€manis moribus adsuetam; at vero ea, quae latet in €animis hominum quaeque pars animi mens vocatur, €non unam aut facilem ad subigendum frenat et do-€mat, si quando id efficit, quod perraro potest. Nam-€que et illa tenenda est ferox . . . šÄ¨æò±©ÿïãÎïî® ³°°Íÿèú”quae sanguine €alitur, quae in omni crudelitate sic exultat, ut vix €hominum acerbis funeribus satietur. šÄ¨æò²©ÿ„ïãÎïî® ´¹±Íÿèú•cupido autem et expetenti €et lubidinoso et volutabundo in voluptatibus. šÄ¨æò³©ÿ†ïãÎïî® ·²Íÿèú–quartaque anxitudo €prona ad luctum et maerens semperque ipsa se sollicitans. šÄ¨æò´©ÿˆˆïãÎïî® ²²¸Íÿèú—esse autem angore, €esse miseria adflictas aut abiectas timiditate et ignavia. šÄ¨æòµ©ÿˆŠïãÎïî® ²¹²Íÿèú˜Ut auriga indoctus €e curru trahitur, opteritur, laniatur, eliditur. @1 ˜Åïãÿèú™@@. . . dici possit. Tum Laelius: Video iam, €illum, quem expectabam, virum cui praeficias officio €et muneri. Huic scilicet, Africanus, uni paene (nam €in hoc fere uno sunt cetera), ut numquam a se ipso €intuendo contemplandoque discedat, ut ad imitatio-€nem sui vocet alios, ut sese splendore animi et vitae €suae sicut speculum praebeat civibus. Ut enim in €fidibus aut tibiis atque ut in cantu ipso ac €vocibus concentus est quidam tenendus ex distinctis €sonis, quem inmutatum aut discrepantem aures eru-€ditae ferre non possunt, isque concentus ex dissimilli-€marum vocum moderatione concors tamen efficitur et €congruens, sic ex summis et infimis et mediis inter-€iectis ordinibus ut sonis moderata ratione civitas consensu šÅ¨æò©ÿˆïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®²±ÿèúšdissimillimorum concinit; et quae harmonia a €musicis dicitur in cantu, ea est in civitate concordia, €artissimum atque optimum omni in re publica vincu-€lum incolumitatis, eaque sine iustitia nullo pacto esse €potest. þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¢˜Æïãÿèú›@@. . . plenam esse iustitiae. Tum Scipio: Ad-€sentior vero renuntioque vobis nihil esse, quod adhuc €de re publica dictum putemus aut quo possimus lon-€gius progredi, nisi erit confirmatum non modo falsum €illud esse, sine iniuria non posse, sed hoc verissimum €esse, sine summa iustitia rem publicam geri nullo €modo posse. Sed, si placet, in hunc diem hac-€tenus; reliqua (satis enim multa restant) differamus €in crastinum. Cum ita placuisset, finis disputandi in €eum diem factus est. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 “@@. . . et vehiculis tarditati, eademque cum ac-€cepisset homines inconditis vocibus inchoatum quid-€dam et confusum sonantes, incidit has et distinxit in €partis et ut signa quaedam sic verba rebus inpressit €hominesque antea dissociatos iucundissimo inter se €sermonis vinclo conligavit. A simili etiam mente €vocis, qui videbantur infiniti, soni paucis notis inven-€tis sunt omnes signati et expressi, quibus et €conloquia cum absentibus et indicia voluntatum et €monumenta rerum praeteritarum tenerentur. Accessit €eo numerus, res cum ad vitam necessaria, tum una €inmutabilis et aeterna; quae prima inpulit etiam, ut €suspiceremus in caelum nec frustra siderum motus in-€tueremur dinumerationibusque noctium ac die[2rum]2 . . . @@. . . quorum animi altius se extulerunt et €aliquid dignum dono, ut ante dixi, deorum aut efficere @1 €aut excogitare potuerunt. Quare sint nobis isti, qui €de ratione vivendi disserunt, magni homines, ut sunt, €sint eruditi, sint veritatis et virtutis magistri, dum €modo sit haec quaedam, sive a viris in rerum publi-€carum varietate versatis inventa sive etiam in isto-€rum otio ac litteris tractata res, sicut est, minime €quidem contemnenda, ratio civilis et disciplina €populorum, quae perficit in bonis ingeniis, id quod €iam persaepe perfecit, ut incredibilis quaedam et di-vina virtus exsisteret. Quodsi quis ad ea instrumenta €animi, quae natura quaeque civilibus institutis habuit, €adiungendam sibi etiam doctrinam et uberiorem rerum €cognitionem putavit, ut ii ipsi, qui in horum librorum €disputatione versantur, nemo est, quin eos ante-€ferre omnibus debeat. Quid enim potest esse prae-€clarius, quam cum rerum magnarum tractatio atque €usus cum illarum artium studiis et cognitione con-€iungitur? aut quid P. Scipione, quid C. Laelio, quid €L. Philo perfectius cogitari potest? qui, ne quid praeter-€mitterent, quod ad summam laudem clarorum viro-€rum pertineret, ad domesticum maiorumque morem €etiam hanc a Socrate adventiciam doctrinam adhibuerunt. Quare qui utrumque voluit et potuit, id €est ut cum maiorum institutis, tum doctrina se in-€strueret, ad laudem hunc omnia consecutum puto. €Sin altera est utra via prudentiae deligenda, tamen, €etiamsi cui videbitur illa in optimis studiis et artibus €quieta vitae ratio beatior, haec civilis laudabilior est €certe et inlustrior, ex qua vita sic summi viri ornan-€tur, ut vel M'. Curius, €@@@@Quem nemo ferro potuit superare nec auro, €vel . . . @@. . . fuisse sapientiam, tamen hoc in ratione €utriusque generis interfuit, quod illi verbis et artibus €aluerunt naturae principia, hi autem institutis et legi- @1 €bus. Pluris vero haec tulit una civitas, si minus sa-€pientis, quoniam id nomen illi tam restricte tenent, €at certe summa laude dignos, quoniam sapientium €praecepta et inventa coluerunt. Atque etiam, quot €et sunt laudandae civitates et fuerunt, quoniam €id est in rerum natura longe maximi consilii, consti-€tuere eam rem publicam, quae possit esse diuturna, €si singulos numeremus in singulas, quanta iam repe-€riatur virorum excellentium multitudo! Quodsi aut €Italiae Latium aut eiusdem Sabinam aut Volscam €gentem, si Samnium, si Etruriam, si magnam illam €Graeciam conlustrare animo voluerimus, si deinde As-€syrios, si Persas, si Poenos, si haec . . . @@. . . cati. Et Philus: Praeclaram vero cau-€sam ad me defertis, cum me improbitatis patrocinium €suscipere voltis. Atqui id tibi, inquit Laelius, veren-€dum est, si ea dixeris, quae contra iustitiam dici so-€lent, ne sic etiam sentire videare, cum et ipse sis €quasi unicum exemplum antiquae probitatis et fidei €neque sit ignota consuetudo tua contrarias in partis €disserendi, quod ita facillume verum inveniri putes. €Et Philus: Heia vero, inquit, geram morem €vobis et me oblinam sciens; quod quoniam, qui aurum €quaerunt, non putant sibi recusandum, nos, cum iusti-€tiam quaeramus, rem multo omni auro cariorem, nul-€lam profecto molestiam fugere debemus. Atque uti-€nam, quem ad modum oratione sum usurus aliena, €sic mihi ore uti liceret alieno! Nunc ea dicenda sunt €L. Furio Philo, quae Carneades, Graecus homo et €consuetus, quod commodum esset, verbis . . . š‰¨æò©ÿïãÎïî® ²¶³Íÿèúœut Carneadi respon-€deatis, qui saepe optimas causas ingenii calumnia lu-€dificari solet. @1 š‹¨æò±©ÿïãÎïî® ³·³ÍÿèúIustitia foras €spectat et proiecta tota est atque eminet. š‹¨æò²©ÿƒïãÎïî® ²¹¹ÍÿèúžQuae virtus praeter €ceteras totam se ad alienas porrigit utilitatis atque €explicat. ˜ŒïãÿèúŸ@@. . . et reperiret et tueretur, alter autem de €ipsa iustitia quattuor implevit sane grandis libros. Nam €ab Chrysippo nihil magnum nec magnificum desideravi, €qui suo quodam more loquitur, ut omnia verborum €momentis, non rerum ponderibus examinet. Illorum €fuit heroum eam virtutem, quae est una, si modo est, €maxime munifica et liberalis, et quae omnis magis €quam sepse diligit, aliis nata potius quam €sibi, excitare iacentem et in illo divino solio non longe a sapientia conlocare. Nec vero illis aut voluntas €defuit (quae enim iis scribendi alia causa aut quod €omnino consilium fuit?) aut ingenium, quo omnibus €praestiterunt; sed eorum et voluntatem et copiam €causa vicit. Ius enim, de quo quaerimus, civile est €aliquod, naturale nullum; nam si esset, ut calida €et frigida, ut amara et dulcia, sic essent iusta et €iniusta eadem omnibus. @@Nunc autem, si quis illo Pacuviano 'invehens €alitum anguium curru' multas et varias gentis et €urbes despicere et oculis conlustrare possit, videat €primum in illa incorrupta maxime gente Aegyptiorum, €quae plurimorum saeculorum et eventorum memoriam €litteris continet, bovem quendam putari deum, quem €Apim Aegyptii nominant, multaque alia portenta apud @1 €eosdem et cuiusque generis beluas numero con-€secratas deorum; deinde Graeciae, sicut apud nos, de-€lubra magnifica humanis consecrata simulacris, quae €Persae nefaria putaverunt; eamque unam ob causam €Xerses inflammari Atheniensium fana iussisse dicitur, €quod deos, quorum domus esset omnis hic mundus, inclusos parietibus contineri nefas esse duceret. Post €autem cum Persis et Philippus, qui cogitavit, et €Alexander, qui gessit, hanc bellandi causam infe-€rebat, quod vellet Graeciae fana poenire; quae €ne reficienda quidem Graii putaverunt, ut esset po-€steris ante os documentum Persarum sceleris sem-€piternum. Quam multi, ut Tauri in Axino, ut rex €Aegypti Busiris, ut Galli, ut Poeni, homines immo-€lare et pium et dis immortalibus gratissumum esse €duxerunt! Vitae vero instituta sic distant, ut Cretes €et Aetoli latrocinari honestum putent, Lacedaemonii €suos omnes agros esse dictitarint, quos spiculo €possent attingere. Athenienses iurare etiam publice €solebant omnem suam esse terram, quae oleam fru-€gesve ferret; Galli turpe esse ducunt frumentum €manu quaerere, itaque armati alienos agros deme-tunt; nos vero iustissimi homines, qui Transalpi-€nas gentis oleam et vitem serere non sinimus, quo €pluris sint nostra oliveta nostraeque vineae; quod €cum faciamus, prudenter facere dicimur, iuste non €dicimur, ut intellegatis discrepare ab aequitate €sapientiam. Lycurgus autem, ille legum optumarum €et aequissumi iuris inventor, agros locupletium plebi €ut servitio colendos dedit. @@Genera vero si velim iuris, institutorum, morum €consuetudinumque describere, non modo in tot genti-€bus varia, sed in una urbe, vel in hac ipsa, milliens €mutata demonstrem, ut hic iuris noster interpres alia €nunc Manilius iura dicat esse de mulierum €legatis et hereditatibus, alia solitus sit adulescens di-€cere nondum Voconia lege lata; quae quidem ipsa @1 €lex utilitatis virorum gratia rogata in mulieres plena þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ£˜‘ˆ‰ïãÿèúŸest iniuriae. Cur enim pecuniam non habeat mulier? €cur virgini Vestali sit heres, non sit matri suae? cur €autem, si pecuniae modus statuendus fuit feminis, P. €Crassi filia posset habere, si unica patri esset, aeris €milliens salva lege, mea triciens non posset . . . @@. . . sanxisset iura nobis, et omnes isdem et €iidem non alias aliis uterentur. Quaero autem, si iusti €hominis et si boni est viri parere legibus, quibus? €an quaecumque erunt? At nec inconstantiam virtus €recipit, nec varietatem natura patitur, legesque poena, €non iustitia nostra comprobantur; nihil habet igitur €naturale ius; ex quo illud efficitur, ne iustos quidem €esse natura. An vero in legibus varietatem esse di-€cunt, natura autem viros bonos eam iustitiam se-€qui, quae sit, non eam, quae putetur? esse enim hoc €boni viri et iusti, tribuere id cuique, quod sit quoque dignum. Ecquid ergo primum mutis tribuemus be-€luis? non enim mediocres viri, sed maxumi et docti, €Pythagoras et Empedocles, unam omnium animantium €condicionem iuris esse denuntiant clamantque inex-€piabilis poenas impendere iis, a quibus violatum sit €animal. Scelus est igitur nocere bestiae, quod scelus €qui velit . . . @1 ˜—@@. . . Sunt enim omnes, qui in populum vi-€tae necisque potestatem habent, tyranni, sed se Iovis €optimi nomine malunt reges vocari. Cum autem certi €propter divitias aut genus aut aliquas opes rem publi-€cam tenent, est factio, sed vocantur illi optimates. €Si vero populus plurimum potest omniaque eius arbi-€trio reguntur, dicitur illa libertas, est vero licentia. €Sed cum alius alium timet, et homo hominem et ordo €ordinem, tum quia sibi nemo confidit, quasi pactio €fit inter populum et potentis; ex quo existit €id, quod Scipio laudabat, coniunctum civitatis genus; €etenim iustitiae non natura nec voluntas, sed inbecil-€litas mater est. Nam cum de tribus unum est op-€tandum, aut facere iniuriam nec accipere aut et facere €et accipere aut neutrum, optimum est facere, impune €si possis, secundum nec facere nec pati, miserrimum €digladiari semper tum faciendis, tum accipiendis in-€iuriis. Ita qui primum illud adsequi . . . š˜¨æò©ÿïãÎïî® ±²µÍ¬ ³±¸Í¬ µ³´Íÿèú Nam cum €quaereretur ex eo, quo scelere inpulsus mare haberet €infestum uno myoparone, 'Eodem', inquit, 'quo €tu orbem terrae.' ˜˜…ïãÿèú¡@@. . . omni . . . tote. Sapientia iubet €aug[2e]2r[2e]2 opes, amplificare divitias, proferre finis (unde €enim esset illa la[2us]2 in summo[2ru]2m imperatoru[2m]2 inci[2sa]2 €[2moni]2m[2e]2n[2ti]2s: &7finis imperii propagavit&, nisi aliquid de €alieno accessisset?), imperare quam plurimis, frui vo-€luptatibus, pollere, regnare, dominari; iustitia autem €praecipit parcere omnibus, consulere generi hominum, €suum cuique reddere, s[2ac]2ra, publica, alie[2na]2 non tan-€gere. Quid igitur efficitur, si sapientiae pa-€reas? divitiae, potestates, opes, honores, imperia, €regna vel privatis vel populis. Sed quoniam de €re publica loquimur, sunt inlustriora, quae publice @1 €fiunt, quoniamque eadem est ratio iuris in utroque, €de populi sapientia dicendum puto. Ut iam omittam €alios, noster hic populus, quem Africanus hesterno €sermone a stirpe repetivit, cuius imperio iam orbis €terrae tenetur, iustitia an sapientia est e minimo om-€nium [2maximus factus?]2 . . . @@. . . praeter Arcadas et Atheniensis, qui, credo, €timentes hoc interdictum iustitiae ne quando existe-€ret, commenti sunt se de terra tamquam hos ex arvis €musculos extitisse. @@Ad haec illa dici solent primum ab iis, qui mi-€nime sunt in disserendo mali, qui in ea causa eo plus €auctoritatis habent, quia, cum de viro bono quaeritur, €quem apertum et simplicem volumus esse, non sunt €in disputando vafri, non veteratores, non malitiosi; €negant enim sapientem idcirco virum bonum €esse, quod eum sua sponte ac per se bonitas et iu-€stitia delectet, sed quod vacua metu, cura, sollicitudine, €periculo vita bonorum virorum sit, contra autem impro-€bis semper aliqui scrupus in animis haereat, semper €iis ante oculos iudicia et supplicia versentur; nullum €autem emolumentum esse, nullum iniustitia partum €praemium tantum, semper ut timeas, semper ut ad-€esse, semper ut impendere aliquam poenam putes, €damna. . . . š›¨æò©ÿïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®±²®µÿèú¢Quaero, si €duo sint, quorum alter optimus vir, aequissimus, summa €iustitia, singulari fide, alter insigni scelere et audacia, et €si in eo sit errore civitas, ut bonum illum virum sce-€leratum, facinorosum, nefarium putet, contra autem, @1 €qui sit improbissimus, existimet esse summa probitate €ac fide, proque hac opinione omnium civium bonus ille €vir vexetur, rapiatur, manus ei denique adferantur, €effodiantur oculi, damnetur, vinciatur, uratur, extermi-˜›ˆŠïãÿèú£netur egeat, postremo iure etiam optimo omnibus €miserrimus esse videatur, contra autem ille improbus €laudetur, colatur, ab omnibus diligatur, omnes ad eum €honores, omnia imperia, omnes opes, omnes undique €copiae conferantur, vir denique optimus omnium existi-€matione et dignissimus omni fortuna optima iudice-€tur, quis tandem erit tam demens, qui dubitet, utrum €se esse malit? @@Quod in singulis, idem est in populis: nulla est €tam stulta civitas, quae non iniuste imperare €malit quam servire iuste. Nec vero longius abibo. €Consul ego quaesivi, cum vos mihi essetis in consilio, €de Numantino foedere. Quis ignorabat Q. Pompeium €fecisse foedus, eadem in causa esse Mancinum? alter, €vir optimus, etiam suasit rogationem me ex senatus €consulto ferente, alter acerrime se defendit. Si pu-€dor quaeritur, si probitas, si fides, Mancinus haec at-€tulit, si ratio, consilium, prudentia, Pompeius antistat. €Utrum . . . š ¨æò±©ÿïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±®²²®¸ÿèú¤Non gravarer, Laeli, nisi et hos velle €putarem et ipse cuperem te quoque aliquam partem €huius nostri sermonis attingere, praesertim cum heri @1 €ipse dixeris te nobis etiam superfuturum. Verum id €quidem fieri non potest; ne desis, omnes te rogamus. š ¨æò²©ÿ†ïãÎïî® ³²³Í¬ ³²´Íÿèú¥sed iuventuti no-€strae minime audiendus; quippe, si ita sensit, ut lo-€quitur, est homo impurus; sin aliter, quod malo, oratio €est tamen immanis. š¡¨æò©ÿïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ¶®¸®¶ÿèú¦Est quidem €vera lex recta ratio naturae congruens, diffusa in €omnes, constans, sempiterna, quae vocet ad officium €iubendo, vetando a fraude deterreat; quae tamen ne-€que probos frustra iubet aut vetat nec improbos iu-€bendo aut vetando movet. Huic legi nec obrogari fas €est neque derogari ex hac aliquid licet neque tota €abrogari potest, nec vero aut per senatum aut per €populum solvi hac lege possumus, neque est quaeren-€dus explanator aut interpres eius alius, nec erit alia €lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia posthac, sed €et omnes gentes et omni tempore una lex et sem-€piterna et immutabilis continebit, unusque erit com-€munis quasi magister et imperator omnium deus, ille €legis huius inventor, disceptator, lator; cui qui non €parebit, ipse se fugiet ac naturam hominis asperna-€tus hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera €supplicia, quae putantur, effugerit. š¢¨æò±©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®¶ÿèú§nullum bellum suscipi a civitate optima €nisi aut pro fide aut pro salute. š¢¨æò²©ÿƒèú¨Sed his poenis quas etiam stul-€tissimi sentiunt, egestate, exilio, vinculis, verberibus, €elabuntur saepe privati oblata mortis celeritate, civi-€tatibus autem mors ipsa poena est, quae videtur a €poena singulos vindicare; debet enim constituta sic @1 €esse civitas, ut aeterna sit. Itaque nullus interitus €est rei publicae naturalis ut hominis, in quo mors €non modo necessaria est, verum etiam optanda per-€saepe. Civitas autem cum tollitur, deletur, extingui-€tur, simile est quodam modo, ut parva magnis con-€feramus, ac si omnis hic mundus intereat et concidat. š£¨æò±©ÿïãÉóéä® ¦³Ïòé箦 ±¸®±®²óñ®ÿèú©Illa iniusta bella sunt, quae sunt €sine causa suscepta. Nam extra ulciscendi aut pro-€pulsandorum hostium causam bellum geri iustum €nullum potest. š£¨æò²©ÿ…èúªNullum bellum iustum habetur nisi denun-€tiatum, nisi indictum, nisi repetitis rebus. š£¨æò³©ÿ‡ïãÎïî® ´¹¸Íÿèú«Noster autem po-€pulus sociis defendendis terrarum iam omnium poti-€tus est. @1 þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ£š¤¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ±¹®²±ÿèú¬Cur igitur deus homini, animus imperat corpori, ratio €libidini ceterisque vitiosis animi partibus? š¥¨æò±©ÿïãÁõçõóô® ¦³ã® Éõ쮦 ´®±²®¶±ÿèú­An €non cernimus optimo cuique dominatum ab €ipsa natura cum summa utilitate infirmorum datum? €Cur igitur deus homini, animus imperat corpori, ratio €libidini iracundiaeque et ceteris vitiosis eiusdem animi €partibus? š¥¨æò²©ÿ‡èú®Sed et impe-€randi et serviendi sunt dissimilitudines cogno-€scendae. Nam ut animus corpori dicitur imperare, €dicitur etiam libidini, sed corpori ut rex civibus suis €aut parens liberis, libidini autem ut servis dominus, €quod eam coe+rcet et frangit, sic regum, sic impera-€torum, sic magistratuum, sic patrum, sic populorum €imperia civibus sociisque praesunt ut corporibus ani-€mus, domini autem servos ita fatigant, ut optima pars €animi, id est sapientia, eiusdem animi vitiosas imbe-€cillasque partes, ut libidines, ut iracundias, ut pertur-€bationes ceteras. š¥¨æò³©ÿˆ“ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ±´®²³ÿèú¯ut filiis imperari €corporis membris propter oboediendi facilitatem, vitio-€sas vero animi partes ut servos asperiore imperio €coe+rceri? š¥¨æò´©ÿˆ—ïãÎïî® ±°¹Íÿèú°Est enim genus €iniustae servitutis, cum ii sunt alterius, qui sui pos-€sunt esse; cum autem ii famulantur . . . @1 š§¨æò©ÿïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³¹¹Ëÿèú±in quibus adsentior sollicitam €et periculosam iustitiam non esse sapientis. š¨¨æò±©ÿïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®±¸®´ÿèú²Vult plane virtus honorem, nec est virtutis €ulla alia merces. . . . Quam tamen illa €accipit facile, exigit non acerbe. . . . €Huic tu viro quas divitias €obicies? quae imperia? quae regna? qui ista putat €humana, sua bona divina iudicat. . . . €Sed si aut ingrati universi aut @1 €invidi multi aut inimici potentes suis virtutem €praemiis spoliant, ne illa se multis solaciis €oblectat maximeque suo decore se ipsa sustentat. š¨¨æò²©ÿˆ‹ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®´ÿèú³Quorum non corpora sunt in €caelum elata; neque enim natura pateretur, ut id, €quod esset e terra, nisi in terra maneret. š¨¨æò³©ÿˆŽïãÎïî® ±²µÍÿèú´Numquam viri €fortissimi fortitudinis, inpigritatis, patientiae . . . š¨¨æò´©ÿˆïãÎïî® ±³²ÍÿèúµPyrrhi videlicet lar-€gitas Fabricio aut Samnitium copiae Curio defuerunt. š¨¨æòµ©ÿˆ’ïãÎïî® µ²²Í¬ ¶¸Íÿèú¶Cuius etiam focum €Cato ille noster, cum venerat ad se in Sabinos, ut ex €ipso audiebamus, visere solebat, apud quem sedens €ille Samnitium, quondam hostium, tum iam clientium €suorum, dona repudiaverat. ˜©ïãÿèú·@@. . . Asia Ti. Gracchus, perseveravit in civi-€bus, sociorum nominisque Latini iura neglexit ac foe-€dera. Quae si consuetudo ac licentia manare coeperit €latius imperiumque nostrum ad vim a iure traduxerit, €ut, qui adhuc voluntate nobis oboediunt, terrore te-€neantur, etsi nobis, qui id aetatis sumus, evigilatum €fere est, tamen de posteris nostris et de illa immor-€talitate rei publicae sollicitor, quae poterat esse per-€petua, si patriis viveretur institutis et moribus. @1 @@Quae cum dixisset Laelius, etsi omnes, qui aderant, €significabant ab eo se esse admodum delectatos, tamen €praeter ceteros Scipio quasi quodam gaudio elatus: €Multas tu quidem, inquit, Laeli, saepe causas ita de-€fendisti, ut ego non modo tecum Servium Galbam, €collegam nostrum, quem tu, quoad vixit, omnibus ante-€ponebas, verum ne Atticorum quidem oratorum quem-€quam aut sua[2vitate]2. . . . šª¨æò±©ÿˆ‰ïãÎïî® ²¶²Íÿèú¸duas sibi res, quo €minus in vulgus et in foro diceret, confidentiam et €vocem, defuisse . . . šª¨æò²©ÿˆŒï㦳Óãè® Éõöåîáì® Óáô®¦ ¶®´¸°ÿèú¹inclusorum €hominum gemitu mugiebat taurus. ˜«ïãÿèúº@@. . . reportare. Ergo illam rem populi, id €est rem publicam, quis diceret tum, cum crudelitate €unius oppressi essent universi, neque esset unum vin-€culum iuris nec consensus ac societas coetus, quod €est populus? Atque hoc idem Syracusis. Urbs illa €praeclara, quam ait Timaeus Graecarum maxumam, €omnium autem esse pulcherrimam, arx visenda, por-€tus usque in sinus oppidi et ad urbis crepidines in-€fusi, viae latae, porticus, templa, muri nihilo €magis efficiebant, Dionysio tenente ut esset illa res €publica; nihil enim populi et unius erat populus ipse. €Ergo ubi tyrannus est, ibi non vitiosam, ut heri di-€cebam, sed, ut nunc ratio cogit, dicendum est plane €nullam esse rem publicam. @@Praeclare quidem dicis, Laelius; etenim video iam, €quo pergat oratio. {S.} Vides igitur ne illam quidem, €quae tota sit in factionis potestate, posse vere dici €rem publicam. {L.} Sic plane iudico. {S.} Et rec-€tissime quidem iudicas; quae enim fuit tum Athenien-€sium res, cum post magnum illud Peloponnesiacum €bellum triginta viri illi urbi iniustissime praefuerunt? @1 €num aut vetus gloria civitatis aut species praeclara €oppidi aut theatrum, gymnasia, porticus aut propylaea €nobilia aut arx aut admiranda opera Phidiae aut Pi-€raeus ille magnificus rem publicam efficiebat? Minime €vero, Laelius, quoniam quidem populi res non €erat. {S.} Quid? cum decemviri Romae sine provoca-€tione fuerunt tertio illo anno, cum vindicias amisisset €ipsa libertas? {L.} Populi nulla res erat, immo vero €id populus egit, ut rem suam recuperaret. @@{S.} Venio nunc ad tertium genus illud, in quo esse €videbuntur fortasse angustiae. Cum per populum agi €dicuntur et esse in populi potestate omnia, cum, de €quocumque volt, supplicium sumit multitudo, cum €agunt, rapiunt, tenent, dissipant, quae volunt, €pot[2esne]2 tum, Laeli, negare rem [2esse]2 illam p[2ub]2licam? €cum populi sint omnia, quoniam quidem populi esse €rem volumus rem publicam. Tum Laelius: Ac nullam €quidem citius negav[2e]2rim [2esse]2 rem publicam, quam €istam, quae tota ....... p.pu......... ni.s.ls.. €..... mo.....obis non placu[2it]2 Syracusis fuisse rem €publicam neq[2ue]2 Agrigenti neq[2ue]2 Athenis, cum es[2se]2nt €tyranni, ne[2c]2 hic, cum decemviri; ne[2c]2 video, €qui magis in multitudinis dominatu rei publicae no-€men appareat, quia primum mihi populus non est, ut €tu optime definisti, Scipio, nisi qui consensu iuris €continet[2u]2r, sed est tam tyrannus iste conventus, quam €si esset unus, hoc etiam taetrior, quia nihil ista, quae €populi speciem et nomen imitatur, immanius belua €est. Nec vero convenit, cum furiosorum bona legibus €in adgnatorum potestate sint, quod eorum iam . . . @@. . . dici possint, cur illa sit res publica res-€que populi, quae sunt dicta de regno. Et multo etiam €magis, inquit Mummius; nam in regem potius cadit €domini similitudo, quod est unus; plur[2es]2 vero boni in €qua re publica rerum potientur, nihil poterit esse illa @1 €beatius. Sed tamen vel regnum malo quam liberum €populum; id enim tibi restat genus vitiosissumae rei €publicae tertium. @@Hic Scipio: Adgnosco, inquit, tuum morem istum, €Spuri, aversum a ratione populi; et quamquam €potest id lenius ferri, quam tu soles ferre, tamen ad-€sentior nullum esse de tribus his generibus, quod sit €probandum minus. Illud tamen non adsentior tibi, €praestare regi optimates; si enim sapientia est, quae €gubernet rem publicam, quid tandem interest, haec in €unone sit an in pluribus? Sed errore quodam falli-€mur ita disputando; cum enim optumates appellantur, €nihil potest videri praestabilius; quid enim €optumo melius cogitari potest? cum autem regis est €facta mentio, occurrit animis rex etiam iniustus. Nos €autem de iniusto rege nihil loquimur nunc, cum de €ipsa regali re publica quaerimus. Quare cogitato Ro-€mulum aut Pompilium aut Tullium regem, fortasse non tam illius te rei publicae paenitebit. {M.} Quam €igitur relinquis populari rei publicae laudem? {S.} Tum €ille: Quid? tibi tandem, Spuri, Rhodiorum, apud quos €nuper fuimus una, nullane videtur esse res €publica? {M.} Mihi vero videtur, et minime quidem €vituperanda. {S.} Recte dicis; sed, si meministi, omnes €erant iidem tum de plebe, tum senatores vicissitudines-€que habebant, quibus mensibus populari munere fun-€gerentur, quibus senatorio; utrobique autem conven-€ticium accipiebant, et in theatro et in curia res capi-€talis et reliquas omnis iudicabant iidem; tantum po-€terat tantique erat, quanti multitudo, [2senatus]2 . . . @1 þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿªƒ¨æò©ÿŸôÿïãÿèúº@@@@{1LIBRI III DE RE PUBLICA €@@@@FRAGMENTA INCERTAE SEDIS}1 ‘ïãÎïî® ³°±Íÿèú»Est €igitur quiddam turbulentum in hominibus singulis, €quod vel exultat voluptate vel molestia frangitur. ïãÎïî® ³¶´Íÿèú¼Sed ut ipsi %seu animum periclitentur sum vident, quid €se putent esse facturos. ïãÎïî® ´³±Íÿèú½Poeni primi mercaturis et mercibus suis avaritiam et €magnificentiam et inexplebiles cupiditates omnium re-€rum inportaverunt in Graeciam. ï㦳Óãè® Éõöåîáì® Óáô®¦ ±°®³¶²ÿèú¾Sardanapallus ille vitiis multo €quam nomine ipso deformior. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²µµËÿèú¿nisi si €quis Athonem pro monumento vult funditus efficere. €Quis enim est Athos aut Olympus tantus? @1 ¤Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUARTUS}1 š¨æò±©ÿïãÎïî® µ°°ÍÿèúÀAtque ipsa mens ea, €quae futura videt, praeterita meminit. š¨æò²©ÿƒïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®±±®²ÿèúÁEtenim, si nemo est @1 €quin emori malit quam converti in aliquam figuram €bestiae, quamvis hominis mentem sit habiturus, quanto €est miserius in hominis figura animo esse efferato! €Mihi quidem tanto videtur, quanto praestabilior est €animus corpore. š¨æò³©ÿˆ‰ïãÁõçõóô® ¦³ã® Éõ쮦 µ®±²®µ¹ÿèúÂse non putare idem esse €arietis et P. Africani bonum. š¨æò´©ÿˆ‹ïãÎïî® ²³´ÍÿèúÃeademque obiectu suo €umbram noctemque efficiat cum ad numerum dierum €aptam, tum ad laborum quietem. š¨æòµ©ÿˆŽïãÎïî® ³´³ÍÿèúÄCumque autumno €terra se ad concipiendas fruges patefecerit, hieme ad €%concipiendas relaxarit, aestiva maturitate alia miti-€gaverit, alia torruerit. š¨æò¶©ÿˆ’ïãÎïî® ±µ¹ÍÿèúÅcum adhibent in €pecuda pastores. ’ïãÿèúÆ@@. . . gratiam. Quam commode ordines di-€scripti, aetates, classes, equitatus, in quo suffragia €sunt etiam senatus, nimis multis iam stulte hanc €utilitatem tolli cupientibus, qui novam largitionem €quaerunt aliquo plebei scito reddendorum equorum. @@Considerate nunc, cetera quam sint provisa sapien-€ter ad illam civium beate et honeste vivendi societa-€tem; ea est enim prima causa coe+undi, et id €hominibus effici ex re publica debet partim institutis, €alia legibus. Principio disciplinam puerilem ingenuis, €de qua Graeci multum frustra laborarunt, et in qua €una Polybius noster hospes nostrorum institutorum €neglegentiam accusat, nullam certam aut destinatam €legibus aut publice expositam aut unam omnium esse €voluerunt. Nam . . . šƒ¨æò±©ÿˆ‹ïãÓåòö® ¦³Á®¦ µ®µ´¶ÿèúÇad militiam euntibus €dari solitos esse custodes, a quibus primo anno re-€gantur. @1 šƒ¨æò²©ÿˆŽïãÎïî® ²°ÍÿèúÈnon modo ut Spar-€tae, rapere ubi pueri et clepere discunt. šƒ¨æò³©ÿˆïãÓåòö® ¦³Á®¦ ±°®³²µÿèúÉopprobrio fuisse adulescentibus, si €amatores non haberent. ”ïãÿèúÊ@@. . . nudari puberem. Ita sunt alte repetita €quasi fundamenta quaedam verecundiae. Iuventutis €vero exercitatio quam absurda in gymnasiis! quam €levis epheborum illa militia! quam contrectationes et €amores soluti et liberi! mitto apud Eleos et Theba-€nos, apud quos in amore ingenuorum libido etiam €permissam habet et solutam licentiam; Lacedaemonii €ipsi, cum omnia concedunt in amore iuvenum €praeter stuprum, tenui sane muro dissaepiunt id, quod €excipiunt; conplexus enim concubitusque permittunt €palliis interiectis. Hic Laelius: Praeclare intellego, €Scipio, te in iis Graeciae disciplinis, quas reprendis, €cum populis nobilissimis malle quam cum tuo Platone €luctari, quem ne attingis quidem, praesertim cum . . . š…¨æò±©ÿïãÎïî® ³¶²ÍÿèúËet noster Plato €magis etiam quam Lycurgus, omnia qui prorsus iubet €esse communia, ne quis civis propriam aut suam rem €ullam queat dicere. š…¨æò²©ÿ…ïãÎïî® ³°¸ÍÿèúÌEgo vero eodem, €quo ille Homerum redimitum coronis et delibutum €unguentis emittit ex ea urbe, quam sibi ipse fingit. š†¨æò±©ÿïãÎïî® ²´ÍÿèúÍCensoris iudicium €nihil fere damnato nisi ruborem offert. Itaque, ut €omnis ea iudicatio versatur tantum modo in nomine, €animadversio illa ignominia dicta est. š†¨æò²©ÿ…ïãÎïî® ´²³ÍÿèúÎHorum %in severitatem €dicitur inhorruisse primum civitas. š†¨æò³©ÿ‡ïãÎïî® ´¹¹ÍÿèúÏNec vero mulieri-€bus praefectus praeponatur, qui apud Graecos creari €solet, sed sit censor, qui viros doceat moderari uxori-€bus. š†¨æò´©ÿˆ‹ïãÎïî® µÍÿèúÐIta magnam habet €vim disciplina verecundiae; carent temeto omnes mu-€lieres. š†¨æòµ©ÿˆŽïãÎïî® ³°¶ÍÿèúÑAtque etiam si €qua erat famosa, ei cognati osculum non ferebant. š†¨æò¶©ÿˆïãÎïî® ²³ÍÿèúÒItaque a petendo €petulantia, a procando, id est poscendo, procacitas €nominata est. š‡¨æò±©ÿïãÎïî® ²´ÍÿèúÓNolo enim eundem €populum imperatorem et portitorem esse terrarum. €Optimum autem et in privatis familiis et in re pu-€blica vectigal duco esse parsimoniam. š‡¨æò²©ÿ…èúÔFides enim nomen ipsum mihi €videtur habere, cum fit, quod dicitur. š‡¨æò³©ÿ‡ïãÎïî® ±¹´ÍÿèúÕIn cive excelso atque @1 €homine nobili blanditiam, adsentationem, ambitionem €%meam esse levitatis. šˆ¨æò±©ÿïãÎïî® ´³°Í óñ®ÿèúÖAdmiror, nec re-€rum solum, sed verborum etiam elegantiam. Si iur-€gant, inquit. Benivolorum concertatio, non lis inimi-€corum, iurgium dicitur. . . . Iurgare igitur €lex putat inter se vicinos, non litigare. šˆ¨æò²©ÿ†ïãÎïî® ±·´Íÿèú×eosdem terminos €hominum curae atque vitae, sic pontificio iure sancti-€tudo sepulturae. šˆ¨æò³©ÿˆ‰ïãÎïî® ²¹³ÍÿèúØquod insepultos €reliquissent eos, quos e mari propter vim tempestatis €excipere non potuissent, innocentes necaverint. šˆ¨æò´©ÿˆŒïãÎïî® µ±¹ÍÿèúÙnec in hac dissen-€sione suscepi populi causam, sed bonorum. šˆ¨æòµ©ÿˆŽïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ³®·¶ËÿèúÚNon enim facile valenti €populo resistitur, si aut nihil iuris impertias aut pa-€rum. šˆ¨æò¶©ÿˆ‘ïãÎïî® ´¶¹ÍÿèúÛCui quidem utinam €vere fideliter %abundiente auguraverim. š‰¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®±´åøô®ÿèúÜAd quos cum accessit clamor et ad-€probatio populi quasi magni cuiusdam et sapientis €magistri, quas illi obducunt tenebras, quos invehunt €metus, quas inflammant cupiditates! @1 šŠ¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®±³ÿèúÝCum artem €ludicram scaenamque totam in probro ducerent, genus €id hominum non modo honore civium reliquorum ca-€rere, sed etiam tribu moveri notatione censoria vo-€luerunt. š‹¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®¹ÿèúÞNumquam comoediae, nisi consuetudo €vitae pateretur, probare sua theatris flagitia potuissent. €. . . quem illa non adtigit vel potius quem €non vexavit? cui pepercit? Esto, populares homines €inprobos, in re publica seditiosos, Cleonem, Cleophon-€tem, Hyperbolum laesit. Patiamur, etsi eius €modi cives a censore melius est quam a poe+ta notari; €sed Periclen, cum iam suae civitati maxima auctori-€tate plurimos annos domi et belli praefuisset, violari €versibus, et eos agi in scaena non plus decuit, quam €si Plautus noster voluisset aut Naevius Publio €et Gnaeo Scipioni aut Caecilius Marco Catoni male €dicere. . . . šŒ¨æò©ÿNostrae contra duo €decim tabulae cum perpaucas res capite sanxissent, €in his hanc quoque sanciendam putaverunt, si quis €occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam €faceret flagitiumve alteri. Praeclare; iudiciis enim €magistratuum, disceptationibus legitimis propositam €vitam, non poe+tarum ingeniis, habere debemus nec €probrum audire nisi ea lege, ut respondere liceat et €iudicio defendere. €. . . veteribus displicuisse €Romanis vel laudari quemquam in scaena vivum ho-€minem vel vituperari. š¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®±±ÿèúßAeschines Atheniensis, vir €eloquentissimus, cum adulescens tragoedias actitavisset, €rem publicam capessivit, et Aristodemum, tragicum €item actorem, maximis de rebus pacis et belli lega-€tum ad Philippum Athenienses saepe miserunt. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1LIBER QUINTUS}1 š¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®²±¬ Îïî® ´±·Íÿèúà@@Moribus antiquis res stat Romana virisque, €quem quidem ille versum vel brevitate vel €veritate tamquam ex oraculo mihi quodam esse effa-€tus videtur. Nam neque viri, nisi ita morata civitas €fuisset, neque mores, nisi hi viri praefuissent, aut fun-€dare aut tam diu tenere potuissent tantam et tam €fuse lateque imperantem rem publicam. Itaque ante €nostram memoriam et mos ipse patrius praestantes €viros adhibebat, et veterem morem ac maiorum in-š‚¨æò©ÿstituta retinebant excellentes viri. Nostra vero aetas €cum rem publicam sicut picturam accepisset egregiam, €sed iam evanescentem vetustate, non modo eam co-€loribus eisdem, quibus fuerat, renovare neglexit, sed þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¥š‚¨æò©ÿ…ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²®²±¬ Îïî® ´±·Íÿèúàne id quidem curavit, ut formam saltem eius et ex-€trema tamquam liniamenta servaret. Quid enim ma-€net ex antiquis moribus, quibus ille dixit rem stare €Romanam? quos ita oblivione obsoletos videmus, ut €non modo non colantur, sed iam ignorentur. Nam de €viris quid dicam? Mores enim ipsi interierunt viro-€rum penuria, cuius tanti mali non modo reddenda €ratio nobis, sed etiam tamquam reis capitis quodam €modo dicenda causa est. Nostris enim vitiis, non casu €aliquo, rem publicam verbo retinemus, re ipsa vero €iam pridem amisimus. “ïãÿèúá@@[2nihil esse tam]2 regale quam explanationem €aequitatis, in qua iuris erat interpretatio, quod ius @1 €privati petere solebant a regibus, ob easque causas €agri arvi et arbusti et pascui lati atque uberes de-€finiebantur, qui essent regii [qui] colerenturque sine €regum opera et labore, ut eos nulla privati negotii €cura a populorum rebus abduceret. Nec vero quis-€quam privatus erat disceptator aut arbiter litis, sed €omnia conficiebantur iudiciis regiis. Et mihi €quidem videtur Numa noster maxime tenuisse hunc €morem veterem Graeciae regum. Nam ceteri, etsi hoc €quoque munere fungebantur, magnam tamen partem €bella gesserunt et eorum iura coluerunt; illa autem €diuturna pax Numae mater huic urbi iuris et religio-€nis fuit, qui legum etiam scriptor fuisset, quas scitis €extare, quod quidem huius civis proprium, de quo €agimus. . . . š„¨æò©ÿïãÎïî® ´¹·Íÿèúâsed tamen ut bono €patri familias colendi, aedificandi, ratiocinandi quidam €usus opus est. •ïãÿèúã@@. . . [2ra]2dicum seminumque cognoscere num €te offendet? {M.} Nihil, si modo opus extabit. {S.} Num €id studium censes esse vilici? {M.} Minime; quippe €cum agri culturam saepissime opera deficiat. {S.} Ergo, €ut vilicus naturam agri novit, dispensator litteras scit, €uterque autem se a scientiae delectatione ad efficiendi €utilitatem refert, sic noster hic rector studuerit sane €iuri et legibus cognoscendis, fontis quidem earum uti-€que perspexerit, sed se responsitando et lecti-€tando et scriptitando ne impediat, ut quasi dispensare €rem publicam et in ea quodam modo vilicare possit, €summi iuris peritissimus, sine quo iustus esse nemo €potest, civilis non inperitus, sed ita, ut astrorum gu-€bernator, physicorum medicus; uterque enim illis ad €artem suam utitur, sed se a suo munere non inpedit. €Illud autem videbit hic vir . . . @@. . . [2civi]2tatibus, in quibus expetunt laudem €optumi et decus, ignominiam fugiunt ac dedecus. Nec €vero tam metu poenaque terrentur, quae est consti- @1 €tuta legibus, quam verecundia, quam natura homini €dedit quasi quendam vituperationis non iniustae timo-€rem. Hanc ille rector rerum publicarum auxit opi-€nionibus perfecitque institutis et disciplinis, ut pudor €civis non minus a delictis arceret quam metus. Atque €haec quidem ad laudem pertinent, quae dici €latius uberiusque potuerunt. @@Ad vitam autem usumque vivendi ea discripta ratio €est iustis nuptiis, legitimis liberis, sanctis penatium €deorum Larumque familiarium sedibus, ut omnes et €communibus commodis et suis uterentur, nec bene €vivi sine bona re publica posset nec esse quicquam €civitate bene constituta beatius. Quocirca permirum €mihi videri solet, quae sit tanta doc . . . šˆ¨æò±©ÿïãÃéã® ¦³Áôô®¦ ¸®±±®±ÿèúäUt enim €gubernatori cursus secundus, medico salus, imperatori €victoria, sic huic moderatori rei publicae beata civium €vita proposita est, ut opibus firma, copiis locuples, €gloria ampla, virtute honesta sit; huius enim operis €maximi inter homines atque optimi illum esse per-€fectorem volo. šˆ¨æò²©ÿˆˆïãÁõçõóô® ¦³åðéóô®¦ ±°´®·ÿèúåEt ubi est, quod et vestrae litterae illum laudant €patriae rectorem, qui populi utilitati magis consulat €quam voluntati? š‰¨æò±©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ µ®±³ÿèúæalendum esse €gloria . . . maiores suos multa €mira atque praeclara gloriae cupiditate fecisse. š‰¨æò²©ÿ„ïãЮ Ðéãôáö® Âéâì® Ìõçä® ²²®¸²´ÿèúçprin-€cipem civitatis gloria esse alendum, et tam diu stare @1 €rem publicam, quam diu ab omnibus honor principi €exhiberetur. š‰¨æò³©ÿˆˆïãÎïî® ²³³ÍÿèúèTum virtute, labore, €industria tueretur summi viri indolem, nisi nimis €animose ferox natura illum nescio quo . . . š‰¨æò´©ÿˆ‹ïãÎïî® ²°±Íÿèúéquae virtus fortitudo €vocatur, in qua est magnitudo animi, mortis doloris-€que magna contemptio. šŠ¨æò±©ÿïãÎïî® ³³·ÍÿèúêMarcellus ut acer et €pugnax, Maximus ut consideratus et lentus. šŠ¨æò²©ÿƒïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±³¹Ëÿèúëorbi terrarum comprehensos . . . šŠ¨æò³©ÿ„ïãÎïî® ³·Íÿèúìquod molestiis se-€nectutis suae vestras familias impertire posset. š‹¨æò±©ÿïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±²®²®¶ óñ®ÿèúíut Menelao Laconi €quaedam fuit suaviloquens iucunditas . . . €breviloquentiam in dicendo colat. š‹¨æò²©ÿ„ïãÁíí® Íáòã® ³°®´®±°ÿèúîCumque nihil tam incorruptum esse debeat in re pu-€blica quam suffragium, quam sententia, non intellego, €cur, qui ea pecunia corruperit, poena dignus sit, qui €eloquentia, laudem etiam ferat. Mihi quidem hoc plus @1 €mali facere videtur, qui oratione, quam qui pretio €iudicem corrumpit, quod pecunia corrumpere puden-€tem nemo potest, dicendo potest. š‹¨æò³©ÿˆ‹ïãÎïî® µ²±ÍÿèúïQuae cum Scipio €dixisset, admodum probans Mummius; erat enim odio €%quorum rhetorum inbutus . . . š‹¨æò´©ÿˆŽï㦳îáîïî®Öåòç®Ç®¦ É¬ ²®³´¸Âáîä®ÿèúðtum in optimam se-€getem praeclara essent sparsa semina.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1LIBER SEXTUS}1 š¨æò±©ÿïãÎïî® ´²ÍÿèúñTotam igitur ex-€pectas prudentiam huius rectoris, quae ipsum nomen €hoc nacta est ex providendo. š¨æò²©ÿ„ïãÎïî® ²µ¶ÍÿèúòQuam ob rem se €comparet hic civis ita necesse est, ut sit contra haec, €quae statum civitatis permovent, semper armatus. š¨æò³©ÿ‡ïãÎïî® ²µÍ¬ Óåòö® ¦³Á®¦ ±®±´¹ÿèúóEaque dissensio civium, quod €seorsum eunt alii ad alios, seditio dicitur. š¨æò´©ÿˆ‰ïãÎïî® µ±¹ÍÿèúôEt vero in dissen-€sione civili, cum boni plus quam multi valent, expen-€dendos civis, non numerandos puto. š¨æòµ©ÿˆŒïãÎïî® ´²´ÍÿèúõGraves enim do- @1 €minae cogitationum lubidines infinita quaedam cogunt €atque imperant, quae quia nec expleri nec satiari ullo €modo possunt, ad omne facinus inpellunt eos, quos €inlecebris suis incenderunt. š¨æò¶©ÿˆ‘ïãÎïî® ´¹²Íÿèúöqui contuderit eius vim et ecfrenatam illam €ferociam. š‚¨æò±©ÿïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ·®±¶®±±¬ Îïî® ²¹°Íÿèú÷Quod €quidem eo fuit maius, quia, cum causa pari collegae €essent, non modo invidia pari non erant, sed etiam €Claudii invidiam Gracchi caritas deprecabatur. š‚¨æò²©ÿ…ïãÎïî® ´°¹ÍÿèúøQui %numero op-€tumatum et principum optulit is vocibus et gravitatis €suae liquit illum tristem et plenum dignitatis sonum. š‚¨æò³©ÿ‡ïãÎïî® µ°±Íÿèúùut, quem ad mo-€dum scribit ille, cotidiano in forum mille hominum €cum palliis conchylio tinctis descenderent. š‚¨æò´©ÿˆŠïãÎïî® µ±·Íÿèúúin his, ut memi-€nistis, concursu levissimae multitudinis et aere con-€gesto funus desubito esset ornatum. š‚¨æòµ©ÿˆïãÎïî® µ±²Í¬ Ðòéóã® ¦³Ç̦ ³®·°ËÿèúûFirmiter enim ma-€iores nostri stabilita matrimonia esse voluerunt. š‚¨æò¶©ÿˆïãÎïî® ³¹¸ÍÿèúüOratio Laelii, quam €omnes habemus in manibus, quam simpuvia ponti-€ficum dis immortalibus grata sint Samiaeque, ut is €scribit, capudines. šƒ¨æò©ÿïãÅõìïç® ¦³óïíî® Óãé𮦠´°±Ïò®ÿèúý. . . qui €rogo impositus revixisset multaque de inferis €secreta narrasset . . . €haec, quae €de animae immortalitate dicerentur caeloque, [2non]2 @1 €somniantium philosophorum esse commenta nec fabu-€las incredibiles, quas Epicurei derident, sed pruden-€tium coniecturas. š„¨æò©ÿïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®²¸ÿèúþut eum lusisse €potius quam %quod id verum esse adfirmet dicere €voluisse. šˆ¨æò©ÿïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ±®´®²óñ®ÿèúÿSed €quamquam sapientibus conscientia ipsa factorum egre-€giorum amplissimum virtutis est praemium, tamen €illa divina virtus non statuas plumbo inhaerentes nec €triumphos arescentibus laureis, sed stabiliora quae-€dam et viridiora praemiorum genera desiderat. Quae €tandem ista sunt, inquit Laelius? Tum Scipio: Pati-€mini me, quoniam tertium diem iam feriati sumus . . . ˜‰ôÿïãÿ@@@@{1SOMNIUM}1 @@Cum in Africam venissem M'. Manilio consuli ad €quartam legionem tribunus, ut scitis, militum, nihil €mihi fuit potius, quam ut Masinissam convenirem €regem, familiae nostrae iustis de causis amicissimum. þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¦˜‰…ïãÿèúÿAd quem ut veni, conplexus me senex conlacrimavit €aliquantoque post suspexit ad caelum et: Grates, in-€quit, tibi ago, summe Sol, vobisque, reliqui Caelites, €quod, ante quam ex hac vita migro, conspicio in meo €regno et his tectis P. Cornelium Scipionem, cuius ego €nomine ipso recreor; itaque numquam ex animo meo €discedit illius optimi atque invictissimi viri memoria. €Deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re @1 €publica percontatus est, multisque verbis ultro citro-€que habitis ille nobis consumptus est dies. @@Post autem apparatu regio accepti sermonem in €multam noctem produximus, cum senex nihil nisi de €Africano loqueretur omniaque eius non facta solum, €sed etiam dicta meminisset. Deinde, ut cubitum dis-€cessimus, me et de via fessum, et qui ad multam €noctem vigilassem, artior quam solebat somnus com-€plexus est. Hic mihi (credo equidem ex hoc, quod €eramus locuti; fit enim fere, ut cogitationes sermones-€que nostri pariant aliquid in somno tale, quale de €Homero scribit Ennius, de quo videlicet saepissime €vigilans solebat cogitare et loqui) Africanus se osten-€dit ea forma, quae mihi ex imagine eius quam ex €ipso erat notior; quem ubi agnovi, equidem cohorrui, €sed ille: Ades, inquit, animo et omitte timorem, Scipio, €et, quae dicam, trade memoriae. @@Videsne illam urbem, quae parere populo Romano €coacta per me renovat pristina bella nec potest qui-€escere? (ostendebat autem Karthaginem de excelso et €pleno stellarum illustri et claro quodam loco) ad €quam tu oppugnandam nunc venis paene miles. Hanc €hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi €per te partum, quod habes adhuc a nobis heredita-€rium. Cum autem Karthaginem deleveris, triumphum €egeris censorque fueris et obieris legatus Aegyptum, €Syriam, Asiam, Graeciam, deligere iterum consul ab-€sens bellumque maximum conficies, Numantiam ex-€cindes. Sed cum eris curru in Capitolium invectus, €offendes rem publicam consiliis perturbatam nepotis mei. @@Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen €animi, ingenii consiliique tui. Sed eius temporis an-€cipitem video quasi fatorum viam. Nam cum aetas €tua septenos octiens solis anfractus reditusque con-€verterit, duoque ii numeri, quorum uterque plenus €alter altera de causa habetur, circuitu naturali sum-€mam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in @1 €tuum nomen se tota convertet civitas, te senatus, te €omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris €unus, in quo nitatur civitatis salus, ac, ne multa, dic-€tator rem publicam constituas oportet, si impias pro-€pinquorum manus effugeris. Hic cum exclamasset €Laelius ingemuissentque vehementius ceteri, leniter €arridens Scipio: St! quaeso, inquit, ne me e somno €excitetis, et parumper audite cetera. @@Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem €publicam, sic habeto: omnibus, qui patriam conserva-€verint, adiuverint, auxerint, certum esse in caelo de-€finitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur; €nihil est enim illi principi deo, qui omnem mun-€dum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam €concilia coetusque hominum iure sociati, quae civitates €appellantur; harum rectores et conservatores hinc pro-€fecti huc revertuntur. @@Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu €quam insidiarum a meis, quaesivi tamen, viveretne €ipse et Paulus pater et alii, quos nos extinctos arbi-€traremur. Immo vero, inquit, hi vivunt, qui e corpo-€rum vinculis tamquam e carcere evolaverunt, vestra €vero, quae dicitur, vita mors est. Quin tu aspicis ad €te venientem Paulum patrem? Quem ut vidi, equi-€dem vim lacrimarum profudi, ille autem me complexus €atque osculans flere prohibebat. @@Atque ego ut primum fletu represso loqui posse €coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optime, €quoniam haec est vita, ut Africanum audio dicere, quid €moror in terris? quin huc ad vos venire propero? €Non est ita, inquit ille. Nisi enim deus is, cuius hoc €templum est omne, quod conspicis, istis te corporis €custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest. €Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur €illum globum, quem in hoc templo medium vides, €quae terra dicitur, iisque animus datus est ex illis €sempiternis ignibus, quae sidera et stellas vocatis, @1 €quae globosae et rotundae, divinis animatae mentibus, €circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. €Quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus ani-€mus est in custodia corporis nec iniussu eius, a quo €ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, €ne munus humanum adsignatum a deo defugisse vi-deamini. Sed sic, Scipio, ut avus hic tuus, ut ego, €qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae cum €magna in parentibus et propinquis, tum in patria €maxima est; ea vita via est in caelum et in hunc €coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati €illum incolunt locum, quem vides, (erat autem is €splendidissimo candore inter flammas circus elucens) €quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nun-€cupatis; ex quo omnia mihi contemplanti praeclara €cetera et mirabilia videbantur. Erant autem eae stel-€lae, quas numquam ex hoc loco vidimus, et eae ma-€gnitudines omnium, quas esse numquam suspicati su-€mus, ex quibus erat ea minima, quae ultima a caelo, €citima [2a]2 terris luce lucebat aliena. Stellarum autem €globi terrae magnitudinem facile vincebant. Iam ipsa €terra ita mihi parva visa est, ut me imperii nostri, €quo quasi punctum eius attingimus, paeniteret. @@Quam cum magis intuerer, Quaeso, inquit Africa-€nus, quousque humi defixa tua mens erit? Nonne €aspicis, quae in templa veneris? Novem tibi orbi-€bus vel potius globis conexa sunt omnia, quorum €unus est caelestis, extumus, qui reliquos omnes com-€plectitur, summus ipse deus arcens et continens ce-€teros; in quo sunt infixi illi, qui volvuntur, stella-€rum cursus sempiterni; cui subiecti sunt septem, qui €versantur retro contrario motu atque caelum; ex €quibus unum globum possidet illa, quam in terris €Saturniam nominant. Deinde est hominum generi €prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iovis; €tum rutilus horribilisque terris, quem Martium dici-€tis; deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, @1 €dux et princeps et moderator luminum reliquorum, €mens mundi et temperatio, tanta magnitudine, ut €cuncta sua luce lustret et compleat. Hunc ut comites €consequuntur Veneris alter, alter Mercurii cursus, in €infimoque orbe luna radiis solis accensa convertitur. €Infra autem iam nihil est nisi mortale et caducum €praeter animos munere deorum hominum generi da-€tos, supra lunam sunt aeterna omnia. Nam ea, quae €est media et nona, tellus, neque movetur et infima €est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera. @@Quae cum intuerer stupens, ut me recepi, Quid? €hic, inquam, quis est, qui conplet aures meas tan-€tus et tam dulcis sonus? Hic est, inquit, ille, qui €intervallis disiunctus inparibus, sed tamen pro rata €parte ratione distinctis inpulsu et motu ipsorum or-€bium efficitur et acuta cum gravibus temperans va-€rios aequabiliter concentus efficit; nec enim silentio €tanti motus incitari possunt, et natura fert, ut extrema €ex altera parte graviter, ex altera autem acute sonent. €Quam ob causam summus ille caeli stellifer cursus, €cuius conversio est concitatior, acuto et excitato mo-€vetur sono, gravissimo autem hic lunaris atque in-€fimus; nam terra nona inmobilis manens una sede €semper haeret complexa medium mundi locum. Illi €autem octo cursus, in quibus eadem vis est duorum, €septem efficiunt distinctos intervallis sonos, qui nu-€merus rerum omnium fere nodus est; quod docti ho-€mines nervis imitati atque cantibus aperuerunt sibi €reditum in hunc locum, sicut alii, qui praestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt. Hoc €sonitu oppletae aures hominum obsurduerunt; nec est €ullus hebetior sensus in vobis, sicut, ubi Nilus ad illa, €quae Catadupa nominantur, praecipitat ex altissimis €montibus, ea gens, quae illum locum adcolit, propter €magnitudinem sonitus sensu audiendi caret. Hic vero €tantus est totius mundi incitatissima conversione so-€nitus, ut eum aures hominum capere non possint, @1 þ´·´ÿï°´³ÿï‚ÒåðÿïƒÃéãÿ¦˜“ˆ‰ïãÿèúÿsicut intueri solem adversum nequitis, eiusque radiis €acies vestra sensusque vincitur. Haec ego admirans €referebam tamen oculos ad terram identidem. @@Tum Africanus: Sentio, inquit, te sedem etiam €nunc hominum ac domum contemplari; quae si tibi €parva, ut est, ita videtur, haec caelestia semper spec-€tato, illa humana contemnito. Tu enim quam cele-€britatem sermonis hominum aut quam expetendam €consequi gloriam potes? Vides habitari in terra raris €et angustis in locis et in ipsis quasi maculis, ubi €habitatur, vastas solitudines interiectas, eosque, qui €incolunt terram, non modo interruptos ita esse, ut €nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed €partim obliquos, partim transversos, partim etiam ad-€versos stare vobis; a quibus expectare gloriam certe €nullam potestis. @@Cernis autem eandem terram quasi quibusdam redi-€mitam et circumdatam cingulis, e quibus duos maxime €inter se diversos et caeli verticibus ipsis ex utraque €parte subnixos obriguisse pruina vides, medium autem €illum et maximum solis ardore torreri. Duo sunt €habitabiles, quorum australis ille, in quo qui insistunt, €adversa vobis urgent vestigia, nihil ad vestrum ge-€nus; hic autem alter subiectus aquiloni, quem inco-€litis, cerne quam tenui vos parte contingat. Omnis €enim terra, quae colitur a vobis, angustata verticibus, €lateribus latior, parva quaedam insula est circumfusa €illo mari, quod Atlanticum, quod magnum, quem Ocea-€num appellatis in terris, qui tamen tanto nomine quam sit parvus, vides. Ex his ipsis cultis notisque €terris num aut tuum aut cuiusquam nostrum nomen vel €Caucasum hunc, quem cernis, transcendere potuit vel €illum Gangen tranatare? Quis in reliquis orientis aut €obeuntis solis ultimis aut aquilonis austrive partibus €tuum nomen audiet? quibus amputatis cernis profecto €quantis in angustiis vestra se gloria dilatari velit. Ipsi €autem, qui de nobis loquuntur, quam loquentur diu? @1 @@Quin etiam si cupiat proles illa futurorum ho-€minum deinceps laudes unius cuiusque nostrum a pa-€tribus acceptas posteris prodere, tamen propter elu-€viones exustionesque terrarum, quas accidere tempore €certo necesse est, non modo [non] aeternam, sed ne diu-€turnam quidem gloriam adsequi possumus. Quid autem €interest ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore €de te, cum ab iis nullus fuerit, qui ante nati sunt? qui nec pauciores et certe meliores fuerunt viri, prae-€sertim cum apud eos ipsos, a quibus audiri nomen €nostrum potest, nemo unius anni memoriam consequi €possit. Homines enim populariter annum tantum modo €solis, id est unius astri, reditu metiuntur; cum autem €ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra €redierint eandemque totius caeli discriptionem longis €intervallis rettulerint, tum ille vere vertens annus €appellari potest; in quo vix dicere audeo quam multa €hominum saecula teneantur. Namque ut olim deficere €sol hominibus exstinguique visus est, cum Romuli ani-€mus haec ipsa in templa penetravit, quandoque ab €eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit, €tum signis omnibus ad principium stellisque revocatis €expletum annum habeto; cuius quidem anni nondum €vicesimam partem scito esse conversam. @@Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris, €in quo omnia sunt magnis et praestantibus viris, €quanti tandem est ista hominum gloria, quae perti-€nere vix ad unius anni partem exiguam potest? Igitur €alte spectare si voles atque hanc sedem et aeternam €domum contueri, neque te sermonibus vulgi dedideris €nec in praemiis humanis spem posueris rerum tua-€rum; suis te oportet inlecebris ipsa virtus trahat ad €verum decus, quid de te alii loquantur, ipsi videant, €sed loquentur tamen. Sermo autem omnis ille et an-€gustiis cingitur iis regionum, quas vides, nec umquam €de ullo perennis fuit et obruitur hominum interitu et €oblivione posteritatis extinguitur. @1 @@Quae cum dixisset, Ego vero, inquam, Africane, €siquidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli €aditum patet, quamquam a pueritia vestigiis ingressus €patris et tuis decori vestro non defui, nunc tamen €tanto praemio exposito enitar multo vigilantius. Et €ille: Tu vero enitere et sic habeto, non esse te mor-€talem, sed corpus hoc; nec enim tu is es, quem forma €ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque, non €ea figura, quae digito demonstrari potest. Deum te €igitur scito esse, siquidem est deus, qui viget, qui €sentit, qui meminit, qui providet, qui tam regit et €moderatur et movet id corpus, cui praepositus est, €quam hunc mundum ille princeps deus; et ut mun-€dum ex quadam parte mortalem ipse deus aeternus, €sic fragile corpus animus sempiternus movet. @@Nam quod semper movetur, aeternum est; quod €autem motum adfert alicui, quodque ipsum agitatur €aliunde, quando finem habet motus, vivendi finem ha-€beat necesse est. Solum igitur, quod sese movet, €quia numquam deseritur a se, numquam ne moveri €quidem desinit; quin etiam ceteris, quae moventur, €hic fons, hoc principium est movendi. Principii autem €nulla est origo; nam ex principio oriuntur omnia, €ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim €esset id principium, quod gigneretur aliunde; quodsi €numquam oritur, ne occidit quidem umquam. Nam €principium exstinctum nec ipsum ab alio renascetur €nec ex se aliud creabit, siquidem necesse est a principio €oriri omnia. Ita fit, ut motus principium ex eo sit, €quod ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest €nec mori; vel concidat omne caelum omnisque natura €et consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur, €qua a primo inpulsa moveatur. @@Cum pateat igitur aeternum id esse, quod a se €ipso moveatur, quis est, qui hanc naturam animis esse €tributam neget? Inanimum est enim omne, quod pulsu €agitatur externo; quod autem est animal, id motu @1 €cietur interiore et suo; nam haec est propria natura €animi atque vis; quae si est una ex omnibus, quae €sese moveat, neque nata certe est et aeterna est. Hanc tu exerce optimis in rebus! sunt autem optimae €curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus €animus velocius in hanc sedem et domum suam per-€volabit; idque ocius faciet, si iam tum, cum erit in-€clusus in corpore, eminebit foras et ea, quae extra €erunt, contemplans quam maxime se a corpore abs-€trahet. Namque eorum animi, qui se corporis volup-€tatibus dediderunt earumque se quasi ministros prae-€buerunt inpulsuque libidinum voluptatibus oboedien-€tium deorum et hominum iura violaverunt, corporibus €elapsi circum terram ipsam volutantur nec hunc in €locum nisi multis exagitati saeculis revertuntur. Ille €discessit; ego somno solutus sum. ¯æòÿŸôÿ@@@@{1LIBRORUM DE RE PUBLICA INCERTORUM €@@@@FRAGMENTA}1 ‘ïãÎïî® ³²±Íÿëú€id-€que ipsa natura non invitaret solum, sed etiam cogeret. ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³³¹Ëÿëúnitito ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³·´Ëÿëú‚excellunt •ïãÓåòö® ¦³Á®¦ ¶®¸··ÿëúƒFanni, causa difficilis lau-€dare puerum; non enim res laudanda, sed spes est. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ±®±¸®±±ÿëú„@@@@Si fas endo plagas caelestum ascendere cuiquam est, €@@@@@@Mi soli caeli maxima porta patet, €. . . Est vero, Africane; nam €et Herculi eadem ista porta patuit. ïãÓåî® ¦³Å𮦠±°¸®³²óñ®ÿëú…reapse . . . €sepse . . . €Quoniam sumus ab ipsa calce €eius interpellatione revocati. . . . €@@@@@@cui nemo civis neque hostis €@@@@Quivit pro factis reddere par pretium. ïãÁîïî® Ðáòáä® Ëïòïîî嬠Âéåìï÷óëÿëú†Quicumque epulis et conviviis €et sumptibus existimationem hominum sibi conciliant, €palam ostendunt sibi verum decus, quod ex virtute €ac dignitate nascitur, deficere. ïãÃïä® íó® ´µ¸ ð®¸² âéâ® Ïóóïì®ÿëú‡leniter atque placide fides, non €vi et impetu, concuti debere . . . ï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE LEGIBVS}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS}1 ‘@@{&7Atticvs&} Lucus quidem ille et haec €Arpinatium quercus agnoscitur, saepe a me lectus €in Mario: si enim manet illa quercus, haec est pro-€fecto; etenim est sane uetus. €@@{&7Qvintvs&} Manet uero, Attice noster, et semper €manebit: sata est enim ingenio. Nullius autem agri-€colae cultu stirps tam diuturna quam poetae uersu €seminari potest. €@@{&7Atticvs&} Quo tandem modo, Quinte? Aut quale €est istuc quod poetae serunt? Mihi enim uideris þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡ˆ‹fratrem laudando suffragari tibi. @@{&7Qvintvs&} Sit ita sane; uerum tamen €dum Latinae loquentur litterae, quercus huic loco €non deerit quae Mariana dicatur, eaque, ut ait Scae-€uola de fratris mei Mario, €@@@@canescet saeclis innumerabilibus, €nisi forte Athenae tuae sempiternam in arce oleam €tenere potuerunt, aut quam Homericus Vlixes Deli @1 €se proceram et teneram palmam uidisse dixit, hodie €monstrant eandem, multaque alia multis locis diutius €commemoratione manent quam natura stare potue-€runt. Quare glandifera illa quercus, ex qua olim €euolauit €@@@@nuntia fulua Iouis miranda uisa figura, €nunc sit haec. Sed cum eam tempestas uetustasue €consumpserit, tamen erit his in locis quercus quam €Marianam quercum uoca[2bu]2nt. @@{&7Atticvs&} Non dubito id quidem. Sed hoc €iam non ex te, Quinte, quaero, uerum ex ipso poeta, €tuine uersus hanc quercum seuerint, an ita factum de €Mario, ut scribis, acceperis. €@@{&7Marcvs&} Respondebo tibi equidem, sed non ante €quam mihi tu ipse responderis, Attice, certen [2non]2 €longe a tuis aedibus inambulans post excessum suum €Romulus Proculo Iulio dixerit se deum esse et Quiri-€num uocari templumque sibi dedicari in eo loco €iusserit, et uerumne sit [2ut]2 Athenis non longe item a €tua illa antiqua domo Orithyiam Aquilo sustulerit; €sic enim est traditum. @@{&7Atticvs&} Quorsum tandem aut cur ista €quaeris? €@@{&7Marcvs&} Nihil sane, nisi ne nimis diligenter €inquiras in ea quae isto modo memoriae sint prodita. €@@{&7Atticvs&} Atqui multa quaeruntur in Mario €fictane an uera sint, et a nonnullis quod et in recenti @1 €memoria et in Arpinati homine uers[2atur]2, ueritas a €te postulatur. €@@{&7Marcvs&} Et mehercule ego me cupio non men-€dacem putari, sed tamen nonnulli isti, Tite noster, €faciunt imperite, qui in isto periculo non ut a poeta €sed ut a teste ueritatem exigant, nec dubito quin €idem et cum Egeria conlocutum Numam et ab aquila €Tarquinio apicem impositum putent. @@{&7Qvintvs&} Intellego te, frater, alias in his-€toria leges obseruandas putare, alias in poemate. €@@{&7Marcvs&} Quippe cum in illa ad ueritatem, €Quinte, [2quaeque]2 referantur, in hoc ad delectationem €pleraque; quamquam et apud Herodotum patrem €historiae et apud Theopompum sunt innumerabiles €fabulae. €@@{&7Atticvs&} Teneo quam optabam occasionem €neque omittam. €@@{&7Marcvs&} Quam tandem, Tite? €@@{&7Atticvs&} Postulatur a te iam diu uel flagitatur €potius historia. Sic enim putant, te illam tractante €effici posse, ut in hoc etiam genere Graeciae nihil €cedamus. Atque ut audias quid ego ipse sentiam, €non solum mihi uideris eorum studiis qui [tuis] litteris €delectantur, sed etiam patriae debere hoc munus, ut €ea quae salua per te est, per te eundem sit ornata. €Abest enim historia litteris nostris, ut et ipse intel-€lego et ex te persaepe audio. Potes autem tu profecto @1 €satis facere in ea, quippe cum sit opus, ut tibi quidem €uideri solet, unum hoc oratorium maxime. @8 Quam €ob rem adgredere, quaesumus, et sume ad hanc rem €tempus, quae est a nostris hominibus adhuc aut igno-€rata aut relicta. Nam post annalis pontificum maxi-€morum, quibus nihil potest esse iucundius, si aut ad €Fabium aut ad eum qui tibi semper in ore est Cato-€nem, aut ad Pisonem aut ad Fannium aut ad Venno-€nium uenias, quamquam ex his alius alio plus habet €uirium, tamen quid tam exile quam isti omnes? €Fannii autem aetati coniunctus [2Coelius Anti]2pater €paulo inflauit uehementius, habuitque uires agrestis €ille quidem atque horridas, sine nitore ac palaestra, €sed tamen admonere reliquos potuit ut adcuratius €scriberent. Ecce autem successere huic [2G]2elli[2us]2, €Clodius, Asellio, nihil ad Coelium, sed potius ad anti-€quorum languorem et inscitiam. @8 Nam quid €Macrum numerem? Cuius loquacitas habet aliquid €argutiarum nec id tamen ex illa erudita Graecorum €copia, sed ex librariolis Latinis: in orationibus autem €multa s[2ane a]2pt[2a L]2ati[2n]2o [2ser]2m[2oni]2 imp[2er]2t[2iens]2, Sisenna, €eius amicus, omnis adhuc nostros scriptores_nisi €qui forte nondum ediderunt, de quibus existimare €non possumus_facile superauit. Is tamen neque €orator in numero uestro umquam est habitus, et in @1 €historia puerile quiddam consectatur, ut unum Clitar-€chum neque praeterea quemquam de Graecis legisse €uideatur, eum tamen uelle dumtaxat imitari: quem €si adsequi posset, aliquantum ab optumo tamen €abesset. Quare tuum est munus hoc, a te exspectatur; €nisi quid Quinto uidetur secus. @@{&7Qvintvs&} Mihi uero nihil, et saepe de €isto conlocuti sumus; sed est quaedam inter nos parua €dissensio. €@@{&7Atticvs&} Quae tandem? €@@{&7Qvintvs&} A quibus temporibus scribendi capia-€tur exordium. Ego enim ab ultimis censeo, quoniam €illa sic scripta sunt ut ne legantur quidem, ipse autem €aequalem aetatis suae memoriam deposcit, ut ea €conplectatur quibus ipse interfuit. €@@{&7Atticvs&} Ego uero huic potius adsentior. Sunt €enim maxumae res in hac memoria atque aetate €nostra; tum autem hominis amicissimi Cn. Pompeii €laudes inlustrabit, incurret etiam in [2praeclarum]2 illum €et memorabilem annum suum: quae ab isto malo €praedicari quam, ut aiunt, de Remo et Romulo. €@@{&7Marcvs&} Intellego equidem a me istum labo-€rem iam diu postulari, Attice. Quem non recusarem, €si mihi ullum tribueretur uacuum tempus et liberum. €Neque enim occupata opera neque inpedito animo €res tanta suscipi potest: utrumque opus est, et cura €uacare et negotio. @1 @@{&7Atticvs&} Quid? Ad cetera quae scripsisti €plura quam quisquam e nostris, quod tibi tandem €tempus uacuum fuit concessum? €@@{&7Marcvs&} Subsiciua quaedam tempora incurrunt, €quae ego perire non patior, ut si qui dies ad rusti-€candum dati sint, ad eorum numerum adcommodentur €quae scribimus. Historia uero nec institui potest nisi €praeparato otio, nec exiguo tempore absolui, et ego €animi pendere soleo, cum semel quid orsus, [si] tra-€ducor alio, neque tam facile interrupta contexo €quam absoluo instituta. @@{&7Atticvs&} Legationem aliquam nimirum ista €oratio postulat, aut eius modi quampiam cessationem €liberam atque otiosam. €@@{&7Marcvs&} Ego uero aetatis potius uacationi confi-€debam, cum praesertim non recusarem, quominus €more patrio sedens in solio consulentibus responde-€rem senectutisque non inertis grato atque honesto €fungerer munere. Sic enim mihi liceret et isti rei €quam desideras et multo uberioribus atque maioribus €operae quantum uellem dare. @@{&7Atticvs&} Atqui uereor ne istam cau-€sam nemo noscat, tibique semper dicendum sit, et eo €magis quod te ipse mutasti, et aliud dicendi insti-€tuisti genus, ut, quem ad modum Roscius familiaris €tuus in senectute numeros in cantu [2remissius]2 ceci-€nerat ipsasque tardiores fecerat tibias, sic tu a con[2ten]2- @1 €tionibus quibus summis uti solebas, cotidie relaxes €aliquid, ut iam oratio tua non multum a philoso-€phorum lenitate absit. Quod sustinere cum uel summa €senectus posse uideatur, nullam tibi a causis uaca-€tionem uideo dari. @@{&7Qvintvs&} At mehercule ego arbitrabar posse €id populo nostro probari, si te ad ius respondendum €dedisses; quam ob rem, cum placebit, experiendum €tibi id censeo. €@@{&7Marcvs&} Si quidem, Quinte, nullum esset in €experiundo periculum. Sed uereor ne, dum minuere €uelim laborem, augeam, atque ad illam causarum €operam, ad quam ego numquam nisi paratus et medi-€tatus accedo, adiungatur haec iuris interpretatio, €quae non tam mihi molesta sit propter laborem, €quam quod dicendi cogitationem auferat, sine qua €ad nullam maiorem umquam causam sum ausus €accedere. @@{&7Atticvs&} Quin igitur ista ipsa explicas nobis €his subsiciuis, ut ais, temporibus, et conscribis de iure €ciuili subtilius quam ceteri? Nam a primo tempore €aetatis iuri studere te memini, quom ipse etiam ad €Scaeuolam uentitarem, neque umquam mihi uisus es €ita te ad dicendum dedisse, ut ius ciuile contemneres. €@@{&7Marcvs&} In longum sermonem me uocas, Attice, €quem tamen, nisi Quintus aliud quid nos agere @1 €mauult, suscipiam, et, quoniam uacui sumus, dicam. €@@{&7Qvintvs&} Ego uero libenter audierim. Quid enim €agam potius, aut in quo melius hunc consumam diem? @@{&7Marcvs&} Quin igitur ad illa spatia nostra þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡˜Ž‚sedesque pergimus? Vbi, cum satis erit ambulatum, €requiescemus, nec profecto nobis delectatio deerit, €aliud ex alio quaerentibus. €@@{&7Atticvs&} Nos uero, et hac quidem ad [2L]2irem, si €placet, per ripam et umbram. Sed iam ordire expli-€care, quaeso, de iure ciuili quid sentias. €@@{&7Marcvs&} Egone? Summos fuisse in ciuitate €nostra uiros, qui id interpretari populo et responsitare €soliti sint, sed eos magna professos in paruis esse uer-€satos. Quid enim est tantum quantum ius ciuitatis? €Quid autem tam exiguum quam est munus hoc eorum €qui consuluntur? Quam[2quam]2 est [populo] neces-€sarium, nec uero eos, qui ei muneri praefuerunt, €uniuersi iuris fuisse expertis existimo, sed hoc ciuile €quod uocant eatenus exercuerunt, quoad populo €praestare uoluerunt; id autem in cogniti[2one]2 tenue est, €in usu necessarium. Quam ob rem quo me uocas, aut €quid hortaris? ut libellos conficiam de stillicidiorum €ac de parietum iure? An ut stipulationum et iudi-€ciorum formulas conponam? Quae et conscripta a €multis sunt diligenter, et sunt humiliora quam illa €quae a nobis exspectari puto. @1 @@{&7Atticvs&} Atqui, si quaeris ego quid €exspectem, quoniam scriptum est a te de optimo rei €publicae statu, consequens esse uidetur ut scribas tu €idem de legibus: sic enim fecisse uideo Platonem €illum tuum, quem tu admiraris, quem omnibus ante-€ponis, quem maxime diligis. €@@{&7Marcvs&} Visne igitur, ut ille cum Crete Clinia et €cum Lacedaemonio Megillo aestiuo, quem ad modum €describit, die in cupressetis Gnosiorum et spatiis €siluestribus, crebro insistens, interdum adquiescens, €de institutis rerum publicarum ac de optimis legibus €disputa[2ba]2t, sic nos inter has procerissimas populos in €uiridi opacaque ripa inambulantes, tum autem resi-€dentes, quaeramus isdem de rebus aliquid uberius €quam forensis usus desiderat? @@{&7Atticvs&} Ego uero ista audire cupio. €@@{&7Marcvs&} Quid ait Quintus? €@@{&7Qvintvs&} Nulla de re magis. €@@{&7Marcvs&} Et recte quidem; nam sic habetote, €nullo in genere disputandi [2p]2o[2t]2est magis patefieri, quid €sit homini a natura tributum, quantam uim rerum €optimarum mens humana contineat, cuius muneris €colendi efficiendique causa nati et in lucem editi €simus, quae sit coniunctio hominum, quae naturalis @1 €societas inter ipsos. His enim explicatis, fons legum €et iuris inueniri potest. @@{&7Atticvs&} Non ergo a praetoris edicto, ut €plerique nunc, neque a duodecim tabulis, ut supe-€riores, sed penitus ex intima philosophia hauriendam €iuris disciplinam putas? €@@{&7Marcvs&} Non enim id quaerimus hoc sermone, €Pomponi, quem ad modum caueamus in iure, aut quid €de quaque consultatione respondeamus. Sit ista res €magna, sicut est, quae quondam a multis claris uiris, €nunc ab uno summa auctoritate et scientia sustinetur, €sed nobis ita complectenda in hac disputatione tota €causa est uniuersi iuris ac legum, ut, hoc ciuile quod €dicimus, in paruum quendam et angustum locum €concludatur. Natura enim iuris explicanda nobis est, €eaque ab hominis repetenda natura, considerandae €leges quibus ciuitates regi debeant; tum haec trac-€tanda, quae conposita sunt et descripta iura et iussa €populorum, in quibus ne nostri quidem populi late-€bunt quae uocantur iura ciuilia. @@{&7Qvintvs&} Alte uero et, ut oportet, a €capite, frater, repetis quod quaerimus, et qui aliter ius €ciuile tradunt, non tam iustitiae quam litigandi tra-€dunt uias. €@@{&7Marcvs&} Non ita est, Quinte, ac potius ignoratio €iuris litigiosa est quam scientia. Sed hoc posterius: €nunc iuris principia uideamus. €@@Igitur doctissimis uiris proficisci placuit a lege, @1 €haud scio an recte, si modo, ut idem definiunt, lex est €ratio summa, insita in natura, quae iubet ea quae €facienda sunt, prohibetque contraria. Eadem ratio, €cum est in hominis mente confirmata et [2per]2fecta, lex €est. @8 Itaque arbitrantur prudentiam esse legem, cuius €ea uis sit, ut recte facere iubeat, uetet delinquere, €eamque rem illi Graeco putant nomine $NO/MON& [2a]2 suum €cuique tribuendo appellatam, ego nostro a legendo. €Nam ut illi aequitatis, sic nos delectus uim in lege poni-€mus, et proprium tamen utrumque legis est. Quod €si ita recte dicitur, ut mihi quidem plerumque uideri €solet, a lege ducendum est iuris exordium. Ea est €enim naturae uis, ea mens ratioque prudentis, ea iuris €atque iniuriae regula. Sed quoniam in populari €ratione omnis nostra uersatur oratio, populariter €interdum loqui necesse erit, et appellare eam legem, €quae scripta sancit quod uult aut iubendo [2aut prohi-€bendo]2, ut uulgus appellare [2solet]2. Constituendi uero iuris €ab illa summa lege capiamus exordium, quae, saeclis €[2communis]2 omnibus, ante nata est quam scripta lex €ulla aut quam omnino ciuitas constituta. @@{&7Qvintvs&} Commodius uero et ad rationem insti-€tuti sermonis sapientius. €@@{&7Marcvs&} Visne ergo ipsius iuris ortum a fonte €repetamus? Quo inuento non erit dubium, quo sint €haec referenda quae quaerimus. @1 €@@{&7Qvintvs&} Ego uero ita esse faciendum censeo. €@@{&7Atticvs&} Me quoque adscribe fratris sententiae. €@@{&7Marcvs&} Quoniam igitur eius rei publicae, €quam optumam esse docuit in illis sex libris Scipio, €tenendus est nobis et seruandus status, omnesque €leges adcommodandae ad illud ciuitatis genus, serendi €etiam mores nec scriptis omnia sancienda, repetam €stirpem iuris a natura, qua duce nobis omnis [2haec]2 est €disputatio explicanda. €@@{&7Atticvs&} Rectissime, et quidem ista duce errari €nullo pacto potest. @@{&7Marcvs&} Dasne igitur hoc nobis, €Pomponi, (nam Quinti noui sententiam), deorum €immortalium [2n]2ut[2u]2, ratione, potestate, mente, numine €(siue quod est aliud uerbum quo planius significem €quod uolo) naturam omnem regi? Nam, si hoc [2c]2o[2m]2-€probas, ab eo nobis causa ordienda est potissimum. €@@{&7Atticvs&} Do sane, si postulas; etenim propter €hunc concentum auium strepitumque fluminum non €uereor condiscipulorum ne quis exaudiat. €@@{&7Marcvs&} Atqui cauendum est; solent enim (id €quod uirorum bonorum est) admodum irasci, nec €uero ferent, si audierint, te primum caput ui[2ri]2 optimi €prodidisse, in quo scripsit nihil curare deum nec sui €nec alieni. @@{&7Atticvs&} Perge, quaeso. Nam id quod tibi €concessi, quorsus pertineat, exspecto. @1 €@@{&7Marcvs&} Non faciam longius. Huc enim pertinet: €animal hoc prouidum, sagax, multiplex, acutum, €memor, plenum rationis et consilii, quem uocamus €hominem, praeclara quadam condicione generatum €esse a supremo deo. Solum est enim ex tot animantium €generibus atque naturis particeps rationis et cogita-€tionis, quom cetera sint omnia expertia. Quid est €autem, non dicam in homine, sed in omni caelo atque €terra, ratione diuinius? Quae quom adoleuit atque €perfecta est, nominatur rite sapientia. @8 Est igitur, €quoniam nihil est ratione melius, eaque [2est]2 et in €homine et in deo, prima homini cum deo rationis €societas. Inter quos autem ratio, inter eosdem etiam €recta ratio [et] communis est: quae cum sit lex, lege €quoque consociati homines cum dis putandi sumus. €Inter quos porro est communio legis, inter eos commu-€nio iuris est. Quibus autem haec sunt inter eos commu-€nia, ei ciuitatis eiusdem habendi sunt. Si uero isdem €imperiis et potestatibus parent, multo iam magis €parent [autem] huic caelesti discriptioni mentique €diuinae et praepotenti deo, ut iam uniuersus [2sit]2 hic €mundus una ciuitas communis deorum atque homi-€num existimanda. Et quod in ciuitatibus ratione qua-€dam, de qua dicetur idoneo loco, agnationibus fami-€liarum distinguuntur status, id in rerum natura €tanto est magnificentius tantoque praeclarius, ut €homines deorum agnatione et gente teneantur. @1 @@Nam cum de natura hominis quaeritur, €[2haec]2 disputari sole[2n]2t_[2et]2 nimirum ita est, ut dispu-€tatur_perpetuis cursibus conuersionibus[2que]2 caeles-€tibus exstitisse quandam maturitatem serendi generis €humani, quod sparsum in terras atque satum diuino €auctum sit animorum munere, cumque alia quibus €cohaererent homines e mortali genere sumpserint, €quae fragilia essent et caduca, animum esse ingene-€ratum a deo. Ex quo uere uel agnatio nobis cum þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡˜˜ˆŠcaelestibus uel genus uel stirps appellari potest. €Itaque ex tot generibus nullum est animal praeter €hominem quod habeat notitiam aliquam dei, ipsisque €in hominibus nulla gens est neque tam mansueta €neque tam fera, quae non, etiamsi ignoret qualem €haberi deum deceat, tamen habendum sciat. @@Ex quo efficitur illud, ut is agnoscat deum, €qui, unde ortus sit, quasi recordetur [2ac]2 cognoscat. €Iam uero uirtus eadem in homine ac deo est, neque €alio ullo in gen[2ere]2 praeterea. Est autem uirtus nihil €aliud, nisi perfecta et ad summum perducta natura: €est igitur homini cum deo similitudo. Quod cum ita €sit, quae tandem esse potest proprior certiorue cogna-€tio? Itaque ad hominum commoditates et usus tan- @1 €tam rerum ubertatem natura largita est, ut ea, quae €gignuntur, donata consulto nobis, non fortuito nata €uideantur, nec solum ea quae frugibus atque bacis €terrae fetu profunduntur, sed etiam pecudes, qu[2om]2 €perspicuum sit [2plerasque]2 esse ad usum hominum, par-€tim ad fructum, partim ad uescendum, procreatas. @@Artes uero innumerabiles repertae sunt, docente €natura, quam imitata ratio res ad uitam necessarias €sollerter consecuta est. €@@Ipsum autem hominem eadem natura non €solum celeritate mentis ornauit sed [2ei]2 et sensus tam-€quam satellites attribuit ac nuntios, et rerum pluri-€marum obscuras nec satis [2expressas]2 intellegentias €enodauit, quasi fundamenta quaedam scientiae, figu-€ramque corporis habilem et aptam ingenio humano €dedit. Nam cum ceteras animantes abiecisset ad pas-€tum, solum hominem erexit et ad caeli quasi cogna-€tionis domiciliique pristini conspectum excitauit, €tum speciem ita formauit oris, ut in ea penitus recon-€ditos mores effingeret. @@Nam et oculi nimis argute quem ad modum €animo affecti simus, loquuntur et is qui appellatur €uultus, qui nullo in animante esse praeter hominem €potest, indicat mores, quoius uim Graeci norunt, €nomen omnino non habent. Omitto opportunitates @1 €habilitatesque reliqui corporis, moderationem uocis, €orationis uim, quae conciliatrix est humanae maxime €societatis. Neque enim omnia sunt huius disputationis €ac temporis, et hunc locum satis, ut mihi uidetur, in €iis libris quos legistis, expressit Scipio. Nunc quoniam €hominem, quod principium reliquarum rerum esse €uoluit, [2ita]2 generauit et ornauit deus, perspicuum [2fi]2t €illud (ne omnia disserantur), ipsam per se naturam €longius progredi, quae etiam nullo docente, profecta ab €iis quorum ex prima et inchoata intellegentia genera €cognouit, confirmat ipsa per se rationem et perficit. @@{&7Atticvs&} Di immortales, quam tu longe €iuris principia repetis! atque ita ut ego non modo ad €illa non properem, quae exspectabam a te de iure €ciuili, sed facile patiar te hunc diem uel totum in isto €sermone consumere. Sunt enim haec maiora, quae €aliorum causa fortasse conplecteris, quam ipsa illa, €quorum haec causa praeparantur. €@@{&7Marcvs&} Sunt haec quidem magna, quae nunc €breuiter attinguntur. Sed omnium quae in hominum €doctorum disputatione uersantur, nihil est profecto €praestabilius, quam plane intellegi, nos ad iustitiam €esse natos, neque opinione sed natura constitutum €esse ius. Id iam patebit, si hominum inter ipsos socie-€tatem coniunctionemque perspexeris. @@Nihil est enim unum uni tam simile, tam par, €quam omnes inter nosmet ipsos sumus. Quodsi de- @1 €prauatio consuetudinum, si opinionum ua[2r]2i[2e]2tas non €inbecillitatem animorum torqueret et flecteret, quo-€cumque c[2u]2pisset, sui nemo ipse tam similis esset quam €omnes sunt omnium. Itaque quaecumque est hominis €definitio, una in omnis ualet. @@Quod argumenti satis est nullam dissimilitu-€dinem esse in genere. Quae si esset, non una omnis €definitio contineret. Etenim ratio, qua una praesta-€mus beluis, per quam coniectura ualemus, argumen-€tamur, refellimus, disserimus, conficimus aliquid, €cun[2ctis hominib]2us certe est communis, doctrina dif-€ferens, discendi quidem facultate par. Nam et sensibus €eadem omni[2um]2 conprehenduntur, et ea quae mouent €sensus, itidem mouent omnium, quaeque in animis €imprimuntur, de quibus ante dixi, inchoatae intelle-€gentiae, similiter in omnibus imprimuntur, inter-€presque mentis oratio uerbis discrepat, sententiis €congruens. Nec est quisquam gentis ullius, qui ducem €naturam nactus ad uirtutem peruenire non possit. @@Nec solum in rectis, sed etiam in praui-€tatibus insignis est humani generis similitudo. Nam €et uoluptate capiuntur omnes, quae etsi est inlecebra €turpitudinis, tamen habet quiddam simile naturalis €boni; le[2n]2itatis enim et suauitatis [2specie]2 delectans, @1 €sic ab errore mentis tamquam salutare aliquid adsci-€scitur, similique inscitia mors fugitur quasi dissolutio €naturae, uita expetitur, quia nos in quo nati sumus €continet, dolor in maximis malis ducitur, cum sua €asperitate, tum quod naturae interitus uidetur sequi; propterque honestatis et gloriae similitudinem €beati, qui honorati sunt, uidentur, miseri autem, qui €sunt inglorii. Molestiae, laetitiae, cupiditates, timores €similiter omnium mentes peruagantur, nec si opi-€niones aliae sunt apud alios, idcirco qui canem et felem €ut deos colunt, non eadem superstitione qua ceterae €gentes conflictantur. Quae autem natio non comi-€tatem, non benignitatem, non gratum animum et €beneficii memorem diligit? Quae superbos, quae male-€ficos, quae crudeles, quae ingratos non aspernatur, €non odit? Quibus ex rebus cum omne genus homi-€num sociatum inter se esse intellegatur, illud extre-€mum est, [ . . . . ] quod recte uiuendi ratio meliores efficit. €Quae si adprobatis, pergam[2us]2 ad reliqua; sin quid €requiritis, id explicemus prius. €@@{&7Atticvs&} Nos uero nihil, ut pro utroque res-€pondeam. @@{&7Marcvs&} Sequitur igitur ad partici-€pandum alium [2cum]2 alio communicandumque inter €omnes ius [2n]2os natura esse factos. Atque hoc in omni @1 €hac disputatione sic intellegi uolo, quo[2m]2 dicam €naturam [esse]; tantam autem esse corruptelam malae €consuetudinis, ut ab ea tamquam igniculi exstin-€guantur a natura dati, exorianturque et confirmentur €uitia contraria. Quodsi, quo modo s[2un]2t natura, sic €iudicio homines 'humani, ut ait poeta, nihil a se alie-€num putarent', coleretur ius aeque ab omnibus. Quibus €enim ratio [2a]2 natura data est, isdem etiam recta ratio €data est; ergo et lex, quae est recta ratio in iubendo et €uetando; si lex, ius quoque; et omnibus ratio. Ius €igitur datum est omnibus, recteque Socrates exse-€crari eum solebat qui primus utilitatem a [2iure]2 seiun-€xisset; id enim querebatur caput esse exitiorum €omnium. Vnde enim illa Pythagorea uox, [de amicitia €locus]: [2ut unus fiat ex pluribus.]2 @@. . . Ex quo perspicitur, quom hanc beniuolentiam €tam late longeque diffusam uir sapiens in aliquem €pari uirtute praeditum contulerit, tum illud effici €(quod quibusdam incredibile uideatur, sit autem €necessarium) ut [2non]2 in ill[2o]2 sese plus quam alterum €diligat: quid enim est quod differat, quom sint cuncta €paria? Quod si interesse quippiam tantulum modo €potuerit in [2ea]2, iam amicitiae nomen occiderit, cuius €est ea uis ut simul atque sibi aliquid [2esse]2 alter maluerit, €nulla sit. @1 €@@Quae praemuniuntur omnia reliquo sermoni dispu-€tationique nostrae, quo facilius ius in natura esse €positum intellegi possit. De quo quom perpauca €dixero, tum ad ius ciuile ueniam, ex quo haec omnis €est nata oratio. €@@{&7Qvintvs&} Tu uero iam perpauca scilicet. Ex €his enim quae dixisti, [2etsi aliter]2 Attico, uidetur mihi €quidem certe ex natura ortum esse ius. @@{&7Atticvs&} An mihi aliter uideri possit, €cum haec iam perfecta sint, primum quasi muneribus €deorum nos esse instructos et ornatos, secundo autem €loco unam esse hominum inter ipsos uiuendi parem €communemque rationem, deinde omnes inter se €naturali quadam indulgentia et beniuolentia, tum €etiam societate iuris contineri? quae quom uera €esse, recte ut arbitror, concesserimus, qui iam licet €nobis a natura leges et iura seiungere? @@{&7Marcvs&} Recte dicis, et res se sic habet. €Verum philosophorum more, non ueterum quidem €illorum, sed eorum qui quasi officinas instruxerunt þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡˜¤„sapientiae, quae fuse olim disputabantur ac libere, ea €nunc articulatim distincta dicuntur. Nec enim satis €fieri censent huic loco qui nunc est in manibus, nisi €separatim hoc ipsum, [2a]2 natura esse ius, disputarint. €@@{&7Atticvs&} Et scilicet tua libertas disserendi @1 €amissa est, aut tu is es qui in disputando non tuum €iudicium sequaris, sed auctoritati aliorum pareas! @@{&7Marcvs&} Non semper, Tite, sed iter huius ser-€monis quod sit, uides: ad res publicas firmandas et ad €stabiliend[2o]2s [2mo]2res sanandos[2que]2 populos omnis nostra €pergit oratio. Quocirca uereor committere ut non €bene prouisa et diligenter explorata principia ponan-€tur, nec tamen [2spero fore]2 ut omnibus probentur_ €nam id fieri non potest_, sed ut eis qui omnia recta €atque honesta per se expetenda duxerunt, et aut nihil €omnino in bonis numerandum nisi quod per se €ipsum laudabile esset, aut certe nullum habendum €magnum bonum, nisi quod uere laudari sua sponte €posset: @8 iis omnibus, siue in Academia uetere cum €Speusippo, Xenocrate, Polemone manserunt, siue €Aristotelem et Theophrastum, cum illis congruentes €re, genere docendi paulum differentes, secuti sunt, €siue, ut Zenoni uisum est, rebus non commutatis immu-€tauerunt uocabula, siue etiam Aristonis difficilem €atque arduam, sed iam tamen fractam et conuictam €sectam secuti sunt, ut uirtutibus exceptis atque €uitiis cetera in summa aequalitate ponerent: iis €omnibus haec quae dixi prob[2e]2ntur. @8 Sibi autem €indulgentes et corpori deseruientes atque omnia quae €sequantur in uita quaeque fugiant uoluptatibus et @1 €doloribus ponderantes, etiam si uera dic[2a]2nt_nihil €enim opus est hoc loco litibus_, in hortulis suis €iubeamus dicere, atque etiam ab omni societate rei €publicae, cuius partem nec norunt ullam neque um-€quam nosse uoluerunt, paulisper facessant rogemus. €Perturbatricem autem harum omnium rerum Acade-€miam, hanc ab Arcesila et Carneade recentem, exo-€remus ut sileat. Nam si inuaserit in haec, quae satis €scite nobis instructa et composita uidentur, nimias €edet ruinas. Quam quidem ego placare cupio, sub-€mouere non audeo. . . . €. . . @@Nam etiam sine illius suffimentis €expiati sumus. At uero scelerum in homines atque [2in €deos]2 inpietatum nulla expiatio est. Itaque poenas €luunt, non tam iudiciis_quae quondam nusquam €erant, hodie multifariam nulla sunt, ubi [2sunt]2 tamen, €persaepe falsa sunt_[2a]2t eos agitant insectanturque €furiae, non ardentibus taedis sicut in fabulis, sed €angore conscientiae fraudisque cruciatu. Quodsi €homines ab iniuria poena, non natura arcere deberet, €quaenam sollicitudo uexaret impios sublato suppli-€ciorum metu? Quorum tamen nemo tam audax @1 €umquam fuit, quin aut abnuer[2e]2t a se commissum esse €facinus, aut iusti sui doloris causam aliquam finge-€ret, defensionemque facinoris a naturae iure aliquo €quaereret. Quae si appellare audent impii, quo tan-€dem studio colentur a bonis? Quodsi poena, si metus €supplicii, non ipsa turpitudo deterret ab iniuriosa €facinerosaque uita, nemo est iniustus, a[2t]2 incauti potius €habendi sunt inprobi. @@Tum autem qui non ipso honesto mouemur €ut boni uiri simus, sed utilitate aliqua atque fructu, €callidi sumus, non boni. Nam quid faciet is homo in €tenebris qui nihil timet nisi testem et iudicem? Quid €in deserto quo loco nactus, quem multo auro spoliare €possit, imbecillum atque solum? Noster quidem hic €natura iustus uir ac bonus etiam conloquetur, iuuabit, €in uiam deducet. Is uero qui nihil alterius causa faciet €et metietur suis commodis omnia, uidetis, credo, €quid sit acturus! Quodsi negabit se illi uitam erep-€turum et aurum ablaturum, numquam ob eam cau-€sam negabit quod id natura turpe iudicet, sed quod €metuat ne emanet, id est ne malum habeat. O rem €dignam, in qua non modo docti, sed etiam agrestes €erubescant! @@Iam uero illud stultissimum, existimare €omnia iusta esse quae s[2c]2ita sint in populorum insti- @1 €tutis aut legibus. Etiamne si quae leges sint tyran-€norum? Si triginta illi Athenis leges inponere uo-€luissent, et si omnes Athenienses delectarentur tyran-€nicis legibus, num idcirco eae leges iustae haberen-€tur? Nihilo credo magis illa quam interrex noster €tulit, ut dictator quem uellet ciuium [2nominatim]2 aut €indicta causa inpune posset occidere. Est enim unum €ius quo deuincta est hominum societas et quod lex €constituit una, quae lex est recta ratio imperandi €atque prohibendi. Quam qui ignorat, is est iniustus, €siue est illa scripta uspiam siue nusquam. Quodsi €iustitia est obtemperatio scriptis legibus institutisque €populorum, et si, ut eidem dicunt, utilitate omnia €metienda sunt, negleget leges easque perrumpet, si €poterit, is qui sibi eam rem fructuosam putabit fore. €Ita fit ut nulla sit omnino iustitia, si neque natura est €[2et]2 ea quae propter utilitatem constituitur utilitate €[2a]2lia conuellitur. @@Atqui si natura confirmatura ius non erit, uir-€tutes omnes tollantur. Vbi enim liberalitas, ubi €patriae caritas, ubi pietas, ubi aut bene merendi de €altero aut referendae gratiae uoluntas poterit exis-€tere? Nam haec nascuntur ex eo quod natura pro-€pensi sumus ad diligendos homines, quod fundamen- @1 €tum iuris est. Neque solum in homines obsequia, sed €etiam in deos caerimoniae religionesque toll[2e]2ntur, €quas non metu, sed ea coniunctione quae est homini €cum deo conseruandas puto. €@@Quodsi populorum iussis, si principum decre-€tis, si sententiis iudicum iura constituerentur, ius esset €latrocinari, ius adulterare, ius testamenta falsa suppo-€nere, si haec suffragiis aut scitis multitudinis proba-€rentur. @@Quodsi tanta potestas est stultorum sententiis €atque iussis, ut eorum suffragiis rerum natura uerta-€tur, cur non sanciunt ut quae mala perniciosaque €sunt, habeantur pro bonis et salutaribus? Aut [2cur]2 €cum ius ex iniuria lex facere possit, bonum eadem €facere non possit ex malo? Atqui nos legem bonam €a mala nulla alia nisi natura[2e]2 norma diuidere possu-€mus. Nec solum ius et [2in]2iuria natura diiudicatur, sed €omnino omnia honesta et turpia. Nam, [2ut]2 communis €intellegentia nobis notas res eff[2e]2cit easque in animis €nostris inchoauit, honesta in uirtute ponuntur, in €uitiis turpia. @@Haec autem in opinione existimare, non in natura €posita, dementis est. Nam nec arboris nec equi uirtus €quae dicitur (in quo abutimur nomine) in opinione @1 €[2po]2sita est, sed in natura. Quod si ita est, honesta €quoque et turpia natura diiudicanda sunt. Nam si €opinione uniuersa uirtus, eadem eius etiam partes €probarentur. Quis igitur prudentem et, ut ita dicam, €catum non ex ipsius habitu sed ex aliqua re externa €iudicet? Est enim uirtus [2boni alicuius]2 perfecta ratio, €quod certe in natura est: igitur omnis honestas eodem €modo. €@@Nam ut uera et falsa, ut consequentia et €contraria sua sponte, non aliena iudicantur, sic cons-€tans et perpetua ratio uitae, quae uirtus est, itemque €inconstantia, quod est uitium, sua natura proba[2b]2i[2tur]2; €nos ingenia i[2udice]2m[2us]2 non item? @8 An ingenia natura, €uirtutes et uitia quae existunt ab ingeniis, aliter iudi-€cabuntur? An ea [2si]2 non aliter, honesta et turpia non €ad naturam referri necesse erit? [2Si]2 quod laudabile €bonum est, in se habeat quod laudetur, necesse est; €ipsum enim bonum non est opinionibus, sed natura. €Nam ni ita esset, beati quoque opinione esse[2mus]2, quo €quid dici potest stultius? Quare quom et bonum et €malum natura iudicetur, et ea sint principia naturae, €certe honesta quoque et turpia simili ratione diiudi-€canda et ad naturam referenda sunt. @@Sed perturbat nos opinionum uarietas homi-€numque dissensio, et quia non idem contingit in sensi- @1 €bus, hos natura certos putamus; illa quae aliis sic, €aliis secus, nec isdem semper uno modo uidentur, ficta €esse dicimus. Quod est longe aliter. Nam sensus nostros €non parens, non nutrix, non magister, non poeta, non €scaena deprauat, non multitudinis consensus abducit. €At uero animis omnes tenduntur insidiae, uel ab iis €quos modo enumeraui qui teneros et rudes quom acce-€perunt, inficiunt et flectunt ut uolunt, uel ab ea quae þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡˜¯ˆ‹penitus in omni sensu implicata insidet, imitatrix boni €uoluptas, malorum autem mater omnium; quoius €blanditiis corrupti, quae natura bona sunt, quia dulce-€dine hac et scabie carent, non cern[2imus]2 satis. @@Sequitur (ut conclusa mihi iam haec €sit omnis oratio), id quod ante oculos ex iis est quae €dicta sunt, et ius et omne honestum sua sponte esse €expetendum. Etenim omnes uiri boni ipsam aequi-€tatem et ius ipsum amant, nec est uiri boni errare et €diligere quod per se non sit diligendum: per se igitur €ius est expetendum et colendum. Quod si ius, etiam €iustitia; sin ea, reliquae quoque uirtutes per se colen-€dae sunt. Quid? Liberalitas gratuitane est an mercen-€naria? Si sine praemio benignus est, gratuita; si cum €mercede, conducta. Nec est dubium quin is qui libe-€ralis benignusue dicitur, officium non, fructum sequa- @1 €tur. Ergo item iustitia nihil expetit praemii, nihil €pretii: per se igitur expetitur eademque omnium uir-€tutum causa atque sententia est. @@Atque etiam si emolumentis, non [2sua]2 sponte €uirtus expetitur, una erit uirtus quae malitia rectis-€sime dicetur. Vt enim quisque maxume ad suum com-€modum refert, quaecumque agit, ita minime est uir €bonus, [2sic]2 qui uirtutem praemio metiuntur, nullam €uirtutem nisi malitiam put[2a]2nt. Vbi enim beneficus, si €nemo alterius causa benigne facit? Vbi gratus, si non €[2tu]2m ipsi cernunt[2ur]2 grati, quo[2m]2 referunt gratiam? €Vbi illa sancta amicitia, si non ipse amicus per se €amatur toto pectore, ut dicitur? Qui etiam deserendus €et abiciendus est, desperatis emolumentis et fructi-€bus; quo quid potest dici immanius? Quodsi amicitia €per se colenda est, societas quoque hominum et aequa-€litas et iustitia per se expetenda. Quod ni ita est, €omnino iustitia nulla est. Id enim iniustissimum €ipsum est, iustitiae mercedem quaerere. @@Quid uero de modestia, quid de tempe-€rantia, quid de continentia, quid de uerecundia, €pudore pudicitiaque dicemus? Infamiaene metu non €esse petulantes, an legum et iudiciorum? Innocentes €ergo et uerecundi sunt, ut bene audiant, et, ut rumorem €bonum colligant, erubescent impudica loqui. At me @1 €istorum philosophorum pudet, qui [2uitii]2 iudicium €uitare [2uolunt, nec se]2 uitio ipso [2no]2tat[2os]2 putant. Quid enim? Possumus eos, qui a stupro €arcentur infamiae metu, pudicos dicere, quom ipsa €infamia propter rei [2turp]2itudinem consequatur? Nam €quid aut laudari rite aut uituperari potest, si ab eius €natura recesseris quod aut laudandum aut uitupe-€randum putes? An corporis prauitates, si erunt perin-€signes, habebunt aliquid offensionis, animi deformitas €non habebit? Cuius turpitudo ex ipsis uitiis facillime €perspici potest. Quid enim foedius auaritia, quid €immanius libidine, quid contemptius timiditate, quid €abiectius tarditate et stultitia dici potest? Quid ergo? €Eos qui singulis uitiis excellunt aut etiam pluribus, €propter damna aut detrimenta aut cruciatus aliquos €miseros esse dicimus, an propter uim turpitudinemque €uitiorum? Quod item ad contrariam laudem [2de]2 €uirtute dici potest. @@Nam si propter alias res uirtus expetitur, melius €esse aliquid quam uirtutem necesse est: pecuniamne €igitur an honores an formam an ualetudinem? Quae €et quom adsunt perparua sunt, et quam diu adfutura €sint, certum sciri nullo modo potest. An id quod turpis-€simum dictu est, uoluptatem? At in ea quidem sper-€nenda et repudianda uirtus uel maxime cernitur. @1 €@@Sed uidetisne quanta series rerum sententiarumque €sit, atque ut ex alio alia nectantur? Quin labebar €longius, nisi me retinuissem. €@@{&7Qvintvs&} Quo tandem? Libenter enim, €frater, quo ista oratione [2tendis]2 tecum prolab[2ar]2. €@@{&7Marcvs&} Ad finem bonorum, quo referuntur et €quoius a[2pi]2scendi causa sunt facienda omnia, contro-€uersam rem et plenam dissensionis inter doctissimos €sed aliquando tam[2en]2 iudicandam. @@{&7Atticvs&} Qui istuc fieri potest L. Gellio €mortuo? €@@{&7Marcvs&} Quid tandem id ad rem? €@@{&7Atticvs&} Quia me Athenis audire ex Phaedro €meo memini, Gellium familiarem tuum, quom pro €consule ex praetura in Graeciam uenisset [2esset]2que €Athenis, philosophos, qui tum erant, in locum unum €conuocasse ipsisque magno opere auctorem fuisse, €ut aliquando controuersiarum aliquem facerent €modum. Quodsi essent eo animo ut nollent aetatem in €litibus conterere, posse rem conuenire, et simul operam €suam illis esse pollicitum, si posset inter eos aliquid €conuenire. €@@{&7Marcvs&} Ioculare istuc quidem, Pomponi, et a €multis saepe derisum. Sed ego plane uellem me arbi-€trum inter antiquam Academiam et Zenonem datum. €@@{&7Atticvs&} Quo tandem istuc modo? @1 €@@{&7Marcvs&} Quia de re una solum dissident, de €ceteris mirifice congruunt. €@@{&7Atticvs&} Ain tandem? Vna de re est solum €dissensio? @@{&7Marcvs&} Quae quidem ad rem pertineat €una: quippe quom antiqui omne quod secundum €naturam esset, quo iuuaremur in uita, bonum esse €decreuerint, hic nisi quod honestum esset [2non]2 putarit €bonum. €@@{&7Atticvs&} Paruam uero controuersiam dicis, at €non eam quae dirimat omnia! €@@{&7Marcvs&} Probe quidem sentires, si re ac non €uerbis dissiderent. €@@{&7Atticvs&} Ergo adsentiris Antiocho fami-€liari meo (magistro enim non audeo dicere), quocum €uixi et qui me ex nostris paene conuellit hortulis, €deduxitque in Academiam perpauculis passibus. €@@{&7Marcvs&} Vir iste fuit ille [2quidem]2 acutus et €prudens, et in suo genere perfectus mihique, ut scis, €familiaris, cui tamen ego adsentiar in omnibus necne, €mox uidero. Hoc dico, controuersiam totam istam €posse sedari. €@@{&7Atticvs&} Qui istuc tandem uides? @@{&7Marcvs&} Quia si, ut Chius Aristo dixit, @1 €solum bonum esse [2dixisset]2 quod honestum esset €malumque quod turpe, ceteras res omnis plane pares, €ac ne minimum quidem utrum adessent an abessent €interesse, ualde a Xenocrate et Aristotele et ab illa €Platonis familia discreparet, esset[2que]2 inter eos de re €maxima et de omni uiuendi ratione dissensio. Nunc €uero cum decus, quod antiqui summum bonum esse €dixerant, hic solum bonum dicat; itemque dedecus €[2quod]2 illi summum malum, hic solum; diuitias, ualetu-€dinem, pulchritudinem, commodas res appellet, non €bonas; paupertatem, debilitatem, dolorem incom-€modas, non malas; sentit idem quod Xenocrates, quod €Aristoteles, loquitur alio modo. Ex hac autem non €rerum sed uerborum discordia controuersia est nata €de finibus, in qua, quoniam usus capionem duodecim €tabulae intr[2a]2 quinque pedes esse [2n]2oluerunt, depasci €ueterem possessionem Academiae ab hoc acuto homine €non sinemus, nec Mamilia lege singuli, sed e XII €tres arbitri fines regemus. @@{&7Qvintvs&} Quamnam igitur sententiam dici-€mus? €@@{&7Marcvs&} Requiri placere terminos quos Socrates €pepigerit, iisque parere. €@@{&7Qvintvs&} Praeclare, frater, iam nunc a te uerba €usurpantur ciuilis iuris et legum, quo de genere @1 €expecto disputationem tuam. Nam ista quidem magna €diiudicatio est, ut ex te ipso saepe cognoui. Sed certe €ita res se habet, ut ex natura uiuere summum bonum €sit, id est uita modica et apta uirtu[2ti]2 perfrui; atqui €naturam sequi et eius quasi lege uiuere, id est nihil, €quantum in ipso sit praetermittere, quominus ea quae €natura postulet consequatur . . . quo [2par]2iter haec €uelit uirtut[2is]2 tamquam lege [2nos]2 uiuere. Quapropter €hoc diiudicari nescio an numquam, sed hoc sermone €certe non potest, si quidem id quod suscepimus €perfecturi sumus. @@{&7Atticvs&} At ego huc declinabam nec €inuitus. €@@{&7Qvintvs&} Licebit alias. Nunc id agamus quod €coepimus, quom praesertim ad id nihil pertineat haec €de summo malo bonoque dissensio. €@@{&7Marcvs&} Prudentissime, Quinte, dicis. Nam quae €a me adhuc dicta sunt . . . €@@{&7Qvintvs&} . . . nec Lycurgi leges neque Solonis €neque Charondae neque Zaleuci, nec nostras duode-€cim tabulas nec plebiscita desidero, sed te existimo €cum populis, tum etiam singulis, hodierno sermone €leges uiuendi et disciplinam daturum. @@{&7Marcvs&} Est huius uero disputationis, @1 €Quinte, proprium, id quod expectas, atque utinam €esset etiam facultatis meae! Sed profecto ita se res €habet, ut quoniam uitiorum emendatricem legem esse þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¡˜º…oportet commendatricemque uirtutum, ab ea[2dem]2 €uiuendi doctrina ducatur. Ita fit ut mater omnium €bonarum rerum [2sit]2 sapientia, a quoius amore Graeco €uerbo philosophia nomen inuenit, qua nihil a dis €immortalibus uberius, nihil florentius, nihil praesta-€bilius hominum uitae datum est. Haec enim una nos €cum ceteras res omnes, tum, quod est difficillimum, €docuit, ut nosmet ipsos nosceremus, cuius praecepti €tanta uis et tanta sententia est, ut ea non homini €quoipiam, sed Delphico deo tribueretur. @@Nam qui se ipse norit, primum aliquid se habere €sentiet diuinum ingeniumque in se suum sicut simu-€lacrum aliquod dicatum putabit, tantoque munere €deorum semper dignum aliquid et faciet et sentiet, et €quom se ipse perspexerit totumque temptarit, intel-€leget quem ad modum a natura subornatus in uitam €uenerit, quantaque instrumenta habeat ad obtinen-€dam adipiscendamque sapientiam, quoniam principio €rerum omnium quasi adumbratas intellegentias animo €ac mente conceperit, quibus inlustratis sapientia duce €bonum uirum et, ob eam ipsam causam, cernat se bea-€tum fore. @1 @@Nam quom animus cognitis percep-€tisque uirtutibus a corporis obsequio indulgentiaque €discesserit, uoluptatemque sicut labem aliquam dede-€coris oppresserit, omnemque mortis dolorisque timo-€rem effugerit, societateque caritatis co[2h]2ae[2s]2erit cum €suis, omnesque natura coniunctos suos duxerit, cul-€tumque deorum et puram religionem susceperit, et €exacuerit illam, ut oculorum, sic ingenii aciem ad €bona seligenda et reicienda contraria (quae uirtus ex €prouidendo est appellata prudentia), quid eo dici aut €cogitari poterit beatius? @@Idemque quom caelum, terras, maria rerumque €omnium naturam perspexerit, eaque unde generata €quo recur[2sur]2a, quando, quo modo obitura, quid in iis €mortale et caducum, quid diuinum aeternumque sit €uiderit, ipsumque ea moderantem et regentem [2deum]2 €paene prenderit, seseque non [2oppidi]2 circumdatum €moenibus popularem alicuius definiti loci, sed ciuem €totius mundi quasi unius urbis agnouerit, in hac ille €magnificentia rerum, atque in hoc conspectu et €cognitione naturae, dii inmortales, qua[2le]2m se ipse €noscet! [quod Apollo praecepit Pythius] Quam con-€temnet, quam despiciet, quam pro nihilo putabit ea €quae uolgo dicuntur amplissima! @1 @@Atque haec omnia quasi saepimento €aliquo uallabit disserendi ratione, ueri et falsi iudi-€candi scientia, et arte quadam intellegendi quid €quamque rem sequatur et quid sit quoique contra-€rium. Quomque se ad ciuilem societatem natum sense-€rit, non solum illa subtili disputatione sibi utendum €putabit sed etiam fusa latius perpetua oratione, qua re-€gat populos, qua stabiliat leges, qua castiget improbos, €qua tueatur bonos, qua laudet claros uiros, qua praecep-€ta salutis et laudis apte ad persuadendum edat suis ciui-€bus, qua hortari ad decus, reuocare a flagitio, consolari €possit adflictos, factaque et consulta fortium et sapien-€tium cum improborum ignominia sempiternis monu-€mentis prodere. Quae quom tot res tantaeque sint, €quae inesse in homine perspiciantur ab iis qui se ipsi €uelint nosse, earum parens est educatrixque sapientia. @@{&7Atticvs&} Laudata quidem a te grauiter et €uere! Sed quorsus hoc pertinet? €@@{&7Marcvs&} Primum ad ea, Pomponi, de quibus €acturi iam sumus, quae tanta esse uolumus. Non enim €erunt, nisi ea fuerint, unde illa manant, amplissima. €Deinde facio et lubenter et, ut spero, recte, quod eam €quoius studio teneor quaeque me eum, quicumque €sum, effecit, non possum silentio praeterire. €@@{&7Atticvs&} Re[2cte]2 uero facis et merito et pie, fuitque €id, ut dicis, in hoc sermone faciundum. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECVNDVS}1 ‘@@{&7Atticvs&} Sed uisne, quoniam et satis iam €ambulatum est, et tibi aliud dicendi initium sumen-€dum est, locum mutemus et in insula quae est in €Fibreno (nam opinor [2hoc]2 illi alteri flumini nomen esse) €sermoni reliquo demus operam sedentes? €@@{&7Marcvs&} Sane quidem. Nam illo loco libentis-€sime soleo uti, siue quid mecum ipse cogito, siue ali-€quid scribo aut lego. @@{&7Atticvs&} Equidem, qui nunc potissimum huc €uenerim, satiari non queo, magnificasque uillas et €pauimenta marmorea et laqueata tecta contemno. €Ductus uero aquarum quos isti Nilos et Euripos €uocant, quis non cum haec uideat inriserit? Itaque, €ut tu paulo ante de lege et de iure disserens ad natu-€ram referebas omnia, sic in his ipsis rebus quae ad €requietem animi delectationemque quaeruntur, natura €dominatur. Quare antea mirabar_nihil enim his in €locis nisi saxa et montis cogitabam, itaque ut facerem, €et orationibus inducebar tuis et uersibus_sed mira-€bar, ut dixi, te tam ualde hoc loco delectari. Nunc €contra miror te, cum Roma absis, usquam potius esse. @1 @@{&7Marcvs&} Ego uero, cum licet pluris dies €abesse, praesertim hoc tempore anni, et amoenitatem €et salubritatem hanc sequor; raro autem licet. Sed €nimirum me alia quoque causa delectat, quae te non €attingit, [2T]2it[2e]2. €@@{&7Atticvs&} Quae tandem ista causa est? €@@{&7Marcvs&} Quia, si uerum dicimus, haec est mea et €huius fratris mei germana patria. Hinc enim orti €stirpe antiquissima sumus, hic sacra, hic genus, hic €maiorum multa uestigia. Quid plura? Hanc uides €uillam, ut nunc quidem est lautius aedificatam patris €nostri studio, qui cum esset infirma ualetudine, hic €fere aetatem egit in litteris. Sed hoc ipso in loco, cum €auos uiueret et antiquo more parua esset uilla, ut illa €Curiana in Sabinis, me scito esse natum. Quare inest €nescio quid et latet in animo ac sensu meo, quo me €plus [2aequo]2 hic locus fortasse delectet, [2nec sine causa]2 €si quidem etiam ille sapientissimus uir, Ithacam ut €uideret, immortalitatem scribitur repudiasse. @@{&7Atticvs&} Ego uero tibi istam iustam cau-€sam puto, cur huc libentius uenias atque hunc locum €diligas. Quin ipse, uere dicam, sum illi uillae amicior €modo factus atque huic omni solo, in quo tu ortus et €procreatus es. Mouemur enim nescio quo pacto locis €ipsis, in quibus eorum quos diligimus aut admiramur €adsunt uestigia. Me quidem ipsae illae nostrae Athe- @1 €nae non tam operibus magnificis exquisitisque anti-€quorum artibus delectant, quam recordatione sum-€morum uirorum, ubi quisque habitare, ubi sedere, ubi €disputare sit solitus, studioseque eorum etiam sepul-€cra contemplor. Quare istum, ubi tu es natus, plus €amabo posthac locum. €@@{&7Marcvs&} Gaudeo igitur me incunabula paene €mea tibi ostendisse. @@{&7Atticvs&} Equidem me cognosse admodum €gaudeo. Sed illud tamen quale est quod paulo ante €dixisti, hunc locum_id est, ut ego te accipio dicere, €Arpinum_germanam patriam esse uestram? Num-€quid duas habetis patrias, an est una illa patria com-€munis? Nisi forte sapienti illi Catoni fuit patria non €Roma, sed Tusculum. €@@{&7Marcvs&} Ego mehercule et illi et omnibus muni-€cipibus duas esse censeo patrias, unam naturae, €alteram ciuitatis: ut ille Cato, quom esset Tusculi €natus, in populi Romani ciuitatem susceptus est, ita, €quom ortu Tusculanus esset, ciuitate Romanus, €habuit alteram loci patriam, alteram iuris; ut uestri €Attici, priusquam Theseus eos demigrare ex agris et €in astu quod appellatur omnes conferre se iussit, et €s[2ui e]2rant dem[2i]2 et Attici, sic nos et eam patriam dici- @1 €mus, ubi nati, et illam qua excepti sumus. Sed necesse €est caritate eam praestare [2e]2 qua rei publicae nomen €uniuersae ciuitatis est, pro qua mori et cui nos totos €dedere et in qua nostra omnia ponere et quasi conse-€crare debemus. Dulcis autem non multo secus est ea €quae genuit quam illa quae excepit. Itaque ego hanc €meam esse patriam prorsus numquam negabo, dum €illa sit maior, haec in ea contineatur * * * habet ciui-€tatis et unam illam ciuitatem putat. @@{&7Atticvs&} Recte igitur Magnus ille noster €me audiente posuit in iudicio, quom pro Am[2p]2io tecum €simul diceret, rem publicam nostram iustissimas huic €municipio gratias agere posse, quod ex eo duo sui €conseruatores exstitissent, ut iam uidear adduci [2ad €aestimandum]2, hanc quoque quae te procrearit esse €patriam tuam. €@@Sed uentum in insulam est. Hac uero nihil est amoe-þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢–ˆ‰nius. Etenim hoc quasi rostro finditur Fibrenus, et €diuisus aequaliter in duas partes latera haec adluit, €rapideque dilapsus cito in unum confluit, et tantum €conplectitur quod satis sit modicae palaestrae loci. €Quo effecto, tamquam id habuerit operis ac muneris, €ut hanc nobis efficer[2e]2t sedem ad disputandum, sta-€tim praecipitat in Lirem, et quasi in familiam patri-€ciam uenerit, amittit nomen obscurius Liremque €multo gelidiorem facit. Nec enim ullum hoc frigidius @1 €flumen attigi, cum ad multa accesserim, ut uix pede €temptare id possim, quod in Phaedro Platonis facit €Socrates. @@{&7Marcvs&} Est uero ita. Sed tamen huic amoe-€nitati, quem ex Quinto saepe audio, Thyamis Epi-€rotes tuus ille nihil, opinor, concesserit. €@@{&7Qvintvs&} Est ita ut dicis. Caue enim putes €Attici nostri Amalthio platanisque illis quicquam esse €praeclarius. Sed si uidetur, considamus hic in umbra, €atque ad eam partem sermonis ex qua egressi sumus €reuertamur. €@@{&7Marcvs&} Praeclare exigis, Quinte (at ego effu-€gisse arbitrabar), et tibi horum nihil deberi potest. €@@{&7Qvintvs&} Ordire igitur, nam hunc tibi totum €dicamus diem. €@@{&7Marcvs&} 'A Ioue Musarum primordia', sicut €in Aratio carmine orsi sumus. €@@{&7Qvintvs&} Quorsum istuc? €@@{&7Marcvs&} Quia nunc item ab eodem et a ceteris €diis immortalibus sunt nobis agendi capienda pri-€mordia. €@@{&7Qvintvs&} Optime uero, frater, et fieri sic decet. @@{&7Marcvs&} Videamus igitur rursus, prius-€quam adgrediamur ad leges singulas, uim naturamque €legis, ne quom referenda sint ad eam nobis omnia, @1 €labamur interdum errore sermonis, ignoremusque €uim [2no]2m[2i]2nis eius quo iura nobis definienda sint. €@@{&7Qvintvs&} Sane quidem hercle, et est ista recta €docendi uia. €@@{&7Marcvs&} Hanc igitur uideo sapientissimorum €fuisse sententiam, legem neque hominum ingeniis exco-€gitatam, nec scitum aliquod esse populorum, sed €aeternum quiddam, quod uniuersum mundum rege-€ret imperandi prohibendique sapientia. Ita princi-€pem legem illam et ultimam mentem esse dicebant €omnia ratione aut cogentis aut uetantis dei. Ex qu[2o]2 €illa lex quam di humano generi dederunt, recte est €laudata: est enim ratio mensque sapientis ad iuben-€dum et ad deterrendum idonea. @@{&7Qvintvs&} Aliquotiens iam iste locus a te €tactus est. Sed antequam ad populares leges uenias, €uim istius caelestis legis explana, si placet, ne aestus €nos consuetudinis absorbeat et ad sermonis morem €usitati trahat. €@@{&7Marcvs&} A paruis enim, Quinte, didicimus: &7Si €&7in ivs vocat&, atque a[2lia]2 eius modi leges [alias] €nominare. Sed uero intellegi sic oportet, et hoc et alia €iussa ac uetita populorum [2non]2 uim habere ad recte €facta uocandi et a peccatis auocandi, quae uis non €modo senior est quam aetas populorum et ciuitatium, @1 €sed aequalis illius caelum atque terras tuentis et €regentis dei. @@Neque enim esse mens diuina sine ratione €potest, nec ratio diuina non hanc uim in rectis pra-€uisque sanciendis habere; nec quia nusquam erat €scriptum, ut contra omnis hostium copias in ponte €unus adsisteret a tergoque pontem interscindi iuberet, €idcirco minus Coclitem illum rem gessisse tantam €fortitudinis lege atque imperio putabimus, nec si €regnante [2L]2. Tarquinio nulla erat Romae scripta lex €de stupris, idcirco non contra illam legem sempiter-€nam Sex. Tarquinius uim Lucretiae Tricipitini filiae €attulit. Erat enim ratio, profecta a rerum natura, et €ad recte faciendum inpellens et a delicto auocans, €quae non tum denique incipit lex esse quom scripta €est, sed tum quom orta est. Orta autem est simul €cum mente diuina. Quam ob rem lex uera atque €princeps, apta ad iubendum et ad uetandum, ratio est €recta summi Iouis. @@{&7Qvintvs&} Adsentior frater, ut quod est €rectum uerumque, [2aeternum quoque]2 sit, neque cum €litteris, quibus scita scribuntur, aut oriatur aut occi-€dat. €@@{&7Marcvs&} Ergo ut illa diuina mens summa lex €est, item quom in homine est perfecta [2ratio, sedet]2 in €mente sapientis. Quae sunt autem uarie et ad tempus €descriptae populis, fauore magis quam re legum @1 €nomen tenent. Omnem enim legem, quae quidem €recte lex appellari possit, esse laudabilem quidam €talibus argumentis docent. Constat profecto ad €salutem ciuium ciuitatumque incolumitatem uitamque €hominum quietam et beatam inuentas esse leges, €eosque qui primum eiusmodi scita sanxerint, populis €ostendisse ea se scripturos atque laturos, quibus illi €adscitis susceptisque honeste beateque uiuerent, quae-€que ita conposita sanctaque essent, eas leges uidelicet €nominarunt. Ex quo intellegi par est, eos qui perni-€ciosa et iniusta populis iussa descripserint, quom €contra fecerint quam polliciti professique sint, quiduis €potius tulisse quam leges, ut perspicuum esse possit, €in ipso nomine legis interpretando inesse uim et sen-€tentiam iusti et ueri legendi. @@Quaero igitur a te, Quinte, sicut illi solent: €quo si ciuitas careat, ob eam ipsam causam quod €eo careat, pro nihilo habenda sit, id estne numeran-€dum in bonis? €@@{&7Qvintvs&} Ac maxumis quidem. €@@{&7Marcvs&} Lege autem carens ciuitas estne ob €[2id]2 ipsum habenda nullo loco? €@@{&7Qvintvs&} Dici aliter non potest. €@@{&7Marcvs&} Necesse est igitur legem haberi in rebus €optimis. @1 €@@{&7Qvintvs&} Prorsus adsentior. @@{&7Marcvs&} Quid? quod multa perniciose, €multa pestifere sciscuntur in populis, quae non magis €legis no[2me]2n adtingunt, quam si latrones aliquas €conse[2n]2su suo sanxerint. Nam neque medicorum prae-€cepta dici uere possunt, si quae inscii inperitique pro €salutaribus mortifera conscripserint, neque in populo €lex, cuicuimodi fuerit illa, etiam si perniciosum aliquid €populus acceperit. Ergo est lex iustorum iniusto-€rumque distinctio, ad illam antiquissimam et rerum €omnium principem expressa naturam, ad quam leges €hominum diriguntur, quae supplicio improbos adfi-€ciunt, defendunt ac tuentur bonos. €@@{&7Qvintvs&} Praeclare intellego, nec uero iam €aliam esse ullam legem puto non modo habendam, €sed ne appellandam quidem. @@{&7Marcvs&} Igitur tu Titias et Apuleias leges €nullas putas? €@@{&7Qvintvs&} Ego uero ne Liuias quidem. €@@{&7Marcvs&} Et recte, quae praesertim uno uersi-€culo senatus puncto temporis sublatae sint. Lex €autem illa cuius uim explicaui, neque tolli neque €abrogari potest. €@@{&7Qvintvs&} Eas tu igitur leges rogabis uidelicet, €quae numquam abrogentur. @1 €@@{&7Marcvs&} Certe, si modo acceptae a duobus uobis €erunt. Sed, ut uir doctissimus fecit Plato atque idem €grauissimus philosophorum omnium, qui princeps de €re publica conscripsit idemque separatim de legibus €eius, i[2te]2m mihi credo esse faciundum, ut priusquam €ipsam legem recitem, de eius legis laude dicam. Quod €idem et Zaleucum et Charondam fecisse uideo, quom €quidem illi non studii et delectationis sed rei publicae €causa leges ciuitatibus suis scripserint. Quos imitatus, €Plato uidelicet hoc quoque legis putauit esse, persua-€dere aliquid, non omnia ui ac minis cogere. @@{&7Qvintvs&} Quid quod Zaleucum istum negat €ullum fuisse Timaeus? €@@{&7Marcvs&} At [2adseuerat]2 Theophrastus, auctor €haud deterior mea quidem sententia (meliorem multi €nominant); commemorant uero ipsius ciues, nostri €clientes, Locri. Sed siue fuit siue non fuit, nihil ad €rem: loquimur quod traditum est. €@@Sit igitur hoc iam a principio persuasum €ciuibus, dominos esse omnium rerum ac moderatores €deos, eaque quae gerantur eorum geri iudicio ac €numine, eosdemque optime de genere hominum €mereri, et qualis quisque sit, quid agat, quid in se €admittat, qua mente, qua pietate colat religiones, €intueri, piorumque et impiorum habere rationem. @1 @@His enim rebus inbutae mentes haud sane abhor-€rebunt ab utili aut a uera sententia. Quid est enim €uerius quam neminem esse oportere tam stulte adro-€gantem, ut in se rationem et mentem putet inesse, in €caelo mundoque non putet? Aut, ut ea quae uix €summa ingenii [2uis concipiat, nulla]2 ratione moueri €putet? Quem uero astrorum ordines, quem dierum €noctiumque uicissitudines, quem mensum tempe-€ratio, quemque ea quae gignuntur nobis ad fruendum, €non gratum esse cogunt, hunc hominem omnino þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢˜ˆ‹numerari qui decet? Quomque omnia quae rationem €habent praestent iis quae s[2u]2nt rationis expertia, €nefasque sit dicere ullam rem praestare naturae €omnium rerum, rationem inesse in ea confitendum est. €Vtilis esse autem has opiniones quis neget, quom €intellegat quam multa firmentur iure iurando, quan-€tae saluti sint foederum religiones, quam multos diuini €supplicii metus a scelere reuocarit, quamque sancta €sit societas ciuium inter ipsos, diis immortalibus €interpositis tum iudicibus [2tum]2 testibus. [2Hic]2 habes €legis prooemium; sic enim haec appellat Plato. @@{&7Qvintvs&} Habeo uero, frater, et in hoc €admodum delector quod in aliis rebus aliisque €sententiis uersaris atque ille. Nihil enim tam dis-€simile quam uel ea quae ante dixisti, uel hoc ipsum @1 €de [2d]2eis exordium. Vnum illud mihi uideris imitari, €orationis genus. €@@{&7Marcvs&} Velle fortasse: quis enim id potest aut €umquam poterit imitari? Nam sententias interpretari €perfacile est, quod quidem ego facerem, nisi plane €esse uellem meus. Quid enim negotii est eadem prope €uerbis isdem conuersa dicere? €@@{&7Qvintvs&} Prorsus adsentior. Verum ut modo €tute dixisti, te esse malo tuum. Sed iam exprome, si €placet, istas leges [2de]2 religione. @@{&7Marcvs&} Expromam equidem ut potero, et €quoniam et locus et sermo [2haudquaquam]2 familiaris €est, &7Legvm Leges& uoce proponam. €@@{&7Qvintvs&} Quidnam id est? €@@{&7Marcvs&} Sunt certa legum uerba, Quinte, neque €ita prisca ut in ueteribus XII sacratisque legibus, et €tamen, quo plus auctoritatis habeant, paulo antiquiora €quam hic sermo est. Eum morem igitur cum breui-€tate, si potuero, consequar. Leges autem a me edentur €non perfectae_nam esset infinitum_, sed ipsae €summae rerum atque sententiae. €@@{&7Qvintvs&} Ita uero necesse est. Quare audiamus. @@{&7Marcvs&} &10Ad diuos adeunto caste, pietatem €adhibento, opes amouento. Qui secus faxit, deus ipse €uindex erit. @1 €@@Separatim nemo habessit deos neue nouos neue aduenas €nisi publice adscitos; priuatim colunto quos rite a patri-€bus [2acceperint. In urbibus]2 delubra habento. Lucos in €agris habento et Larum sedes. Ritus familiae patrumque €seruanto. €@@Diuos et eos qui caelestes semper habiti sunt colunto €et ollos quos endo caelo merita [2l]2ocauerint, Herculem, €Liberum, Aesculapium, Castorem, Pollucem, Quirinum, €ast olla propter quae datur homini[2bus]2 ascensus in caelum, €Mentem, Virtutem, Pietatem, Fidem, earumque laudum €delubra sunto nec ulla uitiorum sacra sollemnia obeunto. €@@Feriis iurgia [2am]2ouento, easque in famulis operibus €patratis habento, itaque, [2ut r]2it[2e]2 cada[2n]2t in annuis anfrac-€tibus, descriptum esto. Certasque fruges certasque bacas €sacerdotes publice libanto, hoc certis sacrificiis ac diebus. Itemque alios ad dies ubertatem lactis feturaeque €seruanto, idque nec omitti possit, ad eam rem rationem €[2habento,]2 cursus annuos sacerdotes finiunto, quaeque €quoique diuo decorae grataeque sint hostiae, prouidento. €@@Diuisque aliis [2alii]2 sacerdotes, omnibus pontifices, sin-€gulis flamines sunto. Virginesque Vestales in urbe custo-€diunto ignem foci publici sempiternum. €@@Quoque haec et priuatim et publice modo rituque fiant, €discunto ignari a publicis sacerdotibus. Eorum autem €genera sunto tria: unum quod praesit caerimoniis et sacris, @1 €alterum quod interpretetur fatidicorum et uatium effata €incognita, quorum senatus populusque adsciuerit. Inter-€pretes autem Iouis optumi maxumi, publici augures, €signis et auspiciis postera uidento, @8 disciplinam tenento €sacerdotesque [2docento]2, uineta uirgetaque [2ad]2 salutem populi €auguranto; quique agent rem duelli quique popularem, €auspicium praemonento ollique obtemperanto. Diuo-€rumque iras prouidento [2ostent]2isque apparento, caelique €fulgura regionibus ratis temperanto, urbemque et agros €et templa liberata et effata habento. Quaeque augur €iniusta nefasta uitiosa dira deixerit, inrita infectaque €sunto; quique non paruerit, capital esto. €@@Foederum pacis, belli, indotiarum orator[2es]2 fetiales €[2sunto, uin]2dices non sunto, bella discepta[2n]2to. €@@Prodigia portenta ad Etruscos [et] haruspices, si senatus €iussit, deferunto, Etruriaque principes disciplinam doceto. €Quibus diuis creuerint, procuranto, idemque fulgura atque €obstita pianto. €@@Nocturna mulierum sacrificia ne sunto praeter olla €quae pro populo rite fient. Neue quem ini[2ti]2anto nisi, ut €adsolet, Cereri Graeco sacro. @@Sacrum commissum, quod neque expiari poterit, €impie commissum, est[2o]2; quod expiari poterit, publici €sacerdotes expianto. €@@Loedis publicis [. . .], quod sine curriculo et sine certa-€tione corporum fiat, popularem laetitiam [2et]2 cantu et fidibus @1 €et tibiis moderanto eamque cum diuom honore iungunto. €@@Ex patriis ritibus optuma colunto. €@@Praeter Idaeae Matris famulos eosque iustis diebus ne €quis stipem cogito. €@@Sacrum sacroue commendatum qui clepserit rapsitue, €parricida esto. €@@Periurii poena diuina exitium, humana dedecus [2esto]2. €@@Incestum pontifices supremo supplicio sanciunto. €@@Impius ne audeto placare donis iram deorum. €@@Caute uota reddunto. Poena uiolati iuris esto. [Quocirca] €Nequis agrum consecrato. Auri argenti eboris sacrandi €modus esto. €@@Sacra priuata perpetua manento. €@@Deorum Manium iura sancta sunto. [2Huma]2nos leto €datos diuos habento. Sumptum in ollos luctumque €minuunto.& @@{&7Atticvs&} Conclusa quidem est apte magna €lex sane quam breui! Se[2d]2, ut mihi quidem uidetur, €non multum discrepat ista constitutio religionum a €legibus Numae nostrisque moribus. €@@{&7Marcvs&} An censes, quom in illis de re publica €libris persuadere uideatur Africanus, omnium rerum €publicarum nostram ueterem illam fuisse optumam, €non necesse esse optumae rei publicae leges dare €consentaneas? €@@{&7Atticvs&} Immo prorsus ita censeo. @1 €@@{&7Marcvs&} Ergo adeo expectate leges, quae genus €illud optumum rei publicae contineant, et si quae €forte a me hodie rogabuntur, quae non sint in nostra €re publica nec fuerint, tamen erunt fere in more maio-€rum, qui tum ut lex ualebat. @@{&7Atticvs&} Suade igitur si placet istam ipsam €legem, ut ego 'utei tu rogas' possim dicere. €@@{&7Marcvs&} Ain tandem, Attice? Non es dicturus €aliter? €@@{&7Atticvs&} Prorsus maiorem quidem rem nullam €sciscam aliter, in minoribus, si uoles, remittam hoc €tibi. €@@{&7Qvintvs&} Atque mea quidem [2eadem]2 sententia est. €@@{&7Marcvs&} At ne longum fiat uidete. €@@{&7Atticvs&} Vtinam quidem! Quid enim agere €malumus? €@@{&7Marcvs&} Caste iubet lex adire ad deos, animo €uidelicet in quo sunt omnia; nec tollit castimoniam €corporis, sed hoc oportet intellegi, quom multum ani-€mus corpori praestet, obserueturque ut casta corpora €adhibeantur, multo esse in animis id seruandum magis. €Nam illud uel aspersione aquae uel dierum numero €tollitur, animi labes nec diuturnitate euanescere, nec €amnibus ullis elui potest. @@Quod autem 'pietatem adhiberi, opes amoueri' @1 €iubet, significat probitatem gratam esse deo, sump-€tum esse remouendum. Quid enim? paupertatem €cum diuitiis etiam inter homines esse aequalem ueli-€mus, cur eam sumptu ad sacra addito deorum aditu €arceamus? Praesertim cum ipsi deo nihil minus €gratum futurum sit, quam non omnibus patere ad se €placandum et colendum uiam. Quod autem non iudex, €sed deus ipse uindex constituitur, praesentis poenae €metu religio confirmari uidetur. €@@S[2e]2o[2r]2su[2m]2que deos aut nou[2o]2s aut alienigenas coli €confusionem habet religionum, et ignotas caeri-€monias [nos sacerdotibus]. @8 Nam [2a]2 patribus accep-€tos deos ita placet coli, si huic legi paruerint ipsi €patr[2es]2. €@@Delubra esse in urbibus censeo, nec sequor magos €Persarum quibus auctoribus Xerses inflammasse tem-€pla Graeciae dicitur, quod parietibus includerent deos, €quibus omnia deberent esse patentia ac libera, quo-€rumque hic mundus omnis templum esset et domus. €@@Melius Graii atque nostri, qui ut augerent pie-€tatem in deos, easdem illos urbes quas nos incolere €uoluerunt. Adfert enim haec opinio religionem uti-€lem ciuitatibus, si quidem et illud bene dictum est a €Pythagora doctissimo uiro, 'tum maxume et pieta-þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢˜šˆŽtem et religionem uersari in animis, cum rebus diuinis €operam daremus' et, quod Thales qui sapientissimus €in septem fuit, 'homines existimare oportere omnia @1 €[2quae]2 cernerent deorum esse plena', f[2i]2er[2i]2 enim omnis €castiores, ueluti quom in fanis essent, [2et]2 maxime reli-€giosos. Est enim quadam opinione species deorum in €oculis, non solum in mentibus. @8 Eandemque ratio-€nem luci habent in agris, neque ea quae a maioribus €prodita est cum dominis tum famulis, posita in fundi €uillaeque conspectu, religio Larum repudianda est. €@@Iam 'ritus familiae patrumque seruare', id est, €quoniam antiquitas proxime accedit ad deos, a dis €quasi traditam religionem tueri. €@@Quod autem ex hominum genere consecratos, sicut €Herculem et ceteros, coli lex iubet, indicat omnium €quidem animos immortales esse, sed fortium bono-€rumque diuinos. @@Bene uero quod Mens, Pietas, Virtus, Fides €consecra[2n]2tur [2hu]2man[2ae]2, quarum omnium Romae dedi-€cata publice templa sunt, ut illas qui habeant (habent €autem omnes boni) deos ipsos in animis suis conlocatos €putent. Nam illud uitiosum Athenis quod Cylonio €scelere expiato, Epimenide Crete suadente, fecerunt €Contumeliae fanum et Inpudentiae. Virtutes enim, €non uitia consecrar[2i]2 decet. Araque uetusta in Palatio @1 €Febris et altera Esquiliis Malae Fortunae detesta-€taque omnia eiusmodi repudianda sunt. Quodsi €fingenda nomina [2sint, adsciscenda potius]2 Vicae Potae €et [uincendi atque potiundi] Statae [standi] cogno-€minaque Statoris et Inuicti Iouis, rerumque expeten-€darum nomina, Salutis, Honoris, Opis, Victoriae, quo-€niamque exspectatione rerum bonarum erigitur ani-€mus, recte etiam Spes a Calatino consecrata est. €Fortunaque sit [2uel]2 Huiusce diei (nam ualet in omnis €dies), uel Respiciens ad opem ferendam, uel Fors, in €quo incerti casus significantur magis, uel Primigenia €a gignendo, . . . €. . . @@Cum est feriarum festorumque dierum €ratio, in liberis requietem habet litium et iurgiorum, €in seruis operum et laborum; quas compositio anni €conferre debet ad perfectionem operum rusticorum. €Quod [2ad]2 tempus ut sacrificiorum libamenta seruentur €fetusque pecorum quae dicta in lege sunt, diligenter €habenda ratio intercalandi est, quod institutum perite €a Numa, posteriorum pontificum neglegentia disso-€lutum est. Iam illud ex institutis pontificum et harus-€picum non mutandum est, quibus hostiis immolan- @1 €dum quoique deo, cui maioribus, cui lactentibus, cui €maribus, cui feminis. €@@Plures autem deorum omnium, singuli singulorum €sacerdotes et respondendi iuris et conficiendarum reli-€gionum facultatem adferunt. Quomque Vesta quasi €focum urbis, ut Graeco nomine est appellata_quod €nos prope idem [2ac]2 Graecum, [2non]2 interpretatum €nomen tenemus_conplexa sit, ei colendae [2sex]2 uir-€gines praesint, ut aduigiletur facilius ad custodiam €ignis, et sentiant mulieres in [2illis]2 naturam feminarum €omnem castitatem pati. @@Quod sequitur uero, non solum ad religionem €pertinet sed etiam ad ciuitatis statum ut sine iis qui €sacris publice praesint, religioni priuatae satis facere €non possint. Continet enim [2hoc]2 rem publicam, consilio €et auctoritate optimatium semper populum indigere, €descriptioque sacerdotum nullum iustae religionis €genus prae[2ter]2mittit. Nam sunt ad placandos deos alii €constituti, qui sacris praesint sollemnibus, ad inter-€pretanda alii praedicta uatium, neque multorum, ne €esset infinitum, neque ut ea ipsa, quae suscepta €publice essent, quisquam extra collegium nosset. Maximum autem et praestantissimum in re €publica ius est augurum cum auctoritate coniunctum. @1 €Neque uero hoc quia sum ipse augur ita sentio, sed €quia sic existimari nos est necesse. Quid enim maius €est, si de iure quaerimus, quam posse a summis impe-€riis et summis potestatibus comitiatus et concilia uel €instituta dimittere, uel habita rescindere? Quid €grauius quam rem susceptam dirimi, si unus augur €'alio [2die]2' dixerit? Quid magnificentius quam posse €decernere, ut magistratu se abdicent consules? Quid €religiosius quam cum populo, cum plebe agendi ius €aut dare aut non dare? Quid, lege[2m si]2 non iure rogata €est tollere, ut Titiam decreto collegii, ut Liuias consi-€lio Philippi consulis et auguris? Nihil domi, nihil €militiae, per magistratus gestum, sine eorum aucto-€ritate posse cuiquam probari? @@{&7Atticvs&} Age, iam ista uideo fateor-€que esse magna. Sed est in collegio uestro inter Mar-€cellum et Appium optimos augures magna dissensio €_nam eorum ego in libros incidi_cum alteri pla-€ceat auspicia ista ad utilitatem esse rei publicae compo-€sita, alteri disciplina uestra quasi diuinari uideatur €posse. Hac tu de re quaero quid sentias. €@@{&7Marcvs&} Egone? Diuinationem, quam Graeci €$MANTIKH/N& appellant, esse sentio, et huius hanc ipsam @1 €partem, quae est in auibus ceterisque signis, [2esse]2 disci-€plinae nostrae. S[2i eni]2m deos esse concedimus eorumque €mente mundum regi, et e[2os]2dem hominum consulere €generi, et posse nobis signa rerum futurarum osten-€dere, non uideo cur esse diuinationem negem. @@Sunt autem ea quae posui, ex quibus id quod €uolumus efficitur et cogitur. Iam uero permultorum €exemplorum et nostra est plena res publica, et omnia €regna omnesque populi cunctaeque gentes, [2ex]2 augu-€rum praedictis multa incredibiliter uera cecidisse. €Neque enim Polyidi neque Melampodis neque Mopsi €neque Amphiarai neque Calchantis neque Heleni tan-€tum nomen fuisset, neque tot nationes id ad hoc €tempus retinuissent, [2ut]2 Phrygum, Lycaonum, Cilicum €maximeque Pisidarum, nisi uetustas ea certa esse €docuisset. Nec uero Romulus noster auspicato urbem €condidisset, neque Atti Naui nomen memoria floreret €tam diu, nisi omnes hi multa ad ueritatem admirabilia €dixissent. Sed dubium non est quin haec disciplina et €ars augurum euanuerit iam et uetustate et neglegentia. €Ita neque illi adsentio[2r]2 qui hanc scientiam negat €umquam in nostro collegio fuisse, neque illi qui esse €etiam nunc putat. Quae mihi uidetur apud maiores €fuisse duplex ut ad rei publicae tempus non numquam, €ad agendi consilium saepissime pertineret. @1 @@{&7Atticvs&} Credo hercle ita esse, istique €rationi potissimum adsentior. Sed redde cetera. €@@{&7Marcvs&} Reddam uero, et id, si potero, €breui. Sequitur enim de iure belli, in quo et susci-€piendo et gerendo et deponendo, ius ut plurimum uale-€ret et fides, [2e]2orumque ut publici interpretes essent, €lege sanximus. €@@Iam de haruspicum religione, de expiationibus et €procurationibus satis esse [2p]2lane in ipsa lege dictum €puto. €@@{&7Atticvs&} Adsentior, quoniam omnis haec in €religione uersatur oratio. €@@{&7Marcvs&} At uero quod sequitur, quo modo aut tu €adsentiare [2aut]2 ego reprehendam, sane quaero, Tite. €@@{&7Atticvs&} Quid tandem id est? @@{&7Marcvs&} De nocturnis sacrificiis mulierum. €@@{&7Atticvs&} Ego uero adsentior, excepto praeser-€tim in ipsa lege sollemni sacrificio ac publico. €@@{&7Marcvs&} Quid ergo aget Iacchus Eumolpi-€daeque uostri et augusta illa mysteria, si quidem €sacra nocturna tollimus? Non enim populo Romano, €sed omnibus bonis firmisque populis leges damus. @@{&7Atticvs&} Excipis credo illa, quibus ipsi ini-€tiati sumus. €@@{&7Marcvs&} Ego uero excipiam. Nam mihi cum @1 €multa eximia diuinaque uide[2a]2ntur Athenae tuae pepe-€risse atque in uitam hominum attulisse, tum nihil €melius illis mysteriis, quibus ex agresti immanique €uita exculti ad humanitatem et mitigati sumus, ini-€tiaque, ut appellantur, ita re uera principia uitae €cognouimus, neque solum cum laetitia uiuendi ratio-€nem accepimus, sed etiam cum spe meliore moriendi. €Quid autem mihi displiceat in noct[2ur]2n[2is]2, poetae indi-€cant comici. Qua licentia Romae data quidnam egis-€set ille qui in sacrificium cogitatam libidinem intulit, €quo ne inprudentiam quidem oculorum adici [2f]2as fuit? €@@{&7Atticvs&} Tu uero istam Romae legem rogato, €nobis nostras ne ademeris. @@{&7Marcvs&} Ad nostras igitur reuertor. €Quibus profecto diligentissime sanciendum est, ut €mulierum famam multorum oculis lux clara custo-€diat, initienturque eo ritu Cereri quo Romae initiantur. þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢˜¥…Quo in genere seueritatem maiorum senatus uetus €auctoritas de Bacchanalibus et consulum exercitu €adhibito quaestio animaduersio[2que]2 declarat. Atque €omnia nocturna (ne nos duriores forte uideamur) in €media Graecia Diagondas Thebanus lege perpetua sus-€tulit. Nouos uero deos et in his colendis nocturnas €peruigilationes sic Aristophanes facetissumus poeta €ueteris comoediae uexat, ut apud eum Sabazius et @1 €quidam alii dei peregrini iudicati e ciuitate eiciantur. €@@Publicus autem sacerdos imprudentiam consilio €expiatam metu liberet, audaciam [2libid]2ines immittendi €religionibus foedas damnet atque inpiam iudicet. @@Iam ludi publici, quoniam sunt cauea circoque €diuisi, sint corporum certationes cursu et pugillatu €et luctatione curriculisque equorum usque ad certam €uictoriam [2in]2 circo constitut[2ae]2; cauea cantu[2i]2 u[2a]2cet et €fidibus et tibiis, dummodo ea moderata sint, ut lege €praescribitur. Adsentior enim Platoni, nihil tam facile €in animos teneros atque mollis influere quam uarios €canendi sonos, quorum dici uix potest quanta sit uis €in utramque partem. Namque et incitat languentes et €languefacit excitatos, et tum remittit animos, tum €contrahit; ciuitatumque hoc multarum in Graecia €interfuit, antiquom uocum conseruar[2i]2 modum; qua-€rum mores lapsi ad mollitias pariter sunt inmutati €cum cantibus, aut hac dulcedine corruptelaque depra-€uati, ut quidam putant, aut cum seueritas eorum ob €alia uitia cecidisset, tum fuit in auribus animisque €mutatis etiam huic mutationi locus. @@Quam ob rem ille quidem sapientissimus Grae-€ciae uir longeque doctissimus ualde hanc labem uere-€tur. Negat enim mutari posse musicas leges sine muta-€tione legum publicarum. Ego autem nec tam ualde id @1 €timendum nec plane contemnendum puto. Illud qui-€dem [2constat]2; quae solebant quondam conpleri seueri-€tate iucunda Liuianis et Naeuianis modis, nunc [2fit]2 €ut eadem exululent, [2cum]2 ceruices oculosque pariter €cum modorum flexionibus torqueant. Grauiter olim €ista uindicabat uetus illa Graecia, longe prouidens €quam sensim pernicies illapsa ciuium [2in]2 animos malis €studiis malisque doctrinis repente totas ciuitates €euerteret, si quidem illa seuera Lacedaemo neruos €iussit, quos plures quam septem haberet, in Timothei €fidibus in[2ci]2di. @@Deinceps in lege est, ut de ritibus patriis €colantur optuma. De quo cum consulerent Athenienses €Apollinem Pythium, quas potissimum religiones tene-€rent, oraclum editum est 'eas quae essent in more €maiorum'. Quo cum iterum uenissent maiorumque €morem dixissent saepe esse mutatum, quaesissentque €quem morem potissimum sequerentur e uariis, respon-€dit 'optumum'. Et profecto ita est ut id habendum €sit antiquissimum et deo proximum, quod sit optu-€mum. €@@Stipem sustulimus, nisi eam quam ad paucos dies €propriam Idaeae Matris excepimus. Implet enim €superstitione animos et exhaurit domus. @1 €@@Sacrilego poena est, neque ei soli qui sacrum abstu-€lerit, sed etiam ei qui sacro, commendatum [2aliquid €rapuerit]2. @@Quod et nunc multis fit in fanis, [2et olim]2 Ale-€xander in Cilicia deposuisse apud Solensis in delubro €pecuniam dicitur, et Atheniensis Clisthenes Iunoni €Samiae ciuis egregius, quom rebus timeret suis, filia-€rum dotis credidit. €@@Sed iam de periuriis, de incesto, nihil sane hoc qui-€dem loco disputandum est. €@@Donis impii ne placare audeant deos, Platonem €audiant, qui uetat dubitare qua sit mente futurus deus, €quom uir nemo bonus ab inprobo se donari uelit. €@@[2De]2 diligentia uotorum satis in lege dictum est ac €uoti [2est]2 sponsio qua obligamur deo. Poena uero uio-€latae religionis iustam recusationem non habet. Quid €ego hic sceleratorum utar exemplis, quorum pl[2en]2ae €tragoediae? Quae ante oculos sunt, ea potius adtin-€gam. Etsi haec commemoratio uereor ne supra homi-€nis fortunam esse uideatur, tamen quoniam sermo €mihi est apud [2u]2os, nihil reticebo [2uelim]2que hoc, quod €loquar, diis immortalibus gratum potius uideri quam €graue [2h]2om[2i]2ni[2bus]2. @@[2C]2um perditorum ciuium scelere discessu €meo religionum iura polluta sunt, uexati nostri Lares @1 €familiares, in eorum sedibus exaedificatum templum €Licentiae, pulsus a delubris is qui illa seruarat: cir-€cumspicite celeriter animo (nihil enim attinet quem-€quam nominari), qui sint rerum exitus consecuti. Nos, €qui illam custodem urbis omnibus ereptis nostris rebus €ac perditis uiolari ab impiis passi non sumus, eamque €ex nostra domo in ipsius patris domum detulimus, €iudicia senatus, Italiae, gentium denique omnium €conseruatae patriae consecuti sumus. Quo quid acci-€dere potuit homini praeclarius? Quo[2rum]2 scelere reli-€giones tum prostratae adflictaeque sunt, partim ex €illis distract[2i]2 ac dissipat[2i]2 iacent; qui uero ex iis et €horum scelerum principes fuerant, et praeter ceteros €in omni religione impii, non solum [2nullo in]2 uita cru-€ciatu atque dedecore, uerum etiam sepultura et iustis €exsequiarum caruerunt. @@{&7Qvintvs&} Equidem ista agnosco, frater, et €meritas dis gratias ago. Sed nimis saepe secus aliquanto €uidemus euadere. €@@{&7Marcvs&} Non enim, Quinte, recte existimamus €quae poena diuina sit, [2s]2e[2d]2 opinionibus uulgi rapimur €in errorem, nec uera cernimus. Morte aut dolore cor-€poris aut luctu animi aut offensione iudicii hominum €miserias ponderamus, quae fateor humana esse et €multis bonis uiris accidisse. Sceleris est poena tristis @1 €et, praeter eos euentus qui sequuntur, per se ipsa €maxima est. Vidimus eos, qui, nisi odissent patriam, €numquam inimici nobis fuissent, ardentes tum cupi-€ditate, tum metu, tum conscientia, [2quic]2quid agerent, €modo timentes, uicissim contemnentes religiones: iudi-€cia perrupta ab isdem, corruptela hominum, non €deorum. . . . @@Reprimam iam me, non insequar longius, eoque €minus quo plus poenarum habeo quam petiui. Tan-€tum ponam [2sc]2eleri[2s]2 duplicem poenam esse diuinam, €quod const[2a]2t et ex uexandis uiuorum animis, et ea €fama mortuorum, ut eorum exitium et iudicio uiuo-€rum et gaudio conprobetur. @@Agri autem ne consecrentur, Platoni €prorsus adsentior, qui si modo interpretari potuero, €his fere uerbis utitur: 'Terra igitur ut focus domici-€lium sacrum deorum omnium est. Quocirca ne quis €iterum idem consecrato. Aurum autem et argentum €in urbibus et priuatim et in fanis inuidiosa res est. €Tum ebur ex inani[2mo]2 corpore extractum haud satis €castum donum deo. Iam aes atque ferrum duelli ins-€trumenta, non fani. Ligneum autem quod [2quis]2que uo-€luerit uno e ligno [2di]2cato, itemque lapideum, in delubris @1 €communibus, textile ne operosius quam mulieris opus €menstruum. Color autem albus praecipue decorus deo €est, cum in cetero tum maxime in textili; tincta uero €absint, nisi a bellicis insignibus. Diuinissima autem €dona aues et formae ab uno pictore uno absolutae die, €itemque cetera huius exempli dona sunto.' Haec illi €placent. Sed ego cetera non tam restricte praefinio, €uel hominum [2di]2uitiis uel subsidiis temporum uictus: €terrae cultum segniorem suspicor fore, si ad eam €utendam ferroque subigendam superstitionis aliquid €accesserit. €@@{&7Atticvs&} Habeo ista. Nunc de sacris perpetuis et €de Manium iure restat. €@@{&7Marcvs&} O miram memoriam, Pomponi, tuam! €At mihi ista exciderant. @@{&7Atticvs&} Ita credo. Sed tamen hoc magis €eas res et memini et [2ex]2specto, quod et ad pontifi-€cium ius et ad ciuile pertinent. €@@{&7Marcvs&} Vero, et a peritissimis sunt istis de €rebus et responsa et scripta multa, et ego in hoc omni €sermone nostro, quod ad cumque legis genus me dispu-€tatio nostra deduxerit, tractabo, quoad potero, eius €ipsius generis ius ciuile nostrum; sed ita, locus ut ipse €notus sit, ex quo ducatur quaeque pars iuris, ut non €difficile sit, qui modo ingenio possit moueri, quaecum- @1 €que noua causa consultatioue acciderit, eius tenere €ius, quom scias a quo sit capite repetendum. @@Sed iuris consulti, siue erroris obiciundi €causa quo plura et difficiliora scire uideantur, siue, €quod similius ueri est, ignoratione docendi (nam non €solum scire aliquid artis est, sed quaedam ars [2est]2 €etiam docendi) saepe quod positum est in una cogni-þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢˜¯†tione, id [2in]2 infinita dispertiuntur. Velut in hoc ipso €genere, quam magnum illud Scaeuolae faciunt, ponti-€fices ambo et eidem iuris peritissimi! 'Sae[2pe]2, inquit €Publi filius, ex patre audiui, pontificem bonum nemi-€nem esse, nisi qui ius ciuile cognosset'. Totumne? €Quid ita? Quid enim ad pontificem de iure parietum €aut aquarum aut ullo omnino, [2ni]2si eo quod cum €religione coniunctum est? Id autem quantulum est? €De sacris credo, de uotis, de feriis et de sepulcris, et si €quid eius modi est. Cur igitur haec tanta facimus, cum €cetera perparua sint? de sacris autem, qui locus patet €latius, haec sit una sententia, ut conseruentur sem[2per]2 €et deinceps familiis prodantur, et, ut in lege posui, €'perpetua sint sacra'. @8 A[2t]2 post[2e]2a haec iura ponti-€ficum auctoritate consecuta sunt, ut, ne morte patris €familias sacrorum memoria occideret, iis essent ea @1 €adiuncta, ad quos eiusdem morte pecunia uenerit. €Hoc uno posito, quod est ad cognitionem disciplinae €satis, innumerabilia nascuntur, quibus implentur iuris €consultorum libri. Quaeruntur enim qui adstringan-€tur sacris. Heredum causa iustissima est; nulla est €enim persona quae ad uicem eius qui e uita emigrarit €propius accedat. Deinde qui morte testamentoue eius €tantundem capiat quantum omnes heredes: id quoque €ordine; est enim, ad id quod propositum est, adcom-€modatum. Tertio loco, si nemo sit heres, is qui de €bonis, quae eius fuerint, quom moritur, usu ceperit €plurimum possidendo. Quarto, si [qui] nemo sit qui €ullam rem ceperit, de creditoribus eius [2qui]2 plurimum €seruet. @8 Extrema illa persona est ut, si is qui ei, €qui mortuus sit, pecuniam debuerit neminiqu[2e]2 eam €soluerit, proinde habeatur quasi eam pecuniam €ceperit. €@@Haec nos a Scaeuola didicimus, non ita des-€cripta ab antiquis. Nam illi quidem his uerbis doce-€bant: tribus modis sacris adstringit[2ur]2: [2aut]2 heredi-€tate, aut si maiorem partem pecuniae capiat, aut si €maior pars pecuniae legata est, si inde quippiam cepe-€rit. Sed pontificem sequamur. @8 Videtis igitur €omnia pendere ex uno illo, quod pontifi[2ces]2 cum @1 €pecunia sacra coniungi uolunt isdemque ferias et €caerimonias adscribendas putant. €@@Atque etiam hoc docent Scaeuolae, quom est parti-€tio, ut si in testamento deducta scripta non sit, ipsique €minus ceperint quam omnibus heredibus relinquatur, €sacris ne alligentur. In donatione hoc idem secus €interpretantur: et quod pater familias in eius dona-€tione, qui in ipsius potestate est, adprobauit ratum €est; quod eo insciente factum est, si id is non adprobat, €ratum non est. @8 His propositis quaestiunculae €multae nascuntur, quas qui non intellegat, si ad €caput referat, per se ipse facile perspiciat. Veluti si €minus quis cepisset, ne sacris alligaretur, [2e]2t post de €eius heredibus aliquis exegisset pro sua parte, id quod €ab eo, quo[2i]2 ipse heres esset, praetermissum fuisset €eaque pecunia non minor esset facta cum superiore €exactione quam heredibus omnibus esset relicta, qui €eam pecuniam exegisset, solum [2sine]2 coheredibus sacris €alligari. Quin etiam cauent ut, cui plus legatum sit €quam sine religione capere liceat, is per aes et libram €heredes testamenti soluat, propterea quod eo loco res €est ita soluta hereditate, quasi ea pecunia legata non €esset. @@Hoc ego loco multisque aliis quaero a @1 €uobis, Scaeuolae, pontifices maximi et homines meo €quidem iudicio acutissimi, quid sit quod ad ius ponti-€ficium ciuile adp[2lic]2etis. Ciuilis enim iuris scientia pon-€tificium quodam modo tollitis. Nam sacra cum €pecunia pontificum auctoritate, nulla lege coniuncta €sunt. Itaque si uos tantummodo pontifices essetis, €pontificalis maneret auctoritas; sed quod idem iuris €ciuilis estis peritissimi, hac scientia illam eluditis. €Placuit P. Scaeuolae et [2Ti.]2 Coruncanio pontificibus €maximis itemque ceteris, eos qui tantundem caperent €quantum omnes hered[2es]2 sacris alligari. @8 Habeo €ius pontificium. Quid huc accessit ex iure ciuili? €Partitionis caput scriptum caute, ut centum nummi €deducerentur: inuenta est ratio, cur pecunia sacro-€rum molestia liberaretur. Quid, si hoc qui testamentum €faciebat cauere noluisset? admonet iuris consult[2u]2s hic €quidem ipse Mucius, pontifex idem, ut minus capiat €quam omnibus heredibus relinquatur. Superi[2ores]2 dice-€bant, quicquid cepisset, adstringi: rursus sacris libe-€ratur. Hoc uero nihil ad pontificium ius sed e medio €est iure ciuili, ut per aes et libram heredem testa-€menti soluant et eodem loco res sit, quasi ea pecunia €legata non esset, si is, cui legatum est, stipulatus est €id ipsum, quo[2d]2 legatu[2m]2 est, ut ea pecunia ex stipu- @1 €latione debeatur sitque ea non [2e testamento sibi nume-€rata.]2 €. . . @@. . . Doctum hominem sane, cuius fuit Accius €perfamiliaris_sed mensem credo extremum anni, ut €ueteres Februarium, sic hic Decembrem sequebatur. €Hostia autem maxima parentare pietatis esse adiunc-€tum putabat. @@Iam tanta religio est sepulcrorum, ut €extra sacra et gentem inferri fas negent esse, idque €apud maiores nostros A. Torquatus in gente Popillia €iudicauit. Nec uero tam denicales (quae a nece appel-€latae sunt, quia residentur mortuis) quam ceterorum €caelestium quieti dies feriae nominarentur, nisi maiores €eos qui ex hac uita migrassent in deorum numero €esse uoluissent, [2sed]2 eas in eos dies conferre ius[2serunt]2, €ut nec ipsius neque publicae feriae sint. Totaque huius €iuris compositio pontificalis magnam religionem caeri-€moniamque declarat. Neque necesse est edisseri a €nobis, quae finis funestae familiae, quod genus sacri-€ficii Lari ueruecibus fiat, quem ad modum os re[2s]2ec-€tum terra obtegatur, quaeque in porca contracta €iura sint, quo tempore incipiat sepulcrum esse et reli- @1 €gione teneatur. @8 At mihi quidem antiquissimum €sepulturae genus illud fuisse uidetur, quo apud Xeno-€phontem Cyrus utitur: redditur enim terrae corpus, €et ita locatum ac situm quasi operiment[2o]2 matris obdu-€citur. Eodemque ritu in eo sepulcro quod [2haud]2 procul €a Fontis ara est, regem nostrum Numam conditum €accepimus, gentemque Corneliam usque ad memo-€riam nostram hac sepultura scimus esse usam. C. €Marii sitas reliquias apud Anienem dissipari iussit €Sulla uictor acerbiore odio incitatus, quam si tam €sapiens fuisset, quam fuit uehemens. @8 Quod haud €scio an timens [2ne]2 suo corpori posset accidere, primus €e patriciis Corneliis igni uoluit cremari. Declarat €enim Ennius de Africano: 'Hic est ille situs'. Vere, €nam siti dicuntur ii, qui conditi sunt. Nec tamen €eorum ante sepulcrum est quam iusta facta et porcus €caesus est. Et quod nunc communiter in omnibus €sepultis uenit usu, [2ut]2 humati dicantur, id erat proprium €tum in iis, quos humus iniecta cont[2ex]2erat, eumque €morem ius pontificale confirmat. Nam priusquam €in os[2sa]2 iniecta gleba est, locus ille ubi crematum est €corpus, nihil habet religionis; iniecta gleba tum et €ill[2ic]2 humatus est, et [2sepulcrum]2 uocatur, ac tum denique €multa religiosa iura conplectitur. Itaque in eo qui in @1 €naue necatus, deinde in mare proiectus esset, decre-€uit P. Mucius familiam puram, quod os supra terram €non extaret; por[2c]2am heredi esse contractam, et €habendas triduum ferias et porco femina piaculum €[2f]2aci[2undum]2. Si in mari mortuus esset, eadem praeter €piaculum et ferias. @@{&7Atticvs&} Video quae sint in ponti-€ficio iure, sed quaero ecquidnam sit in legibus. €@@{&7Marcvs&} Pauca sane, Tite, et, ut arbitror, non €ignota uobis. Sed ea non tam ad religionem spectant €quam ad ius sepulcrorum. 'Hominem mortuum' €inquit lex in XII, 'in urbe ne sepelito neue urito'. €Credo uel propter ignis periculum. Quod autem addit €'neue urito', indicat non qui uratur sepeliri, sed €qui humetur. €@@{&7Atticvs&} Quid quod post XII in urbe sepulti €sunt clari uiri? €@@{&7Marcvs&} Credo, Tite, fuisse aut eos quibus hoc €ante hanc legem uirtutis causa tributum est, ut €Poplicolae, ut Tuberto, quod eorum posteri iure €tenuerunt, aut eos si qui hoc, ut C. Fabricius, uir-€tutis causa soluti legibus consecuti sunt. Sed [2ut]2 in €urbe sepeliri lex uetat, sic decretum a pontificum @1 þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ¢˜ºˆ’collegio, non esse ius in loco publico fieri sepulcrum. €Nostis extra portam Collinam aedem Honoris. Aram €in eo loco fuisse memoriae proditum est. Ad eam cum €[2la]2mina esset inuenta, et in ea scriptum [2nomen]2 'Hono-€ris', ea causa fuit [2ut]2 aedis haec dedicare[2tur]2. Sed €quom multa in eo loco sepulcra fuissent, exarata €sunt. Statuit enim collegium locum publicum non €potuisse priuata religione obligari. @@Iam cetera in XII minuendi sumptus [sunt] €lamentationisque funeris, translata [2sunt]2 de Solonis fere €legibus. 'Hoc plus', inquit, 'ne facito'. 'Rogum €ascea ne polito.' Nostis quae sequuntur. Discebamus €enim pueri XII ut carmen necessarium, quas iam €nemo discit. Extenuato igitur sumptu tribus reciniis €et tunicula purpurea et decem tibicinibus, tollit €[2nimiam]2 lamentationem: 'mulieres genas ne radunto €neue lessum funeris ergo habento'. Hoc ueteres €interpretes, Sex. Aelius, L. Acilius, non satis se intel-€legere dixerunt, sed suspicari uestimenti aliquod genus €funebris, L. Aelius 'lessum' quasi lugubrem eiula-€tionem, ut uox ipsa significat. Quod eo magis iudico €uerum esse quia lex Solonis id ipsum uetat. Haec €laudabilia et locupletibus fere cum plebe communia. €Quod quidem maxime e natura est, tolli fortunae €discrimen in morte. @1 @@Cetera item funebria quibus luctus auge-€tur, XII sustulerunt. 'Homini, inquit, mortuo ne €ossa legito, quo pos[2t]2 funus faciat.' Excipit bellicam €peregrinamque mortem. Haec praeterea sunt in €legibus: de unctura quae seruilis [2dicitur]2, unctura €tollitur omnisque circumpotatio. Quae et recte tol-€luntur, neque tollerentur nisi fuissent. 'Ne sump-€tuosa respersio, ne longae coronae, ne acerrae' €praetereantur. Illa iam significatio est, laudis orna-€menta ad mortuos pertinere, quod coronam uirtute €partam et ei qui peperisset et eius parenti sine fraude €esse lex impositam iubet. Credoque, quod erat facti-€tatum ut uni plura [2funera]2 fierent lectique plures ster-€nerentur, id quoque ne fieret lege sanctum est. Qua €in lege quom esset 'neue aurum addito', [2uidetote]2 €quam humane excipiat altera lex, [praecipit altera €lege]: 'At cui auro dentes iuncti escunt, ast im cum €illo sepeliet uretue, se fraude esto.' Et simul illud €uidetote, aliud habitum esse sepelire et urere. @@Duae sunt praeterea leges de sepulcris, quarum €altera priuatorum aedificiis, altera ipsis sepulcris €cauet. Nam quod 'rogum bustumue nouum' uetat €'propius sexaginta pedes adigi aedes alienas inuito @1 €domino', incendium uere[2ri uide]2tur: [2item]2 ace[2rram]2 €uetat. Quod autem '[2f]2orum', id est uestibulum sepul-€cri, 'bustumue usu capi', uetat, tuetur ius sepulcro-€rum. Haec habemus in XII, sane secundum naturam €quae norma legis est. Reliqua sunt in more: funus €ut indicatur, si quid ludorum; dom[2in]2usque funeris €utatur accenso atque lictoribus, @8 honoratorum €uirorum laudes in contione memorentur, easque €etiam cantus ad tibicinem prosequatur, cui nomen €neniae, quo uocabulo etiam [2apud]2 Graecos cantus €lugubres nominantur. €@@{&7Atticvs&} Gaudeo nostra iura ad natu-€ram accommodari, maiorumque sapientia admodum €delector. Sed [cedo] quaero, ut ceteri sumptus, sic €etiam sepulcrorum modum. €@@{&7Marcvs&} Recte requiris. Quos enim ad sumptus €progressa iam ista res sit, in C. Figuli sepulcro uidisse €[2te]2 credo. Minimam olim istius rei fuisse cupiditatem €multa extant exempla maiorum. Nostrae quidem legis €interpretes, quo capite iubentur 'sumptum et luc-€tum' remouere a deorum Manium iure, hoc intel-€legant in primis, sepulcrorum magnificentiam esse €minuendam. @8 Nec haec a sapientissimis legum @1 €scriptoribus neglecta sunt. Nam et Athenis iam ille €mos a Cecrope, ut aiunt, permansit [2hu]2cus[2que]2 terra €humandi, qu[2od]2 quom proxumi fecerant obductaque €terra erat, frugibus obserebatur, ut sinus et gremium €quasi matris mortuo tribueretur, solum autem frugi-€bus expiatum ut uiuis redderetur. Sequebantur epulae, €quas inibant propinqui coronati, apud quos de €mortui laude, quom ni[2si]2 quid ueri erat [2non]2 praedi-€catum [2esset]2 (nam mentiri nefas habebatur), iusta €confecta erant. @8 Postea qu[2o]2m, ut scribit Phalereus €[2Demetrius]2, sumptuosa fieri funera et lamentabilia €coepissent, Solonis lege sublata sunt, quam legem €eisdem prope uerbis nostri decem uiri in decimam ta-€bulam coniecerunt. Nam de tribus reciniis et pleraque €illa Solonis sunt. De lamentis uero expressa uerbis €sunt: 'Mulieres genas ne radunto neue lessum funeris €ergo habento.' €@@De sepulcris autem nihil est apud Solo-€nem amplius quam 'ne quis ea deleat neue alienum €inferat', poenaque est, 'si quis bustum (nam id €puto appellari $TU/MBON&) aut monumentum' inquit €'aut columnam uiolarit, deiecerit, fregerit'. Sed post €aliquanto propter has amplitudines sepulcrorum, quas €in Ceramico uidemus, lege sanctum est, 'ne quis @1 €sepulcrum faceret operosius quam quod decem €homines effecerint triduo', @8 neque id opere tecto-€rio exornari, nec 'hermas' hos quos uocant, lice-€bat imponi nec de mortui laude nisi in publicis sepul-€turis, nec ab alio nisi qui publice ad eam rem consti-€tutus esset dici licebat. Sublata etiam erat celebritas €uirorum ac mulierum, quo lamentatio minueretur; €[2auget]2 enim luctum concursus hominum. @8 Quocirca €Pittacus omnino accedere quemquam uetat in funus €ali[2en]2orum. Sed ait rursus idem Demetrius increbuisse €eam funerum sepulcrorumque magnificentiam, quae €nunc fere Romae est. Quam consuetudinem lege €minuit ipse. Fuit enim hic uir, ut scitis, non solum €eruditissimus, sed etiam ciuis [2d]2e re publica maxime €[2meritus]2 tuendaeque ciuitatis peritissimus. Is igitur €sumptum minuit non solum pe[2cu]2n[2i]2a sed etiam tem-€pore: ante lucem enim iussit efferri. Sepulcris autem €nouis finiuit modum; nam super terrae tumulum €noluit quid[2quam]2 statui, nisi columellam tribus cubi-€tis ne[2c]2 altiorem aut mensam aut labellum, et huic €procurationi certum magistratum praefecerat. @@Haec igitur Athenienses tui. Sed uidea-€mus Platonem, qui iusta funerum reicit ad interpretes @1 €religionum; quem nos morem tenemus. De sepulcris €autem dicit haec: uetat ex agro culto eoue qui coli €possit, ullam partem sumi sepulcro; sed quae natura €agri tantum modo efficere possit, ut mortuorum cor-€pora sine detrimento uiuorum recipiat, ea potissi-€mum ut compleatur; quae autem terra fruges ferre €et ut mater cibos suppeditare possit, eam ne quis nobis €minuat neue uiuus neue mortuus. @8 Extrui autem €uetat sepulcrum altius, quam quod [2quinque homines]2 €quinque diebus absoluerint, nec e lapide excitari plus €nec inponi, quam quod capiat laudem mortui incisam €ne plus quattuor hero[2i]2cis uersibus, quos longos appel-€lat Ennius. Habemus igitur huius quoque auctori-€tatem de sepulcris summi uiri a quo item funerum €sumptus praefinitur ex censibus a minis quinque usque €ad minam. [Deinceps dicit eadem illa de inmor-€talitate animorum et reliqua post mortem tranquil-€litate bonorum poenis impiorum.] @@Habetis igitur explicatum omnem, ut arbitror, €religionum locum. €@@{&7Qvintvs&} Nos uero, frater, et copiose quidem; €sed perge cetera. €@@{&7Marcvs&} Pergo equidem, et quoniam libitum €est uobis me ad haec inpellere, hodierno sermone @1 €conficiam, spero, hoc praesertim die; uideo enim €Platonem idem fecisse omnemque orationem eius de €legibus peroratam esse uno aestiuo die. Sic igitur €faciam, et dicam de magistratibus. Id enim est pro-€fecto quod constituta religione rem publicam conti-€neat maxime. €@@{&7Atticvs&} Tu uero dic et istam rationem, quam €coepisti, tene. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIVS}1 ‘@@{&7Marcvs&} Sequar igitur, ut institui, diui-€num illum uirum, quem [2incredibili]2 quadam admira-€tione commotus saepius fortasse laudo quam necesse €est. €@@{&7Atticvs&} Platonem uidelicet dicis. €@@{&7Marcvs&} Istum ipsum, Attice. €@@{&7Atticvs&} Tu uero eum nec nimis ualde umquam €nec nimis saepe laudaueris. Nam hoc mihi etiam nostri €illi, qui neminem nisi suum laudari uolunt, concedunt €ut eum arbitratu meo diligam. €@@{&7Marcvs&} Bene hercle faciunt. Quid enim est ele-€gantia tua dignius? Cuius et uita et oratio consecuta þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ£ˆmihi uidetur difficillimam illam societatem grauitatis €cum humanitate. €@@{&7Atticvs&} Sane gaudeo quod te interpellaui, quo-€niam quidem tam praeclarum mihi dedisti iudicii tui €testimonium. Sed perge, ut coeperas. €@@{&7Marcvs&} Laudemus igitur prius legem ipsam €ueris et propriis generis sui laudibus? €@@{&7Atticvs&} Sane quidem, sicut de religionum lege €fecisti. @1 @@{&7Marcvs&} Videtis igitur magistratus hanc esse €uim, ut praesit praescribatque recta et utilia et €coniuncta cum legibus. Vt enim magistratibus leges, €sic populo praesunt magistratus uereque dici potest, €magistratum legem esse loquentem, legem autem €mutum magistratum. @8 Nihil porro tam aptum est €ad ius condicionemque naturae_quod quom dico, €legem a me dici intellegi uolo_quam imperium, €sine quo nec domus ulla nec ciuitas nec gens nec €hominum uniuersum genus stare, nec rerum natura €omnis nec ipse mundus potest. Nam et hic deo paret, €et huic oboediunt maria terraeque, et hominum uita €iussis supremae legis obtemperat. @@Atque ut ad haec citeriora ueniam et notiora €nobis, omnes antiquae gentes regibus quondam parue-€runt. Quod genus imperii primum ad homines iustis-€simos et sapientissimos deferebatur (idque [2e]2t in re €publica nostra maxime ualuit, quoad ei regalis pote-€stas praefuit), deinde etiam deinceps posteris prode-€batur; quod [et] in iis qui etiam nunc regnant[2ur]2 manet. €Quibus autem regia potestas non placuit, non ii €nemini, sed non semper uni parere uoluerunt. Nos €autem quoniam leges damus liberis populis, quaeque €de optima re publica sentiremus, in sex libris ante €diximus, accommodabimus hoc tempore leges ad @1 €illum, quem probamus, ciuitatis statum. @8 Magis-€tratibus igitur opus est, sine quorum prudentia ac €diligentia esse ciuitas non potest, quorumque descrip-€tione omnis rei publicae moderatio continetur. Neque €solum iis praescribendus est imperandi, sed etiam €ciuibus obtemperandi modus. Nam et qui bene impe-€rat, paruerit aliquando necesse est, et qui modeste €paret, uidetur qui aliquando imperet dignus esse. €Itaque oportet et eum qui paret sperare se aliquo €tempore imperaturum, et illum qui imperat cogitare €breui tempore sibi esse parendum. Nec uero solum ut €obtemperent oboediantque magistratibus, sed etiam €ut eos colant diligantque, praescribimus, ut Charon-€das in suis facit legibus. Noster uero Plato Titanum €e genere [2natos]2 statuit eos qui, ut illi caelestibus, sic €hi aduers[2ar]2entur magistratibus. Quae cum ita sint, €ad ipsas iam leges ueniamus, si placet. €@@{&7Atticvs&} Mihi uero et istud et ordo iste rerum €placet. @@{&7Marcvs&} &10Iusta imperia sunto, isque ciues €modeste ac sine recusatione parento. Magistratus nec €oboedientem et noxium ciuem multa uinculis uerberi-€busue coherceto, ni par maiorue potestas populusue pro-€hibessit, ad quos prouocatio esto. €@@Cum magistratus iudicassit inrogassitue, per populum €multae poenae certatio esto. Militiae ab eo qui imperabit @1 €prouocatio nec esto, quodque is qui bellum geret impe-€rassit, ius ratumque esto. €@@Minoris magistratus partiti iuris plures in ploera sunto. €Militiae quibus iussi erunt imperanto eorumque tribuni €sunto: domi pecuniam publicam custodiunto, uincula €sontium seruanto, capitalia uindicanto, aes argentum €aurumue publice signanto, litis contractas iudicanto quod-€cumque senatus creuerit, agunto. @@Suntoque aediles curatores urbis annonae ludo-€rumque sollemnium, ollisque ad honoris amplioris gra-€dum is primus ascensus esto. €@@Censoris populi aeuitates suboles familias pecuniasque €censento, urbis templa uias aquas aerarium uectigalia €tuento, populique partis in tribus discribunto, exin pecu-€nias aeuitates ordines partiunto, equitum peditumque pro-€lem describunto, caelibes esse prohibento, mores populi €regunto, probrum in senatu ne relinquonto. Bini sunto, €magistratum quinquennium habento; reliqui magi-€stratus annui sunto; eaque potestas semper esto. @@Iuris disceptator, qui priuata iudicet iudicariue €iubeat, praetor esto. Is iuris ciuilis custos esto. Huic potes-€tate pari quo[2t]2cumque senatus creuerit populusue iusserit, €tot sunto. €@@Regio imperio duo sunto, iique [2a]2 praeeundo iudicando €consulendo praetores iudices consules appellamino. Mili- @1 €tiae summum ius habento, nemini parento. O[2lli]2s salus €populi suprema lex esto. @@Eumdem magistratum, ni interfuerint decem anni, €ne quis capito. Aeuitatem annali lege seruanto. €@@Ast quando duellum grau[2ioresue]2 discordiae ciuium €escunt, oenus ne amplius sex menses, si senatus creuerit, €idem iuris quod duo consules teneto, isque aue sinistra €dictus populi magister esto. Equitatumque qui regat €habeto pari iure cum eo quicumque erit iuris disceptator. €Reliqui magistratus ne sunto. €@@Ast quando consules magisterue populi nec erunt, €auspicia patrum sunto ollique ex se produnto qui comi-€tiatu creare consules rite possit. €@@Imperia, potestates, legationes, cum senatus creuerit €populusue iusserit ex urbe exeunto, duella iusta iuste €gerunto, sociis parcunto, se et suos continento, populi €[sui] gloriam augento, domum cum laude redeunto. €@@Rei suae ergo ne quis legatus esto. €@@Plebes quos pro se contra uim auxilii ergo decem creas-€sit, [et] tribuni eius sunto, quodque ii prohibessint quodque €plebem rogassint, ratum esto; sanctique sunto, neue €plebem orbam tribunis relinquunto. @@Omnes magistratus auspicium iudiciumque habento €exque is senatus esto. Eius decreta rata sunto. Ast potes-€tas par maiorue prohibessit, perscripta seruanto. @1 €@@Is ordo uitio uacato, ceteris specimen esto. €@@Creatio magistratuum, iudicia populi, iussa uetita cum €suffrag[2iis]2 consciscentur, [2ea]2 optumatibus nota, plebi libera €sunto. €@@Ast quid erit quod extra magistratus coerari oesus €sit, qui coeret, populus creato eique ius coerandi dato. €@@Cum populo patribusque agendi ius esto consuli, prae-€tori, magistro populi equitumque, eique quem patres €produnt consulum rogandorum ergo; tribunisque quos €sibi plebes [2cre]2assit ius esto cum patribus agendi; idem €ad plebem, quod oesus erit, ferunto. €@@Quae cum populo quaeque in patribus agentur, modica €sunto. @@Senatori qui nec aderit, aut causa aut culpa esto. €Loco senator et modo orato, causas populi teneto. €@@Vis in populo abesto. Par maiorue potestas plus ualeto. €Ast quid turbassitur in agendo, fraus actoris esto. Inter-€cessor rei malae salutaris ciuis esto. €@@Qui agent, auspicia seruanto, auguri publico parento, €promulgata proposita in aerario co[2nd]2ita [2h]2a[2be]2nto; nec €plus quam de singulis rebus semel consulunto, rem popu-€lum docento, doceri a magistratibus priuatisque patiunto. €@@Priuilegia ne inroganto. De capite ciuis nisi per maxi-€mum comitiatum ollosque quos censores in partibus €populi locassint, ne ferunto. €@@Donum ne capiunto neue danto neue petenda neue €gerenda neue gesta potestate. Quod quis earum rerum €migrassit, noxiae poena par esto. @1 €@@Censoris fidem legum custodiunto. Priuati ad eos acta €referunto, nec eo magis lege liberi sunto.& €@@Lex recitata est: discedere et tabellam iubebo dari. @@{&7Qvintvs&} Quam breui frater in conspectu €posita est a te omnium magistratuum descriptio, sed €ea paene nostrae ciuitatis, etsi a te paulum adlatum €est noui. €@@{&7Marcvs&} Rectissime, Quinte, animaduertis. Haec €est enim, quam Scipio laudat in [2illis]2 libris et quam €maxime probat, temperatio rei publicae, quae €effici non potuisset, nisi tali descriptione magistra-€tuum. Nam sic habetote, magistratibus iisque qui €praesint contineri rem publicam, et ex eorum compo-€sitione, quod cuiusque rei publicae genus sit, intel-€legi. Quae res cum sapientissime moderatissimeque €constituta esset a maioribus nostris, nihil habui sane €[2aut]2 non multum, quod putarem nouandum in legibus. @@{&7Atticvs&} Reddes igitur nobis, ut in religionis €lege fecisti admonitu et rogatu meo, sic de magistra-€tibus, ut disputes quibus de causis maxime placeat €ista descriptio. €@@{&7Marcvs&} Faciam, Attice, ut uis, et locum istum €totum, ut a doctissimis Graeciae quaesitum et dispu-€tatum est, explicabo, et, ut institui, nostra iura €attingam. þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ£˜ˆ‰@@{&7Atticvs&} Istud maxime exspecto disserendi €genus. @1 €@@{&7Marcvs&} Atqui pleraque sunt dicta in illis €libris, quod faciendum fuit, quom de optuma re €publica quaereretur. Sed huius loci de magistratibus €sunt propria quaedam, a Theophrasto primum, deinde €a Dione Stoico quaesita subtilius. @@{&7Atticvs&} Ain tandem? Etiam a Stoicis €ista tractata sunt? €@@{&7Marcvs&} Non sane, nisi ab eo quem modo nomi-€naui et postea a magno homine et in primis erudito, €Panaetio. Nam ueteres uerbo tenus acute illi quidem, €sed non ad hunc usum popularem atque ciuilem, de €re publica disserebant. Ab Ac[2ade]2mia magis ista €manarunt Platone principe. Post Aristoteles inlus-€trauit omnem hunc ciuilem in disputando locum €Heraclidesque Ponticus, profectus ab eodem Platone. €Theophrastus uero institutus ab Aristotele habitauit, €ut scitis, in eo genere rerum, ab eodemque Aristotele €doctus Dicaearchus huic rationi studioque non defuit. €Post a Theophrasto Phalereus ille Demetrius, de quo €feci supra mentionem, mirabiliter doctrinam ex €umbraculis eruditorum otioque non modo in solem €atque in puluerem, sed in ipsum discrimen aciemque €produxit. Nam et mediocriter doctos magnos in re €publica uiros, et doctissimos homines non nimis in re €publica uersatos, multos commemorare possumus: qui €uero utraque re excelleret, ut et doctrinae studiis et @1 €regenda ciuitate princeps esset, quis facile praeter €hunc inueniri potest? €@@{&7Atticvs&} Puto posse, et quidem aliquem de tri-€bus nobis. Sed perge, ut coeperas. @@{&7Marcvs&} Quaesitum igitur ab illis est, €placeret[2ne]2 unum in ciuitate esse magistratum, cui €reliqui pa[2r]2erent. Quod exactis regibus intellego pla-€cuisse nostris maioribus. Sed quoniam regale ciui-€tatis genus, probatum quondam, postea non tam €regni quam regis uitiis repudiatum est, nomen tan-€tum uidebitur regis repudiatum, res manebit, si unus €omnibus reliquis magistratibus imperabit. @8 Quare €nec ephori Lacedaemone sine causa a Theopompo €oppositi regibus, nec apud nos consulibus tribuni. €Nam illud quidem ipsum, quod in iure positum est, €habet consul, ut ei reliqui magistratus omnes pareant, €excepto tribuno, qui post exstitit, ne id quod fuer[2a]2t, €esset. Hoc enim primum minuit consulare ius, quod €exstitit ipse qui eo non teneretur, deinde quod attulit €auxilium reliquis non modo magistratibus, sed etiam €priuatis consuli non parentibus. @@{&7Qvintvs&} Magnum dicis malum. Nam ista €potestate nata grauitas optimatium cecidit, conua-€luitque uis multitudinis. €@@{&7Marcvs&} Non est, Quinte, ita. Non ius enim €illud solum superbius populo et uiolentius uideri @1 €necesse erat. Quo posteaquam modica et sapiens €temperatio accessit, %conuertem lex in omnis est. €. . . @@'Domum cum laude redeunto.' Nihil €enim praeter laudem bonis atque innocentibus neque €ex hostibus neque a sociis reportandum. €@@Iam illud apertum est profecto, nihil esse turpius €quam [est] quemquam legari nisi rei publicae causa. €Omitto quem ad modum isti se gerant atque gesse-€rint, qui legatione hereditates aut syngraphas suas €persequuntur. In hominibus est hoc fortasse uitium. €Sed quaero quid reapse sit turpius, quam sine procu-€ratione senator legatus, sine mandatis, sine ullo rei €publicae munere? Quod quidem genus legationis ego €consul, quamquam ad commodum senatus pertinere €uidebatur, tamen adprobante senatu frequentissimo, €nisi mihi leuis tribunus plebis tum intercessisset, €sustulissem. Minui tamen tempus, et quod erat infi-€nitum, annuum feci. Ita turpitudo manet, diutur-€nitate sublata. €@@Sed iam si placet de prouinciis decedatur, in €Vrbemque redeatur. €@@{&7Atticvs&} Nobis uero placet, sed iis qui in pro-€uinciis sunt, minime placet. @1 @@{&7Marcvs&} At uero, Tite, si pareb[2u]2nt his legi-€bus, nihil erit iis Vrbe, nihil domo sua dulcius, nec €laboriosius molestiusque prouincia. €@@Sed sequitur lex, quae sancit eam tribunorum €plebis potestatem, quae [2est]2 in re publica nostra. De €qua disseri nihil necesse est. €@@{&7Qvintvs&} At mehercule ego, frater, quaero, de €ista potestate quid sentias. Nam mihi quidem pesti-€fera uidetur, quippe quae in seditione et ad seditionem €nata sit. Cuius primum ortum, si recordari uolumus, €inter arma ciuium et occupatis et obsessis Vrbis locis €procreatum uidemus. Deinde, quom esset cito [2n]2ecatus €tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem €puer, breui tempore nescio quo pacto recreatus mul-€toque taetrior et foedior [2re]2natus est. €@@Qu[2id]2 enim ille non edidit? Qui primum, ut €impio dignum fuit, patribus omnem honorem eripuit, €omnia infima summis paria fecit, turbauit, miscuit. €Cum adflixisset principum grauitatem, numquam €tamen conquieuit. @8 [2N]2a[2m]2que, ut C. Flaminium €atque ea, quae iam prisca uidentur propter uetusta-€tem, relinquam, quid iuris bonis uiris [2T]2iberi Gracchi €tribunatus reliquit? Etsi quinquennio ante Decimum €Brutum et P. Scipionem consules_quos et quantos @1 €uiros!_homo omnium infimus et sordidissimus €tribunus plebis C. Curiatius in uincula coniecit, quod €ante factum non erat. C. uero Gracchi [2t]2ri[2bunatus]2 sicis €quas ipse se proiecisse in forum dixit, quibus digla-€diarentur inter se ciues, nonne omnem rei publicae €statum perturbauit? Quid iam de Saturnino, Sulpicio, €reliquis dicam? Quos ne depellere quidem a se sine €ferro potuit res publica. @8 Cur autem aut uetera aut €aliena proferam potius quam et nostra et recentia? €Quis, [2in]2quam, tam audax, tam nobis inimicus fuisset, €ut cogitaret umquam de statu nostro labefactando, €nisi mucronem aliquem tribunicium exacuisset in €nos? Quem quom homines scelerati ac perditi non €modo ulla in domo, sed nulla in gente reperirent, €gentes sibi in tenebris rei publicae perturbandas puta-€uerunt. Quod nobis quidem egregium et ad inmorta-€litatem memoriae gloriosum, neminem in nos mercede €ulla tribunum potuisse reperiri, nisi cui nec esse qui-€dem licuisset tribuno. @8 Sed ille quas strages edidit! €Eas uidelicet quas sine ratione ac sine ulla spe bona €fu[2ror]2 edere potuit impurae beluae, multorum inflam-€matus furoribus. Quam ob rem in ista quidem re €uehementer Sullam probo, qui tribunis plebis sua €lege iniuriae faciendae potestatem ademerit, auxilii @1 €ferendi reliquerit, Pompeiumque nostrum ceteris €rebus omnibus semper amplissimis summisque effero €laudibus, de tribunicia potestate taceo. Nec enim €reprehendere libet, nec laudare possum. @@{&7Marcvs&} Vitia quidem tribunatus prae-€clare, Quinte, perspicis, sed est iniqua in omni re €accusanda praetermissis bonis malorum enumeratio €uitiorumque selectio. Nam isto quidem modo uel con-€sulatus uitupera[2ri]2 potest, si consulum, quos enume-€rare nolo, peccata collegeris. Ego enim fateor in ista €ipsa potestate inesse quiddam mali, sed bonum, quod €est quaesitum in ea, sine isto malo non haberemus. €'Nimia potestas est tribunorum plebis.' Quis negat? €Sed uis populi multo saeuior multoque uehementior, €quae, ducem quom habet, interdum lenior est, quam €si nullum haberet. Dux enim suo [2se]2 periculo progredi €cogitat, populi impetus periculi rationem sui non €habet. 'At aliquando incenditur.' Et quidem saepe €sedatur. @8 Quod enim est tam desperatum colle-€gium, in quo nemo e decem sana mente sit? Qu[2om]2 €in ipsum Ti. Gracchum non solum [2eui]2ctus, sed etiam €sublatus intercessor [2non de]2fuer[2i]2t? Quid enim illum €aliud perculit, nisi quod potestatem intercedenti col-€legae abrogauit? Sed tu sapientiam maiorum in illo €uide: concessa plebei a patribus ista potestate, arma @1 €ceciderunt, restincta seditio est, inuentum est tempe-€ramentum, quo tenuiores cum principibus aequari se €putarent, in quo uno fuit ciuitatis salus. 'At duo €Gracchi fuerunt.' Et praeter eos, quamuis enumeres €multos licet, cum deni crearentur, nullos in omni €memoria reperies perniciosos tribunos; leues? €etiam; non bonos? fortasse plures. [2Si]2 inuidia qui-€dem summus ordo caret, plebes de suo iure periculosas €contentiones nullas facit. @8 Quam ob rem aut exi-€gendi reges non fuerunt, aut plebi re, non uerbo, €danda libertas. Quae tamen sic data est, ut multis þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ£˜™„[2institutis]2 praeclarissimis adduceretur, ut auctoritati €principum cederet. €@@Nostra autem causa quae, optume et dulcis-€sume frater, incidit in tribuniciam potestatem, nihil €habuit contentionis cum tribunatu. Non enim plebes €incitata nostris rebus inuidit, sed uincula soluta sunt €et seruitia [2co]2ncitata, adiuncto terrore etiam militari. €Neque nobis cum illa tum peste certamen fuit, sed €cum grauissimo rei publicae tempore, cui [2ni]2 cessissem, €non diuturnum beneficii mei patria fructum tulisset. €Atque hoc rerum exitus indicauit: quis enim non €modo liber, sed etiam seruus libertate dignus fuit, €cui nostra salus cara non esset? @8 Quodsi is casus @1 €fuisset rerum, quas pro salute rei publicae gessimus, €ut non omnibus gratus esse[2m]2, et si nos multitudinis €furentis inflammata inuidia pepulisset tribuniciaque €uis in me populum, sicut Gracchus in Laenatem, €Saturninus in Metellum incitasset, [2id]2 ferremus, o €Quinte frater, consolarenturque nos non tam philo-€sophi qui Athenis fuerunt (qui hoc facere [2iu]2bent), €quam clarissimi uiri qui, illa urbe pulsi, carere ingrata €ciuitate quam manere in improba maluerunt. Pom-€peium uero quod una ista in re non ita ualde probas, €uix satis mihi illud uideris attendere non solum ei quid €esset optimum uidendum fuisse, sed etiam quid neces-€sarium. Sensit enim deberi non posse huic ciuitati €illam potestatem: quippe quam tanto opere populus €noster ignotam expetisset, qui posset carere cognita? €Sapientis autem ciuis fuit, causam nec perniciosam €et ita popularem ut non posset obsisti, perniciose €populari ciui non relinquere._Scis solere, frater, €in huius modi sermone, ut transiri alio possit, dici €'Admodum' aut 'Prorsus ita est'. €@@{&7Qvintvs&} Haud equidem adsentior. Tu tamen €ad reliqua pergas uelim. €@@{&7Marcvs&} Perseueras tu quidem et in tua uetere €sententia permanes. €@@{&7Atticvs&} Nec mehercule ego sane a Quinto €nostro dissentio. Sed ea quae restant, audiamus. @1 @@{&7Marcvs&} Deinceps i[2dc]2ir[2co]2 omnibus €magistratibus auspicia et iudicia da[2ta sunt]2; iudicia, €ut esset populi potestas ad quam prouocaretur, aus-€picia, ut multos inutiles comitiatus probabiles impe-€dirent morae. Saepe enim populi impetum iniustum €auspiciis di immortales represserunt. €@@Ex iis autem qui magistratum ceperunt, quod sena-€tus efficitur, populare [2est]2 sane neminem in summum €locum nisi per populum uenire, sublata cooptatione €censoria. Sed praesto est huius uitii temperatio, quod €senatus lege nostra confirmatur auctoritas. @8 Sequi-€tur enim: 'eius decreta rata sunto'. Nam ita se res €habet, ut si senatus dominus sit publici consilii, €quodque is creuerit defendant omnes, et si ordines €reliqui principis ordinis consilio rem publicam guber-€nari uelint, possit ex temperatione iuris, cum potestas €in populo, auctoritas in senatu sit, teneri ille mode-€ratus et concors ciuitatis status, praesertim si pro-€ximae legi parebitur; nam proximum est: 'is ordo €uitio careto, ceteris specimen esto'. €@@{&7Qvintvs&} Praeclara uero, frater, ista lex sed e[2t]2 €late [2p]2atet ut uitio careat ordo, et censorem [2re]2qu[2i]2rit €interpretem. @@{&7Atticvs&} Ille uero etsi tuus est totus ordo, @1 €gratissimamque memoriam retinet consulatus tui, €pace tua dixerim: non modo censores sed etiam €iudices omnes potest defatigare. €@@{&7Marcvs&} Omitte ista, Attice! Non enim €de hoc senatu nec his de hominibus qui nunc sunt, €sed de futuris, si qui forte his legibus parere uoluerint, €haec habetur oratio. Nam cum omni uitio carere lex €iubeat, ne ueniet quidem in eum ordinem quisquam €uitii particeps. Id autem difficile factu est nisi edu-€catione quadam et disciplina; de qua dicemus ali-€quid fortasse, si quid fuerit loci aut temporis. @@{&7Atticvs&} Locus certe non deerit, quoniam €tenes ordinem legum; tempus uero largitur longitudo €diei. Ego autem etiam si praeterieris, repetam a te €istum de educatione et de disciplina locum. €@@{&7Marcvs&} Tu uero et istum, Attice, et si quem €alium praeterii. €@@'[2Ceteris]2 specimen esto.' Quod si tenemus, [2serua-€mus]2 omnia. Vt enim cupiditatibus principum et uitiis €infici solet tota ciuitas, sic emendari et corrigi conti-€nentia. Vir magnus et nobis omnibus amicus L. €Lucullus ferebatur quasi commodissime respondisset, €cum esset obiecta magnificentia uillae Tusculanae, €duo se habere uicinos, superiorem equitem Romanum, €inferiorem libertinum: quorum cum essent magnificae €uillae, concedi sibi oportere quod iis qui inferioris @1 €ordinis essent liceret. Non uides, Luculle, a te id €ipsum natum ut illi cuperent? quibus, id si tu non €faceres, non liceret. @8 Quis enim ferret istos, cum €uideret eorum uillas signis et tabulis refertas, partim €publicis, partim etiam sacris et religiosis? quis non €frangeret eorum libidines, nisi illi ipsi qui eas frangere €deberent cupiditatis eiusdem tenerentur? Nec €enim tantum mali est peccare principes (quamquam €est magnum hoc per se ipsum malum) quantum illud €quod permulti imitatores principum existunt. Nam €licet uidere, si uelis replicare memoriam temporum, €qualescumque summi ciuitatis uiri fuerint, talem €ciuitatem fuisse; quaecumque mutatio morum in €principibus extiterit, eandem in populo secutam. Idque haud paulo est uerius, quam quod Platoni €nostro placet. Qui musicorum cantibus ait mutatis €mutari ciuitatum status: ego autem nobilium uita €uictuque mutato mores mutari ciuitatum puto. Quo €perniciosius de re publica merentur uitiosi principes, €quod non solum uitia concipiunt ipsi, sed ea infun-€dunt in ciuitatem, neque solum obsunt quod ipsi €corrumpuntur, sed etiam quod corrumpunt plusque €exemplo quam peccato nocent. Atque haec lex, dila-€tata in ordinem cunctum, coangustari etiam potest: €pauci enim atque admodum pauci honore et gloria €amplificati uel corrumpere mores ciuitatis uel corri-€gere possunt. Sed haec et nunc satis, et in illis libris @1 €tractata sunt diligentius. Quare ad reliqua ueniamus. @@Proximum autem est de suffragiis, quae €iubeo 'nota esse optimatibus, populo libera.' €@@{&7Atticvs&} Ita mehercule attendi, nec satis intel-€lexi quid sibi lex aut quid uerba ista uellent. €@@{&7Marcvs&} Dicam, Tite, et uersabor in re difficili €ac multum et saepe quaesita, [2utrum]2 suffragia in magis-€tratu mandando ac de reo iudicando [2sciscenda]2que €in lege aut rogatione clam an palam ferri melius esset. €@@{&7Qvintvs&} An etiam id dubium est? Vereor ne €a te rursus dissentiam. €@@{&7Marcvs&} Non facies, Quinte. Nam ego in ista €sum sententia qua te fuisse semper scio, nihil ut fuerit €in suffragiis uoce melius; sed obtineri [2num]2 possit, ui-€dendum est. @@{&7Qvintvs&} Qua[2nquam]2, frater, bona tua uenia €dixerim, ista sententia maxime et fallit imperitos, et €obest saepissime rei publicae, cum aliquid uerum et €rectum esse dicitur, sed obtineri, id est obsisti posse €populo, negatur. Primum enim obsistitur cum agitur €seuere; deinde ui opprimi in bona causa est melius €quam malae cedere. Quis autem non sentit omnem €auctoritatem optimatium tabellariam legem abstu- @1 €lisse? Quam populus liber numquam desiderauit, €idem oppressus dominatu ac potentia principum flagi-€tauit. Itaque grauiora iudicia de potentissimis homi-€nibus extant uocis quam tabellae. Quam ob rem €suffragandi nimia libido in non bonis causis eripienda €fuit potentibus, non latebra danda populo, in qua €bonis ignorantibus quid quisque sentiret, tabella uitio-€sum occultaret suffragium. Itaque isti r[2og]2ationi €neque lator quisquam est inuentus nec auctor um-€quam bonus. @@Sunt enim quattuor leges tabellariae, €quarum prima de magistratibus mandandis: ea est €Gabinia, lata ab homine ignoto et sordido. Secuta €biennio post Cassia est de populi iudiciis, a nobili €homine lata L. Cassio, sed, pace familiae dixerim, €dissidente a bonis atque omnis rumusculos populari €ratione aucupante. Carbonis est tertia de iubendis €legibus ac uetandis, seditiosi atque inprobi ciuis, cui €ne reditus quidem ad bonos salutem a bonis potuit €adferre. @8 Vno in genere relinqui uidebatur uocis €suffragium, quod ipse Cassius exceperat, perduel-þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ£˜¤ƒlionis. Dedit huic quoque iudicio C. Coelius tabellam, €doluitque, quoad uixit, se, ut opprimeret C. Popil-€lium, nocuisse rei publicae. Et auus quidem noster €singulari uirtute in hoc municipio, quoad uixit, resti- @1 €tit M. Gratidio, cuius in matrimonio sororem auiam €nostram habebat, ferenti legem tabellariam. Excitabat €enim fluctus in simpulo, ut dicitur, Gratidius, quos €post filius eius Marius in Aegaeo excitauit mari. Ac €nostro quidem [2auo]2, cum res esset ad [2senatum]2 delata, €M. Scaurus consul: 'Vtinam, inquit, M. Cicero, isto €animo atque uirtute in summa re publica nobiscum €uersari quam in municipali maluisses!' @8 Quam ob €rem, quoniam non recognoscimus nunc leges populi €Romani, sed aut repetimus ereptas, aut nouas scri-€bimus, non quid hoc populo obtineri possit, sed quid €optimum sit, tibi dicendum puto. Nam Cassiae legis €culpam Scipio tuus sustinet, quo auctore lata esse €dicitur; tu si tabellariam tuleris, ipse praestabis. Nec €enim mihi placet nec Attico nostro, quantum e uultu €eius intellego. €@@{&7Atticvs&} Mihi uero nihil umquam popu-€lare placuit, eamque optimam rem publicam esse €dico, quam hic consul constituerat, quae sit in potes-€tate optimorum. @@{&7Marcvs&} Vos [2qui]2dem, ut uideo, legem anti-€quastis sine tabella. Sed ego, etsi satis dixit pro se in €illis libris Scipio, tamen ita libertatem istam largior €populo, ut auctoritate et ualeant et utantur boni. @1 €Sic enim a me recitata lex est de suffragiis: 'optima-€tibus nota, plebi libera sunto'. Quae lex hanc senten-€tiam continet, ut omnes leges tollat, quae postea €latae sunt, quae tegunt omni ratione suffragium, ne €quis inspiciat tabellam, ne roget, ne appellet. Pontes €etiam lex Maria fecit angustos. @8 Quae si opposita €sunt ambitiosis, ut sunt fere, non reprehendo; si n[2on]2 €ualuerint tamen leges, ut ne sit ambitus, habeat sane €populus tabellam quasi uindicem libertatis, dummodo €haec optimo cuique et grauissimo ciui ostendatur €ultroque offeratur, ut in eo sit ipso libertas, in quo €populo potestas honeste bonis gratificandi datur. €Eoque nunc fit illud quod a te modo, Quinte, dictum €est, ut minus multos tabella condemnet, quam sole-€bat uox, quia populo licere satis est: hoc retento €reliqua uoluntas auctoritati aut gratiae traditur. €Itaque, ut omittam largitione corrupta suffragia, non €uides, si quando ambitus sileat, quaeri in suffragiis €quid optimi uiri sentiant? Quam ob rem lege nostra €libertatis species datur, auctoritas bonorum reti-€netur, contentionis causa tollitur. €. . . @@Deinde sequitur, quibus ius sit cum €populo agendi aut cum senatu. [2Tum]2 grauis et, ut €arbitror, praeclara lex: '[2quae cum populo]2 quaeque @1 €in patribus agentur, modica sunto', id est modesta €atque sedata. Actor enim moderatur et fingit non €modo mentes ac uoluntates, sed paene uoltus eorum, €apud quos agit. Quod si [2fit]2 in senatu, non difficile; €est enim ip[2sius]2 senatoris, cuius non ad a[2l]2ter[2u]2m refe-€ratur animus, sed qui per se ipse spectari uelit. Huic €iussa tria sunt: ut adsit, nam grauitatem res habet, €cum frequens ordo est; ut loco dicat, id est rogatus; €ut modo, ne sit infinitus. Nam breuitas non modo €senatoris sed etiam oratoris magna laus est in senten-€tia, nec est umquam longa oratione utendum (quod €fit ambitione saepissime), nisi aut peccante senatu €nullo magistratu adiuuante tolli diem utile est, aut €cum tanta causa est, ut opus sit oratoris copia uel ad €hortandum uel ad docendum; quorum generum in €utroque magnus noster Cato est. @@Quodque addit: 'causas populi teneto', est €senatori necessarium nosse rem publicam_idque €late patet: quid habeat militum, quid ualeat aerario, €quos socios res publica habeat, quos amicos, quos sti-€pendiarios, qua quisque sit lege, condicione, foedere; €tenere consuetudinem decernendi, nosse exempla €maiorum. Videtis iam genus hoc omne scientiae, dili- @1 €gentiae, memoriae, de quo [2non]2 paratus esse senator €nullo pacto potest. @@Deinceps sunt cum populo actiones, in quibus €primum et maximum: 'uis abesto'. Nihil est enim €exitiosius ciuitatibus, nihil tam contrarium, iuri ac €legibus, nihil minus ciuile et [2in]2humanius, quam [2in]2 €composita et constituta re publica quicquam agi per €uim. Parere iubet intercessori, quo nihil praest[2abi-€l]2ius: inpediri enim bonam rem melius quam concedi €malae. €@@Quod uero 'actoris' iubeo 'esse fraudem', €id totum dixi ex Crassi sapientissimi hominis senten-€tia, quem est senatus secutus, cum decreuisset €C. Claudio consule de Cn. Carbonis seditione refe-€rente, inuito eo qui cum populo ageret seditionem non €posse fieri, quippe cui liceat concilium, simul atque €intercessum turbarique coeptum sit, dimittere. Quod €qui perm[2itti]2t, quom agi nihil potest, uim quaerit, €cuius impunitatem amittit hac lege. €@@[2Se]2quitur illud: 'intercessor rei malae salutaris €ciuis esto'. @8 Quis non studiose rei publicae sub-€uenerit hac tam praeclara legis uoce laudatus? €@@Sunt deinde posita deinceps, quae habemus etiam €in publicis institutis atque legibus: 'auspicia seruanto @1 €auguri [2publico]2 parento.' Est autem boni auguris €meminisse [2se]2 maximis rei publicae temporibus €praesto esse debere, Iouique optimo maximo se consi-€liarium atque administrum datum, ut [2sciat]2 sibi [2docen-€dos]2 eos quos in auspicio esse iusserit, caelique partes €sibi d[2iui]2nit[2u]2s esse traditas, e quibus saepe opem rei €publicae ferre possit. Deinde de promulgatione, de €singulis rebus agendis, de priuatis magistratibusue €audiendis. @@Tum leges praeclarissimae de duodecim tabulis €translatae duae, quarum altera priuilegia tollit, altera €de capite ciuis rogari nisi maximo comitiatu uetat. €Et nondum in[2uen]2tis seditiosis tribunis plebis, ne cogi-€tatis quidem, admirandum tantum maiores in poste-€rum prouidisse. In priuatos homines leges ferri nolue-€runt, id est enim priuilegium: quo quid est iniustius, €cum legis haec uis sit, [2ut sit]2 scitum et iussum in omnis? €Ferri de singulis nisi centuriatis comitiis noluerunt. €Descriptus enim populus censu, ordinibus, aetatibus, €plus adhibet ad suffragium [2con]2silii quam fuse in €tribus conuocatus. @8 Quo uerius in causa nostra uir €magni ingenii summaque prudentia L. Cotta dicebat, €nihil omnino actum esse de nobis. Praeter enim quam @1 €quod comitia illa essent armis gesta seruilibus, prae-€[2tendebat]2 neque tributa capitis comitia rata esse posse €neque ulla priuilegii. Quocirca nihil nobis opus €esse lege, de quibus omnino nihil actum esset legibus. €Sed uisum est et [2n]2obis et clarissimis uiris melius, de €quo serui et latrones sciuisse aliquid dicerent, de hoc €eodem cunctam Italiam quid sentiret, ostendere. @@Sequitur de captis pecuniis et de ambitu €[leges]. Quae cum magis iudiciis quam uerbis san-€ciend[2a]2 s[2i]2nt, adiungitur: 'noxiae poena par esto' €ut in suo uitio quisque plectatur, uis capite, auaritia €multa, honoris cupiditas ignominia sanciatur. €@@Extremae leges sunt nobis non usitatae, rei publicae €necessariae. Legum custodiam nullam habemus, €itaque eae leges sunt, quas apparitores nostri uolunt: €a librariis petimus, publicis litteris consignatam €memoriam publicam nullam habemus. Graeci hoc €diligentius, apud quos nomophylaces crea[2ba]2ntur, nec €ei solum litteras (nam id quidem etiam apud maiores €nostros erat), sed etiam facta hominum obseruabant €ad legesque reuocabant. @8 Haec detur cura censo-€ribus, quandoquidem eos in re publica semper uolu-€mus esse. Apud eosdem, qui magistratu abierint edant €et exponant, quid in magistratu gesserint, deque iis @1 €censores praeiudicent. Hoc in Graecia fit publice €constitutis accusatoribus, qui quidem graues esse €non possunt, nisi sunt uoluntarii. Quocirca melius est €rationes referri causamque exponi censoribus, inte-€gram tamen legem accusatori iudicioque seruari. €@@Sed satis [et]iam disputatum est de magistratibus, €nisi forte quid desideratis. €@@{&7Atticvs&} Quid? Si nos tacemus, locus ipse te €non admonet, quid tibi sit deinde dicendum? €@@{&7Marcvs&} Mihine? De iudiciis arbitror, Pom-€poni; id est enim iunctum magistratibus. @@{&7Atticvs&} Quid? De iure populi Romani, þ´·´ÿï°´´ÿï‚ÌåçÿïƒÃéãÿ£˜°‚quem ad modum instituisti, dicendum nihil putas? €@@{&7Marcvs&} Quid tandem hoc loco est quod requi-€ras? €@@{&7Atticvs&} Egone? Quod ignorari ab iis qui in re €publica uersantur turpissimum puto. Nam, ut modo a €te dictum est, leges a librariis [2exigi]2, sic animaduerto €[2ple]2rosque in magistratibus ignoratione iuris sui tan-€tum sapere quantum apparitores uelint. Quam ob €rem si de sacrorum alienatione dicendum putasti, €quom de religione leges proposueras, faciendum tibi €est ut magistratibus lege constitutis de potestatum €iure disputes. @@{&7Marcvs&} Faciam breuiter, si consequi po- @1 €tuero. Nam pluribus uerbis scripsit ad patrem tuum €M. Iunius sodalis, perite meo quidem iudicio et dili-€genter. Nos a[2u]2t[2em]2 de iure nat[2ur]2ae cogitare per nos €atque dicere debemus, de iure populi Romani, quae €relicta sunt et tradita. €@@{&7Atticvs&} Sic prorsum censeo, et id ipsum quod €dicis, exspecto. @1 ï°´µÿï‚ÁãÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1ACADEMICI €@@@@LIBRI QUATTUOR}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@In Cumano nuper cum mecum Atticus noster esset, €nuntiatum est nobis a M. Varrone venisse eum Roma €pridie vesperi et, nisi de via fessus esset, continuo €ad nos venturum fuisse. quod cum audissemus, nul-€lam moram interponendam putavimus quin videre-€mus hominem nobiscum et studiis eisdem et vetustate €amicitiae coniunctum; itaque confestim ad eum ire €perreximus. paulumque cum ab eius villa abessemus, €ipsum ad nos venientem vidimus; atque illum com-€plexi, ut mos amicorum est (satis enim longo inter-vallo * * * ), ad suam villam reduximus. hic pauca primo. €atque ea percunctantibus nobis ecquid forte Roma €novi. €@@[2Tum]2 Atticus 'Omitte ista quae nec percunctari €nec audire sine molestia possumus quaeso' inquit 'et €quaere potius ecquid ipse novi. silent enim diutius €Musae Varronis quam solebant, nec tamen istum €cessare sed celare quae scribat existimo.' €@@'Minime vero' inquit ille; 'intemperantis enim arbi-€tror esse scribere quod occultari velit; sed habeo €magnum opus in manibus, quae iam pridem; ad hunc @1 €enim ipsum' (me autem dicebat) 'quaedam institui, €quae et sunt magna sane et limantur a me poli-€tius.' @@Et ego 'Ista quidem' inquam 'Varro iam diu expec-€tans non audeo tamen flagitare; audivi enim e Libone €nostro, cuius nosti studium (nihil enim eius modi celare €possumus), non te ea intermittere sed accuratius trac-€tare nec de manibus umquam deponere. illud autem €mihi ante hoc tempus numquam in mentem venit a €te requirere. sed nunc postea quam sum ingressus €res eas quas tecum simul didici mandare monumen-€tis philosophiamque veterem illam a Socrate ortam €Latinis litteris illustrare, quaero quid sit cur cum €multa scribas genus hoc praetermittas, praesertim cum €et ipse in eo excellas et id studium totaque ea res €longe ceteris et studiis et artibus antecedat.' @@Tum ille: 'Rem a me saepe deliberatam et mul-€tum agitatam requiris. itaque non haesitans respon-€debo, sed ea dicam quae mihi sunt in promptu, quod €ista ipsa de re multum ut dixi et diu cogitavi. nam €cum philosophiam viderem diligentissime Graecis €litteris explicatam, existimavi si qui de nostris eius €studio tenerentur, si essent Graecis doctrinis eruditi, €Graeca potius quam nostra lecturos, sin a Graecorum €artibus et disciplinis abhorrerent, ne haec quidem €curaturos, quae sine eruditione Graeca intellegi non €possunt. itaque ea nolui scribere quae nec indocti intellegere possent nec docti legere curarent. Vides €autem eadem ipse; didicisti enim non posse nos Ama-€finii aut Rabirii similes esse, qui nulla arte adhibita €de rebus ante oculos positis vulgari sermone disputant, €nihil definiunt nihil partiuntur nihil apta interrogatione €concludunt, nullam denique artem esse nec dicendi nec @1 €disserendi putant; nos autem praeceptis dialecticorum €et oratorum etiam, quoniam utramque vim virtutem €esse nostri putant, sic parentes ut legibus verbis €quoque novis cogimur uti, quae docti ut dixi a €Graecis petere malent, indocti ne a nobis quidem accipient, ut frustra omnis suscipiatur [2labor]2. Iam €vero physica, si Epicurum id est si Democritum pro-€barem, possem scribere ita plane ut Amafinius. quid €est enim magnum, cum causas rerum efficientium €sustuleris, de corpusculorum (ita enim appellat atomos) €concursione fortuita loqui? nostra tu physica nosti; €quae cum contineantur ex effectione et ex materia ea €quam fingit et format effectio, adhibenda etiam geo-€metria est; quam quibusnam quisquam enuntiare verbis €aut quem ad intellegendum poterit adducere? Haec €ipsa de vita et moribus et de expetendis fugiendisque €rebus illi simpliciter, pecudis enim et hominis idem €bonum esse censent; apud nostros autem non ignoras quae sit et quanta subtilitas. sive enim Zenonem se-€quare, magnum est efficere ut quis intellegat quid €sit illud verum et simplex bonum quod non possit €ab honestate seiungi (quod bonum quale sit negat €omnino Epicurus [2se]2 sine voluptatibus sensum mo-€ventibus ne suspicari [2quidem]2); si vero Academiam €veterem persequemur, quam nos ut scis probamus, €quam erit illa acute explicanda nobis, quam argute €quam obscure etiam contra Stoicos disserendum. To-€tum igitur illud philosophiae studium mihi quidem €ipse sumo et ad vitae constantiam quantum possum @1 €et ad delectationem animi, nec ullum arbitror, ut apud €Platonem est, maius aut melius a diis datum munus homini; sed meos amicos in quibus est studium in €Graeciam mitto id est ad Graecos ire iubeo, ut ex [a] €fontibus potius hauriant quam rivulos consectentur. €quae autem nemo adhuc docuerat nec erat unde stu-€diosi scire possent, ea quantum potui (nihil enim €magnopere meorum miror) feci ut essent nota nostris; €a Graecis enim peti non poterant ac post L. Aelii €nostri occasum ne a Latinis quidem. et tamen in illis €veteribus nostris, quae Menippum imitati non inter-€pretati quadam hilaritate conspersimus, multa ad-€mixta ex intima philosophia, multa dicta dialectice, €quae quo facilius minus docti intellegerent, iucundi-€tate quadam ad legendum invitati; in laudationibus, €in his ipsis antiquitatum prooemiis philosophiae €[2more]2 scribere voluimus, si modo consecuti sumus.' @@Tum ego 'Sunt' inquam 'ista Varro. nam nos in €nostra urbe peregrinantis errantisque tamquam hospi-€tes tui libri quasi domum deduxerunt, ut possemus €aliquando qui et ubi essemus agnoscere. tu aetatem €patriae tu descriptiones temporum, tu sacrorum iura €tu sacerdotum, tu domesticam tu bellicam discipli-€nam, tu sedum regionum locorum tu omnium divi-€narum humanarumque rerum nomina genera officia €causas aperuisti; plurimum quidem poetis nostris €omninoque Latinis et litteris luminis et verbis attulisti €atque ipse varium et elegans omni fere numero poema €fecisti, philosophiamque multis locis inchoasti, ad im- @1 pellendum satis, ad edocendum parum. Causam autem €probabilem tu quidem affers: aut enim Graeca legere €malent qui erunt eruditi, aut ne haec quidem qui €illa nescient. sed eam mihi non sane probas; immo €vero et haec qui illa non poterunt, et qui Graeca €poterunt non contemnent sua. quid enim causae est €cur poetas Latinos Graecis litteris eruditi legant, phi-€losophos non legant? an quia delectat Ennius Pacu-€vius Accius multi alii, qui non verba sed vim Graeco-€rum expresserunt poetarum_quanto magis philo-€sophi delectabunt, si ut illi Aeschylum Sophoclem €Euripidem sic hi Platonem imitentur Aristotelem Theo-€phrastum. oratores quidem laudari video si qui e nostris Hyperidem sint aut Demosthenem imitati. Ego €autem Varro (dicam enim ut res est), dum me am-€bitio dum honores dum causae, dum rei publicae non €solum cura sed quaedam etiam procuratio multis offi-€ciis implicatum et constrictum tenebat, animo haec €inclusa habebam et ne obsolescerent renovabam cum €licebat legendo; nunc vero et fortunae gravissimo per-€cussus vulnere et administratione rei publicae libera-€tus doloris medicinam a philosophia peto et otii oblec-€tationem hanc honestissimam iudico. aut enim huic €aetati hoc maxime aptum est, aut his rebus si quas €dignas laude gessimus hoc in primis consentaneum, €aut etiam ad nostros cives erudiendos nihil utilius, þ´·´ÿï°´µÿï‚ÁãÿïƒÃéãÿ¡˜‹ˆŽaut si haec ita non sunt nihil aliud video quod agere possimus. Brutus quidem noster excellens omni genere €laudis sic philosophiam Latinis litteris persequitur ni- @1 €hil ut isdem de rebus Graeca desideres; et eandem €quidem sententiam sequitur quam tu, nam Aristum €Athenis audivit aliquamdiu, cuius tu fratrem Anti-€ochum. quam ob rem da quaeso te huic etiam generi €litterarum.' @@Tum ille: 'Istuc quidem considerabo, nec vero sine €te. sed de te ipso quid est' inquit 'quod audio?' €@@'Quanam' inquam 'de re?' €@@{VA.} 'Relictam a te veterem Academiam' inquit, 'trac-€tari autem novam.' €@@'Quid ergo' inquam 'Antiocho id magis licuerit €nostro familiari, remigrare in domum veterem e nova, €quam nobis in novam e vetere? certe enim recentissima €quaeque sunt correcta et emendata maxime. quam-€quam Antiochi magister Philo, magnus vir ut tu existi-€mas ipse, %negaret in libris, quod coram etiam ex €ipso audiebamus, duas Academias esse, erroremque €eorum qui ita putarent coarguit.' €@@{VA.} 'Est' inquit 'ut dicis; sed ignorare te non arbi-€tror quae contra Philonis Antiochus scripserit.' @@{CIC.} 'Immo vero et ista et totam veterem Academiam, €a qua absum tam diu, renovari a te nisi molestum €est velim', et simul 'adsidamus' inquam 'si videtur.' €@@{VA.} 'Sane istuc quidem' inquit, 'sum enim admodum €infirmus. sed videamus idemne Attico placeat fieri €a me quod te velle video.' €@@'Mihi vero' ille; 'quid est enim quod malim quam €ex Antiocho iam pridem audita recordari et simul €videre satisne ea commode dici possint Latine?' €@@Quae cum essent dicta, in conspectu consedimus €omnes. @1 @@Tum Varro ita exorsus est: 'Socrates mihi vide-€tur, id quod constat inter omnes, primus a rebus €occultis et ab ipsa natura involutis, in quibus omnes €ante eum philosophi occupati fuerunt, avocavisse phi-€losophiam et ad vitam communem adduxisse, ut de €virtutibus et de vitiis omninoque de bonis rebus et €malis quaereret, caelestia autem vel procul esse a €nostra cognitione censeret vel, si maxime cognita essent, nihil tamen ad bene vivendum. hic in omnibus €fere sermonibus, qui ab is qui illum audierunt per-€scripti varie copioseque sunt, ita disputat ut nihil €affirmet ipse refellat alios, nihil se scire dicat nisi €id ipsum, eoque praestare ceteris, quod illi quae €nesciant scire se putent, ipse se nihil scire id unum €sciat, ob eamque rem se arbitrari ab Apolline omnium €sapientissimum esse dictum, quod haec esset una €hominis sapientia, non arbitrari sese scire quod nesciat. €quae cum diceret constanter et in ea sententia per-€maneret, omnis eius oratio tantum in virtute laudanda €et in hominibus ad virtutis studium cohortandis con-€sumebatur, ut e Socraticorum libris maximeque Pla-tonis intellegi potest. Platonis autem auctoritate, €qui varius et multiplex et copiosus fuit, una et con-€sentiens duobus vocabulis philosophiae forma instituta €est Academicorum et Peripateticorum, qui rebus con-€gruentes nominibus differebant. nam cum Speusip-€pum sororis filium Plato philosophiae quasi heredem €reliquisset, duo autem praestantissimo studio atque €doctrina, Xenocratem Calchedonium et Aristotelem €Stagiritem, qui erant cum Aristotele Peripatetici dicti €sunt, quia disputabant inambulantes in Lycio, illi @1 €autem, quia Platonis instituto in Academia, quod est €alterum gymnasium, coetus erant et sermones habere €soliti, e loci vocabulo nomen habuerunt. sed utrique €Platonis ubertate completi certam quandam disciplinae €formulam composuerunt et eam quidem plenam ac €refertam, illam autem Socraticam dubitanter de omni-€bus rebus et nulla affirmatione adhibita consuetudinem €disserendi reliquerunt. ita facta est, quod minime €Socrates probabat, ars quaedam philosophiae et rerum ordo et descriptio disciplinae. Quae quidem erat primo €duobus ut dixi nominibus una; nihil enim inter Peri-€pateticos et illam veterem Academiam differebat. abun-€dantia quadam ingenii praestabat, ut mihi quidem €videtur, Aristoteles, sed idem fons erat utrisque et €eadem rerum expetendarum fugiendarumque partitio. €@@Sed quid ago' inquit 'aut sumne sanus qui haec €vos doceo? nam etsi non sus Minervam ut aiunt, €tamen inepte quisquis Minervam docet.' €@@Tum Atticus 'Tu vero' inquit 'perge Varro; valde €enim amo nostra atque nostros, meque ista delectant €cum Latine dicuntur et isto modo.' €@@'Quid me' inquam 'putas, qui philosophiam iam pro-€fessus sim populo nostro me exhibiturum.' @@{VA.} 'Pergamus igitur' inquit, 'quoniam placet. Fuit €ergo iam accepta a Platone philosophandi ratio tri-€plex, una de vita et moribus, altera de natura et €rebus occultis, tertia de disserendo et quid verum quid €falsum quid rectum in oratione pravumve quid con-€sentiens quid repugnet iudicando. @1 €@@Ac primum illam partem bene vivendi a natura €petebant eique parendum esse dicebant, neque ulla €alia in re nisi in natura quaerendum esse illud sum-€mum bonum quo omnia referrentur, constituebantque €extremum esse rerum expetendarum et finem bonorum €adeptum esse omnia e natura et animo et corpore €et vita. corporis autem alia ponebant esse in toto €alia in partibus, valetudinem vires pulchritudinem €in toto, in partibus autem sensus integros et praestan-€tiam aliquam partium singularum, ut in pedibus ce-€leritatem, vim in manibus, claritatem in voce, in lingua etiam explanatam vocum impressionem; animi autem €quae essent ad comprehendendam ingeniis virtutem €idonea, eaque ab his in naturam et mores divide-€bantur. naturae celeritatem ad discendum et memo-€riam dabant, quorum utrumque mentis esset proprium €et ingenii; morum autem putabant studia esse et quasi €consuetudinem, quam partim assiduitate exercitatio-€nis partim ratione formabant, in quibus erat ipsa philo-€sophia; in qua quod inchoatum est neque [2absolu-€tum]2 progressio quaedam ad virtutem appellatur, €quod autem absolutum, id est virtus, quasi perfectio €naturae omniumque rerum quas in animis ponunt una res optima. ergo haec animorum; vitae autem (id enim €erat tertium) adiuncta esse dicebant quae ad virtutis €usum valerent. Iam virtus in animi bonis et in cor-€poris cernitur et in quibusdam quae non tam naturae €quam beatae vitae adiuncta sunt. hominem enim esse €censebant quasi partem quandam civitatis et universi €generis humani, eumque esse coniunctum cum homini-€bus humana quadam societate. ac de summo quidem @1 €atque naturali bono sic agunt; cetera autem pertinere €ad id putant aut adaugendum aut [ad] tenendum, ut €divitias ut opes ut gloriam ut gratiam. Ita tripertita ab his inducitur ratio bonorum, atque haec illa sunt €tria genera quae putant plerique Peripateticos dicere. €id quidem non falso; est enim haec partitio illorum; €illud imprudenter, si alios esse Academicos qui tum €appellarentur alios Peripateticos arbitrantur. commu-€nis haec ratio, et utrisque hic bonorum finis videbatur, €adipisci quae essent prima in natura quaeque ipsa €per sese expetenda aut omnia aut maxima; ea sunt €autem maxima, quae in ipso animo atque in ipsa vir-€tute versantur. itaque omnis illa antiqua philosophia €sensit in una virtute esse positam beatam vitam, nec €tamen beatissimam nisi adiungerentur etiam corporis €et cetera quae supra dicta sunt ad virtutis usum ido-nea. Ex hac descriptione agendi quoque aliquid in €vita et officii ipsius initium reperiebatur, quod erat €in conservatione [2sui et in appetitione]2 earum rerum €quas natura praescriberet. hinc gignebatur fuga desi-€diae voluptatumque contemptio, ex quo laborum do-€lorumque susceptio multorum magnorum[2que]2 recti €honestique causa et earum rerum quae erant con-€gruentes cum praescriptione naturae; unde et amicitia €exsistebat et iustitia atque aequitas, eaeque et vo-€luptatibus et multis vitae commodis anteponeban-€tur. Haec quidem fuit apud eos morum institutio et €eius partis quam primam posui forma atque de-€scriptio. @@De natura autem (id enim sequebatur) ita dice-€bant ut eam dividerent in res duas, ut altera esset @1 €efficiens, altera autem quasi huic se praebens, eaque €efficeretur aliquid. in eo quod efficeret vim esse cense-€bant, in eo autem quod efficeretur tantum modo ma-€teriam quandam; in utroque tamen utrumque: neque þ´·´ÿï°´µÿï‚ÁãÿïƒÃéãÿ¡˜˜‡enim materiam ipsam cohaerere potuisse si nulla vi €contineretur, neque vim sine aliqua materia; nihil est €enim quod non alicubi esse cogatur. sed quod ex €utroque, id iam corpus et quasi qualitatem quandam €nominabant_dabitis enim profecto ut in rebus inusi-€tatis, quod Graeci ipsi faciunt a quibus haec iam diu tractantur, utamur verbis interdum inauditis.' 'Nos €vero' inquit Atticus; 'quin etiam Graecis licebit utare €cum voles, si te Latina forte deficient.' {VA.} 'Bene €sane facis; sed enitar ut Latine loquar, nisi in huiusce €modi verbis ut philosophiam aut rhetoricam aut phy-€sicam aut dialecticam appellem, quibus ut aliis mul-€tis consuetudo iam utitur pro Latinis. qualitates igi-€tur appellavi quas $POIO/THTAS& Graeci vocant, quod ipsum €apud Graecos non est vulgi verbum sed philosopho-€rum, atque id in multis; dialecticorum vero verba nulla €sunt publica, suis utuntur. et id quidem commune €omnium fere est artium; aut enim nova sunt rerum €novarum facienda nomina aut ex aliis transferenda. €quod si Graeci faciunt qui in his rebus tot iam saecla €versantur, quanto id nobis magis concedendum est, qui haec nunc primum tractare conamur.' 'Tu vero' €inquam 'Varro bene etiam meriturus mihi videris de €tuis civibus, si eos non modo copia rerum auxeris, €ut effecisti, sed etiam verborum.' {VA.} 'Audebimus €ergo' inquit 'novis verbis uti te auctore, si necesse €erit._earum igitur qualitatum sunt aliae principes @1 €aliae ex his ortae. principes sunt unius modi et sim-€plices; ex his autem ortae variae sunt et quasi multi-€formes. itaque aer (hoc quoque utimur enim pro La-€tino) et ignis et aqua et terra prima sunt; ex his autem €ortae animantium formae earumque rerum quae gig-€nuntur e terra. ergo illa initia et ut e Graeco vertam €elementa dicuntur; e quibus aer et ignis movendi vim €habent et efficiendi, reliquae partes accipiendi et quasi €patiendi, aquam dico et terram. quintum genus, e €quo essent astra mentesque, singulare eorumque quat-€tuor quae supra dixi dissimile Aristoteles quoddam esse rebatur. Sed subiectam putant omnibus sine €ulla specie atque carentem omni illa qualitate (facia-€mus enim tractando usitatius hoc verbum et tritius) €materiam quandam, ex qua omnia expressa atque ef-€fecta sint, quae tota omnia accipere possit omnibusque €modis mutari atque ex omni parte eoque etiam interire, €non in nihilum sed in suas partes, quae infinite secari €ac dividi possint, cum sit nihil omnino in rerum €natura minimum quod dividi nequeat. quae autem €moveantur omnia intervallis moveri, quae intervalla item infinite dividi possint. et cum ita moveatur €illa vis quam qualitatem esse diximus, et cum sic €ultro citroque versetur, et materiam ipsam totam €penitus commutari putant et illa effici quae appellant €qualia; e quibus in omni natura cohaerente et con-€tinuata cum omnibus suis partibus unum effectum esse €mundum, extra quem nulla pars materiae sit nullum-€que corpus. Partis autem esse mundi omnia quae €insint in eo, quae natura sentiente teneantur, in qua @1 €ratio perfecta insit, quae sit eadem sempiterna (nihil enim valentius esse a quo intereat); quam vim ani-€mum esse dicunt mundi, eandemque esse mentem sa-€pientiamque perfectam, quem deum appellant, om-€niumque rerum quae sunt ei subiectae quasi pruden-€tiam quandam procurantem caelestia maxime, deinde €in terris ea quae pertineant ad homines; quam inter-€dum eandem necessitatem appellant, quia nihil aliter €possit atque ab ea constitutum sit, inter[2dum]2 * * * quasi €fatalem et immutabilem continuationem ordinis sempi-€terni, non numquam quidem eandem fortunam, quod €efficiat multa improvisa et necopinata nobis propter €obscuritatem ignorationemque causarum. @@Tertia deinde philosophiae pars, quae erat in ra-€tione et in disserendo, sic tractabatur ab utrisque. €Quamquam oriretur a sensibus tamen non esse iudi-€cium veritatis in sensibus. mentem volebant rerum €esse iudicem, solam censebant idoneam cui credere-€tur, quia sola cerneret id quod semper esset simplex €et unius modi et tale quale esset (hanc illi $I)DE/AN& appel-€labant, iam a Platone ita nominatam, nos recte spe-ciem possumus dicere). sensus autem omnis hebetes €et tardos esse arbitrabantur nec percipere ullo modo €res eas quae subiectae sensibus viderentur, quod essent €aut ita parvae ut sub sensum cadere non possent, aut €ita mobiles et concitatae ut nihil umquam unum esset €[2et]2 constans, ne idem quidem, quia continenter la-€berentur et fluerent omnia. itaque hanc omnem partem @1 rerum opinabilem appellabant; scientiam autem nus-€quam esse censebant nisi in animi notionibus atque €rationibus. qua de causa definitiones rerum probabant €et has ad omnia de quibus disceptabatur adhibebant; €verborum etiam explicatio probabatur, id est qua de €causa quaeque essent ita nominata, quam $E)TUMOLOGI/AN €appellabant; post argumentis quibusdam et quasi €rerum notis ducibus utebantur ad probandum et ad €concludendum id quod explanari volebant. in qua €tradebatur omnis dialecticae disciplina id est oratio-€nis ratione conclusae; huic quasi ex altera parte ora-€toria vis dicendi adhibebatur, explicatrix orationis €perpetuae ad persuadendum accommodatae. @@Haec forma erat illis prima, a Platone tradita; cuius €quas acceperim dissupationes si vultis exponam.' €@@'Nos vero volumus' inquam, 'ut pro Attico etiam €respondeam.' €@@{ATT.} 'Et recte quidem' inquit 'respondes; praeclare €enim explicatur Peripateticorum et Academiae veteris €auctoritas.' €@@{VA.} 'Aristoteles igitur primus species quas paulo €ante dixi labefactavit, quas mirifice Plato erat am-€plexatus, ut in iis quiddam divinum esse diceret. Theo-€phrastus autem, vir et oratione suavis et ita mora-€tus ut prae se probitatem quandam et ingenuitatem €ferat, vehementius etiam fregit quodam modo auctori-€tatem veteris disciplinae; spoliavit enim virtutem €suo decore imbecillamque reddidit, quod negavit in ea sola positum esse beate vivere. Nam Strato eius €auditor quamquam fuit acri ingenio tamen ab ea @1 €disciplina omnino semovendus est; qui cum maxime €necessariam partem philosophiae, quae posita est in €virtute et in moribus, reliquisset totumque se ad in-€vestigationem naturae contulisset, in ea ipsa plurimum €dissedit a suis. Speusippus autem et Xenocrates, qui €primi Platonis rationem auctoritatemque susceperant, €et post eos Polemo et Crates unaque Crantor in €Academia congregati diligenter ea quae a superiori-€bus acceperant tuebantur. Iam Polemonem audiverant assidue Zeno et Arcesilas. sed Zeno, cum Arcesi-€lam anteiret aetate valdeque subtiliter dissereret et €peracute moveretur, corrigere conatus est disciplinam. €eam quoque si videtur correctionem explicabo, sicut €solebat Antiochus.' €@@'Mihi vero' inquam 'videtur, quod vides idem signifi-€care Pomponium.' €@@{VA.} 'Zeno igitur nullo modo is erat qui ut Theo-€phrastus nervos virtutis inciderit, sed contra qui €omnia quae[que] ad beatam vitam pertinerent in una €virtute poneret nec quicquam aliud numeraret in €bonis idque appellaret honestum quod esset simplex quoddam et solum et unum bonum. cetera autem €etsi nec bona nec mala essent tamen alia secundum €naturam dicebat alia naturae esse contraria; his €ipsis alia interiecta et media numerabat. quae autem €secundum naturam essent ea sumenda et quadam aesti-€matione dignanda docebat, contraque contraria; neutra €autem in mediis relinquebat, in quibus ponebat nihil omnino esse momenti. sed quae essent sumenda, ex €iis alia pluris esse aestimanda alia minoris. quae pluris €ea praeposita appellabat, reiecta autem quae minoris. €Atque ut haec non tam rebus quam vocabulis com- @1 €mutaverat, sic inter recte factum atque peccatum offi-€cium et contra officium media locabat quaedam, recte €facta sola in bonis actionibus ponens, prave id est €peccata in malis; officia autem conservata praeter-missaque media putabat ut dixi. cumque superiores €non omnem virtutem in ratione esse dicerent sed €quasdam virtutes quasi natura aut more perfectas, €hic omnis in ratione ponebat. cumque illi ea genera €virtutum quae supra dixi seiungi posse arbitrarentur, €hic nec id ullo modo fieri posse disserebat, nec virtu-þ´·´ÿï°´µÿï‚ÁãÿïƒÃéãÿ¡˜¦‡tis usum modo ut superiores sed ipsum habitum €per se esse praeclarum, nec tamen virtutem cuiquam €adesse quin ea semper uteretur. cumque perturbatio-€nem animi illi ex homine non tollerent naturaque et €condolescere et concupiscere et extimescere et efferri €laetitia dicerent, sed ea contraherent in angustumque €deducerent, hic omnibus his quasi morbis voluit carere sapientem. cumque eas perturbationes antiqui natura-€les esse dicerent et rationis expertes aliaque in parte €animi cupiditatem alia rationem collocarent, ne his €quidem assentiebatur; nam et perturbationes volun-€tarias esse putabat opinionisque iudicio suscipi et om-€nium perturbationum matrem esse arbitrabatur im-€moderatam quandam intemperantiam. Haec fere de €moribus. €@@De naturis autem sic sentiebat, primum ut in quat-€tuor initiis rerum illis quintam hanc naturam, ex €qua superiores sensus et mentem effici rebantur, non €adhiberet; statuebat enim ignem esse ipsam naturam €quae quidque gigneret et mentem atque sensus. discre-€pabat etiam ab isdem, quod nullo modo arbitrabatur €quicquam effici posse ab ea quae expers esset cor- @1 €poris, cuius generis Xenocrates et superiores etiam €animum esse dixerant, nec vero aut quod efficeret €aliquid aut quod efficeretur posse esse non corpus. @@Plurima autem in illa tertia philosophiae parte mu-€tavit. in qua primum de sensibus ipsis quaedam dixit €nova, quos iunctos esse censuit e quadam quasi im-€pulsione oblata extrinsecus, quam ille $FANTASI/AN&, nos €visum appellemus licet, et teramus hoc quidem ver-€bum, erit enim utendum in reliquo sermone saepius_ €sed ad haec quae visa sunt et quasi accepta sensibus €assensionem adiungit animorum, quam esse vult in nobis positam et voluntariam. visis non omnibus €adiungebat fidem sed is solum quae propriam quan-€dam haberent declarationem earum rerum quae vide-€rentur; id autem visum cum ipsum per se cerneretur, €comprehendibile_feretis haec?' {ATT.} 'nos vero' in-€quit; 'quonam enim alio modo $KATALHMPTO\N& diceres?'_ €{VA.} 'sed cum acceptum iam et approbatum esset, com-€prehensionem appellabat, similem is rebus quae manu €prenderentur; ex quo etiam nomen hoc duxerat [at], €cum eo verbo antea nemo tali in re usus esset, pluri-€misque idem novis verbis (nova enim dicebat) usus €est. Quod autem erat sensu comprensum id ipsum €sensum appellabat, et si ita erat comprensum ut con-€velli ratione non posset scientiam, sin aliter inscien-€tiam nominabat; ex qua existebat etiam opinio, quae €esset imbecilla et cum falso incognitoque commu-nis. sed inter scientiam et inscientiam comprehen-€sionem illam quam dixi collocabat, eamque neque in €rectis neque in pravis numerabat, sed soli credendum @1 €esse dicebat. E quo sensibus etiam fidem tribuebat, €quod ut supra dixi comprehensio facta sensibus et €vera esse illi et fidelis videbatur, non quod omnia €quae essent in re comprehenderet, sed quia nihil quod €cadere in eam posset relinqueret, quodque natura €quasi normam scientiae et principium sui dedisset unde €postea notiones rerum in animis imprimerentur; e qui-€bus non principia solum sed latiores quaedam ad €rationem inveniendam viae reperiuntur. errorem autem €et temeritatem et ignorantiam et opinationem et suspi-€cionem et uno nomine omnia quae essent aliena fir-€mae et constantis assensionis a virtute sapientiaque €removebat. €@@Atque in his fere commutatio constitit omnis dis-€sensioque Zenonis a superioribus.' @@Quae cum dixisset [et], 'Breviter sane minimeque €obscure exposita est' inquam 'a te Varro et veteris €Academiae ratio et Stoicorum. horum esse autem €arbitror, ut Antiocho nostro familiari placebat, cor-€rectionem veteris Academiae potius quam aliquam €novam disciplinam putandam.' €@@Tum Varro 'Tuae sunt nunc partes' inquit 'qui ab €antiquorum ratione desciscis et ea quae ab Arcesila €novata sunt probas, docere quod et qua de causa €discidium factum sit, ut videamus satisne ista sit iusta €defectio.' @@Tum ego 'Cum Zenone' inquam 'ut accepimus Arce-€silas sibi omne certamen instituit, non pertinacia aut €studio vincendi ut quidem mihi videtur, sed earum @1 €rerum obscuritate, quae ad confessionem ignorationis €adduxerant Socratem et [vel ut] iam ante Socratem €Democritum Anaxagoram Empedoclem omnes paene €veteres, qui nihil cognosci nihil percipi nihil sciri posse €dixerunt, angustos sensus imbecillos animos brevia €curricula vitae et ut Democritus in profundo veritatem €esse demersam, opinionibus et institutis omnia teneri, €nihil veritati relinqui, deinceps omnia tenebris circum-fusa esse dixerunt. itaque Arcesilas negabat esse quic-€quam quod sciri posset, ne illud quidem ipsum quod €Socrates sibi reliquisset, ut nihil scire se sciret; sic €omnia latere censebat in occulto neque esse quicquam €quod cerni aut intellegi posset; quibus de causis nihil €oportere neque profiteri neque affirmare quemquam €neque assensione approbare, cohibereque semper et €ab omni lapsu continere temeritatem, quae tum esset €insignis cum aut falsa aut incognita res approbaretur, €neque hoc quicquam esse turpius quam cognitioni et €perceptioni assensionem approbationemque praecur-€rere. huic rationi quod erat consentaneum faciebat, €ut contra omnium sententias disserens de sua pleros-€que deduceret, ut cum in eadem re paria contrariis in €partibus momenta rationum invenirentur facilius ab utraque parte assensio sustineretur. Hanc Academiam €novam appellant, quae mihi vetus videtur, si quidem €Platonem ex illa vetere numeramus, cuius in libris €nihil affirmatur et in utramque partem multa disserun- @1 €tur, de omnibus quaeritur nihil certi dicitur_sed €tamen illa quam exposuisti vetus, haec nova nomine-€tur. quae usque ad Carneadem perducta, qui quartus €ab Arcesila fuit, in eadem Arcesilae ratione perman-€sit. Carneades autem nullius philosophiae partis €ignarus et, ut cognovi ex is qui illum audierant €maximeque ex Epicureo Zenone, qui cum ab eo pluri-€mum dissentiret unum tamen praeter ceteros miraba-€tur, incredibili quadam fuit facultate et to * * *' ŸæòÿïãÎïî® ¶µÿáúquid autem stomachatur Mnesarchus, quid Antipater €digladiatur cum Carneade tot voluminibus?  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘ïãÎïî® ±¶²ó®ÿâúatqui si id crederemus, non egeremus perpendiculis €non normis non regulis ïãÎïî® ±²±ó®ÿãúquid lunae quae liniamenta sint potesne dicere [ne]. €cuius et nascentis et inseniscentis alias hebetiora alias €acutiora videntur cornua. ïãÎïî® ¶µÿäúquid tam planum videtur quam mare; e quo etiam €aequor illud poetae vocant @1 ïãÎïî® ±¶²ÿåúquid mare nonne caeruleum? at eius unda cum est €pulsa remis, purpurascit, et quidem aquae tinctum quo-€dam modo et infectum ïãÎïî® ³¹µÿæúalius adultis, alius valentibus alius aegris, alius siccis €alius vinulentis ïãÎïî® ´·´ÿçúsi quando enim nos demersimus ut qui urinantur, aut €nihil superum aut obscure admodum cernimus ïãÎïî® µ´µÿèúˆquibus etiam alabaster plenus unguenti putre esse €videtur ïãÎïî® ´³ÿèú‰quae cum similitudine veri concinere maxime sibi vide-€retur @1 ïãÁõçõóô® ¦³ã® Áãá䮦 ²®±±®²¶ÿèúŠ. . . talia mihi €videntur omnia quae probabilia vel veri similia putavi €nominanda; quae tu si alio nomine vis vocare, nihil €repugno; satis enim mihi est te iam bene accepisse €quid dicam, id est quibus rebus haec nomina imponam; €non enim vocabulorum opificem sed rerum inquisi-€torem decet esse sapientem. ïãÎïî® ±°´ÿèú‹frangere avaritiam, scelera ponere, vitam suam expo-€nere ad imitandum iuventuti ïãÎïî® ¶¹ÿèúŒqui enim serius honores adamaverunt, vix admittuntur €ad eos nec satis commendati multitudini possunt esse. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘ïãÎïî® ±²³ÿèúin tanta animantium varietate homini ut soli cupiditas €ingeneraretur cognitionis et scientiae ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ¶®²´®±ÿèúŽquod si liceret ut iis qui in itinere deerravissent sic €vitam deviam secutos corrigere errorem paenitendo, €facilior esset emendatio temeritatis @1 ïãÎïî® ¶µÿèúdigladiari autem semper, depugnare in facinorosis et €audacibus quis non cum miserrimum tum etiam stul-€tissimum dixerit? ïãÎïî® ´±¹ÿèúaliqua potestas sit, vindicet se in libertatem ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±´®±µÿèú‘mihi autem non modo ad sapientiam caeci videmur þ´·´ÿï°´µÿï‚ÁãÿïƒÃéãÿ£•‚ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±´®±µÿèú‘sed ad ea ipsa quae aliqua ex parte cerni videantur €hebetes et obtunsi ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ¶®²ÿèú’homine omnium facile acutissimo et sine ulla dubi-€tatione doctissimo ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³··ÿèú“@@@@fixus @1 ï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1LUCULLUS}1 ‘@@Magnum ingenium L. Luculli magnumque optima-€rum artium studium, tum omnis liberalis et digna €homine nobili ab eo percepta doctrina quibus tempori-€bus florere in foro maxume potuit caruit omnino €rebus urbanis. ut enim [urbanis] admodum adulescens €cum fratre pari pietate et industria praedito paternas €inimicitias magna cum gloria est persecutus, in Asiam €quaestor profectus ibi permultos annos admirabili qua-€dam laude provinciae praefuit; deinde absens factus €aedilis, continuo praetor (licebat enim celerius legis €praemio), post in Africam, inde ad consulatum; quem €ita gessit ut diligentiam admirarentur omnes ingenium €agnoscerent. post ad Mithridaticum bellum missus a €senatu non modo opinionem vicit omnium quae de €virtute eius erat sed etiam gloriam superiorum; idque eo fuit mirabilius quod ab eo laus impera-€toria non admodum expectabatur, qui adulescentiam €in forensi opera, quaesturae diuturnum tempus Murena €bellum in Ponto gerente in Asiae pace consumpserat. €sed incredibilis quaedam ingenii magnitudo non desi-€deravit indocilem usus disciplinam. itaque cum totum €iter et navigationem consumpsisset partim in percon-€tando a peritis partim in rebus gestis legendis, in €Asiam factus imperator venit, cum esset Roma pro-€fectus rei militaris rudis. habuit enim divinam quan-€dam memoriam rerum_verborum maiorem Horten- @1 €sius; sed quo plus in negotiis gerendis res quam verba €prosunt, hoc erat memoria illa praestantior. quam €fuisse in Themistocle, quem facile Graeciae principem €ponimus, singularem ferunt; qui quidem etiam polli-€centi cuidam se artem ei memoriae, quae tum primum €proferebatur, traditurum respondisse dicitur oblivisci €se malle discere, credo quod haerebant in memoria €quaecumque audierat et viderat. tali ingenio prae-€ditus Lucullus adiunxerat etiam illam quam Themis-€tocles spreverat disciplinam; itaque ut litteris con-€signamus quae monimentis mandare volumus sic ille in animo res insculptas habebat. tantus ergo im-€perator in omni genere belli fuit, proeliis oppugna-€tionibus navalibus pugnis totiusque belli instrumento €et adparatu, ut ille rex post Alexandrum maxumus €hunc a se maiorem ducem cognitum quam quemquam €eorum quos legisset fateretur. in eodem tanta pruden-€tia fuit in constituendis temperandisque civitatibus, €tanta aequitas, ut hodie stet Asia Luculli institutis ser-€vandis et quasi vestigiis persequendis. Sed etsi magna €cum utilitate rei publicae, tamen diutius quam vellem €tanta vis virtutis atque ingenii peregrinata afuit ab €oculis et fori et curiae. quin etiam cum victor a €Mithridatico bello revertisset, inimicorum calumnia €triennio tardius quam debuerat triumphavit; nos €enim consules introduximus paene in urbem currum €clarissimi viri. cuius mihi consilium et auctoritas quid €tum in maximis rebus profuisset dicerem, nisi de me €ipso dicendum esset, quod hoc tempore non est ne-€cesse; ita privabo potius illum debito testimonio quam €id cum mea laude communicem. @@Sed quae populari gloria decorari in Lucullo de-€buerunt, ea fere sunt et Graecis litteris celebrata et €Latinis. nos autem illa externa cum multis, haec @1 €interiora cum paucis ex ipso saepe cognovimus. maiore €enim studio Lucullus cum omni litterarum generi €tum philosophiae deditus fuit quam qui illum igno-€rabant arbitrabantur, nec vero ineunte aetate solum €sed et pro quaestore aliquot annos et in ipso bello, in €quo ita magna rei militaris esse occupatio solet ut €non multum imperatori sub ipsis pellibus otii relin-€quatur. Cum autem e philosophis ingenio scientiaque €putaretur Antiochus Philonis auditor excellere, eum €secum et quaestor habuit et post aliquot annos impe-€rator, quique esset ea memoria quam ante dixi ea €saepe audiendo facile cognovit quae vel semel audita €meminisse potuisset. delectabatur autem mirifice lec-€tione librorum de quibus audiebat. @@Ac vereor interdum ne talium personarum cum €amplificare velim minuam etiam gloriam. sunt enim €multi qui omnino Graecas non ament litteras, plures €qui philosophiam, reliqui qui etiam si haec non in-€probent tamen earum rerum disputationem principibus €civitatis non ita decoram putent. Ego autem cum €Graecas litteras M. Catonem in senectute didicisse ac-€ceperim, P. autem Africani historiae loquantur in €legatione illa nobili, quam ante censuram obiit, €Panaetium unum omnino comitem fuisse, nec littera-€rum Graecarum nec philosophiae iam ullum auctorem requiro. Restat ut iis respondeam qui sermonibus €eius modi nolint personas tam graves inligari. quasi €vero clarorum virorum aut tacitos congressus esse €oporteat aut ludicros sermones aut rerum conloquia €leviorum. etenim si quodam in libro vere est a nobis €philosophia laudata, profecto eius tractatio optimo €atque amplissimo quoque dignissima est, nec quic- @1 €quam aliud [ut] videndum est nobis, quos populus Ro-€manus hoc in gradu conlocavit, nisi ne quid privatis €studiis de opera publica detrahamus. quod si cum €fungi munere debebamus non modo operam nostram €umquam a populari coetu removimus sed ne litteram €quidem ullam fecimus nisi forensem, quis reprendet €otium nostrum, qui in eo non modo nosmet ipsos €hebescere et languere nolumus sed etiam ut plurimis €prosimus enitimur. Gloriam vero non modo non minui €sed etiam augeri arbitramur eorum quorum ad popu-€lares inlustrisque laudes has etiam minus notas minus-€que pervolgatas adiungimus. @@Sunt etiam, qui negent in is qui [2in]2 nostris libris €disputent fuisse earum rerum de quibus disputatur €scientiam. qui mihi videntur non solum vivis sed etiam €mortuis invidere. €@@Restat unum genus reprehensorum, quibus Aca-€demiae ratio non probatur. quod gravius ferremus, €si quisquam ullam disciplinam philosophiae probaret €praeter eam quam ipse sequeretur; nos autem quo-€niam contra omnes qui * * dicere quae videntur sole-€mus, non possumus quin alii a nobis dissentiant re-€cusare. Quamquam nostra quidem causa facilis est, €qui verum invenire sine ulla contentione volumus idque €summa cura studioque conquirimus. etsi enim omnis €cognitio multis est obstructa difficultatibus eaque est €et in ipsis rebus obscuritas et in iudiciis nostris in-€firmitas, ut non sine causa antiquissimi et doctissimi €invenire se posse quod cuperent diffisi sint, tamen nec €illi defecerunt neque nos studium exquirendi defatigati €relinquemus. neque nostrae disputationes quicquam €aliud agunt nisi ut in utramque partem dicendo et @1 €audiendo eliciant et tamquam exprimant aliquid quod aut verum sit aut ad id quam proxime accedat; nec €inter nos et eos qui se scire arbitrantur quicquam €interest nisi quod illi non dubitant quin ea vera sint €quae defendunt, nos probabilia multa habemus, quae €sequi facile, adfirmare vix possumus. hoc autem €liberiores et solutiores sumus, quod integra nobis est €iudicandi potestas nec ut omnia quae praescripta [et €quibus] et quasi imperata sint defendamus necessitate €ulla cogimur. Nam ceteri primum ante tenentur ad-€stricti quam quid esset optimum iudicare potuerunt; €deinde infirmissimo tempore aetatis aut obsecuti amico €cuidam aut una aliquoius quem primum audierunt €oratione capti de rebus incognitis iudicant et ad quam-€cumque sunt disciplinam quasi tempestate delati ad eam tamquam ad saxum adhaerescunt. nam quod €dicunt omnia se credere ei quem iudicent fuisse sapien-€tem, probarem, si id ipsum rudes et indocti iudicare €potuissent (statuere enim qui sit sapiens vel maxime €videtur esse sapientis). sed ut potuerint, [2aut]2 omni-€bus rebus auditis, cognitis etiam reliquorum sententiis €iudicaverunt, aut re semel audita ad unius se auctori-€tatem contulerunt; sed nescio quo modo plerique errare €malunt eamque sententiam quam adamaverunt pugna-€cissime defendere quam sine pertinacia quid constan-€tissime dicatur exquirere. €@@Quibus de rebus et alias saepe nobis multa quae-€sita et disputata sunt et quondam in Hortensi villa þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜‰ˆŽquae est ad Baulos, cum eo Catulus et Lucullus €nosque ipsi postridie venissemus quam apud Catulum €fuissemus. quo quidem etiam maturius venimus, quod €erat constitutum si ventus esset Lucullo in Neapoli-€tanum mihi in Pompeianum navigare. cum igitur @1 €pauca in xysto locuti essemus, tum eodem in spatio €consedimus. @@Hic Catulus 'Etsi heri' inquit 'id quod quaerebatur €paene explicatum est, ut tota fere quaestio tractata €videatur, tamen expecto ea quae te pollicitus es Luculle €ab Antiocho audita dicturum.' €@@'Equidem' inquit Hortensius 'feci plus quam vellem; €totam enim rem Catule Lucullo integram servatam €oportuit. et tamen fortasse servata est; a me enim €ea quae in promptu erant dicta sunt, a Lucullo autem €reconditiora desidero.' €@@Tum ille 'Non sane' inquit 'Hortensi conturbat me €expectatio tua, etsi nihil est iis qui placere volunt tam €adversarium; sed quia non laboro quam [quam] valde €ea quae dico probaturus sim, eo minus conturbor. €dicam enim nec mea nec ea, in quibus non si non €fuerint vinci me malim quam vincere. sed mehercule, €ut quidem nunc se causa habet, etsi hesterno sermone €labefacta est, mihi tamen videtur esse verissima. agam €igitur sicut Antiochus agebat. nota enim mihi res €est; nam et vacuo animo illum audiebam et magno €studio, eadem de re etiam saepius: ut etiam maiorem €expectationem mei faciam quam modo fecit Hor-€tensius.' €@@Cum ita esset exorsus, ad audiendum animos erexi-€mus. @@[2{LUC.}]2 At ille 'Cum Alexandriae pro quaestore' inquit €'essem, fuit Antiochus mecum, et erat iam antea €Alexandriae familiaris Antiochi Heraclitus Tyrius, qui €et Clitomachum multos annos et Philonem audierat, €homo sane in ista philosophia, quae nunc prope di-€missa revocatur, probatus et nobilis; cum quo et An- @1 €tiochum saepe disputantem audiebam_sed utrum-€que leniter; et quidem isti libri duo Philonis, de quibus €heri dictum a Catulo est, tum erant allati Alexan-€driam tumque primum in Antiochi manus venerant; €et homo natura lenissumus (nihil enim poterat fieri €illo mitius) stomachari tamen coepit. mirabar; nec €enim umquam ante videram. at ille Heracliti me-€moriam inplorans quaerere ex eo viderenturne illa €Philonis aut ea num vel e Philone vel ex ullo €Academico audivisset aliquando. negabat, Philonis €tamen scriptum agnoscebat; nec id quidem dubitari €poterat, nam aderant mei familiares docti homines €P. et C. Selii et Tetrilius Rogus, qui se illa audivisse €Romae de Philone et ab eo ipso duo illos libros dicerent descripsisse. tum et illi dixit Antiochus €quae heri Catulus commemoravit a patre suo dicta €Philoni et alia plura; nec se tenuit quin contra suum €doctorem librum etiam ederet, qui Sosus inscribitur. €tum igitur et cum Heraclitum studiose audirem contra €Antiochum disserentem et item Antiochum contra Aca-€demicos, dedi Antiocho operam diligentius, ut causam €ex eo totam cognoscerem. itaque conplures dies ad-€hibito Heraclito doctisque conpluribus et in is An-€tiochi fratre Aristo et praeterea Aristone et Dione, €quibus ille secundum fratrem plurumum tribuebat, €multum temporis in ista una disputatione consump-€simus. sed ea pars quae contra Philonem erat €praetermittenda est; minus enim acer est adversarius €is qui ista quae sunt heri defensa negat Academicos €omnino dicere; etsi enim mentitur, tamen est adver-€sarius lenior. ad Arcesilan Carneademque veniamus.' @@Quae cum dixisset, sic rursus exorsus est: 'Pri-€mum mihi videmini' (me autem nomine appellabat) €'cum veteres physicos nominatis facere idem quod @1 €seditiosi cives solent cum aliquos ex antiquis claros €viros proferunt quos dicant fuisse populares, ut eorum €ipsi similes esse videantur. repetunt i a P. Valerio €qui exactis regibus primo anno consul fuit, comme-€morant reliquos qui leges populares de provocationi-€bus tulerint cum consules essent; tum ad hos notiores, €C. Flaminium qui legem agrariam aliquot annis ante €secundum Punicum bellum tribunus plebis tulerit in-€vito senatu et postea bis consul factus sit, L. Cassium €Q. Pompeium. illi quidem etiam P. Africanum referre €in eundem numerum solent; duo vero sapientissimos €et clarissimos fratres P. Crassum et P. Scaevolam €aiunt Tib. Graccho legum auctores fuisse, alterum €quidem ut videmus palam, alterum ut suspicantur €obscurius. addunt etiam C. Marium; et de hoc €quidem nihil mentiuntur. horum nominibus tot vi-€rorum atque tantorum expositis eorum se institutum sequi dicunt. similiter vos cum perturbare ut illi €rem publicam sic vos philosophiam bene iam con-€stitutam velitis, Empedoclen Anaxagoran Democri-€tum Parmeniden Xenophanen, Platonem etiam et So-€cratem profertis. Sed neque Saturninus, ut nostrum €inimicum potissimum nominem, simile quicquam ha-€buit veterum illorum, nec Arcesilae calumnia con-€ferenda est cum Democriti verecundia. Et tamen isti €physici raro admodum, cum haerent aliquo loco, €exclamant quasi mente incitati, Empedocles quidem €ut interdum mihi furere videatur, abstrusa esse omnia, €nihil nos sentire nihil cernere nihil omnino quale €sit posse reperire; maiorem autem partem mihi qui-€dem omnes isti videntur nimis etiam quaedam adfir-mare plusque profiteri se scire quam sciant. Quod si @1 €illi tum in novis rebus quasi modo nascentes haesita-€verunt, nihilne tot saeculis summis ingeniis maxumis €studiis explicatum putamus? nonne cum iam philo-€sophorum disciplinae gravissimae constitissent tum €exortus est [2ut]2 in optuma re publica Tib. Gracchus €qui otium perturbaret sic Arcesilas qui constitutam €philosophiam everteret et in eorum auctoritate deli-€tisceret qui negavissent quicquam sciri aut percipi €posse. Quorum e numero tollendus est et Plato et €Socrates, alter quia reliquit perfectissimam discipli-€nam, Peripateticos et Academicos nominibus diffe-€rentes re congruentes, a quibus Stoici ipsi verbis €magis quam sententiis dissenserunt,_Socrates autem €de se ipse detrahens in disputatione plus tribuebat is €quos volebat refellere; ita cum aliud diceret atque €sentiret, libenter uti solitus est ea dissimulatione €quam Graeci $EI)RWNEI/AN& vocant; quam ait etiam in €Africano fuisse Fannius, idque propterea vitiosum in €illo non putandum quod idem fuerit in Socrate. @@Sed fuerint illa vetera si voltis incognita: nihilne €est igitur actum, quod investigata sunt, postea quam €Arcesilas Zenoni ut putatur obtrectans nihil novi €reperienti sed emendanti superiores inmutatione ver-€borum, dum huius definitiones labefactare volt, cona-€tus est clarissimis rebus tenebras obducere. cuius €primo non admodum probata ratio (quamquam floruit €cum acumine ingeni tum admirabili quodam lepore €dicendi) proxime a Lacyde solo retenta est, post autem €confecta a Carneade. qui est quartus ab Arcesila; €audivit enim Hegesinum, qui Euandrum audierat La-€cydi discipulum, cum Arcesilae Lacydes fuisset. sed @1 €ipse Carneades diu tenuit, nam nonaginta vixit annos, €et qui illum audierant admodum floruerunt. e quibus €industriae plurimum in Clitomacho fuit (declarat mul-€titudo librorum), ingenii non minus in Hagnone, in €Charmada eloquentiae, in Melanthio Rhodio suavita-€tis; bene autem nosse Carneaden Stratoniceus Metro-dorus putabatur. iam Clitomacho Philo vester operam €multos annos dedit. Philone autem vivo patrocinium €Academiae non defuit. €@@Sed, quod nos facere nunc ingredimur, ut contra €Academicos disseramus, id quidam e philosophis et €i quidem non mediocres faciundum omnino non puta-€bant, nec vero esse ullam rationem disputare cum is €qui nihil probarent, Antipatrumque Stoicum qui €multus in eo fuisset reprehendebant; nec definiri €aiebant necesse esse quid esset cognitio aut perceptio €aut, si verbum e verbo volumus, conprehensio, quam €$KATA/LHMYIN& illi vocant; eosque qui persuadere vellent €esse aliquid quod conprehendi et percipi posset in-€scienter facere dicebant, propterea quod nihil esset €clarius $E)NARGEI/A|&_ut Graeci, perspicuitatem aut evi-€dentiam nos si placet nominemus fabricemurque si €opus erit verba, nec hic sibi' (me appellabat iocans) €'hoc licere soli putet_sed tamen orationem nullam €putabant inlustriorem ipsa evidentia reperiri posse, €nec ea quae tam clara essent definienda censebant. þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜‘ˆ•Alii autem negabant se pro hac evidentia quicquam €priores fuisse dicturos, sed ad ea quae contra diceren-tur dici oportere putabant, ne qui fallerentur. Plerique €tamen et definitiones ipsarum etiam evidentium rerum @1 €non inprobant et rem idoneam de qua quaeratur et €homines dignos quibuscum disseratur putant. €@@Philo autem dum nova quaedam commovet, quod €ea sustinere vix poterat quae contra Academicorum €pertinaciam dicebantur, et aperte mentitur ut est repre-€hensus a patre Catulo, et ut docuit Antiochus in id €ipsum se induit quod timebat. cum enim ita negaret €quicquam esse quod conprehendi posset (id enim vo-€lumus esse $A)KATA/LHMPTON&), si illud esset, sicut Zeno €definiret, tale visum (iam enim hoc pro $FANTASI/A|& ver-€bum satis hesterno sermone trivimus)_visum igitur €inpressum effictumque ex eo unde esset quale esse €non posset ex eo unde non esset (id nos a Zenone €definitum rectissime dicimus; qui enim potest quic-€quam conprehendi, ut plane confidas perceptum id €cognitumque esse, quod est tale quale vel falsum €esse possit?)_hoc cum infirmat tollitque Philo, €iudicium tollit incogniti et cogniti; ex quo efficitur €nihil posse conprehendi. ita inprudens eo quo €minime volt revolvitur. Quare omnis oratio contra €Academiam suscipitur a nobis, ut retineamus eam €definitionem quam Philo voluit evertere; quam nisi €optinemus, percipi nihil posse concedimus. @@Ordiamur igitur a sensibus. quorum ita clara €iudicia et certa sunt, ut, si optio naturae nostrae €detur et ab ea deus aliqui requirat contentane sit €suis integris incorruptisque sensibus an postulet €melius aliquid, non videam quid quaerat amplius. €nec vero hoc loco expectandum est dum de remo €inflexo aut de collo columbae respondeam; non enim @1 €is sum qui quidquid videtur tale dicam esse quale €videatur; Epicurus hoc viderit et alia multa. meo €autem iudicio ita est maxima in sensibus veritas, si €et sani sunt ac valentes et omnia removentur quae €obstant et inpediunt. itaque et lumen mutari saepe €volumus et situs earum rerum quas intuemur, et €intervalla aut contrahimus aut diducimus, multaque €facimus usque eo dum aspectus ipse fidem faciat €sui iudicii. quod idem fit in vocibus in odore in €sapore, ut nemo sit nostrum qui in sensibus sui cuiusque generis iudicium requirat acrius. Adhibita €vero exercitatione et arte, ut oculi pictura teneantur €aures cantibus, quis est quin cernat quanta vis sit €in sensibus. quam multa vident pictores in umbris €et in eminentia quae nos non videmus; quam multa €quae nos fugiunt in cantu exaudiunt in eo genere €exercitati, qui primo inflatu tibicinis Antiopam esse €aiunt aut Andromacham, cum id nos ne suspicemur €quidem. nihil necesse est de gustatu et odoratu loqui, €in quibus intellegentia etsi vitiosa est quaedam €tamen. quid de tactu et eo quidem quem philo-€sophi interiorem vocant aut doloris aut voluptatis, €in quo Cyrenaici solo putant veri esse iudicium, quia sentiatur_potestne igitur quisquam dicere inter €eum qui doleat et inter eum qui in voluptate sit €nihil interesse, aut ita qui sentiet non apertissime €insaniat? €@@Atqui qualia sunt haec quae sensibus percipi dicimus €talia secuntur ea quae non sensibus ipsis percipi di-€cuntur sed quodam modo sensibus, ut haec: "illud €est album, hoc dulce, canorum illud, hoc bene olens. €hoc asperum": animo iam haec tenemus conprehensa €non sensibus. "ille" deinceps "equus est, ille canis". @1 €cetera series deinde sequitur maiora nectens, ut haec €quae quasi expletam rerum conprehensionem amplec-€tuntur: "si homo est, animal est mortale rationis €particeps". Quo e genere nobis notitiae rerum inpri-€muntur, sine quibus nec intellegi quicquam nec quaeri [2nec]2 disputari potest. quod si essent falsae notitiae €($E)NNOI/AS& enim notitias appellare tu videbare)_si €igitur essent eae falsae aut eius modi visis inpressae €qualia visa a falsis discerni non possent, quo tandem €his modo uteremur, quo modo autem quid cuique rei €consentaneum esset quid repugnaret videremus? €Memoriae quidem certe, quae non modo philosophiam €sed omnis vitae usum omnesque artes una maxime €continet, nihil omnino loci relinquitur. quae potest €enim esse memoria falsorum, aut quid quisquam me-€minit quod non animo conprehendit et tenet? Ars €vero quae potest esse nisi quae non ex una aut duabus €sed ex multis animi perceptionibus constat? quam si €subtraxeris, qui distingues artificem ab inscio: non €enim fortuito hunc artificem dicemus esse illum nega-€bimus, sed cum alterum percepta et conprehensa tenere €videmus alterum non item. cumque artium aliud eius €modi genus sit ut tantum modo animo rem cernat, €aliud ut moliatur aliquid et faciat, quo modo aut €geometres cernere ea potest quae aut nulla sunt aut €internosci a falsis non possunt, aut is qui fidibus €utitur explere numeros et conficere versus; quod idem €in similibus quoque artibus continget, quarum omne €opus est in faciendo atque agendo. quid enim est €quod arte effici possit nisi is qui artem tractabit multa €perceperit? @@Maxime vero virtutum cognitio confirmat percipi @1 €et conprendi multa posse. in quibus solis inesse €etiam scientiam dicimus, quam nos non conpre-€hensionem modo rerum sed eam stabilem quoque €et immutabilem esse censemus, itemque sapientiam €artem vivendi, quae ipsa ex sese habeat constantiam; €ea autem constantia si nihil habeat percepti et cogniti, €quaero unde nata sit aut quo modo. quaero etiam, €ille vir bonus, qui statuit omnem cruciatum perferre, €intolerabili dolore lacerari potius quam aut officium €prodat aut fidem, cur has sibi tam graves leges €inposuerit, cum quam ob rem ita oporteret nihil €haberet conprehensi percepti cogniti constituti. nullo €igitur modo fieri potest ut quisquam tanti aestimet €aequitatem et fidem ut eius conservandae causa nul-€lum supplicium recuset, nisi is rebus adsensus sit quae falsae esse non possint. Ipsa vero sapientia si €se ignorabit sapientia sit necne, quo modo primum €obtinebit nomen sapientiae? deinde quo modo susci-€pere aliquam rem aut agere fidenter audebit, cum €certi nihil erit quod sequatur? cum vero dubitabit €quid sit extremum et ultimum bonorum, ignorans quo €omnia referantur, qui poterit esse sapientia? Atque €etiam illud perspicuum est, constitui necesse esse initium €quod sapientia cum quid agere incipiat sequatur, idque €initium esse naturae accommodatum. nam aliter ad-€petitio (eam enim volumus esse $O(RMH\N& qua ad agen-€dum impellimur et id adpetimus quod est visum) moveri non potest. illud autem quod movet prius €oportet videri eique credi; quod fieri non potest, si €id quod visum erit discerni non poterit a falso. quo €modo autem moveri animus ad adpetendum potest, €si id quod videtur non percipitur adcommodatumne €naturae sit an alienum? itemque, si quid officii sui €sit non occurrit animo, nihil umquam omnino aget, @1 €ad nullam rem umquam inpelletur, numquam movebi-€tur. quod si aliquid aliquando acturus est, necesse est €id ei verum quod occurrit videri. @@Quid quod, si ista vera sunt, ratio omnis tollitur €quasi quaedam lux lumenque vitae: tamenne in ista €pravitate perstabitis? nam quaerendi initium ratio €attulit, quae perfecit virtutem, cum esset ipsa ratio €confirmata quaerendo; quaestio autem est adpetitio €cognitionis quaestionisque finis inventio; at nemo €invenit falsa, nec ea quae incerta permanent inventa €esse possunt, sed cum ea quae quasi involuta ante €fuerunt aperta sunt, tum inventa dicuntur: sic et €initium quaerendi et exitus percipiundi et conprendendi €tenet. itaque argumenti conclusio, quae est Graece €$A)PO/DEICIS&, ita definitur: "ratio quae ex rebus perceptis ad id quod non percipiebatur adducit". quod si omnia €visa eius modi essent qualia isti dicunt, ut ea vel falsa €esse possent neque ea posset ulla notio discernere, €quo modo quemquam aut conclusisse aliquid aut in-€venisse dicemus, aut quae esset conclusi argumenti €fides? ipsa autem philosophia, quae rationibus pro-€gredi debet, quem habebit exitum? sapientiae vero €quid futurum est, quae neque de se ipsa dubitare €debet neque de suis decretis (quae philosophi vocant €$DO/GMATA&), quorum nullum sine scelere prodi poterit; þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜›ˆ‹cum enim decretum proditur, lex veri rectique prodi-€tur, quo e vitio et amicitiarum proditiones et rerum €publicarum nasci solent; non potest igitur dubitari €quin decretum nullum falsum possit esse sapientis €neque satis sit non esse falsum sed etiam stabile fixum @1 €ratum esse debeat, quod movere nulla ratio queat; €talia autem neque esse neque videri possunt eorum €ratione qui illa visa e quibus omnia decreta sunt nata €negant quicquam a falsis interesse. @@Ex hoc illud est natum, quod postulabat Hortensius, €ut id ipsum saltem perceptum a sapiente diceretis, €nihil posse percipi. Sed Antipatro hoc idem postulanti, €cum diceret ei qui adfirmaret nihil posse percipi [con-€sentaneum esse] unum tamen illud dicere percipi posse €consentaneum esse ut alia non possent, Carneades €acutius resistebat. nam tantum abesse dicebat ut id €consentaneum esset, ut maxime etiam repugnaret. qui €enim negaret quicquam esse quod perciperetur, eum €nihil excipere; ita necesse esse ne id ipsum quidem €quod exceptum non esset conprendi et percipi ullo modo posse. Antiochus ad istum locum pressius vide-€batur accedere. quoniam enim id haberent Academici €decretum (sentitis enim iam hoc me $DO/GMA& dicere), €nihil posse percipi, non debere eos in suo decreto €sicut in ceteris rebus fluctuari, praesertim cum in eo €summa consisteret: hanc enim esse regulam totius €philosophiae, constitutionem veri falsi cogniti incogniti; €quam rationem quoniam susciperent docereque vellent €quae visa accipi oporteret quae repudiari, certe hoc €ipsum, ex quo omne veri falsique iudicium esset, €percipere eos debuisse; etenim duo esse haec maxima €in philosophia, iudicium veri et finem bonorum, nec €sapientem posse esse qui aut cognoscendi esse initium €ignoret aut extremum expetendi, ut aut unde pro-€ficiscatur aut quo perveniendum sit nesciat; haec autem €habere dubia nec is ita confidere ut moveri non possint €abhorrere a sapientia plurimum. hoc igitur modo €potius erat ab his postulandum ut hoc unum saltem, @1 €percipi nihil posse, perceptum esse dicerent. Sed de €inconstantia totius illorum sententiae_si ulla senten-€tia cuiusquam esse potest nihil adprobantis_sit ut €opinor dictum satis. @@Sequitur disputatio copiosa illa quidem sed paulo €abstrusior_habet enim aliquantum a physicis, ut €verear ne maiorem largiar ei qui contra dicturus €est libertatem et licentiam; nam quid eum facturum €putem de abditis rebus et obscuris, qui lucem eripere €conetur?_sed disputari poterat subtiliter quanto €quasi artificio natura fabricata esset primum animal €omne deinde hominem maxime, quae vis esset in €sensibus, quem ad modum prima visa nos pellerent, €deinde adpetitio ab his pulsa sequeretur, tum ut €sensus ad res percipiendas intenderemus. Mens enim €ipsa, quae sensuum fons est atque etiam ipsa sensus €est, naturalem vim habet, quam intendit ad ea qui-€bus movetur. itaque alia visa sic arripit ut iis statim €utatur, alia quasi recondit, e quibus memoria oritur; €cetera autem similitudinibus construit, ex quibus effi-€ciuntur notitiae rerum, quas Graeci tum $E)NNOI/AS& tum €$PROLH/MYEIS& vocant; eo cum accessit ratio argumentique €conclusio rerumque innumerabilium multitudo, tum et €perceptio eorum omnium apparet et eadem ratio per-fecta is gradibus ad sapientiam pervenit. ad rerum €igitur scientiam vitaeque constantiam aptissima cum €sit mens hominis amplectitur maxime cognitionem et €istam $KATA/LHMYIN&, quam ut dixi verbum e verbo ex-€primentes conprensionem dicemus, cum ipsam per se €amat (nihil enim est ei veritatis luce dulcius) tum €etiam propter usum. quocirca et sensibus utitur et €artes efficit quasi sensus alteros et usque eo philoso-€phiam ipsam corroborat ut virtutem efficiat, ex qua @1 €re una vita omnis apta sit. Ergo i qui negant quic-€quam posse conprendi haec ipsa eripiunt vel instru-€menta vel ornamenta vitae, vel potius etiam totam €vitam evertunt funditus ipsumque animal orbant animo, €ut difficile sit de temeritate eorum perinde ut causa €postulat dicere. @@Nec vero satis constituere possum quod sit eorum €consilium aut quid velint. interdum enim cum ad-€hibemus ad eos orationem eius modi, si ea quae €disputentur vera sint tum omnia fore incerta, respon-€dent: "quid ergo istud ad nos? num nostra culpa €est? naturam accusa, quae in profundo veritatem ut €ait Democritus penitus abstruserit". alii autem ele-€gantius, qui etiam queruntur quod eos insimulemus €omnia incerta dicere, quantumque intersit inter in-€certum et id quod percipi non possit docere conantur €eaque distinguere. Cum his igitur agamus, qui haec €distingunt, illos, qui omnia sic incerta dicunt ut €stellarum numerus par an impar sit, quasi desperatos €aliquos relinquamus. Volunt enim (et hoc quidem €vel maxime vos animadvertebam moveri) probabile €aliquid esse et quasi veri simile, eaque se uti regula et in agenda vita et in quaerendo ac disserendo. Quae €ista regula est veri et falsi, si notionem veri et falsi €propterea quod ea non possunt internosci nullam habe-€mus? nam si habemus, interesse oportet ut inter rec-€tum et pravum sic inter verum et falsum. si nihil €interest, nulla regula est, nec potest is cui est visio €veri falsique communis ullum habere iudicium aut €ullam omnino veritatis notam. Nam cum dicunt hoc €se unum tollere, ut quicquam possit ita [2verum]2 videri @1 €ut non eodem modo falsum etiam possit [ita] videri, €cetera autem concedere, faciunt pueriliter. quo enim €omnia iudicantur sublato reliqua se negant tollere; €ut si quis quem oculis privaverit dicat ea quae cerni €possent se ei non ademisse. ut enim illa oculis modo €agnoscuntur sic reliqua visis, sed propria veri non €communi veri et falsi nota. quam ob rem sive tu proba-€bilem visionem sive [in]probabilem et quae non in-€pediatur, ut Carneades volebat, sive aliud quid pro-€feres quod sequare, ad visum illud de quo agimus tibi erit revertendum. in eo autem si erit communitas €cum falso, nullum erit iudicium, quia proprium in €communi signo notari non potest. sin autem com-€mune nihil erit, habeo quod volo; id enim quaero €quod ita mihi videatur verum [2ut]2 non possit item €falsum videri. Simili in errore versantur cum con-€vicio veritatis coacti perspicua a perceptis volunt dis-€tinguere et conantur ostendere esse aliquid perspicui, €verum illud quidem et inpressum in animo atque €mente, neque tamen id percipi ac conprendi posse. quo €enim modo perspicue dixeris album esse aliquid, cum €possit accidere ut id quod nigrum sit album esse €videatur, aut quo modo ista aut perspicua dicemus aut €inpressa subtiliter, cum sit incertum vere inaniterne €moveatur: ita neque color neque corpus nec veritas €nec argumentum nec sensus neque perspicuum ullum relinquitur. Ex hoc illud is usu venire solet, ut €quicquid dixerint a quibusdam interrogentur "ergo €istuc quidem percipis?". sed qui ita interrogant ab iis @1 €inridentur. non enim urguent ut coarguant neminem €ulla de re posse contendere nec adseverare sine aliqua €eius rei quam sibi quisque placere dicit certa et pro-€pria nota. Quod est igitur istuc vestrum probabile? €nam si quod cuique occurrit et primo quasi aspectu €probabile videtur id confirmatur, quid eo levius; sin €ex circumspectione aliqua et accurata consideratione €quod visum sit id se dicent sequi, tamen exitum non habebunt, primum quia is visis inter quae nihil interest €aequaliter omnibus abrogatur fides; deinde, cum dicant €posse accidere sapienti ut cum omnia fecerit diligen-€tissimeque circumspexerit existat aliquid quod et veri €simile videatur et absit longissime [2a]2 vero, [2ne]2 si €magnam partem quidem, ut solent dicere, ad verum €ipsum aut quam proxime accedant confidere sibi €poterunt. ut enim confidant, notum iis esse debebit €insigne veri; quo obscuro et oppresso quod tandem €verum sibi videbuntur attingere? quid autem tam ab-€surde dici potest quam cum ita locuntur: "est hoc €quidem illius rei signum aut argumentum, et ea re €id sequor, sed fieri potest ut id quod significatur aut €falsum sit aut nihil sit omnino". €@@Sed de perceptione hactenus; si quis enim ea quae €dicta sunt labefactare volet, facile etiam absentibus €nobis veritas se ipsa defendet. þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜¥@@His satis cognitis quae iam explicata sunt nunc de €adsensione atque adprobatione, quam Graeci $SUGKATA/-€$QESIN& vocant, pauca dicemus, non quo non latus locus €sit, sed paulo ante iacta sunt fundamenta. nam cum €vim quae esset in sensibus explicabamus, simul illud €aperiebatur, conprendi multa et percipi sensibus, quod €fieri sine adsensione non potest. deinde cum inter €inanimum et animal hoc maxime intersit, quod animal €agit aliquid (nihil enim agens ne cogitari quidem potest @1 €quale sit), aut ei sensus adimendus est aut ea quae est in nostra potestate sita reddenda adsensio. et vero €animus quodam modo eripitur iis quos neque sentire €neque adsentiri volunt. ut enim necesse est lancem €in libram ponderibus inpositis deprimi sic animum €perspicuis cedere. nam quo modo non potest animal €ullum non adpetere id quod adcommodatum ad naturam €adpareat (Graeci id $OI)KEI=ON& appellant), sic non potest €obiectam rem perspicuam non adprobare. Quam-€quam si illa de quibus disputatum est vera sunt, nihil €attinet de adsensione omnino loqui; qui enim quid €percipit adsentitur statim. Sed haec etiam secuntur, €nec memoriam sine adsensione posse constare nec €notitias rerum nec artes; idque quod maximum est, €ut sit aliquid in nostra potestate, in eo qui rei nulli adsentietur non erit. ubi igitur virtus, si nihil situm €est in ipsis nobis? maxime autem absurdum vitia in €ipsorum esse potestate neque peccare quemquam nisi €adsensione, hoc idem in virtute non esse, cuius omnis €constantia et firmitas ex is rebus constat quibus ad-€sensa est et quas adprobavit. Omninoque ante videri €aliquid quam agamus necesse est eique quod visum €sit adsentiatur. quare qui aut visum aut adsensum €tollit is omnem actionem tollit e vita. @@Nunc ea videamus quae contra ab his disputari €solent. sed prius potestis totius eorum rationis quasi €fundamenta cognoscere. Conponunt igitur primum €artem quandam de his quae visa dicimus, eorumque €et vim et genera definiunt, in his quale sit id quod €percipi et conprendi possit, totidem verbis quot Stoici. @1 €Deinde illa exponunt duo, quae quasi contineant omnem €hanc quaestionem: quae ita videantur ut etiam alia €eodem modo videri possint nec in is quicquam intersit, €non posse eorum alia percipi alia non percipi; nihil €interesse autem non modo si omni ex parte eiusdem €modi sint sed etiam si discerni non possint. Quibus €positis unius argumenti conclusione tota ab his causa €conprenditur. conposita autem ea conclusio sic est: €"eorum quae videntur alia vera sunt alia falsa; et €quod falsum est id percipi non potest, quod autem €verum visum est, id omne tale est ut eiusdem modi €falsum etiam possit videri"; et quae visa sint eius €modi ut in is nihil intersit, non posse accidere ut €eorum alia percipi possint alia non possint; "nullum igitur est visum quod percipi possit". Quae autem €sumunt ut concludant id quod volunt, ex his duo sibi €putant concedi (neque enim quisquam repugnat); ea €sunt haec: quae visa falsa sint ea percipi non posse; €et alterum: inter quae visa nihil intersit, ex is non €posse alia talia esse ut percipi possint alia ut non €possint. reliqua vero multa et varia oratione defen-€dunt, quae sunt item duo: unum, quae videantur eorum €alia vera esse alia falsa; alterum, omne visum quod €sit a vero tale esse quale etiam a falso possit esse. haec duo proposita non praetervolant sed ita dilatant €ut non mediocrem curam adhibeant et diligentiam. €dividunt enim in partes et eas quidem magnas, pri-€mum in sensus, deinde in ea quae ducuntur a sensibus €et ab omni consuetudine, quam obscurari volunt; tum €perveniunt ad eam partem ut ne ratione quidem et €coniectura ulla res percipi possit. haec autem universa €concidunt etiam minutius. ut enim de sensibus hesterno €sermone vidistis item faciunt de reliquis, in singulis-€que rebus, quas in minima dispertiunt, volunt efficere @1 €iis omnibus quae visa sint veris adiuncta esse falsa €quae a veris nihil differant; ea cum talia sint non €posse conprendi. @@Hanc ego subtilitatem philosophia quidem dignis-€simam iudico sed ab eorum causa qui ita disserunt €remotissimam. definitiones enim et partitiones et €horum luminibus utens oratio, tum similitudines dis-€similitudinesque et earum tenuis et acuta distinctio €fidentium est hominum illa vera et firma et certa €esse quae tutentur, non eorum qui clament nihilo €magis vera illa esse quam falsa. quid enim agant, si €cum aliquid definierint roget eos quispiam num illa €definitio possit in aliam rem transferri quamlubet: si €posse dixerint, quid [enim] dicere habeant cur illa vera €definitio sit; si negaverint, fatendum sit, quoniam %vel €illa vera% definitio transferri non possit in falsum, €quod ea definitione explicetur id percipi posse; quod €minime illi volunt. Eadem dici poterunt in omnibus partibus. si enim dicent ea de quibus disserent se €dilucide perspicere nec ulla communione visorum in-€pediri, conprendere ea se fatebuntur; sin autem nega-€bunt vera visa a falsis posse distingui, qui poterunt €longius progredi: occurretur enim, sicut occursum est. €Nam concludi argumentum non potest nisi is quae €ad concludendum sumpta erunt ita probatis ut falsa €eiusdem modi nulla possint esse. ergo si rebus con-€prensis et perceptis nisa et progressa ratio hoc efficiet, €nihil posse conprendi, quid potest reperiri quod ip-€sum sibi repugnet magis? cumque ipsa natura accu-€ratae orationis hoc profiteatur, se aliquid patefacturam €quod non appareat, et quo id facilius adsequatur ad-€hibituram et sensus et ea quae perspicua sint, qualis @1 €est istorum oratio qui omnia non tam esse quam €videri volunt? Maxime autem convincuntur cum haec €duo pro congruentibus sumunt tam vehementer repug-€nantia, primum esse quaedam falsa visa (quod cum €volunt, declarant quaedam esse vera), deinde ibidem, €inter falsa visa et vera nihil interesse. at primum €sumpseras tamquam interesset: ita priore posterius, €posteriore superius convincitur. @@Sed progrediamur longius et ita agamus ut nihil €nobis adsentati esse videamur, quaeque ab iis dicun-€tur sic persequamur ut nihil in praeteritis relinquamus. €Primum igitur perspicuitas illa quam diximus satis €magnam habet vim, ut ipsa per sese ea quae sint €nobis ita ut sint indicet. sed tamen ut maneamus €in perspicuis firmius et constantius, maiore quadam €opus est vel arte vel diligentia, ne ab is quae clara €sint ipsa per sese quasi praestrigiis quibusdam et €captionibus depellamur. nam qui voluit subvenire €erroribus Epicurus iis qui videntur conturbare veri €cognitionem dixitque sapientis esse opinionem a per-€spicuitate seiungere nihil profecit; ipsius enim opinio-nis errorem nullo modo sustulit. Quam ob rem cum €duae causae perspicuis et evidentibus rebus adver-€sentur, auxilia totidem sunt contra conparanda. ad-€versantur enim primum quod parum defigunt animos €et intendunt in ea quae perspicua sunt, ut quanta €luce ea circumfusa sint possint agnoscere; alterum €est quod fallacibus et captiosis interrogationibus cir-€cumscripti atque decepti quidam cum eas dissolvere €non possunt desciscunt a veritate. oportet igitur et €ea quae pro perspicuitate responderi possunt in €promptu habere, de quibus iam diximus, et esse arma-€tos ut occurrere possimus interrogationibus eorum @1 €captionesque discutere, quod deinceps facere consti-tui. Exponam igitur generatim argumenta eorum, €quoniam ipsi etiam illi solent non confuse loqui. Pri-€mum conantur ostendere multa posse videri esse quae €omnino nulla sint, cum animi inaniter moveantur, €eodem modo rebus iis quae nullae sint ut is quae sint. €"nam cum dicatis" inquiunt "visa quaedam mitti a deo, €velut ea quae in somnis videantur quaeque oraculis €auspiciis extis declarentur" (haec enim aiunt probari €a Stoicis, quos contra disputant)_quaerunt quonam €modo falsa visa quae sint ea deus efficere possit €probabilia, quae autem plane proxume ad verum €accedant efficere non possit, aut si ea quoque possit €cur illa non possit quae perdifficiliter internoscantur €tamen, et si haec, cur non inter quae nihil sit omnino. "Deinde cum mens moveatur ipsa per sese, ut et ea þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜°‚declarant quae cogitatione depingimus et ea quae vel €dormientibus vel furiosis videntur non %inquam veri €simile sit sic etiam mentem moveri, ut non modo non €internoscat vera illa visa sint anne falsa, sed ut in €is nihil intersit omnino", ut si qui tremerent et €exalbescerent vel ipsi per se motu mentis aliquo vel €obiecta terribili re extrinsecus, nihil ut esset qui €distingueretur tremor ille et pallor, neque ut quicquam €interesset [2inter]2 intestinum et oblatum. "Postremo €si nulla visa sunt probabilia quae falsa sint, alia ratio €est; sin autem sunt, cur non etiam quae non facile €internoscantur, cur non ut plane nihil intersit, prae-€sertim cum ipsi dicatis sapientem in furore sustinere €se ab omni adsensu, quia nulla in visis distinctio €appareat." @@Ad has omnes visiones inanes Antiochus quidem @1 €et permulta dicebat et erat de hac una re unius diei €disputatio. mihi autem non idem faciundum puto sed €ipsa capita dicenda. Et primum quidem hoc repre-€hendendum, quod captiosissimo genere interrogatio-€nis utuntur, quod genus minime in philosophia pro-€bari solet, quom aliquid minutatim et gradatim additur €aut demitur: soritas hoc vocant, qui acervum efficiunt €uno addito grano, vitiosum sane et captiosum genus. €sic enim ascenditis: "si tale visum obiectum est a €deo dormienti ut probabile sit, cur non etiam ut valde €veri simile; cur deinde non ut difficiliter a vero inter-€noscatur, deinde ut ne internoscatur quidem, postremo €ut nihil inter hoc et illud intersit." huc si perveneris €me tibi primum quidque concedente, meum vitium fuerit, sin ipse tua sponte processeris, tuum. quis enim €tibi dederit aut omnia deum posse aut ita facturum €esse si possit? quo modo autem sumis ut si quid €cui simile esse possit sequatur ut etiam difficiliter €internosci possit, deinde ut ne internosci quidem, €postremo ut eadem sit? et si lupi canibus similes, €eosdem dices ad extremum? et quidem honestis simi-€lia sunt quaedam non honesta et bonis non bona et €artificiosis minime artificiosa: quid dubitamus igitur €adfirmare nihil inter haec interesse? Ne repugnantia €quidem videmus? nihil est enim quod e suo genere €in aliud genus transferri possit; at si efficeretur ut €inter visa differentium generum nihil interesset, re-€perirentur quae et in suo genere essent et in alieno; quod fieri qui potest? Omnium deinde inanium vi-€sorum una depulsio est, sive illa cogitatione informan-€tur, quod fieri solere concedimus, sive in quiete sive €per vinum sive per insaniam. nam ab omnibus eius- @1 €dem modi visis perspicuitatem, quam mordicus tenere €debemus, abesse dicemus. quis enim, cum sibi fingit €aliquid et cogitatione depingit, non simul ac se ipse €commovit atque ad se revocavit sentit quid intersit €inter perspicua et inania? eadem ratio est somniorum. €num censes Ennium, cum in hortis cum Ser. Galba €vicino suo ambulavisset, dixisse "visus sum mihi cum €Galba ambulare"? at cum somniavit ita narravit "visus €Homerus adesse poeta", idemque in Epicharmo "nam €videbar somniare med ego esse mortuum". itaque simul €ut experrecti sumus visa illa contemnimus neque ita habemus ut ea quae in foro gessimus. "At enim dum €videntur, eadem est in somnis species eorum quae €vigilantes videmus." Primum interest, sed id omit-€tamus; illud enim dicimus, non eandem esse vim €neque integritatem dormientium et vigilantium nec €mente nec sensu. ne vinulenti quidem quae faciunt €eadem adprobatione faciunt qua sobrii: dubitant haesi-€tant revocant se interdum iisque quae videntur in-€becillius adsentiuntur, cumque edormierunt illa visa €quam levia fuerint intellegunt. quod idem contingit €insanis, ut et incipientes furere sentiant et dicant ali-€quid quod non sit id videri sibi, et cum relaxentur €sentiant atque illa dicant Alcmeonis "sed mihi neuti-quam cor consentit cum oculorum aspectu". "At enim €ipse sapiens sustinet se in furore ne adprobet falsa €pro veris." Et alias quidem saepe, si aut in sensibus €ipsius est aliqua forte gravitas aut tarditas, aut obs-€curiora sunt quae videntur, aut a perspiciendo tem-€poris brevitate excluditur. Quamquam totum hoc, sa-€pientem aliquando sustinere adsensionem, contra vos €est. si enim inter visa [2 * * nihil interesset]2, aut semper @1 €sustineret aut numquam. Sed ex hoc genere toto per-€spici potest levitas orationis eorum qui omnia cupiunt €confundere. quaerimus gravitatis constantiae firmita-€tis sapientiae iudicium, utimur exemplis somniantium €furiosorum ebriosorum: illud adtendimus, in hoc omni €genere quam inconstanter loquamur? non enim pro-€ferremus vino aut somno oppressos aut mente captos €tam absurde, ut tum diceremus interesse inter vigi-€lantium visa et sobriorum et sanorum et eorum qui essent aliter adfecti, tum nihil interesse. Ne hoc qui-€dem cernunt, omnia se reddere incerta, quod nolunt? €(ea dico incerta quae $A)/DHLA& Graeci.) si enim res se €ita habeat ut nihil intersit utrum ita cui videatur ut €insano an sano, cui possit exploratum esse de sua €sanitate? quod velle efficere non mediocris insania €est. Similitudines vero aut geminorum aut signorum €anulis inpressorum pueriliter consectantur. quis enim €nostrum similitudines negat esse, cum eae plurimis €in rebus appareant. sed si satis est ad tollendam €cognitionem similia esse multa multorum, cur eo non €estis contenti, praesertim concedentibus nobis, et cur €id potius contenditis quod rerum natura non patitur, €ut non suo quidque genere sit tale quale est, nec sit €in duobus aut pluribus nulla re differens ulla com-€munitas? ut %sibi sint et ova ovorum et apes apium €simillimae: quid pugnas igitur aut quid tibi vis in €geminis? conceditur enim similes esse, quo conten-tus esse potueras; tu autem vis eosdem plane esse €non similes, quod fieri nullo modo potest. Dein con-€fugis ad physicos eos qui maxime in Academia inri-€dentur, a quibus ne tu quidem iam te abstinebis, et €ais Democritum dicere innumerabiles esse mundos, et €quidem sic quosdam inter sese non solum similes sed @1 €undique perfecte et absolute ita pares ut inter eos €nihil prorsus intersit, et eo quidem innumerabiles * * €itemque homines. deinde postulas ut, si mundus ita €sit par alteri mundo ut inter eos ne minimum qui-€dem intersit, concedatur tibi ut in hoc quoque nostro €mundo aliquid alicui sic sit par ut nihil differat nihil €intersit. "cur enim" inquies "ex illis individuis, unde €omnia Democritus gigni adfirmat, in reliquis mundis €et in iis quidem innumerabilibus innumerabiles Q. Lu-€tatii Catuli non modo possint esse sed etiam sint, in €hoc tanto mundo Catulus alter non possit effici?" Primum quidem me ad Democritum vocas; cui non €adsentior potius %quare fallar% potest id quod dilu-€cide docetur a politioribus physicis, singularum rerum €singulas proprietates esse. fac enim antiquos illos €Servilios, qui gemini fuerunt, tam similes quam di-€cuntur, num censes etiam eosdem fuisse? "non cognos-€cebantur foris": at domi; "non ab alienis": at a suis. €an non videmus hoc usu venire, ut quos numquam €putassemus a nobis internosci posse eos consuetudine €adhibita tam facile internosceremus [2ut]2 ne minimum quidem similes viderentur. Hic pugnes licet, non repu-€gnabo, quin etiam concedam illum ipsum sapientem, €de quo omnis hic sermo est, cum ei res similes occur-€rant quas non habeat dinotatas, retenturum adsensum €nec umquam ulli viso adsensurum nisi quod tale €fuerit quale falsum esse non possit. sed et ad ceteras €res habet quandam artem qua vera a falsis possit €distinguere, et ad similitudines istas usus adhibendus @1 €est: ut mater geminos internoscit consuetudine ocu-€lorum, sic tu internosces si adsueveris. videsne ut €in proverbio sit ovorum inter se similitudo: tamen €hoc accepimus, Deli fuisse complures salvis rebus illis, €qui gallinas alere permultas quaestus causa solerent; €ii cum ovum inspexerant quae id gallina peperisset dicere solebant. Neque id est contra vos; nam vobis €satis esset ova illa non internoscere; nihilo enim magis €adsentirer hoc illud esse quam si inter illa omnino €nihil interesset. habeo enim regulam, ut talia visa €vera iudicem qualia falsa esse non possint; ab hac þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜º†mihi non licet transversum ut aiunt digitum discedere, €ne confundam omnia; veri enim et falsi non modo €cognitio sed etiam natura tolletur, si nihil erit quod in-€tersit. Ut etiam illud absurdum sit quod interdum soletis €dicere, cum visa in animos inprimantur, non vos id €dicere, inter ipsas inpressiones nihil interesse, sed inter €species et quasdam formas eorum. quasi vero non spe-€cie visa iudicentur; quae fidem nullam habebunt sublata veri et falsi nota. Illud vero perabsurdum €quod dicitis, probabilia vos sequi si nulla re inpedia-€mini. primum qui potestis non inpediri, cum a veris €falsa non distent? deinde quod iudicium est veri, cum €sit commune falsi? Ex his illa necessario nata est €$E)POXH\& id est adsensionis retentio, in qua melius sibi €constitit Arcesilas, si vera sunt quae de Carneade €non nulli existimant. si enim percipi nihil potest, @1 €quod utrique visum est, tollendus adsensus est; quid €enim est tam futtile quam quicquam adprobare non €cognitum? Carneadem autem etiam heri audiebamus €solitum esse [2eo]2 delabi interdum ut diceret opina-€turum id est peccaturum esse sapientem. mihi porro €non tam certum est esse aliquid quod conprendi possit, €de quo iam nimium etiam diu disputo, quam sapien-€tem nihil opinari id est numquam adsentiri rei vel falsae vel incognitae. Restat illud quod dicunt veri €inveniundi causa contra omnia dici oportere et pro €omnibus. volo igitur videre quid invenerint. "Non €solemus" inquit "ostendere". Quae sunt tandem ista €mysteria, aut cur celatis quasi turpe aliquid sen-€tentiam vestram? "Ut qui audient" inquit "ratione €potius quam auctoritate ducantur". Quid si utrum-€que, num peius est? Unum tamen illud non celant, €nihil esse quod percipi possit. an in eo auctoritas nihil €obest? mihi quidem videtur vel plurimum. quis enim €ista tam aperte perspicueque et perversa et falsa €secutus esset, nisi tanta in Arcesila, multo etiam maior €in Carneade et copia rerum et dicendi vis fuisset? @@Haec Antiochus fere et Alexandreae tum et multis €annis post multo etiam adseverantius, in Syria cum €esset mecum paulo ante quam est mortuus. Sed €iam confirmata causa te hominem amicissimum' (me €autem appellabat) 'et aliquot annis minorem natu €non dubitabo monere. Tune, cum tantis laudibus phi-€losophiam extuleris Hortensiumque nostrum dissen-€tientem commoveris, eam philosophiam sequere quae €confundit vera cum falsis, spoliat nos iudicio, privat €adprobatione omni, orbat sensibus? et Cimmeriis qui-€dem, quibus aspectum solis sive deus aliquis sive na- @1 €tura ademerat sive eius loci quem incolebant situs, €ignes tamen aderant quorum illis uti lumine licebat: €isti autem quos tu probas tantis offusis tenebris ne €scintillam quidem ullam nobis ad dispiciendum reli-€querunt; quos si sequamur iis vinclis simus astricti ut nos commovere nequeamus. sublata enim adsen-€sione omnem et motum animorum et actionem rerum €sustulerunt; quod non modo recte fieri sed omnino €fieri non potest. Provide etiam ne uni tibi istam sen-€tentiam minime liceat defendere. an tu, cum res occul-€tissimas aperueris in lucemque protuleris iuratusque €dixeris ea te conperisse (quod mihi quoque licebat qui €ex te illa cognoveram), negabis esse rem ullam quae €cognosci conprendi percipi possit? vide quaeso etiam €atque etiam ne illarum quoque rerum pulcherrimarum €a te ipso minuatur auctoritas.' @@Quae cum dixisset ille, finem fecit. Hortensius autem €vehementer admirans (quod quidem perpetuo Lucullo €loquente fecerat, ut etiam manus saepe tolleret: nec €mirum; nam numquam arbitror contra Academiam €dictum esse subtilius) me quoque, iocansne an ita €sentiens (non enim satis intellegebam), coepit hortari €ut sententia desisterem. €@@Tum mihi Catulus 'Si te' inquit 'Luculli oratio flexit, €quae est habita memoriter accurate copiose, taceo €neque te quo minus si tibi ita videatur sententiam €mutes deterrendum puto. illud vero non censuerim, €ut eius auctoritate moveare. tantum enim te [non] €modo monuit' inquit adridens, 'ut caveres ne quis €inprobus tribunus plebis, quorum vides quanta copia €semper futura sit, arriperet te et in contione quaereret @1 €qui tibi constares cum idem negares quicquam certi €posse reperiri idem te conperisse dixisses. hoc quaeso €cave ne te terreat. de causa autem ipsa malim qui-€dem te ab hoc dissentire; sin cesseris, non magnopere €mirabor: memini enim Antiochum ipsum, cum annos €multos alia sensisset, simul ac visum sit sententia €destitisse.' @@Haec cum dixisset Catulus, me omnes intueri. tum €ego non minus conmotus quam soleo in causis maiori-€bus huius modi quadam oratione sum exorsus. €@@'Me Catule oratio Luculli de ipsa re ita movit ut €docti hominis et copiosi et parati et nihil praetereuntis €eorum quae pro illa causa dici possent, non tamen €ut ei respondere posse diffiderem; auctoritas autem €tanta plane me movebat, nisi tu opposuisses non €minorem tuam. adgrediar igitur, si pauca ante quasi de fama mea dixero. Ego enim si aut ostentatione €aliqua adductus aut studio certandi ad hanc potis-€simum philosophiam me adplicavi, non modo stulti-€tiam meam sed etiam mores et naturam condemnan-€dam puto. nam si in minimis rebus pertinacia repre-€henditur, calumnia etiam coercetur, ego de omni statu €consilioque totius vitae aut certare cum aliis pugna-€citer aut frustrari cum alios tum etiam me ipsum €velim? itaque nisi ineptum putarem in tali dispu-€tatione id facere quod cum de re publica disceptatur €fieri interdum solet, iurarem per Iovem deosque pena-€tes me et ardere studio veri reperiendi et ea sentire quae dicerem. qui enim possum non cupere verum €invenire, cum gaudeam si simile veri quid invenerim? €sed ut hoc pulcherrimum esse iudico, vera videre, @1 €sic pro veris probare falsa turpissimum est. Nec €tamen ego is sum qui nihil umquam falsi adprobem €qui numquam adsentiar qui nihil opiner; sed quaeri-€mus de sapiente. ego vero ipse et magnus quidam €sum opinator (non enim sum sapiens) et meas cogi-€tationes sic dirigo, non ad illam parvulam Cynosuram, €qua "fidunt duce nocturna Phoenices in alto", ut ait €Aratus, eoque directius gubernant quod eam tenent €quae "cursu interiore brevi convertitur orbe"_sed €Helicen et clarissimos Septentriones id est rationes €has latiore specie non ad tenue limatas; eo fit ut €errem et vager latius. Sed non de me, ut dixi, sed €de sapiente quaeritur. visa enim ista cum acriter €mentem sensumve pepulerunt accipio iisque interdum €etiam adsentior. nec percipio tamen: nihil enim ar-€bitror posse percipi. non sum sapiens; itaque visis €cedo nec possum resistere. sapientis autem hanc €censet Arcesilas vim esse maximam Zenoni adsentiens, €cavere ne capiatur, ne fallatur videre; nihil est enim €ab ea cogitatione, quam habemus de gravitate sa-€pientis, errore levitate temeritate diiunctius. Quid €[quid] igitur loquar de firmitate sapientis? quem qui-€dem nihil opinari tu quoque Luculle concedis. quod €quoniam a te probatur, ut praepostere tecum agam €iam (mox referam me ad ordinem), haec primum conclusio quam habeat vim considera: "si ulli rei €sapiens adsentietur umquam, aliquando etiam opina-€bitur; numquam autem opinabitur; nulli igitur rei €adsentietur". hanc conclusionem Arcesilas probabat; @1 €confirmabat enim et primum et secundum. Carne-€ades non numquam secundum illud dabat, adsentiri €aliquando; ita sequebatur etiam opinari, quod tu non €vis, et recte ut mihi videris. sed illud primum, sapien-€tem si adsensurus esset etiam opinaturum, falsum esse €Stoici dicunt et eorum adstipulator Antiochus; posse €enim eum falsa a veris et quae non possint percipi ab iis quae possint distinguere. Nobis autem primum €etiam si quid percipi possit tamen ipsa consuetudo €adsentiendi periculosa esse videtur et lubrica. quam €ob rem cum tam vitiosum esse constet adsentiri quic-€quam aut falsum aut incognitum, sustinenda est potius €omnis adsensio, ne praecipitet si temere processerit. €ita enim finitima sunt falsa veris eaque quae percipi €non possunt [2iis quae possunt]2 (si modo ea sunt €quaedam; iam enim videbimus), ut tam in praecipitem €locum non debeat se sapiens committere. Sin autem þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜Äˆ‹omnino nihil esse quod percipi possit a me sumpsero €et quod tu mihi das accepero, sapientem nihil opinari, €effectum illud erit, sapientem adsensus omnes cohi-€biturum, ut videndum tibi sit idne malis an aliquid €opinaturum esse sapientem. "Neutrum" inquies "illo-€rum" [nitamur]. Nitamur igitur nihil posse percipi; €etenim de eo omnis est controversia. @@Sed prius pauca cum Antiocho, qui haec ipsa quae €a me defenduntur et didicit apud Philonem tam diu €ut constaret diutius didicisse neminem, et scripsit de €iis rebus acutissime, et idem haec non acrius accusavit €in senectute quam antea defensitaverat. quamvis igi-€tur fuerit acutus, ut fuit, tamen inconstantia levatur €auctoritas. quis [quam] enim iste dies inluxerit quaero, @1 €qui illi ostenderit eam quam [quam] multos annos €esse negitavisset veri et falsi notam. excogitavit ali-€quid? eadem dicit quae Stoici. paenituit illa sen-€sisse? cur non se transtulit ad alios, et maxime ad €Stoicos? eorum enim erat propria ista dissensio. quid €eum Mnesarchi paenitebat, quid Dardani; qui erant €Athenis tum principes Stoicorum. numquam a Phi-€lone discessit, nisi postea quam ipse coepit qui se audirent habere. Unde autem subito vetus Academia €revocata est? nominis dignitatem videtur, cum a re €ipsa descisceret, retinere voluisse. quod erant qui €illum gloriae causa facere dicerent, sperare etiam fore €ut i qui se sequerentur Antiochii vocarentur; mihi €autem magis videtur non potuisse sustinere concur-€sum omnium philosophorum. etenim de ceteris sunt €inter illos non nulla communia; haec Academicorum €est una sententia quam reliquorum philosophorum €nemo probet. itaque cessit, et ut ii qui sub novis solem €non ferunt item ille cum aestuaret veterum ut mae-nianorum sic Academicorum umbram secutus est. quo-€que solebat uti argumento tum cum ei placebat nihil €posse percipi, cum quaereret, Dionysius ille Heracleo-€tes utrum conprehendisset certa illa nota qua adsen-€tiri dicitis oportere, illudne quod multos annos tenuis-€set Zenonique magistro credidisset, honestum quod €esset id bonum solum esse, an quod postea defen-€sitavisset, honesti inane nomen esse, voluptatem esse €summum bonum_qui ex illius commutata sententia €docere vellet nihil ita signari in animis nostris a vero €posse quod non eodem modo possit a falso, is curavit €quod argumentum ex Dionysio ipse sumpsisset ex eo @1 €ceteri sumerent. Sed cum hoc alio loco plura; nunc €ad ea quae a te Luculle dicta sunt. @@Et primum quod initio dixisti videamus quale sit, €similiter a nobis de antiquis philosophis commemorari €atque seditiosi solerent claros viros sed tamen popu-€lares aliquos nominare. illi cum res [2non]2 bonas €tractent similes bonorum videri volunt; nos autem ea €dicimus nobis videri quae vosmet ipsi nobilissimis €philosophis placuisse conceditis. Anaxagoras nivem €nigram dixit esse. ferres me si ego idem dicerem? €tu ne si dubitarem quidem. at quis est? num hic so-€phistes (sic enim appellabantur ii qui ostentationis €aut quaestus causa philosophantur)? maxima fuit et gravitatis et ingeni gloria. Quid loquar de Demo-€crito? quem cum eo conferre possumus non modo €ingenii magnitudine sed etiam animi, qui ita sit ausus €ordiri "haec loquor de universis": nihil excipit de quo €non profiteatur, quid enim esse potest extra universa; €quis hunc philosophum non anteponit Cleanthi Chry-€sippo reliquis inferioris aetatis, qui mihi cum illo col-€lati quintae classis videntur. atque is non hoc dicit €quod nos, qui veri esse aliquid non negamus, percipi €posse negamus; ille esse verum plane negat [esse]; €sensus quidem non obscuros dicit sed tenebricosos (sic €enim appellat eos). Is qui hunc maxime est admiratus, €Chius Metrodorus initio libri qui est de natura "nego" €inquit "scire nos sciamusne aliquid an nihil sciamus, €ne id ipsum quidem nescire aut scire nos, nec omnino sitne aliquid an nihil sit". Furere tibi Empedocles vide-€tur: at mihi dignissimum rebus is de quibus loquitur @1 €sonum fundere. num ergo is excaecat nos aut orbat €sensibus, si parum magnam vim censet in is esse ad €ea quae sub eos subiecta sunt iudicanda? Parmenides €Xenophanes minus bonis quamquam versibus sed €tamen illi versibus increpant eorum adrogantiam quasi €irati, qui cum sciri nihil possit audeant se scire di-€cere. Et ab iis aiebat removendum Socratem et Pla-€tonem. cur, an de ullis certius possum dicere? vixisse €cum iis equidem videor, ita multi sermones perscripti €sunt e quibus dubitari non possit quin Socrati nihil €sit visum sciri posse; excepit unum tantum, scire se €nihil se scire, nihil amplius. quid dicam de Platone, €qui certe tam multis libris haec persecutus non esset €nisi probavisset; ironeam enim alterius, perpetuam praesertim, nulla fuit ratio persequi. Videorne tibi €non ut Saturninus nominare modo inlustres homines, €sed etiam imitari numquam nisi clarum nisi nobilem? €atqui habebam molestos vobis sed minutos, Stilbonem €Diodorum Alexinum, quorum sunt contorta et aculeata €quaedam sophismata (sic enim appellantur fallaces €conclusiunculae). Sed quid eos colligam, cum habeam €Chrysippum, qui fulcire putatur porticum Stoicorum: €quam multa ille contra sensus, quam multa contra €omnia quae in consuetudine probantur. "At dissolvit €idem." Mihi quidem non videtur, sed dissolverit sane: €certe tam multa non collegisset quae nos fallerent €probabilitate magna, nisi videret is resisti non facile posse. Quid Cyrenaei videntur, minime contempti @1 €philosophi, qui negant esse quicquam quod percipi €possit extrinsecus, ea se sola percipere quae tactu €intumo sentiant, ut dolorem ut voluptatem; neque se €quo quid colore aut quo sono sit scire, sed tantum €sentire adfici se quodam modo. €@@Satis multa de auctoribus. quamquam ex me quae-€sieras, nonne putarem post illos veteres tot saeculis €inveniri verum potuisse tot ingeniis tantisque studiis €quaerentibus. quid inventum sit paulo post videro, €te ipso quidem iudice. Arcesilan vero non obtrectandi €causa cum Zenone pugnavisse sed verum invenire voluisse sic intellegitur. nemo umquam superiorum €non modo expresserat sed ne dixerat quidem posse €hominem nihil opinari, nec solum posse sed ita ne-€cesse esse sapienti. visa est Arcesilae cum vera sen-€tentia tum honesta et digna sapienti; quaesivit de €Zenone fortasse quid futurum esset si nec percipere €quicquam posset sapiens nec opinari sapientis esset. €ille credo nihil opinaturum, quoniam esset quod per-€cipi posset. quid ergo id esset. "visum" credo. "quale €igitur visum?" tum illum ita definisse: ex eo quod €esset sicut esset inpressum et signatum et effictum. €post requisitum etiamne si eius modi esset visum €verum quale vel falsum. hic Zenonem vidisse acute €nullum esse visum quod percipi posset, si id tale €esset ab eo quod est cuius modi ab eo quod non €est posset esse. recte consensit Arcesilas ad defini-€tionem additum, neque enim falsum percipi posse €neque verum si esset tale quale vel falsum; incu-€buit autem in eas disputationes ut doceret nullum @1 €tale esse visum a vero ut non eiusdem modi etiam a falso possit esse. Haec est una contentio quae adhuc €permanserit. nam illud, nulli rei adsensurum esse sa-€pientem, nihil ad hanc controversiam pertinebat. lice-€bat enim "nihil percipere et tamen opinari"; quod a €Carneade dicitur probatum: equidem Clitomacho plus €quam Philoni aut Metrodoro credens hoc magis ab €eo disputatum quam probatum puto. €@@Sed id omittamus. illud certe opinatione et per-€ceptione sublata sequitur, omnium adsensionum re-€tentio, ut si ostendero nihil posse percipi tu concedas €numquam adsensurum esse. @@Quid ergo est quod percipi possit, si ne sensus €quidem vera nuntiant? quos tu Luculle communi loco €defendis. quod ne id facere posses, idcirco heri non €necessario loco contra sensus tam multa dixeram; tu €autem te negas infracto remo neque columbae collo €commoveri. primum cur? nam et in remo sentio non €esse id quod videatur, et in columba pluris videri €colores nec esse plus uno. deinde nihilne praeterea €diximus? "Maneant illa omnia; %lacerat ista causa: €veracis suos esse sensus dicit [2Epicurus]2". Igitur €semper auctorem habes, et eum qui magno suo peri-þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜ÏˆŒculo causam agat; eo enim rem demittit Epicurus, si €unus sensus semel in vita mentitus sit, nulli umquam esse credendum. hoc est verum esse, confidere suis €testibus et %inportata insistere; itaque Timagoras €Epicureus negat sibi umquam cum oculum torsisset €duas ex lucerna flammulas esse visas; opinionis enim €esse mendacium non oculorum: quasi quaeratur quid @1 €sit, non quid videatur. Sic hic quidem, maiorum si-€milis; tu vero, qui visa sensibus alia vera dicas esse €alia falsa, qui ea distinguis? Et desine quaeso com-€munibus locis; domi nobis ista nascuntur. "Si" inquis €"deus te interroget 'sanis modo et integris sensibus €num amplius quid desideras', quid respondeas?" Uti-€nam quidem roget: audies quam nobiscum male %age-€rent. ut enim vera videamus, quam longe videmus? €ego Catuli Cumanum ex hoc loco cerno; regionem €video [2Pompeiani, ipsum]2 Pompeianum non cerno, €neque quicquam interiectum est quod obstet, sed in-€tendi acies longius non potest. o praeclarum prospec-€tum: Puteolos videmus; at familiarem nostrum P. Avi-€anium fortasse in porticu Neptuni ambulantem non videmus. "At ille nescio qui, qui in scholis nominari €solet, mille et octingenta stadia quod abesset vide-€bat." Quaedam volucres longius; responderem igitur €audacter isti vestro deo me plane his oculis non esse €contentum. dicit me acrius videre quam illos pisces €fortasse, qui neque videntur a nobis (et nunc quidem €sub oculis sunt) neque ipsi nos suspicere possunt; €ergo ut illis aqua sic nobis aer crassus offunditur. €"At amplius non desideramus." Quid talpam num de-€siderare lumen putas? Neque tam quererer cum deo €quod parum longe quam quod falsum viderem. vi-€desne navem illam: stare nobis videtur; at iis qui €in nave sunt moveri haec villa. quaere rationem cur @1 €ita videatur; quam ut maxime inveneris, quod haut €scio an non possis, non tu verum testem habere, sed €eum non sine causa falsum testimonium dicere osten-deris. Quid ego de nave; vidi enim a te remum con-€temni: maiora fortasse quaeris. Quid potest sole maius, €quem mathematici amplius duodeviginti partibus con-€firmant maiorem esse quam terram: quantulus nobis €videtur; mihi quidem quasi pedalis; Epicurus autem €posse putat etiam minorem esse eum quam videatur, €sed non multo; ne maiorem quidem multo putat esse, €vel tantum esse quantus videatur, ut oculi aut nihil €mentiantur [tamen] aut non multum_mentiantur €[2tamen]2: ubi igitur illud est "semel"?_sed ab hoc €credulo, qui numquam sensus mentiri putat, disceda-€mus, qui ne nunc quidem, cum ille sol, qui tanta inci-€tatione fertur ut celeritas eius quanta sit ne cogitari quidem possit, tamen nobis stare videatur. Sed ut €minuam controversiam, videte quaeso quam in parvo €lis sit. Quattuor sunt capita quae concludant nihil €esse quod nosci percipi conprehendi possit, de quo €haec tota quaestio est. e quibus primum est esse ali-€quod visum falsum, secundum non posse id percipi, €tertium inter quae visa nihil intersit fieri non posse €ut eorum alia percipi possint alia non possint, quartum €nullum esse visum verum a sensu profectum cui non €adpositum sit visum aliud quod ab eo nihil intersit €quodque percipi non possit. horum quattuor capitum €secundum et tertium omnes concedunt; primum Epi-€curus non dat, vos, quibuscum res est, id quoque @1 conceditis; omnis pugna de quarto est. Qui igitur €P. Servilium Geminum videbat, si Quintum se videre €putabat, incidebat in eius modi visum quod percipi €non posset, quia nulla nota verum distinguebatur a €falso; qua distinctione sublata quam haberet in C. Cotta, €qui bis cum Gemino consul fuit, agnoscendo eius modi €notam quae falsa esse non possit? negas tantam si-€militudinem in rerum natura esse; pugnas omnino, €sed cum adversario facili. ne sit sane: videri certe €potest; fallet igitur sensum. et si una fefellerit si-€militudo, dubia omnia reddiderit; sublato enim iudicio €illo quo oportet agnosci, etiam si ipse erit quem videris €qui tibi videbitur, tamen non ea nota iudicabis qua €dicis oportere ut non possit esse eiusdem modi falsa. quando igitur potest tibi P. Geminus Quintus videri, €quid habes explorati cur non possit tibi Cotta videri €qui non sit, quoniam aliquid videtur esse quod non €est? Omnia dicis sui generis esse, nihil esse idem €quod sit aliud. Stoicumst id quidem nec admodum €credibile, nullum esse pilum omnibus rebus talem €qualis sit pilus alius, nullum granum. haec refelli €possunt, sed pugnare nolo; ad id enim quod agitur €nihil interest omnibusne partibus visa re nihil differat €an internosci non possit etiam si differat. Sed si homi-€num similitudo tanta esse non potest, ne signorum €quidem? dic mihi: Lysippus eodem aere eadem tem-€peratione, eodem caelo aqua ceteris omnibus centum €Alexandrus eiusdem modi facere non posset? qua igitur notione discerneres? quid si in eius modi cera €centum sigilla hoc anulo inpressero, ecquae poterit €in agnoscendo esse distinctio? an tibi erit quaerendus @1 €anularius aliqui, quoniam gallinarium invenisti Delia-€cum illum, qui ova cognosceret? Sed adhibes artem €advocatam etiam sensibus: "pictor videt quae nos non €videmus" et "simul inflavit tibicen a perito carmen €adnoscitur". Quid hoc nonne videtur contra te valere, €si sine magnis artificiis, ad quae pauci accedunt, nostri €quidem generis admodum, nec videre nec audire pos-€simus? Iam illa praeclara, quanto artificio esset sen-€sus nostros mentemque et totam constructionem ho-minis fabricata natura_cur non extimescam opi-€nandi temeritatem? etiamne hoc adfirmare potes Lu-€culle, esse aliquam vim, cum prudentia et consilio €scilicet, quae finxerit vel ut tuo verbo utar quae fabri-€cata sit hominem? qualis ista fabrica est, ubi adhibita, €quando cur quo modo? tractantur ista ingeniose, dis-€putantur etiam eleganter; denique videantur sane, ne €adfirmentur modo. Sed de physicis mox, et quidem €ob eam causam, ne tu, qui id me facturum paulo ante €dixeris, videare mentitus. Sed ut ad ea quae clariora €sunt veniam, res iam universas profundam, de quibus €volumina inpleta sunt non a nostris solum sed etiam €a Chrysippo (de quo queri solent Stoici, dum studiose €omnia conquisierit contra sensus et perspicuitatem €contraque omnem consuetudinem contraque rationem, €ipsum sibi respondentem inferiorem fuisse, itaque ab eo armatum esse Carneadem); ea sunt eius modi, quae €a te diligentissime tractata sunt. Dormientium et vinu-€lentorum et furiosorum visa inbecilliora esse dicebas €quam vigilantium siccorum sanorum. quo modo? quia €cum experrectus esset Ennius non diceret se vidisse €Homerum sed visum esse, Alcmeo autem "sed mihi @1 €neutiquam cor consentit"; similia de vinulentis. quasi €quisquam neget et qui experrectus sit eum [2non]2 €somniare, et cuius furor consederit putare non fuisse €ea vera quae essent sibi visa in furore. sed non id €agitur; tum cum videbantur quo modo viderentur, id €quaeritur. nisi vero Ennium non putamus ita totum €illud audivisse "o pietas animi", si modo id somniavit, €ut si vigilans audiret. experrectus enim potuit illa €visa putare, ut erant, et somnia; dormienti vero aeque €ac vigilanti probabantur. quid Iliona somno illo "mater €te appello" nonne ita credit filium locutum ut ex-€perrecta etiam crederet? unde enim illa "age asta, mane €audi; iteradum eadem istaec mihi": num videtur mino-rem habere visis quam vigilantis fidem? Quid loquar €de insanis: qualis tandem fuit adfinis tuus Catule €Tuditanus, quisquam sanissimus tam certa putat quae €videt quam is putabat quae videbantur? quid ille €qui "video video te; vive Ulixes dum licet" nonne €etiam bis exclamavit se videre, cum omnino non vi-€deret; quid apud Euripidem Hercules, cum ut Eurysthei €filios ita suos configebat sagittis, cum uxorem inter-€emebat, cum conabatur etiam patrem, non perinde €movebatur falsis ut veris moveretur; quid ipse Alcmeo €tuus, qui negat cor sibi cum oculis consentire, nonne €ibidem incitato furore "unde haec flamma oritur" et €illa deinceps "incede incede, adsunt me expetunt"; quid €cum virginis fidem implorat: @1 €@@@@"fer mi auxilium, pestem abige a me, flammiferam €@@@@@@@hanc vim, quae me excruciat, þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜Ùˆ‘@@@@caeruleae incinctae angui incedunt, circumstant cum €@@@@@@@ardentibus taedis", €num dubitas quin sibi haec videre videatur? itemque €cetera €@@@@"intendit crinitus Apollo €@@@@arcum auratum, luna innixus, €@@@@Diana facem iacit a laeva": qui magis haec crederet si essent quam credebat quia €videbantur; apparet enim iam cor cum oculis con-€sentire. Omnia autem haec proferuntur ut illud effi-€ciatur, quo certius nihil potest esse, inter visa vera €et falsa ad animi adsensum nihil interesse. vos autem €nihil agitis, cum illa falsa vel furiosorum vel somnian-€tium recordatione ipsorum refellitis. non enim id €quaeritur, qualis recordatio fieri soleat eorum qui ex-€perrecti sunt aut eorum qui furere destiterint, sed €qualis visio fuerit aut furentium aut somniantium tum €cum movebantur. @@Sed abeo a sensibus; quid est quod ratione percipi €possit? dialecticam inventam esse dicitis veri et falsi €quasi disceptatricem et iudicem. cuius veri et falsi, €et in qua re? in geometriane quid sit verum aut falsum €dialecticus iudicabit an in litteris an in musicis? at ea €non novit. in philosophia igitur: sol quantus sit quid €ad illum? quod sit summum bonum quid habet ut €queat iudicare? quid igitur iudicabit? quae coniunctio €quae diiunctio vera sit, quid ambigue dictum sit, quid €sequatur quamque rem quid repugnet: si haec et @1 €horum similia iudicat, de se ipsa iudicat; plus autem €pollicebatur. nam haec quidem iudicare ad ceteras €res, quae sunt in philosophia multae atque magnae, non est satis. Sed quoniam tantum in ea arte ponitis, €videte ne contra vos tota nata sit; quae primo €progressa festive tradit elementa loquendi et ambi-€guorum intellegentiam concludendique rationem, tum €paucis additis venit ad soritas, lubricum sane et pe-€riculosum locum, quod tu modo dicebas esse vitiosum €interrogandi genus. quid ergo istius vitii num nostra €culpa est? rerum natura nullam nobis dedit cognitio-€nem finium, ut ulla in re statuere possimus quatenus, €nec hoc in acervo tritici solum, unde nomen est, sed €nulla omnino in re minutatim interrogati, dives pauper €clarus obscurus sit, multa pauca magna parva longa €brevia lata angusta, quanto aut addito aut dempto certum respondeamus non habemus. "At vitiosi sunt €soritae." Frangite igitur eos si potestis, ne molesti €sint; erunt enim nisi cavetis. "Cautum est" inquit; "placet €enim Chrysippo, cum gradatim interrogetur verbi causa €tria pauca sint anne multa, aliquanto prius quam ad €multa perveniat quiescere" (id est quod ab his dicitur €$H(SUXA/ZEIN&). "Per me vel stertas licet" inquit Carneades €"non modo quiescas." Sed quid proficit? sequitur enim €qui te ex somno excitet et eodem modo interroget: €"quo in numero conticuisti, si ad eum numerum unum €addidero, multane erunt?" progrediere rursus quoad €videbitur. quid plura; hoc enim fateris, neque ultimum €te paucorum neque primum multorum respondere €posse. cuius generis error ita manat, ut non videam quo non possit accedere. "Nihil me laedit" inquit; €"ego enim ut agitator callidus priusquam ad finem @1 €veniam equos sustinebo, eoque magis si locus is quo €ferentur equi praeceps erit. sic me" inquit "ante sus-€tineo nec diutius captiose interroganti respondeo." €Si habes quod liqueat neque respondes, superbe; si €non habes, ne tu quidem percipis. si quia obscura, con-€cedo; sed negas te usque ad obscura progredi; [2in]2 €inlustribus igitur rebus insistis. si id tantum modo ut €taceas, nihil adsequeris; quid enim ad illum qui te €captare vult, utrum tacentem inretiat te an loquen-€tem? sin autem usque ad novem verbi gratia sine €dubitatione respondes pauca esse, in decumo insistis, €etiam a certis et inlustrioribus cohibes adsensum; hoc €idem me in obscuris facere non sinis. nihil igitur te €contra soritas ars ista adiuvat, quae nec augendi nec €minuendi quid aut primum sit aut postremum do-cet. Quid quod eadem illa ars quasi Penelopae telam €retexens tollit ad extremum superiora: utrum ea €vestra an nostra culpa est? nempe fundamentum dia-€lecticae est, quidquid enuntietur (id autem appellant €$A)CI/WMA&, quod est quasi ecfatum) aut verum esse aut €falsum. quid igitur haec vera an falsa sunt: "si te €mentiri dicis idque verum dicis, mentiris * verum €dicis"? haec scilicet inexplicabilia esse dicitis; quod €est odiosius quam illa quae nos non conprehensa et €non percepta dicimus_sed hoc omitto, illud quaero: €si ista explicari non possunt nec eorum ullum iudicium €invenitur, ut respondere possitis verane an falsa sint, €ubi est illa definitio, effatum esse id quod aut verum @1 €aut falsum sit? Rebus sumptis adiungam %ex iis se-€quendas esse alias inprobandas% quae sint in genere contrario. Quo modo igitur hoc conclusum esse iu-€dicas: "si dicis nunc lucere et verum dicis, [2lucet; €dicis autem nunc lucere et verum dicis;]2 lucet igitur"? €probatis certe genus et rectissime conclusum dicitis, €itaque in docendo eum primum concludendi modum €traditis. aut quidquid igitur eodem modo concluditur €probabitis, aut ars ista nulla est. vide ergo hanc con-€clusionem probaturusne sis: "si dicis te mentiri verum-€que dicis, mentiris; dicis autem te mentiri verumque €dicis; mentiris igitur". qui potes hanc non probare, €cum probaveris eiusdem generis superiorem? haec €Chrysippea sunt, ne ab ipso quidem dissoluta. quid €enim faceret huic conclusioni "si lucet, [2lucet;]2 lucet €autem; lucet igitur"? cederet scilicet; ipsa enim ratio €conexi cum concesseris superius cogit inferius con-€cedere. quid ergo haec ab illa conclusione differt "si €mentiris, mentiris; mentiris autem; mentiris igitur"? €hoc negas te posse nec adprobare nec inprobare; qui €igitur magis illud? si ars si ratio si via si vis denique conclusionis valet, eadem est in utroque. Sed hoc ex-€tremum eorum est: postulant ut excipiantur haec in-€explicabilia. tribunum aliquem censeo videant; a me €istam exceptionem numquam inpetrabunt. etenim cum €ab Epicuro, qui totam dialecticam et contemnit et €inridet, non inpetrent ut verum esse concedat quod €ita effabimur "aut vivet cras Hermarchus aut non €vivet", cum dialectici sic statuant, omne quod ita @1 €disiunctum sit quasi "aut etiam aut non" [2non]2 modo €verum esse sed etiam necessarium (vide quam sit €cautus is quem isti tardum putant: "si enim" inquit €"alterutrum concessero necessarium esse, necesse erit €cras Hermarchum aut vivere aut non vivere; nulla €autem est in natura rerum talis necessitas")_cum €hoc igitur dialectici pugnent, id est Antiochus et €Stoici; totam enim evertit dialecticam: nam si e con-€trariis disiunctio (contraria autem ea dico, cum al-€terum aiat alterum neget)_si talis disiunctio falsa potest esse, nulla vera est. mecum vero quid habent €litium, qui ipsorum disciplinam sequor? cum aliquid €huius modi inciderat, sic ludere Carneades solebat: €"si recte conclusi, teneo; sin vitiose, minam Diogenes €reddet"; ab eo enim Stoico dialectica didicerat, haec €autem merces erat dialecticorum. sequor igitur eas €vias quas didici ab Antiocho, nec reperio quo modo €iudicem "si lucet, [2lucet]2" verum esse ob eam causam €quod ita didici, omne quod ipsum ex se conexum sit €verum esse, non iudicem "si mentiris, mentiris" eodem €modo esse conexum: aut igitur hoc ut illud, aut nisi €hoc ne illud quidem iudicabo. €@@Sed ut omnes istos aculeos et totum tortuosum €genus disputandi relinquamus ostendamusque qui si-€mus, iam explicata tota Carneadis sententia An-€tiochea ista conruent universa. nec vero quicquam €ita dicam ut quisquam id fingi suspicetur; a Clito-€macho sumam, qui usque ad senectutem cum Carneade €fuit, homo et acutus ut Poenus et valde studiosus @1 €ac diligens; et quattuor eius libri sunt de sustinendis €adsensionibus, haec autem quae iam dicam [quae] sunt sumpta de primo. Duo placet esse Carneadi genera €visorum; in uno hanc divisionem, alia visa esse quae €percipi possint [2alia quae non possint,]2 in altero €autem, alia visa esse probabilia alia non probabilia. €itaque quae contra sensus contraque perspicuitatem €dicantur ea pertinere ad superiorem divisionem, contra €posteriorem nihil dici oportere. quare ita placere, tale €visum nullum esse ut perceptio consequeretur, ut þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜ãˆ‰autem probatio multa. Etenim contra naturam esset, €[2si]2 probabile nihil esset; sequitur omnis vitae ea €quam tu Luculle commemorabas eversio. itaque et €sensibus probanda multa sunt, teneatur modo illud, €non inesse in is quicquam tale quale non etiam fal-€sum nihil ab eo differens esse possit_sic quid-€quid acciderit specie probabile, si nihil se offeret quod €sit probabilitati illi contrarium, utetur eo sapiens, ac €sic omnis ratio vitae gubernabitur. Etenim is quoque €qui a vobis sapiens inducitur multa sequitur proba-€bilia non conprehensa neque percepta neque adsensa €sed similia veri, quae nisi probet omnis vita tollatur. quid enim conscendens navem sapiens num con-€prehensum animo habet atque perceptum se ex sen-€tentia navigaturum? qui potest? sed si iam ex hoc €loco proficiscatur Puteolos stadia triginta probo na-€vigio bono gubernatore hac tranquillitate, probabile €videatur se illuc venturum esse salvum. Huius modi €igitur visis consilia capiet et agendi et non agendi €faciliorque erit ut albam esse nivem probet quam @1 €erat Anaxagoras, qui id non modo ita esse negabat, €sed sibi, quia sciret aquam nigram esse unde illa €concreta esset, albam ipsam esse ne videri quidem, et quaecumque res eum sic attinget ut sit visum illud €probabile neque ulla re impeditum, movebitur. non €enim est e saxo sculptus aut e robore dolatus, habet €corpus habet animum, movetur mente movetur sen-€sibus, ut ei vera multa videantur neque tamen habere €insignem illam et propriam percipiendi notam. eoque €sapientem non adsentiri, quia possit eiusdem modi €existere falsum aliquod cuius modi hoc verum. Neque €nos contra sensus aliter dicimus ac Stoici, qui multa €falsa esse dicunt longeque aliter se habere ac sensibus €videantur. hoc autem si ita sit, ut unum modo sensibus €falsum videatur, praesto est qui neget rem ullam per-€cipi posse sensibus. ita nobis tacentibus ex uno Epicuri €capite altero vestro perceptio et conprehensio tollitur. €quod est caput Epicuri? "si ullum sensus visum falsum €est, nihil potest percipi." quod vestrum? "sunt falsa €sensus visa." quid sequitur? ut taceam, conclusio ipsa €loquitur: "nihil posse percipi". "Non concedo" inquit €"Epicuro". Certa igitur cum illo, qui a te totus diversus €est, noli mecum, qui hoc quidem certe, falsi esse ali-quid in sensibus, tibi adsentior. Quamquam nihil mihi €tam mirum videtur quam ista dici, ab Antiocho quidem €maxime, cui erant ea quae paulo ante dixi notissima. €licet enim haec quivis arbitratu suo reprehendat quod €negemus rem ullam percipi posse, certe levior repre-€hensio est, quod tamen dicimus esse quaedam proba-€bilia. non videtur hoc satis esse vobis. ne sit; illa €certe debemus effugere, quae a te vel maxime agitata @1 €sunt: "nihil igitur cernis, nihil audis, nihil tibi est €perspicuum". Explicavi paulo ante Clitomacho auctore €quo modo ista Carneades diceret; accipe quem ad €modum eadem dicantur a Clitomacho in eo libro quem €ad C. Lucilium scripsit poetam, cum scripsisset isdem €de rebus ad L. Censorinum eum qui consul cum M'. €Manilio fuit. scripsit igitur his fere verbis (sunt enim €mihi nota propterea quod earum ipsarum rerum de €quibus agimus prima institutio et quasi disciplina illo libro continetur)_sed scriptum est ita: Academicis €placere esse rerum eius modi dissimilitudines ut aliae €probabiles videantur aliae contra. id autem non esse €satis cur alia posse percipi dicas alia non posse, €propterea quod multa falsa probabilia sint, nihil autem €falsi perceptum et cognitum possit esse. itaque ait €vehementer errare eos qui dicant ab Academia sensus €eripi, a quibus numquam dictum sit aut colorem aut €saporem aut sonum nullum esse, illud sit disputatum, €non inesse in iis propriam quae nusquam alibi esset veri et certi notam. quae cum exposuisset, adiungit €dupliciter dici adsensus sustinere sapientem, uno modo €cum hoc intellegatur, omnino eum rei nulli adsentiri, €altero cum se a respondendo ut aut adprobet quid aut €inprobet sustineat, ut neque neget aliquid neque aiat. €id cum ita sit, alterum placere ut numquam adsen-€tiatur, alterum tenere ut sequens probabilitatem, ubi-€cumque haec aut occurrat aut deficiat, aut "etiam" €aut "non" respondere possit. %nec ut% placeat eum qui €de omnibus rebus contineat se ab adsentiendo moveri €tamen et agere aliquid, reliquit eius modi visa quibus €ad actionem excitemur, item ea quae interrogati in @1 €utramque partem respondere possimus sequentes tan-€tum modo quod ita visum sit, dum sine adsensu; €neque tamen omnia eius modi visa adprobari sed ea quae nulla re inpedirentur. Haec si vobis non pro-€bamus, sint falsa sane, invidiosa certe non sunt. non €enim lucem eripimus sed ea quae vos percipi con-€prehendique eadem nos, si modo probabilia sint, vi-€deri dicimus. €@@Sic igitur inducto et constituto probabili, et eo qui-€dem expedito soluto libero nulla re inplicato, vides €profecto Luculle iacere iam illud tuum perspicuitatis €patrocinium. isdem enim hic sapiens de quo loquor €oculis quibus iste vester caelum terram mare intuebi-€tur, isdem sensibus reliqua quae sub quemque sensum €cadunt sentiet. mare illud, quod nunc favonio nascente €purpureum videtur, idem huic nostro videbitur, nec €tamen adsentietur, quia nobismet ipsis modo caeru-€leum videbatur mane ravum, quodque nunc qua a €sole conlucet albescit et vibrat dissimileque est proximo €ei continenti, ut etiam si possis rationem reddere cur €id eveniat tamen non possis id verum esse quod vide-batur oculis defendere. "Unde memoria, si nihil per-€cipimus?" sic enim quaerebas. quid meminisse visa €nisi conprensa non possumus? quid Polyaenus, qui €magnus mathematicus fuisse dicitur, is postea quam €Epicuro adsentiens totam geometriam falsam esse €credidit, num illa etiam quae sciebat oblitus est? at-€qui falsum quod est id percipi non potest, ut vobismet €ipsis placet. si igitur memoria perceptarum conpren-€sarumque rerum est, omnia quae quisque meminit @1 €habet ea conprensa atque percepta; falsi autem con-€prendi nihil potest; et omnia meminit Seiron Epicuri €dogmata; vera igitur illa sunt nunc omnia. hoc per €me licet; sed tibi aut concedendum est ita esse, quod €minime vis, aut memoriam mihi remittas oportet et fa-€teare esse ei locum etiam si conprehensio perceptio-que nulla sit. "Quid fiet artibus?" Quibus? iisne quae €ipsae fatentur coniectura se plus uti quam scientia, €an iis quae tantum id quod videtur secuntur nec €habent istam artem vestram qua vera et falsa di-€iudicent? €@@Sed illa sunt lumina duo quae maxime causam €istam continent. Primum enim negatis fieri posse ut €quisquam nulli rei adsentiatur. at id quidem perspi-€cuum est, cum Panaetius, princeps prope meo quidem €iudicio Stoicorum, ea de re dubitare se dicat quam €omnes praeter eum Stoici certissimam putant, vera €esse [2responsa]2 haruspicum auspicia oracula somnia €vaticinationes, seque ab adsensu sustineat_quod €is potest facere vel de iis rebus quas illi a quibus €ipse didicit certas habuerint, cur id sapiens de reli-€quis rebus facere non possit? an est aliquid quod €positum vel inprobare vel adprobare possit, dubitare €non possit? an tu in soritis poteris hoc cum voles, €ille in reliquis rebus non poterit eodem modo insis-€tere, praesertim cum possit sine adsensione ipsam veri similitudinem non inpeditam sequi. Alterum est €quod negatis actionem ullius rei posse in eo esse €qui nullam rem adsensu suo conprobet. Primum enim @1 €videri oportet, in quo sit etiam adsensus (dicunt enim €Stoici sensus ipsos adsensus esse, quos quoniam ad-€petitio consequatur actionem sequi)_tolli autem €omnia si visa tollantur. hac de re in utramque partem €et dicta sunt et scripta multa %vide superiore%, sed €brevi res potest tota confici. ego enim etsi maximam €actionem puto repugnare visis obsistere opinionibus €adsensus lubricos sustinere, credoque Clitomacho ita €scribenti, Herculi quendam laborem exanclatum a Car-€neade, quod ut feram et inmanem beluam sic ex €animis nostris adsensionem id est opinationem et te-€meritatem extraxisset, tamen, ut ea pars defensionis €relinquatur, quid impediet actionem eius qui proba-bilia sequitur nulla re inpediente? "Hoc" inquit "ipsum þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜í‚inpediet, quod statuet ne id quidem quod probet posse €percipi". Iam istuc te quoque impediet in navigando €et in conserendo, in uxore ducenda in liberis pro-€creandis, plurumisque in rebus, in quibus nihil sequere €praeter probabile. Et tamen illud usitatum et saepe €repudiatum refers, non ut Antipater, sed ut ais pres-€sius; nam Antipatrum reprensum quod diceret con-€sentaneum esse ei qui adfirmaret nihil posse con-€prendi id ipsum saltem dicere posse conprendi. quod €ipsi Antiocho pingue videbatur et sibi ipsum con-€trarium; non enim potest convenienter dici nihil con-€prendi posse, [2si quicquam conprendi posse]2 dicatur €illo modo potius putat urguendum fuisse Carneadem, €cum sapientis nullum decretum esse possit nisi con-€prehensum perceptum cognitum, ut hoc ipsum decre- @1 €tum qui sapientis esse [2diceret]2, nihil posse percipi, €fateretur esse perceptum. proinde quasi sapiens nul-€lum aliud decretum habeat et sine decretis vitam agere possit. sed ut illa habet probabilia non percepta, sic €hoc ipsum nihil posse percipi. nam si in hoc habe-€ret cognitionis notam, eadem uteretur in ceteris; quam €quoniam non habet, utitur probabilibus. itaque non €metuit ne confundere omnia videatur et incerta red-€dere. non enim quem ad modum si quaesitum ex €eo sit stellarum numerus par an impar sit, item si €de officio multisque aliis de rebus, in quibus versatus €exercitatus[2que sit]2, nescire se dicat. in incertis enim €nihil est probabile; in quibus autem est, in iis non €deerit sapienti nec quid faciat nec quid respondeat. @@Ne illam quidem praetermisisti Luculle reprehensio-€nem Antiochi (nec mirum, in primis enim est nobilis), €qua solebat dicere Antiochus Philonem maxime pertur-€batum. cum enim sumeretur unum esse quaedam falsa €visa, alterum nihil ea differre a veris, non adtendere €superius illud ea re esse concessum quod videretur €esse quaedam in visis differentia, eam tolli altero quo €neget visa a falsis vera differre_nihil tam repug-€nare. id ita esset, si nos verum omnino tolleremus. €non facimus; nam tam vera quam falsa cernimus. €sed probandi species est, percipiendi signum nullum €habemus. @@Ac mihi videor nimis etiam nunc agere ieiune. cum €sit enim campus in quo exultare possit oratio, cur €eam tantas in angustias et Stoicorum dumeta com-€pellimus? Si enim mihi cum Peripatetico res esset, €qui id percipi posse diceret quod inpressum esset @1 €e vero, neque adhaerere illam magnam accessionem €"quo modo inprimi non posset a falso", cum simplici €homine simpliciter agerem nec magno opere conten-€derem atque etiam si, cum ego nihil dicerem posse €conprendi, diceret ille sapientem interdum opinari, €non repugnarem, praesertim ne Carneade quidem huic €loco valde repugnante. Nunc quid facere possum? quaero enim quid sit quod conprendi possit. respondet €mihi non Aristoteles aut Theophrastus, ne Xenocrates €quidem aut Polemo, sed hi minores, tale verum quale €falsum esse non possit. nihil eius modi invenio: ita-€que incognito nimirum adsentiar id est opinabor. hoc €mihi et Peripatetici et vetus Academia concedit, vos €negatis, Antiochus in primis. qui me valde movet, €vel quod amavi hominem sicut ille me, vel quod ita €iudico, politissimum et acutissimum omnium nostrae €memoriae philosophorum. A quo primum quaero, quo €tandem modo sit eius Academiae cuius esse se pro-€fiteatur. ut omittam alia, haec duo de quibus agitur €quis umquam dixit aut veteris Academiae aut Peri-€pateticorum, vel id solum percipi posse quod esset €verum tale quale falsum esse non posset, vel sapien-€tem nihil opinari: certo nemo. horum neutrum ante €Zenonem magno opere defensum est; ego tamen €utrumque verum puto, nec dico temporis causa, sed €ita plane probo. @@Illud ferre non possum: tu cum me incognito ad-€sentiri vetes idque turpissimum esse dicas et plenissi-€mum temeritatis, tantum tibi adroges ut exponas disci-€plinam sapientiae, naturam rerum omnium evolvas, €mores fingas, fines bonorum malorumque constituas, €officia describas, quam vitam ingrediar definias, idem- @1 €que etiam disputandi et intellegendi iudicium dicas te €et artificium traditurum_perficies ut ego ista in-€numerabilia conplectens nusquam labar nihil opiner? €quae tandem ea est disciplina ad quam me deducas €si ab hac abstraxeris? vereor ne subadroganter facias €si dixeris tuam; atqui ita dicas necesse est. Neque vero tu solus, sed ad suam quisque rapiet. age resti-€tero Peripateticis, qui sibi cum oratoribus cognationem €esse, qui claros viros a se instructos dicant rem publi-€cam saepe rexisse, sustinuero Epicureos, tot meos €familiares, tam bonos tam inter se amantes viros: €Diodoto quid faciam Stoico, quem a puero audivi, €qui mecum vivit tot annos, qui habitat apud me, quem €et admiror et diligo, qui ista Antiochea contemnit. €"Nostra" inquies "sola vera sunt". Certe sola, si vera; €plura enim vera discrepantia esse non possunt. utrum €igitur nos inpudentes, qui labi nolumus, an illi adro-€gantes qui sibi persuaserint scire se solos omnia? €"Non me quidem" inquit "sed sapientem dico scire." €Optime: nempe ista scire quae sunt in tua disciplina. €hoc primum quale est, a non sapiente explicari sapien-€tiam? Sed discedamus a nobismet ipsis, de sapiente €loquamur, de quo ut saepe iam dixi omnis haec quaes-€tio est. @@In tres igitur partes et a plerisque et a vobismet €ipsis distributa sapientia est. Primum ergo si placet €quae de natura rerum sint quaesita videamus_vel, €ut illud ante: estne quisquam tanto inflatus errore €ut sibi se illa scire persuaserit? non quaero rationes €eas quae ex coniectura pendent, quae disputationibus €huc et illuc trahuntur, nullam adhibent persuadendi €necessitatem; geometrae provideant, qui se profiten-€tur non persuadere sed cogere, et qui omnia vobis €quae describunt probant. non quaero ex his illa initia @1 €mathematicorum, quibus non concessis digitum pro-€gredi non possunt, punctum esse quod magnitudinem €nullam habeat, extremitatem et quasi libramentum in €quo nulla omnino crassitudo sit, liniamentum [2longi-€tudinem]2 sine ulla latitudine * * carentem. haec cum €vera esse concessero, si adigam ius iurandum sapien-€tem, nec prius quam Archimedes eo inspectante ra-€tiones omnes descripserit eas quibus efficitur multis €partibus solem maiorem esse quam terram, iuraturum €putas? si fecerit, solem ipsum, quem deum censet esse, contempserit. Quod si geometricis rationibus €non est crediturus, quae vim adferunt in docendo vos €ipsi ut dicitis, ne ille longe aberit ut argumentis credat €philosophorum_aut si est crediturus, quorum potissi-€mum? omnia enim physicorum licet explicare, sed €longum est; quaero tamen quem sequatur. finge ali-€quem nunc fieri sapientem, nondum esse; quam po-€tissimum sententiam [melius] eliget [2et]2 disciplinam? €etsi quamcumque eliget insipiens eliget; sed sit in-€genio divino: quem unum e physicis potissimum pro-€babit? nec plus uno poterit. Non persequor quaestio-€nes infinitas; tantum de principiis rerum e quibus €omnia constant videamus quem probet; est enim inter magnos homines summa dissensio. Princeps Thales €unus e septem, cui sex reliquos concessisse primas €ferunt, ex aqua dixit constare omnia. at hoc Anaxi-€mandro populari et sodali suo non persuasit; is enim €infinitatem naturae dixit esse e qua omnia gigneren- @1 €tur. post eius auditor Anaximenes infinitum aera, €sed ea quae ex eo orerentur definita; gigni autem €terram aquam ignem, tum ex iis omnia. Anaxagoras €materiam infinitam, sed ex ea particulas similes inter €se minutas, eas primum confusas postea in ordinem €adductas mente divina. Xenophanes paulo etiam anti-€quior unum esse omnia, neque id esse mutabile, et €id esse deum neque natum umquam et sempiternum, €conglobata figura. Parmenides ignem qui moveat, ter-€ram quae ab eo formetur. Leucippus plenum et inane. €Democritus huic in hoc similis, uberior in ceteris. €Empedocles haec pervolgata et nota quattuor. Hera-€clitus ignem. Melissus hoc quod esset infinitum et €inmutabile et fuisse semper et fore. Plato ex ma-€teria in se omnia recipiente mundum factum esse €censet a deo sempiternum. Pythagorei e numeris et €mathematicorum initiis proficisci volunt omnia. Ex þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ˜öˆ—is eliget vester sapiens unum aliquem credo quem €sequatur, ceteri tot viri et tanti repudiati ab eo con-demnatique discedent. quamcumque vero sententiam €probaverit eam sic animo conprensam habebit ut ea €quae sensibus, nec magis adprobabit nunc lucere quam, €quoniam Stoicus est, hunc mundum esse sapientem, €habere mentem quae et se et ipsum fabricata sit et €omnia moderetur moveat regat; erit ei persuasum €etiam solem lunam stellas omnes terram mare deos €esse, quod quaedam animalis intellegentia per omnia €ea permanet et transeat; fore tamen aliquando ut om-€nis hic mundus ardore deflagret. sint ista vera (vides €enim iam me fateri aliquid esse veri), conprendi ea €tamen et percipi nego. cum enim tuus iste Stoicus @1 €sapiens syllabatim tibi ista dixerit, veniet flumen ora-€tionis aureum fundens Aristoteles qui illum desipere €dicat; neque enim ortum esse umquam mundum, quod €nulla fuerit novo consilio inito tam praeclari operis €inceptio, et ita esse eum undique aptum ut nulla vis €tantos queat motus mutationemque moliri, nulla se-€nectus diuturnitate temporum existere ut hic ornatus €umquam dilapsus occidat. tibi hoc repudiare, illud €autem superius sicut caput et famam tuam defendere €necesse erit: mihi ne ut dubitem quidem relinquatur? ut omittam levitatem temere adsentientium, quanti €libertas ipsa aestimanda est non mihi necesse esse €quod tibi est. [2quaero enim]2 cur deus, omnia nostra €causa cum faceret (sic enim vultis), tantam vim natri-€cum viperarumque fecerit, cur mortifera tam multa €[2ac]2 perniciosa terra marique disperserit. negatis haec €tam polite tamque subtiliter effici potuisse sine divina €aliqua sollertia; cuius quidem vos maiestatem dedu-€citis usque ad apium formicarumque perfectionem, ut €etiam inter deos Myrmecides aliquis minutorum opus-culorum fabricator fuisse videatur. Negas sine deo €posse quicquam: ecce tibi e transverso Lampsacenus €Strato, qui det isti deo inmunitatem_magni quidem €muneris; sed cum sacerdotes deorum vacationem ha-€beant, quanto est aequius habere ipsos deos_: negat @1 €opera deorum se uti ad fabricandum mundum, quae-€cumque sint docet omnia effecta esse natura, nec ut €ille qui asperis et levibus et hamatis uncinatisque cor-€poribus concreta haec esse dicat interiecto inani: som-€nia censet haec esse Democriti non docentis sed optan-€tis, ipse autem singulas mundi partes persequens quid-€quid aut sit aut fiat naturalibus fieri aut factum esse €docet ponderibus et motibus. ne ille et deum opere €magno liberat et me timore. quis enim potest, cum €existimet curari se a deo, non et dies et noctes divi-€num numen horrere et si quid adversi acciderit, quod €cui non accidit, extimescere ne id iure evenerit? nec €Stratoni tamen adsentior nec vero tibi; modo hoc modo illud probabilius videtur. Latent ista omnia Luculle €crassis occultata et circumfusa tenebris, ut nulla acies €humani ingenii tanta sit, quae penetrare in caelum, €terram intrare possit. Corpora nostra non novimus, €qui sint situs partium, quam vim quaeque pars habeat €ignoramus; itaque medici ipsi, quorum intererat ea €nosse, aperuerunt ut viderentur, nec eo tamen aiunt €empirici notiora esse illa, quia possit fieri ut pate-€facta et detecta mutentur. sed ecquid nos eodem modo €rerum naturas persecare aperire dividere possumus, €ut videamus terra penitusne defixa sit et quasi radi-cibus suis haereat an media pendeat. Habitari ait €Xenophanes in luna, eamque esse terram multarum €urbium et montium: portenta videntur; sed tamen nec €ille qui dixit iurare posset ita se rem habere, neque @1 €ego non [2ita. Vos]2 [enim] etiam dicitis esse e re-€gione nobis, e contraria parte terrae qui adversis vesti-€giis stent contra nostra vestigia, quos $A)NTI/PODAS& voca-€tis: cur mihi magis suscensetis qui ista non aspernor €quam is qui cum audiunt desipere vos arbitrantur? €Hicetas Syracosius, ut ait Theophrastus, caelum solem €lunam stellas supera denique omnia stare censet, ne-€que praeter terram rem ullam in mundo moveri; quae €cum circum axem se summa celeritate convertat et €torqueat, eadem effici omnia quasi stante terra caelum €moveretur. atque hoc etiam Platonem in Timaeo di-€cere quidam arbitrantur, sed paulo obscurius. Quid €tu Epicure, loquere: putas solem esse tantulum? €"Egone? nobis quidem * * tantum". Et vos ab illo in-€ridemini et ipsi illum vicissim eluditis. liber igitur €a tali inrisione Socrates, liber Aristo Chius qui nihil istorum sciri putat posse. Sed redeo ad animum et €corpus. satisne tandem ea nota sunt nobis, quae ner-€vorum natura sit quae venarum? tenemusne quid sit €animus ubi sit, denique sitne an ut Dicaearcho visum €est ne sit quidem ullus; si est, trisne partes habeat €ut Platoni placuit, rationis irae cupiditatis, an sim-€plex unusque sit; si simplex, utrum sit ignis an anima €an sanguis an ut Xenocrates numerus nullo corpore, €quod intellegi quale sit vix potest; et quidquid est, @1 €mortale. sit an aeternum, nam utramque in partem €multa dicuntur. horum aliquid vestro sapienti certum €videtur, nostro ne quid maxime quidem probabile sit €occurrit; ita sunt in plerisque contrariarum rationum paria momenta. Sin agis verecundius et me accusas €non quod tuis rationibus non adsentiar sed quod nul-€lis, vincam animum cuique adsentiar deligam_quem €potissimum, quem? Democritum; semper enim ut sci-€tis studiosus nobilitatis fui. urgebor iam omnium ves-€trum convicio: "tune aut inane quicquam putes esse, €cum ita conpleta et conferta sint omnia, [2ut]2 et quod €movebitur [2corpus]2 * * corporum cedat et qua quid-€que cesserit aliud ilico subsequatur, aut atomos ullas, €e quibus quidquid efficiatur illarum sit dissimillimum, €aut sine aliqua mente rem ullam effici posse praecla-€ram; et, cum in uno mundo ornatus hic tam sit mira-€bilis, innumerabilis supra infra dextra sinistra ante €post alios dissimiles alios eiusdem modi mundos esse; €et ut nos nunc simus ad Baulos Puteolosque videamus €sic innumerabiles paribus in locis esse isdem nomi-€nibus honoribus rebus gestis ingeniis formis aeta-€tibus isdem de rebus disputantes; et, si nunc aut si €etiam dormientes aliquid animo videre videamur, ima-€gines extrinsecus in animos nostros per corpus inrum-€pere. tu vero ista ne asciveris neve fueris commen-€ticiis rebus adsensus; nihil sentire est melius quam tam prava sentire." Non ergo id agitur ut aliquid €adsensu meo comprobem, [2sed ut eadem]2 quae tu @1 €vide ne inpudenter etiam postules non solum adro-€ganter, praesertim cum ista tua mihi ne probabilia €quidem videantur. nec enim divinationem quam pro-€batis ullam esse arbitror, fatumque illud esse quo €omnia contineri dicitis contemno; ne exaedificatum €quidem hunc mundum divino consilio existimo. Atque €haud scio an ita sit; sed cur rapior in invidiam? €licetne per vos nescire quod nescio, an Stoicis ipsis €inter se disceptare, cum is non licebit? Zenoni et €reliquis fere Stoicis aether videtur summus deus, mente €praeditus qua omnia regantur; Cleanthes, qui quasi €maiorum est gentium Stoicus, Zenonis auditor, solem €dominari et rerum potiri putat: ita cogimur dissen-€sione sapientium dominum nostrum ignorare, quippe €qui nesciamus soli an aetheri serviamus. Solis autem €magnitudinem (ipse enim hic radiatus me intueri vide-€tur admonens ut crebro faciam mentionem sui) €vos ergo huius magnitudinem quasi decempeda per-€mensi refertis; ego me, quasi malis architectis, men-€surae vestrae nego credere: dubium est uter nostrum sit, leviter ut dicam, verecundior? Nec tamen istas €quaestiones physicorum exterminandas puto. est enim €animorum ingeniorumque naturale quoddam quasi pa-€bulum consideratio contemplatioque naturae: erigi-€mur, altiores fieri videmur, humana despicimus cogi-€tantesque supera atque caelestia haec nostra ut exigua €et minima contemnimus. indagatio ipsa rerum cum €maximarum tum etiam occultissimarum habet oblecta-€tionem; si vero aliquid occurrit quod veri simile vi- @1 €deatur, humanissima conpletur animus voluptate. quaeret igitur haec et vester sapiens et hic noster, sed €vester ut adsentiatur credat adfirmet, noster ut verea-€tur temere opinari praeclareque agi secum putet si in þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ›€„eius modi rebus veri simile quod sit invenerit. €@@Veniamus nunc ad bonorum malorumque notionem; €et paulum ante dicendum est. Non mihi videntur €considerare cum physici ista valde adfirmant earum €etiam rerum auctoritatem si quae inlustriores videan-€tur amittere. non enim magis adsentiuntur nec ad-€probant lucere nunc quam cum cornix cecinerit tum €aliquid eam aut iubere aut vetare, nec magis adfir-€mabunt signum illud si erunt mensi sex pedum esse, €quam solem, quem metiri non possunt, plus quam €duodeviginti partibus maiorem esse quam terram. ex €quo illa conclusio nascitur: "si sol quantus sit per-€cipi non potest, qui ceteras res eodem modo [2quo]2 €magnitudinem solis adprobat is eas res non percipit; €magnitudo autem solis percipi non potest; qui igitur €id adprobat quasi percipiat, nullam rem percipit". re-€spondebunt posse percipi quantus sol sit: non re-€pugnabo, dum modo eodem pacto cetera percipi con-€prehendique dicant. nec enim possunt dicere aliud €alio magis minusve conprendi, quoniam omnium re-rum una est definitio conprehendendi. Sed quod €coeperam: quid habemus in rebus bonis et malis ex-€plorati? nempe fines constituendi sunt ad quos et €bonorum et malorum summa referatur. qua de re €est igitur inter summos viros maior dissensio? Et €omitto illa quae relicta iam videntur, Erillum qui in €cognitione et scientia summum bonum ponit; qui cum @1 €Zenonis auditor esset vides quantum ab eo dissenserit €et quam non multum a Platone. Megaricorum fuit €nobilis disciplina, cuius ut scriptum video princeps €Xenophanes quem modo nominavi, deinde eum secuti €Parmenides et Zeno ( * * itaque ab is Eleatici philosophi €nominabantur), post Euclides Socratis discipulus Me-€gareus, a quo idem illi Megarici dicti, qui id bo-€num solum esse dicebant quod esset unum et simile €et idem semper; hi quoque multa a Platone a Mene-€demo autem, quod is Eretria fuit, Eretriaci appellati, €quorum omne bonum in mente positum et mentis acie €qua verum cerneretur, Erilli similia, sed opinor expli-cata uberius et ornatius. Hos si contemnimus et iam €abiectos putamus, illos certe minus despicere debemus: €Aristonem, qui cum Zenonis fuisset auditor re probavit €ea quae ille verbis, nihil esse bonum nisi virtutem €nec malum nisi quod virtuti esset contrarium; in €mediis ea momenta quae Zeno voluit nulla esse cen-€suit. huic summum bonum est in is rebus neutram €in partem moveri, quae $A)DIAFORI/A& ab ipso dicitur. €Pyrrho autem ea ne sentire quidem sapientem, quae €$A)PA/QEIA& nominatur. Has igitur tot sententias ut omit-€tamus, haec videamus, quae nunc diu multumque de-fensa sunt. Alii voluptatem finem esse voluerunt, €quorum princeps Aristippus, qui Socratem audierat, €unde Cyrenaici, post Epicurus, cuius est disciplina nunc €[disciplina] notior nec tamen cum Cyrenaicis de ipsa @1 €voluptate consentiens. voluptatem autem et honesta-€tem finis esse Callipho censuit, vacare omni molestia €Hieronymus, hoc idem cum honestate Diodorus, ambo €hi Peripatetici. honeste autem vivere fruentem rebus €is quas primas homini natura conciliet et vetus Aca-€demia censuit, ut indicant scripta Polemonis quem €Antiochus probat maxime, et Aristoteles eiusque amici €huc proxime videntur accedere. introducebat etiam €Carneades, non quo probaret sed ut opponeret Stoicis, €summum bonum esse frui rebus is quas primas na-€tura conciliavisset. honeste autem vivere, quod du-€catur a conciliatione naturae, Zeno statuit finem esse bonorum, qui inventor et princeps Stoicorum fuit. iam €illud perspicuum est, omnibus is finibus bonorum quos €exposui malorum fines esse contrarios. Ad vos nunc €refero quem sequar; modo ne quis illud tam ineruditum €absurdumque respondeat "quemlubet, modo aliquem": €nihil potest dici inconsideratius. Cupio sequi Stoicos. €licetne_omitto per Aristotelem, meo iudicio in philo-€sophia prope singularem_per ipsum Antiochum, qui €appellabatur Academicus, erat quidem si perpauca €mutavisset germanissimus Stoicus. erit igitur res iam €in discrimine; nam aut Stoicus constituatur sapiens €aut veteris Academiae_utrumque non potest; est €enim inter eos non de terminis sed de tota possessione €contentio; nam omnis ratio vitae definitione summi €boni continetur, de qua qui dissident de omni vitae €ratione dissident; non potest igitur uterque esse sa- @1 €piens, quoniam tanto opere dissentiunt, sed alter_: si €Polemoneus, peccat Stoicus rei falsae adsentiens (vos €quidem nihil esse dicitis a sapiente tam alienum [esse]); €sin vera sunt Zenonis, eadem in veteres Academicos €Peripateticosque dicenda. hic igitur neutri adsentiens * * si numquam, uter est prudentior? Quid cum ipse €Antiochus dissentit quibusdam in rebus ab his quos €amat Stoicis, nonne indicat non posse illa probanda €esse sapienti? Placet Stoicis omnia peccata esse paria; €at hoc Antiocho vehementissime displicet. liceat tan-€dem mihi considerare utram sententiam sequar. "Prae-€cide" inquit, "statue aliquando quidlibet." Quid quae €dicuntur quom et acuta mihi videntur in utramque €partem et paria, nonne caveam ne scelus faciam? sce-€lus enim dicebas esse Luculle dogma prodere; contineo €igitur me, ne incognito adsentiar, quod mihi tecum est dogma commune. Ecce multo maior etiam dis-€sensio. Zeno in una virtute positam beatam vitam €putat. quid Antiochus? "etiam" inquit "beatam, sed €non beatissimam". deus ille qui nihil censuit deesse €virtuti, homuncio hic qui multa putat praeter vir-€tutem homini partim cara esse partim etiam neces-€saria. sed [2et]2 ille vereor ne virtuti plus tribuat quam €natura patiatur, praesertim Theophrasto multa diserte €copioseque dicente, et hic metuo ne vix sibi constet, €qui cum dicat esse quaedam et corporis et fortunae €mala tamen eum qui in his omnibus sit beatum fore €censeat si sapiens sit: distrahor, tum hoc mihi proba- @1 €bilius tum illud videtur, et tamen nisi alterutrum sit €virtutem iacere plane puto. Verum in his discrepant. quid illa in quibus consentiunt num pro veris probare €possumus, sapientis animum numquam nec cupiditate €moveri nec laetitia ecferri? age haec probabilia sane €sint; num etiam illa, numquam timere numquam do-€lere: sapiensne non timeat ne patria deleatur, non €doleat si deleta sit? durum, sed Zenoni necessarium, €cui praeter honestum nihil est in bonis, tibi vero An-€tioche minime, cui praeter honestatem multa bona, €praeter turpitudinem multa mala videntur, quae et €venientia metuat sapiens necesse est et venisse doleat. €Sed quaero quando ista fuerint Academia vetere €%dunttia, ut animum sapientis commoveri et contur-€bari negarent: mediocritates illi probabant et in omni €permotione naturalem volebant esse quendam modum. €legimus omnes Crantoris veteris Academici de luctu; €est enim non magnus verum aureolus et ut Tuberoni €Panaetius praecipit ad verbum ediscendus libellus. €atque illi quidem etiam utiliter a natura dicebant per-€motiones istas animis nostris datas, metum cavendi €causa, misericordiam aegritudinemque clementiae; ip-€sam iracundiam fortitudinis quasi cotem esse dice-bant_recte secusne alias viderimus; atrocitas qui-€dem ista tua quo modo in veterem Academiam in-€ruperit nescio. Illa vero ferre non possum_non quo €mihi displiceant, sunt enim Socratica pleraque mira-€bilia Stoicorum, quae $PARA/DOCA& nominantur; sed ubi €Xenocrates, ubi Aristoteles ista tetigit (hos enim quasi €eosdem esse vultis): illi umquam dicerent sapientes €solos reges solos divites solos formosos; omnia quae €ubique essent sapientis esse; neminem consulem prae- @1 €torem imperatorem, nescio an ne quinquevirum qui-€dem quemquam nisi sapientem; postremo solum civem €solum liberum, insipientes omnes peregrinos exules €servos, furiosos denique; scripta Lycurgi Solonis, duo-€decim tabulas nostras non esse leges, ne urbis quidem aut civitatis nisi quae essent sapientium. haec tibi €Luculle, si es adsensus Antiocho familiari tuo, tam €sunt defendenda quam moenia, mihi autem bono modo €tantum quantum videbitur. Legi apud Clitomachum, €cum Carneades et Stoicus Diogenes ad senatum in Ca-€pitolio starent, A. Albinum, qui tum P. Scipione et €M. Marcello cos. praetor esset, eum qui cum avo tuo þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ›‰ˆˆLuculle consul fuit, doctum sane hominem ut indicat €ipsius historia scripta Graece, iocantem dixisse Car-€neadi: "ego tibi Carneade praetor esse non videor, €quia sapiens non sum, nec haec urbs nec in ea civi-€tas?"; tum ille: "huic Stoico non videris". Aristoteles €aut Xenocrates, quos Antiochus sequi volebat, non €dubitavisset quin et praetor ille esset et Roma urbs €et eam civitas incoleret; sed ille noster est plane ut supra dixi Stoicus perpauca balbutiens. vos autem €mihi verenti ne labar ad opinionem et aliquid ad-€sciscam et conprobem incognitum, quod minime vul-€tis, quid consilii datis? Testatur saepe Chrysippus €tris solas esse sententias quae defendi possint de fini-€bus bonorum; circumcidit et amputat multitudinem. €aut enim honestatem esse finem aut voluptatem aut €utrum[2que]2. nam qui summum bonum dicant id esse, €si vacemus omni molestia, eos invidiosum nomen vo- @1 €luptatis fugere sed in vicinitate versari; quod facere €eos etiam qui illud idem cum honestate coniungerent, €nec multo secus eos qui ad honestatem prima naturae €commoda adiungerent. ita tris relinquit sententias quas putet probabiliter posse defendi. Sit sane ita_quam-€quam a Polemonis et Peripateticorum et Antiochi fini-€bus non facile divellor nec quicquam habeo adhuc €probabilius. verum tamen video quam suaviter vo-€luptas sensibus nostris blandiatur; labor eo ut adsen-€tiar Epicuro aut Aristippo: revocat virtus vel potius €reprendit manu, pecudum illos motus esse dicit, ho-€minem iungit deo. possum esse medius, ut, quoniam €Aristippus quasi animum nullum habeamus corpus €solum tuetur, Zeno quasi corporis simus expertes ani-€mum solum conplectitur, ut Calliphontem sequar_ €cuius quidem sententiam Carneades ita studiose de-€fensitabat ut eam probare etiam videretur; quamquam €Clitomachus adfirmabat numquam se intellegere po-€tuisse quid Carneadi probaretur_sed si eum ipsum €finem velim sequi, nonne ipsa severitas et gravitas €et recta ratio mihi obversetur: "tune, cum honestas in €voluptate contemnenda consistat, honestatem cum vo-€luptate tamquam hominem cum belua copulabis?" Unum igitur par quod depugnet relicum est, voluptas €cum honestate; de quo Chrysippo sunt, quantum ego €sentio, non * * magna contentio. alteram si sequare, €multa ruunt et maxime communitas cum hominum €genere, caritas amicitia iustitia reliquae virtutes, qua-€rum esse nulla potest nisi erit gratuita; nam quae vo-€luptate quasi mercede aliqua ad officium inpellitur, €ea non est virtus sed fallax imitatio simulatioque vir- @1 €tutis. audi contra illos qui nomen honestatis a se ne €intellegi quidem dicant (nisi forte quod gloriosum sit €in volgus id honestum velimus dicere), fontem om-€nium bonorum in corpore esse, hanc normam hanc €regulam hanc praescriptionem esse naturae, a qua qui €aberravisset eum numquam quid in vita sequeretur habiturum. Nihil igitur me putatis, haec et alia in-€numerabilia cum audiam, moveri? tam moveor quam €tu Luculle, nec me minus hominem quam [2te]2 puta-€veris; tantum interest, quod tu cum es commotus ad-€sciscis adsentiris adprobas, verum illud certum con-€prehensum perceptum ratum firmum fixum fuisse vis €deque eo nulla ratione neque pelli neque moveri potes, €ego nihil eius modi esse arbitror cui si adsensus sim €non adsentiar saepe falso, quoniam vera a falsis nullo €visi discrimine separantur, praesertim cum iudicia ista €dialecticae nulla sint. @@Venio enim iam ad tertiam partem philosophiae. €Aliud iudicium Protagorae est qui putet id cuique €verum esse quod cuique videatur, aliud Cyrenaicorum, €qui praeter permotiones intumas nihil putant esse iu-€dicii, aliud Epicuri, qui omne iudicium in sensibus €et in rerum notitiis et in voluptate constituit; Plato €autem omne iudicium veritatis veritatemque ipsam ab-€ductam ab opinionibus et a sensibus cogitationis ip-sius et mentis esse voluit. num quid horum probat €noster Antiochus? ille vero ne maiorum quidem suo-€rum. ubi enim [et] Xenocraten sequitur, cuius libri €sunt de ratione loquendi multi et multum probati, aut €ipsum Aristotelem, quo profecto nihil est acutius ni- @1 €hil politius; a Chrysippo pedem nusquam. Qui ergo €Academici appellamur (an abutimur gloria nominis?) €aut cur cogimur eos sequi qui inter se dissident? In €hoc ipso quod in elementis dialectici docent, quo modo €iudicare oporteat verum falsumne sit si quid ita co-€nexum est ut hoc "si dies est lucet", quanta contentio €est: aliter Diodoro, aliter Philoni, Chrysippo aliter €placet. Quid cum Cleanthe doctore suo quam multis €rebus Chrysippus dissidet; quid duo vel principes €dialecticorum Antipater et Archidemus spinosissimi homines nonne multis in rebus dissentiunt? Quid me €igitur Luculle in invidiam et tamquam in contionem €vocas, et quidem ut seditiosi tribuni solent occludi €tabernas iubes? quo enim spectat illud cum artificia €tolli quereris a nobis nisi ut opifices concitentur; qui €si undique omnes convenerint facile contra vos incita-€buntur. Expromam primum illa invidiosa, quod eos €omnes qui in contione stabunt exules servos insanos €esse dicatis. deinde ad illa veniam, quae iam non ad €multitudinem sed ad vosmet ipsos qui adestis per-€tinent. negat enim vos Zeno, negat Antiochus scire €quicquam. "Quo modo?" inquies; "nos enim defendi-mus etiam insipientem multa conprendere". At scire €negatis quemquam rem ullam nisi sapientem. et hoc €quidem Zeno gestu conficiebat. nam cum extensis digi-€tis adversam manum ostenderat, "visum" inquiebat €"huius modi est"; dein cum paulum digitos contraxerat, €"adsensus huius modi"; tum cum plane conpresserat €pugnumque fecerat, conprensionem illam esse dicebat, €qua ex similitudine etiam nomen ei rei, quod ante non @1 €fuerat, $KATA/LHMYIN& imposuit; cum autem laevam ma-€num admoverat et illum pugnum arte vehementerque €conpresserat, scientiam talem esse dicebat, cuius com-€potem nisi sapientem esse neminem. sed qui sapiens €sit aut fuerit ne ipsi quidem solent dicere. ita tu nunc €Catule lucere nescis, nec tu Hortensi in tua villa nos esse. num minus haec invidiose dicuntur? nec tamen €nimis eleganter; illa subtilius. Sed quo modo tu si €conprendi nihil posset artificia concidere dicebas nec €mihi dabas id quod probabile esset satis magnam vim €habere ad artes, sic ego nunc tibi refero artem sine €scientia esse non posse. an pateretur hoc Zeuxis aut €Phidias aut Polyclitus, nihil se scire, cum in iis esset €tanta sollertia? quod si eos docuisset aliquis quam vim €habere diceretur scientia, desinerent irasci; ne nobis €quidem suscenserent, cum didicissent id tollere nos €quod nusquam esset, quod autem satis esset ipsis €relinquere. Quam rationem maiorum etiam conprobat €diligentia, qui primum iurare ex sui animi sententia €quemque voluerunt, deinde ita teneri si sciens falleret, €quod inscientia multa versaretur in vita; tum qui testi-€monium diceret ut arbitrari se diceret etiam quod ipse €vidisset, quaeque iurati iudices cognovissent ut ea non €aut esse [2aut non esse]2 facta sed ut videri pronun-€tiarentur. @@Verum quoniam non solum nauta significat sed €etiam favonius ipse insusurrat navigandi nobis Luculle €tempus esse, et quoniam satis multa dixi, sit mihi €perorandum. posthac tamen cum haec [tamen] quaere-€mus, potius de dissensionibus tantis summorum viro-€rum disseramus [2de]2 obscuritate naturae, deque errore @1 €tot philosophorum qui de [in] bonis contrariisque rebus €tanto opere discrepant ut, cum plus uno verum esse €non possit, iacere necesse sit tot tam nobiles discipli-€nas, quam de oculorum sensuumque reliquorum men-€daciis et de sorite aut pseudomeno, quas plagas ipsi €contra se Stoici texuerunt.' @@Tum Lucullus 'Non moleste' inquit 'fero nos haec €contulisse. saepius enim congredientes nos, et maxume €in Tusculanis nostris, si quae videbuntur requiremus.' €@@'Optume' inquam, 'sed quid Catulus sentit, quid Hor-€tensius?' €@@Tum Catulus 'Egone' inquit, 'ad patris revolvor sen-€tentiam, quam quidem ille Carneadeam esse dicebat, €ut percipi nihil putem posse, adsensurum autem non €percepto id est opinaturum sapientem existumem, sed €ita ut intellegat se opinari sciatque nihil esse quod þ´·´ÿï°´¶ÿï‚ÌõãÿïƒÃéãÿ›”ˆ‹conprehendi et percipi possit. %per epochen illam om-€nium rerum conprobans% illi alteri sententiae, nihil €esse quod percipi possit, vehementer adsentior.' €@@'Habeo' inquam 'sententiam tuam nec eam admodum €aspernor. sed tibi quid tandem videtur Hortensi?' €@@Tum ille ridens 'Tollendum'. €@@'Teneo te' inquam; 'nam ista Academiaest propria €sententia'. €@@Ita sermone confecto Catulus remansit, nos ad navi-€culas nostras descendimus. @1 ï°´·ÿï‚ÐáòáäÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1PARADOXA €@@@@AD M. BRUTUM.}1 ¯ðòÿ@@Animadverti, Brute, saepe Catonem, avunculum €tuum, cum in senatu sententiam diceret, locos graves @1 €ex philosophia tractare abhorrentes ab hoc usu forensi €et publico, sed dicendo consequi tamen, ut illa etiam populo probabilia viderentur. Quod eo maius est illi €quam aut tibi aut nobis, quia nos ea philosophia plus €utimur, quae peperit dicendi copiam, et in qua dicun-€tur ea, quae non multum discrepent ab opinione po-€pulari, Cato autem, perfectus mea sententia Stoicus, €et ea sentit, quae non sane probantur in volgus, et €in ea est haeresi, quae nullum sequitur florem oratio-€nis neque dilatat argumentum, minutis interrogatiun-culis quasi punctis, quod proposuit, efficit. Sed nihil €est tam incredibile, quod non dicendo fiat probabile, €nihil tam horridum, tam incultum, quod non splen-€descat oratione et tamquam excolatur. Quod cum ita €putarem, feci etiam audacius quam ille ipse, de quo €loquor. Cato enim dumtaxat de magnitudine animi, €de continentia, de morte, de omni laude virtutis, de €dis inmortalibus, de caritate patriae Stoice solet ora-€toriis ornamentis adhibitis dicere, ego tibi illa ipsa, €quae vix in gymnasiis et in otio Stoici probant, lu-dens conieci in communes locos. Quae quia sunt €admirabilia contraque opinionem omnium [ab ipsis €etiam $PARA/DOCA& appellantur], temptare volui possentne €proferri in lucem [id est in forum], et ita dici, ut €probarentur, an alia quaedam esset erudita, alia po-€pularis oratio, eoque hos locos scripsi libentius, quod €mihi ista $PARA/DOCA& quae appellant maxime videntur esse Socratica longeque verissima. Accipies igitur hoc €parvum opusculum lucubratum his iam contractioribus €noctibus, quoniam illud maiorum vigiliarum munus in €tuo nomine apparuit, et degustabis genus exercita-€tionum earum, quibus uti consuevi, cum ea, quae di-€cuntur in scholis $QETIKW=S&, ad nostrum hoc oratorium €transfero dicendi genus. Hoc tamen opus in acceptum €ut referas, nihil postulo; non enim est tale, ut in arce €poni possit quasi illa Minerva Phidiae, sed tamen ut €ex eadem officina exisse appareat. @1 ¡Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON I. €@@@@$*(/OTI MO/NON TO\ KALO\N A)GAQO/N.&}1 –@@Vereor, ne cui vestrum ex Socraticorum hominum €disputationibus, non ex meo sensu deprompta haec €videatur oratio, dicam, quod sentio, tamen, et dicam €brevius, quam res tanta dici potest. Numquam her-€cule ego neque pecunias istorum neque tecta magni-€fica neque opes neque imperia neque eas, quibus €maxume astricti sunt, voluptates in bonis rebus aut €expetendis esse duxi, quippe cum viderem rebus his €circumfluentis ea tamen desiderare maxime, quibus €abundarent. Neque enim umquam expletur nec satia-€tur cupiditatis sitis, neque solum ea qui habent libi-€dine augendi cruciantur, sed etiam amittendi metu. In quo equidem continentissimorum hominum, maio-€rum nostrorum, saepe requiro prudentiam, qui haec €inbecilla et commutabilia [pecuniae membra] verbo €bona putaverunt appellanda, cum re ac factis longe €aliter iudicavissent. Potestne bonum cuiquam malo €esse, aut potest quisquam in abundantia bonorum ipse €esse non bonus? Atqui ista omnia talia videmus, ut et inprobi habeant et absint probis. Quam ob rem €licet inrideat, si qui vult, plus apud me tamen vera €ratio valebit quam vulgi opinio; neque ego umquam €bona perdidisse dicam, si quis pecus aut supellectilem €amiserit, nec non saepe laudabo sapientem illum, €Biantem, ut opinor, qui numeratur in septem; cuius €quom patriam Prienam cepisset hostis ceterique ita €fugerent, ut multa de suis rebus asportarent, cum €esset admonitus a quodam, ut idem ipse faceret, 'Ego €vero', inquit, 'facio; nam omnia mecum porto mea.' Ille haec ludibria fortunae ne sua quidem €putavit, quae nos appellamus etiam bona. Quid est €igitur, quaeret aliquis, bonum? Si, quod recte fit et €honeste et cum virtute, id bene fieri vere dicitur, €quod rectum et honestum et cum virtute est, id solum @1 opinor bonum. Sed haec videri possunt odiosiora, €cum lentius disputantur; vita atque factis inlustrata €sunt summorum virorum haec, quae verbis subtilius, €quam satis est, disputari videntur. Quaero enim a €vobis, num ullam cogitationem habuisse videantur ii, €qui hanc rem publicam tam praeclare fundatam nobis €reliquerunt, aut argenti ad avaritiam aut amoenitatum €ad delectationem aut supellectilis ad delicias aut epu-larum ad voluptates. Ponite ante oculos unum quem-€que veterum. Voltis a Romulo? voltis post liberam €civitatem ab iis ipsis, qui liberaverunt? Quibus tan-€dem gradibus Romulus escendit in caelum? iisne, €quae isti bona appellant, an rebus gestis atque vir-€tutibus? Quid? a Numa Pompilio minusne gratas €dis inmortalibus capudines ac fictiles urnulas fuisse €quam felicatas Saliorum pateras arbitramur? Omitto €reliquos; sunt enim omnes pares inter se praeter Superbum. Brutum si qui roget, quid egerit in patria €liberanda, si quis item reliquos eiusdem consilii socios, €quid spectaverint, quid secuti sint, num quis existat, €cui voluptas, cui divitiae, cui denique praeter officium €fortis et magni viri quicquam aliud propositum fuisse €videatur? Quae res ad necem Porsennae C. Mucium €inpulit sine ulla spe salutis suae? quae vis Coclitem €contra omnes hostium copias tenuit in ponte solum? €quae patrem Decium, quae filium devota vita inmisit €in armatas hostium copias? quid continentia C. Fa-€brici, quid tenuitas victus M'. Curi sequebatur? quid? €duo propugnacula belli Punici, Cn. et P. Scipiones, €qui Carthaginiensium adventum corporibus suis inter-€cludendum putaverunt, quid? Africanus maior, [2quid? €minor,]2 quid? inter horum aetates interiectus Cato, €quid? innumerabiles alii (nam domesticis exemplis €abundamus) cogitassene quicquam in vita sibi esse €expetendum, nisi quod laudabile esset et praeclarum, videntur? Veniant igitur isti inrisores huius orationis €ac sententiae et iam vel ipsi iudicent, utrum se ho- @1 €rum alicuius, qui marmoreis tectis ebore et auro ful-€gentibus, qui signis, qui tabulis, qui caelato auro et €argento, qui Corinthiis operibus abundant, an C. Fa-€brici, qui nihil habuit eorum, nihil habere voluit, similes malint. Atque haec quidem, quae modo huc, €modo illuc transferuntur, facile adduci solent ut in €bonis rebus esse negent, illud arte tenent accurateque €defendunt, voluptatem esse summum bonum; quae €quidem mihi vox pecudum videtur esse, non hominum. €Tu, cum tibi sive deus sive mater, ut ita dicam, rerum €omnium natura dederit animum, quo nihil est prae-€stantius neque divinius, sic te ipse abicies atque pro-€sternes, ut nihil inter te atque inter quadripedem ali-€quam putes interesse? Quicquam bonum est, quod non eum, qui id possidet, meliorem facit? Ut enim €est quisque maxime boni particeps, ita est lauda-€bilis maxime; neque est ullum bonum, de quo non €is, qui id habeat, honeste possit gloriari. Quid autem €est horum in voluptate? melioremne efficit aut lauda-€biliorem virum? an quisquam in potiendis voluptati-€bus gloriando se et praedicatione ecfert? Atqui si €voluptas, quae plurimorum patrociniis defenditur, in €rebus bonis habenda non est, eaque quo est maior, eo €magis mentem ex sua sede et statu demovet, profecto €nihil est aliud bene et beate vivere nisi honeste et €recte vivere.  Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON II. €@@@@$*(/OTI AU)TA/RKHS H( A)RETH\ PRO\S EU)DAIMONI/AN.&}1 ˜@@Nec vero ego M. Regulum aerumnosum nec infe-€licem nec miserum umquam putavi. Non enim magni-€tudo animi cruciabatur eius a Poenis, non gravitas, €non fides, non constantia, non ulla virtus, non deni-€que animus ipse, qui tot virtutum praesidio tantoque €comitatu, cum corpus eius caperetur, capi certe ipse þ´·´ÿï°´·ÿï‚ÐáòáäÿïƒÃéãÿ¢˜‡non potuit. C. vero Marium vidimus, qui mihi secun- @1 €dis rebus unus ex fortunatis hominibus, adversis unus €ex summis viris videbatur, quo beatius esse mortali nihil potest. Nescis, insane, nescis, quantas vires vir-€tus habeat; nomen tantum virtutis usurpas, quid ipsa €valeat, ignoras. Nemo potest non beatissimus esse, €qui est totus aptus ex sese, quique in se uno sua €ponit omnia. Cui spes omnis et ratio et cogitatio €pendet ex fortuna, huic nihil potest esse certi, nihil, €quod exploratum habeat permansurum sibi unum diem. €Eum tu hominem terreto, si quem eris nanctus, istis €mortis aut exilii minis. Mihi vero quicquid acciderit €in tam ingrata civitate, ne recusanti quidem evenerit, €non modo [non] repugnanti. Quid enim ego laboravi €aut quid egi, aut in quo evigilarunt curae et cogita-€tiones meae, siquidem nihil peperi tale, nihil conse-€cutus sum, ut eo statu essem, quem neque fortunae temeritas neque inimicorum labefactaret iniuria? Mor-€temne mihi minitaris, ut omnino ab hominibus, an €exilium, ut ab inprobis demigrandum sit? Mors ter-€ribilis iis, quorum cum vita omnia extinguuntur, non €iis, quorum laus emori non potest, exilium autem €illis, quibus quasi circumscriptus est habitandi locus, €non iis, qui omnem orbem terrarum unam urbem esse €ducunt. Te miseriae, te aerumnae premunt omnes, €qui te beatum, qui te florentem putas, [2te]2 tuae lubi-€dines torquent, tu dies noctesque cruciaris, cui nec €sat est, quod est, et id ipsum ne non diuturnum sit €futurum, times, te conscientiae stimulant maleficio-€rum tuorum, te metus exanimant iudiciorum atque €legum, quocumque adspexisti, ut furiae sic tuae tibi €occurrunt iniuriae, quae te suspirare libere non sinunt. Quam ob rem, ut inprobo et stulto et inerti nemini €bene esse potest, sic bonus vir et sapiens et fortis €miser esse nemo potest. Nec vero, quoius virtus mores-€que laudandi sunt, eius non laudanda vita est, neque €porro fugienda vita est, quae laudanda est; esset €autem fugienda, si esset misera. Quam ob rem, quic- @1 €quid est laudabile, idem et beatum et florens et ex-€petendum videri decet.  Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON III. €@@@@$*(/OTI I)/SA TA\ A(MARTH/MATA KAI\ TA\ KATORQW/MATA.&}1 ˜”@@Parva, inquit, est res. At magna culpa; nec enim €peccata rerum eventis, sed vitiis hominum metienda €sunt. In quo peccatur, id potest aliud alio maius €esse aut minus, ipsum quidem illud peccare, quoquo €verteris, unum est. Auri navem evertat gubernator €an paleae, in re aliquantum, in gubernatoris inscitia €nihil interest. Lapsa est lubido in muliere ignota, €dolor ad pauciores pertinet, quam si petulans fuisset €in aliqua generosa ac nobili virgine; peccavit vero €nihilo minus, siquidem est peccare tamquam transire €lineas; quod cum feceris, culpa commissa est; quam €longe progrediare, cum semel transieris, ad augendam €transeundi culpam nihil pertinet. Peccare certe licet €nemini. Quod autem non licet, id hoc uno tenetur, €si arguitur non licere. Id si nec maius nec minus €umquam fieri potest, quoniam in eo est peccatum, si €non licuit, quod semper unum et idem est, quae ex eo peccata nascantur, aequalia sint oportet. Quodsi €virtutes sunt pares inter se, paria esse etiam vitia €necesse est. Atqui pares esse virtutes, nec bono viro €meliorem nec temperante temperantiorem nec forti €fortiorem nec sapiente sapientiorem posse fieri facil-€lume potest perspici. An virum bonum dices, qui €depositum nullo teste, cum lucrari inpune posset €auri pondo decem, reddiderit, si idem in decem mili-€bus pondo auri non idem fecerit? aut temperantem, €qui se in aliqua libidine continuerit, in aliqua effu-derit? Una virtus est consentiens cum ratione et €perpetua constantia; nihil huc addi potest, quo magis €virtus sit, nihil demi, ut virtutis nomen relinquatur. @1 €Etenim si bene facta recte facta sunt et nihil recto €rectius, certe ne bono quidem melius quicquam in-€veniri potest. Sequitur igitur, ut etiam vitia sint €paria, siquidem pravitates animi recte vitia dicuntur. €Atqui, quoniam pares virtutes sunt, recte facta, quando €a virtutibus proficiscuntur, paria esse debent, itemque €peccata, quoniam ex vitiis manant, sint aequalia ne-cesse est. 'A philosophis', inquit, 'ista sumis.' Me-€tuebam, ne 'a lenonibus' diceres. 'Socrates disputabat €isto modo.' Bene hercule narras; nam istum doctum €et sapientem virum fuisse memoriae traditum est. Sed €tamen quaero ex te, quoniam verbis inter nos con-€tendimus, non pugnis: utrum nobis est quaerendum, €quid baioli atque operarii an quid homines doctissimi €senserint? praesertim cum hac sententia non modo €verior, sed ne utilior quidem hominum vitae reperiri €ulla possit. Quae vis est enim, quae magis arceat €homines ab improbitate omni, quam si senserint nul-€lum in delictis esse discrimen? aeque peccare se, si €privatis ac si magistratibus manus adferant? quamcum-€que in domum stuprum intulerint, eandem esse labem lubidinis? 'Nihilne igitur interest' (nam hoc dicet €aliquis), 'patrem quis necet anne servum?' Nuda ista €si ponas, iudicari, qualia sint, non facile possint. €Patrem vita privare si per se scelus est, Saguntini, €qui parentes suos liberos emori quam servos vivere €maluerunt, parricidae fuerunt. Ergo et parenti non €numquam adimi vita sine scelere potest et servo saepe €sine iniuria non potest. Causa igitur haec, non natura €distinguit; quae quoniam utro accessit, id fit propen-€sius, si utroque adiuncta est, paria fiant necesse est. Illud tamen interest, quod in servo necando, si id fit €iniuria, semel peccatur, in patris vita violanda multa €peccantur; violatur is, qui procreavit, is, qui aluit, €is, qui erudivit, is, qui in sede ac domo atque in re €publica conlocavit; multitudine peccatorum praestat €eoque poena maiore dignus est. Sed nos in vita, non @1 €quae cuique peccato poena sit, sed quantum cuique €liceat, spectare debemus; quicquid non oportet, scelus €esse, quicquid non licet, nefas putare debemus. Etiamne €in minimis rebus? Etiam, siquidem rerum modum €figere non possumus, animorum modum tenere possu-mus. Histrio si paulum se movit extra numerum, €aut si versus pronuntiatus est syllaba una brevior €aut longior, exsibilatur, exploditur; in vita tu, quae €omni gestu moderatior, omni versu aptior esse debet, €in syllaba te peccasse dices? Poe+tam non audio in €nugis; in vitae societate audiam civem digitis peccata €dimetientem sua? Si vis, sane sint breviora, leviora €qui possunt videri? cum, quicquid peccetur, pertur-€batione peccetur rationis atque ordinis, perturbata €autem semel ratione et ordine nihil possit addi, quo €magis peccari posse videatur.  Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON IV. €@@@@$*(/OTI PA=S A)/FRWN MAI/NETAI.&}1 ˜›@@Ego vero te non stultum, ut saepe, non inprobum, €ut semper, sed dementem . . . . €. . . . rebus ad victum necessariis esse invictus potest. €Sapientis animus magnitudine consilii, tolerantia rerum €humanarum, contemptione fortunae, virtutibus denique €omnibus ut moenibus saeptus vincetur et expugnabitur, €qui ne civitate quidem pelli potest? Quae est enim €civitas? omnisne conventus etiam ferorum et imma-€nium? omnisne etiam fugitivorum ac latronum con-€gregata unum in locum multitudo? Certe negabis. €Non igitur erat illa tum civitas, cum leges in ea €nihil valebant, cum iudicia iacebant, cum mos patrius €occiderat, cum ferro pulsis magistratibus senatus nomen €in re publica non erat; praedonum ille concursus et €te duce latrocinium in foro constitutum et reliquiae @1 €coniurationis a Catilinae furiis ad tuum scelus furorem-que conversae, non civitas erat. Itaque pulsus ego €civitate non sum, quae nulla erat, accersitus in civi-€tatem sum, cum esset in re publica consul, qui tum €nullus fuerat, esset senatus, qui tum occiderat, esset €consensus populi liber, esset iuris et aequitatis, quae €vincla sunt civitatis, repetita memoria. Ac vide, quam €ista tui latrocinii tela contempserim. Iactam et in-€missam a te nefariam in me iniuriam semper duxi, €pervenisse ad me numquam putavi, nisi forte, cum €parietes disturbabas aut cum tectis sceleratas faces €inferebas, meorum aliquid ruere aut deflagrare arbi-trabare. Nihil neque meum est neque quoiusquam, þ´·´ÿï°´·ÿï‚ÐáòáäÿïƒÃéãÿ¤˜‚quod auferri, quod eripi, quod amitti potest. Si mihi €eripuisses divinam animi mei conscientiam meis curis, €vigiliis, consiliis stare te invitissimo rem publicam, €si huius aeterni beneficii inmortalem memoriam dele-€visses, multo etiam magis, si illam mentem, unde €haec consilia manarunt, mihi eripuisses, tum ego ac-€cepisse me confiterer iniuriam. Sed si haec nec fecisti €nec facere potuisti, reditum mihi gloriosum iniuria €tua dedit, non exitum calamitosum. Ergo ego semper €civis, et tum maxime, cum meam salutem senatus €exteris nationibus [2ut]2 civis optumi commendabat, tu €ne nunc quidem, nisi forte idem hostis esse et civis €potest. An tu civem ab hoste natura ac loco, non animo factisque distinguis? Caedem in foro fecisti, €armatis latronibus templa tenuisti, privatorum domos, €aedes sacras incendisti. Cur hostis Spartacus, si tu €civis? Potes autem esse tu civis, propter quem ali-€quando civitas non fuit? et me tuo nomine appellas, €cum omnes meo discessu exulasse rem publicam putent? €Numquamne, homo amentissime, te circumspicies, num-€quam, nec quid facias, considerabis, nec quid loquare? €Nescis exilium scelerum esse poenam, meum illud iter €ob praeclarissimas res a me gestas esse susceptum? Omnes scelerati atque impii, quorum tu te ducem esse @1 €profiteris, quos leges exilio adfici volunt, exules sunt, €etiamsi solum non mutarunt. An, cum omnes te leges €exulem esse iubeant . . . . %appellet inimicus, qui €cum telo fuerit? Ante senatum tua sica deprehensa €est. Qui hominem occiderit? Plurimos occidisti. Qui €incendium fecerit? Aedis Nympharum manu tua de-€flagravit. Qui templa occupaverit? In foro castra posuisti. Sed quid ego communes leges profero, qui-€bus omnibus es exul? Familiarissimus tuus de te €privilegium tulit, ut, si in opertum Bonae Deae acces-€sisses, exulares. At te id fecisse etiam gloriari soles. €Quo modo igitur tot legibus eiectus in exilium nomen €exulis non perhorrescis? 'Romae sum', inquit. Et €quidem in operto fuisti. Non igitur, ubi quisque erit, €eius loci ius tenebit, si ibi eum legibus esse non €oportebit.  Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON V. €@@@@$*(/OTI MO/NOS O( SOFO\S E)LEU/QEROS KAI\ PA=S A)/FRWN DOU=LOS.&}1 ˜¡@@Laudetur vero hic imperator aut etiam appelletur €aut hoc nomine dignus putetur! Quo modo aut cui €tandem hic libero imperabit, qui non potest cupiditati-€bus suis imperare? Refrenet primum libidines, spernat €voluptates, iracundiam teneat, coe+rceat avaritiam, cete-€ras animi labes repellat, tum incipiat aliis imperare, €cum ipse improbissimis dominis, dedecori ac turpitu-€dini, parere desierit; dum quidem his oboediet, non €modo imperator, sed liber habendus omnino non erit. €Praeclare enim est hoc usurpatum a doctissimis (quo-€rum ego auctoritate non uterer, si mihi apud aliquos €agrestes haec habenda esset oratio; cum vero apud €prudentissimos loquar, quibus haec inaudita non sint, €cur ego simulem me, si quid in his studiis operae €posuerim, perdidisse?) dictum est igitur ab eruditissi-mis viris nisi sapientem liberum esse neminem. Quid @1 €est enim libertas? Potestas vivendi, ut velis. Quis €igitur vivit, ut volt, nisi qui recte vivit? qui gaudet €officio, cui vivendi via considerata atque provisa est, €qui ne legibus quidem propter metum paret, sed eas €sequitur et colit, quia id salutare esse maxime iudicat, €qui nihil dicit, nihil facit, nihil cogitat denique nisi €libenter ac libere, cuius omnia consilia resque omnes, €quas gerit, ab ipso proficiscuntur eodemque referun-€tur, nec est ulla res, quae plus apud eum polleat €quam ipsius voluntas atque iudicium; cui quidem €etiam, quae vim habere maximam dicitur, Fortuna €ipsa cedit, si, ut sapiens poe+ta dixit, 'suis ea cuique €fingitur moribus.' Soli igitur hoc contingit sa-€pienti, ut nihil faciat invitus, nihil dolens, nihil coac-tus. Quod etsi ita esse pluribus verbis disserendum €est, illud tamen et breve et confitendum est, nisi qui €ita sit adfectus, esse liberum neminem. Igitur omnes €improbi servi. Nec hoc tam re est quam dictu in-€opinatum atque mirabile. Non enim ita dicunt eos €esse servos, ut mancipia, quae sunt dominorum facta €nexo aut aliquo iure civili, sed, si servitus sit, sicut est, €oboedientia fracti animi et abiecti et arbitrio carentis €suo, quis neget omnes leves, omnes cupidos, omnes deni-que improbos esse servos? An ille mihi liber, cui €mulier imperat, cui leges imponit, praescribit, iubet, €vetat, quod videtur? qui nihil imperanti negare potest, €nihil recusare audet? Poscit, dandum est; vocat, ve-€niendum est; eicit, abeundum; minatur, extimescendum. €Ego vero istum non modo servum, sed nequissimum €servum, etiamsi in amplissima familia natus sit, appel-€landum puto. Atque in pari stultitia sunt, quos signa, €quos tabulae, quos caelatum argentum, quos Corinthia €opera, quos aedificia magnifica nimio opere delectant. €'At sumus', inquit, 'principes civitatis.' Vos vero ne conservorum quidem vestrorum principes estis. Sed €ut in magna familia sunt alii lautiores, ut sibi viden-€tur, servi, sed tamen servi, ut atrienses, at qui tractant @1 €ista, qui tergent, qui ungunt, qui verrunt, qui spargunt, €non honestissimum locum servitutis tenent, sic in civi-€tate, qui se istarum rerum cupiditatibus dediderunt, €ipsius servitutis locum paene infimum obtinent. 'Magna', €inquit, 'bella gessi, magnis imperiis et provinciis prae-€fui.' Gere igitur animum laude dignum. Ae+tionis ta-€bula te stupidum detinet aut signum aliquod Polycleti. €Mitto, unde sustuleris, quo modo habeas; intuentem €te, admirantem, clamores tollentem cum video, servum esse ineptiarum omnium iudico. 'Nonne igitur sunt €illa festiva?' Sunt (nam nos quoque oculos eruditos €habemus); sed, obsecro te, ita venusta habeantur ista, €non ut vincla virorum sint, sed ut oblectamenta puero-€rum. Quid enim censes? si L. Mummius aliquem isto-€rum videret matellionem Corinthium cupidissime trac-€tantem, cum ipse totam Corinthum contempsisset, utrum €illum civem excellentem an atriensem diligentem pu-€taret? Revivescat M'. Curius aut eorum aliquis, quo-€rum in villa ac domo nihil splendidum, nihil ornatum €fuit praeter ipsos, et videat aliquem summis populi €beneficiis usum barbatulos mullos exceptantem de pi-€scina et pertractantem et murenarum copia glorian-€tem, nonne hunc hominem ita servum iudicet, ut ne €in familia quidem dignum maiore aliquo negotio putet? An eorum servitus dubia est, qui cupiditate peculii €nullam condicionem recusant durissimae servitutis? €Hereditatis spes quid iniquitatis in serviendo non €suscipit? quem nutum locupletis orbi senis non obser-€vat? loquitur ad voluntatem; quicquid denunciatum €est, facit, adsectatur, adsidet, muneratur. Quid horum est liberi? quid denique servi non inertis? Quid? €iam illa cupiditas, quae videtur esse liberalior, hono-€ris, imperii, provinciarum, quam dura est domina, €quam imperiosa, quam vehemens! Cethego, homini €non probatissimo, servire coe+git eos, qui sibi esse €amplissimi videbantur, munera mittere, noctu venire €domum ad eum, precari, denique supplicare. Quae @1 €servitus est, si haec libertas existimari potest? Quid? €cum cupiditatis dominatus excessit et alius est do-€minus exortus ex conscientia peccatorum, timor, quam €est illa misera, quam dura servitus! Adulescentibus €paulo loquacioribus est serviendum, omnes, qui ali-€quid scire videntur, tamquam domini timentur. Iudex €vero quantum habet dominatum! quo timore nocentes adficit! An non est omnis metus servitus? Quid €valet igitur illa eloquentissimi viri, L. Crassi, copiosa €magis quam sapiens oratio: 'Eripite nos ex servi-€tute'? Quae est ista servitus tam claro homini tam-€que nobili? Omnis animi debilitati et humilis et €fracti timiditas servitus est. 'Nolite sinere nos cui-€quam servire.' In libertatem vindicari volt? Minime; €quid enim adiungit? 'Nisi vobis universis.' Domi-€num mutare, non liber esse volt. 'Quibus et possu-€mus et debemus.' Nos vero, siquidem animo excelso €et alto et virtutibus exaggerato sumus, nec debemus €nec possumus; tu posse te dicito, quoniam quidem €potes, debere ne dixeris, quoniam nihil quisquam de-€bet, nisi quod est turpe non reddere. Sed haec hacte-þ´·´ÿï°´·ÿï‚ÐáòáäÿïƒÃéãÿ¥˜©ˆnus. Ille videat, quo modo imperator esse possit, €cum eum ne liberum quidem esse ratio et veritas €ipsa convincat.  Ÿôÿ@@@@{1PARADOXON VI. €@@@@$*(/OTI MO/NOS O( SOFO\S PLOU/SIOS.&}1 ˜ª@@Quae est ista in commemoranda pecunia tua tam €insolens ostentatio? solusne tu dives? pro di im-€mortales! egone me audisse aliquid et didicisse non €gaudeam? Solusne dives? Quid, si ne dives quidem? €quid, si pauper etiam? Quem enim intellegimus divi-€tem aut hoc verbum in quo homine ponimus? Opinor €in eo, quoi tanta possessio sit, ut ad liberaliter viven-€dum facile contentus sit, qui nihil quaerat, nihil appe-tat, nihil optet amplius. Animus oportet tuus se @1 €iudicet divitem, non hominum sermo neque posses-€siones tuae. Nihil sibi deesse putat, nihil curat am-€plius, satiatus est aut contentus etiam pecunia; con-€cedo, dives est. Sin autem propter aviditatem pecuniae €nullum quaestum turpem putas, cum isti ordini ne €honestus quidem possit esse ullus, si cotidie fraudas, €decipis, poscis, pacisceris, aufers, eripis, si socios spo-€lias, aerarium expilas, si testamenta amicorum [2ne]2 €expectas quidem atque ipse supponis, haec utrum abundantis an egentis signa sunt? Animus hominis €dives, non arca, [2quae]2 appellari solet. Quamvis illa €sit plena, dum te inanem videbo, divitem non putabo. €Etenim ex eo, quantum cuique satis est, metiuntur €homines divitiarum modum. Filiam quis habet, pecunia €est opus; duas, maiore; pluris, maiore etiam; si, ut €aiunt %Danaum quinquaginta sint filiae, tot dotes €magnam quaerunt pecuniam. Quantum enim cuique €opus est, ad id accommodatur, ut ante dixi, divitiarum €modus. Qui igitur non filias plures, sed innumerabiles €cupiditates habet, quae brevi tempore maximas copias €exhaurire possint, hunc quo modo ego appellabo divi-tem, cum ipse egere se sentiat? Multi ex te audie-€runt, cum diceres neminem esse divitem, nisi qui €exercitum alere posset suis fructibus, quod populus €Romanus tantis vectigalibus iam pridem vix potest. €Ergo hoc proposito numquam eris dives ante, quam €tibi ex tuis possessionibus tantum reficietur, ut eo €tueri sex legiones et magna equitum ac peditum auxilia €possis. Iam fateris igitur non esse te divitem, cui €tantum desit, ut expleas id, quod exoptas. Itaque €istam paupertatem vel potius egestatem ac mendici-tatem tuam numquam obscure tulisti. Nam ut iis, €qui honeste rem quaerunt mercaturis faciendis, operis €dandis, publicis sumendis, intellegimus opus esse quae-€sito, sic, qui videt domi tuae pariter accusatorum €atque indicum consociatos greges, qui nocentes et €pecuniosos reos eodem te actore corruptelam iudicii @1 €molientes, qui tuas mercedum pactiones in patrociniis, €%intercidas pecuniarum in coitionibus candidatorum, €dimissiones libertorum ad defaenerandas diripiendas-€que provincias, qui expulsiones vicinorum, qui latro-€cinia in agris, qui cum servis, cum libertis, cum clien-€tibus societates, qui possessiones vacuas, qui pro-€scriptiones locupletium, qui caedes municipiorum, qui €illam Sullani temporis messem recordetur, qui testa-€menta subiecta, tot qui sublatos homines, qui denique €omnia venalia, edictum decretum, alienam suam sen-€tentiam, forum domum, vocem silentium: quis hunc €non putet confiteri sibi quaesito opus esse? Cui €quaesito autem opus sit, quis umquam hunc vere dixerit divitem? Etenim divitiarum est fructus in €copia, copiam autem declarat satietas rerum atque €abundantia; quam tu quoniam numquam adsequere, €numquam omnino es dives futurus. Meam autem €quoniam pecuniam contemnis, et recte (est enim ad €volgi opinionem mediocris, ad tuam nulla, ad meam modica), de me silebo, de re loquar. Si censenda €nobis sit atque aestimanda res, utrum tandem pluris €aestimemus pecuniam Pyrrhi, quam Fabricio dabat, an €continentiam Fabrici, qui illam pecuniam repudiabat? €utrum aurum Samnitum an responsum M'. Curi? here-€ditatem L. Pauli an liberalitatem Africani, qui eius here-€ditatis Q. Maximo fratri partem suam concessit? Haec €profecto, quae sunt summarum virtutum pluris aesti-€manda sunt quam illa, quae sunt pecuniae. Quis igi-€tur, siquidem, ut quisque, quod plurimi sit, possideat, €ita divitissimus habendus sit, dubitet, quin in virtute €divitiae sint? quoniam nulla possessio, nulla vis auri et argenti pluris quam virtus aestimanda est. O di €immortales! non intellegunt homines, quam magnum €vectigal sit parsimonia. Venio enim iam ad sumptuo-€sos, relinquo istum quaestuosum. Capit ille ex suis €praediis sescena sestertia, ego centena ex meis; illi €aurata tecta in villis et sola marmorea facienti et @1 €signa, tabulas, supellectilem et vestem infinite con-€cupiscenti non modo ad sumptum ille est fructus, sed €etiam ad faenus exiguus. Ex meo tenui vectigali €detractis sumptibus cupiditatis aliquid etiam redun-€dabit. Uter igitur est divitior, cui deest an cui supe-€rat? qui eget an qui abundat? cuius possessio quo €est maior, eo plus requirit ad se tuendam, an quae suis se viribus sustinet? Sed quid ego de me loquor, €qui morum ac temporum vitio aliquantum etiam ipse €fortasse in huius saeculi errore verser? M'. Manilius €patrum nostrorum memoria, ne semper Curios et Lu-€scinos loquamur, pauper tandem fuit? habuit enim €aediculas in Carinis et fundum in Labicano; nos igi-€tur divitiores, qui plura habemus? Utinam quidem! €sed non aestimatione census, verum victu atque cultu terminatur pecuniae modus. Non esse cupidum pecunia €est, non esse emacem vectigal est; contentum vero €suis rebus esse maximae sunt certissimaeque divitiae. €Etenim si isti callidi rerum aestimatores prata et €areas quasdam magno aestimant, quod ei generi pos-€sessionum minime quasi noceri potest, quanti est €aestimanda virtus, quae nec eripi nec subripi potest €neque naufragio neque incendio amittitur nec tem-€pestatum nec temporum perturbatione mutatur! qua praediti qui sunt, soli sunt divites; soli enim possident €res et fructuosas et sempiternas solique, quod est pro-€prium divitiarum, contenti sunt rebus suis, satis esse €putant, quod est, nihil adpetunt, nulla re egent, nihil €sibi deesse sentiunt, nihil requirunt; inprobi autem et €avari, quoniam incertas atque in casu positas posses-€siones habent et plus semper adpetunt, nec eorum €quisquam adhuc inventus est, quoi, quod haberet, esset €satis, non modo non copiosi ac divites, sed etiam in-€opes ac pauperes existimandi sunt. @1 ï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE FINIBUS BONORUM ET MALORUM €@@@@LIBRI QUINQUE}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Non eram nescius, Brute, cum, quae summis ingeniis €exquisitaque doctrina philosophi Graeco sermone trac-€tavissent, ea Latinis litteris mandaremus, fore ut hic €noster labor in varias reprehensiones incurreret. nam €quibusdam, et iis quidem non admodum indoctis, to-€tum hoc displicet philosophari. quidam autem non tam €id reprehendunt, si remissius agatur, sed tantum stu-€dium tamque multam operam ponendam in eo non €arbitrantur. erunt etiam, et ii quidem eruditi Graecis €litteris, contemnentes Latinas, qui se dicant in Graecis €legendis operam malle consumere. postremo aliquos €futuros suspicor, qui me ad alias litteras vocent, genus €hoc scribendi, etsi sit elegans, personae tamen et digni-tatis esse negent. contra quos omnis dicendum brevi-€ter existimo. €@@Quamquam philosophiae quidem vituperatoribus sa-€tis responsum est eo libro, quo a nobis philosophia de-€fensa et collaudata est, cum esset accusata et vitupe-€rata ab Hortensio. qui liber cum et tibi probatus vide-€retur et iis, quos ego posse iudicare arbitrarer, plura €suscepi veritus ne movere hominum studia viderer, re-€tinere non posse. Qui autem, si maxime hoc placeat, €moderatius tamen id volunt fieri, difficilem quandam €temperantiam postulant in eo, quod semel admissum @1 €coe+rceri reprimique non potest, ut propemodum iustio-€ribus utamur illis, qui omnino avocent a philosophia, €quam his, qui rebus infinitis modum constituant in re-€que eo meliore, quo maior sit, mediocritatem deside-rent. sive enim ad sapientiam perveniri potest, non €paranda nobis solum ea, sed fruenda etiam [sapientia] €est; sive hoc difficile est, tamen nec modus est ullus þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡“„investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi defatiga-€tio turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum. €etenim si delectamur, cum scribimus, quis est tam in-€vidus, qui ab eo nos abducat? sin laboramus, quis est, €qui alienae modum statuat industriae? nam ut Teren-€tianus Chremes non inhumanus, qui novum vicinum €non vult 'fodere au/t arare aut a/liquid ferre de/nique'_ €non enim illum ab industria, sed ab inliberali labore €deterret_, sic isti curiosi, quos offendit noster minime €nobis iniucundus labor. @@Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina €scripta dicunt contemnere. in quibus hoc primum est €in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet €eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad ver-€bum e Graecis expressas non inviti legant. quis enim €tam inimicus paene nomini Romano est, qui Ennii Me-€deam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat, quod €se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litte-€ras oderit? Synephebos ego, inquit, potius Caecilii aut €Andriam Terentii quam utramque Menandri legam? A quibus tantum dissentio, ut, cum Sophocles vel op-€time scripserit Electram, tamen male conversam Atilii €mihi legendam putem, de quo Lucilius: 'ferreum scrip-€torem', verum, opinor, scriptorem tamen, ut legendus €sit. rudem enim esse omnino in nostris poe+tis aut in- @1 €ertissimae segnitiae est aut fastidii delicatissimi. mihi €quidem nulli satis eruditi videntur, quibus nostra ignota €sunt. an 'Utina/m ne in nemore . . . ' nihilo minus legimus €quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beate-€que vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine? Quid? si nos non interpretum €fungimur munere, sed tuemur ea, quae dicta sunt ab iis, €quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum €scribendi ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca €anteponant iis, quae et splendide dicta sint neque sint €conversa de Graecis? nam si dicent ab illis has res esse €tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos €legant, quam legendi sunt. quid enim est a Chrysippo €praetermissum in Stoicis? legimus tamen Diogenem, €Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in €primisque familiarem nostrum Posidonium. quid? Theo-€phrastus mediocriterne delectat, cum tractat locos ab €Aristotele ante tractatos? quid? Epicurei num desistunt €de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab €antiquis, ad arbitrium suum scribere? quodsi Graeci le-€guntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compo-€sitis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? @@Quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Ari-€stotelem, ut verterunt nostri poe+tae fabulas, male, credo, €mererer de meis civibus, si ad eorum cognitionem di-€vina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc €nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos €quidem quosdam, si videbitur, transferam, et maxime €ab iis, quos modo nominavi, cum inciderit, ut id apte €fieri possit, ut ab Homero Ennius, Afranius a Menan-€dro solet. Nec vero, ut noster Lucilius, recusabo, quo @1 €minus omnes mea legant. utinam esset ille Persius, €Scipio vero et Rutilius multo etiam magis, quorum ille €iudicium reformidans Tarentinis ait se et Consentinis €et Siculis scribere. facete is quidem, sicut alia; sed ne-€que tam docti tum erant, ad quorum iudicium elabo-€raret, et sunt illius scripta leviora, ut urbanitas summa appareat, doctrina mediocris. ego autem quem timeam €lectorem, cum ad te ne Graecis quidem cedentem in €philosophia audeam scribere? quamquam a te ipso id €quidem facio provocatus gratissimo mihi libro, quem €ad me de virtute misisti. €@@Sed ex eo credo quibusdam usu venire, ut abhor-€reant a Latinis, quod inciderint in inculta quaedam et €horrida, de malis Graecis Latine scripta deterius. qui-€bus ego assentior, dum modo de isdem rebus ne Grae-€cos quidem legendos putent. res vero bonas verbis €electis graviter ornateque dictas quis non legat? nisi €qui se plane Graecum dici velit, ut a Scaevola est prae-tore salutatus Athenis Albucius. quem quidem locum €comit multa venustate et omni sale idem Lucilius, apud €quem praeclare Scaevola: €@@@@Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum, €@@@@municipem Ponti, Tritani, centurionum, €@@@@praeclarorum hominum ac primorum signiferumque, €@@@@maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis, €@@@@id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto: €@@@@'chaere,' inquam, 'Tite!' lictores, turma omnis cho-€@@@@@@@rusque: €@@@@'chaere, Tite!' hinc hostis mi Albucius, hinc inimicus. @1 @@Sed iure Mucius. ego autem mirari [2satis]2 non queo €unde hoc sit tam insolens domesticarum rerum fasti-€dium. non est omnino hic docendi locus; sed ita sen-€tio et saepe disserui, Latinam linguam non modo non €inopem, ut vulgo putarent, sed locupletiorem etiam esse €quam Graecam. quando enim nobis, vel dicam aut ora-€toribus bonis aut poe+tis, postea quidem quam fuit quem €imitarentur, ullus orationis vel copiosae vel elegantis €ornatus defuit? €@@Ego vero, quoniam forensibus operis, laboribus, peri-€culis non deseruisse mihi videor praesidium, in quo a €populo Romano locatus sum, debeo profecto, quantum-€cumque possum, in eo quoque elaborare, ut sint opera, €studio, labore meo doctiores cives mei, nec cum istis €tantopere pugnare, qui Graeca legere malint, modo le-€gant illa ipsa, ne simulent, et iis servire, qui vel utris-€que litteris uti velint vel, si suas habent, illas non ma-gnopere desiderent. qui autem alia malunt scribi a no-€bis, aequi esse debent, quod et scripta multa sunt, sic €ut plura nemini e nostris, et scribentur fortasse plura, €si vita suppetet; et tamen, qui diligenter haec, quae de €philosophia litteris mandamus, legere assueverit, iudi-€cabit nulla ad legendum his esse potiora. quid est enim €in vita tantopere quaerendum quam cum omnia in phi-€losophia, tum id, quod his libris quaeritur, qui sit finis, €quid extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene €vivendi recteque faciendi consilia referenda, quid se-€quatur natura ut summum ex rebus expetendis, quid €fugiat ut extremum malorum? qua de re cum sit inter €doctissimos summa dissensio, quis alienum putet eius @1 €esse dignitatis, quam mihi quisque tribuat, quid in omni €munere vitae optimum et verissimum sit, exquirere? an, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur €inter principes civitatis, P. Scaevolam M'. que Manilium, €ab iisque M. Brutus dissentiet_quod et acutum genus €est et ad usus civium non inutile, nosque ea scripta €reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et lege-€mus_, haec, quae vitam omnem continent, neglegen-€tur? nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe €sunt. quamquam id quidem licebit iis existimare, qui €legerint. nos autem hanc omnem quaestionem de fini-€bus bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse €his litteris arbitramur, in quibus, quantum potuimus, €non modo quid nobis probaretur, sed etiam quid a sin-€gulis philosophiae disciplinis diceretur, persecuti sumus. @@Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in me-€dium Epicuri ratio, quae plerisque notissima est. quam €a nobis sic intelleges expositam, ut ab ipsis, qui eam €disciplinam probant, non soleat accuratius explicari; €verum enim invenire volumus, non tamquam adversa-€rium aliquem convincere. accurate autem quondam a €L. Torquato, homine omni doctrina erudito, defensa est €Epicuri sententia de voluptate, a meque ei responsum, €cum C. Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei disputationi interesset. nam cum ad me in Cumanum €salutandi causa uterque venisset, pauca primo inter nos €de litteris, quarum summum erat in utroque studium, €deinde Torquatus: Quoniam nacti te, inquit, sumus ali-€quando otiosum, certe audiam, quid sit, quod Epicurum €nostrum non tu quidem oderis, ut fere faciunt, qui ab €eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego €arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus ani- @1 €mos hominum liberavisse et omnia tradidisse, quae per-€tinerent ad bene beateque vivendum. sed existimo te, €sicut nostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod €ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis ornamenta €neglexerit. nam illud quidem adduci vix possum, ut þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡˜ŽˆŽea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. @@Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. oratio me €istius philosophi non offendit; nam et complectitur ver-€bis, quod vult, et dicit plane, quod intellegam; et ta-€men ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non €asperner, si non habeat, non admodum flagitem. re €mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. sed €quot homines, tot sententiae; falli igitur possumus. €@@Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? te enim €iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris. @@Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Ze-€nonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi nihil €sane praeter sedulitatem probarent, omnes mihi Epi-€curi sententiae satis notae sunt. atque eos, quos no-€minavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum mi-€raretur ille quidem utrumque, Phaedrum autem etiam €amaret, cotidieque inter nos ea, quae audiebamus, con-€ferebamus, neque erat umquam controversia, quid ego €intellegerem, sed quid probarem. @@Quid igitur est? inquit; audire enim cupio, quid non €probes. €@@Principio, inquam, in physicis, quibus maxime glo-€riatur, primum totus est alienus. Democritea dicit per-€pauca mutans, sed ita, ut ea, quae corrigere vult, mihi €quidem depravare videatur. ille atomos quas appellat, @1 €id est corpora individua propter soliditatem, censet in €infinito inani, in quo nihil nec summum nec infimum €nec medium nec ultimum nec extremum sit, ita ferri, €ut concursionibus inter se cohaerescant, ex quo effi-€ciantur ea, quae sint quaeque cernantur, omnia, eum-€que motum atomorum nullo a principio, sed ex aeterno tempore intellegi convenire. Epicurus autem, in quibus €sequitur Democritum, non fere labitur. quamquam utrius-€que cum multa non probo, tum illud in primis, quod, €cum in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae €materia sit, ex qua quaeque res efficiatur, alterum, quae €vis sit, quae quidque efficiat, de materia disseruerunt, €vim et causam efficiendi reliquerunt. sed hoc commune €vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem €illa individua et solida corpora ferri deorsum suo pon-€dere ad lineam, hunc naturalem esse omnium corporum motum. deinde ibidem homo acutus, cum illud occur-€reret, si omnia deorsus e regione ferrentur et, ut dixi, €ad lineam, numquam fore ut atomus altera alteram €posset attingere itaque * * attulit rem commenticiam: de-€clinare dixit atomum perpaulum, quo nihil posset fieri €minus; ita effici complexiones et copulationes et ad-€haesiones atomorum inter se, ex quo efficeretur mun-€dus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. €Quae cum tota res [2est]2 ficta pueriliter, tum ne efficit @1 €[2quidem]2, quod vult. nam et ipsa declinatio ad libi-€dinem fingitur_ait enim declinare atomum sine causa; €quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine €causa dicere,_et illum motum naturalem omnium pon-€derum, ut ipse constituit, e regione inferiorem locum €petentium sine causa eripuit atomis nec tamen id, cuius causa haec finxerat, assecutus est. nam si omnes atomi €declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae €declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit €hoc quasi provincias atomis dare, quae recte, quae ob-€lique ferantur, deinde eadem illa atomorum, in quo €etiam Democritus haeret, turbulenta concursio hunc €mundi ornatum efficere non poterit. ne illud quidem €physici, credere aliquid esse minimum, quod profecto €numquam putavisset, si a Polyaeno, familiari suo, geo-€metrica discere maluisset quam illum etiam ipsum de-€docere. sol Democrito magnus videtur, quippe homini €erudito in geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; €tantum enim esse censet, quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem. ita, quae mutat, ea corrum-€pit, quae sequitur sunt tota Democriti, atomi, inane, €imagines, quae $EI)/DWLA& nominant, quorum incursione €non solum videamus, sed etiam cogitemus; infinitio €ipsa, quam $A)PEIRI/AN& vocant, tota ab illo est, tum innu-€merabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. €quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democri-€tum laudatum a ceteris ab hoc, qui eum unum secutus €esset, nollem vituperatum. @@Iam in altera philosophiae parte, quae est quaerendi €ac disserendi, quae $LOGIKH/& dicitur, iste vester plane, ut @1 €mihi quidem videtur, inermis ac nudus est. tollit defi-€nitiones, nihil de dividendo ac partiendo docet, non €quo modo efficiatur concludaturque ratio tradit, non €qua via captiosa solvantur ambigua distinguantur osten-€dit; iudicia rerum in sensibus ponit, quibus si semel €aliquid falsi pro vero probatum sit, sublatum esse omne €iudicium veri et falsi putat. @@Confirmat autem illud vel maxime, quod ipsa natura, €ut ait ille, sciscat et probet, id est voluptatem et dolo-€rem. ad haec et quae sequamur et quae fugiamus re-€fert omnia. quod quamquam Aristippi est a Cyrenai-€cisque melius liberiusque defenditur, tamen eius modi €esse iudico, ut nihil homine videatur indignius. ad ma-€iora enim quaedam nos natura genuit et conformavit, €ut mihi quidem videtur. ac fieri potest, ut errem, sed €ita prorsus existimo, neque eum Torquatum, qui hoc €primus cognomen invenerit, aut torquem illum hosti €detraxisse, ut aliquam ex eo perciperet corpore volup-€tatem, aut cum Latinis tertio consulatu conflixisse apud €Veserim propter voluptatem; quod vero securi percus-€sit filium, privavisse se etiam videtur multis volupta-€tibus, cum ipsi naturae patrioque amori praetulerit ius maiestatis atque imperii. quid? T. Torquatus, is qui €consul cum Cn. Octavio fuit, cum illam severitatem in €eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Silano eman-€cipaverat, ut eum Macedonum legatis accusantibus, €quod pecunias praetorem in provincia cepisse arguerent, €causam apud se dicere iuberet reque ex utraque parte €audita pronuntiaret eum non talem videri fuisse in im-€perio, quales eius maiores fuissent, et in conspectum €suum venire vetuit, numquid tibi videtur de voluptati-€bus suis cogitavisse? €@@Sed ut omittam pericula, labores, dolorem etiam, €quem optimus quisque pro patria et pro suis suscipit, @1 €ut non modo nullam captet, sed etiam praetereat omnes €voluptates, dolores denique quosvis suscipere malit €quam deserere ullam officii partem, ad ea, quae hoc €non minus declarant, sed videntur leviora, veniamus. quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid hi-€storiae cognitioque rerum, quid poe+tarum evolutio, quid €tanta tot versuum memoria voluptatis affert? nec mihi €illud dixeris: 'Haec enim ipsa mihi sunt voluptati, et €erant illa Torquatis.' Numquam hoc ita defendit Epi-€curus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut €saperet aliquid aut ista didicisset. et quod quaeritur €saepe, cur tam multi sint Epicurei, sunt aliae quoque €causae, sed multitudinem haec maxime allicit, quod ita €putant dici ab illo, recta et honesta quae sint, ea facere €ipsa per se laetitiam, id est voluptatem. homines op-€timi non intellegunt totam rationem everti, si ita res se €habeat. nam si concederetur, etiamsi ad corpus nihil €referatur, ista sua sponte et per se esse iucunda, per €se esset et virtus et cognitio rerum, quod minime ille €vult, expetenda. @@Haec igitur Epicuri non probo, inquam. De cetero €vellem equidem aut ipse doctrinis fuisset instructior_ €est enim, quod tibi ita videri necesse est, non satis €politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi appellantur €_aut ne deterruisset alios a studiis. quamquam te €quidem video minime esse deterritum. €@@Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem €quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter arridens: €Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philoso-€phorum choro sustulisti. quid ei reliquisti, nisi te, quo-€quo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? aliena @1 €dixit in physicis nec ea ipsa, quae tibi probarentur; si €qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. disserendi €artem nullam habuit. voluptatem cum summum bonum €diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc €quoque alienum; nam ante Aristippus, et ille melius. €addidisti ad extremum etiam indoctum fuisse. @@Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡˜›‚quid non probes eius, a quo dissentias. quid enim me €prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille di-€ceret? cum praesertim illa perdiscere ludus esset. quam €ob rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt €vituperandae, maledicta, contumeliae, tum iracundiae, €contentiones concertationesque in disputando pertinaces €indignae philosophia mihi videri solent. @@Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; neque €enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia €aut pertinacia recte disputari potest. sed ad haec, nisi €molestum est, habeo quae velim. €@@An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec €dicturum fuisse? €@@Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam €placet an de una voluptate quaeri, de qua omne cer-€tamen est? €@@Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. €@@Sic faciam igitur, inquit: unam rem explicabo, eam-€que maximam, de physicis alias, et quidem tibi et de-€clinationem istam atomorum et magnitudinem solis pro-€babo et Democriti errata ab Epicuro reprehensa et cor- @1 €recta permulta. nunc dicam de voluptate, nihil scilicet €novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse con-€fidam. @@Certe, inquam, pertinax non ero tibique, si mihi pro-€babis ea, quae dices, libenter assentiar. €@@Probabo, inquit, modo ista sis aequitate, quam osten-€dis. sed uti oratione perpetua malo quam interrogare €aut interrogari. €@@Ut placet, inquam. €@@Tum dicere exorsus est. Primum igitur, inquit, sic €agam, ut ipsi auctori huius disciplinae placet: consti-€tuam, quid et quale sit id, de quo quaerimus, non quo €ignorare vos arbitrer, sed ut ratione et via procedat €oratio. quaerimus igitur, quid sit extremum et ultimum €bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale €debet esse, ut ad id omnia referri oporteat, ipsum €autem nusquam. hoc Epicurus in voluptate ponit, €quod summum bonum esse vult, summumque malum dolorem, idque instituit docere sic: omne animal, si-€mul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gau-€dere ut summo bono, dolorem aspernari ut summum €malum et, quantum possit, a se repellere, idque facere €nondum depravatum ipsa natura incorrupte atque in-€tegre iudicante. itaque negat opus esse ratione neque €disputatione, quam ob rem voluptas expetenda, fugien-€dus dolor sit. sentiri haec putat, ut calere ignem, ni-€vem esse albam, dulce mel. quorum nihil oportere ex-€quisitis rationibus confirmare, tantum satis esse admo-€nere. interesse enim inter argumentum conclusionem-€que rationis et inter mediocrem animadversionem atque €admonitionem. altera occulta quaedam et quasi invo-€luta aperiri, altera prompta et aperta iudicari. etenim €quoniam detractis de homine sensibus reliqui nihil est, @1 €necesse est quid aut ad naturam aut contra sit a na-€tura ipsa iudicari. ea quid percipit aut quid iudicat, €quo aut petat aut fugiat aliquid, praeter voluptatem et dolorem? Sunt autem quidam e nostris, qui haec sub-€tilius velint tradere et negent satis esse quid bonum €sit aut quid malum sensu iudicari, sed animo etiam ac €ratione intellegi posse et voluptatem ipsam per se esse €expetendam et dolorem ipsum per se esse fugiendum. €itaque aiunt hanc quasi naturalem atque insitam in ani-€mis nostris inesse notionem, ut alterum esse appeten-€dum, alterum aspernandum sentiamus. Alii autem, qui-€bus ego assentior, cum a philosophis compluribus per-€multa dicantur, cur nec voluptas in bonis sit numeranda €nec in malis dolor, non existimant oportere nimium nos €causae confidere, sed et argumentandum et accurate €disserendum et rationibus conquisitis de voluptate et €dolore disputandum putant. @@Sed ut perspiciatis, unde omnis iste natus error sit €voluptatem accusantium doloremque laudantium, totam €rem aperiam eaque ipsa, quae ab illo inventore veri-€tatis et quasi architecto beatae vitae dicta sunt, expli-€cabo. nemo enim ipsam voluptatem, quia voluptas sit, €aspernatur aut odit aut fugit, sed quia consequuntur €magni dolores eos, qui ratione voluptatem sequi ne-€sciunt, neque porro quisquam est, qui dolorem ipsum, €quia dolor sit, amet, consectetur, adipisci velit, sed quia €non numquam eius modi tempora incidunt, ut labore €et dolore magnam aliquam quaerat voluptatem. Ut enim €ad minima veniam, quis nostrum exercitationem ullam @1 €corporis suscipit laboriosam, nisi ut aliquid ex ea com-€modi consequatur? quis autem vel eum iure reprehen-€derit, qui in ea voluptate velit esse, quam nihil molestiae €consequatur, vel illum, qui dolorem eum fugiat, quo voluptas nulla pariatur? At vero eos et accusamus et €iusto odio dignissimos ducimus, qui blanditiis praesen-€tium voluptatum deleniti atque corrupti, quos dolores €et quas molestias excepturi sint, obcaecati cupiditate €non provident, similique sunt in culpa, qui officia de-€serunt mollitia animi, id est laborum et dolorum fuga. €et harum quidem rerum facilis est et expedita distinc-€tio. nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi €optio, cumque nihil impedit, quo minus id, quod maxi-€me placeat, facere possimus, omnis voluptas assumenda €est, omnis dolor repellendus. temporibus autem qui-€busdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus €saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et mo-€lestiae non recusandae. itaque earum rerum hic tene-€tur a sapiente delectus, ut aut reiciendis voluptatibus €maiores alias consequatur aut perferendis doloribus as-€periores repellat. @@Hanc ego cum teneam sententiam, quid est cur ve-€rear, ne ad eam non possim accommodare Torquatos €nostros? quos tu paulo ante cum memoriter, tum etiam €erga nos amice et benivole collegisti, nec me tamen €laudandis maioribus meis corrupisti nec segniorem ad €respondendum reddidisti. quorum facta quem ad mo-€dum, quaeso, interpretaris? sicine eos censes aut in €armatum hostem impetum fecisse aut in liberos atque €in sanguinem suum tam crudelis fuisse, nihil ut de utili-€tatibus, nihil ut de commodis suis cogitarent? at id ne €ferae quidem faciunt, ut ita ruant itaque turbent, ut @1 €earum motus et impetus quo pertineant non intellega-€mus, tu tam egregios viros censes tantas res gessisse sine causa? quae fuerit causa, mox videro; interea hoc €tenebo, si ob aliquam causam ista, quae sine dubio €praeclara sunt, fecerint, virtutem iis per se ipsam cau-€sam non fuisse._Torquem detraxit hosti._Et qui-€dem se texit, ne interiret._At magnum periculum €adiit._In oculis quidem exercitus._Quid ex eo est €consecutus?_Laudem et caritatem, quae sunt vitae €sine metu degendae praesidia firmissima._Filium €morte multavit._Si sine causa, nollem me ab eo or-€tum, tam inportuno tamque crudeli; sin, ut dolore suo €sanciret militaris imperii disciplinam exercitumque in €gravissimo bello animadversionis metu contineret, sa-€luti prospexit civium, qua intellegebat contineri suam. atque haec ratio late patet. in quo enim maxime con-€suevit iactare vestra se oratio, tua praesertim, qui stu-€diose antiqua persequeris, claris et fortibus viris com-€memorandis eorumque factis non emolumento aliquo, €sed ipsius honestatis decore laudandis, id totum ever-€titur eo delectu rerum, quem modo dixi, constituto, ut €aut voluptates omittantur maiorum voluptatum adipi-€scendarum causa aut dolores suscipiantur maiorum do-€lorum effugiendorum gratia. @@Sed de clarorum hominum factis illustribus et glorio-€sis satis hoc loco dictum sit. erit enim iam de omnium €virtutum cursu ad voluptatem proprius disserendi locus. €nunc autem explicabo, voluptas ipsa quae qualisque €sit, ut tollatur error omnis imperitorum intellegaturque €ea, quae voluptaria, delicata, mollis habeatur disciplina, €quam gravis, quam continens, quam severa sit. Non €enim hanc solam sequimur, quae suavitate aliqua na- @1 €turam ipsam movet et cum iucunditate quadam perci-€pitur sensibus, sed maximam voluptatem illam habemus, €quae percipitur omni dolore detracto. nam quoniam, €cum privamur dolore, ipsa liberatione et vacuitate om-€nis molestiae gaudemus, omne autem id, quo gaude-€mus, voluptas est, ut omne, quo offendimur, dolor, do-€loris omnis privatio recte nominata est voluptas. ut €enim, cum cibo et potione fames sitisque depulsa est, €ipsa detractio molestiae consecutionem affert volupta-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡˜¥ˆ’tis, sic in omni re doloris amotio successionem efficit voluptatis. itaque non placuit Epicuro medium esse €quiddam inter dolorem et voluptatem; illud enim ip-€sum, quod quibusdam medium videretur, cum omni €dolore careret, non modo voluptatem esse, verum etiam €summam voluptatem. quisquis enim sentit, quem ad €modum sit affectus, eum necesse est aut in voluptate €esse aut in dolore. omnis autem privatione doloris €putat Epicurus terminari summam voluptatem, ut postea €variari voluptas distinguique possit, augeri amplificari-que non possit. At etiam Athenis, ut e patre audiebam €facete et urbane Stoicos irridente, statua est in Cera-€mico Chrysippi sedentis porrecta manu, quae manus €significet illum in hac esse rogatiuncula delectatum: €'Numquidnam manus tua sic affecta, quem ad modum €affecta nunc est, desiderat?'_Nihil sane._'At, si €voluptas esset bonum, desideraret.'_Ita credo._ €'Non est igitur voluptas bonum.' Hoc ne statuam qui-€dem dicturam pater aiebat, si loqui posset. conclusum €est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicu-€rum. nam si ea sola voluptas esset, quae quasi titil-€laret sensus, ut ita dicam, et ad eos cum suavitate af-€flueret et illaberetur, nec manus esse contenta posset nec @1 €ulla pars vacuitate doloris sine iucundo motu vo-€luptatis. sin autem summa voluptas est, ut Epicuro €placet, nihil dolere, primum tibi recte, Chrysippe, con-€cessum est nihil desiderare manum, cum ita esset af-€fecta, secundum non recte, si voluptas esset bonum, €fuisse desideraturam. idcirco enim non desideraret, €quia, quod dolore caret, id in voluptate est. @@Extremum autem esse bonorum voluptatem ex hoc €facillime perspici potest: Constituamus aliquem magnis, €multis, perpetuis fruentem et animo et corpore volupta-€tibus nullo dolore nec impediente nec inpendente, quem €tandem hoc statu praestabiliorem aut magis expeten-€dum possimus dicere? inesse enim necesse est in eo, €qui ita sit affectus, et firmitatem animi nec mortem nec €dolorem timentis, quod mors sensu careat, dolor in €longinquitate levis, in gravitate brevis soleat esse, ut €eius magnitudinem celeritas, diuturnitatem allevatio con-soletur. ad ea cum accedit, ut neque divinum numen €horreat nec praeteritas voluptates effluere patiatur €earumque assidua recordatione laetetur, quid est, quod €huc possit, quod melius sit, accedere? Statue contra €aliquem confectum tantis animi corporisque doloribus, €quanti in hominem maximi cadere possunt, nulla spe €proposita fore levius aliquando, nulla praeterea neque €praesenti nec expectata voluptate, quid eo miserius €dici aut fingi potest? quodsi vita doloribus referta €maxime fugienda est, summum profecto malum est vi-€vere cum dolore, cui sententiae consentaneum est ulti-€mum esse bonorum cum voluptate vivere. nec enim €habet nostra mens quicquam, ubi consistat tamquam €in extremo, omnesque et metus et aegritudines ad do-€lorem referuntur, nec praeterea est res ulla, quae sua natura aut sollicitare possit aut angere. Praeterea et €appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum @1 €initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. quod €cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque €laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. quoniam €autem id est vel summum bonorum vel ultimum vel €extremum_quod Graeci $TE/LOS& nominant_, quod €ipsum nullam ad aliam rem, ad id autem res referuntur €omnes, fatendum est summum esse bonum iucunde €vivere. €@@Id qui in una virtute ponunt et splendore nominis €capti quid natura postulet non intellegunt, errore maxi-€mo, si Epicurum audire voluerint, liberabuntur. istae €enim vestrae eximiae pulchraeque virtutes nisi volup-€tatem efficerent, quis eas aut laudabilis aut expetendas €arbitraretur? ut enim medicorum scientiam non ipsius €artis, sed bonae valetudinis causa probamus, et guber-€natoris ars, quia bene navigandi rationem habet, utili-€tate, non arte laudatur, sic sapientia, quae ars vivendi €putanda est, non expeteretur, si nihil efficeret; nunc €expetitur, quod est tamquam artifex conquirendae et comparandae voluptatis_quam autem ego dicam €voluptatem, iam videtis, ne invidia verbi labefactetur €oratio mea_. nam cum ignoratione rerum bonarum €et malarum maxime hominum vita vexetur, ob eum-€que errorem et voluptatibus maximis saepe priventur €et durissimis animi doloribus torqueantur, sapientia est €adhibenda, quae et terroribus cupiditatibusque detractis €et omnium falsarum opinionum temeritate derepta cer-€tissimam se nobis ducem praebeat ad voluptatem. sa-€pientia enim est una, quae maestitiam pellat ex animis, €quae nos exhorrescere metu non sinat. qua praecep- @1 €trice in tranquillitate vivi potest omnium cupiditatum €ardore restincto. cupiditates enim sunt insatiabiles, €quae non modo singulos homines, sed universas fami-€lias evertunt, totam etiam labefactant saepe rem publi-cam. ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, sedi-€tiones, bella nascuntur, nec eae se foris solum iactant €nec tantum in alios caeco impetu incurrunt, sed intus €etiam in animis inclusae inter se dissident atque dis-€cordant, ex quo vitam amarissimam necesse est effici, €ut sapiens solum amputata circumcisaque inanitate omni €et errore naturae finibus contentus sine aegritudine pos-sit et sine metu vivere. quae est enim aut utilior aut €ad bene vivendum aptior partitio quam illa, qua est €usus Epicurus? qui unum genus posuit earum cupidi-€tatum, quae essent et naturales et necessariae, alterum, €quae naturales essent nec tamen necessariae, tertium, €quae nec naturales nec necessariae. quarum ea ratio €est, ut necessariae nec opera multa nec impensa ex-€pleantur; ne naturales quidem multa desiderant, prop-€terea quod ipsa natura divitias, quibus contenta sit, et €parabilis et terminatas habet; inanium autem cupidi-tatum nec modus ullus nec finis inveniri potest. quodsi €vitam omnem perturbari videmus errore et inscientia, €sapientiamque esse solam, quae nos a libidinum im-€petu et a formidinum terrore vindicet et ipsius fortunae €modice ferre doceat iniurias et omnis monstret vias, €quae ad quietem et ad tranquillitatem ferant, quid est €cur dubitemus dicere et sapientiam propter voluptates €expetendam et insipientiam propter molestias esse fu-€giendam? @@Eademque ratione ne temperantiam quidem propter €se expetendam esse dicemus, sed quia pacem animis @1 €afferat et eos quasi concordia quadam placet ac leniat. €temperantia est enim, quae in rebus aut expetendis aut €fugiendis ut rationem sequamur monet. nec enim satis €est iudicare quid faciendum non faciendumve sit, sed €stare etiam oportet in eo, quod sit iudicatum. plerique €autem, quod tenere atque servare id, quod ipsi statue-€runt, non possunt, victi et debilitati obiecta specie vo-€luptatis tradunt se libidinibus constringendos nec quid €eventurum sit provident ob eamque causam propter €voluptatem et parvam et non necessariam et quae vel €aliter pararetur et qua etiam carere possent sine dolore €tum in morbos gravis, tum in damna, tum in dedecora €incurrunt, saepe etiam legum iudiciorumque poenis obligantur. Qui autem ita frui volunt voluptatibus, ut €nulli propter eas consequantur dolores, et qui suum €iudicium retinent, ne voluptate victi faciant id, quod €sentiant non esse faciendum, ii voluptatem maximam €adipiscuntur praetermittenda voluptate. idem etiam €dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, inci-€dant in maiorem. ex quo intellegitur nec intemperan-€tiam propter se esse fugiendam temperantiamque ex-€petendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores €consequatur. @@Eadem fortitudinis ratio reperietur. nam neque la-€borum perfunctio neque perpessio dolorum per se ipsa €allicit nec patientia nec assiduitas nec vigiliae nec ea €ipsa, quae laudatur, industria, ne fortitudo quidem, sed €ista sequimur, ut sine cura metuque vivamus animum-€que et corpus, quantum efficere possimus, molestia libe-€remus. ut enim mortis metu omnis quietae vitae status €perturbatur, et ut succumbere doloribus eosque humili €animo inbecilloque ferre miserum est, ob eamque de-€bilitatem animi multi parentes, multi amicos, non nulli @1 €patriam, plerique autem se ipsos penitus perdiderunt, þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡˜±ˆŒsic robustus animus et excelsus omni est liber cura et €angore, cum et mortem contemnit, qua qui affecti sunt €in eadem causa sunt, qua ante quam nati, et ad dolo-€res ita paratus est, ut meminerit maximos morte finiri, €parvos multa habere intervalla requietis, mediocrium €nos esse dominos, ut, si tolerabiles sint, feramus, si €minus, animo aequo e vita, cum ea non placeat, tam-€quam e theatro exeamus. quibus rebus intellegitur nec €timiditatem ignaviamque vituperari nec fortitudinem €patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia €dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. @@Iustitia restat, ut de omni virtute sit dictum. sed si-€milia fere dici possunt. ut enim sapientiam, temperan-€tiam, fortitudinem copulatas esse docui cum voluptate, €ut ab ea nullo modo nec divelli nec distrahi possint, €sic de iustitia iudicandum est, quae non modo num-€quam nocet cuiquam, sed contra semper afficit cum vi €sua atque natura, quod tranquillat animos, tum spe €nihil earum rerum defuturum, quas natura non depra-€vata desiderat. [2Et]2 quem ad modum temeritas et li-€bido et ignavia semper animum excruciant et semper €sollicitant turbulentaeque sunt, sic [2inprobitas si]2 cuius €in mente consedit, hoc ipso, quod adest, turbulenta est; €si vero molita quippiam est, quamvis occulte fecerit, €numquam tamen id confidet fore semper occultum. €plerumque improborum facta primo suspicio insequitur, €dein sermo atque fama, tum accusator, tum iudex; multi etiam, ut te consule, ipsi se indicaverunt. quodsi qui @1 €satis sibi contra hominum conscientiam saepti esse et €muniti videntur, deorum tamen horrent easque ipsas €sollicitudines, quibus eorum animi noctesque diesque €exeduntur, a diis inmortalibus supplicii causa impor-€tari putant. quae autem tanta ex improbis factis ad €minuendas vitae molestias accessio potest fieri, quanta €ad augendas, cum conscientia factorum, tum poena le-€gum odioque civium? et tamen in quibusdam neque €pecuniae modus est neque honoris neque imperii nec €libidinum nec epularum nec reliquarum cupiditatum, €quas nulla praeda umquam improbe parta minuit, [2sed]2 €potius inflammat, ut coe+rcendi magis quam dedocendi esse videantur. Invitat igitur vera ratio bene sanos ad €iustitiam, aequitatem, fidem, neque homini infanti aut €inpotenti iniuste facta conducunt, qui nec facile efficere €possit, quod conetur, nec optinere, si effecerit, et opes €vel fortunae vel ingenii liberalitati magis conveniunt, €qua qui utuntur, benivolentiam sibi conciliant et, quod €aptissimum est ad quiete vivendum, caritatem, praeser-tim cum omnino nulla sit causa peccandi. quae enim €cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine €ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non €est. nihil enim desiderabile concupiscunt, plusque in €ipsa iniuria detrimenti est quam in iis rebus emolu-€menti, quae pariuntur iniuria. Itaque ne iustitiam qui-€dem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia €iucunditatis vel plurimum afferat. nam diligi et carum €esse iucundum est propterea, quia tutiorem vitam et €voluptatem pleniorem efficit. itaque non ob ea solum €incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inpro- @1 €bitatem putamus, sed multo etiam magis, quod, cuius €in animo versatur, numquam sinit eum respirare, num-€quam adquiescere. @@Quodsi ne ipsarum quidem virtutum laus, in qua €maxime ceterorum philosophorum exultat oratio, repe-€rire exitum potest, nisi derigatur ad voluptatem, volup-€tas autem est sola, quae nos vocet ad se et alliciat €suapte natura, non potest esse dubium, quin id sit €summum atque extremum bonorum omnium, beateque €vivere nihil aliud sit nisi cum voluptate vivere. @@Huic certae stabilique sententiae quae sint coniuncta €explicabo brevi. nullus in ipsis error est finibus bono-€rum et malorum, id est in voluptate aut in dolore, sed €in his rebus peccant, cum e quibus haec efficiantur €ignorant. animi autem voluptates et dolores nasci fa-€temur e corporis voluptatibus et doloribus_itaque €concedo, quod modo dicebas, cadere causa, si qui e €nostris aliter existimant, quos quidem video esse mul-€tos, sed imperitos_, quamquam autem et laetitiam €nobis voluptas animi et molestiam dolor afferat, eorum €tamen utrumque et ortum esse e corpore et ad corpus €referri, nec ob eam causam non multo maiores esse et €voluptates et dolores animi quam corporis. nam cor-€pore nihil nisi praesens et quod adest sentire possumus, €animo autem et praeterita et futura. ut enim aeque €doleamus animo, cum corpore dolemus, fieri tamen €permagna accessio potest, si aliquod aeternum et infi-€nitum impendere malum nobis opinemur. quod idem €licet transferre in voluptatem, ut ea maior sit, si nihil tale metuamus. Iam illud quidem perspicuum est, maxi-€mam animi aut voluptatem aut molestiam plus aut ad €beatam aut ad miseram vitam afferre momenti quam €eorum utrumvis, si aeque diu sit in corpore. Non pla- @1 €cet autem detracta voluptate aegritudinem statim con-€sequi, nisi in voluptatis locum dolor forte successerit, €at contra gaudere nosmet omittendis doloribus, etiamsi €voluptas ea, quae sensum moveat, nulla successerit, €eoque intellegi potest quanta voluptas sit non dolere. Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laeta-€mur iis, quae recordamur. stulti autem malorum me-€moria torquentur, sapientes bona praeterita grata recor-€datione renovata delectant. est autem situm in nobis €ut et adversa quasi perpetua oblivione obruamus et €secunda iucunde ac suaviter meminerimus. sed cum €ea, quae praeterierunt, acri animo et attento intuemur, €tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, laetitia, €si bona. €@@O praeclaram beate vivendi et apertam et simplicem €et directam viam! cum enim certe nihil homini possit €melius esse quam vacare omni dolore et molestia per-€fruique maximis et animi et corporis voluptatibus, vi-€detisne quam nihil praetermittatur quod vitam adiuvet, €quo facilius id, quod propositum est, summum bonum €consequamur? clamat Epicurus, is quem vos nimis €voluptatibus esse deditum dicitis, non posse iucunde €vivi, nisi sapienter, honeste iusteque vivatur, nec sa-pienter, honeste, iuste, nisi iucunde. neque enim civitas €in seditione beata esse potest nec in discordia domi-€norum domus; quo minus animus a se ipse dissidens €secumque discordans gustare partem ullam liquidae €voluptatis et liberae potest. atqui pugnantibus et con-€trariis studiis consiliisque semper utens nihil quieti vi-€dere, nihil tranquilli potest. @@Quodsi corporis gravioribus morbis vitae iucunditas €impeditur, quanto magis animi morbis impediri necesse €est! animi autem morbi sunt cupiditates inmensae et @1 €inanes divitiarum, gloriae, dominationis, libidinosarum €etiam voluptatum. accedunt aegritudines, molestiae, €maerores, qui exedunt animos conficiuntque curis ho-€minum non intellegentium nihil dolendum esse animo, €quod sit a dolore corporis praesenti futurove seiunctum. €nec vero quisquam stultus non horum morborum aliquo laborat, nemo igitur est non miser. accedit etiam mors, €quae quasi saxum Tantalo semper impendet, tum super-€stitio, qua qui est imbutus quietus esse numquam pot-€est. praeterea bona praeterita non meminerunt, prae-€sentibus non fruuntur, futura modo expectant, quae €quia certa esse non possunt, conficiuntur et angore et €metu maximeque cruciantur, cum sero sentiunt frustra €se aut pecuniae studuisse aut imperiis aut opibus aut €gloriae. nullas enim consequuntur voluptates, quarum €potiendi spe inflammati multos labores magnosque sus-ceperant. ecce autem alii minuti et angusti aut omnia €semper desperantes aut malivoli, invidi, difficiles, luci-€fugi, maledici, monstruosi, alii autem etiam amatoriis €levitatibus dediti, alii petulantes, alii audaces, protervi, €idem intemperantes et ignavi, numquam in sententia €permanentes, quas ob causas in eorum vita nulla est €intercapedo molestiae. igitur neque stultorum quisquam €beatus neque sapientium non beatus. Multoque hoc melius €nos veriusque quam Stoici. illi enim negant esse bonum €quicquam nisi nescio quam illam umbram, quod appellant €honestum non tam solido quam splendido nomine, virtu-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¡˜½ˆŒtem autem nixam hoc honesto nullam requirere volup-€tatem atque ad beate vivendum se ipsa esse contentam. @1 @@Sed possunt haec quadam ratione dici non modo €non repugnantibus, verum etiam approbantibus nobis. €sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus inducitur: €finitas habet cupiditates, neglegit mortem, de diis in-€mortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si €ita melius sit, migrare de vita. his rebus instructus €semper est in voluptate. neque enim tempus est ullum, €quo non plus voluptatum habeat quam dolorum. nam €et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, €ut animadvertat quanta sint ea quamque iucunda, ne-€que pendet ex futuris, sed expectat illa, fruitur prae-€sentibus ab iisque vitiis, quae paulo ante collegi, abest €plurimum et, cum stultorum vitam cum sua comparat, €magna afficitur voluptate. dolores autem si qui incur-€runt, numquam vim tantam habent, ut non plus habeat sapiens, quod gaudeat, quam quod angatur. optime €vero Epicurus, quod exiguam dixit fortunam intervenire €sapienti maximasque ab eo et gravissimas res consilio €ipsius et ratione administrari neque maiorem volupta-€tem ex infinito tempore aetatis percipi posse, quam ex €hoc percipiatur, quod videamus esse finitum. In dia-€lectica autem vestra nullam existimavit esse nec ad €melius vivendum nec ad commodius disserendum viam. €In physicis plurimum posuit. ea scientia et verborum €vis et natura orationis et consequentium repugnantiumve €ratio potest perspici. omnium autem rerum natura co-€gnita levamur superstitione, liberamur mortis metu, non €conturbamur ignoratione rerum, e qua ipsa horribiles €existunt saepe formidines. denique etiam morati me-€lius erimus, cum didicerimus quid natura desideret. tum €vero, si stabilem scientiam rerum tenebimus, servata €illa, quae quasi delapsa de caelo est ad cognitionem €omnium, regula, ad quam omnia iudicia rerum diri- @1 €gentur, numquam ullius oratione victi sententia desiste-mus. nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo €poterimus sensuum iudicia defendere. quicquid porro €animo cernimus, id omne oritur a sensibus; qui si om-€nes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique pot-€erit aliquid cognosci et percipi. quos qui tollunt et €nihil posse percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ip-€sum quidem expedire possunt, quod disserunt. prae-€terea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio €et vitae degendae et rerum gerendarum. sic e physicis €et fortitudo sumitur contra mortis timorem et constan-€tia contra metum religionis et sedatio animi omnium €rerum occultarum ignoratione sublata et moderatio na-€tura cupiditatum generibusque earum explicatis, et, ut €modo docui, cognitionis regula et iudicio ab eadem €illa constituto veri a falso distinctio traditur. @@Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius €de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, af-€firmatis nullam omnino fore. de qua Epicurus quidem €ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum sa-€pientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil €uberius, nihil iucundius. nec vero hoc oratione solum, €sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit. €quod quam magnum sit fictae veterum fabulae decla-€rant, in quibus tam multis tamque variis ab ultima €antiquitate repetitis tria vix amicorum paria reperiun-€tur, ut ad Orestem pervenias profectus a Theseo. at vero €Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam ma-€gnos quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit €amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. sed €ad rem redeamus; de hominibus dici non necesse est. @@Tribus igitur modis video esse a nostris de amicitia €disputatum. alii cum eas voluptates, quae ad amicos @1 €pertinerent, negarent esse per se ipsas tam expetendas, €quam nostras expeteremus, quo loco videtur quibusdam €stabilitas amicitiae vacillare, tuentur tamen eum locum €seque facile, ut mihi videtur, expediunt. ut enim vir-€tutes, de quibus ante dictum est, sic amicitiam negant €posse a voluptate discedere. nam cum solitudo et vita €sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa €monet amicitias comparare, quibus partis confirmatur €animus et a spe pariendarum voluptatum seiungi non potest. atque ut odia, invidiae, despicationes adver-€santur voluptatibus, sic amicitiae non modo fautrices €fidelissimae, sed etiam effectrices sunt voluptatum tam €amicis quam sibi, quibus non solum praesentibus fru-€untur, sed etiam spe eriguntur consequentis ac posteri €temporis. quod quia nullo modo sine amicitia firmam €et perpetuam iucunditatem vitae tenere possumus ne-€que vero ipsam amicitiam tueri, nisi aeque amicos et €nosmet ipsos diligamus, idcirco et hoc ipsum efficitur €in amicitia, et amicitia cum voluptate conectitur. nam €et laetamur amicorum laetitia aeque atque nostra et pariter dolemus angoribus. quocirca eodem modo sa-€piens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quos-€que labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem €suscipiet propter amici voluptatem. quaeque de vir-€tutibus dicta sunt, quem ad modum eae semper volup-€tatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. €praeclare enim Epicurus his paene verbis: 'Eadem', in- @1 €quit, 'scientia confirmavit animum, ne quod aut sempi-€ternum aut diuturnum timeret malum, quae perspexit €in hoc ipso vitae spatio amicitiae praesidium esse fir-€missimum.' @@Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra €vestra convicia, sed tamen satis acuti, qui verentur ne, €si amicitiam propter nostram voluptatem expetendam €putemus, tota amicitia quasi claudicare videatur. ita-€que primos congressus copulationesque et consuetudi-€num instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; €cum autem usus progrediens familiaritatem effecerit, €tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi nulla sit €utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos €amentur. etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, €si campum, si canes, si equos, si ludicra exercendi aut €venandi consuetudine adamare solemus, quanto id in €hominum consuetudine facilius fieri poterit et iustius? @@Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sa-€pientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. €quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam vide-€mus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum re-€periri posse, quod coniunctione tali sit aptius. €@@Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non €impediri rationem amicitiae, si summum bonum in vo-€luptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino €amicitiae non posse reperiri. @@Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et €clariora sunt, si omnia dixi hausta e fonte naturae, si €tota oratio nostra omnem sibi fidem sensibus confir- @1 €mat, id est incorruptis atque integris testibus, si infan-€tes pueri, mutae etiam bestiae paene loquuntur magistra €ac duce natura nihil esse prosperum nisi voluptatem, €nihil asperum nisi dolorem, de quibus neque depravate €iudicant neque corrupte, nonne ei maximam gratiam €habere debemus, qui hac exaudita quasi voce naturae €sic eam firme graviterque comprehenderit, ut omnes €bene sanos in viam placatae, tranquillae, quietae, beatae €vitae deduceret? Qui quod tibi parum videtur eruditus, €ea causa est, quod nullam eruditionem esse duxit, nisi quae beatae vitae disciplinam iuvaret. an ille tempus €aut in poe+tis evolvendis, ut ego et Triarius te hortatore €facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas €omnisque puerilis est delectatio, aut se, ut Plato, in €musicis, geometria, numeris, astris contereret, quae et €a falsis initiis profecta vera esse non possunt et, si €essent vera, nihil afferrent, quo iucundius, id est quo €melius viveremus, eas ergo artes persequeretur, vivendi €artem tantam tamque et operosam et perinde fructuo-€sam relinqueret? non ergo Epicurus ineruditus, sed ii €indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea €putant usque ad senectutem esse discenda. €@@Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam €meam, et eo quidem consilio, tuum iudicium ut co-€gnoscerem, quoniam mihi ea facultas, ut id meo arbi-€tratu facerem, ante hoc tempus numquam est data. @1 þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Hic cum uterque me intueretur seseque ad audien-€dum significarent paratos, Primum, inquam, deprecor, €ne me tamquam philosophum putetis scholam vobis €aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philo-€sophis magnopere umquam probavi. quando enim €Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quic-€quam tale fecit? eorum erat iste mos qui tum so-€phistae nominabantur, quorum e numero primus est €ausus Leontinus Gorgias in conventu poscere quaestio-€nem, id est iubere dicere, qua de re quis vellet audire. €audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. sed et €illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Pla-€tone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. is enim €percontando atque interrogando elicere solebat eorum €opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respon-€dissent, si quid videretur, diceret. qui mos cum a poste-€rioribus non esset retentus, Arcesilas eum revocavit in-€stituitque ut ii, qui se audire vellent, non de se quae-€rerent, sed ipsi dicerent, quid sentirent; quod cum €dixissent, ille contra. sed eum qui audiebant, quoad €poterant, defendebant sententiam suam. apud ceteros €autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; quod €quidem iam fit etiam in Academia. ubi enim is, qui €audire vult, ita dixit: 'Voluptas mihi videtur esse sum-€mum bonum', perpetua oratione contra disputatur, ut @1 €facile intellegi possit eos, qui aliquid sibi videri dicant, €non ipsos in ea sententia esse, sed audire velle con-traria. Nos commodius agimus. non enim solum Tor-€quatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. ego autem €arbitror, quamquam admodum delectatus sum eius ora-€tione perpetua, tamen commodius, cum in rebus sin-€gulis insistas et intellegas quid quisque concedat, quid €abnuat, ex rebus concessis concludi quod velis et ad €exitum perveniri. cum enim fertur quasi torrens oratio, €quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen te-€neas, nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam €coe+rceas. €@@Omnis autem in quaerendo, quae via quadam et €ratione habetur, oratio praescribere primum debet ut €quibusdam in formulis &7ea res agetur&, ut, inter quos disseritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur. hoc €positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sen-€sitque in omni disputatione id fieri oportere. sed quod €proximum fuit non vidit. negat enim definiri rem pla-€cere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, €qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, €velut in hoc ipso, de quo nunc disputamus. quaerimus €enim finem bonorum. possumusne hic scire qualis sit, €nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixe-rimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? atqui €haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quid-€que sit aperitur, definitio est. qua tu etiam inprudens €utebare non numquam. nam hunc ipsum sive finem €sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo €omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum €usquam referretur. praeclare hoc quidem. bonum ip-€sum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definis- @1 €ses aut quod esset natura adpetendum aut quod prod-€esset aut quod iuvaret aut quod liberet modo. nunc €idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino €displicet definire et id facis, cum vis, velim definias €quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio est. @@Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas ne-€sciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem ali-€quam desideret? €@@Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer €habere bene cognitam voluptatem et satis firme con-€ceptam animo atque comprehensam. Nunc autem dico €ipsum Epicurum nescire et in eo nutare eumque, qui €crebro dicat diligenter oportere exprimi quae vis sub-€iecta sit vocibus, non intellegere interdum, quid sonet €haec vox voluptatis, id est quae res huic voci sub-€iciatur. €@@Tum ille ridens: Hoc vero, inquit, optimum, ut is, €qui finem rerum expetendarum voluptatem esse dicat, €id extremum, id ultimum bonorum, id ipsum quid et €quale sit, nesciat! €@@Atqui, inquam, aut Epicurus quid sit voluptas aut €omnes mortales, qui ubique sunt, nesciunt. €@@Quonam, inquit, modo? €@@Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam €sensus accipiens movetur et iucunditate quadam per-€funditur. @@Quid ergo? istam voluptatem, inquit, Epicurus €ignorat? €@@Non semper, inquam; nam interdum nimis etiam €novit, quippe qui testificetur ne intellegere quidem se @1 €posse ubi sit aut quod sit ullum bonum praeter illud, €quod cibo et potione et aurium delectatione et ob-€scena voluptate capiatur. an haec ab eo non dicun-€tur? €@@Quasi vero me pudeat, inquit, istorum, aut non pos-€sim quem ad modum ea dicantur ostendere! €@@Ego vero non dubito, inquam, quin facile possis, €nec est quod te pudeat sapienti adsentiri, qui se unus, €quod sciam, sapientem profiteri sit ausus. nam Metro-€dorum non puto ipsum professum, sed, cum appella-€retur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; €septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omnium nominati sunt. Verum hoc loco sumo verbis €his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam €ceteros. omnes enim iucundum motum, quo sensus hi-€laretur. Graece $H(DONH/N&, Latine voluptatem vocant. €@@Quid est igitur, inquit, quod requiras? €@@Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, €quam quo te aut Epicurum reprehensum velim. €@@Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attu-€leris, quam te reprehenderim. €@@Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid €dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri €oportere? €@@Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. €@@Quid? idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? @@Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. €@@Aliud igitur esse censet gaudere, aliud non dolere. €@@Et quidem, inquit, vehementer errat; nam, ut paulo €ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis €amotio. @1 €@@Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea €videro; aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil do-€lendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. €@@Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; €dici enim nihil potest verius. €@@Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas? €@@Quis istud possit, inquit, negare? €@@Eademne, quae restincta siti? €@@Immo alio genere; restincta enim sitis stabilitatem €voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius €restinctionis in motu est. €@@Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine €appellas? @@Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, €cum omnis dolor detractus esset, variari, non augeri €voluptatem? €@@Memini vero, inquam; sed tu istuc dixti bene Latine, €parum plane. varietas enim Latinum verbum est, €idque proprie quidem in disparibus coloribus dicitur, €sed transfertur in multa disparia: varium poe+ma, va-€ria oratio, varii mores, varia fortuna, voluptas etiam €varia dici solet, cum percipitur e multis dissimilibus €rebus dissimilis efficientibus voluptates. eam si varie-€tatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te €intellego; ista varietas quae sit non satis perspicio, €quod ais, cum dolore careamus, tum in summa volup-€tate nos esse, cum autem vescamur iis rebus, quae €dulcem motum afferant sensibus, tum esse in motu €voluptatem, qui faciat varietatem voluptatum, sed non €augeri illam non dolendi voluptatem, quam cur volup-€tatem appelles nescio. @1 @@An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam €nihil dolere? €@@Immo sit sane nihil melius, inquam_nondum enim €id quaero_, num propterea idem voluptas est, quod, €ut ita dicam, indolentia? €@@Plane idem, inquit, et maxima quidem, qua fieri nulla €maior potest. €@@Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita €constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere? quid enim necesse est, €tamquam meretricem in matronarum coetum, sic volup-€tatem in virtutum concilium adducere? invidiosum €nomen est, infame, suspectum. itaque hoc frequenter €dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epi-€curus voluptatem. quod quidem mihi si quando dictum þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜Œ‡est_est autem dictum non parum saepe_, etsi satis €clemens sum in disputando, tamen interdum soleo sub-€irasci. egone non intellego, quid sit $H(DONH/& Graece, La-€tine voluptas? utram tandem linguam nescio? deinde €qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epi-€curei esse voluerunt? quod vestri quidem vel optime €disputant, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus €sit, scire litteras. itaque ut maiores nostri ab aratro €adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic €vos de pagis omnibus colligitis bonos illos quidem vi-ros, sed certe non pereruditos. ergo illi intellegunt €quid Epicurus dicat, ego non intellego? ut scias me €intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod €ille $H(DONH/N&. et quidem saepe quaerimus verbum Lati-€num par Graeco et quod idem valeat; hic nihil fuit, €quod quaereremus. nullum inveniri verbum potest €quod magis idem declaret Latine, quod Graece, quam €declarat voluptas. huic verbo omnes, qui ubique sunt, @1 €qui Latine sciunt, duas res subiciunt, laetitiam in animo, €commotionem suavem iucunditatis in corpore. nam et €ille apud Trabeam 'voluptatem animi nimiam' laetitiam €dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui 'omnibus lae-€titiis laetum' esse se narrat. sed hoc interest, quod €voluptas dicitur etiam in animo_vitiosa res, ut Stoici €putant, qui eam sic definiunt: sublationem animi sine €ratione opinantis se magno bono frui_, non dicitur laetitia nec gaudium in corpore. in eo autem voluptas €omnium Latine loquentium more ponitur, cum perci-€pitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. hanc €quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; iu-€vare enim in utroque dicitur, ex eoque iucundum, €modo intellegas inter illum, qui dicat: 'Ta/nta laetitia €au/ctus sum, ut nihil co/nstet', et eum, qui: 'Nunc de-€mum mihi animus ardet', quorum alter laetitia gestiat, €alter dolore crucietur, esse illum medium: 'Quam-€quam hae/c inter nos nu/per notitia a/dmodum est', €qui nec laetetur nec angatur, itemque inter eum, qui €potiatur corporis expetitis voluptatibus, et eum, qui €crucietur summis doloribus, esse eum, qui utroque €careat. @@Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum €etiam nunc vel Graece loqui vel Latine docendus? et €tamen vide, ne, si ego non intellegam quid Epicurus €loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit €aliqua culpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. €quod duobus modis sine reprehensione fit, si aut de €industria facias, ut Heraclitus, 'cognomento qui $SKOTEI-€$NO/S& perhibetur, quia de natura nimis obscure memora-€vit', aut cum rerum obscuritas, non verborum, facit ut €non intellegatur oratio, qualis est in Timaeo Platonis. €Epicurus autem, ut opinor, nec non vult, si possit, plane €et aperte loqui, nec de re obscura, ut physici, aut arti- @1 €ficiosa, ut mathematici, sed de illustri et facili et iam €in vulgus pervagata loquitur. €@@Quamquam non negatis nos intellegere quid sit vo-€luptas, sed quid ille dicat. e quo efficitur, non ut nos €non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. si enim idem €dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum €esse sine ulla molestia vivere, cur mavult dicere volup-€tatem quam vacuitatem doloris, ut ille facit, qui quid €dicat intellegit? sin autem voluptatem putat adiun-€gendam eam, quae sit in motu_sic enim appellat €hanc dulcem: 'in motu', illam nihil dolentis 'in stabili-€tate'_, quid tendit? cum efficere non possit ut cui-€quam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam natu-€ram sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas €idem esse videatur. hoc est vim afferre, Torquate, sen-€sibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, qui-€bus inbuti sumus. quis enim est, qui non videat haec €esse in natura rerum tria? unum, cum in voluptate su-€mus, alterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc €equidem sum, credo item vos, nec in dolore nec in vo-€luptate; ut in voluptate sit, qui epuletur, in dolore, qui €torqueatur. tu autem inter haec tantam multitudinem €hominum interiectam non vides nec laetantium nec do-€lentium? @@Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, €in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. €@@Ergo in eadem voluptate eum, qui alteri misceat €mulsum ipse non sitiens, et eum, qui illud sitiens €bibat? @1 €@@Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod €quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ip-€sum providens, dialecticas captiones. €@@Rhetorice igitur, inquam, nos mavis quam dialectice €disputare? €@@Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, €non etiam philosophorum sit. €@@Zenonis est, inquam, hoc Stoici. omnem vim loquendi, €ut iam ante Aristoteles, in duas tributam esse partes, €rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem esse di-€cebat, quod latius loquerentur rhetores, dialectici autem €compressius. obsequar igitur voluntati tuae dicamque, €si potero, rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, €non nostra illa forensi, quam necesse est, cum popu-lariter loquatur, esse interdum paulo hebetiorem. sed €dum dialecticam, Torquate, contemnit Epicurus, quae €una continet omnem et perspiciendi quid in quaque €re sit scientiam et iudicandi quale quidque sit et ratione €ac via disputandi, ruit in dicendo, ut mihi quidem vi-€detur, nec ea, quae docere vult, ulla arte distinguit, ut €haec ipsa, quae modo loquebamur. summum a vobis €bonum voluptas dicitur. aperiendum est igitur, quid €sit voluptas; aliter enim explicari, quod quaeritur, non €potest. quam si explicavisset, non tam haesitaret. aut €enim eam voluptatem tueretur, quam Aristippus, id est, €qua sensus dulciter ac iucunde movetur, quam etiam €pecudes, si loqui possent, appellarent voluptatem, aut, €si magis placeret suo more loqui, quam ut €@@@@Omne/s Danai atque Myce/nenses. €@@@@Attica pubes €reliquique Graeci, qui hoc anapaesto citantur, hoc non €dolere solum voluptatis nomine appellaret, illud Ari-€stippeum contemneret, aut, si utrumque probaret, ut @1 €probat, coniungeret doloris vacuitatem cum voluptate et duobus ultimis uteretur. multi enim et magni philo-€sophi haec ultima bonorum iuncta fecerunt, ut Aristo-€teles virtutis usum cum vitae perfectae prosperitate con-€iunxit, Callipho adiunxit ad honestatem voluptatem, €Diodorus ad eandem honestatem addidit vacuitatem €doloris. idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, €quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi €vetere sententia. illi enim inter se dissentiunt. propterea €singulis finibus utuntur et, cum uterque Graece egregie €loquatur, nec Aristippus, qui voluptatem summum bo-€num dicit, in voluptate ponit non dolere, neque Hiero-€nymus, qui summum bonum statuit non dolere, volup-€tatis nomine umquam utitur pro illa indolentia, quippe €qui ne in expetendis quidem rebus numeret voluptatem. duae sunt enim res quoque, ne tu verba solum putes. €unum est sine dolore esse, alterum cum voluptate. vos €ex his tam dissimilibus rebus non modo nomen unum €_nam id facilius paterer_, sed etiam rem unam ex €duabus facere conamini, quod fieri nullo modo potest. €hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut €facit re, neque tamen dividit verbis. cum enim eam €ipsam voluptatem, quam eodem nomine omnes appel-€lamus, laudat locis plurimis, audet dicere ne suspicari €quidem se ullum bonum seiunctum ab illo Aristippeo €genere voluptatis, atque ibi hoc dicit, ubi omnis eius €est oratio de summo bono. in alio vero libro, in quo €breviter comprehensis gravissimis sententiis quasi ora-€cula edidisse sapientiae dicitur, scribit his verbis, quae €nota tibi profecto, Torquate, sunt_quis enim vestrum €non edidicit Epicuri $KURI/AS DO/CAS&, id est quasi maxime €ratas, quia gravissimae sint ad beate vivendum breviter €enuntiatae sententiae?_animadverte igitur rectene hanc sententiam interpreter: 'Si ea, quae sunt luxurio- @1 €sis efficientia voluptatum, liberarent eos deorum et €mortis et doloris metu docerentque qui essent fines €cupiditatum, nihil haberemus [2quod reprehenderemus]2, €cum undique complerentur voluptatibus nec haberent €ulla ex parte aliquid aut dolens aut aegrum, id est €autem malum.' þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜•ˆˆ@@Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Obsecro, in-€quit, Torquate, haec dicit Epicurus? quod mihi quidem €visus est, cum sciret, velle tamen confitentem audire €Torquatum. €@@At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem €ipsis verbis, inquit; sed quid sentiat, non videtis. €@@Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam intel-€legam quid sentiat; sed plane dicit quod intellegit. id-€que si ita dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, €si sapientes sint, dicit absurde, similiter et si dicat non €reprehendendos parricidas, si nec cupidi sint nec deos €metuant nec mortem nec dolorem. et tamen quid at-€tinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere ali-€quos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho €non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera ca-verent? sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxu-€riosos ob eam ipsam causam, quod ita viverent, ut €persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset €praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? €atqui reperiemus asotos primum ita non religiosos, ut €edint de patella, deinde ita mortem non timentes, ut €illud in ore habeant ex Hymnide: 'Mihi sex menses €sa/tis sunt vitae, se/ptimum Orco spo/ndeo'. iam doloris €medicamenta illa Epicurea tamquam de narthecio pro-€ment: 'Si gravis, brevis; si longus, levis.' Unum nescio, €quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. quid ergo attinet dicere: 'Nihil haberem, quod €reprehenderem, si finitas cupiditates haberent'? hoc est @1 €dicere: 'Non reprehenderem asotos, si non essent asoti.' €isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. €hic homo severus luxuriam ipsam per se reprehenden-€dam non putat, et hercule, Torquate, ut verum loqua-€mur, si summum bonum voluptas est, rectissime non €putat. €@@Noli enim mihi fingere asotos, ut soletis, qui in men-€sam vomant, et qui de conviviis auferantur crudique €postridie se rursus ingurgitent, qui solem, ut aiunt, nec €occidentem umquam viderint nec orientem, qui con-€sumptis patrimoniis egeant. nemo nostrum istius ge-€neris asotos iucunde putat vivere. mundos, elegantis, €optimis cocis, pistoribus, piscatu, aucupio, venatione, €his omnibus exquisitis, vitantes cruditatem, quibus vi-€num defusum e pleno sit chrysizon, ut ait Lucilius, €cui nihildum situlus et sacculus abstulerit, adhibentis €ludos et quae sequuntur, illa, quibus detractis clamat €Epicurus se nescire quid sit bonum; adsint etiam for-€mosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argen-€tum, Corinthium, locus ipse, aedificium_hos ergo €asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim. ex quo efficitur, non ut voluptas ne sit voluptas, sed €ut voluptas non sit summum bonum. Nec ille, qui Dio-€genem Stoicum adolescens, post autem Panaetium au-€dierat, Laelius, eo dictus est sapiens, quod non intel-€legeret quid suavissimum esset_nec enim sequitur, €ut, cui cor sapiat, ei non sapiat palatus_, sed quia €parvi id duceret. @1 €@@@@O lapathe, ut iactare, nec es satis cognitu' qui sis! €@@@@In quo [cognitu] Laelius clamores $SOFO\S& ille so-€@@@@@@@lebat €@@@@Edere compellans gumias ex ordine nostros. €praeclare Laelius, et recte $SOFO/S&, illudque vere: €@@@@O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. €@@@@Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista €@@@@Consumis squilla atque acupensere cum decimano. €is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat €eum bene cenare, qui omnia ponat in voluptate, et ta-€men non negat libenter cenasse umquam Gallonium_ €mentiretur enim_, sed bene. ita graviter et severe €voluptatem secrevit a bono. ex quo illud efficitur, qui €bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. semper Laelius bene. quid bene? di-€cet Lucilius: 'cocto, condito', sed cedo caput cenae: €'sermone bono', quid ex eo? 'si quaeris, libenter'; venie-€bat enim ad cenam, ut animo quieto satiaret desideria €naturae. recte ergo is negat umquam bene cenasse €Gallonium, recte miserum, cum praesertim in eo omne €studium consumeret. quem libenter cenasse nemo negat. €cur igitur non bene? quia, quod bene, id recte, frugaliter, €honeste; ille porro [male] prave, nequiter, turpiter cena-€bat; non igitur [2bene.]2 nec lapathi suavitatem acu-€penseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem €ipsam neglegebat; quod non faceret, si in voluptate €summum bonum poneret. @1 @@Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta €sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. possu-€musne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne €in cena quidem posse videamur? Quo modo autem €philosophus loquitur? 'Tria genera cupiditatum, natu-€rales et necessariae, naturales et non necessariae, nec €naturales nec necessariae.' primum divisit ineleganter; €duo enim genera quae erant, fecit tria. hoc est non €dividere, sed frangere. qui haec didicerunt, quae ille €contemnit, sic solent: 'Duo genera cupiditatum, natu-€rales et inanes, naturalium duo, necessariae et non ne-€cessariae.' confecta res esset. vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. sed hoc sane €concedamus. contemnit enim disserendi elegantiam, €confuse loquitur. gerendus est mos, modo recte sen-€tiat. et quidem illud ipsum non nimium probo et tan-€tum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finien-€dis. an potest cupiditas finiri? tollenda est atque ex-€trahenda radicitus. quis est enim, in quo sit cupiditas, €quin recte cupidus dici possit? ergo et avarus erit, sed €finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus €eodem modo. qualis ista philosophia est, quae non @1 €interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocri-€tate vitiorum? quamquam in hac divisione rem ipsam €prorsus probo, elegantiam desidero. appellet haec de-€sideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, €cum de avaritia, cum de intemperantia, cum de maxi-€mis vitiis loquetur, tamquam capitis accuset. @@Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. €quod equidem non reprehendo; est enim tanti philo-€sophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. €sed tamen ex eo, quod eam voluptatem, quam omnes €gentes hoc nomine appellant, videtur amplexari saepe €vehementius, in magnis interdum versatur angustiis, ut €hominum conscientia remota nihil tam turpe sit, quod €voluptatis causa non videatur esse facturus. deinde, €ubi erubuit_vis enim est permagna naturae_, con-€fugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad vo-€luptatem nihil dolentis. at iste non dolendi status non €vocatur voluptas. 'Non laboro', inquit, 'de nomine'. €Quid, quod res alia tota est? 'Reperiam multos, vel €innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam mo-€lestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile per-€suadeam.' quid ergo dubitamus, quin, si non dolere €voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit €maximus? cur id non ita fit? 'Quia dolori non volup-€tas contraria est, sed doloris privatio.' @@Hoc vero non videre, maximo argumento esse vo-€luptatem illam, qua sublata neget se intellegere om-€nino quid sit bonum_eam autem ita persequitur: €quae palato percipiatur, quae auribus; cetera addit, €quae si appelles, honos praefandus sit_hoc igitur, @1 €quod solum bonum severus et gravis philosophus no-€vit, idem non videt ne expetendum quidem esse, quod €eam voluptatem hoc eodem auctore non desideremus, cum dolore careamus. quam haec sunt contraria! hic €si definire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si €denique consuetudinem verborum teneret, numquam €in tantas salebras incidisset. nunc vides, quid faciat. €quam nemo umquam voluptatem appellavit, appellat; €quae duo sunt, unum facit. hanc in motu voluptatem €_sic enim has suaves et quasi dulces voluptates ap-€pellat_interdum ita extenuat, ut M'. Curium putes €loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum €neget se posse ne suspicari quidem. quae iam oratio €non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda €est. non est enim vitium in oratione solum, sed etiam €in moribus. luxuriam non reprehendit, modo sit vacua €infinita cupiditate et timore. hoc loco discipulos quae-€rere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante €fiant. @@A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜Ÿ‚summi boni. 'Simul atque natum animal est, gaudet €voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem €ut malum.' De malis autem et bonis ab iis animalibus, €quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. haec €et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. quam multa €vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer €utra voluptate diiudicabit, stante an movente? quoniam, @1 €si dis placet, ab Epicuro loqui discimus. si stante, hoc €natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; €si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis voluptas €erit, quae praetermittenda sit, et simul non proficiscitur €animal illud modo natum a summa voluptate, quae €est a te posita in non dolendo. @@Nec tamen argumentum hoc Epicurus a parvis peti-€vit aut etiam a bestiis, quae putat esse specula naturae, €ut diceret ab iis duce natura hanc voluptatem expeti €nihil dolendi. nec enim haec movere potest appetitum €animi, nec ullum habet ictum, quo pellat animum, sta-€tus hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat Hie-€ronymus. at ille pellit, qui permulcet sensum volup-€tate. itaque Epicurus semper hoc utitur, ut probet vo-€luptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu €sit, et parvos ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, €in qua tantum inest nihil dolere. qui igitur convenit €ab alia voluptate dicere naturam proficisci, in alia sum-€mum bonum ponere? @@Bestiarum vero nullum iudicium puto. quamvis enim €depravatae non sint, pravae tamen esse possunt. ut €bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, €aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem €depravata mala disciplina, sed natura sua. nec vero €ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tan-€tum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. €omne enim animal, simul et ortum est, se ipsum et €omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, €in primis amplectitur, animum et corpus, deinde utrius-€que partes. nam sunt et in animo praecipua quaedam @1 €et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum discernere €incipit, ut ea, quae prima data sunt natura, appetat asperneturque contraria. in his primis naturalibus vo-€luptas insit necne, magna quaestio est. nihil vero pu-€tare esse praeter voluptatem, non membra, non sensus, €non ingenii motum, non integritatem corporis, non vali-€tudinem [corporis], summae mihi videtur inscitiae. €@@Atque ab isto capite fluere necesse est omnem ratio-€nem bonorum et malorum. Polemoni et iam ante Aristo-€teli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi. ergo nata €est sententia veterum Academicorum et Peripateticorum, €ut finem bonorum dicerent secundum naturam vivere, €id est virtute adhibita frui primis a natura datis. Calli-€pho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Dio-€dorus vacuitatem doloris. * * his omnibus, quos dixi, €consequentes fines sunt bonorum, Aristippo simplex €voluptas, Stoicis consentire naturae, quod esse volunt €e virtute, id est honeste, vivere, quod ita interpretantur: €vivere cum intellegentia rerum earum, quae natura €evenirent, eligentem ea, quae essent secundum natu-ram, reicientemque contraria. ita tres sunt fines exper-€tes honestatis, unus Aristippi vel Epicuri, alter Hiero-€nymi, Carneadi tertius, tres, in quibus honestas cum €aliqua accessione, Polemonis, Calliphontis, Diodori, una €simplex, cuius Zeno auctor, posita in decore tota, id @1 €est in honestate; nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu €abiecti. reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis €convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris €vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset ex-€tremum. Epicurus autem cum in prima commendatione €voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem te-€nere debuit ultimum bonorum, quod ille; sin eam, quam €Hieronymus, [2ne]2 fecisset idem, ut voluptatem illam €Aristippi in prima commendatione poneret. @@Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bo-€num esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam €nobis leges permittunt, [2cum]2 privatarum litium iudices €sumus. nihil enim possumus iudicare, nisi quod est €nostri iudicii_in quo frustra iudices solent, cum sen-€tentiam pronuntiant, addere: 'si quid mei iudicii est'; €si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non €addito illud est iudicatum_. quid iudicant sensus? €dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare mo-vere, quadratum rotundum. aequam igitur pronuntiabit €sententiam ratio adhibita primum divinarum humana-€rumque rerum scientia, quae potest appellari rite sa-€pientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum €omnium dominas, tu voluptatum satellites et ministras €esse voluisti. quarum adeo omnium sententia pronun-€tiabit primum de voluptate nihil esse ei loci, non modo €ut sola ponatur in summi boni sede, quam quaerimus, €sed ne illo quidem modo, ut ad honestatem applicetur. de vacuitate doloris eadem sententia erit. reicietur @1 €etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut €voluptatis non dolendive particeps aut honestatis ex-€pers probabitur. ita relinquet duas, de quibus etiam €atque etiam consideret. aut enim statuet nihil esse bo-€num nisi honestum, nihil malum nisi turpe, cetera aut €omnino nihil habere momenti aut tantum, ut nec ex-€petenda nec fugienda, sed eligenda modo aut reicienda €sint, aut anteponet eam, quam cum honestate ornatissi-€mam, tum etiam ipsis initiis naturae et totius perfec-€tione vitae locupletatam videbit. quod eo liquidius €faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit €controversia. @@Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. €quantum enim potero, minuam contentiones omnesque €simplices sententias eorum, in quibus nulla inest vir-€tutis adiunctio, omnino a philosophia semovendas pu-€tabo, primum Aristippi Cyrenaicorumque omnium, quos €non est veritum in ea voluptate, quae maxima dulce-€dine sensum moveret, summum bonum ponere con-temnentis istam vacuitatem doloris. hi non viderunt, €ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagan-€dum canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristo-€teles, ad intellegendum et agendum, esse natum quasi €mortalem deum, contraque ut tardam aliquam et lan-€guidam pecudem ad pastum et ad procreandi volup-€tatem hoc divinum animal ortum esse voluerunt, quo nihil mihi videtur absurdius. Atque haec contra Ari-€stippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed €solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus vo-€luptatem. aliter autem vobis placet. sed ille, ut dixi, €vitiose. nec enim figura corporis nec ratio excellens €ingenii humani significat ad unam hanc rem natum €hominem, ut frueretur voluptatibus. Nec vero audien- @1 €dus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod €vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil do-€lere. non enim, si malum est dolor, carere eo malo €satis est ad bene vivendum. hoc dixerit potius Ennius: €'Nimium boni est, cui nihil est mali'. nos beatam vi-€tam non depulsione mali, sed adeptione boni iudice-€mus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, €sive non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid conside-randove quaeramus. quae possunt eadem contra Car-€neadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, €ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum €gerebat, opponeret. id autem eius modi est, ut additum €ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et exple-€turum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec €quaestio est. nam qui ad virtutem adiungunt vel vo-€luptatem, quam unam virtus minimi facit, vel vacuita-€tem doloris, quae etiamsi malo caret, tamen non est €summum bonum, accessione utuntur non ita probabili, €nec tamen, cur id tam parce tamque restricte faciant, €intellego. quasi enim emendum eis sit, quod addant €ad virtutem, primum vilissimas res addunt, dein sin-€gulas potius, quam omnia, quae prima natura appro-bavisset, ea cum honestate coniungerent. Quae quod €Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut €inter optime valere et gravissime aegrotare nihil pror-€sus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos de-€situm est disputari. dum enim in una virtute sic om-€nia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent €nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi ni-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜«ˆˆteretur, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustule- @1 €runt. Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum €quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita €gubernari possit. itaque hic ipse iam pridem est reiec-€tus; post enim Chrysippum [2contra eum]2 non sane est €disputatum. €@@Restatis igitur vos; nam cum Academicis incerta luc-€tatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cogni-€tione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. cum Epicuro autem hoc plus est negotii, quod €e duplici genere voluptatis coniunctus est, quodque et €ipse et amici eius et multi postea defensores eius sen-€tentiae fuerunt, et nescio quo modo, is qui auctoritatem €minimam habet, maximam vim, populus cum illis facit. €quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, om-€nis vera laus deserenda est. ita ceterorum sententiis €semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti €cum voluptate certatio. quam quidem certationem homo €et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totum-€que discrimen summi boni in earum comparatione po-€situm putat. ego autem existimo, si honestum esse €aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque €expetendum, iacere vestra omnia. itaque eo, quale sit, €breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad €omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. @@Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut €detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve €per se ipsum possit iure laudari. quod quale sit, non €tam definitione, qua sum usus, intellegi potest, quam-€quam aliquantum potest, quam communi omnium iu-€dicio et optimi cuiusque studiis atque factis, qui per- @1 €multa ob eam unam causam faciunt, quia decet, quia €rectum, quia honestum est, etsi nullum consecuturum €emolumentum vident. homines enim, etsi aliis multis, €tamen hoc uno plurimum a bestiis differunt, quod ra-€tionem habent a natura datam mentemque acrem et €vigentem celerrimeque multa simul agitantem et, ut ita €dicam, sagacem, quae et causas rerum et consecutiones €videat et similitudines transferat et disiuncta coniungat €et cum praesentibus futura copulet omnemque com-€plectatur vitae consequentis statum. eademque ratio €fecit hominem hominum adpetentem cumque iis na-€tura et sermone et usu congruentem, ut profectus a €caritate domesticorum ac suorum serpat longius et se €implicet primum civium, deinde omnium mortalium €societate atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibi €se soli natum meminerit, sed patriae, sed suis, ut per-exigua pars ipsi relinquatur. et quoniam eadem na-€tura cupiditatem ingenuit homini veri videndi, quod €facillime apparet, cum vacui curis etiam quid in caelo €fiat scire avemus, his initiis inducti omnia vera diligi-€mus, id est fidelia, simplicia, constantia, tum vana, falsa, €fallentia odimus, ut fraudem, periurium, malitiam, in-€iuriam. eadem ratio habet in se quiddam amplum €atque magnificum, ad imperandum magis quam ad €parendum accommodatum, omnia humana non tolera-€bilia solum, sed etiam levia ducens, altum quiddam €et excelsum, nihil timens, nemini cedens, semper in-victum. atque his tribus generibus honestorum notatis €quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum €ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. cuius €similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate €transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. @1 €nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeri-€tatem reformidat et non audet cuiquam aut dicto pro-€tervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere €aut eloqui, quod parum virile videatur. @@Habes undique expletam et perfectam, Torquate, for-€mam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae €a te quoque commemoratae sunt, continetur. hanc se €tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem €esse velint qui honestate summum bonum metiantur. €Si enim ad honestatem omnia referant neque in ea €voluptatem dicant inesse, ait eos voce inani sonare_ €his enim ipsis verbis utitur_neque intellegere nec €videre sub hanc vocem honestatis quae sit subicienda €sententia. ut enim consuetudo loquitur, id solum di-€citur honestum, quod est populari fama gloriosum. €'Quod', inquit, 'quamquam voluptatibus quibusdam est €saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem.' Videsne quam sit magna dissensio? philosophus no-€bilis, a quo non solum Graecia et Italia, sed etiam om-€nis barbaria commota est, honestum quid sit, si id non €sit in voluptate, negat se intellegere, nisi forte illud, €quod multitudinis rumore laudetur. ego autem hoc €etiam turpe esse saepe iudico et, si quando turpe non €sit, tum esse non turpe, cum id a multitudine laudetur, €quod sit ipsum per se rectum atque laudabile, non ob €eam causam tamen illud dici esse honestum, quia lau-€detur a multis, sed quia tale sit, ut, vel si ignorarent €id homines, vel si obmutuissent, sua tamen pulchritu-€dine esset specieque laudabile. itaque idem natura €victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod @1 €a te etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste. quid nunc 'honeste' dicit? €idemne, quod iucunde? ergo ita: non posse honeste €vivi, nisi honeste vivatur? an nisi populari fama? sine €ea igitur iucunde negat posse [2se]2 vivere? quid tur-€pius quam sapientis vitam ex insipientium sermone €pendere? quid ergo hoc loco intellegit honestum? certe €nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. €nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae €possit e macello peti? non is vir est, ut, cum honesta-€tem eo loco habeat, ut sine ea iucunde neget posse €vivi, illud honestum, quod populare sit, sentiat et sine €eo neget iucunde vivi posse, aut quicquam aliud ho-€nestum intellegat, nisi quod sit rectum ipsumque per €se sua vi, sua natura, sua sponte laudabile. @@Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non €posse iucunde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste €viveretur, tu ipse mihi gloriari videbare. tanta vis in-€erat in verbis propter earum rerum, quae significabantur €his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum in-€sisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudari ho-€nestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. quam te €decebat iis verbis uti, quibus si philosophi non uteren-€tur, philosophia omnino non egeremus! istorum enim €verborum amore, quae perraro appellantur ab Epicuro, €sapientiae, fortitudinis, iustitiae, temperantiae, praestan-€tissimis ingeniis homines se ad philosophiae studium contulerunt. 'Oculorum', inquit Plato, 'est in nobis €sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. €quam illa ardentis amores excitaret sui!' Cur tandem? @1 €an quod ita callida est, ut optime possit architectari €voluptates? Cur iustitia laudatur? aut unde est hoc €contritum vetustate proverbium: 'quicum in tenebris'? €hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. sunt enim levia et perin-€firma, quae dicebantur a te, animi conscientia improbos €excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut affician-€tur aut semper sint in metu ne afficiantur aliquando. €non oportet timidum aut inbecillo animo fingi non bo-€num illum virum, qui, quicquid fecerit, ipse se cruciet €omniaque formidet, sed omnia callide referentem ad €utilitatem, acutum, versutum, veteratorem, facile ut ex-€cogitet quo modo occulte, sine teste, sine ullo conscio fallat. an tu me de L. Tubulo putas dicere? qui cum €praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte €cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo €P. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne €de ea re quaeri. quo plebiscito decreta a senatu est con-€suli quaestio Cn. Caepioni. profectus in exilium Tubulus €statim nec respondere ausus; erat enim res aperta. €@@Non igitur de improbo, sed [2de]2 callido improbo €quaerimus, qualis Q. Pompeius in foedere Numantino €infitiando fuit, nec vero omnia timente, sed primum €qui animi conscientiam non curet, quam scilicet com-€primere nihil est negotii. is enim, qui occultus et tec-€tus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam €ut dolere alterius improbe facto videatur. quid est enim aliud esse versutum? memini me adesse P. Sextilio þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜·‚Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse here-€dem Q. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset €se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perve-€niret. id Sextilius factum negabat. poterat autem in- @1 €pune; quis enim redargueret? nemo nostrum credebat, €eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, €quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuis-€set rogare. addebat etiam se in legem Voconiam iu-€ratum contra eam facere non audere, nisi aliter amicis €videretur. aderamus nos quidem adolescentes, sed multi €amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dan-€dum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. €tenuit permagnam Sextilius hereditatem, unde, si se-€cutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta €emolumentis omnibus et commodis anteponerent, num-€mum nullum attigisset. num igitur eum postea censes €anxio animo aut sollicito fuisse? nihil minus, contra-€que illa hereditate dives ob eamque rem laetus. magni €enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, €sed etiam legibus partam. quae quidem vel cum peri-€culo est quaerenda vobis; est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum. ut igitur illis, qui, recta et €honesta quae sunt, ea statuunt per se expetenda, ad-€eunda sunt saepe pericula decoris honestatisque causa, €sic vestris, qui omnia voluptate metiuntur, pericula €adeunda sunt, ut adipiscantur magnas voluptates. si €magna res, magna hereditas agetur, cum pecunia vo-€luptates pariantur plurimae, idem erit Epicuro vestro €faciendum, si suum finem bonorum sequi volet, quod €Scipioni magna gloria proposita, si Hannibalem in €Africam retraxisset. itaque quantum adiit periculum! €ad honestatem enim illum omnem conatum suum re-€ferebat, non ad voluptatem. sic vester sapiens magno €aliquo emolumento commotus cicuta, si opus erit, di-micabit. occultum facinus esse potuerit, gaudebit; de-€prehensus omnem poenam contemnet. erit enim in-€structus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad @1 €ipsum etiam dolorem. quem quidem vos, cum impro-€bis poenam proponitis, inpetibilem facitis, cum sapien-€tem semper boni plus habere vultis, tolerabilem. €@@Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid im-€probe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Crassus €fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est no-€ster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; €esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. €quam multa vero iniuste fieri possunt, quae nemo pos-sit reprehendere! si te amicus tuus moriens rogaverit, €ut hereditatem reddas suae filiae, nec usquam id scrip-€serit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid fa-€cies? tu quidem reddes; ipse Epicurus fortasse redde-€ret, ut Sextus Peducaeus, Sex. F., is qui hunc nostrum €reliquit effigiem et humanitatis et probitatis suae filium, €cum doctus, tum omnium vir optimus et iustissimus, €cum sciret nemo eum rogatum a Caio Plotio, equite €Romano splendido, Nursino, ultro ad mulierem venit €eique nihil opinanti viri mandatum exposuit heredita-€temque reddidit. sed ego ex te quaero, quoniam idem €tu certe fecisses, nonne intellegas eo maiorem vim esse €naturae, quod ipsi vos, qui omnia ad vestrum commo-€dum et, ut ipsi dicitis, ad voluptatem referatis, tamen €ea faciatis, e quibus appareat non voluptatem vos, sed €officium sequi, plusque rectam naturam quam rationem pravam valere. si scieris, inquit Carneades, aspidem €occulte latere uspiam, et velle aliquem inprudentem €super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum fu-€tura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed €inpunite tamen; scisse enim te quis coarguere possit? €Sed nimis multa. perspicuum est enim, nisi aequitas, €fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec €ad utilitatem referantur, virum bonum non posse re- @1 €periri; deque his rebus satis multa in nostris de re €publica libris sunt dicta a Laelio. @@Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, €quae est moderatio cupiditatum rationi oboediens. sa-€tisne ergo pudori consulat, si quis sine teste libidini €pareat? an est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi €nulla comitetur infamia? €@@Quid? fortes viri voluptatumne calculis subductis €proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an €quodam animi ardore atque impetu concitati? utrum €tandem censes, Torquate, Imperiosum illum, si nostra €verba audiret, tuamne de se orationem libentius audi-€turum fuisse an meam, cum ego dicerem nihil eum fe-€cisse sua causa omniaque rei publicae, tu contra nihil €nisi sua? si vero id etiam explanare velles apertiusque €diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? esto, fe-€cerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitates_ €malo enim dicere quam voluptates, in tanto praesertim €viro_, num etiam eius collega P. Decius, princeps in €ea familia consulatus, cum se devoverat et equo ad-€misso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de €voluptatibus suis cogitabat? ubi ut eam caperet aut €quando? cum sciret confestim esse moriendum eamque €mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus vo-€luptatem petendam putat. quod quidem eius factum €nisi esset iure laudatum, non esset imitatus quarto con-€sulatu suo filius, neque porro ex eo natus cum Pyrrho €bellum gerens consul cecidisset in proelio seque e con-€tinenti genere tertiam victimam rei publicae praebuisset. @@Contineo me ab exemplis. Graecis hoc modicum est: €Leonidas, Epaminondas, tres aliqui aut quattuor; ego €si nostros colligere coepero, perficiam illud quidem, ut @1 €se virtuti tradat constringendam voluptas, sed dies me €deficiet, et, ut Aulus Varius, qui est habitus iudex du-€rior, dicere consessori solebat, cum datis testibus alii €tamen citarentur: 'Aut hoc testium satis est, aut nescio, €quid satis sit,' sic a me satis datum est testium. Quid €enim? te ipsum, dignissimum maioribus tuis, volup-€tasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Sullae con-€sulatum? quem cum ad patrem tuum rettulisses, for-€tissimum virum, qualis ille vel consul vel civis cum €semper, tum post consulatum fuit! quo quidem auctore €nos ipsi ea gessimus, ut omnibus potius quam ipsis nobis consuluerimus. At quam pulchre dicere videbare, €cum ex altera parte ponebas cumulatum aliquem plu-€rimis et maximis voluptatibus nullo nec praesenti nec €futuro dolore, ex altera autem cruciatibus maximis toto €corpore nulla nec adiuncta nec sperata voluptate, et €quaerebas, quis aut hoc miserior aut superiore illo bea-€tior; deinde concludebas summum malum esse dolorem, €summum bonum voluptatem! €@@Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem memi-€nisse tu non potes. is ita vivebat, ut nulla tam exqui-€sita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. erat €et cupidus voluptatum et eius generis intellegens et €copiosus, ita non superstitiosus, ut illa plurima in sua €patria sacrificia et fana contemneret, ita non timidus €ad mortem, ut in acie sit ob rem publicam interfectus. cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satie-€tate. habebat tamen rationem valitudinis: utebatur iis €exercitationibus, ut ad cenam et sitiens et esuriens ve-€niret, eo cibo, qui et suavissimus esset et idem facilli-€mus ad concoquendum, vino et ad voluptatem et ne €noceret. cetera illa adhibebat, quibus demptis negat se @1 €Epicurus intellegere quid sit bonum. aberat omnis do-€lor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis €plus quam philosophis uteretur. color egregius, integra €valitudo, summa gratia, vita denique conferta volupta-tum omnium varietate. hunc vos beatum; ratio quidem €vestra sic cogit. at ego quem huic anteponam non €audeo dicere; dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit €isti vestro beato M. Regulum anteponere, quem quidem, €cum sua voluntate, nulla vi coactus praeter fidem, quam €dederat hosti, ex patria Karthaginem revertisset, tum €ipsum, cum vigiliis et fame cruciaretur, clamat virtus €beatiorem fuisse quam potantem in rosa Thorium. bella €magna gesserat, bis consul fuerat, triumpharat nec ta-€men sua illa superiora tam magna neque tam prae-€clara ducebat quam illum ultimum casum, quem prop-€ter fidem constantiamque susceperat, qui nobis mise-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜Áˆrabilis videtur audientibus, illi perpetienti erat volup-€tarius. non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut €ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia sunt beati. stuprata per vim Lucretia a re-€gis filio testata civis se ipsa interemit. hic dolor populi €Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis €fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir €et pater eius consul est factus. tenuis Lucius Verginius €unusque de multis sexagesimo anno post libertatem €receptam virginem filiam sua manu occidit potius, quam €ea Ap. Claudii libidini, qui tum erat summo [2cum]2 im-€perio, dederetur. @1 @@Aut haec tibi, Torquate, sunt vituperanda aut patro-€cinium voluptatis repudiandum. quod autem patro-€cinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec €testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhi-€bere? ut enim nos ex annalium monimentis testes ex-€citamus eos, quorum omnis vita consumpta est in la-€boribus gloriosis, qui voluptatis nomen audire non €possent, sic in vestris disputationibus historia muta est. €numquam audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, €Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui €in ore sunt ceterorum omnium philosophorum. nunc €vero, quoniam haec nos etiam tractare coepimus, sup-€peditabit nobis Atticus noster e thesauris suis quos et quantos viros! nonne melius est de his aliquid quam €tantis voluminibus de Themista loqui? sint ista Grae-€corum; quamquam ab iis philosophiam et omnes in-€genuas disciplinas habemus; sed tamen est aliquid, €quod nobis non liceat, liceat illis. €@@Pugnant Stoici cum Peripateticis. alteri negant quic-€quam esse bonum, nisi quod honestum sit, alteri pluri-€mum se et longe longeque plurimum tribuere honestati, €sed tamen et in corpore et extra esse quaedam bona. €et certamen honestum et disputatio splendida! omnis €est enim de virtutis dignitate contentio. at cum tuis cum €disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis volup-tatibus, de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. non €potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse €et tuas cogitationes et studia perspexeris; pudebit te, €inquam, illius tabulae, quam Cleanthes sane commode €verbis depingere solebat. iubebat eos, qui audiebant, €secum ipsos cogitare pictam in tabula Voluptatem pul-€cherrimo vestitu et ornatu regali in solio sedentem, €praesto esse Virtutes ut ancillulas, quae nihil aliud age- @1 €rent, nullum suum officium ducerent, nisi ut Voluptati €ministrarent et eam tantum ad aurem admonerent, si €modo id pictura intellegi posset, ut caveret ne quid €faceret inprudens, quod offenderet animos hominum, €aut quicquam, e quo oriretur aliquis dolor. 'Nos qui-€dem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud €negotii nihil habemus.' @@At negat Epicurus_hoc enim vestrum lumen est_ €quemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vi-€vere. quasi ego id curem, quid ille aiat aut neget. illud €quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum po-€nat, consentaneum sit dicere. quid affers, cur Thorius, €cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Ora-€ta, non iucundissime vixerit? ipse negat, ut ante dixi, €luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui €sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. quarum am-€barum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licen-€tiam pollicetur. his enim rebus detractis negat se re-€perire in asotorum vita quod reprehendat. @@Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut €tueri aut retinere virtutem. nam nec vir bonus ac iustus €haberi debet qui, ne malum habeat, abstinet se ab in-€iuria. nosti, credo, illud: 'Ne/mo pius est, qui/ pietatem_'; €cave putes quicquam esse verius. nec enim, dum me-€tuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; €non metuet autem, sive celare poterit, sive opibus €magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet exi-€stimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non pute-€tur. ita, quod certissimum est, pro vera certaque iu-€stitia simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque @1 €quodam modo ut nostram stabilem conscientiam con-€temnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur. @@Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, qua-€rum omnium fundamenta vos in voluptate tamquam €in aqua ponitis. quid enim? fortemne possumus dicere €eundem illum Torquatum?_delector enim, quam-€quam te non possum, ut ais, corrumpere, delector, in-€quam, et familia vestra et nomine. et hercule mihi vir €optimus nostrique amantissimus, Aulus Torquatus, ver-€satur ante oculos, cuius quantum studium et quam in-€signe fuerit erga me temporibus illis, quae nota sunt €omnibus, scire necesse est utrumque vestrum. quae €mihi ipsi, qui volo et esse et haberi gratus, grata non €essent, nisi eum perspicerem mea causa mihi amicum €fuisse, non sua, nisi hoc dicis sua, quod interest om-€nium recte facere. si id dicis, vicimus. id enim volu-€mus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem €quasi mercedem exigit. sed ad illum redeo. si volup-€tatis causa cum Gallo apud Anienem depugnavit pro-€vocatus et ex eius spoliis sibi et torquem et cognomen €induit ullam aliam ob causam, nisi quod ei talia facta €digna viro videbantur, fortem non puto. iam si pudor, €si modestia, si pudicitia, si uno verbo temperantia €poenae aut infamiae metu coe+rcebuntur, non sanctitate €sua se tuebuntur, quod adulterium, quod stuprum, quae €libido non se proripiet ac proiciet aut occultatione pro-posita aut inpunitate aut licentia? Quid? illud, Tor-€quate, quale tandem videtur, te isto nomine, ingenio, €gloria, quae facis, quae cogitas, quae contendis quo €referas, cuius rei causa perficere quae conaris velis, €quid optimum denique in vita iudices non audere in €conventu dicere? quid enim mereri velis, iam cum €magistratum inieris et in contionem ascenderis_est €enim tibi edicendum quae sis observaturus in iure di- @1 €cendo, et fortasse etiam, si tibi erit visum, aliquid de €maioribus tuis et de te ipso dices more maiorum_, €quid merearis igitur, ut dicas te in eo magistratu om-€nia voluptatis causa facturum esse, teque nihil fecisse €in vita nisi voluptatis causa? 'An me', inquis, 'tam €amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar?' €At tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, €dic in senatu. numquam facies. cur, nisi quod turpis €oratio est? mene ergo et Triarium dignos existimas, €apud quos turpiter loquare? @@Verum esto: verbum ipsum voluptatis non habet €dignitatem, nec nos fortasse intellegimus. hoc enim €identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis vo-€luptatem. rem videlicet difficilem et obscuram! indi-€vidua cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla €nec possunt esse, intellegimus, voluptas, quae passeri-€bus omnibus nota est, a nobis intellegi non potest? €quid, si efficio ut fateare me non modo quid sit volup-€tas scire_est enim iucundus motus in sensu_, sed €etiam quid eam tu velis esse? tum enim eam ipsam €vis, quam modo ego dixi, et nomen inponis, in motu €ut sit et faciat aliquam varietatem, tum aliam quandam €summam voluptatem, quo addi nihil possit; eam tum €adesse, cum dolor omnis absit; eam stabilem appellas. sit sane ista voluptas. dic in quovis conventu te om-€nia facere, ne doleas. si ne hoc quidem satis ample, €satis honeste dici putas, dic te omnia et in isto magi-€stratu et in omni vita utilitatis tuae causa facturum, €nihil nisi quod expediat, nihil denique nisi tua causa: €quem clamorem contionis aut quam spem consulatus €eius, qui tibi paratissimus est, futuram putas? eamne @1 €rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis €utare, profiteri et in medium proferre non audeas? at €vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper €tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. officium, aequi-€tatem, dignitatem, fidem, recta, honesta, digna imperio, €digna populo Romano, omnia pericula pro re publica, €mori pro patria, haec cum loqueris, nos barones stupe-mus, tu videlicet tecum ipse rides. nam inter ista tam €magnifica verba tamque praeclara non habet ullum €voluptas locum, non modo illa, quam in motu esse di-€citis, quam omnes urbani rustici, omnes, inquam, qui þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜Í…Latine loquuntur, voluptatem vocant, sed ne haec qui-€dem stabilis, quam praeter vos nemo appellat volup-€tatem. €@@Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, senten-€tiis tuis. quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo €gravior viderere, non esses tui similis; verba tu fingas €et ea dicas, quae non sentias? aut etiam, ut vestitum, €sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam foren-€sem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? €vide, quaeso, rectumne sit. mihi quidem eae verae €videntur opiniones, quae honestae, quae laudabiles, €quae gloriosae, quae in senatu, quae apud populum, €quae in omni coetu concilioque profitendae sint, ne id €non pudeat sentire, quod pudeat dicere. @@Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus €esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? €quid autem est amare, e quo nomen ductum amicitiae €est, nisi velle bonis aliquem affici quam maximis, €etiamsi ad se ex iis nihil redundet? 'Prodest', inquit, @1 €'mihi eo esse animo.' Immo videri fortasse. esse enim, €nisi eris, non potes. qui autem esse poteris, nisi te €amor ipse ceperit? quod non subducta utilitatis ratione €effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. €'At enim sequor utilitatem.' Manebit ergo amicitia tam €diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. sed quid ages tandem, si uti-€litas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? relinquesne? €quae ista amicitia est? retinebis? qui convenit? quid €enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda €vides. 'Ne in odium veniam, si amicum destitero tueri.' €Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est tur-€pis? quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relin-€ques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut €moriatur optabis. Quid, si non modo utilitatem tibi €nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt facien-€dae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? €ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque €natum esse et suis voluptatibus? vadem te ad mortem €tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit €tyranno? aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem, €ut moriare pro amico? aut, si esses Orestes, Pyladem €refelleres, te indicares et, si id non probares, quo mi-nus ambo una necaremini non precarere? Faceres tu €quidem, Torquate, haec omnia; nihil enim arbitror esse €magna laude dignum, quod te praetermissurum credam €aut mortis aut doloris metu. non quaeritur autem quid @1 €naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. €ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae €probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epi-€curus, ut facit, in caelum efferat laudibus. €@@At coluit ipse amicitias. Quis, quaeso, illum negat €et bonum virum et comem et humanum fuisse? de in-€genio eius in his disputationibus, non de moribus quae-€ritur. sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui €maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissen-€tiunt. sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, ta-€men, si haec vera sunt_nihil enim affirmo_, non satis acutus fuit. At multis se probavit. Et quidem €iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimo-€nium multitudinis. in omni enim arte vel studio vel €quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque €rarissimum est. ac mihi quidem, quod et ipse bonus €vir fuit et multi Epicurei et fuerunt et hodie sunt et in €amicitiis fideles et in omni vita constantes et graves €nec voluptate, sed officio consilia moderantes, hoc vi-€detur maior vis honestatis et minor voluptatis. ita enim €vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. atque €ut ceteri dicere existimantur melius quam facere, sic €hi mihi videntur facere melius quam dicere. @@Sed haec nihil sane ad rem; illa videamus, quae a €te de amicitia dicta sunt. e quibus unum mihi videbar €ab ipso Epicuro dictum cognoscere, amicitiam a volup-€tate non posse divelli ob eamque rem colendam esse, €quod, [2quoniam]2 sine ea tuto et sine metu vivi non @1 €posset, ne iucunde quidem posset. satis est ad hoc €responsum. Attulisti aliud humanius horum recentiorum, €numquam dictum ab ipso illo, quod sciam, primo utili-€tatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisset, €tum ipsum amari per se etiam omissa spe voluptatis. €hoc etsi multimodis reprehendi potest, tamen accipio, €quod dant. mihi enim satis est, ipsis non satis. nam €aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Posuisti etiam dicere alios foedus €quoddam inter se facere sapientis, ut, quem ad modum €sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos; €id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates €percipiendas maxime pertinere. hoc foedus facere si €potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, €virtutes omnes per se ipsas gratis diligant. an vero, si €fructibus et emolumentis et utilitatibus amicitias cole-€mus, si nulla caritas erit, quae faciat amicitiam ipsam €sua sponte, vi sua, ex se et propter se expetendam, €dubium est, quin fundos et insulas amicis anteponamus? @@Licet hic rursus ea commemores, quae optimis ver-€bis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. non €quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi €et sententiae suae dicere. 'Utilitatis causa amicitia est €quaesita.' Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium pu-€tas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? €collige omnia, quae soletis: 'Praesidium amicorum.' €Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus @1 €amicitiis praesidii. iam contemni non poteris. odium €autem et invidiam facile vitabis. ad eas enim res ab €Epicuro praecepta dantur. et tamen tantis vectigalibus €ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea amicitia €multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. 'At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, qui-€cum occulta omnia?' Tecum optime, deinde etiam cum €mediocri amico. sed fac ista esse non inportuna; quid €ad utilitatem tantae pecuniae? vides igitur, si amici-€tiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin €emolumento, summas familiaritates praediorum fructuo-€sorum mercede superari. me igitur ipsum ames opor-€tet, non mea, si veri amici futuri sumus. €@@Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus. per-€fecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis €usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, €nihil praeterea est magnopere dicendum. ac tamen, ne €cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. quoniam €igitur omnis summa philosophiae ad beate vivendum €refertur, idque unum expetentes homines se ad hoc €studium contulerunt, beate autem vivere alii in alio, €vos in voluptate ponitis, item contra miseriam omnem €in dolore, id primum videamus, beate vivere vestrum €quale sit. atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit ali-€quid esse beatum, id oportere totum poni in potestate €sapientis. nam si amitti vita beata potest, beata esse €non potest. quis enim confidit semper sibi illud sta-€bile et firmum permansurum, quod fragile et caducum €sit? qui autem diffidet perpetuitati bonorum suorum, @1 €timeat necesse est, ne aliquando amissis illis sit miser. €beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. nemo igitur esse beatus potest. neque enim in €aliqua parte, sed in perpetuitate temporis vita beata €dici solet, nec appellatur omnino vita, nisi confecta at-€que absoluta, nec potest quisquam alias beatus esse, €alias miser; qui enim existimabit posse se miserum €esse beatus non erit. nam cum suscepta semel est €beata vita, tam permanet quam ipsa illa effectrix beatae €vitae sapientia neque expectat ultimum tempus aetatis, €quod Croeso scribit Herodotus praeceptum a Solone. €At enim, quem ad modum tute dicebas, negat Epicurus €diuturnitatem quidem temporis ad beate vivendum €aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in bre-vitate temporis, quam si illa sit sempiterna. haec di-€cuntur inconstantissime. cum enim summum bonum €in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis vo-€luptatem fieri maiorem quam finito atque modico. qui €bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜Ø†beatam vitam perfectione virtutis; negat enim summo €bono afferre incrementum diem. qui autem voluptate €vitam effici beatam putabit, qui sibi is conveniet, si €negabit voluptatem crescere longinquitate? igitur ne €dolorem quidem. an dolor longissimus quisque miser-€rimus, voluptatem non optabiliorem diuturnitas facit? €quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus €beatum et aeternum? dempta enim aeternitate nihilo €beatior Iuppiter quam Epicurus; uterque enim summo €bono fruitur, id est voluptate. 'At enim hic etiam do-€lore.' At eum nihili facit; ait enim se, si uratur, 'Quam hoc suave!' dicturum. qua igitur re ab deo vincitur, @1 €si aeternitate non vincitur? in qua quid est boni prae-€ter summam voluptatem, et eam sempiternam? quid €ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? In €voluptate corporis_addam, si vis, 'animi', dum ea €ipsa, ut vultis, sit e corpore_situm est vivere beate. €Quid? istam voluptatem perpetuam quis potest prae-€stare sapienti? nam quibus rebus efficiuntur voluptates, €eae non sunt in potestate sapientis. non enim in ipsa €sapientia positum est beatum esse, sed in iis rebus, €quas sapientia comparat ad voluptatem. totum autem €id externum est, et quod externum, id in casu est. ita €fit beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exi-€guam intervenire sapienti. @@Age, inquies, ista parva sunt. Sapientem locupletat €ipsa natura, cuius divitias Epicurus parabiles esse do-€cuit. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter €sese ipsa pugnant. negat enim tenuissimo victu, id est €contemptissimis escis et potionibus, minorem volupta-€tem percipi quam rebus exquisitissimis ad epulandum. €huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vi-€vendum quali uteretur victu, concederem, laudarem €etiam; verum enim diceret, idque Socratem, qui volup-€tatem nullo loco numerat, audio dicentem, cibi condi-€mentum esse famem, potionis sitim. sed qui ad volup-€tatem omnia referens vivit ut Gallonius, loquitur ut €Frugi ille Piso, non audio nec eum, quod sentiat, di-cere existimo. naturales divitias dixit parabiles esse, €quod parvo esset natura contenta. Certe, nisi volup-€tatem tanti aestimaretis. Non minor, inquit, voluptas €percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. €Hoc est non modo cor non habere, sed ne palatum €quidem. qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis @1 €licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. €cui vero in voluptate summum bonum est, huic omnia €sensu, non ratione sunt iudicanda, eaque dicenda op-€tima, quae sint suavissima. @@Verum esto; consequatur summas voluptates non €modo parvo, sed per me nihilo, si potest; sit voluptas €non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse so-€litos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, €quae a Platone graviter vituperantur; sit, inquam, tam €facilis, quam vultis, comparatio voluptatis, quid de do-€lore dicemus? cuius tanta tormenta sunt, ut in iis beata €vita, si modo dolor summum malum est, esse non pos-€sit. ipse enim Metrodorus, paene alter Epicurus, bea-€tum esse describit his fere verbis: 'cum corpus bene €constitutum sit et sit exploratum ita futurum.' an id €exploratum cuiquam potest esse, quo modo se hoc ha-€biturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vespe-€rum? dolor ergo, id est summum malum, metuetur €semper, etiamsi non aderit; iam enim adesse poterit. €qui potest igitur habitare in beata vita summi mali me-tus? Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi do-€loris. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neg-€legi. sed quae tandem ista ratio est? Maximus dolor, €inquit, brevis est. Primum quid tu dicis breve? deinde €dolorem quem maximum? quid enim? summus dolor €plures dies manere non potest? vide, ne etiam men-€ses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, inter-€ficit. quis istum dolorem timet? illum mallem levares, €quo optimum atque humanissimum virum, Cn. Octa-€vium, Marci filium, familiarem meum, confici vidi, €nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe @1 €et plane diu. quos ille, di inmortales, cum omnes artus €ardere viderentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser €esse, quia summum id malum non erat, tantum modo €laboriosus videbatur; at miser, si in flagitiosa et vitiosa €vita afflueret voluptatibus. @@Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum €levem esse dicitis, id non intellego quale sit. video enim €et magnos et eosdem bene longinquos dolores, quorum €alia toleratio est verior, qua uti vos non potestis, qui €honestatem ipsam per se non amatis. fortitudinis quae-€dam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari €virum vetant in dolore. quam ob rem turpe putandum €est, non dico dolere_nam id quidem est interdum €necesse_, sed saxum illud Lemnium clamore Philo-€cteteo funestare, €@@@@Quod e/iulatu, que/stu, gemitu, fre/mitibus €@@@@Resona/ndo mutum fle/biles voce/s refert. €Huic Epicurus praecentet, si potest, cui €@@@@[2E]2 vi/perino mo/rsu venae vi/scerum €@@@@Vene/no inbutae tae/tros cruciatu/s cient! €@@Sic Epicurus: 'Philocteta, st! brevis dolor.' At iam €decimum annum in spelunca iacet. 'Si longus, levis; dat enim intervalla et relaxat.' Primum non saepe, €deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris €memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet @1 €timor? 'Moriatur', inquit. Fortasse id optimum, sed €ubi illud: 'Plus semper voluptatis'? si enim ita est, €vide ne facinus facias, cum mori suadeas. potius ergo €illa dicantur: turpe esse, viri non esse debilitari dolore, €frangi, succumbere. nam ista vestra: 'Si gravis, brevis; €si longus, levis' dictata sunt. virtutis, magnitudinis €animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari €solet. @@Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, €ut intellegas facta eius cum dictis discrepare: 'Epicurus €Hermarcho salutem. Cum ageremus', inquit, 'vitae bea-€tum et eundem supremum diem, scribebamus haec. €tanti autem aderant vesicae et torminum morbi, ut ni-€hil ad eorum magnitudinem posset accedere.' Miserum €hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non €potest. sed audiamus ipsum: 'Compensabatur', inquit, €'tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam €memoria rationum inventorumque nostrorum. sed tu, €ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate €ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare li-beros.' non ego iam Epaminondae, non Leonidae mor-€tem huius morti antepono, quorum alter cum vicisset €Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vul-€nere exanimari se videret, ut primum dispexit, quaesi-€vit salvusne esset clipeus. cum salvum esse flentes sui €respondissent, rogavit essentne fusi hostes. cum id quo-€que, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat €transfixus, hastam. ita multo sanguine profuso in lae-€titia et in victoria est mortuus. Leonidas autem, rex €Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, €quos eduxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga tur-€pis aut gloriosa mors, opposuit hostibus. praeclarae @1 €mortes sunt imperatoriae; philosophi autem in suis lec-€tulis plerumque moriuntur. refert tamen, quo modo. €[2beatus]2 sibi videtur esse moriens. magna laus. 'Com-€pensabatur', inquit, 'cum summis doloribus laetitia.' Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid €tibi dicendum sit oblitus es. primum enim, si vera sunt €ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, si €vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. €nihil enim iam habes, quod ad corpus referas; est autem €a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi prop-€ter corpus nec dolere. 'Praeteritis', inquit, 'gaudeo.' €Quibusnam praeteritis? si ad corpus pertinentibus, ra-€tiones tuas te video compensare cum istis doloribus, €non memoriam corpore perceptarum voluptatum; sin €autem ad animum, falsum est, quod negas animi ullum €esse gaudium, quod non referatur ad corpus. cur deinde €Metrodori liberos commendas? quid [2in]2 isto egregio €tuo officio et tanta fide_sic enim existimo_ad €corpus refers? @@Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac €praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et €conveniens decretis eius reperietis. ita redarguitur ipse þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜ã„a sese, convincunturque scripta eius probitate ipsius ac €moribus. nam ista commendatio puerorum, memoria €et caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo €spiritu conservatio indicat innatam esse homini probi-€tatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec prae-€miorum mercedibus evocatam. quod enim testimonium €maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse €optabilia per sese, cum videamus tanta officia mo-€rientis? @1 @@Sed ut epistulam laudandam arbitror eam, quam €modo totidem fere verbis interpretatus sum, quamquam €ea cum summa eius philosophia nullo modo congrue-€bat, sic eiusdem testamentum non solum [2a]2 philoso-€phi gravitate, sed etiam ab ipsius sententia iudico dis-€crepare. scripsit enim et multis saepe verbis et breviter €arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem €nihil ad nos pertinere. quod enim dissolutum €sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu €sit, id nihil ad nos pertinere omnino. hoc ipsum €elegantius poni meliusque potuit. nam quod ita posi-€tum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, €id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit disso-lutum. sed tamen intellego quid velit. quaero autem €quid sit, quod, cum dissolutione, id est morte, sensus €omnis extinguatur, et cum reliqui nihil sit omnino, quod €pertineat ad nos, tam accurate tamque diligenter caveat €et sanciat ut Amynomachus et Timocrates, he-€redes sui, de Hermarchi sententia dent quod €satis sit ad diem agendum natalem suum quo-€tannis mense Gamelione itemque omnibus men-€sibus vicesimo die lunae dent ad eorum epulas, €qui una secum philosophati sint, ut et sui et Metrodori memoria colatur. haec ego non possum €dicere non esse hominis quamvis et belli et humani, €sapientis vero nullo modo, physici praesertim, quem se €ille esse vult, putare ullum esse cuiusquam diem nata-€lem. quid? idemne potest esse dies saepius, qui semel €fuit? certe non potest. an eiusdem modi? ne id qui-€dem, nisi multa annorum intercesserint milia, ut om-€nium siderum eodem, unde profecta sint, fiat ad unum €tempus reversio. nullus est igitur cuiusquam dies na-€talis. 'At habetur!' Et ego id scilicet nesciebam! Sed €ut sit, etiamne post mortem coletur? idque testamento @1 €cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post €mortem ad nos pertinere? haec non erant eius, qui in-€numerabilis mundos infinitasque regiones, quarum nulla €esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset. num €quid tale Democritus? ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum secutus est. quodsi dies notandus fuit, €eumne potius, quo natus, an eum, quo sapiens factus €est? Non potuit, inquies, fieri sapiens, nisi natus esset. €[et] Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. €res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post €mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. quos €quidem dies quem ad modum agatis et in quantam ho-€minum facetorum urbanitatem incurratis, non dico_ €nihil opus est litibus_; tantum dico, magis fuisse ve-€strum agere Epicuri diem natalem, quam illius testa-€mento cavere ut ageretur. @@Sed ut ad propositum_de dolore enim cum dicere-€mus, ad istam epistulam delati sumus_, nunc totum €illud concludi sic licet: qui in summo malo est, is tum, €cum in eo est, non est beatus; sapiens autem semper €beatus est et est aliquando in dolore; non est igitur €summum malum dolor. €@@Iam illud quale tandem est, bona praeterita non ef-€fluere sapienti, mala meminisse non oportere? primum €in nostrane potestate est, quid meminerimus? Themi-€stocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem €memoriae polliceretur, 'Oblivionis', inquit, 'mallem. Nam €memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo.' Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, €ut nimis imperiosi philosophi sit vetare meminisse. vide €ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si im-€peres quod facere non possim. quid, si etiam iucunda €memoria est praeteritorum malorum? ut proverbia non @1 €nulla veriora sint quam vestra dogmata. vulgo enim €dicitur: 'Iucundi acti labores', nec male Euripides_ €concludam, si potero, Latine; Graecum enim hunc ver-€sum nostis omnes_: 'Suavi/s laborum est praeteritorum €me/moria.' Sed ad bona praeterita redeamus. quae si €a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti po-€terat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeo-€rum recordatione levaret dolorem suum, audirem et plane €probarem. nec enim absolvi beata vita sapientis neque €ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. sed €vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam €facit, et quidem corpore perceptarum. nam si quae sunt €aliae, falsum est omnis animi voluptates esse e corporis €societate. corporis autem voluptas si etiam praeterita €delectat, non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli epi-€gramma tantopere derideat, in quo ille rex Syriae glo-€rietur se omnis secum libidinum voluptates abstulisse. €Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sen-€tire poterat, quam dum fruebatur, quo modo €id potuit mortuo permanere? effluit igitur voluptas €corporis et prima quaeque avolat saepiusque relin-€quit causam paenitendi quam recordandi. itaque bea-€tior Africanus cum patria illo modo loquens: 'Desine, €Roma, tuos hostes' reliquaque praeclare: 'Nam tibi @1 €moenimenta mei peperere labores.' Laboribus hic prae-€teritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et hic se ad ea €revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, €tu totus haeres in corpore. @@Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, €omnis animi et voluptates et dolores ad corporis volup-€tates ac dolores pertinere? nihilne te delectat umquam €_video, quicum loquar_, te igitur, Torquate, ipsum €per se nihil delectat? omitto dignitatem, honestatem, €speciem ipsam virtutum, de quibus ante dictum est, €haec leviora ponam: poe+ma, orationem cum aut scribis €aut legis, cum omnium factorum, cum regionum con-€quiris historiam, signum, tabula, locus amoenus, ludi, €venatio, villa Luculli_nam si 'tuam' dicerem, late-€bram haberes; ad corpus diceres pertinere_, sed ea, €quae dixi, ad corpusne refers? an est aliquid, quod te €sua sponte delectet? aut pertinacissimus fueris, si in €eo perstiteris ad corpus ea, quae dixi, referri, aut de-€serueris totam Epicuri voluptatem, si negaveris. @@Quod vero a te disputatum est maiores esse volup-€tates et dolores animi quam corporis, quia trium tem-€porum particeps animus sit, corpore autem praesentia €solum sentiantur, qui id probari potest, ut is, qui prop-€ter me aliquid gaudeat, plus quam ego ipse gaudeat? €[animo voluptas oritur propter voluptatem corporis, et €maior est animi voluptas quam corporis. ita fit, ut gra-€tulator laetior sit quam is, cui gratulatur.] Sed dum @1 €efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo €voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam €corpore, quid occurrat non videtis. animi enim quoque €dolores percipiet omnibus partibus maiores quam cor-€poris. ita miser sit aliquando necesse est is, quem vos €beatum semper vultis esse, nec vero id, dum omnia ad €voluptatem doloremque referetis, efficietis umquam. @@Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bo-€num reperiendum est, voluptatem bestiis concedamus, €quibus vos de summo bono testibus uti soletis. quid, €si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque na-€tura partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, €in educando, perfacile [2ut]2 appareat aliud quiddam iis €propositum, non voluptatem? partim cursu et per-€agratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo civitatis imitantur; videmus in quodam volucrium €genere non nulla indicia pietatis, cognitionem, memo-€riam, in multis etiam desideria videmus. ergo in bestiis €erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simu-€lacra virtutum, in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis €causa nulla erit? et homini, qui ceteris animantibus €plurimum praestat, praecipue a natura nihil datum esse €dicemus? @@Nos vero, siquidem in voluptate sunt omnia, longe €multumque superamur a bestiis, quibus ipsa terra fun-€dit ex sese pastus varios atque abundantes nihil labo-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¢˜ï„rantibus, nobis autem aut vix aut ne vix quidem sup-€petunt multo labore quaerentibus. nec tamen ullo modo €summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri €potest. quid enim tanto opus est instrumento in opti- @1 €mis artibus comparandis? quid tanto concursu honestissi-€morum studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad voluptatem conquiruntur? ut, si €Xerxes, cum tantis classibus tantisque equestribus et €pedestribus copiis Hellesponto iuncto Athone perfosso €mari ambulavisset terra navigavisset, si, cum tanto im-€petu in Graeciam venisset, causam quis ex eo quaere-€ret tantarum copiarum tantique belli, mel se auferre ex €Hymetto voluisse diceret, certe sine causa videretur €tanta conatus, sic nos sapientem plurimis et gravissimis €artibus atque virtutibus instructum et ornatum non, ut €illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, €sed omne caelum totamque cum universo mari terram €mente complexum voluptatem petere si dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum. ad altiora quaedam et €magnificentiora, mihi crede, Torquate, nati sumus, nec €id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria €rerum innumerabilium, in te quidem infinita, inest con-€iectura consequentium non multum a divinatione dif-€ferens, inest moderator cupiditatis pudor, inest ad hu-€manam societatem iustitiae fida custodia, inest in per-€petiendis laboribus adeundisque periculis firma et sta-€bilis doloris mortisque contemptio_ergo haec in ani-€mis, tu autem etiam membra ipsa sensusque considera, €qui tibi, ut reliquae corporis partes, non comites solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur. Quid? si in €ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, €valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis €censes? in quibus doctissimi illi veteres inesse quid-€dam caeleste et divinum putaverunt. €@@Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dici-€tis, optabile esset maxima in voluptate nullo intervallo @1 €interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus €dulcedine omni quasi perfusi moverentur. quis est autem €dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse €in genere isto voluptatis? Cyrenaici quidem non recu-€sant; vestri haec verecundius, illi fortasse constantius. sed lustremus animo non has maximas artis, quibus €qui carebant inertes a maioribus nominabantur, sed €quaero num existimes, non dico Homerum, Archilo-€chum, Pindarum, sed Phidian, Polyclitum, Zeuxim ad €voluptatem artes suas direxisse. ergo opifex plus sibi €proponet ad formarum quam civis excellens ad facto-€rum pulchritudinem? quae autem est alia causa erroris €tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is, qui volup-€tatem summum bonum esse decernit, non cum ea parte €animi, [2in]2 qua inest ratio atque consilium, sed cum €cupiditate, id est cum animi levissima parte, deliberat? €Quaero enim de te, si sunt di, ut vos etiam putatis, qui €possint esse beati, cum voluptates corpore percipere €non possint, aut, si sine eo genere voluptatis beati sint, €cur similem animi usum in sapiente esse nolitis. @@Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab €Homero laudati, non Cyri, non Agesilai, non Aristidi €aut Themistocli, non Philippi aut Alexandri, lege nostro-€rum hominum, lege vestrae familiae; neminem videbis €ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum volup-€tatum diceretur. non elogia monimentorum id signi-€ficant, velut hoc ad portam: 'Hunc unum plurimae con-sentiunt gentes populi primarium fuisse virum.' Idne @1 €consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, pri-€marium populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in €conficiendis voluptatibus? ergo in iis adolescentibus €bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos €suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat €facturos arbitrabimur? nonne videmus quanta pertur-€batio rerum omnium consequatur, quanta confusio? €tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla con-€cordiae. nec enim, cum tua causa cui commodes, bene-€ficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia €deberi videtur ei, qui sua causa commodaverit. maxi-€mas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate €dominante. sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi €honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in €sapientem non est facile defendere. @@Ac ne plura complectar_sunt enim innumerabilia_, €bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse €est. quod iam a me expectare noli. tute introspice in €mentem tuam ipse eamque omni cogitatione pertrac-€tans percontare ipse te perpetuisne malis voluptatibus €perfruens in ea, quam saepe usurpabas, tranquillitate €degere omnem aetatem sine dolore, adsumpto etiam €illo, quod vos quidem adiungere soletis, sed fieri non €potest, sine doloris metu, an, cum de omnibus gentibus €optime mererere, cum opem indigentibus salutemque €ferres, vel Herculis perpeti aerumnas. sic enim maiores €nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. elicerem ex te €cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem @1 €ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore ges-€sisset, voluptatis causa gessisse diceres. €@@Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad €quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, €tamen invenire malo paratiores. €@@Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philode-€mum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. €@@Recte, inquit, intellegis. €@@Age sane, inquam. sed erat aequius Triarium aliquid €de dissensione nostra iudicare. €@@Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re; €tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. €@@Tum Triarius: Posthac quidem, inquit, audacius. nam €haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, €nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instruc-€tum videro. €@@Quae cum essent dicta, finem fecimus et ambulandi €et disputandi.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘@@Voluptatem quidem, Brute, si ipsa pro se loquatur €nec tam pertinaces habeat patronos, concessuram arbi-€tror convictam superiore libro dignitati. etenim sit in-€pudens, si virtuti diutius repugnet, aut si honestis iu-€cunda anteponat aut pluris esse contendat dulcedinem €corporis ex eave natam laetitiam quam gravitatem animi €atque constantiam. quare illam quidem dimittamus et €suis se finibus tenere iubeamus, ne blanditiis eius in- @1 lecebrisque impediatur disputandi severitas. quaeren-€dum est enim, ubi sit illud summum bonum, quod re-€perire volumus, quoniam et voluptas ab eo remota est, €et eadem fere contra eos dici possunt, qui vacuitatem €doloris finem bonorum esse voluerunt, nec vero ullum €probetur [2oportet]2 summum bonum, quod virtute ca-€reat, qua nihil potest esse praestantius. itaque quam-€quam in eo sermone, qui cum Torquato est habitus, €non remissi fuimus, tamen haec acrior est cum Stoicis €parata contentio. quae enim de voluptate dicuntur, ea €nec acutissime nec abscondite disseruntur; neque enim €qui defendunt eam versuti in disserendo sunt nec qui contra dicunt causam difficilem repellunt. ipse etiam €dicit Epicurus ne argumentandum quidem esse de vo-€luptate, quod sit positum iudicium eius in sensibus, ut €commoneri nos satis sit, nihil attineat doceri. quare illa €nobis simplex fuit in utramque partem disputatio. nec €enim in Torquati sermone quicquam implicatum aut tor-€tuosum fuit, nostraque, ut mihi videtur, dilucida oratio. €Stoicorum autem non ignoras quam sit subtile vel spi-€nosum potius disserendi genus, idque cum Graecis tum €magis nobis, quibus etiam verba parienda sunt inpo-€nendaque nova rebus novis nomina. quod quidem nemo €mediocriter doctus mirabitur cogitans in omni arte, cu-€ius usus vulgaris communisque non sit, multam novi-€tatem nominum esse, cum constituantur earum rerum vocabula, quae in quaque arte versentur. itaque et dia-€lectici et physici verbis utuntur iis, quae ipsi Graeciae €nota non sint, geometrae vero et musici, grammatici €etiam more quodam loquuntur suo. ipsae rhetorum ar-€tes, quae sunt totae forenses atque populares, verbis €tamen in docendo quasi privatis utuntur ac suis. atque @1 €ut omittam has artis elegantes et ingenuas, ne opifices þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£”ˆˆquidem tueri sua artificia possent, nisi vocabulis ute-€rentur nobis incognitis, usitatis sibi. quin etiam agri €cultura, quae abhorret ab omni politiore elegantia, ta-€men eas res, in quibus versatur, nominibus notavit no-€vis. quo magis hoc philosopho faciendum est. ars est €enim philosophia vitae, de qua disserens arripere verba de foro non potest. Quamquam ex omnibus philosophis €Stoici plurima novaverunt, Zenoque, eorum princeps, €non tam rerum inventor fuit quam verborum novorum. €quodsi in ea lingua, quam plerique uberiorem putant, €concessum a Graecia est ut doctissimi homines de re-€bus non pervagatis inusitatis verbis uterentur, quanto €id nobis magis est concedendum, qui ea nunc primum €audemus attingere? et quoniam saepe diximus, et qui-€dem cum aliqua querela non Graecorum modo, sed €eorum etiam, qui se Graecos magis quam nostros ha-€beri volunt, nos non modo non vinci a Graecis ver-€borum copia, sed esse in ea etiam superiores, elabo-€randum est ut hoc non in nostris solum artibus, sed €etiam in illorum ipsorum adsequamur. quamquam ea €verba, quibus instituto veterum utimur pro Latinis, ut €ipsa philosophia, ut rhetorica, dialectica, grammatica, €geometria, musica, quamquam Latine ea dici poterant, €tamen, quoniam usu percepta sunt, nostra ducamus. @@Atque haec quidem de rerum nominibus. de ipsis €rebus autem saepenumero, Brute, vereor ne reprehen-€dar, cum haec ad te scribam, qui cum in philosophia, €tum in optimo genere philosophiae tantum processeris. €quod si facerem quasi te erudiens, iure reprehenderer. €sed ab eo plurimum absum neque, ut ea cognoscas, €quae tibi notissima sunt, ad te mitto, sed quia facillime @1 €in nomine tuo adquiesco, et quia te habeo aequissimum €eorum studiorum, quae mihi communia tecum sunt, €existimatorem et iudicem. attendes igitur, ut soles, dili-€genter eamque controversiam diiudicabis, quae mihi fuit cum avunculo tuo, divino ac singulari viro. nam €in Tusculano cum essem vellemque e bibliotheca pueri €Luculli quibusdam libris uti, veni in eius villam, ut eos €ipse, ut solebam, depromerem. quo cum venissem, €M. Catonem, quem ibi esse nescieram, vidi in biblio-€theca sedentem multis circumfusum Stoicorum libris. €erat enim, ut scis, in eo aviditas legendi, nec satiari €poterat, quippe qui ne reprehensionem quidem vulgi ina-€nem reformidans in ipsa curia soleret legere saepe, dum €senatus cogeretur, nihil operae rei publicae detrahens. €quo magis tum in summo otio maximaque copia quasi €helluari libris, si hoc verbo in tam clara re utendum est, videbatur. quod cum accidisset ut alter alterum €necopinato videremus, surrexit statim. deinde prima €illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? €a villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te €ipse venissem. €@@Heri, inquam, ludis commissis ex urbe profectus veni €ad vesperum. causa autem fuit huc veniendi ut quos-€dam hinc libros promerem. et quidem, Cato, hanc totam €copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit; nam €his libris eum malo quam reliquo ornatu villae delec-€tari. est enim mihi magnae curae_quamquam hoc €quidem proprium tuum munus est_, ut ita erudiatur, €ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo €respondeat. laboro autem non sine causa; nam et avi @1 €eius memoria moveor_nec enim ignoras, quanti fe-€cerim Caepionem, qui, ut opinio mea fert, in principibus €iam esset, si viveret_, et Lucullus mihi versatur ante €oculos, vir cum virtutibus omnibus excellens, tum mecum €et amicitia et omni voluntate sententiaque coniunctus. @@Praeclare, inquit, facis, cum et eorum memoriam te-€nes, quorum uterque tibi testamento liberos suos com-€mendavit, et puerum diligis. quod autem meum mu-€nus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. €addo etiam illud, multa iam mihi dare signa puerum €et pudoris et ingenii, sed aetatem vides. €@@Video equidem, inquam, sed tamen iam infici debet €iis artibus, quas si, dum est tener, conbiberit, ad maiora €veniet paratior. €@@Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur €inter nos agemusque communiter. sed residamus, in-€quit, si placet. Itaque fecimus. @@Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum ha-€beas, quos hic tandem requiris? €@@Commentarios quosdam, inquam, Aristotelios, quos €hic sciebam esse, veni ut auferrem, quos legerem, dum €essem otiosus; quod quidem nobis non saepe contingit. €@@Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat €enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem €in bonis ducere. €@@Vide, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem €tibi, quod mihi, videretur, non nova te rebus nomina €inponere. ratio enim nostra consentit, pugnat oratio. @1 €@@Minime vero, inquit ille, consentit. quicquid enim €praeter id, quod honestum sit, expetendum esse dixeris €in bonisque numeraveris, et honestum ipsum quasi vir-€tutis lumen extinxeris et virtutem penitus everteris. @@Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne €verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, €qui omnia exaequant, esse communem? de quibus cu-€pio scire quid sentias. €@@Egone quaeris, inquit, quid sentiam? quos bonos €viros, fortes, iustos, moderatos aut audivimus in re pu-€blica fuisse aut ipsi vidimus, qui sine ulla doctrina na-€turam ipsam secuti multa laudabilia fecerunt, eos melius €a natura institutos fuisse, quam institui potuissent a €philosophia, si ullam aliam probavissent praeter eam, €quae nihil aliud in bonis haberet nisi honestum, nihil €nisi turpe in malis; ceterae philosophorum disciplinae, €omnino alia magis alia, sed tamen omnes, quae rem €ullam virtutis expertem aut in bonis aut in malis nu-€merent, eas non modo nihil adiuvare arbitror neque €firmare, quo meliores simus, sed ipsam depravare na-€turam. nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, €quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam €vitam virtute effici. quod si ita sit, cur opera philoso-€phiae sit danda nescio. si enim sapiens aliquis miser €esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque €virtutem non magno aestimandam putem. @@Quae adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, €dicere posses, si sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. €nec enim ignoras his istud honestum non summum @1 €modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. quod €si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes €semper beatos esse sapientes. hosne igitur laudas et hanc €eorum, inquam, sententiam sequi nos censes oportere? €@@Minime vero istorum quidem, inquit. cum enim vir-€tutis hoc proprium sit, earum rerum, quae secundum €naturam sint, habere delectum, qui omnia sic exae-€quaverunt, ut in utramque partem ita paria redderent, €uti nulla selectione uterentur, hi virtutem ipsam sustu-€lerunt. @@Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne €tibi faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non €rectum honestumque sit, reliquarum rerum discrimen €omne tollenti. €@@Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo. @@Quonam modo? inquam. si una virtus, unum istud, €quod honestum appellas, rectum, laudabile, decorum_ €erit enim notius quale sit pluribus notatum vocabulis €idem declarantibus_, id ergo, inquam, si solum est €bonum, quid habebis praeterea, quod sequare? aut, si €nihil malum, nisi quod turpe, inhonestum, indecorum, €pravum, flagitiosum, foedum_ut hoc quoque pluribus €nominibus insigne faciamus_, quid praeterea dices esse €fugiendum? €@@Non ignoranti tibi, inquit, quid sim dicturus, sed ali-€quid, ut ego suspicor, ex mea brevi responsione arri-€pere cupienti non respondebo ad singula, explicabo €potius, quoniam otiosi sumus, nisi alienum putas, totam €Zenonis Stoicorumque sententiam. €@@Minime id quidem, inquam, alienum, multumque ad €ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. @1 @@Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum €ratio difficilius quiddam et obscurius. nam cum in €Graeco sermone haec ipsa quondam rerum nomina no-€varum * * non videbantur, quae nunc consuetudo diu-€turna trivit; quid censes in Latino fore? €@@Facillimum id quidem est, inquam. si enim Zenoni €licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inaudi-€tum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Ca-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜ˆ‰toni? nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, €ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod €idem declaret, magis usitatum. equidem soleo etiam €quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus €verbis exponere. et tamen puto concedi nobis oportere €ut Graeco verbo utamur, si quando minus occurret La-€tinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius €quam proe+gmenis et apoproe+gmenis concedatur; €quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta €dicere licebit. @@Bene facis, inquit, quod me adiuvas, et istis quidem, €quae modo dixisti, utar potius Latinis, in ceteris sub-€venies, si me haerentem videbis. €@@Sedulo, inquam, faciam. sed 'fortuna fortis'; quare €conare, quaeso. quid enim possumus hoc agere divi-€nius? €@@Placet his, inquit, quorum ratio mihi probatur, si-€mulatque natum sit animal_hinc enim est ordien-€dum_, ipsum sibi conciliari et commendari ad se €conservandum et ad suum statum eaque, quae conser- @1 €vantia sint eius status, diligenda, alienari autem ab in-€teritu iisque rebus, quae interitum videantur adferre. €id ita esse sic probant, quod ante, quam voluptas aut €dolor attigerit, salutaria appetant parvi aspernenturque €contraria, quod non fieret, nisi statum suum diligerent, €interitum timerent. fieri autem non posset ut appete-€rent aliquid, nisi sensum haberent sui eoque se dilige-€rent. ex quo intellegi debet principium ductum esse a se diligendo. in principiis autem naturalibus [dili-€gendi sui] plerique Stoici non putant voluptatem esse €ponendam. quibus ego vehementer adsentior, ne, si €voluptatem natura posuisse in iis rebus videatur, quae €primae appetuntur, multa turpia sequantur. satis esse €autem argumenti videtur quam ob rem illa, quae prima €sunt adscita natura, diligamus, quod est nemo, quin, €cum utrumvis liceat, aptas malit et integras omnis partis €corporis quam, eodem usu, inminutas aut detortas ha-€bere. rerum autem cognitiones, quas vel compre-€hensiones vel perceptiones vel, si haec verba aut €minus placent aut minus intelleguntur, $KATALH/YEIS& ap-€pellemus licet, eas igitur ipsas propter se adsciscendas €arbitramur, quod habeant quiddam in se quasi com-€plexum et continens veritatem. id autem in parvis in-€tellegi potest, quos delectari videamus, etiamsi eorum nihil intersit, si quid ratione per se ipsi invenerint. artis €etiam ipsas propter se adsumendas putamus, cum quia €sit in iis aliquid dignum adsumptione, tum quod con-€stent ex cognitionibus et contineant quiddam in se ra-€tione constitutum et via. a falsa autem adsensione €magis nos alienatos esse quam a ceteris rebus, quae €sint contra naturam, arbitrantur. iam membrorum, id €est partium corporis, alia videntur propter eorum usum €a natura esse donata, ut manus, crura, pedes, ut ea, @1 €quae sunt intus in corpore, quorum utilitas quanta sit €a medicis etiam disputatur, alia autem nullam ob utili-€tatem quasi ad quendam ornatum, ut cauda pavoni, €plumae versicolores columbis, viris mammae atque barba. Haec dicuntur fortasse ieiunius; sunt enim quasi €prima elementa naturae, quibus ubertas orationis ad-€hiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. €verum tamen cum de rebus grandioribus dicas, ipsae €res verba rapiunt; ita fit cum gravior, tum etiam splen-€didior oratio. €@@Est, ut dicis, inquam. sed tamen omne, quod de re €bona dilucide dicitur, mihi praeclare dici videtur. istius €modi autem res dicere ornate velle puerile est, plane €autem et perspicue expedire posse docti et intellegen-€tis viri. @@Progrediamur igitur, quoniam, inquit, ab his princi-€piis naturae discessimus, quibus congruere debent quae €sequuntur. sequitur autem haec prima divisio: Aestima-€bile esse dicunt_sic enim, ut opinor, appellemus_ €id, quod aut ipsum secundum naturam sit aut tale quid €efficiat, ut selectione dignum propterea sit, quod ali-€quod pondus habeat dignum aestimatione, quam illi €$A)CI/AN& vocant, contraque inaestimabile, quod sit supe-€riori contrarium. initiis igitur ita constitutis, ut ea, quae €secundum naturam sunt, ipsa propter se sumenda sint €contrariaque item reicienda, primum est officium_id €enim appello $KAQH=KON&_, ut se conservet in naturae €statu, deinceps ut ea teneat, quae secundum naturam €sint, pellatque contraria. qua inventa selectione et item €reiectione sequitur deinceps cum officio selectio, deinde €ea perpetua, tum ad extremum constans consentanea- @1 €que naturae, in qua primum inesse incipit et intellegi, quid sit, quod vere bonum possit dici. prima est enim €conciliatio hominis ad ea, quae sunt secundum naturam. €simul autem cepit intellegentiam vel notionem potius, €quam appellant $E)/NNOIAN& illi, viditque rerum agendarum €ordinem et, ut ita dicam, concordiam, multo eam pluris €aestimavit quam omnia illa, quae prima dilexerat, atque €ita cognitione et ratione collegit, ut statueret in eo collo-€catum summum illud hominis per se laudandum et ex-€petendum bonum, quod cum positum sit in eo, quod €$O(MOLOGI/AN& Stoici, nos appellemus convenientiam, si €placet,_cum igitur in eo sit id bonum, quo omnia €referenda sint, honeste facta ipsumque honestum, quod €solum in bonis ducitur, quamquam post oritur, tamen €id solum vi sua et dignitate expetendum est; eorum €autem, quae sunt prima naturae, propter se nihil est expetendum. cum vero illa, quae officia esse dixi, pro-€ficiscantur ab initiis naturae, necesse est ea ad haec €referri, ut recte dici possit omnia officia eo referri, ut €adipiscamur principia naturae, nec tamen ut hoc sit €bonorum ultimum, propterea quod non inest in primis €naturae conciliationibus honesta actio; consequens enim €est et post oritur, ut dixi. est tamen ea secundum na-€turam multoque nos ad se expetendam magis hor-€tatur quam superiora omnia. €@@Sed ex hoc primum error tollendus est, ne quis sequi €existimet, ut duo sint ultima bonorum. etenim, si cui €propositum sit conliniare hastam aliquo aut sagittam, €sicut nos ultimum in bonis dicimus, [sic illi facere om-€nia, quae possit, ut conliniet] huic in eius modi simili- @1 €tudine omnia sint facienda, ut conliniet, et tamen, ut €omnia faciat, quo propositum adsequatur, sit hoc quasi €ultimum, quale nos summum in vita bonum dicimus, €illud autem, ut feriat, quasi seligendum, non expeten-€dum. @@Cum autem omnia officia a principiis naturae profi-€ciscantur, ab isdem necesse est proficisci ipsam sapien-€tiam. sed quem ad modum saepe fit, ut is, qui com-€mendatus sit alicui, pluris eum faciat, cui commendatus €sit, quam illum, a quo, sic minime mirum est primo €nos sapientiae commendari ab initiis naturae, post autem €ipsam sapientiam nobis cariorem fieri, quam illa sint, €a quibus ad hanc venerimus. atque ut membra nobis €ita data sunt, ut ad quandam rationem vivendi data €esse appareant, sic appetitio animi, quae $O(RMH/& Graece €vocatur, non ad quodvis genus vitae, sed ad quandam €formam vivendi videtur data, itemque et ratio et per-fecta ratio. ut enim histrioni actio, saltatori motus non €quivis, sed certus quidam est datus, sic vita agenda est €certo genere quodam, non quolibet; quod genus con-€veniens consentaneumque dicimus. nec enim guber-€nationi aut medicinae similem sapientiam esse arbitra-€mur, sed actioni illi potius, quam modo dixi, et salta-€tioni, ut in ipsa insit, non foris petatur extremum, id €est artis effectio. et tamen est etiam aliqua cum his €ipsis artibus sapientiae dissimilitudo, propterea quod €in illis quae recte facta sunt non continent tamen om-€nes partes, e quibus constant; quae autem nos aut recta €aut recte facta dicamus, si placet, illi autem appellant €$KATORQW/MATA&, omnes numeros virtutis continent. sola €enim sapientia in se tota conversa est, quod idem in ceteris artibus non fit. Inscite autem medicinae et gu-€bernationis ultimum cum ultimo sapientiae comparatur. @1 €sapientia enim et animi magnitudinem complectitur et €iustitiam, et ut omnia, quae homini accidant, infra se €esse iudicet, quod idem ceteris artibus non contingit. €tenere autem virtutes eas ipsas, quarum modo feci men-€tionem, nemo poterit, nisi statuerit nihil esse, quod inter-€sit aut differat aliud ab alio, praeter honesta et turpia. þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜š@@Videamus nunc, quam sint praeclare illa his, quae €iam posui, consequentia. cum enim hoc sit extremum €_sentis enim, credo, me iam diu, quod $TE/LOS& Graeci €dicant, id dicere tum extremum, tum ultimum, tum €summum; licebit etiam finem pro extremo aut ultimo €dicere_, cum igitur hoc sit extremum, congruenter €naturae convenienterque vivere, necessario sequitur om-€nes sapientes semper feliciter, absolute, fortunate vivere, €nulla re impediri, nulla prohiberi, nulla egere. quod €autem continet non magis eam disciplinam, de qua lo-€quor, quam vitam fortunasque nostras, id est ut, quod €honestum sit, id solum bonum iudicemus, potest id €quidem fuse et copiose et omnibus electissimis verbis €gravissimisque sententiis rhetorice et augeri et ornari, €sed consectaria me Stoicorum brevia et acuta delectant. concluduntur igitur eorum argumenta sic: Quod est €bonum, omne laudabile est; quod autem laudabile est, €omne est honestum; bonum igitur quod est, honestum €est. satisne hoc conclusum videtur? certe; quod enim €efficiebatur ex iis duobus, quae erant sumpta, in eo €vides esse conclusum. duorum autem, e quibus effecta €conclusio est, contra superius dici solet non omne bo-€num esse laudabile. nam quod laudabile sit honestum €esse conceditur. illud autem perabsurdum, bonum esse €aliquid, quod non expetendum sit, aut expetendum, €quod non placens, aut, si id, non etiam diligendum; €ergo et probandum; ita etiam laudabile; id autem ho- @1 €nestum. ita fit, ut, quod bonum sit, id etiam honestum sit. Deinde quaero, quis aut de misera vita possit glori-€ari aut de non beata. de sola igitur beata. ex quo ef-€ficitur gloriatione, ut ita dicam, dignam esse beatam €vitam, quod non possit nisi honestae vitae iure con-€tingere. ita fit, ut honesta vita beata vita sit. Et quo-€niam is, cui contingit ut iure laudetur, habet insigne €quiddam ad decus et ad gloriam, ut ob ea, quae tanta €sint, beatus dici iure possit, idem de vita talis viri rec-€tissime dicetur. ita, si beata vita honestate cernitur, €quod honestum est, id bonum solum habendum est. Quid vero? negarine ullo modo possit [2numquam]2 €quemquam stabili et firmo et magno animo, quem for-€tem virum dicimus, effici posse, nisi constitutum sit non €esse malum dolorem? ut enim qui mortem in malis €ponit non potest eam non timere, sic nemo ulla in re €potest id, quod malum esse decreverit, non curare id-€que contemnere. quo posito et omnium adsensu ad-€probato illud adsumitur, eum, qui magno sit animo at-€que forti, omnia, quae cadere in hominem possint, despi-€cere ac pro nihilo putare. quae cum ita sint, effectum €est nihil esse malum, quod turpe non sit. Atque iste €vir altus et excellens, magno animo, vere fortis, infra €se omnia humana ducens, is, inquam, quem efficere €volumus, quem quaerimus, certe et confidere sibi debet €ac suae vitae et actae et consequenti et bene de sese €iudicare statuens nihil posse mali incidere sapienti. ex €quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod €honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est €cum virtute, vivere. @@Nec vero ignoro varias philosophorum fuisse sen-€tentias, eorum dico, qui summum bonum, quod ulti- @1 €mum appello, in animo ponerent. quae quamquam €vitiose quidam secuti sunt, tamen non modo iis tribus, €qui virtutem a summo bono segregaverunt, cum aut €voluptatem aut vacuitatem doloris aut prima naturae €in summis bonis ponerent, sed etiam alteris tribus, qui €mancam fore putaverunt sine aliqua accessione virtu-€tem ob eamque rem trium earum rerum, quas supra €dixi, singuli singulas addiderunt,_his tamen omnibus €eos antepono, cuicuimodi sunt, qui summum bonum in animo atque in virtute posuerunt. sed sunt tamen €perabsurdi et ii, qui cum scientia vivere ultimum bo-€norum, et qui nullam rerum differentiam esse dixerunt, €atque ita sapientem beatum fore, nihil aliud alii mo-€mento ullo anteponentem, [2et qui]2, ut quidam Acade-€mici constituisse dicuntur, extremum bonorum et sum-€mum munus esse sapientis obsistere visis adsensusque €suos firme sustinere. his singulis copiose responderi €solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. €quid autem apertius quam, si selectio nulla sit ab iis €rebus, quae contra naturam sint, earum rerum, quae €sint secundum naturam, [2fore ut]2 tollatur omnis ea, €quae quaeratur laudeturque, prudentia? €@@Circumscriptis igitur iis sententiis, quas posui, et iis, €si quae similes earum sunt, relinquitur ut summum bo-€num sit vivere scientiam adhibentem earum rerum, quae €natura eveniant, seligentem quae secundum naturam €et quae contra naturam sint reicientem, id est conve-€nienter congruenterque naturae vivere. @@Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, poste-€rum quodam modo et consequens putandum est, quod @1 €illi $E)PIGENNHMATIKO/N& appellant; cum autem in quo sa-€pienter dicimus, id a primo rectissime dicitur. quic-€quid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet €expletum esse omnibus suis partibus; in eo enim posi-€tum est id, quod dicimus esse expetendum. nam ut €peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana €depeculari, quae sunt in effectu, sic timere, sic maerere, €sic in libidine esse peccatum est etiam sine effectu. €verum ut haec non in posteris et in consequentibus, €sed in primis continuo peccata sunt, sic ea, quae pro-€ficiscuntur a virtute, susceptione prima, non perfectione €recta sunt iudicanda. @@Bonum autem, quod in hoc sermone totiens usur-€patum est, id etiam definitione explicatur. sed eorum €definitiones paulum oppido inter se differunt et tamen €eodem spectant. ego adsentior Diogeni, qui bonum €definierit id, quod esset natura absolutum. id autem €sequens illud etiam, quod prodesset_$W)FE/LHMA& enim €sic appellemus_, motum aut statum esse dixit e na-€tura absoluto. cumque rerum notiones in animis fiant, €si aut usu aliquid cognitum sit aut coniunctione aut €similitudine aut collatione rationis, hoc quarto, quod €extremum posui, boni notitia facta est. cum enim ab €iis rebus, quae sunt secundum naturam, ascendit ani-€mus collatione rationis, tum ad notionem boni pervenit. hoc autem ipsum bonum non accessione neque crescendo €aut cum ceteris comparando, sed propria vi sua et sen-€timus et appellamus bonum. ut enim mel, etsi dulcissi-€mum est, suo tamen proprio genere saporis, non com- @1 €paratione cum aliis dulce esse sentitur, sic bonum hoc, €de quo agimus, est illud quidem plurimi aestimandum, €sed ea aestimatio genere valet, non magnitudine. nam €cum aestimatio, quae $A)CI/A& dicitur, neque in bonis nu-€merata sit nec rursus in malis, quantumcumque eo ad-€dideris, in suo genere manebit. alia est igitur propria €aestimatio virtutis, quae genere, non crescendo valet. Nec vero perturbationes animorum, quae vitam insi-€pientium miseram acerbamque reddunt, quas Graeci $PA/-€$QH& appellant_poteram ego verbum ipsum interpretans €morbos appellare, sed non conveniret ad omnia; quis €enim misericordiam aut ipsam iracundiam morbum solet €dicere? at illi dicunt $PA/QOS&. sit igitur perturbatio, quae €nomine ipso vitiosa declarari videtur [nec eae pertur-€bationes vi aliqua naturali moventur]. omnesque eae €sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, €libido, quamque Stoici communi nomine corporis et €animi $H(DONH/N& appellant, ego malo laetitiam appellare, €quasi gestientis animi elationem voluptariam. pertur-€bationes autem nulla naturae vi commoventur, omnia-€que ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. itaque his €sapiens semper vacabit. @@Omne autem, quod honestum sit, id esse propter se €expetendum commune nobis est cum multorum aliorum €philosophorum sententiis. praeter enim tres disciplinas, €quae virtutem a summo bono excludunt, ceteris omni-€bus philosophis haec est tuenda sententia, maxime ta-€men his [Stoicis], qui nihil aliud in bonorum numero €nisi honestum esse voluerunt. sed haec quidem est €perfacilis et perexpedita defensio. quis est enim, aut €quis umquam fuit aut avaritia tam ardenti aut tam ef-€frenatis cupiditatibus, ut eandem illam rem, quam adi- @1 €pisci scelere quovis velit, non multis partibus malit ad €sese etiam omni inpunitate proposita sine facinore quam þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜¥illo modo pervenire? quam vero utilitatem aut quem €fructum petentes scire cupimus illa, quae occulta nobis €sunt, quo modo moveantur quibusque de causis ea €[2quae]2 versantur in caelo? quis autem tam agrestibus €institutis vivit, aut quis [2se]2 contra studia naturae tam €vehementer obduravit, ut a rebus cognitione dignis ab-€horreat easque sine voluptate aut utilitate aliqua non €requirat et pro nihilo putet? aut quis est, qui maiorum, €aut Africanorum aut eius, quem tu in ore semper habes, €proavi mei, ceterorumque virorum fortium atque omni €virtute praestantium facta, dicta, consilia cognoscens nulla animo afficiatur voluptate? quis autem honesta €in familia institutus et educatus ingenue non ipsa tur-€pitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? quis €animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet €vivere? quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? €quid autem dici poterit, si turpitudinem non ipsam per €se fugiendam esse statuemus, quo minus homines tene-€bras et solitudinem nacti nullo dedecore se abstineant, €nisi eos per se foeditate sua turpitudo ipsa deterreat? €Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non €necesse est. Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, €quam et honesta expetenda per se et eodem modo tur-€pia per se esse fugienda. @@Constituto autem illo, de quo ante diximus, quod €honestum esset, id esse solum bonum, intellegi necesse €est pluris id, quod honestum sit, aestimandum esse €quam illa media, quae ex eo comparentur. stultitiam €autem et timiditatem et iniustitiam et intemperantiam @1 €cum dicimus esse fugiendas propter eas res, quae ex €ipsis eveniant, non ita dicimus, ut cum illo, quod po-€situm est, solum id esse malum, quod turpe sit, haec €pugnare videatur oratio, propterea quod ea non ad cor-€poris incommodum referuntur, sed ad turpes actiones, €quae oriuntur e vitiis. quas enim $KAKI/AS& Graeci appel-€lant, vitia malo quam malitias nominare. @@Ne tu, inquam, Cato, verbis illustribus et id, quod €vis, declarantibus! itaque mihi videris Latine docere €philosophiam et ei quasi civitatem dare. quae quidem €adhuc peregrinari Romae videbatur nec offerre sese €nostris sermonibus, et ista maxime propter limatam €quandam et rerum et verborum tenuitatem. scio enim €esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; €nullis enim partitionibus, nullis definitionibus utuntur €ipsique dicunt ea se modo probare, quibus natura ta-€cita adsentiatur. itaque in rebus minime obscuris non €multus est apud eos disserendi labor. quare attendo €te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic €sermo est, nomina inponis, memoriae mando; mihi enim €erit isdem istis fortasse iam utendum. Virtutibus igitur €rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae €orationis vitia posuisse contraria. quod enim vitupera-€bile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum €puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. sin $KAKI/AN €malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium €consuetudo Latina traduceret. nunc omni virtuti vitium €contrario nomine opponitur. @@Tum ille: His igitur ita positis, inquit, sequitur magna €contentio, quam tractatam a Peripateticis mollius_est €enim eorum consuetudo dicendi non satis acuta propter @1 €ignorationem dialecticae_Carneades tuus egregia qua-€dam exercitatione in dialecticis summaque eloquentia €rem in summum discrimen adduxit, propterea quod €pugnare non destitit in omni hac quaestione, quae de €bonis et malis appelletur, non esse rerum Stoicis cum €Peripateticis controversiam, sed nominum. mihi autem €nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum €philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; €maiorem multo inter Stoicos et Peripateticos rerum esse €aio discrepantiam quam verborum, quippe cum Peri-€patetici omnia, quae ipsi bona appellant, pertinere di-€cant ad beate vivendum, nostri non ex omni, quod €aestimatione aliqua dignum sit, compleri vitam beatam €putent. @@An vero certius quicquam potest esse quam illorum €ratione, qui dolorem in malis ponunt, non posse sa-€pientem beatum esse, cum eculeo torqueatur? eorum €autem, qui dolorem in malis non habent, ratio certe €cogit ut in omnibus tormentis conservetur beata vita €sapienti. etenim si dolores eosdem tolerabilius patiun-€tur qui excipiunt eos pro patria quam qui leviore de €causa, opinio facit, non natura, vim doloris aut maiorem aut minorem. Ne illud quidem est consentaneum, ut, €si, cum tria genera bonorum sint, quae sententia est €Peripateticorum, eo beatior quisque sit, quo sit corpo-€ris aut externis bonis plenior, ut hoc idem adproban-€dum sit nobis, ut, qui plura habeat ea, quae in corpore €magni aestimantur, sit beatior. illi enim corporis com-€modis compleri vitam beatam putant, nostri nihil minus. €nam cum ita placeat, ne eorum quidem bonorum, quae @1 €nos bona vere appellemus, frequentia beatiorem vitam €fieri aut magis expetendam aut pluris aestimandam, €certe minus ad beatam vitam pertinet multitudo cor-poris commodorum. etenim, si et sapere expetendum €sit et valere, coniunctum utrumque magis expetendum €sit quam sapere solum, neque tamen, si utrumque sit €aestimatione dignum, pluris sit coniunctum quam sa-€pere ipsum separatim. nam qui valitudinem aestimatione €aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis €ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestima-€tionem, ut ea virtuti anteponatur. quod idem Peripa-€tetici non tenent, quibus dicendum est, quae et honesta €actio sit et sine dolore, eam magis esse expetendam, €quam si esset eadem actio cum dolore. nobis aliter €videtur, recte secusne, postea; sed potestne rerum maior €esse dissensio? @@Ut enim obscuratur et offunditur luce solis lumen €lucernae, et ut interit [2in]2 magnitudine maris Aegaei €stilla mellis, et ut in divitiis Croesi teruncii accessio et €gradus unus in ea via, quae est hinc in Indiam, sic, €cum sit is bonorum finis, quem Stoici dicunt, omnis €ista rerum corporearum aestimatio splendore virtutis et €magnitudine obscuretur et obruatur atque intereat ne-€cesse est. et quem ad modum oportunitas_sic enim €appellemus $EU)KAIRI/AN&_non fit maior productione tem-€poris_habent enim suum modum, quae oportuna di-€cuntur_, sic recta effectio_$KATO/RQWSIN& enim ita €appello, quoniam rectum factum $KATO/RQWMA&_, recta €igitur effectio, item convenientia, denique ipsum bonum, €quod in eo positum est, ut naturae consentiat, crescendi @1 accessionem nullam habet. ut enim oportunitas illa, €sic haec, de quibus dixi, non fiunt temporis productione €maiora, ob eamque causam Stoicis non videtur opta-€bilior nec magis expetenda beata vita, si sit longa, quam €si brevis, utunturque simili: ut, si cothurni laus illa esset, €ad pedem apte convenire, neque multi cothurni paucis €anteponerentur nec maiores minoribus, sic, quorum omne €bonum convenientia atque oportunitate finitur, nec plura €paucioribus nec longinquiora brevioribus anteponent. Nec vero satis acute dicunt: si bona valitudo pluris €aestimanda sit longa quam brevis, sapientiae quoque €usus longissimus quisque sit plurimi. non intellegunt €valitudinis aestimationem spatio iudicari, virtutis opor-€tunitate, ut videantur qui illud dicant idem hoc esse €dicturi, bonam mortem et bonum partum meliorem €longum esse quam brevem. non vident alia brevitate pluris aestimari, alia diuturnitate. itaque consentaneum €est his, quae dicta sunt, ratione illorum, qui illum bo-€norum finem, quod appellamus extremum, quod ulti-€mum, crescere putent posse_isdem placere esse alium €alio et sapientiorem itemque alium magis alio vel pec-€care vel recte facere, quod nobis non licet dicere, qui €crescere bonorum finem non putamus. ut enim qui €demersi sunt in aqua nihilo magis respirare possunt, €si non longe absunt a summo, ut iam iamque possint €emergere, quam si etiam tum essent in profundo, nec €catulus ille, qui iam adpropinquat ut videat, plus cernit €quam is, qui modo est natus, item qui processit ali-€quantum ad virtutis habitum nihilo minus in miseria €est quam ille, qui nihil processit. €@@Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe su-€periora firma ac vera sint, his autem ea consentanea @1 þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜°ˆ‘et consequentia, ne de horum quidem est veritate du-€bitandum. sed quamquam negant nec virtutes nec vitia €crescere, tamen utrumque eorum fundi quodam modo €et quasi dilatari putant. @@Divitias autem Diogenes censet eam modo vim ha-€bere, ut quasi duces sint ad voluptatem et ad valitudi-€nem bonam; sed, etiam uti ea contineant, non idem €facere eas in virtute neque in ceteris artibus, ad quas €esse dux pecunia potest, continere autem non potest, €itaque, si voluptas aut si bona valitudo sit in bonis, €divitias quoque in bonis esse ponendas, at, si sapientia €bonum sit, non sequi ut etiam divitias bonum esse €dicamus. neque ab ulla re, quae non sit in bonis, id, €quod sit in bonis, contineri potest, ob eamque causam, €quia cognitiones comprehensionesque rerum, e quibus €efficiuntur artes, adpetitionem movent, cum divitiae non sint in bonis, nulla ars divitiis contineri potest. quod €si de artibus concedamus, virtutis tamen non sit eadem €ratio, propterea quod haec plurimae commentationis et €exercitationis indigeat, quod idem in artibus non sit, €et quod virtus stabilitatem, firmitatem, constantiam to-€tius vitae complectatur, nec haec eadem in artibus esse €videamus. €@@Deinceps explicatur differentia rerum, quam si non €ullam esse diceremus, confunderetur omnis vita, ut ab €Aristone, neque ullum sapientiae munus aut opus in-€veniretur, cum inter res eas, quae ad vitam degendam €pertinerent, nihil omnino interesset, neque ullum di-€lectum adhiberi oporteret. itaque cum esset satis con- @1 €stitutum id solum esse bonum, quod esset honestum, €et id malum solum, quod turpe, tum inter illa, quae €nihil valerent ad beate misereve vivendum, aliquid ta-€men, quod differret, esse voluerunt, ut essent eorum alia aestimabilia, alia contra, alia neutrum. quae autem €aestimanda essent, eorum in aliis satis esse causae, €quam ob rem quibusdam anteponerentur, ut in vali-€tudine, ut in integritate sensuum, ut in doloris vacuitate, €ut gloriae, divitiarum, similium rerum, alia autem non €esse eius modi, itemque eorum, quae nulla aestimatione €digna essent, partim satis habere causae, quam ob rem €reicerentur, ut dolorem, morbum, sensuum amissionem, €paupertatem, ignominiam, similia horum, partim non €item. hinc est illud exortum, quod Zeno $PROHGME/NON&, €contraque quod $A)POPROHGME/NON& nominavit, cum uteretur €in lingua copiosa factis tamen nominibus ac novis, quod €nobis in hac inopi lingua non conceditur; quamquam €tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Sed non alie-€num est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem €huius verbi faciendi Zenonis exponere. @@Ut enim, inquit, nemo dicit in regia regem ipsum €quasi productum esse ad dignitatem (id est enim $PROHG-€$ME/NON&), sed eos, qui in aliquo honore sunt, quorum ordo €proxime accedit, ut secundus sit, ad regium principatum, €sic in vita non ea, quae primo loco sunt, sed ea, quae €secundum locum optinent, $PROHGME/NA&, id est producta, @1 €nominentur; quae vel ita appellemus_id erit verbum €e verbo_vel promota et remota vel, ut dudum €diximus, praeposita vel praecipua, et illa reiecta. €re enim intellecta in verborum usu faciles esse debemus. quoniam autem omne, quod est bonum, primum locum €tenere dicimus, necesse est nec bonum esse nec malum €hoc, quod praepositum vel praecipuum nominamus. €idque ita definimus; quod sit indifferens cum aestima-€tione mediocri; quod enim illi $A)DIA/FORON& dicunt, id mihi €ita occurrit, ut indifferens dicerem. neque enim illud €fieri poterat ullo modo, ut nihil relinqueretur in mediis, €quod aut secundum naturam esset aut contra, nec, cum €id relinqueretur, nihil in his poni, quod satis aestima-€bile esset, nec hoc posito non aliqua esse praeposita. recte igitur haec facta distinctio est, atque etiam ab €iis, quo facilius res perspici possit, hoc simile ponitur: €Ut enim, inquiunt, si hoc fingamus esse quasi finem et €ultimum, ita iacere talum, ut rectus adsistat, qui ita talus €erit iactus, ut cadat rectus, praepositum quiddam ha-€bebit ad finem, qui aliter, contra, neque tamen illa prae-€positio tali ad eum, quem dixi, finem pertinebit, sic ea, €quae sunt praeposita, referuntur illa quidem ad finem, sed ad eius vim naturamque nihil pertinent. Sequitur €illa divisio, ut bonorum alia sint ad illud ultimum per-€tinentia (sic enim appello, quae $TELIKA/& dicuntur; nam €hoc ipsum instituamus, ut placuit, pluribus verbis di-€cere, quod uno non poterimus, ut res intellegatur), alia €autem efficientia, quae Graeci $POIHTIKA/&, alia utrum-€que. de pertinentibus nihil est bonum praeter actiones €honestas, de efficientibus nihil praeter amicum, sed et €pertinentem et efficientem sapientiam volunt esse. nam €quia sapientia est conveniens actio, est [2in]2 illo perti- @1 €nenti genere, quod dixi; quod autem honestas actiones €adfert et efficit, [id] efficiens dici potest. @@Haec, quae praeposita dicimus, partim sunt per se €ipsa praeposita, partim quod aliquid efficiunt, partim €utrumque, per se, ut quidam habitus oris et vultus, ut €status, ut motus, in quibus sunt et praeponenda quae-€dam et reicienda; alia ob eam rem praeposita dicentur, €quod ex se aliquid efficiant, ut pecunia, alia autem ob utramque rem, ut integri sensus, ut bona valitudo. De €bona autem fama_quam enim appellant $EU)DOCI/AN&, €aptius est bonam famam hoc loco appellare quam €gloriam_Chrysippus quidem et Diogenes detracta €utilitate ne digitum quidem eius causa porrigendum €esse dicebant; quibus ego vehementer assentior. qui €autem post eos fuerunt, cum Carneadem sustinere non €possent, hanc, quam dixi, bonam famam ipsam propter €se praepositam et sumendam esse dixerunt, esseque €hominis ingenui et liberaliter educati velle bene audire €a parentibus, a propinquis, a bonis etiam viris, idque €propter rem ipsam, non propter usum, dicuntque, ut €liberis consultum velimus, etiamsi postumi futuri sint, €propter ipsos, sic futurae post mortem famae tamen €esse propter rem, etiam detracto usu, consulendum. @@Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse €dicamus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id €officium nec in bonis ponamus nec in malis. est enim €aliquid in his rebus probabile, et quidem ita, ut eius €ratio reddi possit, ergo ut etiam probabiliter acti ratio €reddi possit. est autem officium, quod ita factum est, €ut eius facti probabilis ratio reddi possit. ex quo in-€tellegitur officium medium quiddam esse, quod neque €in bonis ponatur neque in contrariis. quoniamque in @1 €iis rebus, quae neque in virtutibus sunt neque in vitiis, €est tamen quiddam, quod usui possit esse, tollendum €id non est. est autem eius generis actio quoque quae-€dam, et quidem talis, ut ratio postulet agere aliquid et €facere eorum. quod autem ratione actum est, id officium €appellamus. est igitur officium eius generis, quod nec €in bonis ponatur nec in contrariis. @@Atque perspicuum etiam illud est, in istis rebus me-€diis aliquid agere sapientem. iudicat igitur, cum agit, €officium illud esse. quod quoniam numquam fallitur €in iudicando, erit in mediis rebus officium. quod effi-€citur hac etiam conclusione rationis: Quoniam enim €videmus esse quiddam, quod recte factum appellemus, €id autem est perfectum officium, erit [autem] etiam €inchoatum, ut, si iuste depositum reddere in recte factis €sit, in officiis ponatur depositum reddere; illo enim €addito 'iuste' fit recte factum, per se autem hoc ipsum €reddere in officio ponitur. quoniamque non dubium €est quin in iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum, €aliud reiciendum, quicquid ita fit aut dicitur, omne of-€ficio continetur. ex quo intellegitur, quoniam se ipsi €omnes natura diligant, tam insipientem quam sapientem €sumpturum, quae secundum naturam sint, reiecturum-€que contraria. ita est quoddam commune officium sa-€pientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae €media dicamus. @@Sed cum ab his omnia proficiscantur officia, non sine €causa dicitur ad ea referri omnes nostras cogitationes, €in his et excessum e vita et in vita mansionem. in quo €enim plura sunt quae secundum naturam sunt, huius €officium est in vita manere; in quo autem aut sunt @1 þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜¼†plura contraria aut fore videntur, huius officium est de €vita excedere. ex quo apparet et sapientis esse ali-€quando officium excedere e vita, cum beatus sit, et stulti manere in vita, cum sit miser. nam bonum illud €et malum, quod saepe iam dictum est, postea conse-€quitur, prima autem illa naturae sive secunda sive con-€traria sub iudicium sapientis et dilectum cadunt, estque €illa subiecta quasi materia sapientiae. itaque et manendi €in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra €dixi, metienda. nam neque virtute retinetur [2ille]2 in €vita, nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppetenda. €et saepe officium est sapientis desciscere a vita, cum €sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est €convenienter naturae. sic enim censent, oportunitatis €esse beate vivere. itaque a sapientia praecipitur se €ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. quam ob rem €cum vitiorum ista vis non sit, ut causam afferant mortis €voluntariae, perspicuum est etiam stultorum, qui idem €miseri sint, officium esse manere in vita, si sint in ma-€iore parte rerum earum, quas secundum naturam esse €dicimus. et quoniam excedens e vita et manens aeque €miser est nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam €facit, non sine causa dicitur iis, qui pluribus naturalibus €frui possint, esse in vita manendum. @@Pertinere autem ad rem arbitrantur intellegi natura €fieri ut liberi a parentibus amentur. a quo initio pro-€fectam communem humani generis societatem perse-€quimur. quod primum intellegi debet figura membris-€que corporum, quae ipsa declarant procreandi a natura €habitam esse rationem. neque vero haec inter se con-€gruere possent, ut natura et procreari vellet et diligi €procreatos non curaret. atque etiam in bestiis vis na- @1 €turae perspici potest; quarum in fetu et in educatione €laborem cum cernimus, naturae ipsius vocem videmur €audire. quare [2ut]2 perspicuum est natura nos a dolore €abhorrere, sic apparet a natura ipsa, ut eos, quos ge-nuerimus, amemus, inpelli. ex hoc nascitur ut etiam €communis hominum inter homines naturalis sit com-€mendatio, ut oporteat hominem ab homine ob id ipsum, €quod homo sit, non alienum videri. ut enim in mem-€bris alia sunt tamquam sibi nata, ut oculi, ut aures, €alia etiam ceterorum membrorum usum adiuvant, ut €crura, ut manus, sic inmanes quaedam bestiae sibi so-€lum natae sunt, at illa, quae in concha patula pina di-€citur, isque, qui enat e concha, qui, quod eam custodit, €pinoteres vocatur in eandemque cum se recepit inclu-€ditur, ut videatur monuisse ut caveret, itemque formi-€cae, apes, ciconiae aliorum etiam causa quaedam faciunt. €multo haec coniunctius homines. itaque natura sumus apti ad coetus, concilia, civitates. mundum autem cen-€sent regi numine deorum, eumque esse quasi commu-€nem urbem et civitatem hominum et deorum, et unum €quemque nostrum eius mundi esse partem; ex quo illud €natura consequi, ut communem utilitatem nostrae ante-€ponamus. ut enim leges omnium salutem singulorum €saluti anteponunt, sic vir bonus et sapiens et legibus €parens et civilis officii non ignarus utilitati omnium €plus quam unius alicuius aut suae consulit. nec magis €est vituperandus proditor patriae quam communis utili-€tatis aut salutis desertor propter suam utilitatem aut €salutem. ex quo fit, ut laudandus is sit, qui mortem €oppetat pro re publica, quod deceat cariorem nobis @1 €esse patriam quam nosmet ipsos. quoniamque illa vox €inhumana et scelerata ducitur eorum, qui negant se €recusare quo minus ipsis mortuis terrarum omnium de-€flagratio consequatur_quod vulgari quodam versu €Graeco pronuntiari solet_, certe verum est etiam iis, €qui aliquando futuri sint, esse propter ipsos consulen-dum. ex hac animorum affectione testamenta commen-€dationesque morientium natae sunt. quodque nemo in €summa solitudine vitam agere velit ne cum infinita €quidem voluptatum abundantia, facile intellegitur nos €ad coniunctionem congregationemque hominum et ad €naturalem communitatem esse natos. Inpellimur autem €natura, ut prodesse velimus quam plurimis in primisque docendo rationibusque prudentiae tradendis. itaque €non facile est invenire qui quod sciat ipse non tradat €alteri; ita non solum ad discendum propensi sumus, €verum etiam ad docendum. Atque ut tauris natura €datum est ut pro vitulis contra leones summa vi im-€petuque contendant, sic ii, qui valent opibus atque id €facere possunt, ut de Hercule et de Libero accepimus, €ad servandum genus hominum natura incitantur. Atque €etiam Iovem cum Optimum et Maximum dicimus cum-€que eundem Salutarem, Hospitalem, Statorem, hoc in-€tellegi volumus, salutem hominum in eius esse tutela. €minime autem convenit, cum ipsi inter nos viles ne-€glectique simus, postulare ut diis inmortalibus cari si-€mus et ab iis diligamur. Quem ad modum igitur mem-€bris utimur prius, quam didicimus, cuius ea causa utili-€tatis habeamus, sic inter nos natura ad civilem com-€munitatem coniuncti et consociati sumus. quod ni ita €se haberet, nec iustitiae ullus esset nec bonitati locus. Et quo modo hominum inter homines iuris esse vincula €putant, sic homini nihil iuris esse cum bestiis. prae-€clare enim Chrysippus, cetera nata esse hominum causa @1 €et deorum, eos autem communitatis et societatis suae, €ut bestiis homines uti ad utilitatem suam possint sine €iniuria. Quoniamque ea natura esset hominis, ut ei €cum genere humano quasi civile ius intercederet, qui €id conservaret, eum iustum, qui migraret, iniustum fore. €sed quem ad modum, theatrum cum commune sit, recte €tamen dici potest eius esse eum locum, quem quisque €occuparit, sic in urbe mundove communi non adver-satur ius, quo minus suum quidque cuiusque sit. Cum €autem ad tuendos conservandosque homines hominem €natum esse videamus, consentaneum est huic naturae, €ut sapiens velit gerere et administrare rem publicam €atque, ut e natura vivat, uxorem adiungere et velle ex €ea liberos. ne amores quidem sanctos a sapiente alienos €esse arbitrantur. Cynicorum autem rationem atque vi-€tam alii cadere in sapientem dicunt, si qui eius modi €forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo modo. @@Ut vero conservetur omnis homini erga hominem €societas, coniunctio, caritas, et emolumenta et detri-€menta, quae $W)FELH/MATA& et $BLA/MMATA& appellant, com-€munia esse voluerunt; quorum altera prosunt, nocent €altera. neque solum ea communia, verum etiam paria €esse dixerunt. incommoda autem et commoda_ita €enim $EU)XRHSTH/MATA& et $DUSXRHSTH/MATA& appello_com-€munia esse voluerunt, paria noluerunt. illa enim, quae €prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae €sint paria necesse est. commoda autem et incommoda €in eo genere sunt, quae praeposita et reiecta diximus; €ea possunt paria non esse. sed emolumenta communia €esse dicuntur, recte autem facta et peccata non haben-€tur communia. @@Amicitiam autem adhibendam esse censent, quia sit €ex eo genere, quae prosunt. quamquam autem in ami- @1 €citia alii dicant aeque caram esse sapienti rationem €amici ac suam, alii autem sibi cuique cariorem suam, €tamen hi quoque posteriores fatentur alienum esse a €iustitia, ad quam nati esse videamur, detrahere quid €de aliquo, quod sibi adsumat. minime vero probatur €huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut ami-€citiam propter utilitates adscisci aut probari. eaedem €enim utilitates poterunt eas labefactare atque perver-€tere. etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino pot-€erunt, nisi ipsae per se expetuntur. @@Ius autem, quod ita dici appellarique possit, id esse €natura, alienumque esse a sapiente non modo iniuriam €cui facere, verum etiam nocere. nec vero rectum est €cum amicis aut bene meritis consociare aut coniungere €iniuriam, gravissimeque et verissime defenditur num-€quam aequitatem ab utilitate posse seiungi, et quic-€quid aequum iustumque esset, id etiam honestum vi-€cissimque, quicquid esset honestum, id iustum etiam €atque aequum fore. @@Ad easque virtutes, de quibus disputatum est, dialecti-€cam etiam adiungunt et physicam, easque ambas vir-€tutum nomine appellant, alteram, quod habeat rationem, €ne cui falso adsentiamur neve umquam captiosa pro-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ£˜È…babilitate fallamur, eaque, quae de bonis et malis di-€dicerimus, ut tenere tuerique possimus. nam sine hac €arte quemvis arbitrantur a vero abduci fallique posse. €recte igitur, si omnibus in rebus temeritas ignoratioque €vitiosa est, ars ea, quae tollit haec, virtus nominata est. physicae quoque non sine causa tributus idem est ho-€nos, propterea quod, qui convenienter naturae victurus @1 €sit, ei proficiscendum est ab omni mundo atque ab eius €procuratione. nec vero potest quisquam de bonis et €malis vere iudicare nisi omni cognita ratione naturae €et vitae etiam deorum, et utrum conveniat necne na-€tura hominis cum universa. quaeque sunt vetera prae-€cepta sapientium, qui iubent tempori parere et se-€qui deum et se noscere et nihil nimis, haec sine €physicis quam vim habeant_et habent maximam_ €videre nemo potest. atque etiam ad iustitiam colendam, €ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura €valeat haec una cognitio potest tradere. nec vero pietas €adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine ex-€plicatione naturae intellegi potest. @@Sed iam sentio me esse longius provectum, quam €proposita ratio postularet. verum admirabilis compo-€sitio disciplinae incredibilisque rerum me traxit ordo; €quem, per deos inmortales! nonne miraris? quid enim €aut in natura, qua nihil est aptius, nihil descriptius, aut €in operibus manu factis tam compositum tamque com-€pactum et coagmentatum inveniri potest? quid poste-€rius priori non convenit? quid sequitur, quod non €respondeat superiori? quid non sic aliud ex alio nec-€titur, ut, si ullam litteram moveris, labent omnia? nec tamen quicquam est, quod moveri possit. quam gra-€vis vero, quam magnifica, quam constans conficitur €persona sapientis! qui, cum ratio docuerit, quod ho-€nestum esset, id esse solum bonum, semper sit necesse €est beatus vereque omnia ista nomina possideat, quae €irrideri ab inperitis solent. rectius enim appellabitur @1 €rex quam Tarquinius, qui nec se nec suos regere potuit, €rectius magister populi_is enim est dictator_quam €Sulla, qui trium pestiferorum vitiorum, luxuriae, avari-€tiae, crudelitatis, magister fuit, rectius dives quam Crassus, €qui nisi eguisset, numquam Euphraten nulla belli causa €transire voluisset. recte eius omnia dicentur, qui scit €uti solus omnibus, recte etiam pulcher appellabitur_ €animi enim liniamenta sunt pulchriora quam corporis_, €recte solus liber nec dominationi cuiusquam parens nec €oboediens cupiditati, recte invictus, cuius etiamsi cor-€pus constringatur, animo tamen vincula inici nulla pos-sint, nec expectet ullum tempus aetatis, uti tum denique €iudicetur beatusne fuerit, cum extremum vitae diem €morte confecerit, quod ille unus e septem sapientibus €non sapienter Croesum monuit; nam si beatus umquam €fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum €rogum pertulisset. quod si ita est, ut neque quisquam €nisi bonus vir et omnes boni beati sint, quid philoso-€phia magis colendum aut quid est virtute divinius?  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUARTUS}1 ‘@@Quae cum dixisset, finem ille. ego autem: Ne tu, €inquam, Cato, ista exposuisti, ut tam multa memoriter, €ut tam obscura, dilucide. itaque aut omittamus contra €omnino velle aliquid aut spatium sumamus ad cogi- @1 €tandum; tam enim diligenter, etiam si minus vere_ €nam nondum id quidem audeo dicere_, sed tamen €accurate non modo fundatam, verum etiam extructam €disciplinam non est facile perdiscere. €@@Tum ille: Ain tandem? inquit, cum ego te hac nova €lege videam eodem die accusatori respondere et tribus €horis perorare, in hac me causa tempus dilaturum pu-€tas? quae tamen a te agetur non melior, quam illae €sunt, quas interdum optines. quare istam quoque ag-€gredere tractatam praesertim et ab aliis et a te ipso €saepe, ut tibi deesse non possit oratio. @@Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere €contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed €pudore impedior; ita multa dicunt, quae vix intellegam. €@@Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen €ab illis ita dicuntur de industria, sed inest in rebus ipsis €obscuritas. €@@Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicenti-€bus verbum nullum est, quod non intellegatur? €@@Easdemne res? inquit, an parum disserui non verbis €Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia €dissidere? €@@Atqui, inquam, Cato, si istud optinueris, traducas me €ad te totum licebit. €@@Putabam equidem satis, inquit, me dixisse. quare €ad ea primum, si videtur; sin aliud quid voles, postea. €@@Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi €iniquum postulo, arbitratu meo. €@@Ut placet, inquit. etsi enim illud erat aptius, aequum €cuique concedere. @@Existimo igitur, inquam, Cato, veteres illos Platonis €auditores, Speusippum, Aristotelem, Xenocratem, deinde @1 €eorum, Polemonem, Theophrastum, satis et copiose et €eleganter habuisse constitutam disciplinam, ut non esset €causa Zenoni, cum Polemonem audisset, cur et ab eo €ipso et a superioribus dissideret. quorum fuit haec in-€stitutio, in qua animadvertas velim quid mutandum €putes nec expectes, dum ad omnia dicam, quae a te €dicta sunt; universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. qui cum viderent ita nos €esse natos, ut et communiter ad eas virtutes apti esse-€mus, quae notae illustresque sunt, iustitiam dico, tem-€perantiam, ceteras generis eiusdem_quae omnes si-€miles artium reliquarum materia tantum ad meliorem €partem et tractatione differunt_, easque ipsas virtutes €viderent nos magnificentius appetere et ardentius, ha-€bere etiam insitam quandam vel potius innatam cupi-€ditatem scientiae natosque esse ad congregationem ho-€minum et ad societatem communitatemque generis hu-€mani, eaque in maximis ingeniis maxime elucere, totam €philosophiam tris in partis diviserunt, quam partitionem a Zenone esse retentam videmus. quarum cum una €sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, €quae quasi stirps est huius quaestionis. qui sit enim €finis bonorum, mox, hoc loco tantum dico, a veteribus €Peripateticis Academicisque, qui re consentientes voca-€bulis differebant, eum locum, quem civilem recte ap-€pellaturi videmur, Graeci $POLITIKO/N&, graviter et copiose €esse tractatum. €@@Quam multa illi de re publica scripserunt, quam €multa de legibus! quam multa non solum praecepta €in artibus, sed etiam exempla in orationibus bene di-€cendi reliquerunt! primum enim ipsa illa, quae sub-€tiliter disserenda erant, polite apteque dixerunt tum €definientes, tum partientes, ut vestri etiam; sed vos @1 squalidius, illorum vides quam niteat oratio. deinde ea, €quae requirebant orationem ornatam et gravem, quam €magnifice sunt dicta ab illis, quam splendide! de iustitia, €[2de temperantia,]2 de fortitudine, de amicitia, de aetate €degenda, de philosophia, de capessenda re publica, [de €temperantia de fortitudine] hominum non spinas vellen-€tium, ut Stoici, nec ossa nudantium, sed eorum, qui gran-€dia ornate vellent, enucleate minora dicere. itaque quae €sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae €etiam monita et consilia scripta ad summos viros! erat €enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic di-€cendi exercitatio duplex. nam, quicquid quaeritur, id €habet aut generis ipsius sine personis temporibusque €aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. €ergo in utroque exercebantur, eaque disciplina effecit tantam illorum utroque in genere dicendi copiam. To-€tum genus hoc Zeno et qui ab eo sunt aut non po-€tuerunt [2tueri]2 aut noluerunt, certe reliquerunt. quam-€quam scripsit artem rhetoricam Cleanthes, Chrysippus €etiam, sed sic, ut, si quis obmutescere concupierit, nihil €aliud legere debeat. itaque vides, quo modo loquantur. €nova verba fingunt, deserunt usitata. €@@At quanta conantur! mundum hunc omnem oppidum €esse nostrum! incendi igitur eos, qui audiunt, vides. €quantam rem agas, ut Circeiis qui habitet totum hunc €mundum suum municipium esse existimet? €@@Quid? ille incendat? restinguet citius, si ardentem €acceperit. Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, €divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac €rotunde; quippe; habes enim a rhetoribus; illorum vero þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤—ˆista ipsa quam exilia de virtutis vi! quam tantam vo- @1 €lunt esse, ut beatum per se efficere possit. pungunt €quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam €qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem €abeunt, qui venerant. res enim fortasse verae, certe €graves, non ita tractantur, ut debent, sed aliquanto mi-€nutius. @@Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; nam €de summo bono mox, ut dixi, videbimus et ad id ex-€plicandum disputationem omnem conferemus. in his €igitur partibus duabus nihil erat, quod Zeno commu-€tare gestiret. res enim se praeclare habebat, et quidem €in utraque parte. quid enim ab antiquis ex eo genere, €quod ad disserendum valet, praetermissum est? qui et €definierunt plurima et definiendi artes reliquerunt, quod-€que est definitioni adiunctum, ut res in partes divida-€tur, id et fit ab illis et quem ad modum fieri oporteat €traditur; item de contrariis, a quibus ad genera formas-€que generum venerunt. Iam argumenti ratione con-€clusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, €deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in sin-gulis, extrema conclusio est. quanta autem ab illis €varietas argumentorum ratione concludentium eorum-€que cum captiosis interrogationibus dissimilitudo! Quid, €quod plurimis locis quasi denuntiant, ut neque sensuum €fidem sine ratione nec rationis [2sine]2 sensibus exquira-€mus, atque ut eorum alterum ab altero [2ne]2 separe-€mus? Quid? ea, quae dialectici nunc tradunt et do-€cent, nonne ab illis instituta aut inventa sunt? de qui-€bus etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a €Zenone minus multo quam ab antiquis; ab hoc autem €quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Cumque duae sint artes, quibus perfecte ratio €et oratio compleatur, una inveniendi, altera disserendi, @1 €hanc posteriorem et Stoici et Peripatetici, priorem autem €illi egregie tradiderunt, hi omnino ne attigerunt qui-€dem. nam e quibus locis quasi thesauris argumenta €depromerentur, vestri ne suspicati quidem sunt, supe-€riores autem artificio et via tradiderunt. quae quidem €res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi €dictata decantare neque a commentariolis suis disce-€dere. nam qui sciet ubi quidque positum sit quaque €eo veniat, is, etiamsi quid obrutum erit, poterit eruere €semperque esse in disputando suus. quod etsi ingeniis €magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione €consequuntur, ars tamen est dux certior quam natura. €aliud est enim poe+tarum more verba fundere, aliud ea, €quae dicas, ratione et arte distinguere. @@Similia dici possunt de explicatione naturae, qua et €hi utuntur et vestri, neque vero ob duas modo causas, €quo modo Epicuro videtur, ut pellatur mortis et reli-€gionis metus, sed etiam modestiam quandam cognitio €rerum caelestium affert iis, qui videant quanta sit etiam €apud deos moderatio, quantus ordo, et magnitudinem €animi deorum opera et facta cernentibus, iustitiam etiam, €cum cognitum habeas quod sit summi rectoris ac do-€mini numen, quod consilium, quae voluntas; cuius ad €naturam apta ratio vera illa et summa lex a philoso-phis dicitur. inest in eadem explicatione naturae insa-€tiabilis quaedam e cognoscendis rebus voluptas, in qua €una confectis rebus necessariis vacui negotiis honeste €ac liberaliter possimus vivere. Ergo in hac ratione tota €de maximis fere rebus Stoici illos secuti sunt, ut et €deos esse et quattuor ex rebus omnia constare dicerent. €cum autem quaereretur res admodum difficilis, num €quinta quaedam natura videretur esse, ex qua ratio et €intellegentia oriretur, in quo etiam de animis cuius ge- @1 €neris essent quaereretur, Zeno id dixit esse ignem, non €nulla deinde aliter, sed ea pauca; de maxima autem €re eodem modo, divina mente atque natura mundum €universum et eius maximas partis administrari. Ma-€teriam vero rerum et copiam apud hos exilem, apud illos uberrimam reperiemus. quam multa ab iis con-€quisita et collecta sunt de omnium animantium genere, €ortu, membris, aetatibus! quam multa de rebus iis, €quae gignuntur e terra! quam multae quamque de €variis rebus et causae, cur quidque fiat, et demonstra-€tiones, quem ad modum quidque fiat! qua ex omni €copia plurima et certissima argumenta sumuntur ad €cuiusque rei naturam explicandam. Ergo adhuc, quan-€tum equidem intellego, causa non videtur fuisse mu-€tandi nominis. non enim, si omnia non sequebatur, €idcirco non erat ortus illinc. equidem etiam Epicurum, €in physicis quidem, Democriteum puto. pauca mutat €vel plura sane; at cum de plurimis eadem dicit, tum €certe de maximis. quod idem cum vestri faciant, non €satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. @@Sed haec hactenus. nunc videamus, quaeso, de summo €bono, quod continet philosophiam, quid tandem attu-€lerit, quam ob rem ab inventoribus tamquam a paren-€tibus dissentiret. hoc igitur loco, quamquam a te, Cato, €diligenter est explicatum, finis hic bonorum [qui con-€tinet philosophiam] et quis a Stoicis et quem ad mo-€dum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut per-€spiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit €allatum. cum enim superiores, e quibus planissime Po-€lemo, secundum naturam vivere summum bonum esse €dixissent, his verbis tria significari Stoici dicunt, unum @1 €eius modi, vivere adhibentem scientiam earum rerum, €quae natura evenirent. hunc ipsum Zenonis aiunt esse €finem declarantem illud, quod a te dictum est, con-venienter naturae vivere. alterum significari idem, ut €si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem €vivere. hoc sic expositum dissimile est superiori. illud €enim rectum est_quod $KATO/RQWMA& dicebas_contin-€gitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii €est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes €potest. tertium autem omnibus aut maximis rebus iis, €quae secundum naturam sint, fruentem vivere. hoc non €est positum in nostra actione. completur enim et ex €eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, €quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra €potestate. sed hoc summum bonum, quod tertia signi-€ficatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono €degitur, quia coniuncta ei virtus est, in sapientem solum €cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum €videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus €est. itaque ab iis constitutio illa prima naturae, a qua €tu quoque ordiebare, his prope verbis exponitur: @@Omnis natura vult esse conservatrix sui, ut et salva €sit et in genere conservetur suo. ad hanc rem aiunt €artis quoque requisitas, quae naturam adiuvarent in €quibus ea numeretur in primis, quae est vivendi ars, €ut tueatur, quod a natura datum sit, quod desit, ad-€quirat. idemque diviserunt naturam hominis in animum €et corpus. cumque eorum utrumque per se expetendum €esse dixissent, virtutes quoque utriusque eorum per se €expetendas esse dicebant, [2et]2 cum animum infinita €quadam laude anteponerent corpori, virtutes quoque animi bonis corporis anteponebant. Sed cum sapientiam @1 €totius hominis custodem et procuratricem esse vellent, €quae esset naturae comes et adiutrix, hoc sapientiae €munus esse dicebant, ut, [2cum]2 eum tueretur, qui con-€staret ex animo et corpore, in utroque iuvaret eum ac €contineret. atque ita re simpliciter primo collocata re-€liqua subtilius persequentes corporis bona facilem quan-€dam rationem habere censebant; de animi bonis accu-€ratius exquirebant in primisque reperiebant inesse in €iis iustitiae semina primique ex omnibus philosophis €natura tributum esse docuerunt, ut ii, qui procreati es-€sent, a procreatoribus amarentur, et, id quod temporum €ordine antiquius est, ut coniugia virorum et uxorum €natura coniuncta esse dicerent, qua ex stirpe orirentur €amicitiae cognationum. Atque ab his initiis profecti €omnium virtutum et originem et progressionem per-€secuti sunt. ex quo magnitudo quoque animi existebat, €qua facile posset repugnari obsistique fortunae, quod €maximae res essent in potestate sapientis. varietates €autem iniuriasque fortunae facile veterum philosopho-rum praeceptis instituta vita superabat. Principiis autem €a natura datis amplitudines quaedam bonorum excita-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜’ƒbantur partim profectae a contemplatione rerum occul-€tiorum, quod erat insitus menti cognitionis amor, e quo €etiam rationis explicandae disserendique cupiditas con-€sequebatur; quodque hoc solum animal natum est pu-€doris ac verecundiae particeps appetensque coniunctio-€num hominum ad societatem animadvertensque in om-€nibus rebus, quas ageret aut diceret, ut ne quid ab eo €fieret nisi honeste ac decore, his initiis, ut ante dixi, @1 €[2et]2 seminibus a natura datis temperantia, modestia, €iustitia et omnis honestas perfecte absoluta est. @@Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus lo-€quor, philosophorum. qua exposita scire cupio quae €causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione de-€sciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; quodne €omnem naturam conservatricem sui dixerint, an quod €omne animal ipsum sibi commendatum, ut se et salvum €in suo genere et incolume vellet, an [2quod]2, cum om-€nium artium finis is esset, quem natura maxime quae-€reret, idem statui debere de totius arte vitae, an quod, €cum ex animo constaremus et corpore, et haec ipsa et €eorum virtutes per se esse sumendas. an vero displi-€cuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta prae-€stantia? an quae de prudentia, de cognitione rerum, €de coniunctione generis humani, quaeque ab eisdem €de temperantia, de modestia, de magnitudine animi, de €omni honestate dicuntur? fatebuntur Stoici haec om-€nia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse. Alia quaedam dicent, credo, magna €antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi €cupidus nullo modo ferre potuerit. quid enim perver-€sius, quid intolerabilius, quid stultius quam bonam vali-€tudinem, quam dolorum omnium vacuitatem, quam in-€tegritatem oculorum reliquorumque sensuum ponere in €bonis potius, quam dicerent nihil omnino inter eas res €iisque contrarias interesse? ea enim omnia, quae illi €bona dicerent, praeposita esse, non bona, itemque illa, €quae in corpore excellerent, stulte antiquos dixisse €per se esse expetenda; sumenda potius quam expe- @1 €tenda. ea denique omni vita, quae in una virtute con-€sisteret, illam vitam, quae etiam ceteris rebus, quae €essent secundum naturam, abundaret, magis expeten-€dam non esse. sed magis sumendam. cumque ipsa €virtus efficiat ita beatam vitam, ut beatior esse non €possit, tamen quaedam deesse sapientibus tum, cum €sint beatissimi; itaque eos id agere, ut a se dolores, €morbos, debilitates repellant. @@O magnam vim ingenii causamque iustam, cur nova €existeret disciplina! Perge porro. sequuntur enim ea, €quae tu scientissime complexus es, omnium insipien-€tiam, iniustitiam, alia vitia similia esse, omniaque pec-€cata esse paria, eosque, qui natura doctrinaque longe €ad virtutem processissent, nisi eam plane consecuti €essent, summe esse miseros, neque inter eorum vitam €et improbissimorum quicquam omnino interesse, ut €Plato, tantus ille vir, si sapiens non fuerit, nihilo melius €quam quivis improbissimus nec beatius vixerit. haec €videlicet est correctio philosophiae veteris et emenda-€tio, quae omnino aditum habere nullum potest in urbem, €in forum, in curiam. quis enim ferre posset ita loquen-€tem eum, qui se auctorem vitae graviter et sapienter €agendae profiteretur, nomina rerum commutantem, cum-€que idem sentiret quod omnes, quibus rebus eandem €vim tribueret, alia nomina inponentem, verba modo mutantem, de opinionibus nihil detrahentem? patronusne €causae in epilogo pro reo dicens negaret esse malum €exilium, publicationem bonorum? haec reicienda esse, €non fugienda? nec misericordem iudicem esse opor-€tere? in contione autem si loqueretur, si Hannibal ad €portas venisset murumque iaculo traiecisset, negaret €esse in malis capi, venire, interfici, patriam amittere? €an senatus, cum triumphum Africano decerneret, 'quod €eius virtute' aut 'felicitate' posset dicere, si neque vir- @1 €tus in ullo nisi in sapiente nec felicitas vere dici pot-€est? quae est igitur ista philosophia, quae communi €more in foro loquitur, in libellis suo? praesertim cum, €quod illi suis verbis significent, in eo nihil novetur, [de €ipsis rebus nihil mutetur] eaedem res maneant alio modo. quid enim interest, divitias, opes, valitudinem €bona dicas anne praeposita, cum ille, qui ista bona €dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa €praeposita nominas? itaque homo in primis ingenuus €et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, €Panaetius, cum ad Q. Tuberonem de dolore patiendo €scriberet, quod esse caput debebat, si probari posset, €nusquam posuit, non esse malum dolorem, sed quid €esset et quale, quantumque in eo inesset alieni, deinde €quae ratio esset perferendi; cuius quidem, quoniam €Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse €inanitas ista verborum. @@Sed ut propius ad ea, Cato, accedam, quae a te dicta €sunt, pressius agamus eaque, quae modo dixisti, cum €iis conferamus, quae tuis antepono. quae sunt igitur €communia vobis cum antiquis, iis sic utamur quasi €concessis; quae in controversiam veniunt, de iis, si €placet, disseramus. €@@Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, €pressius. quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego €autem a te elegantiora desidero. €@@A mene tu? inquam. sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. sed €primum positum sit nosmet ipsos commendatos esse €nobis primamque ex natura hanc habere appetitionem, @1 €ut conservemus nosmet ipsos. hoc convenit; sequitur €illud, ut animadvertamus qui simus ipsi, ut nos, quales €oportet esse, servemus. sumus igitur homines. ex €animo constamus et corpore, quae sunt cuiusdam modi, €nosque oportet, ut prima appetitio naturalis postulat, €haec diligere constituereque ex his finem illum summi €boni atque ultimi. quem, si prima vera sunt, ita con-€stitui necesse est: earum rerum, quae sint secundum naturam, quam plurima et quam maxima adipisci. hunc €igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, €illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum €videbatur extremum. €@@Age nunc isti doceant, vel tu potius_quis enim €ista melius?_, quonam modo ab isdem principiis pro-€fecti efficiatis, ut honeste vivere_id est enim vel e €virtute vel naturae congruenter vivere_summum bo-€num sit, et quonam modo aut quo loco corpus subito €deserueritis omniaque ea, quae, secundum naturam cum €sint, absint a nostra potestate, ipsum denique officium. €quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes €a natura profectae subito a sapientia relictae sint. quodsi non hominis summum bonum quaereremus, sed €cuiusdam animantis, is autem esset nihil nisi animus €_liceat enim fingere aliquid eius modi, quo verum €facilius reperiamus_, tamen illi animo non esset hic €vester finis. desideraret enim valitudinem, vacuitatem €doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque €rerum custodiam finemque sibi constitueret secundum €naturam vivere, quod est, ut dixi, habere ea, quae €secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et ma-xima. cuiuscumque enim modi animal constitueris, €necesse est, etiamsi id sine corpore sit, ut fingimus, €tamen esse in animo quaedam similia eorum, quae @1 €sunt in corpore, ut nullo modo, nisi ut exposui, con-€stitui possit finis bonorum. Chrysippus autem expo-€nens differentias animantium ait alias earum corpore €excellere, alias autem animo, non nullas valere utra-€que re; deinde disputat, quod cuiusque generis ani-€mantium statui deceat extremum. cum autem homi-€nem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi ex-€cellentiam, summum bonum id constituit, non ut ex-€cellere animus, sed ut nihil esse praeter animum vi-€deretur. uno autem modo in virtute sola summum €bonum recte poneretur, si quod esset animal, quod €totum ex mente constaret, id ipsum tamen sic, ut ea €mens nihil haberet in se, quod esset secundum na-turam, ut valitudo est. sed id ne cogitari quidem potest €quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. €@@Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde €parva sint, nos quoque concedimus; quod dicit Epi-€curus etiam de voluptate, quae minimae sint voluptates, €eas obscurari saepe et obrui. sed non sunt in eo genere þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜‡tantae commoditates corporis tamque productae tem-€poribus tamque multae. itaque in quibus propter €eorum exiguitatem obscuratio consequitur, saepe ac-€cidit, ut nihil interesse nostra fateamur, sint illa necne €sint, ut in sole, quod a te dicebatur, lucernam adhibere €nihil interest aut teruncium adicere Croesi pecuniae. quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri €tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit €magnum. ut ei, qui iucunde vixerit annos decem, si €aeque vita iucunda menstrua addatur, quia momentum €aliquod habeat ad iucundum accessio, bonum sit; si @1 €autem id non concedatur, non continuo vita beata tol-€litur. bona autem corporis huic sunt, quod posterius €posui, similiora. habent enim accessionem dignam, in €qua elaboretur, ut mihi in hoc Stoici iocari videantur €interdum, cum ita dicant, si ad illam vitam, quae cum €virtute degatur, ampulla aut strigilis accedat, sump-€turum sapientem eam vitam potius, quo haec adiecta sint, nec beatiorem tamen ob eam causam fore. hoc €simile tandem est? non risu potius quam oratione €eiciendum? ampulla enim sit necne sit, quis non iure €optimo irrideatur, si laboret? at vero pravitate mem-€brorum et cruciatu dolorum si quis quem levet, ma-€gnam ineat gratiam, nec si ille sapiens ad tortoris ecu-€leum a tyranno ire cogatur, similem habeat vultum €et si ampullam perdidisset, sed ut magnum et difficile €certamen iniens, cum sibi cum capitali adversario, do-€lore, depugnandum videret, excitaret omnes rationes €fortitudinis ac patientiae, quarum praesidio iniret illud €difficile, ut dixi, magnumque proelium. deinde non €quaerimus, quid obscuretur aut intereat, quia sit ad-€modum parvum, sed quid tale sit, ut expleat summam. €una voluptas e multis obscuratur in illa vita voluptaria, €sed tamen ea, quamvis parva sit, pars est eius vitae, €quae posita est in voluptate. nummus in Croesi di-€vitiis obscuratur, pars est tamen divitiarum. quare €obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse €dicimus, in vita beata; sint modo partes vitae beatae. @@Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quae-€dam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam €sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa €facienda. quo constituto tum licebit otiose ista €quaerere, de magnitudine rerum, de excellentia, quanta €in quoque sit ad beate vivendum, de istis ipsis ob- @1 €scurationibus, quae propter exiguitatem vix aut ne €vix quidem appareant. quid, de quo nulla dissensio €est? nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium €naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, €quod est ultimum rerum appetendarum. omnis enim €est natura diligens sui. quae est enim, quae se um-€quam deserat aut partem aliquam sui aut eius partis €habitum aut vim aut ullius earum rerum, quae se-€cundum naturam sunt, aut motum aut statum? quae €autem natura suae primae institutionis oblita est? €nulla profecto [2est]2, quin suam vim retineat a primo €ad extremum. quo modo igitur evenit, ut hominis €natura sola esset, quae hominem relinqueret, quae €oblivisceretur corporis, quae summum bonum non in toto homine, sed in parte hominis poneret? quo €modo autem, quod ipsi etiam fatentur constatque inter €omnis, conservabitur ut simile sit omnium naturarum €illud ultimum, de quo quaeritur? tum enim esset €simile, si in ceteris quoque naturis id cuique esset €ultimum, quod in quaque excelleret. tale enim visum est ultimum Stoicorum. Quid dubitas igitur mutare €principia naturae? quid enim dicis omne animal, €simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligen-€dum esseque in se conservando occupatum? quin €potius ita dicis, omne animal applicatum esse ad id, €quod in eo sit optimum, et in eius unius occupatum €esse custodia, reliquasque naturas nihil aliud agere, €nisi ut id conservent, quod in quaque optimum sit? €quo modo autem optimum, si bonum praeterea nullum €est? sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod €est ultimum rerum appetendarum, id non aut ex @1 €omnium earum aut ex plurimarum et maximarum €appetitione concluditur? ut Phidias potest a primo €instituere signum idque perficere, potest ab alio in-€choatum accipere et absolvere, huic est sapientia si-€milis; non enim ipsa genuit hominem, sed accepit €a natura inchoatum. hanc ergo intuens debet insti-€tutum illud quasi signum absolvere. @@Qualem igitur hominem natura inchoavit? et quod €est munus, quod opus sapientiae? quid est, quod ab €ea absolvi et perfici debeat? si est nihil in eo, quod €perficiendum est, praeter motum ingenii quendam, id €est rationem, necesse est huic ultimum esse ex virtute €agere; rationis enim perfectio est virtus; si est nihil nisi €corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. nunc de hominis summo bono €quaeritur; quid igitur dubitamus in tota eius natura €quaerere quid sit effectum? cum enim constet inter €omnes omne officium munusque sapientiae in hominis €cultu esse occupatum, alii_ne me existimes contra €Stoicos solum dicere_eas sententias afferunt, ut €summum bonum in eo genere ponant, quod sit extra €nostram potestatem, tamquam de inanimo aliquo lo-€quantur, alii contra, quasi corpus nullum sit hominis, €ita praeter animum nihil curant, cum praesertim ipse €quoque animus non inane nescio quid sit_neque €enim id possum intellegere_, sed in quodam genere €corporis, ut ne is quidem virtute una contentus sit, €sed appetat vacuitatem doloris. quam ob rem utri-€que idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, €dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Eril- @1 €lus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. €eorum enim omnium multa praetermittentium, dum €eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; €at vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de €hominis summo bono quaererent, nullam in eo neque €animi neque corporis partem vacuam tutela relique-€runt. @@Vos autem, Cato, quia virtus, ut omnes fatemur, €altissimum locum in homine et maxime excellentem €tenet, et quod eos, qui sapientes sunt, absolutos et €perfectos putamus, aciem animorum nostrorum vir-€tutis splendore praestringitis. in omni enim animante €est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in €canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et €valere; sic igitur in homine perfectio ista in eo po-€tissimum, quod est optimum, id est in virtute, lau-€datur. itaque mihi non satis videmini considerare €quod iter sit naturae quaeque progressio. non enim, €quod facit in frugibus, ut, cum ad spicam perduxerit €ab herba, relinquat et pro nihilo habeat herbam, €idem facit in homine, cum eum ad rationis habitum €perduxit. semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. itaque sensibus €rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reli-€quit. Ut si cultura vitium, cuius hoc munus est, ut €efficiat, ut vitis cum partibus suis omnibus quam €optime se habeat_, sed sic intellegamus_licet enim, €ut vos quoque soletis, fingere aliquid docendi causa_: €si igitur illa cultura vitium in vite insit ipsa, cetera, €credo, velit, quae ad colendam vitem attinebunt, sicut €antea, se autem omnibus vitis partibus praeferat sta-€tuatque nihil esse melius in vite quam se. similiter €sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, @1 €sed etiam se tuetur; cum autem assumpta ratio est, €tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima na-turae huius tutelae subiciantur. itaque non discedit €ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem €debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstan-€tiam non possim. naturalem enim appetitionem, quam €vocant $O(RMH/N&, itemque officium, ipsam etiam virtutem €tuentem volunt esse earum rerum, quae secundum €naturam sunt. cum autem ad summum bonum volunt €pervenire, transiliunt omnia et duo nobis opera pro €uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expetamus, €potius quam uno fine utrumque concluderent. @@At enim iam dicitis virtutem non posse constitui, €si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vivendum €pertineant. quod totum contra est. introduci enim vir-€tus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quae-€que reiciet, unam referentur ad summam. nam si €%omnino nos% neglegemus, in Aristonea vitia inci-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜¨‡demus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi €principia dederimus; sin ea non neglegemus neque €tamen ad finem summi boni referemus, non multum €ab Erilli levitate aberrabimus. duarum enim vitarum €nobis erunt instituta capienda. facit enim ille duo €seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, con-€iungi debuerunt; nunc ita separantur, ut disiuncta @1 sint, quo nihil potest esse perversius. Itaque contra €est, ac dicitis; nam constitui virtus nullo modo potest, €nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam per-€tinentia tenebit. quaesita enim virtus est, non quae €relinqueret naturam, sed quae tueretur. at illa, ut €vobis placet, partem quandam tuetur, reliquam deserit. €@@Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc €diceret, primos suos quasi coeptus appetendi fuisse, €ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. €nondum autem explanatum satis erat, quid maxime €natura vellet. explanetur igitur. quid ergo aliud in-€tellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? €in qua si nihil est praeter rationem, sit in una virtute €finis bonorum; sin est etiam corpus, ista explanatio €naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante expla-€nationem tenebamus, relinquamus. ergo id est con-venienter naturae vivere, a natura discedere. ut qui-€dam philosophi, cum a sensibus profecti maiora quae-€dam et diviniora vidissent, sensus reliquerunt, sic isti, €cum ex appetitione rerum virtutis pulchritudinem €aspexissent, omnia, quae praeter virtutem ipsam vi-€derant, abiecerunt obliti naturam omnem appeten-€darum rerum ita late patere, ut a principiis perma-€naret ad fines, neque intellegunt se rerum illarum €pulchrarum atque admirabilium fundamenta sub-€ducere. @@Itaque mihi videntur omnes quidem illi errasse, €qui finem bonorum esse dixerunt honeste vivere, sed €alius alio magis, Pyrrho scilicet maxime, qui virtute €constituta nihil omnino, quod appetendum sit, relin-€quat, deinde Aristo, qui nihil relinquere non est ausus, €introduxit autem, quibus commotus sapiens appeteret @1 €aliquid, quodcumque in mentem incideret, et quod-€cumque tamquam occurreret. is hoc melior quam €Pyrrho, quod aliquod genus appetendi dedit, deterior €quam ceteri, quod penitus a natura recessit. Stoici €autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, €similes sunt illorum; quod autem principium officii €quaerunt, melius quam Pyrrho; quod ea non occur-€rentia fingunt, vincunt Aristonem; quod autem ea, €quae ad naturam accommodata et per se assumenda €esse dicunt, non adiungunt ad finem bonorum, de-€sciscunt a natura et quodam modo sunt non dissimiles €Aristonis. ille enim occurrentia nescio quae commini-€scebatur; hi autem ponunt illi quidem prima naturae, €sed ea seiungunt a finibus et a summa bonorum; quae €cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam €videntur sequi; cum autem negant ea quicquam ad €beatam vitam pertinere, rursus naturam relinquunt. @@Atque adhuc ea dixi, causa cur Zenoni non fuisset, €quam ob rem a superiorum auctoritate discederet. €nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere €aliquid vis aut nos iam longiores sumus. €@@Neutrum vero, inquit ille. nam et a te perfici istam €disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri €potest. €@@Optime, inquam. quid enim mihi potest esse opta-€tius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? sed primum illud vide, gravis-€simam illam vestram sententiam, quae familiam ducit, €honestum quod sit, id esse bonum solum honesteque €vivere bonorum finem, communem fore vobis cum @1 €omnibus, qui in una virtute constituunt finem bonorum, €quodque dicitis, informari non posse virtutem, si quic-€quam, nisi quod honestum sit, numeretur, idem dicetur €ab illis, modo quos nominavi. mihi autem aequius €videbatur Zenonem cum Polemone disceptantem, a €quo quae essent principia naturae acceperat, a com-€munibus initiis progredientem videre ubi primum in-€sisteret et unde causa controversiae nasceretur, non €stantem cum iis, qui ne dicerent quidem sua summa €bona esse a natura profecta, uti isdem argumentis, €quibus illi uterentur, isdemque sententiis. @@Minime vero illud probo, quod, cum docuistis, ut €vobis videmini, bonum solum esse, quod honestum sit, €tum rursum dicitis initia proponi necesse esse apta €et accommodata naturae, quorum ex selectione vir-€tus possit existere. non enim in selectione virtus €ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ulti-€mum, aliud aliquid adquireret. nam omnia, quae €sumenda quaeque legenda aut optanda sunt, inesse €debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus €sit, nihil praeterea desideret. videsne ut, quibus summa €est in voluptate, perspicuum sit quid iis faciendum sit €aut non faciendum? ut nemo dubitet, eorum omnia €officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? €sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; €apparet statim, quae sint officia, quae actiones. vobis €autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum €atque honestum, unde officii, unde agendi principium nascatur non reperietis. Hoc igitur quaerentes omnes, €et ii, qui quodcumque in mentem veniat aut quod-€cumque occurrat se sequi dicent, et vos ad naturam @1 €revertemini. quibus natura iure responderit non esse €verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei €gerendae peti; esse enim unam rationem, qua et prin-€cipia rerum agendarum et ultima bonorum contine-€rentur, atque ut Aristonis esset explosa sententia di-€centis nihil differre aliud ab alio, nec esse res ullas €praeter virtutes et vitia, inter quas quicquam omnino €interesset, sic errare Zenonem, qui nulla in re nisi in €virtute aut vitio propensionem ne minimi quidem mo-€menti ad summum bonum adipiscendum esse diceret €et, cum ad beatam vitam nullum momentum cetera €haberent, ad appetitionem tamen rerum esse in iis €momenta diceret; quasi vero haec appetitio non ad summi boni adeptionem pertineret! Quid autem mi-€nus consentaneum est quam quod aiunt cognito summo €bono reverti se ad naturam, ut ex ea petant agendi €principium, id est officii? non enim actionis aut of-€ficii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, €petenda, sed ab iis et appetitio et actio commovetur. €@@Nunc venio ad tua illa brevia, quae consectaria esse €dicebas, et primum illud, quo nihil potest brevius: €Bonum omne laudabile, laudabile autem honestum, €bonum igitur omne honestum. O plumbeum pugionem! €quis enim tibi primum illud concesserit?_quo qui-€dem concesso nihil opus est secundo; si enim omne bonum laudabile est, omne honestum est_quis tibi €ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eo-€rumve similes, quos tu non probas? Aristoteles, Xeno-€crates, tota illa familia non dabit, quippe qui vali-€tudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse @1 €dicant, laudabilia non dicant. et hi quidem ita non €sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus €tamen omnibus virtutem anteponant; quid censes eos €esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine €segregaverunt, Epicurum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? iam aut Callipho €aut Diodorus quo modo poterunt tibi istud concedere, €qui ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem €genere non sit? placet igitur tibi, Cato, cum res €sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? €Iam ille sorites [2est]2, quo nihil putatis esse vitiosius: €quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id €expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde €reliqui gradus. sed ego in hoc resisto; eodem modo €enim tibi nemo dabit, quod expetendum sit, id esse €laudabile. Illud vero minime consectarium, sed in €primis hebes, illorum scilicet, non tuum, gloriatione €dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate contingere, ut iure quisquam glorietur. dabit €hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et tota illa €gens et reliqui, qui virtutem omnibus rebus multo €anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo in €bono finiendo. si enim virtus digna est gloriatione, €ut est, tantumque praestat reliquis rebus, ut dici vix €possit, et beatus esse poterit virtute una praeditus €carens ceteris, nec tamen illud tibi concedetur, praeter þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜³ˆ‰virtutem nihil in bonis esse ducendum. illi autem, €quibus summum bonum sine virtute est, non dabunt €fortasse vitam beatam habere, in quo iure possit glo-€riari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt inter- @1 dum gloriosas. vides igitur te aut ea sumere, quae €non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil €iuvent. €@@Equidem in omnibus istis conclusionibus hoc pu-€tarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum €summum bonum quaereremus, vitam nostram, con-€silia, voluntates, non verba corrigi. quis enim potest €istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis €auditis de sententia decedere? nam cum expectant €et avent audire cur dolor malum non sit, dicunt illi €asperum esse dolere, molestum, odiosum, contra na-€turam, difficile toleratu, sed, quia nulla sit in dolore €nec fraus nec improbitas nec malitia nec culpa nec €turpitudo, non esse illud malum. haec qui audierit, €ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat. tu autem negas €fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum €putet. cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, €asperum et vix ferendum putabit? ex rebus enim €timiditas, non ex vocabulis nascitur. €@@Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet €disciplina. utrum igitur tibi litteram videor an totas €paginas commovere? ut enim sit apud illos, id quod €est a te laudatum, ordo rerum conservatus et omnia €inter se apta et conexa_sic enim aiebas_, tamen €persequi non debemus, si a falsis principiis profecta congruunt ipsa sibi et a proposito non aberrant. in €prima igitur constitutione Zeno tuus a natura recessit, €cumque summum bonum posuisset in ingenii praestan- @1 €tia, quam virtutem vocamus, nec quicquam aliud bo-€num esse dixisset, nisi quod esset honestum, nec vir-€tutem posse constare, si in ceteris rebus esset quic-€quam, quod aliud alio melius esset aut peius, his pro-€positis tenuit prorsus consequentia. recte dicis; negare €non possum. sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, €ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. docent enim nos, ut scis, dialectici, si ea, quae rem €aliquam sequantur, falsa sint, falsam illam ipsam esse, €quam sequantur. ita fit illa conclusio non solum vera, €sed ita perspicua, ut dialectici ne rationem quidem €reddi putent oportere: si illud, hoc; non autem hoc; €igitur ne illud quidem. sic consequentibus vestris sub-€latis prima tolluntur. quae sequuntur igitur? omnes, €qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes €omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, om-€nia peccata paria; quae cum magnifice primo dici vide-€rentur, considerata minus probabantur. sensus enim €cuiusque et natura rerum atque ipsa veritas clamabat €quodam modo non posse [2se]2 adduci, ut inter eas res, €quas Zeno exaequaret, nihil interesset. @@Postea tuus ille Poenulus_scis enim Citieos, €clientes tuos, e Phoenica profectos_, homo igitur €acutus, causam non optinens repugnante natura verba €versare coepit et primum rebus iis, quas nos bonas €ducimus, concessit, ut haberentur aestimabiles et ad €naturam accommodatae, faterique coepit sapienti, hoc €est summe beato, commodius tamen esse si ea quo-€que habeat, quae bona non audet appellare, naturae €accommodata esse concedit, negatque Platonem, si €sapiens non sit, eadem esse in causa, qua tyrannum @1 €Dionysium; huic mori optimum esse propter despera-€tionem sapientiae, illi propter spem vivere. peccata €autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, €propterea quod alia peccata plures, alia pauciores €quasi numeros officii praeterirent. iam insipientes €alios ita esse, ut nullo modo ad sapientiam possent €pervenire, alios, qui possent, si id egissent, sapientiam consequi. hic loquebatur aliter atque omnes, sentie-€bat idem, quod ceteri. nec vero minoris aestimanda €ducebat ea, quae ipse bona negaret esse, quam illi, €qui ea bona esse dicebant. quid igitur voluit sibi, €qui illa mutaverit? saltem aliquid de pondere de-€traxisset et paulo minoris aestimavisset ea quam €Peripatetici, ut sentire quoque aliud, non solum dicere €videretur. Quid? de ipsa beata vita, ad quam omnia €referuntur, quae dicitis? negatis eam esse, quae ex-€pleta sit omnibus iis rebus, quas natura desideret, €totamque eam in una virtute ponitis; cumque omnis €controversia aut de re soleat aut de nomine esse, €utraque earum nascitur, si aut res ignoratur aut €erratur in nomine. quorum si neutrum est, opera €danda est, ut verbis utamur quam usitatissimis et quam maxime aptis, id est rem declarantibus. num €igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur €a superioribus, verbis illi commodius utantur? vide-€amus igitur sententias eorum, tum ad verba redeamus. €@@Dicunt appetitionem animi moveri, cum aliquid €ei secundum naturam esse videatur, omniaque, quae €secundum naturam sint, aestimatione aliqua digna €eaque pro eo, quantum in quoque sit ponderis, esse €aestimanda, quaeque secundum naturam sint, partim €nihil habere in sese eius appetitionis, de qua saepe @1 €iam diximus, quae nec honesta nec laudabilia dican-€tur, partim, quae voluptatem habeant in omni ani-€mante, sed in homine rationem etiam. ex ea quae €sint apta, ea honesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa €autem superiora naturalia nominantur, quae coniuncta €cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. omnium autem eorum commodorum, quibus non illi €plus tribuunt, qui illa bona esse dicunt, quam Zeno, €qui negat, longe praestantissimum esse, quod ho-€nestum esset atque laudabile. sed si duo honesta pro-€posita sint, alterum cum valitudine, alterum cum €morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos €ipsa deductura sit. sed tamen tantam vim esse ho-€nestatis, tantumque eam rebus omnibus praestare et €excellere, ut nullis nec suppliciis nec praemiis demo-€veri possit ex eo, quod rectum esse decreverit, omnia-€que, quae dura, difficilia, adversa videantur, ea vir-€tutibus iis, quibus a natura essemus ornati, opteri €posse, non faciles illas quidem [2res]2 nec contemnendas €_quid enim esset in virtute tantum?_, sed ut hoc €iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Ad summam ea, quae Zeno €aestimanda et sumenda et apta naturae esse dixit, €eadem illi bona appellant, vitam autem beatam illi €eam, quae constaret ex iis rebus, quas dixi, aut pluri-€mis aut gravissimis. Zeno autem, quod suam, quod €propriam speciem habeat, cur appetendum sit, id €solum bonum appellat, beatam autem vitam eam €solam, quae cum virtute degatur. €@@Si de re disceptari oportet, nulla mihi tecum, Cato, €potest esse dissensio. nihil est enim, de quo aliter tu €sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res €conferamus. nec hoc ille non vidit, sed verborum magni-€ficentia est et gloria delectatus. qui si ea, quae dicit, @1 €ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et €vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? sin autem €eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat, verbis discrepare? quid, si reviviscant €Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, €et tecum ita loquantur? 'Nos cum te, M. Cato, stu-€diosissimum philosophiae, iustissimum virum, opti-€mum iudicem, religiosissimum testem, audiremus, ad-€mirati sumus, quid esset cur nobis Stoicos anteferres, €qui de rebus bonis et malis sentirent ea, quae ab hoc €Polemone Zeno cognoverat, nominibus uterentur iis, €quae prima specie admirationem, re explicata risum €moverent. tu autem, si tibi illa probabantur, cur non €propriis verbis ea tenebas? sin te auctoritas commo-€vebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem €illum anteponebas? praesertim cum in re publica prin-€ceps esse velles ad eamque tuendam cum summa tua €dignitate maxime a nobis ornari atque instrui posses. €[2a]2 nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, €praecepta sunt, omniumque rerum publicarum rec-€tionis genera, status, mutationes, leges etiam et in-€stituta ac mores civitatum perscripsimus. eloquentiae €vero, quae et principibus maximo ornamento est, et €qua te audimus valere plurimum, quantum tibi ex €monumentis nostris addidisses!' Ea cum dixissent, €quid tandem talibus viris responderes? þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜¾@@Rogarem te, inquit, ut diceres pro me tu idem, qui €illis orationem dictavisses, vel potius paulum loci mihi, @1 €ut iis responderem, dares, nisi et te audire nunc mallem €et istis tamen alio tempore responsurus essem, tum €scilicet, cum tibi. €@@Atque, si verum respondere velles, Cato, haec erant €dicenda, non eos tibi non probatos, tantis ingeniis €homines tantaque auctoritate, sed te animadvertisse, €quas res illi propter antiquitatem parum vidissent, eas €a Stoicis esse perspectas, eisdemque de rebus hos cum €acutius disseruisse, tum sensisse gravius et fortius, €quippe qui primum valitudinem bonam expetendam €negent esse, eligendam dicant, nec quia bonum sit €valere, sed quia sit non nihilo aestimandum_neque €tamen pluris [quam] illis videtur, qui illud non dubi-€tant bonum dicere_; hoc vero te ferre non potuisse, €quod antiqui illi quasi barbati, ut nos de nostris €solemus dicere, crediderint, eius, qui honeste viveret, €si idem etiam bene valeret, bene audiret, copiosus €esset, optabiliorem fore vitam melioremque et magis €expetendam quam illius, qui aeque vir bonus 'multis €modis' esset, ut Ennii Alcmaeo, 'ci/rcumventus mo/rbo, exilio atque i/nopia'. illi igitur antiqui non tam acute €optabiliorem illam vitam putant, praestantiorem, bea-€tiorem, Stoici autem tantum modo praeponendam in €seligendo, non quo beatior ea vita sit, sed quod ad €naturam accommodatior. €@@Et, qui sapientes non sint, omnes aeque esse mi-€seros, Stoici hoc videlicet viderunt, illos autem id €fugerat superiores, qui [2non]2 arbitrabantur homines €sceleribus et parricidiis inquinatos nihilo miseriores €esse quam eos, qui, cum caste et integre viverent, non-dum perfectam illam sapientiam essent consecuti. at-€que hoc loco similitudines eas, quibus illi uti solent, €dissimillimas proferebas. quis enim ignorat, si plures @1 €ex alto emergere velint, propius fore eos quidem ad €respirandum, qui ad summam iam aquam adpropin-€quent, sed nihilo magis respirare posse quam eos, qui €sint in profundo? nihil igitur adiuvat procedere et €progredi in virtute, quo minus miserrimus sit, ante €quam ad eam pervenerit, quoniam in aqua nihil €adiuvat, et, quoniam catuli, qui iam dispecturi sunt, €caeci aeque et ii, qui modo nati, Platonem quoque €necesse est, quoniam nondum videbat sapientiam, aeque caecum animo ac Phalarim fuisse? ista similia €non sunt, Cato, in quibus quamvis multum processeris €tamen illud in eadem causa est, a quo abesse velis, €donec evaseris; nec enim ille respirat, ante quam €emersit, et catuli aeque caeci, prius quam dispexerunt, €ac si ita futuri semper essent. illa sunt similia: hebes €acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; €hi curatione adhibita levantur in dies, valet alter plus €cotidie, alter videt. his similes sunt omnes, qui virtuti €student; levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte €censes Ti. Gracchum patrem [2non]2 beatiorem fuisse €quam filium, cum alter stabilire rem publicam stu-€duerit, alter evertere. nec tamen ille erat sapiens_ €quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde?_; sed €quia studebat laudi et dignitati, multum in virtute pro-cesserat. conferam avum tuum Drusum cum C. Grac-€cho, eius fere aequali? quae hic rei publicae vulnera €inponebat, eadem ille sanabat. si nihil est, quod tam €miseros faciat quam inpietas et scelus, ut iam omnes €insipientes sint miseri, quod profecto sunt, non est €tamen aeque miser, qui patriae consulit, et is, qui @1 €illam extinctam cupit. Levatio igitur vitiorum magna €fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis ali-quantum. vestri autem progressionem ad virtutem €fieri aiunt, levationem vitiorum fieri negant. at quo €utantur homines acuti argumento ad probandum, €operae pretium est considerare. quarum, inquit, artium €summae crescere possunt, earum etiam contrariorum €summa poterit augeri; ad virtutis autem summam €accedere nihil potest; ne vitia quidem igitur crescere €poterunt, quae sunt virtutum contraria. utrum igitur €tandem perspicuisne dubia aperiuntur, an dubiis per-€spicua tolluntur? atqui hoc perspicuum est, vitia alia €[in] aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod sum-€mum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. €vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. itaque rursus eadem €ratione, qua sum paulo ante usus, haerebitis. si enim €propterea vitia alia aliis maiora non sunt, quia ne €ad finem quidem bonorum eum, quem vos facitis, quic-€quam potest accedere, quoniam perspicuum est vitia €non esse omnium paria, finis bonorum vobis mutandus €est. teneamus enim illud necesse est, cum consequens €aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non €posse esse verum. €@@Quae est igitur causa istarum angustiarum? glo-€riosa ostentatio in constituendo summo bono. cum €enim, quod honestum sit, id solum bonum esse con-€firmatur, tollitur cura valitudinis, diligentia rei fami-€liaris, administratio rei publicae, ordo gerendorum @1 €negotiorum, officia vitae, ipsum denique illud hone-€stum, in quo uno vultis esse omnia, deserendum est. €quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chry-€sippo. ex ea difficultate illae 'fallaciloquae', ut ait Accius, 'malitiae' natae sunt. quod enim sapientia, €pedem ubi poneret, non habebat sublatis officiis om-€nibus, officia autem tollebantur dilectu omni et dis-€crimine remoto, quae esse [2non]2 poterant rebus om-€nibus sic exaequatis, ut inter eas nihil interesset, ex €his angustiis ista evaserunt deteriora quam Aristonis. €illa tamen simplicia, vestra versuta. roges enim Ari-€stonem, bonane ei videantur haec: vacuitas doloris, €divitiae, valitudo; neget. quid? quae contraria sunt €his, malane? nihilo magis. Zenonem roges; respon-€deat totidem verbis. admirantes quaeramus ab utro-€que, quonam modo vitam agere possimus, si nihil €interesse nostra putemus, valeamus aegrine simus, €vacemus an cruciemur dolore, frigus, famem propul-€sare possimus necne possimus. Vives, inquit Aristo, €magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum €ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Quid Zeno? Portenta haec esse dicit, neque €ea ratione ullo modo posse vivi; se dicere inter €honestum et turpe nimium quantum, nescio quid €inmensum, inter ceteras res nihil omnino interesse. idem adhuc; audi reliqua et risum contine, si potes: €Media illa, inquit, inter quae nihil interest, tamen eius €modi sunt, ut eorum alia eligenda sint, alia reicienda, €alia omnino neglegenda, hoc est, ut eorum alia velis, €alia nolis, alia non cures._At modo dixeras nihil €in istis rebus esse, quod interesset._Et nunc idem €dico, inquiet, sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. @1 _Quis istud, quaeso, nesciebat? verum audiamus._ €Ista, inquit, quae dixisti, valere, locupletem esse, non €dolere, bona non dico, sed dicam Graece $PROHGME/NA&, €Latine autem producta_sed praeposita aut €praecipua malo, sit tolerabilius et mollius_; illa €autem, morbum, egestatem, dolorem, non appello €mala, sed, si libet, reiectanea. itaque illa non €dico me expetere, sed legere, nec optare, sed €sumere, contraria autem non fugere, sed quasi €secernere. Quid ait Aristoteles reliquique Platonis €alumni? Se omnia, quae secundum naturam sint, €bona appellare, quae autem contra, mala. €@@Videsne igitur Zenonem tuum cum Aristone verbis €concinere, re dissidere, cum Aristotele et illis re con-€sentire, verbis discrepare? cur igitur, cum de re con-€veniat, non malumus usitate loqui? aut doceat pa-€ratiorem me ad contemnendam pecuniam fore, si illam €in rebus praepositis quam si in bonis duxero, for-€tioremque in patiendo dolore, si eum asperum et dif-€ficilem perpessu et contra naturam esse quam si malum dixero. Facete M. Piso, familiaris noster, et €alia multa et hoc loco Stoicos irridebat: 'Quid enim?' €aiebat. 'Bonum negas esse divitias, praepositum esse €dicis? quid adiuvas? avaritiamne minuis? quo modo? €si verbum sequimur, primum longius verbum prae-€positum quam bonum'._Nihil ad rem!_'Ne €sit sane; at certe gravius. nam bonum ex quo appel-€latum sit, nescio, praepositum ex eo credo, quod €praeponatur aliis. id mihi magnum videtur.' itaque þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¤˜ÉˆŠdicebat plus tribui divitiis a Zenone, qui eas in prae-€positis poneret, quam ab Aristotele, qui bonum esse €divitias fateretur, sed neque magnum bonum et prae @1 €rectis honestisque contemnendum ac despiciendum €nec magnopere expetendum, omninoque de istis om-€nibus verbis a Zenone mutatis ita disputabat, et, quae €bona negarentur ab eo esse et quae mala, illa lae-€tioribus nominibus appellari ab eo quam a nobis, haec €tristioribus. Piso igitur hoc modo, vir optimus tui-€que, ut scis, amantissimus. nos paucis ad haec additis €finem faciamus aliquando; longum est enim ad omnia €respondere, quae a te dicta sunt. @@Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata €vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae quidem, €ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis. €solum praeterea formosum, solum liberum, solum €civem, [2stultos]2 omnia contraria, quos etiam insanos €esse vultis. haec $PARA/DOCA& illi, nos admirabilia €dicamus. quid autem habent admirationis, cum prope €accesseris? conferam tecum, quam cuique verbo rem €subicias; nulla erit controversia. Omnia peccata paria €dicitis. non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his €de rebus, cum L. Murenam te accusante defenderem. €apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam co-€ronae datum; nunc agendum est subtilius. Peccata paria._Quonam modo?_Quia nec honesto quic-€quam honestius nec turpi turpius._Perge porro; nam €de isto magna dissensio est. illa argumenta propria vi-€deamus, cur omnia sint paria peccata._Ut, inquit, in €fidibus pluribus, nisi nulla earum [2non]2 ita contenta €nervis sit, ut concentum servare possit, omnes aeque in-€contentae sint, sic peccata, quia discrepant, aeque discre-€pant; paria sunt igitur._Hic ambiguo ludimur. €aeque enim contingit omnibus fidibus, ut incontentae €sint, illud non continuo, ut aeque incontentae. collatio @1 €igitur ista te nihil iuvat. nec enim, omnes avaritias €si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur, ut etiam aequas esse dicamus. Ecce aliud simile dissimile. Ut €enim, inquit, gubernator aeque peccat, si palearum €navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui paren-€tem et qui servum iniuria verberat._Hoc non videre, €cuius generis onus navis vehat, id ad gubernatoris €artem nil pertinere! itaque aurum paleamne portet, €ad bene aut ad male gubernandum nihil interesse! €at quid inter parentem et servulum intersit, intellegi €et potest et debet. ergo in gubernando nihil, in offi-€cio plurimum interest, quo in genere peccetur. et si €in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, €maius est peccatum in auro quam in palea. omnibus €enim artibus volumus attributam esse eam, quae com-€munis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique €artificio praesunt, debent habere. ita ne hoc quidem €modo paria peccata sunt. @@Urgent tamen et nihil remittunt. Quoniam, inquiunt, €omne peccatum inbecillitatis et inconstantiae est, haec €autem vitia in omnibus stultis aeque magna sunt, €necesse est paria esse peccata. Quasi vero aut con-€cedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, €et eadem inbecillitate et inconstantia L. Tubulum €fuisse, qua illum, cuius is condemnatus est rogatione, €P. Scaevolam, et quasi nihil inter res quoque ipsas, €in quibus peccatur, intersit, ut, quo hae maiores mi-€noresve sint, eo, quae peccentur in his rebus, aut maiora sint aut minora! Itaque_iam enim conclu-€datur oratio_hoc uno vitio maxime mihi premi vi-€dentur tui Stoici, quod se posse putant duas contrarias €sententias optinere. quid enim est tam repugnans €quam eundem dicere, quod honestum sit, solum id €bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad viven- @1 €dum accommodatarum [2a]2 natura profectam? ita cum €ea volunt retinere, quae superiori sententiae con-€veniunt, in Aristonem incidunt; cum id fugiunt, re €eadem defendunt, quae Peripatetici, verba tenent mor-€dicus. quae rursus dum sibi evelli ex ordine nolunt, €horridiores evadunt, asperiores, duriores et oratione et moribus. quam illorum tristitiam atque asperitatem €fugiens Panaetius nec acerbitatem sententiarum nec €disserendi spinas probavit fuitque in altero genere €mitior, in altero illustrior semperque habuit in ore €Platonem, Aristotelem, Xenocratem, Theophrastum, €Dicaearchum, ut ipsius scripta declarant. quos quidem €tibi studiose et diligenter tractandos magnopere cen-€seo. Sed quoniam et advesperascit et mihi ad villam revertendum est, nunc quidem hactenus; verum hoc €idem saepe faciamus. €@@Nos vero, inquit ille; nam quid possumus facere €melius? et hanc quidem primam exigam a te operam, €ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. sed €memento te, quae nos sentiamus, omnia probare, nisi €quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum nihil €probari. €@@Scrupulum, inquam, abeunti; sed videbimus. €@@Quae cum essent dicta, discessimus.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUINTUS}1 ‘@@Cum audissem Antiochum, Brute, ut solebam, cum €M. Pisone in eo gymnasio, quod Ptolomaeum vocatur, @1 €unaque nobiscum Q. frater et T. Pomponius Luciusque €Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore ger-€manus, constituimus inter nos ut ambulationem post-€meridianam conficeremus in Academia, maxime quod €is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. ita-€que ad tempus ad Pisonem omnes. inde sermone vario €sex illa a Dipylo stadia confecimus. cum autem ve-€nissemus in Academiae non sine causa nobilitata spa-tia, solitudo erat ea, quam volueramus. tum Piso: €Naturane nobis hoc, inquit, datum dicam an errore €quodam, ut, cum ea loca videamus, in quibus memoria €dignos viros acceperimus multum esse versatos, magis €moveamur, quam si quando eorum ipsorum aut facta €audiamus aut scriptum aliquod legamus? velut ego €nunc moveor. venit enim mihi Platonis in mentem, €quem accepimus primum hic disputare solitum; cuius €etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi €afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. €hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Po-€lemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Equi-€dem etiam curiam nostram_Hostiliam dico, non €hanc novam, quae minor mihi esse videtur, posteaquam €est maior_solebam intuens Scipionem, Catonem, €Laelium, nostrum vero in primis avum cogitare; tanta €vis admonitionis inest in locis; ut non sine causa ex €iis memoriae ducta sit disciplina. @@Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. nam €me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese €Coloneus ille locus, cuius incola Sophocles ob oculos €versabatur, quem scis quam admirer quamque eo €delecter. me quidem ad altiorem memoriam Oedi-€podis huc venientis et illo mollissimo carmine quae-€nam essent ipsa haec loca requirentis species quae-€dam commovit, inaniter scilicet, sed commovit tamen. @1 €@@Tum Pomponius: At ego, quem vos ut deditum €Epicuro insectari soletis, sum multum equidem cum €Phaedro, quem unice diligo, ut scitis, in Epicuri €hortis, quos modo praeteribamus, sed veteris pro-€verbii admonitu vivorum memini, nec tamen Epicuri €licet oblivisci, si cupiam, cuius imaginem non modo €in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et €in anulis habent. @@Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari €videtur, et fortasse suo iure. ita enim se Athenis €collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam €cognomen videatur habiturus. Ego autem tibi, Piso, €assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et €attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. €scis enim me quodam tempore Metapontum venisse €tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Py-€thagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, €sedemque viderim. hoc autem tempore, etsi multa €in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis indicia €summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. €modo enim fuit Carneadis, quem videre videor_est €enim nota imago_, a sedeque ipsa tanta ingenii €magnitudine orbata desiderari illam vocem puto. @@Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid €Lucius noster? inquit. an eum locum libenter invisit, €ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti €sunt? suo enim quisque studio maxime ducitur. €@@Et ille, cum erubuisset: Noli, inquit, ex me quaerere, €qui in Phalericum etiam descenderim, quo in loco ad þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥•‡fluctum aiunt declamare solitum Demosthenem, ut @1 €fremitum assuesceret voce vincere. modo etiam pau-€lum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli se-€pulcrum accederem. quamquam id quidem infinitum €est in hac urbe; quacumque enim ingredimur, in ali-€qua historia vestigium ponimus. @@Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad €imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; €sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cogno-€scenda, curiosorum. te autem hortamur omnes, curren-€tem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari €etiam velis. €@@Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut €vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio €tua est. €@@Tum ille amicissime, ut solebat: Nos vero, inquit, €omnes omnia ad huius adolescentiam conferamus, in €primisque ut aliquid suorum studiorum philosophiae €quoque impertiat, vel ut te imitetur, quem amat, vel €ut illud ipsum, quod studet, facere possit ornatius. €sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam €tua sponte propensus es? mihi quidem Antiochum, €quem audis, satis belle videris attendere. €@@Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit, €equidem, sed audistine modo de Carneade? rapior €illuc, revocat autem Antiochus, nec est praeterea, quem €audiamus. @@Tum Piso: Etsi hoc, inquit, fortasse non poterit €sic abire, cum hic assit_me autem dicebat_, tamen €audebo te ab hac Academia nova ad veterem illam €vocare, in qua, ut dicere Antiochum audiebas, non ii €soli numerantur, qui Academici vocantur, Speusippus, €Xenocrates, Polemo, Crantor ceterique, sed etiam Peri- @1 €patetici veteres, quorum princeps Aristoteles, quem €excepto Platone haud scio an recte dixerim principem €philosophorum. ad eos igitur converte te, quaeso. ex €eorum enim scriptis et institutis cum omnis doctrina €liberalis, omnis historia, omnis sermo elegans sumi €potest, tum varietas est tanta artium, ut nemo sine €eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus €possit accedere. ab his oratores, ab his imperatores €ac rerum publicarum principes extiterunt. ut ad mi-€nora veniam, mathematici, poe+tae, musici, medici deni-€que ex hac tamquam omnium artificum officina pro-€fecti sunt. @@Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, €sed a te oportune facta mentio est. studet enim meus €audire Cicero quaenam sit istius veteris, quam com-€memoras, Academiae de finibus bonorum Peripateti-€corumque sententia. censemus autem facillime te id €explanare posse, quod et Staseam Neapolitanum mul-€tos annos habueris apud te et complures iam menses €Athenis haec ipsa te ex Antiocho videamus exquirere. €@@Et ille ridens: Age, age, inquit,_satis enim scite €me nostri sermonis principium esse voluisti_expo-€namus adolescenti, si quae forte possumus. dat enim €id nobis solitudo, quod si qui deus diceret, numquam €putarem me in Academia tamquam philosophum dis-€putaturum. sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus €sim. €@@Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? €@@Tum, Quintus et Pomponius cum idem se velle di-€xissent, Piso exorsus est. cuius oratio attende, quaeso, €Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sen-€tentiam, quam tibi, qui fratrem eius Aristum frequenter €audieris, maxime probatam existimo. @1 @@Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripate-€ticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime €potuit, paulo ante dictum. sed est forma eius disci-€plinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est na-€turae, disserendi altera, vivendi tertia. Natura sic ab €iis investigata est, ut nulla pars caelo, mari, terra, ut €poe+tice loquar, praetermissa sit; quin etiam, cum de €rerum initiis omnique mundo locuti essent, ut multa €non modo probabili argumentatione, sed etiam ne-€cessaria mathematicorum ratione concluderent, maxi-€mam materiam ex rebus per se investigatis ad rerum occultarum cognitionem attulerunt. persecutus est €Aristoteles animantium omnium ortus, victus, figuras, €Theophrastus autem stirpium naturas omniumque fere €rerum, quae e terra gignerentur, causas atque rationes; €qua ex cognitione facilior facta est investigatio rerum €occultissimarum. Disserendique ab isdem non dia-€lectice solum, sed etiam oratorie praecepta sunt tra-€dita, ab Aristoteleque principe de singulis rebus in €utramque partem dicendi exercitatio est instituta, ut €non contra omnia semper, sicut Arcesilas, diceret, et €tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utraque parte dici posset, expromeret. Cum autem tertia pars bene €vivendi praecepta quaereret, ea quoque est ab isdem €non solum ad privatae vitae rationem, sed etiam ad €rerum publicarum rectionem relata. omnium fere civi-€tatum non Graeciae solum, sed etiam barbariae ab €Aristotele mores, instituta, disciplinas, a Theophrasto €leges etiam cognovimus. cumque uterque eorum do-€cuisset qualem in re publica principem [2esse]2 con-€veniret, pluribus praeterea conscripsisset qui esset op-€timus rei publicae status, hoc amplius Theophrastus: €quae essent in re publica rerum inclinationes et mo-€menta temporum, quibus esset moderandum, utcumque @1 €res postularet. vitae autem degendae ratio maxime €quidem illis placuit quieta, in contemplatione et cogni-€tione posita rerum, quae quia deorum erat vitae si-€millima, sapiente visa est dignissima. atque his de €rebus et splendida est eorum et illustris oratio. @@De summo autem bono, quia duo genera librorum €sunt, unum populariter scriptum, quod $E)CWTERIKO/N €appellabant, alterum limatius, quod in commentariis €reliquerunt, non semper idem dicere videntur, nec in €summa tamen ipsa aut varietas est ulla apud hos €quidem, quos nominavi, aut inter ipsos dissensio. sed €cum beata vita quaeratur idque sit unum, quod phi-€losophia spectare et sequi debeat, sitne ea tota sita €in potestate sapientis an possit aut labefactari aut €eripi rebus adversis, in eo non numquam variari inter €eos et dubitari videtur. quod maxime efficit Theo-€phrasti de beata vita liber, in quo multum admodum €fortunae datur. quod si ita se habeat, non possit €beatam praestare vitam sapientia. Haec mihi videtur €delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis €vis gravitasque postulat. quare teneamus Aristotelem et €eius filium Nicomachum, cuius accurate scripti de €moribus libri dicuntur illi quidem esse Aristoteli, sed €non video, cur non potuerit patri similis esse filius. €Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum €modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, fir-mitatis et roboris. Simus igitur contenti his. namque €horum posteri meliores illi quidem mea sententia €quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita €degenerant, ut ipsi ex se nati esse videantur. primum €Theophrasti, Strato, physicum se voluit; in quo etsi €est magnus, tamen nova pleraque et perpauca de @1 €moribus. huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis €ieiunior. concinnus deinde et elegans huius, Aristo, €sed ea, quae desideratur a magno philosopho, gra-€vitas, in eo non fuit; scripta sane et multa et polita, €sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet. praetereo multos, in his doctum hominem et suavem, €Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem €nescio. summum enim bonum exposuit vacuitatem €doloris; qui autem de summo bono dissentit de tota €philosophiae ratione dissentit. Critolaus imitari voluit €antiquos, et quidem est gravitate proximus, et red-€undat oratio, ac tamen [2ne]2 is quidem in patriis in-€stitutis manet. Diodorus, eius auditor, adiungit ad €honestatem vacuitatem doloris. hic quoque suus est €de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus €non potest. antiquorum autem sententiam Antiochus €noster mihi videtur persequi diligentissime, quam ean-€dem Aristoteli fuisse et Polemonis docet. @@Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de €summo bono potissimum velit; hoc enim constituto €in philosophia constituta sunt omnia. nam ceteris in €rebus sive praetermissum sive ignoratum est quippiam, €non plus incommodi est, quam quanti quaeque earum €rerum est, in quibus neglectum est aliquid. summum €autem bonum si ignoretur, vivendi rationem ignorari €necesse est, ex quo tantus error consequitur, ut quem þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜ˆ‰in portum se recipiant scire non possint. cognitis €autem rerum finibus, cum intellegitur, quid sit et bo-€norum extremum et malorum, inventa vitae via est €conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, @1 quo quodque referatur; ex quo, id quod omnes ex-€petunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari pot-€est. quod quoniam in quo sit magna dissensio est, €Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster An-€tiochus libenter uti solet. ille igitur vidit, non modo €quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, €sed quot omnino esse possent sententiae. negabat igi-€tur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; €etenim semper illud extra est, quod arte comprehen-€ditur. nihil opus est exemplis hoc facere longius. est €enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, €sed esse aliud artem ipsam, aliud quod propositum €sit arti. quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navi-€gationis gubernatio, sic vivendi ars est prudentia, ne-€cesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam. constitit autem fere inter omnes id, in €quo prudentia versaretur et quod assequi vellet, aptum €et accommodatum naturae esse oportere et tale, ut €ipsum per se invitaret et alliceret appetitum animi, €quem $O(RMH\N& Graeci vocant. quid autem sit, quod ita €moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non €constat, deque eo est inter philosophos, cum summum €bonum exquiritur, omnis dissensio. totius enim quae-€stionis eius, quae habetur de finibus bonorum et ma-€lorum, cum quaeritur, in his quid sit extremum et €ultimum, fons reperiendus est, in quo sint prima in-€vitamenta naturae; quo invento omnis ab eo quasi €capite de summo bono et malo disputatio ducitur. €@@Voluptatis alii primum appetitum putant et primam €depulsionem doloris. vacuitatem doloris alii censent primum ascitam et primum declinatum dolorem. ab €iis alii, quae prima secundum naturam nominant, pro-€ficiscuntur, in quibus numerant incolumitatem conser- @1 €vationemque omnium partium, valitudinem, sensus in-€tegros, doloris vacuitatem, viris, pulchritudinem, cetera €generis eiusdem, quorum similia sunt prima in animis €quasi virtutum igniculi et semina. Ex his tribus cum €unum aliquid sit, quo primum natura moveatur vel €ad appetendum vel ad repellendum, nec quicquam €omnino praeter haec tria possit esse, necesse est om-€nino officium aut fugiendi aut sequendi ad eorum €aliquid referri, ut illa prudentia, quam artem vitae €esse diximus, in earum trium rerum aliqua versetur, a qua totius vitae ducat exordium. ex eo autem, quod €statuerit esse, quo primum natura moveatur, existet €recti etiam ratio atque honesti, quae cum uno aliquo €ex tribus illis congruere possit, ut aut id honestum €sit, facere omnia [aut] voluptatis causa, etiam si eam €non consequare, aut non dolendi, etiam si id assequi €nequeas, aut eorum, quae secundum naturam sunt, €adipiscendi, etiam si nihil consequare. ita fit ut, €quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta €sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. €alii rursum isdem a principiis omne officium re-€ferent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda. expositis €iam igitur sex de summo bono sententiis trium pro-€ximarum hi principes: voluptatis Aristippus, non do-€lendi Hieronymus, fruendi rebus iis, quas primas se-€cundum naturam esse diximus, Carneades non ille €quidem auctor, sed defensor disserendi causa fuit. €superiores tres erant, quae esse possent, quarum est €una sola defensa, eaque vehementer. nam voluptatis €causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur, @1 €tamen ipsum illud consilium ita faciendi per se ex-€petendum et honestum et solum bonum sit, nemo dixit. €ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam €in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. €at vero facere omnia, ut adipiscamur, quae secundum €naturam sint, etiam si ea non assequamur, id esse €et honestum et solum per se expetendum et solum €bonum Stoici dicunt. @@Sex igitur hae sunt simplices de summo bonorum €malorumque sententiae, duae sine patrono, quattuor €defensae. iunctae autem et duplices expositiones €summi boni tres omnino fuerunt, nec vero plures, si €penitus rerum naturam videas, esse potuerunt. nam €aut voluptas adiungi potest ad honestatem, ut Calli-€phonti Dinomachoque placuit, aut doloris vacuitas, ut €Diodoro, aut prima naturae, ut antiquis, quos eosdem €Academicos et Peripateticos nominavimus. sed quo-€niam non possunt omnia simul dici, haec in prae-€sentia nota esse debebunt, voluptatem semovendam €esse, quando ad maiora quaedam, ut iam apparebit, €nati sumus. de vacuitate doloris eadem fere dici so-€lent, quae de voluptate. [Quando igitur et de vo-€luptate cum Torquato et de honestate, in qua una €omne bonum poneretur, cum Catone est disputatum, €primum, quae contra voluptatem dicta sunt, eadem fere cadunt contra vacuitatem doloris.] nec vero alia €sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. €quocumque enim modo summum bonum sic exponitur, €ut id vacet honestate, nec officia nec virtutes in ea €ratione nec amicitiae constare possunt. coniunctio €autem cum honestate vel voluptatis vel non dolendi €id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. @1 €ad eas enim res referre, quae agas, quarum una, si €quis malo careat, in summo eum bono dicat esse, €altera versetur in levissima parte naturae, obscurantis €est omnem splendorem honestatis, ne dicam inquinan-€tis. Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Acade-€micis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res €secuti sunt. hos contra singulos dici est melius. sed nunc, quod agimus; de illis, cum volemus. Democriti €autem securitas, quae est animi tamquam tranquillitas, €quam appellant $EU)QUMI/AN&, eo separanda fuit ab hac €disputatione, quia [ista animi tranquillitas] ea ipsa €est beata vita; quaerimus autem, non quae sit, sed €unde sit. Iam explosae eiectaeque sententiae Pyrrhonis, €Aristonis, Erilli quod in hunc orbem, quem circum-€scripsimus, incidere non possunt, adhibendae omnino €non fuerunt. nam cum omnis haec quaestio de finibus €et quasi de extremis bonorum et malorum ab eo pro-€ficiscatur, quod diximus naturae esse aptum et accom-€modatum, quodque ipsum per se primum appetatur, €hoc totum et ii tollunt, qui in rebus iis, in quibus nihil €[quod non] aut honestum aut turpe sit, negant esse €ullam causam, cur aliud alii anteponatur, nec inter €eas res quicquam omnino putant interesse, et Erillus, €si ita sensit, nihil esse bonum praeter scientiam, €omnem consilii capiendi causam inventionemque of-€ficii sustulit. Sic exclusis sententiis reliquorum cum €praeterea nulla esse possit, haec antiquorum valeat €necesse est. ergo instituto veterum, quo etiam Stoici €utuntur, hinc capiamus exordium. @@Omne animal se ipsum diligit ac, simul et ortum €est, id agit, se ut conservet, quod hic ei primus ad €omnem vitam tuendam appetitus a natura datur, se @1 €ut conservet atque ita sit affectum, ut optime secun-€dum naturam affectum esse possit. hanc initio in-€stitutionem confusam habet et incertam, ut tantum €modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit €nec quid possit nec quid ipsius natura sit intellegit. €cum autem processit paulum et quatenus quicquid €se attingat ad seque pertineat perspicere coepit, tum €sensim incipit progredi seseque agnoscere et intel-€legere quam ob causam habeat eum, quem diximus, €animi appetitum coeptatque et ea, quae naturae sentit €apta, appetere et propulsare contraria. ergo omni €animali illud, quod appetit, positum est in eo, quod €naturae est accommodatum. ita finis bonorum existit €secundum naturam vivere sic affectum, ut optime affici possit ad naturamque accommodatissime. Quo-€niam autem sua cuiusque animantis natura est, necesse €est finem quoque omnium hunc esse, ut natura ex-€pleatur_nihil enim prohibet quaedam esse et inter €se animalibus reliquis et cum bestiis homini com-€munia, quoniam omnium est natura communis_, €sed extrema illa et summa, quae quaerimus, inter €animalium genera distincta et dispertita sint et sua €cuique propria et ad id apta, quod cuiusque natura þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜šdesideret. quare cum dicimus omnibus animalibus €extremum esse secundum naturam vivere, non ita €accipiendum est, quasi dicamus unum esse omnium €extremum, sed ut omnium artium recte dici potest €commune esse, ut in aliqua scientia versentur, scien-€tiam autem suam cuiusque artis esse, sic commune €animalium omnium secundum naturam vivere, sed €naturas esse diversas, ut aliud equo sit e natura, aliud €bovi, aliud homini. et tamen in omnibus est summa @1 €communis, et quidem non solum in animalibus, sed €etiam in rebus omnibus iis, quas natura alit, auget, €tuetur, in quibus videmus ea, quae gignuntur e terra, €multa quodam modo efficere ipsa sibi per se, quae €ad vivendum crescendumque valeant, ut [2in]2 suo genere €perveniant ad extremum; ut iam liceat una compre-€hensione omnia complecti non dubitantemque dicere €omnem naturam esse servatricem sui idque habere €propositum quasi finem et extremum, se ut custodiat €quam in optimo sui generis statu; ut necesse sit €omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse €finem, non eundem. ex quo intellegi debet homini €id esse in bonis ultimum, secundum naturam vivere, €quod ita interpretemur: vivere ex hominis natura undique perfecta et nihil requirente. haec igitur nobis €explicanda sunt, sed si enodatius, vos ignoscetis. huius €enim aetati [et huic] nunc haec primum fortasse €audientis servire debemus. €@@Ita prorsus, inquam; etsi ea quidem, quae adhuc €dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. €@@Exposita igitur, inquit, terminatione rerum expe-€tendarum cur ista se res ita habeat, ut dixi, deinceps €demonstrandum est. quam ob rem ordiamur ab eo, €quod primum posui, quod idem reapse primum est, €ut intellegamus omne animal se ipsum diligere. quod €quamquam dubitationem non habet_est enim in-€fixum in ipsa natura comprehenditur[2que]2 suis €cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere velit, €non audiatur_, tamen, ne quid praetermittamus, ra- @1 tiones quoque, cur hoc ita sit, afferendas puto. etsi qui €potest intellegi aut cogitari esse aliquod animal, quod €se oderit? res enim concurrent contrariae. nam cum €appetitus ille animi aliquid ad se trahere coeperit con-€sulto, quod sibi obsit, quia sit sibi inimicus, cum id €sua causa faciet, et oderit se et simul diliget, quod €fieri non potest. necesseque est, si quis sibi ipsi inimi-€cus est, eum quae bona sunt mala putare, bona con-€tra quae mala, et quae appetenda fugere, quae fu-€gienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. €neque enim, si non nulli reperiuntur, qui aut laqueos €aut alia exitia quaerant aut ut ille apud Terentium, €qui 'decrevit tantisper se minus iniuriae suo nato €facere', ut ait ipse, 'dum fiat miser', inimicus ipse sibi putandus est. sed alii dolore moventur, alii cupiditate, €iracundia etiam multi efferuntur et, cum in mala €scientes inruunt, tum se optime sibi consulere arbitran-€tur. itaque dicunt nec dubitant: 'mihi sic usus est, €tibi ut opus est facto, fac'. et qui ipsi sibi bellum €indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent, nec €vero sese ipsi accusarent ob eam causam, quod se €male suis rebus consuluisse dicerent. eorum enim est €haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. quare, €quotienscumque dicetur male quis de se mereri sibi-€que esse inimicus atque hostis, vitam denique fugere, €intellegatur aliquam subesse eius modi causam, ut ex eo ipso intellegi possit sibi quemque esse carum. Nec €vero id satis est, neminem esse, qui ipse se oderit, sed €illud quoque intellegendum est, neminem esse, qui, @1 €quo modo se habeat, nihil sua censeat interesse. tol-€letur enim appetitus animi, si, ut in iis rebus, inter quas €nihil interest, neutram in partem propensiores sumus, €item in nobismet ipsis quem ad modum affecti simus €nihil nostra arbitrabimur interesse. €@@Atque etiam illud si qui dicere velit, perabsurdum €sit, ita diligi a sese quemque, ut ea vis diligendi ad €aliam rem quampiam referatur, non ad eum ipsum, €qui sese diligat. hoc cum in amicitiis, cum in officiis, €cum in virtutibus dicitur, quomodocumque dicitur, €intellegi tamen quid dicatur potest, in nobismet autem €ipsis [2ne]2 intellegi quidem, [2ut]2 propter aliam quam-€piam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos ame-€mus; propter nos enim illam, non propter eam nosmet €ipsos diligimus. @@Quamquam quid est, quod magis perspicuum sit, €[2quam]2 non modo carum sibi quemque, verum etiam €vehementer carum esse? quis est enim aut quotus €quisque, cui, mors cum adpropinquet, non 'refugiat €ti/mido sanguen a/tque exalbesca/t metu'? etsi hoc qui-€dem est in vitio, dissolutionem naturae tam valde €perhorrescere_quod item est reprehendendum in €dolore_, sed quia fere sic afficiuntur omnes, satis €argumenti est ab interitu naturam abhorrere; idque €quo magis quidam ita faciunt, ut iure etiam reprehen-€dantur, hoc magis intellegendum est haec ipsa nimia €in quibusdam futura non fuisse, nisi quaedam essent €modica natura. nec vero dico eorum metum mortis, €qui, quia privari se vitae bonis arbitrentur, aut quia €quasdam post mortem formidines extimescant, aut si @1 €metuant, ne cum dolore moriantur, idcirco mortem €fugiant; in parvis enim saepe, qui nihil eorum cogi-€tant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos €alicunde, extimescunt. quin etiam 'ferae', inquit €Pacuvius, 'qui/bus abest ad prae/cavendum inte/l-€legendi astu/tia', iniecto terrore mortis 'horrescunt'. quis autem de ipso sapiente aliter existimat, quin, €etiam cum decreverit esse moriendum, tamen discessu €a suis atque ipsa relinquenda luce moveatur? maxime €autem in hoc quidem genere vis est perspicua naturae, €cum et mendicitatem multi perpetiantur, ut vivant, et €angantur adpropinquatione mortis confecti homines €senectute et ea perferant, quae Philoctetam videmus €in fabulis. qui cum cruciaretur non ferendis doloribus, €propagabat tamen vitam aucupio, 'sagittarum [2ictu]2 €configebat tardus celeres, stans volantis', ut apud €Accium est, pennarumque contextu corpori tegumenta faciebat. De hominum genere aut omnino de anima-€lium loquor, cum arborum et stirpium eadem paene €natura sit? sive enim, ut doctissimis viris visum est, €maior aliqua causa atque divinior hanc vim ingenuit, €sive hoc ita fit fortuito, videmus ea, quae terra gignit, €corticibus et radicibus valida servari, quod contingit €animalibus sensuum distributione et quadam com-€pactione membrorum. Qua quidem de re quamquam €assentior iis, qui haec omnia regi natura putant, €quae si natura neglegat, ipsa esse non possit, tamen €concedo, ut, qui de hoc dissentiunt, existiment, quod €velint, ac vel hoc intellegant, si quando naturam ho-€minis dicam, hominem dicere me; nihil enim hoc €differt. nam prius a se poterit quisque discedere €quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, €amittere. iure igitur gravissimi philosophi initium €summi boni a natura petiverunt et illum appetitum @1 €rerum ad naturam accommodatarum ingeneratum pu-€taverunt omnibus, quia continentur ea commendatione €naturae, qua se ipsi diligunt. @@Deinceps videndum est, quoniam satis apertum €est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis €natura. id est enim, de quo quaerimus. atqui per-€spicuum est hominem e corpore animoque constare, €cum primae sint animi partes, secundae corporis. €deinde id quoque videmus, et ita figuratum corpus, €ut excellat aliis, animumque ita constitutum, ut et €sensibus instructus sit et habeat praestantiam mentis, €cui tota hominis natura pareat, in qua sit mirabilis €quaedam vis rationis et cognitionis et scientiae vir-€tutumque omnium. iam quae corporis sunt, ea nec €auctoritatem cum animi partibus comparandam et co-€gnitionem habent faciliorem. itaque ab his ordiamur. @@Corporis igitur nostri partes totaque figura et forma €et statura quam apta ad naturam sit, apparet, neque €est dubium, quin frons, oculi, aures et reliquae partes €quales propriae sint hominis intellegatur. sed certe €opus est ea valere et vigere et naturales motus usus-€que habere, ut nec absit quid eorum nec aegrum €debilitatumve sit; id enim natura desiderat. est autem €etiam actio quaedam corporis, quae motus et status þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜£ˆ‰naturae congruentis tenet; in quibus si peccetur distor-€tione et depravatione quadam aut motu statuve de-€formi, ut si aut manibus ingrediatur quis aut non ante, €sed retro, fugere plane se ipse et hominem ex homine €exuens naturam odisse videatur. quam ob rem etiam €sessiones quaedam et flexi fractique motus, quales €protervorum hominum aut mollium esse solent, con-€tra naturam sunt, ut, etiamsi animi vitio id eveniat, @1 €tamen in corpore immutari hominis natura videatur. itaque e contrario moderati aequabilesque habitus, €affectiones ususque corporis apti esse ad naturam €videntur. €@@Iam vero animus non esse solum, sed etiam cuius-€dam modi debet esse, ut et omnis partis suas habeat €incolumis et de virtutibus nulla desit. atque in sensi-€bus est sua cuiusque virtus, ut ne quid impediat quo €minus suo sensus quisque munere fungatur in iis re-€bus celeriter expediteque percipiendis, quae subiectae €sunt sensibus. animi autem et eius animi partis, quae €princeps est, quaeque mens nominatur, plures sunt €virtutes, sed duo prima genera, unum earum, quae €ingenerantur suapte natura appellanturque non volun-€tariae, alterum autem earum, quae in voluntate positae €magis proprio nomine appellari solent, quarum est ex-€cellens in animorum laude praestantia. prioris generis €est docilitas, memoria; quae fere omnia appellantur uno €ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi €vocantur. alterum autem genus est magnarum ve-€rarumque virtutum, quas appellamus voluntarias, ut €prudentiam, temperantiam, fortitudinem, iustitiam et €reliquas eiusdem generis. €@@Et summatim quidem haec erant de corpore ani-€moque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. ex quo perspicuum est, quo-€niam ipsi a nobis diligamur omniaque et in animo €et in corpore perfecta velimus esse, ea nobis ipsa €cara esse propter se et in iis esse ad bene viven-€dum momenta maxima. nam cui proposita sit con-€servatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras €esse carioresque, quo perfectiores sint et magis in @1 €suo genere laudabiles. ea enim vita expetitur, quae €sit animi corporisque expleta virtutibus, in eoque €summum bonum poni necesse est, quandoquidem id €tale esse debet, ut rerum expetendarum sit extremum. €quo cognito dubitari non potest, quin, cum ipsi ho-€mines sibi sint per se et sua sponte cari, partes quo-€que et corporis et animi et earum rerum, quae sunt €in utriusque motu et statu, sua caritate colantur et per se ipsae appetantur. Quibus expositis facilis est €coniectura ea maxime esse expetenda ex nostris, quae €plurimum habent dignitatis, ut optimae cuiusque par-€tis, quae per se expetatur, virtus sit expetenda maxime. €ita fiet, ut animi virtus corporis virtuti anteponatur €animique virtutes non voluntarias vincant virtutes €voluntariae, quae quidem proprie virtutes appellantur €multumque excellunt, propterea quod ex ratione gi-€gnuntur, qua nihil est in homine divinius. etenim €omnium rerum, quas et creat natura et tuetur, quae €aut sine animo sunt aut [2non]2 multo secus, earum €summum bonum in corpore est, ut non inscite illud €dictum videatur in sue, animum illi pecudi datum €pro sale, ne putisceret. sunt autem bestiae quaedam, €in quibus inest aliquid simile virtutis, ut in leonibus, €ut in canibus, in equis, in quibus non corporum €solum, ut in suibus, sed etiam animorum aliqua ex €parte motus quosdam videmus. in homine autem €summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua €virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam €etiam atque etiam explicandam putant. @@Earum etiam rerum, quas terra gignit, educatio €quaedam et perfectio est non dissimilis animantium. @1 €itaque et 'vivere' vitem et 'mori' dicimus arboremque €et 'novellam' et 'vetulam' et 'vigere' et 'senescere'. €ex quo non est alienum, ut animantibus, sic illis et €apta quaedam ad naturam putare et aliena earumque €augendarum et alendarum quandam cultricem esse, €quae sit scientia atque ars agricolarum, quae circum-€cidat, amputet, erigat, extollat, adminiculet, ut, quo €natura ferat, eo possint ire, ut ipsae vites, si loqui €possint, ita se tractandas tuendasque esse fateantur. €et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissi-€mum loquar, est id extrinsecus; in ipsa enim parum €magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. at vero si ad vitem €sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et €per se ipsa moveatur, quid facturam putas? an ea, €quae per vinitorem antea consequebatur, per se ipsa €curabit? sed videsne accessuram ei curam, ut sensus €quoque suos eorumque omnem appetitum et si qua €sint adiuncta ei membra tueatur? sic ad illa, quae €semper habuit, iunget ea, quae postea accesserint, €nec eundem finem habebit, quem cultor eius habebat, €sed volet secundum eam naturam, quae postea ei €adiuncta erit, vivere. ita similis erit ei finis boni, €atque antea fuerat, neque idem tamen; non enim iam €stirpis bonum quaeret, sed animalis. quid, si non €sensus modo ei sit datus, verum etiam animus ho-€minis? non necesse est et illa pristina manere, ut @1 €tuenda sint, et haec multo esse cariora, quae acces-€serint, animique optimam quamque partem carissi-€mam, in eaque expletione naturae summi boni finem €consistere, cum longe multumque praestet mens atque €ratio? sic, quod est extremum omnium appetendorum €atque ductum a prima commendatione naturae, multis €gradibus adscendit, ut ad summum perveniret, quod €cumulatur ex integritate corporis et ex mentis ratione €perfecta. @@Cum igitur ea sit, quam exposui, forma naturae, €si, ut initio dixi, simul atque ortus esset, se quisque €cognosceret iudicareque posset quae vis et totius €esset naturae et partium singularum, continuo videret €quid esset hoc, quod quaerimus, omnium rerum, quas €expetimus, summum et ultimum nec ulla in re peccare €posset. nunc vero a primo quidem mirabiliter occulta €natura est nec perspici nec cognosci potest. progre-€dientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi €nosmet ipsos cognoscimus. itaque prima illa commen-€datio, quae a natura nostri facta est nobis, incerta €et obscura est, primusque appetitus ille animi tantum €agit, ut salvi atque integri esse possimus. cum autem €dispicere coepimus et sentire quid simus et quid [2ab]2 €animantibus ceteris differamus, tum ea sequi incipi-mus, ad quae nati sumus. quam similitudinem videmus €in bestiis, quae primo, in quo loco natae sunt, ex eo €se non commovent, deinde suo quaeque appetitu mo-€vetur. serpere anguiculos, nare anaticulas, evolare @1 €merulas, cornibus uti videmus boves, nepas aculeis, €suam denique cuique naturam esse ad vivendum €ducem. quae similitudo in genere etiam humano ap-€paret. parvi enim primo ortu sic iacent, tamquam om-€nino sine animo sint. cum autem paulum firmitatis €accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, €ut sese erigant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, €a quibus educantur. deinde aequalibus delectantur €libenterque se cum iis congregant dantque se ad lu-€dendum fabellarumque auditione ducuntur deque eo, €quod ipsis superat, aliis gratificari volunt animadver-€tuntque ea, quae domi fiunt, curiosius incipiuntque €commentari aliquid et discere et eorum, quos vident, €volunt non ignorare nomina, quibusque rebus cum €aequalibus decertant, si vicerunt, efferunt se laetitia, €victi debilitantur animosque demittunt. quorum sine causa fieri nihil putandum est. est enim natura sic €generata vis hominis, ut ad omnem virtutem percipien-€dam facta videatur, ob eamque causam parvi virtutum €simulacris, quarum in se habent semina, sine doctrina €moventur; sunt enim prima elementa naturae, quibus €auctis virtutis quasi germen efficitur. nam cum ita €nati factique simus, ut et agendi aliquid et diligendi €aliquos et liberalitatis et referendae gratiae principia €in nobis contineremus atque ad scientiam, prudentiam, €fortitudinem aptos animos haberemus a contrariisque €rebus alienos, non sine causa eas, quas dixi, in pueris €virtutum quasi scintillas videmus, e quibus accendi €philosophi ratio debet, ut eam quasi deum ducem €subsequens ad naturae perveniat extremum. nam, ut þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜«ˆsaepe iam dixi, in infirma aetate inbecillaque mente €vis naturae quasi per caliginem cernitur; cum autem @1 €progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem €naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per €se sit tantum inchoata. @@Intrandum est igitur in rerum naturam et penitus €quid ea postulet pervidendum; aliter enim nosmet €ipsos nosse non possumus. quod praeceptum quia €maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco as-€signatum est deo. iubet igitur nos Pythius Apollo €noscere nosmet ipsos. cognitio autem haec est una €nostri, ut vim corporis animique norimus sequamur-€que eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. quo-€niam autem is animi appetitus a principio fuit, ut ea, €quae dixi, quam perfectissima natura haberemus, con-€fitendum est, cum id adepti simus, quod appetitum €sit, in eo quasi in ultimo consistere naturam, atque €id esse summum bonum; quod certe universum sua €sponte ipsum expeti et propter se necesse est, quoniam €ante demonstratum est etiam singulas eius partes esse per se expetendas. In enumerandis autem corporis €commodis si quis praetermissam a nobis voluptatem €putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur. utrum €enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum €naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, €nihil interest. si enim, ut mihi quidem videtur, non €explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; €sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil im-€pedit hanc nostram comprehensionem summi boni. €quae enim constituta sunt prima naturae, ad ea si €voluptas accesserit, unum aliquod accesserit commo- @1 €dum corporis neque eam constitutionem summi boni, €quae est proposita, mutaverit. @@Et adhuc quidem ita nobis progressa ratio est, ut €ea duceretur omnis a prima commendatione naturae. €nunc autem aliud iam argumentandi sequamur genus, €ut non solum quia nos diligamus, sed quia cuiusque €partis naturae et in corpore et in animo sua quaeque €vis sit, idcirco in his rebus summe nostra sponte €moveamur. atque ut a corpore ordiar, videsne ut, €si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta €sint, occultent homines? ut etiam contendant et ela-€borent, si efficere possint, ut aut non appareat cor-€poris vitium aut quam minimum appareat? multos-€que etiam dolores curationis causa perferant, ut, si €ipse usus membrorum non modo non maior, verum €etiam minor futurus sit, eorum tamen species ad na-€turam revertatur? etenim, cum omnes natura totos se €expetendos putent, nec id ob aliam rem, sed propter €ipsos, necesse est eius etiam partis propter se expeti, quod universum propter se expetatur. Quid? in motu €et in statu corporis nihil inest, quod animadverten-€dum esse ipsa natura iudicet? quem ad modum quis €ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quo-€que sit? nihilne est in his rebus, quod dignum libero €aut indignum esse ducamus? nonne odio multos €dignos putamus, qui quodam motu aut statu videntur €naturae legem et modum contempsisse? et quoniam €haec deducuntur de corpore, quid est cur non recte €pulchritudo etiam ipsa propter se expetenda ducatur? €nam si pravitatem inminutionemque corporis propter €se fugiendam putamus, cur non etiam, ac fortasse €magis, propter se formae dignitatem sequamur? et @1 €si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, €quid est cur pulchritudinem non sequamur? atque €etiam valitudinem, vires, vacuitatem doloris non €propter utilitatem solum, sed etiam ipsas propter se €expetemus. quoniam enim natura suis omnibus expleri €partibus vult, hunc statum corporis per se ipsum €expetit, qui est maxime e natura, quae tota pertur-€batur, si aut aegrum corpus est aut dolet aut caret €viribus. @@Videamus animi partes, quarum est conspectus €illustrior; quae quo sunt excelsiores, eo dant clariora €indicia naturae. tantus est igitur innatus in nobis €cognitionis amor et scientiae, ut nemo dubitare possit €quin ad eas res hominum natura nullo emolumento €invitata rapiatur. videmusne ut pueri ne verberibus €quidem a contemplandis rebus perquirendisque de-€terreantur? ut pulsi recurrant? ut aliquid scire se €gaudeant? ut id aliis narrare gestiant? ut pompa, €ludis atque eius modi spectaculis teneantur ob eam-€que rem vel famem et sitim perferant? quid vero? €qui ingenuis studiis atque artibus delectantur, nonne €videmus eos nec valitudinis nec rei familiaris habere €rationem omniaque perpeti ipsa cognitione et scientia €captos et cum maximis curis et laboribus compensare eam, quam ex discendo capiant, voluptatem? [2ut]2 €mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse €videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. ne-€que enim vocum suavitate videntur aut novitate qua-€dam et varietate cantandi revocare eos solitae, qui €praetervehebantur, sed quia multa se scire profiteban- @1 €tur, ut homines ad earum saxa discendi cupiditate €adhaerescerent. ita enim invitant Ulixem_nam verti, €ut quaedam Homeri, sic istum ipsum locum_: €@@@@O decus Argolicum, quin puppim flectis, Ulixes, €@@@@Auribus ut nostros possis agnoscere cantus! €@@@@Nam nemo haec umquam est transvectus caerula €@@@@@@@cursu, €@@@@Quin prius adstiterit vocum dulcedine captus, €@@@@Post variis avido satiatus pectore musis €@@@@Doctior ad patrias lapsus pervenerit oras. €@@@@Nos grave certamen belli clademque tenemus, €@@@@Graecia quam Troiae divino numine vexit, €@@@@Omniaque e latis rerum vestigia terris. €@@Vidit Homerus probari fabulam non posse, si can-€tiunculis tantus irretitus vir teneretur; scientiam polli-€centur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria €esse cariorem. €@@Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, €cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum con-€templatione ad cupiditatem scientiae summorum vi-rorum est putandum. quem enim ardorem studii cen-€setis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam €describit attentius, ne patriam [2quidem]2 captam esse €senserit? quantum Aristoxeni ingenium consumptum €videmus in musicis? quo studio Aristophanem puta-€mus aetatem in litteris duxisse? quid de Pythagora? €quid de Platone aut de Democrito loquar? a quibus €propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras €esse peragratas. quae qui non vident, nihil umquam €magnum ac cognitione dignum amaverunt. €@@Atque hoc loco, qui propter animi voluptates coli €dicunt ea studia, quae dixi, non intellegunt idcirco @1 €esse ea propter se expetenda, quod nulla utilitate €obiecta delectentur animi atque ipsa scientia, etiamsi incommodatura sit, gaudeant. Sed quid attinet de €rebus tam apertis plura requirere? ipsi enim quaera-€mus a nobis stellarum motus contemplationesque €rerum caelestium eorumque omnium, quae naturae €obscuritate occultantur, cognitiones quem ad modum €nos moveant, et quid historia delectet, quam solemus €persequi usque ad extremum, [2cum]2 praetermissa re-€petimus, inchoata persequimur. nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem. quid, €cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, €cum voluptate legimus? quid, cum volumus nomina €eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, €patriam, multa praeterea minime necessaria? quid, €quod homines infima fortuna, nulla spe rerum geren-€darum, opifices denique delectantur historia? maxime-€que eos videre possumus res gestas audire et legere €velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. €quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae €discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur. Ac ve-€teres quidem philosophi in beatorum insulis fingunt €qualis futura sit vita sapientium, quos cura omni €liberatos, nullum necessarium vitae cultum aut pa-€ratum requirentis, nihil aliud esse acturos putant, nisi €ut omne tempus inquirendo ac discendo in naturae €cognitione consumant. Nos autem non solum beatae €vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam le- @1 €vamentum miseriarum. itaque multi, cum in potestate €essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, €multi in exilio dolorem suum doctrinae studiis le-vaverunt. princeps huius civitatis Phalereus Demetrius €cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜¶ƒregem Alexandream contulit. qui cum in hac ipsa phi-€losophia, ad quam te hortamur, excelleret Theophrasti-€que esset auditor, multa praeclara in illo calamitoso €otio scripsit non ad usum aliquem suum, quo erat €orbatus, sed animi cultus ille erat ei quasi quidam €humanitatis cibus. equidem e Cn. Aufidio, praetorio, €erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum €se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. €somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et €medicinam quandam laboris afferret, contra naturam €putaremus datum; aufert enim sensus actionemque €tollit omnem. itaque si aut requietem natura non €quaereret aut eam posset alia quadam ratione con-€sequi, facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid €discendique causa prope contra naturam vigilias sus-€cipere soleamus. @@Sunt autem etiam clariora vel plane perspicua €minimeque dubitanda indicia naturae, maxime scilicet €in homine, sed in omni animali, ut appetat animus €aliquid agere semper neque ulla condicione quietem €sempiternam possit pati. facile est hoc cernere in €primis puerorum aetatulis. quamquam enim vereor, €ne nimius in hoc genere videar, tamen omnes veteres €philosophi, maxime nostri, ad incunabula accedunt, €quod in pueritia facillime se arbitrantur naturae vo-€luntatem posse cognoscere. videmus igitur ut con- @1 €quiescere ne infantes quidem possint. cum vero pau-€lum processerunt, lusionibus vel laboriosis delectantur, €ut ne verberibus quidem deterreri possint, eaque €cupiditas agendi aliquid adolescit una cum aetatibus. €itaque, ne si iucundissimis quidem nos somniis usuros €putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari, idque si accidat, mortis instar putemus. quin etiam €inertissimos homines nescio qua singulari segnitia €praeditos videmus tamen et corpore et animo moveri €semper et, cum re nulla impediantur necessaria, aut €alveolum poscere aut quaerere quempiam ludum aut €sermonem aliquem requirere, cumque non habeant €ingenuas ex doctrina oblectationes, circulos aliquos €et sessiunculas consectari. quin ne bestiae quidem, €quas delectationis causa concludimus, cum copiosius €alantur, quam si essent liberae, facile patiuntur sese €contineri motusque solutos et vagos a natura sibi tributos requirunt. itaque ut quisque optime natus €institutusque est, esse omnino nolit in vita, si geren-€dis negotiis orbatus possit paratissimis vesci volup-€tatibus. nam aut privatim aliquid gerere malunt aut, €qui altiore animo sunt, capessunt rem publicam ho-€noribus imperiisque adipiscendis aut totos se ad studia €doctrinae conferunt. qua in vita tantum abest ut €voluptates consectentur, etiam curas, sollicitudines, €vigilias perferunt optimaque parte hominis, quae in €nobis divina ducenda est, ingenii et mentis acie €fruuntur nec voluptatem requirentes nec fugientes €laborem. nec vero intermittunt aut admirationem €earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut €investigationem novarum. quo studio cum satiari non €possint, omnium ceterarum rerum obliti nihil ab- @1 €iectum, nihil humile cogitant; tantaque est vis tali-€bus in studiis, ut eos etiam, qui sibi alios propo-€suerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate €dirigunt, tamen in rebus quaerendis explicandisque €naturis aetates conterere videamus. @@Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse €natos. actionum autem genera plura, ut obscurentur €etiam minora maioribus, maximae autem sunt pri-€mum, ut mihi quidem videtur et iis, quorum nunc €in ratione versamur, consideratio cognitioque rerum €caelestium et earum, quas a natura occultatas et €latentes indagare ratio potest, deinde rerum publi-€carum administratio aut administrandi scientia, tum €prudens, temperata, fortis, iusta ratio reliquaeque vir-€tutes et actiones virtutibus congruentes, quae uno €verbo complexi omnia honesta dicimus; ad quorum €et cognitionem et usum iam corroborati natura ipsa €praeeunte deducimur. omnium enim rerum principia €parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur, €nec sine causa; in primo enim ortu inest teneritas €ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec €agere possint. virtutis enim beataeque vitae, quae €duo maxime expetenda sunt, serius lumen apparet, €multo etiam serius, ut plane qualia sint intellegantur. €praeclare enim Plato: 'Beatum, cui etiam in senectute €contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi €possit!' Quare, quoniam de primis naturae commodis €satis dictum est, nunc de maioribus consequentibus-€que videamus. @@Natura igitur corpus quidem hominis sic et genuit €et formavit, ut alia in primo ortu perficeret, alia pro- @1 €grediente aetate fingeret neque sane multum adiumen-€tis externis et adventiciis uteretur. animum autem re-€liquis rebus ita perfecit, ut corpus; sensibus enim or-€navit ad res percipiendas idoneis, ut nihil aut non €multum adiumento ullo ad suam confirmationem in-€digerent; quod autem in homine praestantissimum €atque optimum est, id deseruit. etsi dedit talem men-€tem, quae omnem virtutem accipere posset, ingenuit-€que sine doctrina notitias parvas rerum maximarum €et quasi instituit docere et induxit in ea, quae inerant, €tamquam elementa virtutis. sed virtutem ipsam in-choavit, nihil amplius. itaque nostrum est_quod €nostrum dico, artis est_ad ea principia, quae acce-€pimus, consequentia exquirere, quoad sit id, quod vo-€lumus, effectum. quod quidem pluris est haud paulo €magisque ipsum propter se expetendum quam aut €sensus aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum €praestat mentis excellens perfectio, ut vix cogitari pos-€sit quid intersit. itaque omnis honos, omnis admiratio, €omne studium ad virtutem et ad eas actiones, quae €virtuti sunt consentaneae, refertur, eaque omnia, quae €aut ita in animis sunt aut ita geruntur, uno nomine €honesta dicuntur. quorum omnium quae sint no-€titiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, €quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus. @@Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, €quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, €praeterea suapte natura per se esse expetenda. in-€dicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. €quanta studia decertantium sunt! quanta ipsa cer- @1 €tamina! ut illi efferuntur laetitia, cum vicerunt! ut €pudet victos! ut se accusari nolunt! quam cupiunt €laudari! quos illi labores non perferunt, ut aequalium €principes sint! quae memoria est in iis bene meren-€tium, quae referendae gratiae cupiditas! atque ea in €optima quaque indole maxime apparent, in qua haec €honesta, quae intellegimus, a natura tamquam adum-brantur. Sed haec in pueris; expressa vero in iis €aetatibus, quae iam confirmatae sunt. quis est tam €dissimilis homini, qui non moveatur et offensione €turpitudinis et comprobatione honestatis? quis est, €qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? €quis contra in illa aetate pudorem, constantiam, etiam-€si sua nihil intersit, non tamen diligat? quis Pullum €Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei €publicae nostrae profuit, non odit? quis [2suae]2 urbis €conservatorem Codrum, quis Erechthei filias non ma-€xime laudat? cui Tubuli nomen odio non est? quis €Aristidem non mortuum diligit? an obliviscimur, €quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum €pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Quid loquor de nobis, qui ad laudem €et ad decus nati, suscepti, instituti sumus? qui cla-€mores vulgi atque imperitorum excitantur in theatris, €cum illa dicuntur: 'Ego sum Orestes', contraque ab al-€tero: 'Immo enimvero ego sum, inquam, Orestes!' cum €autem etiam exitus ab utroque datur conturbato €errantique regi, ambo ergo se una necari cum €precantur, quotiens hoc agitur, ecquandone nisi ad- @1 €mirationibus maximis? nemo est igitur, quin hanc €affectionem animi probet atque laudet, qua non modo €utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides. Talibus exemplis non fictae solum €fabulae, verum etiam historiae refertae sunt, et quidem €maxime nostrae. nos enim ad sacra Idaea accipienda €optimum virum delegimus, nos tutores misimus regi-€bus, nostri imperatores pro salute patriae sua capita €voverunt, nostri consules regem inimicissimum moeni-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜À‡bus iam adpropinquantem monuerunt, a veneno ut €caveret, nostra in re publica [Lucretia] et quae per €vim oblatum stuprum voluntaria morte lueret inventa €est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. quae qui-€dem omnia et innumerabilia praeterea quis est quin €intellegat et eos qui fecerint dignitatis splendore duc-€tos inmemores fuisse utilitatum suarum nosque, cum €ea laudemus, nulla alia re nisi honestate duci? €@@Quibus rebus expositis breviter_nec enim sum €copiam, quam potui, quia dubitatio in re nulla erat, €persecutus_sed his rebus concluditur profecto et vir-€tutes omnes et honestum illud, quod ex iis oritur et in iis haeret, per se esse expetendum. in omni autem €honesto, de quo loquimur, nihil est tam illustre nec €quod latius pateat quam coniunctio inter homines €hominum et quasi quaedam societas et communicatio €utilitatum et ipsa caritas generis humani. quae nata €a primo satu, quod a procreatoribus nati diliguntur €et tota domus coniugio et stirpe coniungitur, serpit €sensim foras, cognationibus primum, tum affinitatibus, €deinde amicitiis, post vicinitatibus, tum civibus et iis, €qui publice socii atque amici sunt, deinde totius com- @1 €plexu gentis humanae. quae animi affectio suum cui-€que tribuens atque hanc, quam dico, societatem con-€iunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia €dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, €benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. at-€que haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. nam cum sic hominis natura €generata sit, ut habeat quiddam ingenitum quasi civile €atque populare, quod Graeci $POLITIKO/N& vocant, quic-€quid aget quaeque virtus, id a communitate et ea, €quam exposui, caritate ac societate humana non ab-€horrebit, vicissimque iustitia, ut ipsa se fundet in €ceteras virtutes, sic illas expetet. servari enim iustitia €nisi a forti viro, nisi a sapiente non potest. qualis est €igitur omnis haec, quam dico, conspiratio consensus-€que virtutum, tale est illud ipsum honestum, quando-€quidem honestum aut ipsa virtus est aut res gesta €virtute; quibus rebus vita consentiens virtutibusque €respondens recta et honesta et constans et naturae congruens existimari potest. atque haec coniunctio €confusioque virtutum tamen a philosophis ratione qua-€dam distinguitur. nam cum ita copulatae conexaeque €sint, ut omnes omnium participes sint nec alia ab €alia possit separari, tamen proprium suum cuiusque €munus est, ut fortitudo in laboribus periculisque cer-€natur, temperantia in praetermittendis voluptatibus, €prudentia in dilectu bonorum et malorum, iustitia in €suo cuique tribuendo. quando igitur inest in omni vir-€tute cura quaedam quasi foras spectans aliosque €appetens atque complectens, existit illud, ut amici, €ut fratres, ut propinqui, ut affines, ut cives, ut omnes €denique_quoniam unam societatem hominum esse @1 €volumus_propter se expetendi sint. atqui eorum €nihil est eius generis, ut sit in fine atque extremo bonorum. ita fit, ut duo genera propter se expeten-€dorum reperiantur, unum, quod est in iis, in quibus €completur illud extremum, quae sunt aut animi aut €corporis; haec autem, quae sunt extrinsecus, id est €quae neque in animo insunt neque in corpore, ut amici, €ut parentes, ut liberi, ut propinqui, ut ipsa patria, sunt €illa quidem sua sponte cara, sed eodem in genere, €quo illa, non sunt. nec vero umquam summum bonum €assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt €extra, quamquam expetenda, summo bono contine-€rentur. @@Quo modo igitur, inquies, verum esse poterit omnia €referri ad summum bonum, si amicitiae, si propinqui-€tates, si reliqua externa summo bono non continentur? €Hac videlicet ratione, quod ea, quae externa sunt, iis €tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere €virtutis. nam et amici cultus et parentis ei, qui officio €fungitur, in eo ipso prodest, quod ita fungi officio in €recte factis est, quae sunt orta [2a]2 virtutibus. quae €quidem sapientes sequuntur duce natura tanquam €videntes; non perfecti autem homines et tamen in-€geniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, €quae habet speciem honestatis et similitudinem. quodsi €ipsam honestatem undique perfectam atque absolutam. €rem unam praeclarissimam omnium maximeque lau-€dandam, penitus viderent, quonam gaudio compleren-€tur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? quem enim deditum voluptatibus, quem cupiditatum @1 €incendiis inflammatum in iis potiendis, quae acerrime €concupivisset, tanta laetitia perfundi arbitramur, quan-€ta aut superiorem Africanum Hannibale victo aut €posteriorem Karthagine eversa? quem Tiberina descen-€sio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Pau-€lum, cum regem Persem captum adduceret, eodem €flumine invectio? @@Age nunc, Luci noster, extrue animo altitudinem €excellentiamque virtutum: iam non dubitabis, quin €earum compotes homines magno animo erectoque €viventes semper sint beati, qui omnis motus fortunae €mutationesque rerum et temporum levis et inbecillos €fore intellegant, si in virtutis certamen venerint. illa €enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, €complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut €sine illis possit beata vita existere. ita enim parvae €et exiguae sunt istae accessiones bonorum, ut, quem €ad modum stellae in radiis solis, sic istae in virtutum €splendore ne cernantur quidem. @@Atque hoc ut vere dicitur, parva esse ad beate vi-€vendum momenta ista corporis commodorum, sic €nimis violentum est nulla esse dicere; qui enim sic €disputant, obliti mihi videntur, quae ipsi fecerint prin-€cipia naturae. tribuendum est igitur his aliquid, dum €modo quantum tribuendum sit intellegas. est enim €philosophi non tam gloriosa quam vera quaerentis nec €pro nihilo putare ea, quae secundum naturam illi ipsi €gloriosi esse fatebantur, et videre [2esse]2 tantam vim €virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem hone-€statis, ut reliqua non illa quidem nulla, sed ita parva €sint, ut nulla esse videantur. haec est nec omnia €spernentis praeter virtutem et virtutem ipsam suis @1 €laudibus amplificantis oratio, denique haec est undi-€que completa et perfecta explicatio summi boni. hinc €ceteri particulas arripere conati suam quisque videri voluit afferre sententiam. saepe ab Aristotele, a Theo-€phrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum €scientia; hoc uno captus Erillus scientiam summum €bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se €expetendam. multa sunt dicta ab antiquis de con-€temnendis ac despiciendis rebus humanis; hoc unum €Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem €esse ullam aut fugiendam aut expetendam. positum €est a nostris in iis esse rebus, quae secundum naturam €essent, non dolere; hoc Hieronymus summum bonum €esse dixit. at vero Callipho et post eum Diodorus, cum €alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem doloris, €neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. quin etiam ipsi voluptarii deverticula €quaerunt et virtutes habent in ore totos dies volupta-€temque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde con-€suetudine quasi alteram quandam naturam effici, qua €inpulsi multa faciant nullam quaerentes voluptatem. €Stoici restant. ei quidem non unam aliquam aut €alteram [2rem]2 a nobis, sed totam ad se nostram phi-€losophiam transtulerunt; atque ut reliqui fures earum €rerum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut €sententiis nostris pro suis uterentur, nomina tamquam €rerum notas mutaverunt. ita relinquitur sola haec €disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna €eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna €regibus. @1 @@Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? €inquit; satisne vobis videor pro meo iure in vestris €auribus commentatus? €@@Et ego: Tu vero, inquam, Piso, ut saepe alias, sic €hodie ita nosse ista visus es, ut, si tui nobis potestas €saepius fieret, non multum Graecis supplicandum €putarem. quod quidem eo probavi magis, quia €memini Staseam Neapolitanum, doctorem illum tuum, €nobilem sane Peripateticum, aliquanto ista secus dicere €solitum, assentientem iis, qui multum in fortuna se-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜Ëˆ‹cunda aut adversa, multum in bonis aut malis corporis €ponerent. €@@Est, ut dicis, inquit; sed haec ab Antiocho, familiari €nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea €dicebantur. quamquam ego non quaero, quid tibi a €me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem disci-€pulum cupio a te abducere. @@Tum Lucius: Mihi vero ista valde probata sunt, quod €item fratri puto. €@@Tum mihi Piso: Quid ergo? inquit, dasne adolescenti €veniam? an eum discere ea mavis, quae cum plane €perdidicerit, nihil sciat? €@@Ego vero isti, inquam, permitto. sed nonne memi-€nisti licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? €quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non €probare? €@@An vero, inquit, quisquam potest probare, quod €perceptum, quod comprehensum, quod cognitum non €habet? €@@Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. nihil €enim est aliud, quam ob rem mihi percipi nihil posse €videatur, nisi quod percipiendi vis ita definitur a @1 €Stoicis, ut negent quicquam posse percipi nisi tale €verum, quale falsum esse non possit. itaque haec cum €illis est dissensio, cum Peripateticis nulla sane. sed €haec omittamus; habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem. illud mihi a te nimium €festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse sem-€per beatos; nescio quo modo praetervolavit oratio. €quod nisi ita efficitur, quae Theophrastus de fortuna, €de dolore, de cruciatu corporis dixit, cum quibus €coniungi vitam beatam nullo modo posse putavit, €vereor, ne vera sint. nam illud vehementer repugnat, €eundem beatum esse et multis malis oppressum. haec €quo modo conveniant, non sane intellego. €@@Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tan-€tam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta €sit? an, si id probas, fieri ita posse negas, ut ii, qui €virtutis compotes sint, etiam malis quibusdam affecti €beati sint? €@@Ego vero volo in virtute vim esse quam maximam; €sed quanta sit alias; nunc tantum possitne esse tanta, €si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. @@Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si €adsit, vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripate-€ticis. quae enim mala illi non audent appellare, aspera €autem et incommoda et reicienda et aliena naturae €esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et €paene minima. quare si potest esse beatus is, qui est €in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse, €qui est in parvis malis. €@@Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in €causis videre soleat quae res agatur, is es profecto €tu. quare attende, quaeso. nam adhuc, meo fortasse €vitio, quid ego quaeram non perspicis. @1 €@@Istic sum, inquit, expectoque quid ad id, quod quae-€rebam, respondeas. @@Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore €quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, €quid ipsum a se dissentiat. €@@Quo igitur, inquit, modo? €@@Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tam-€quam ex oraculo editur: 'Virtus ad beate vivendum se €ipsa contenta est', [2et]2 Quare? inquit, respondet: €'Quia, nisi quod honestum est, nullum est aliud bo-€num.' Non quaero iam verumne sit; illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. dixerit hoc €idem Epicurus, semper beatum esse sapientem_quod €quidem solet ebullire non numquam_, quem qui-€dem, cum summis doloribus conficiatur, ait dicturum: €'Quam suave est! quam nihil curo!'; non pugnem €cum homine, cur tantum habeat in natura boni; illud €urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, €cum dolorem summum malum esse dixerit. Eadem €nunc mea adversum te oratio est. dicis eadem omnia €et bona et mala, quae quidem dicunt ii, qui numquam €philosophum pictum, ut dicitur, viderunt: valitudinem, €vires, staturam, formam, integritatem unguiculorum €omnium [2bona]2, deformitatem, morbum, debilitatem mala. iam illa externa parce tu quidem; sed haec €cum corporis bona sint, eorum conficientia certe in €bonis numerabis, amicos, liberos, propinquos, divitias, €honores, opes. contra hoc attende me nihil dicere, €[2illud dicere]2, si ista mala sunt, in quae potest incidere @1 €sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum €satis. €@@Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum parum €est, ad beate vero satis. €@@Animadverti, inquam, te isto modo paulo ante po-€nere, et scio ab Antiocho nostro dici sic solere; sed €quid minus probandum quam esse aliquem beatum €nec satis beatum? quod autem satis est, eo quicquid €accessit, nimium est; et nemo nimium beatus est; ita €nemo beato beatior. @@Ergo, inquit, tibi Q. Metellus, qui tris filios consules €vidit, e quibus unum etiam et censorem et trium-€phantem, quartum autem praetorem, eosque salvos €reliquit et tris filias nuptas, cum ipse consul, censor, €etiam augur fuisset [2et]2 triumphasset, ut sapiens €fuerit, nonne beatior quam, ut item sapiens fuerit, qui €in potestate hostium vigiliis et inedia necatus est, Re-€gulus? @@Quid me istud rogas? inquam. Stoicos roga. €@@Quid igitur, inquit, eos responsuros putas? €@@Nihilo beatiorem esse Metellum quam Regulum. €@@Inde igitur, inquit, ordiendum est. €@@Tamen a proposito, inquam, aberramus. non enim €quaero quid verum, sed quid cuique dicendum sit. €utinam quidem dicerent alium alio beatiorem! iam €ruinas videres. in virtute enim sola et in ipso honesto €cum sit bonum positum, cumque nec virtus, ut placet €illis, nec honestum crescat, idque bonum solum sit, €quo qui potiatur, necesse est beatus sit, cum id augeri €non possit, in quo uno positum est beatum esse, qui @1 €potest esse quisquam alius alio beatior? videsne, ut €haec concinant? et hercule_fatendum est enim, quod €sentio_mirabilis est apud illos contextus rerum. €respondent extrema primis, media utrisque, omnia €omnibus. quid sequatur, quid repugnet, vident. ut in €geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. con-€cede nihil esse bonum, nisi quod honestum sit: con-€cedendum est in virtute [2esse]2 positam beatam vitam. vide rursus retro: dato hoc dandum erit illud. Quod €vestri non item. 'Tria genera bonorum'; proclivi currit €oratio. venit ad extremum; haeret in salebra. cupit €enim dicere nihil posse ad beatam vitam deesse sa-€pienti. honesta oratio, Socratica, Platonis etiam. Audeo €dicere, inquit. Non potes, nisi retexueris illa. paupertas €si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, €quamvis sit sapiens. at Zeno eum non beatum modo, €sed etiam divitem dicere ausus est. dolere malum est: €in crucem qui agitur, beatus esse non potest. bonum €liberi: misera orbitas. bonum patria: miserum exilium. €bonum valitudo: miser morbus. bonum integritas cor-€poris: misera debilitas. bonum incolumis acies: misera €caecitas. quae si potest singula consolando levare, €universa quo modo sustinebit? sit enim idem caecus, €debilis, morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, €torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Beatum, €inquit. Etiam beatissimum? Quippe, inquiet, cum tam €docuerim gradus istam rem non habere quam vir-tutem, in qua sit ipsum etiam beatum. Tibi hoc incre-€dibile, quod beatissimum. quid? tuum credibile? si @1 €enim ad populum me vocas, eum, qui ita sit affectus, €beatum esse numquam probabis; si ad prudentes, €alterum fortasse dubitabunt, sitne tantum in virtute, €ut ea praediti vel in Phalaridis tauro beati sint, alterum €non dubitabunt, quin et Stoici convenientia sibi dicant €et vos repugnantia. €@@Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de €beata vita? €@@Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, pror-€sus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. @@Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala? €@@Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses €te huc atque illuc necesse est. €@@Quo tandem modo? inquit. €@@Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non €erit; si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateti-€corum. €@@Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; ne disci-€pulum abducam, times. €@@Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; erit enim €mecum, si tecum erit. €@@Audi igitur, inquit, Luci; tecum enim mihi in-€stituenda oratio est. Omnis auctoritas philosophiae, €ut ait Theophrastus, consistit in beata vita com-þ´·´ÿï°´¸ÿï‚ÆéîÿïƒÃéãÿ¥˜Öˆparanda; beate enim vivendi cupiditate incensi omnes sumus. hoc mihi cum tuo fratre convenit. quare hoc €videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum €dare. pollicetur certe. nisi enim id faceret, cur Plato €Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris nu-€meros et caelestia acciperet? cur post Tarentum ad @1 €Archytam? cur ad reliquos Pythagoreos, Echecratem, €Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expres-€sisset, adiungeret Pythagoreorum disciplinam eaque, €quae Socrates repudiabat, addisceret? cur ipse Pytha-€goras et Aegyptum lustravit et Persarum magos adiit? €cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot €maria transmisit? cur haec eadem Democritus? qui €_vere falsone, quaerere mittimus_dicitur oculis €se privasse; certe, ut quam minime animus a cogita-€tionibus abduceretur, patrimonium neglexit, agros de-€seruit incultos, quid quaerens aliud nisi vitam beatam? €quam si etiam in rerum cognitione ponebat, tamen ex €illa investigatione naturae consequi volebat, bono ut €esset animo. id enim ille summum bonum $EU)QUMI/AN €et saepe $A)QAMBI/AN& appellat, id est animum terrore liberum. sed haec etsi praeclare, nondum tamen per-€polita. pauca enim, neque ea ipsa enucleate, ab hoc €de virtute quidem dicta. post enim haec in hac urbe €primum a Socrate quaeri coepta, deinde in hunc locum €delata sunt, nec dubitatum, quin in virtute omnis ut €bene, sic etiam beate vivendi spes poneretur. quae €cum Zeno didicisset a nostris, ut in actionibus prae-€scribi solet, '&7de eadem re& [&7fecit&] &7alio modo&'. hoc tu €nunc in illo probas. scilicet vocabulis rerum mutatis €inconstantiae crimen ille effugit, nos effugere non €possumus! ille Metelli vitam negat beatiorem quam €Reguli, praeponendam tamen, nec magis expetendam, €sed magis sumendam et, si optio esset, eligendam €Metelli, Reguli reiciendam; ego, quam ille praeponen-€dam et magis eligendam, beatiorem hanc appello €nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam @1 Stoici. quid interest, nisi quod ego res notas notis €verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem €dicant? ita, quem ad modum in senatu semper est €aliquis, qui interpretem postulet, sic isti nobis cum €interprete audiendi sunt. bonum appello quicquid se-€cundum naturam est, quod contra malum, nec ego €solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; in schola €desinis. quid ergo? aliter homines, aliter philosophos €loqui putas oportere? quanti quidque sit aliter docti €et indocti, sed cum constiterit inter doctos quanti res €quaeque sit_si homines essent, usitate loqueren-€tur_, dum res maneant, verba fingant arbitratu suo. @@Sed venio ad inconstantiae crimen, ne saepius dicas €me aberrare; quam tu ponis in verbis, ego positam €in re putabam. si satis erit hoc perceptum, in quo €adiutores Stoicos optimos habemus, tantam vim esse €virtutis, ut omnia, si ex altera parte ponantur, ne €appareant quidem, cum omnia, quae illi commoda €certe dicunt esse et sumenda et eligenda et praeposita €_quae ita definiunt, ut satis magno aestimanda €sint_, haec igitur cum ego tot nominibus a Stoicis €appellata, partim novis et commenticiis, ut ista 'pro-€ducta' et 'reducta', partim idem significantibus_quid €enim interest, expetas an eligas? mihi quidem etiam €lautius videtur, quod eligitur, et ad quod dilectus €adhibetur_, sed, cum ego ista omnia bona dixero, €tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, €quam valde. sin autem nec expetenda ego magis quam €tu eligenda, nec illa pluris aestimanda ego, qui bona, €quam tu, producta qui appellas, omnia ista necesse €est obscurari nec apparere et in virtutis tamquam in @1 solis radios incurrere. At enim, qua in vita est aliquid €mali, ea beata esse non potest. ne seges quidem igitur €spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, €nec mercatura quaestuosa, si in maximis lucris pau-€lum aliquid damni contraxerit. an hoc usque quaque, €aliter in vita? et non ex maxima parte de tota iudi-€cabis? an dubium est, quin virtus ita maximam par-€tem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? €Audebo igitur cetera, quae secundum naturam sint, €bona appellare nec fraudare suo vetere nomine neque €iam aliquod potius novum exquirere, virtutis autem am-plitudinem quasi in altera librae lance ponere. terram, €mihi crede, ea lanx et maria deprimet. semper enim €ex eo, quod maximas partes continet latissimeque €funditur, tota res appellatur. dicimus aliquem hilare €vivere; ergo, si semel tristior effectus est, hilara vita €amissa est? at hoc in eo M. Crasso, quem semel ait €in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re minus €$A)GE/LASTOS&, ut ait idem, vocaretur. Polycratem Sa-€mium felicem appellabant. nihil acciderat ei, quod nol-€let, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiece-€rat. ergo infelix una molestia, felix rursus, cum is ipse €anulus in praecordiis piscis inventus est? ille vero, €si insipiens_quod certe, quoniam tyrannus_, num-€quam beatus; si sapiens, ne tum quidem miser, cum €ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. At mul-€tis malis affectus. Quis negat? sed ea mala virtutis €magnitudine obruebantur. @@An ne hoc quidem Peripateticis concedis, ut dicant €omnium bonorum virorum, id est sapientium omnibus- @1 €que virtutibus ornatorum, vitam omnibus partibus plus €habere semper boni quam mali? Quis hoc dicit? €Stoici scilicet. Minime; sed isti ipsi, qui voluptate €et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapienti €plus semper adesse quod velit quam quod nolit? €cum tantum igitur in virtute ponant ii, qui fatentur €se virtutis causa, nisi ea voluptatem faceret, ne €manum quidem versuros fuisse, quid facere nos opor-€tet, qui quamvis minimam animi praestantiam omni-€bus bonis corporis anteire dicamus, ut ea ne in con-€spectu quidem relinquantur? quis est enim, qui hoc €cadere in sapientem dicere audeat, ut, si fieri possit, €virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore omni libere-€tur? quis nostrum dixerit, quos non pudet ea, quae €Stoici aspera dicunt, mala dicere, melius esse turpiter €aliquid facere cum voluptate quam honeste cum do-lore? nobis Heracleotes ille Dionysius flagitiose de-€scivisse videtur a Stoicis propter oculorum dolorem. €quasi vero hoc didicisset a Zenone, non dolere, cum €doleret! illud audierat nec tamen didicerat, malum €illud non esse, quia turpe non esset, et esse feren-€dum viro. hic si Peripateticus fuisset, permansisset, €credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, €de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt €eadem, quae Stoici. Et quidem Arcesilas tuus, etsi €fuit in disserendo pertinacior, tamen noster fuit; erat €enim Polemonis. is cum arderet podagrae doloribus €visitassetque hominem Charmides Epicureus perfami-€liaris et tristis exiret, Mane, quaeso, inquit, Charmide @1 €noster; nihil illinc huc pervenit. ostendit pedes et €pectus. ac tamen hic mallet non dolere. @@Haec igitur est nostra ratio, quae tibi videtur €inconstans, cum propter virtutis caelestem quandam €et divinam tantamque praestantiam, ut, ubi virtus €sit resque magnae [2et]2 summe laudabiles virtute €gestae, ibi esse miseria et aerumna non possit, tamen €labor possit, possit molestia, non dubitem dicere omnes €sapientes esse semper beatos, sed tamen fieri posse, €ut sit alius alio beatior. atqui iste locus est, Piso, tibi €etiam atque etiam confirmandus, inquam; quem si €tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me €ipsum abducas licebit. @@Tum Quintus: Mihi quidem, inquit, satis hoc confir-€matum videtur, laetorque eam philosophiam, cuius €antea supellectilem pluris aestimabam quam possessio-€nes reliquarum_ita mihi dives videbatur, ut ab ea €petere possem, quicquid in studiis nostris concupis-€sem_, hanc igitur laetor etiam acutiorem repertam €quam ceteras, quod quidam ei deesse dicebant. €@@Non quam nostram quidem, inquit Pomponius €iocans; sed mehercule pergrata mihi oratio tua. €quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta €sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a €Graecis. Sed tempus est, si videtur, et recta quidem ad me. €@@Quod cum ille dixisset et satis disputatum videretur, €in oppidum ad Pomponium perreximus omnes. @1 þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1TUSCULANARUM DISPUTATIONUM €@@@@LIBRI QUINQUE}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Cum defensionum laboribus senatoriisque muneri-€bus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando €liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime ad €ea studia, quae retenta animo, remissa temporibus, €longo intervallo intermissa revocavi, et cum omnium €artium, quae ad rectam vivendi viam pertinerent, ratio €et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dici-€tur, contineretur, hoc mihi Latinis litteris inlustrandum €putavi, non quia philosophia Graecis et litteris et doc-€toribus percipi non posset, sed meum semper iudicium €fuit omnia nostros aut invenisse per se sapientius quam €Graecos aut accepta ab illis fecisse meliora, quae qui-dem digna statuissent, in quibus elaborarent. Nam mo-€res et instituta vitae resque domesticas ac familiaris €nos profecto et melius tuemur et lautius, rem vero €publicam nostri maiores certe melioribus tempera-€verunt et institutis et legibus. quid loquar de re mili- @1 €tari? in qua cum virtute nostri multum valuerunt, tum €plus etiam disciplina. iam illa, quae natura, non litteris €adsecuti sunt, neque cum Graecia neque ulla cum gente €sunt conferenda. quae enim tanta gravitas, quae tanta €constantia, magnitudo animi, probitas, fides, quae tam €excellens in omni genere virtus in ullis fuit, ut sit cum maioribus nostris comparanda? Doctrina Graecia nos €et omni litterarum genere superabat; in quo erat facile €vincere non repugnantes. nam cum apud Graecos anti-€quissimum e doctis genus sit poe+tarum, siquidem Ho-€merus fuit et Hesiodus ante Romam conditam, Archi-€lochus regnante Romulo, serius poe+ticam nos accepi-€mus. annis fere &7cccccx& post Romam conditam Li-€vius fabulam dedit C. Claudio, Caeci filio, M. Tuditano €cos. anno ante natum Ennium. qui fuit maior natu €quam Plautus et Naevius. sero igitur a nostris poe+tae €vel cogniti vel recepti. quamquam est in Originibus €solitos esse in epulis canere convivas ad tibicinem de €clarorum hominum virtutibus; honorem tamen huic ge-€neri non fuisse declarat oratio Catonis, in qua obiecit €ut probrum M. Nobiliori, quod is in provinciam poe+tas €duxisset; duxerat autem consul ille in Aetoliam, ut €scimus, Ennium. quo minus igitur honoris erat poe+tis, €eo minora studia fuerunt, nec tamen, si qui magnis ingeniis in eo genere extiterunt, non satis Graecorum €gloriae responderunt. an censemus, si Fabio, nobilis-€simo homini, laudi datum esset, quod pingeret, non €multos etiam apud nos futuros Polyclitos et Parrha-€sios fuisse? honos alit artes, omnesque incenduntur @1 €ad studia gloria, iacentque ea semper, quae apud quos-€que improbantur. summam eruditionem Graeci sitam €censebant in nervorum vocumque cantibus; igitur et €Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae, fidibus €praeclare cecinisse dicitur, Themistoclesque aliquot €ante annos cum in epulis recusaret lyram, est habitus €indoctior. ergo in Graecia musici floruerunt, disce-€bantque id omnes, nec qui nesciebat satis excultus doctrina putabatur. in summo apud illos honore geo-€metria fuit, itaque nihil mathematicis inlustrius; at €nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis ter-€minavimus modum. €@@At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec €eum primo eruditum, aptum tamen ad dicendum, post €autem eruditum. nam Galbam Africanum Laelium €doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum, qui €is aetate anteibat, Catonem, post vero Lepidum Car-€bonem Gracchos, inde ita magnos nostram ad aetatem, €ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. €Philosophia iacuit usque ad hanc aetatem nec ullum €habuit lumen litterarum Latinarum; quae inlustranda €et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus ali-€quid civibus nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. in quo eo magis nobis est elaborandum, quod €multi iam esse libri Latini dicuntur scripti inconside-€rate ab optimis illis quidem viris, sed non satis eru-€ditis. fieri autem potest, ut recte quis sentiat et id @1 €quod sentit polite eloqui non possit; sed mandare €quemquam litteris cogitationes suas, qui eas nec dis-€ponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua €allicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis €et otio et litteris. itaque suos libros ipsi legunt cum €suis, nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem €licentiam scribendi sibi permitti volunt. quare si ali-€quid oratoriae laudis nostra attulimus industria, multo €studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus €etiam illa manabant. @@Sed ut Aristoteles, vir summo ingenio, scientia, €copia, cum motus esset Isocratis rhetoris gloria, dicere €docere etiam coepit adulescentes et prudentiam cum €eloquentia iungere, sic nobis placet nec pristinum di-€cendi studium deponere et in hac maiore et uberiore €arte versari. hanc enim perfectam philosophiam sem-€per iudicavi, quae de maximis quaestionibus copiose €posset ornateque dicere; in quam exercitationem ita €nos studiose [operam] dedimus, ut iam etiam scholas €Graecorum more habere auderemus. ut nuper tuum €post discessum in Tusculano cum essent complures €mecum familiares, temptavi, quid in eo genere possem. €ut enim antea declamitabam causas, quod nemo me €diutius fecit, sic haec mihi nunc senilis est declama-€tio. ponere iubebam, de quo quis audire vellet; ad id aut sedens aut ambulans disputabam. itaque dierum €quinque scholas, ut Graeci appellant, in totidem €libros contuli. fiebat autem ita ut, cum is qui au- @1 €dire vellet dixisset, quid sibi videretur, tum ego contra €dicerem. haec est enim, ut scis, vetus et Socratica ratio €contra alterius opinionem disserendi. nam ita facil-€lime, quid veri simillimum esset, inveniri posse So-€crates arbitrabatur. Sed quo commodius disputatio-€nes nostrae explicentur, sic eas exponam, quasi agatur €res, non quasi narretur. ergo ita nascetur exordium: @@Malum mihi videtur esse mors. €@@Isne, qui mortui sunt, an is, quibus moriendum est? €@@Utrisque. €@@Est miserum igitur, quoniam malum. €@@Certe. €@@Ergo et i, quibus evenit iam ut morerentur, et i, qui-€bus eventurum est, miseri. €@@Mihi ita videtur. €@@Nemo ergo non miser. €@@Prorsus nemo. €@@Et quidem, si tibi constare vis, omnes, quicumque €nati sunt eruntve, non solum miseri, sed etiam semper €miseri. nam si solos eos diceres miseros quibus mo-€riendum esset, neminem tu quidem eorum qui vive-€rent exciperes_moriendum est enim omnibus_, €esset tamen miseriae finis in morte. quoniam autem €etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur sem-€piternam. necesse est enim miseros esse eos qui cen-€tum milibus annorum ante occiderunt, vel potius om-€nis, quicumque nati sunt. €@@Ita prorsus existimo. @@Dic quaeso: num te illa terrent, triceps apud inferos €Cerberus, Cocyti fremitus, travectio Acherontis, 'mento €summam aquam attingens enectus siti' Tantalus? tum @1 €illud, quod 'Sisyphus versat saxum sudans nitendo €neque proficit hilum?' fortasse etiam inexorabiles iu-€dices, Minos et Rhadamanthus? apud quos nec te €L. Crassus defendet nec M. Antonius nec, quoniam €apud Graecos iudices res agetur, poteris adhibere De-€mosthenen; tibi ipsi pro te erit maxima corona causa €dicenda. haec fortasse metuis et idcirco mortem censes €esse sempiternum malum. €@@Adeone me delirare censes, ut ista esse credam? €@@An tu haec non credis? €@@Minime vero. €@@Male hercule narras. €@@Cur? quaeso. €@@Quia disertus esse possem, si contra ista dicerem. €@@Quis enim non in eius modi causa? aut quid negotii est haec poe+tarum et pictorum portenta convincere? €@@Atqui pleni libri sunt contra ista ipsa disserentium €philosophorum. €@@Inepte sane. quis enim est tam excors, quem ista €moveant? €@@Si ergo apud inferos miseri non sunt, ne sunt qui-€dem apud inferos ulli. €@@Ita prorsus existimo. €@@Ubi sunt ergo i, quos miseros dicis, aut quem locum €incolunt? si enim sunt, nusquam esse non possunt. @1 €@@Ego vero nusquam esse illos puto. €@@Igitur ne esse quidem? €@@Prorsus isto modo, et tamen miseros ob id ipsum €quidem, quia nulli sint. @@Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam in-€considerate diceres. €@@Quid tandem? €@@Quem esse negas, eundem esse dicis. ubi est acumen þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜Œ…tuum? cum enim miserum esse dicis, tum eum qui €non sit dicis esse. €@@Non sum ita hebes, ut istud dicam. €@@Quid dicis igitur? €@@Miserum esse verbi causa M. Crassum, qui illas for-€tunas morte dimiserit, miserum Cn. Pompeium, qui €tanta gloria sit orbatus, omnis denique miseros, qui €hac luce careant. €@@Revolveris eodem. sint enim oportet, si miseri sunt; €tu autem modo negabas eos esse, qui mortui essent. €Si igitur non sunt, nihil possunt esse; ita ne miseri €quidem sunt. €@@Non dico fortasse etiam, quod sentio; nam istuc €ipsum, non esse, cum fueris, miserrimum puto. @@Quid? miserius quam omnino numquam fuisse? ita, €qui nondum nati sunt, miseri iam sunt, quia non sunt, €et nos, si post mortem miseri futuri sumus, miseri €fuimus ante quam nati. ego autem non commemini, €ante quam sum natus, me miserum; tu si meliore me-€moria es, velim scire, ecquid de te recordere. €@@Ita iocaris, quasi ego dicam eos miseros, qui nati non €sint, et non eos miseros, qui mortui sunt. @1 €@@Esse ergo eos dicis. €@@Immo, quia non sint, cum fuerint, eo miseros esse. €@@Pugnantia te loqui non vides? quid enim tam pu-€gnat, quam non modo miserum, sed omnino quicquam €esse, qui non sit? an tu egressus porta Capena cum €Calatini Scipionum Serviliorum Metellorum sepulcra €vides, miseros putas illos? €@@Quoniam me verbo premis, posthac non ita dicam, €miseros esse, sed tantum miseros, ob id ipsum, quia €non sint. €@@Non dicis igitur: 'miser est M. Crassus', sed tan-€tum: 'miser M. Crassus'? €@@Ita plane. @@Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronun-€ties, id aut esse aut non esse! an tu dialecticis ne €imbutus quidem es? in primis enim hoc traditur: omne €pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut €appellarem $A)CI/WMA&, utar post alio, si invenero melius) €_id ergo est pronuntiatum, quod est verum aut fal-€sum. cum igitur dicis: 'miser M. Crassus', aut hoc di-€cis: 'miser est Crassus', ut possit iudicari, verum id €falsumne sit, aut nihil dicis omnino. €@@Age, iam concedo non esse miseros, qui mortui sint, €quoniam extorsisti, ut faterer, qui omnino non essent, €eos ne miseros quidem esse posse. quid? qui vivimus, €cum moriendum sit, nonne miseri sumus? quae enim €potest in vita esse iucunditas, cum dies et noctes co-€gitandum sit iam iamque esse moriendum? @1 @@Ecquid ergo intellegis, quantum mali de humana €condicione deieceris? €@@Quonam modo? €@@Quia, si mors etiam mortuis miserum esset, infini-€tum quoddam et sempiternum malum haberemus in €vita; nunc video calcem, ad quam cum sit decursum, €nihil sit praeterea extimescendum. sed tu mihi videris €Epicharmi, acuti nec insulsi hominis ut Siculi, senten-€tiam sequi. €@@Quam? non enim novi. €@@Dicam, si potero, Latine. scis enim me Graece loqui €in Latino sermone non plus solere quam in Graeco €Latine. €@@Et recte quidem. sed quae tandem est Epicharmi ista €sententia? €@@@@'E/mori nolo/, sed me esse mo/rtuum nihil ae/stimo.' €@@Iam adgnosco Graecum. sed quoniam coe+gisti, ut €concederem, qui mortui essent, eos miseros non esse, €perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse mise-€rum putem. @@Iam istuc quidem nihil negotii est, sed ego maiora €molior. €@@Quo modo hoc nihil negotii est? aut quae sunt tan-€dem ista maiora? €@@Quia, quoniam post mortem mali nihil est, ne mors €quidem est malum, cui proxumum tempus est post €mortem, in quo mali nihil esse concedis: ita ne morien-€dum quidem esse malum est; id est enim pervenien-€dum esse ad id, quod non esse malum confitemur. @1 €@@Uberius ista, quaeso. haec enim spinosiora, prius ut €confitear me cogunt quam ut adsentiar. sed quae sunt €ea, quae dicis te maiora moliri? €@@Ut doceam, si possim, non modo malum non esse, €sed bonum etiam esse mortem. €@@Non postulo id quidem, aveo tamen audire. ut enim €non efficias quod vis, tamen, mors ut malum non sit, €efficies. sed nihil te interpellabo; continentem orati-€onem audire malo. @@Quid, si te rogavero aliquid? nonne respondebis? €@@Superbum id quidem est, sed, nisi quid necesse erit, €malo non roges. €@@Geram tibi morem et ea quae vis, ut potero, expli-€cabo, nec tamen quasi Pythius Apollo, certa ut sint €et fixa, quae dixero, sed ut homunculus unus e multis €probabilia coniectura sequens. ultra enim quo progre-€diar, quam ut veri similia videam, non habeo; certa €dicent i, qui et percipi ea posse dicunt et se sapientis €esse profitentur. €@@Tu, ut videtur; nos ad audiendum parati sumus. @@Mors igitur ipsa, quae videtur notissima res esse, €quid sit, primum est videndum. sunt enim qui disces-€sum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui €nullum censeant fieri discessum, sed una animum et €corpus occidere, animumque in corpore extingui. qui €discedere animum censent, alii statim dissipari, alii €diu permanere, alii semper. quid sit porro ipse ani-€mus aut ubi aut unde, magna dissensio est. aliis cor @1 €ipsum animus videtur, ex quo excordes, vecordes con-€cordesque dicuntur et Nasica ille prudens bis consul €'Corculum' et 'egregie cordatus homo, catus Aelius Sex-tus'. Empedocles animum esse censet cordi suffusum €sanguinem; aliis pars quaedam cerebri visa est animi €principatum tenere; aliis nec cor ipsum placet nec €cerebri quandam partem esse animum, sed alii in €corde, alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et €locum; animum autem alii animam, ut fere nostri_ €declarat nomen: nam et agere animam et efflare dici-€mus et animosos et bene animatos et ex animi senten-€tia; ipse autem animus ab anima dictus est_; Zenoni €Stoico animus ignis videtur. sed haec quidem quae €dixi, cor, cerebrum, animam, ignem volgo, reliqua fere €singuli. ut multo ante veteres, proxime autem Ari-€stoxenus, musicus idemque philosophus, ipsius cor-€poris intentionem quandam, velut in cantu et fidibus €quae $A(RMONI/A& dicitur: sic ex corporis totius natura et €figura varios motus cieri tamquam in cantu sonos. hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, €quod ipsum quale esset erat multo ante et dictum et €explanatum a Platone. Xenocrates animi figuram et €quasi corpus negavit esse ullum, numerum dixit esse, €cuius vis, ut iam ante Pythagorae visum erat, in natura €maxuma esset. eius doctor Plato triplicem finxit ani-€mum, cuius principatum, id est rationem, in capite sicut €in arce posuit, et duas partes parere voluit, iram et @1 €cupiditatem, quas locis disclusit: iram in pectore, cupiditatem supter praecordia locavit. Dicaearchus €autem in eo sermone, quem Corinthi habitum tribus €libris exponit, doctorum hominum disputantium primo €libro multos loquentes facit; duobus Pherecratem €quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione or-€tum, disserentem inducit nihil esse omnino animum, €et hoc esse nomen totum inane, frustraque animalia €et animantis appellari, neque in homine inesse animum €vel animam nec in bestia, vimque omnem eam, qua €vel agamus quid vel sentiamus, in omnibus corpori-€bus vivis aequabiliter esse fusam nec separabilem a €corpore esse, quippe quae nulla sit, nec sit quicquam €nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut tem-peratione naturae vigeat et sentiat. Aristoteles, longe €omnibus_Platonem semper excipio_praestans et €ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera €principiorum esset complexus, e quibus omnia oreren-€tur, quintam quandam naturam censet esse, e qua €sit mens; cogitare enim et providere et discere et do-€cere et invenire aliquid et tam multa [alia] meminisse, €amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et simi-€lia eorum in horum quattuor generum inesse nullo €putat; quintum genus adhibet vacans nomine et sic ip- @1 €sum animum $E)NDELE/XEIAN& appellat novo nomine quasi €quandam continuatam motionem et perennem. €@@Nisi quae me forte fugiunt, haec sunt fere de animo €sententiae. Democritum enim, magnum illum quidem €virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficien-€tem animum concursu quodam fortuito, omittamus; €nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat. Harum sententiarum quae vera sit, deus ali-€qui viderit; quae veri simillima, magna quaestio est. €utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus €an ad propositum redire? €@@Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est dif-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜—†ficile confundere. quare si, ut ista non disserantur, €liberari mortis metu possumus, id agamus; sin id non €potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, €si videtur, hoc, illud alias. €@@Quod malle te intellego, id puto esse commodius; €efficiet enim ratio ut, quaecumque vera sit earum sen-€tentiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut sit bonum potius. nam si cor aut sanguis aut cere-€brum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit €cum reliquo corpore; si anima est, fortasse dissipa-€bitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmo-€nia, dissolvetur. quid de Dicaearcho dicam, qui nihil €omnino animum dicat esse? his sententiis omnibus €nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pa-€riter enim cum vita sensus amittitur; non sentientis @1 €autem nihil est ullam in partem quod intersit. reli-€quorum sententiae spem adferunt, si te hoc forte de-€lectat, posse animos, cum e corporibus excesserint, in €caelum quasi in domicilium suum pervenire. €@@Me vero delectat, idque primum ita esse velim, de-€inde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen velim. €@@Quid tibi ergo opera nostra opus est? num elo-€quentia Platonem superare possumus? evolve diligen-€ter eius eum librum, qui est de animo: amplius quod €desideres nihil erit. €@@Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo €modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et me-€cum ipse de inmortalitate animorum coepi cogitare, €adsensio omnis illa elabitur. @@Quid? hoc dasne aut manere animos post mortem €aut morte ipsa interire? €@@Do vero. €@@Quid, si maneant? €@@Beatos esse concedo. €@@Sin intereant? €@@Non esse miseros, quoniam ne sint quidem; iam €istuc coacti a te paulo ante concessimus. €@@Quo modo igitur aut cur mortem malum tibi videri €dicis? quae aut beatos nos efficiet animis manentibus €aut non miseros sensu carentis. @@Expone igitur, nisi molestum est, primum, si €potes, animos remanere post mortem, tum, €si minus id obtinebis_est enim arduum_, do-€cebis carere omni malo mortem. ego enim istuc €ipsum vereor ne malum sit non dico carere sensu, sed €carendum esse. €@@Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam vis €obtineri, uti optimis possumus, quod in omnibus cau- @1 €sis et debet et solet valere plurimum, et primum qui-€dem omni antiquitate, quae quo propius aberat ab ortu €et divina progenie, hoc melius ea fortasse quae erant €vera cernebant. @@Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos €cascos appellat Ennius, esse in morte sensum neque €excessu vitae sic deleri hominem, ut funditus inter-€iret; idque cum multis aliis rebus, tum e pontificio €iure et e caerimoniis sepulcrorum intellegi licet, quas €maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent €nec violatas tam inexpiabili religione sanxissent, nisi €haereret in eorum mentibus mortem non interitum €esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam €quasi migrationem commutationemque vitae, quae in €claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen. ex hoc €et nostrorum opinione 'Romulus in caelo cum diis agit €aevum', ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud €Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Ocea-€num Hercules tantus et tam praesens habetur deus; €hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate €Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis €victoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse per-€hibentur. quid? Ino Cadmi filia nonne $*LEUKOQE/A& no-€minata a Graecis Matuta habetur a nostris? quid? €totum prope caelum, ne pluris persequar, nonne hu-mano genere completum est? si vero scrutari vetera €et ex is ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eru- @1 €ere coner, ipsi illi maiorum gentium dii qui habentur €hinc nobis profecti in caelum reperientur. quaere, quo-€rum demonstrentur sepulcra in Graecia; reminiscere, €quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum €denique, quam hoc late pateat, intelleges. sed qui €nondum ea quae multis post annis [2homines]2 trac-€tare coepissent physica didicissent, tantum sibi per-€suaserant, quantum natura admonente cognoverant, €rationes et causas rerum non tenebant, visis quibusdam €saepe movebantur, isque maxime nocturnis, ut vide-€rentur ei, qui vita excesserant, vivere. @@Ut porro firmissimum hoc adferri videtur cur deos €esse credamus, quod nulla gens tam fera, nemo om-€nium tam sit inmanis, cuius mentem non imbuerit €deorum opinio (multi de diis prava sentiunt_id enim €vitioso more effici solet_, omnes tamen esse vim et €naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio €hominum aut consessus efficit, non institutis opinio €est confirmata, non legibus; omni autem in re consen-€sio omnium gentium lex naturae putanda est)_quis €est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, €quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle @1 €hanc opinionem, luctum sustuleris. nemo enim maeret €suo incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa €lugubris lamentatio fletusque maerens ex eo est, quod €eum, quem dileximus, vitae commodis privatum arbi-€tramur idque sentire. atque haec ita sentimus natura €duce, nulla ratione nullaque doctrina. Maxumum vero €argumentum est naturam ipsam de inmortalitate ani-€morum tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et €maxumae quidem, quae post mortem futura sint. 'serit €arbores, quae alteri saeclo prosint', ut ait [2Statius]2 €in Synephebis, quid spectans nisi etiam postera sae-€cula ad se pertinere? ergo arbores seret diligens agri-€cola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; vir ma-€gnus leges instituta rem publicam non seret? quid €procreatio liberorum, quid propagatio nominis, quid €adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, €quid ipsa sepulcrorum monumenta elogia significant €nisi nos futura etiam cogitare? ˜ @@Quid? illud num dubitas, quin specimen naturae €capi deceat ex optima quaque natura? quae est me-€lior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui €se natos ad homines iuvandos tutandos conservan-€dos arbitrantur? abiit ad deos Hercules: numquam €abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi viam €munivisset. vetera iam ista et religione omnium con-€secrata: quid in hac re p. tot tantosque viros ob rem €p. interfectos cogitasse arbitramur? isdemne ut fini-€bus nomen suum quibus vita terminaretur? nemo um-€quam sine magna spe inmortalitatis se pro patria of- @1 ferret ad mortem. licuit esse otioso Themistocli, licuit €Epaminondae, licuit, ne et vetera et externa quaeram, €mihi; sed nescio quo modo inhaeret in mentibus quasi €saeclorum quoddam augurium futurorum, idque in €maximis ingeniis altissimisque animis et existit ma-€xime et apparet facillime. quo quidem dempto quis €tam esset amens, qui semper in laboribus et periculis viveret? loquor de principibus; quid? poe+tae nonne €post mortem nobilitari volunt? unde ergo illud: €@@@@'Aspicite, o cives, senis Enni imaginis formam: €@@@@Hic vestrum panxit maxima facta patrum'? €mercedem gloriae flagitat ab is quorum patres adfece-€rat gloria, idemque: €@@@@'Nemo me lacrimis . . . €@@@@@@@Cur? volito vivos per ora virum.' €sed quid poe+tas? opifices post mortem nobilitari vo-€lunt. quid enim Phidias sui similem speciem inclusit €in clupeo Minervae, cum inscribere [2nomen]2 non li-€ceret? quid? nostri philosophi nonne in is libris ipsis, €quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina in-€scribunt? @@Quodsi omnium consensus naturae vox est, omnes-€que qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod €ad eos pertineat qui vita cesserint, nobis quoque idem €existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute @1 €animus excellit, eos arbitrabimur, quia natura optima €sint, cernere naturae vim maxume, veri simile est, cum €optumus quisque maxume posteritati serviat, esse ali-€quid, cuius is post mortem sensum sit habiturus. @@Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque sint, €ratione cognoscimus, sic permanere animos arbitra-€mur consensu nationum omnium, qua in sede maneant €qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignora-€tio finxit inferos easque formidines, quas tu contem-€nere non sine causa videbare. in terram enim caden-€tibus corporibus isque humo tectis, e quo dictum est þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜¤ˆˆhumari, sub terra censebant reliquam vitam agi mor-€tuorum; quam eorum opinionem magni errores conse-cuti sunt, quos auxerunt poe+tae. frequens enim con-€sessus theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, mo-€vetur audiens tam grande carmen: €@@@@'A/dsum atque advenio A/cherunte vi/x via alta atque a/rdua €@@@@Pe/r speluncas sa/xis structas a/speris pende/ntibus €@@@@Ma/xumis, ubi ri/gida constat cra/ssa caligo i/nferum,' €tantumque valuit error_qui mihi quidem iam sub-€latus videtur_, ut, corpora cremata cum scirent, €tamen ea fieri apud inferos fingerent, quae sine cor-€poribus nec fieri possent nec intellegi. animos enim €per se ipsos viventis non poterant mente complecti, €formam aliquam figuramque quaerebant. inde Homeri €tota $NE/KUIA&, inde ea quae meus amicus Appius $NEKUO-€$MANTEI=A& faciebat, inde in vicinia nostra Averni lacus, @1 €@@@@u/nde animae excita/ntur obscura u/mbra opertae, €@@@@@@@ima/gines €@@@@mo/rtuorum, alto o/stio Acheru/ntis, salso sa/nguine. €has tamen imagines loqui volunt, quod fieri nec sine €lingua nec sine palato nec sine faucium laterum pul-€monum vi et figura potest. nihil enim animo videre €poterant, ad oculos omnia referebant. @@Magni autem est ingenii sevocare mentem a sen-€sibus et cogitationem ab consuetudine abducere. ita-€que credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod €litteris exstet, Pherecydes Syrius primus dixit animos €esse hominum sempiternos, antiquus sane; fuit enim €meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius €Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo re-€gnante in Italiam venisset, tenuit Magnam illam Grae-€ciam cum [honore] disciplina, tum etiam auctoritate, €multaque saecula postea sic viguit Pythagoreorum no-€men, ut nulli alii docti viderentur. sed redeo ad anti-€quos. rationem illi sententiae suae non fere reddebant, €nisi quid erat numeris aut descriptionibus explican-dum: Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, €in Italiam venisse et didicisse Pythagorea omnia pri- @1 €mumque de animorum aeternitate non solum sensisse €idem quod Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. €quam, nisi quid dicis, praetermittamus et hanc totam €spem inmortalitatis relinquamus. €@@An tu cum me in summam exspectationem addu-€xeris, deseris? errare mehercule malo cum Platone, €quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, €quam cum istis vera sentire. @@Macte virtute! ego enim ipse cum eodem ipso non €invitus erraverim. num igitur dubitamus_? an sicut €pleraque? quamquam hoc quidem minime; persuadent €enim mathematici terram in medio mundo sitam ad €universi caeli complexum quasi puncti instar opti-€nere, quod $KE/NTRON& illi vocant; eam porro naturam €esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi €partita habeant inter se ac divisa momenta, terrena €et umida suopte nutu et suo pondere ad paris angulos €in terram et in mare ferantur, reliquae duae partes, €una ignea altera animalis, ut illae superiores in me-€dium locum mundi gravitate ferantur et pondere, sic €hae rursum rectis lineis in caelestem locum subvolent, €sive ipsa natura superiora adpetente sive quod a gra-€vioribus leviora natura repellantur. quae cum con-€stent, perspicuum debet esse animos, cum e corpore €excesserint, sive illi sint animales, id est spirabiles, @1 sive ignei, sublime ferri. si vero aut numerus quidam €sit animus, quod subtiliter magis quam dilucide di-€citur, aut quinta illa non nominata magis quam non €intellecta natura, multo etiam integriora ac puriora €sunt, ut a terra longissime se ecferant. Horum igitur €aliquid . . . animus, ne tam vegeta mens aut in corde €cerebrove aut in Empedocleo sanguine demersa iaceat. €Dicaearchum vero cum Aristoxeno aequali et condis-€cipulo suo, doctos sane homines, omittamus; quorum €alter ne condoluisse quidem umquam videtur, qui €animum se habere non sentiat, alter ita delectatur suis €cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. €harmonian autem ex intervallis sonorum nosse possu-€mus, quorum varia compositio etiam harmonias ef-€ficit pluris; membrorum vero situs et figura corporis €vacans animo quam possit harmoniam efficere, non €video. sed hic quidem, quamvis eruditus sit, sicut est, €haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; €bene enim illo Graecorum proverbio praecipitur: 'quam quisque norit artem, in hac se exerceat.' il-€lam vero funditus eiciamus individuorum corporum €levium et rutundorum concursionem fortuitam, quam €tamen Democritus concalefactam et spirabilem, id est €animalem, esse volt. is autem animus, qui, si est €horum quattuor generum, ex quibus omnia constare @1 €dicuntur, ex inflammata anima constat, ut potissimum €videri video Panaetio, superiora capessat necesse est. €nihil enim habent haec duo genera proni et supera €semper petunt. ita, sive dissipantur, procul a terris €id evenit, sive permanent et conservant habitum suum, €hoc etiam magis necesse est ferantur ad caelum et €ab is perrumpatur et dividatur crassus hic et con-€cretus ae+r, qui est terrae proximus. calidior est enim €vel potius ardentior animus quam est hic ae+r, quem €modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo sciri €potest, quia corpora nostra terreno principiorum ge-nere confecta ardore animi concalescunt. accedit ut €eo facilius animus evadat ex hoc ae+re, quem saepe €iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo €velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi €celeritate contendere. qui si permanet incorruptus sui-€que similis, necesse est ita feratur, ut penetret et di-€vidat omne caelum hoc, in quo nubes imbres ventique €coguntur, quod et umidum et caliginosum est propter €exhalationes terrae. €@@Quam regionem cum superavit animus naturamque €sui similem contigit et adgnovit, iunctis ex anima tenui €et ex ardore solis temperato ignibus insistit et finem €altius se ecferendi facit. cum enim sui similem et le-€vitatem et calorem adeptus [2est]2, tamquam paribus €examinatus ponderibus nullam in partem movetur, ea-€que ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile €penetravit; in quo nulla re egens aletur et sustenta-€bitur isdem rebus, quibus astra sustentantur et aluntur. @1 @@Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad €omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is €aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupia-€mus, profecto beati erimus, cum corporibus relictis et €cupiditatum et aemulationum erimus expertes; quod-€que nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare €aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus li-€berius totosque nos in contemplandis rebus perspi-€ciendisque ponemus, propterea quod et natura inest €in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri €videndi et orae ipsae locorum illorum, quo pervene-€rimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum cae-€lestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant. haec enim pulchritudo etiam in terris 'patritam' illam €et 'avitam', ut ait Theophrastus, philosophiam cogni-€tionis cupiditate incensam excitavit. praecipue vero €fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes €circumfusi erant caligine, tamen acie mentis dispicere €cupiebant. €@@Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui €ostium Ponti viderunt et eas angustias, per quas pene-€travit ea quae est nominata €@@@@Argo/, quia Argivi i/n ea delecti/ viri €@@@@Vecti/ petebant pe/llem inauratam a/rietis, €aut i qui Oceani freta illa viderunt, 'Europam Liby-€amque rapax ubi dividit unda', quod tandem specta-€culum fore putamus, cum totam terram contueri lice-€bit eiusque cum situm, formam, circumscriptionem, €tum et habitabiles regiones et rursum omni cultu prop-ter vim frigoris aut caloris vacantis? nos enim ne @1 €nunc quidem oculis cernimus ea quae videmus; neque €est enim ullus sensus in corpore, sed, ut non physici €solum docent verum etiam medici, qui ista aperta et €patefacta viderunt, viae quasi quaedam sunt ad ocu-€los, ad auris, ad naris a sede animi perforatae. itaque €saepe aut cogitatione aut aliqua vi morbi impediti €apertis atque integris et oculis et auribus nec videmus €nec audimus, ut facile intellegi possit animum et vi-€dere et audire, non eas partis quae quasi fenestrae þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜®ˆ‹sint animi, quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi €id agat et adsit. quid, quod eadem mente res dissimil-€limas comprendimus, ut colorem, saporem, calorem, €odorem, sonum? quae numquam quinque nuntiis ani-€mus cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is €omnium iudex solus esset. atque ea profecto tum €multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo na-tura fert, liber animus pervenerit. nam nunc quidem, €quamquam foramina illa, quae patent ad animum a €corpore, callidissimo artificio natura fabricata est, ta-€men terrenis concretisque corporibus sunt intersaepta €quodam modo: cum autem nihil erit praeter animum, €nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale €quidque sit. €@@Quamvis copiose haec diceremus, si res postularet, €quam multa, quam varia, quanta spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus. quae quidem co-€gitans soleo saepe mirari non nullorum insolentiam €philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur €eiusque inventori et principi gratias exultantes agunt €eumque venerantur ut deum; liberatos enim se per @1 €eum dicunt gravissimis dominis, terrore sempiterno €et diurno ac nocturno metu. quo terrore? quo metu? €quae est anus tam delira quae timeat ista, quae vos €videlicet, si physica non didicissetis, timeretis, 'Ache-€runsia templa alta Orci, pallida leti, nubila tenebris €loca'? non pudet philosophum in eo gloriari, quod €haec non timeat et quod falsa esse cognoverit? e quo €intellegi potest, quam acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt. praeclarum autem ne-€scio quid adepti sunt, quod didicerunt se, cum tempus €mortis venisset, totos esse perituros. quod ut ita sit €_nihil enim pugno_, quid habet ista res aut laeta-€bile aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam €occurrit, cur non Pythagorae sit et Platonis vera sen-€tentia. ut enim rationem Plato nullam adferret_vide, €quid homini tribuam_, ipsa auctoritate me frange-€ret: tot autem rationes attulit, ut velle ceteris, sibi €certe persuasisse videatur. @@Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite €damnatos morte multant, neque aliud est quicquam €cur incredibilis is animorum videatur aeternitas, nisi €quod nequeunt qualis animus sit vacans corpore in-€tellegere et cogitatione comprehendere. quasi vero €intellegant, qualis sit in ipso corpore, quae confor-€matio, quae magnitudo, qui locus; ut, si iam possent €in homine vivo cerni omnia quae nunc tecta sunt, €casurusne in conspectum videatur animus, an tanta @1 sit eius tenuitas, ut fugiat aciem? haec reputent isti €qui negant animum sine corpore se intellegere posse: €videbunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi €quidem naturam animi intuenti multo difficilior oc-€currit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in €corpore sit tamquam alienae domi, quam qualis, cum €exierit et in liberum caelum quasi domum suam ve-€nerit. si enim, quod numquam vidimus, id quale sit €intellegere non possumus, certe et deum ipsum et €divinum animum corpore liberatum cogitatione com-€plecti possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, €quia difficilis erat animi quid aut qualis esset intel-legentia, nullum omnino animum esse dixerunt. est €illud quidem vel maxumum animo ipso animum vi-€dere, et nimirum hanc habet vim praeceptum Apol-€linis, quo monet ut se quisque noscat. non enim credo €id praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramve €noscamus; neque nos corpora sumus, nec ego tibi haec €dicens corpori tuo dico. cum igitur 'nosce te' dicit, €hoc dicit: 'nosce animum tuum.' nam corpus quidem €quasi vas est aut aliquod animi receptaculum; ab €animo tuo quicquid agitur, id agitur a te. hunc igitur €nosse nisi divinum esset, non esset hoc acrioris cui-€usdam animi praeceptum tributum deo [sc. hoc se ip-€sum posse cognoscere]. @@Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet, dic @1 €quaeso, ne esse quidem se sciet, ne moveri quidem €se? ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate €est in Phaedro explicata, a me autem posita est in €sexto libro de re p.: 'Quod semper movetur, aeter-€num est; quod autem motum adfert alicui quodque €ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, €vivendi finem habeat necesse est. solum igitur, quod €se ipsum movet, quia numquam deseritur a se, num-€quam ne moveri quidem desinit; quin etiam ceteris quae moventur hic fons, hoc principium est movendi. €principii autem nulla est origo; nam e principio oriun-€tur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; €nec enim esset id principium, quod gigneretur aliunde. €quod si numquam oritur, ne occidit quidem umquam; €nam principium extinctum nec ipsum ab alio renasce-€tur nec ex se aliud creabit, siquidem necesse est a €principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium €ex eo sit, quod ipsum a se movetur; id autem nec €nasci potest nec mori, vel concidat omne caelum om-€nisque natura [2et]2 consistat necesse est nec vim ullam €nanciscatur, qua a primo inpulsa moveatur. cum €pateat igitur aeternum id esse, quod se ipsum moveat, €quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? €inanimum est enim omne, quod pulsu agitatur ex-€terno; quod autem est animal, id motu cietur interiore @1 €et suo; nam haec est propria natura animi atque vis. €quae si est una ex omnibus quae se ipsa [semper] moveat, neque nata certe est et aeterna est'. licet con-€currant omnes plebei philosophi_sic enim i, qui a €Platone et Socrate et ab ea familia dissident, appel-€landi videntur_, non modo nihil umquam tam ele-€ganter explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam €subtiliter conclusum sit intellegent. sentit igitur ani-€mus se moveri; quod cum sentit, illud una sentit, se €vi sua, non aliena moveri, nec accidere posse ut ipse €umquam a se deseratur. ex quo efficitur aeternitas, €nisi quid habes ad haec. €@@Ego vero facile sim passus ne in mentem quidem €mihi aliquid contra venire; ita isti faveo sententiae. @@Quid? illa tandem num leviora censes, quae decla-€rant inesse in animis hominum divina quaedam? quae €si cernerem quem ad modum nasci possent, etiam €quem ad modum interirent viderem. nam sanguinem €bilem pituitam ossa nervos venas, omnem denique €membrorum et totius corporis figuram videor posse €dicere unde concreta et quo modo facta sint: animum €ipsum_si nihil esset in eo nisi id, ut per eum vi-€veremus, tam natura putarem hominis vitam susten-€tari quam vitis, quam arboris; haec enim etiam dici-€mus vivere. item si nihil haberet animus hominis nisi €ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis. Habet primum memoriam, et eam infini- @1 €tam rerum innumerabilium. quam quidem Plato recor-€dationem esse volt vitae superioris. nam in illo libro, €qui inscribitur Menon, pusionem quendam Socrates €interrogat quaedam geometrica de dimensione qua-€drati. ad ea sic ille respondet ut puer, et tamen ita €faciles interrogationes sunt, ut gradatim respondens €eodem perveniat, quo si geometrica didicisset. ex quo €effici volt Socrates, ut discere nihil aliud sit nisi recor-€dari. quem locum multo etiam accuratius explicat in €eo sermone, quem habuit eo ipso die, quo excessit e €vita; docet enim quemvis, qui omnium rerum rudis €esse videatur, bene interroganti respondentem decla-€rare se non tum illa discere, sed reminiscendo reco-€gnoscere, nec vero fieri ullo modo posse, ut a pueris tot €rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas in €animis notiones, quas $E)NNOI/AS& vocant, haberemus, nisi €animus, ante quam in corpus intravisset, in rerum cognitione viguisset. cumque nihil esset . . . , ut omni-€bus locis a Platone disseritur_nihil enim putat esse, €quod oriatur et intereat, idque solum esse, quod sem-€per tale sit quale est ($I)DE/AN& appellat ille, nos spe-€ciem)_, non potuit animus haec in corpore inclusus €adgnoscere, cognita attulit; ex quo tam multarum re-€rum cognitionis admiratio tollitur. neque ea plane @1 €videt animus, cum repente in tam insolitum tamque €perturbatum domicilium inmigravit, sed cum se col-€legit atque recreavit, tum adgnoscit illa reminiscendo. ita nihil est aliud discere nisi recordari. Ego autem €maiore etiam quodam modo memoriam admiror. quid €est enim illud quo meminimus, aut quam habet vim þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜»„aut unde nat[ur]am? non quaero, quanta memoria Si-€monides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta is, €qui a Pyrrho legatus ad senatum est missus, Cineas, €quanta nuper Charmadas, quanta, qui modo fuit, Scep-€sius Metrodorus, quanta noster Hortensius: de com-€muni hominum memoria loquor, et eorum maxume €qui in aliquo maiore studio et arte versantur, quorum €quanta mens sit, difficile est existimare; ita multa meminerunt. Quorsus igitur haec spectat oratio? quae €sit illa vis et unde sit, intellegendum puto. non est certe €nec cordis nec sanguinis nec cerebri nec atomorum; €animae sit ignisne nescio, nec me pudet ut istos fateri €nescire quod nesciam: illud, si ulla alia de re obscura €adfirmare possem, sive anima sive ignis sit animus, €eum iurarem esse divinum. quid enim, obsecro te, €terrane tibi hoc nebuloso et caliginoso caelo aut sata €aut concreta videtur tanta vis memoriae? si quid sit @1 €hoc non vides, at quale sit vides; si ne id quidem, at quantum sit profecto vides. quid igitur? utrum ca-€pacitatem aliquam in animo putamus esse, quo tam-€quam in aliquod vas ea quae meminimus infundan-€tur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae €talis animi figura intellegi potest aut quae tanta om-€nino capacitas? an inprimi quasi ceram animum pu-€tamus, et esse memoriam signatarum rerum in mente €vestigia? quae possunt verborum, quae rerum ipsarum €esse vestigia, quae porro tam inmensa magnitudo, €quae illa tam multa possit effingere? @@Quid? illa vis quae tandem est quae investigat oc-€culta, quae inventio atque excogitatio dicitur? ex €hacne tibi terrena mortalique natura et caduca con-€creta ea videtur? aut qui primus, quod summae sapien-€tiae Pythagorae visum est, omnibus rebus imposuit €nomina? aut qui dissipatos homines congregavit et €ad societatem vitae convocavit, aut qui sonos vocis, €qui infiniti videbantur, paucis litterarum notis termi-€navit, aut qui errantium stellarum cursus praegressi-€ones insti[tu]tiones notavit? omnes magni; etiam su-€periores, qui fruges, qui vestitum, qui tecta, qui cul-€tum vitae, qui praesidia contra feras invenerunt, a qui-€bus mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad €elegantiora defluximus. nam et auribus oblectatio €magna parta est inventa et temperata varietate et €natura sonorum, et astra suspeximus cum ea quae €sunt infixa certis locis, tum illa non re sed vocabulo @1 €errantia, quorum conversiones omnisque motus qui €animo vidit, is docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus esset in caelo. nam cum Archimedes €lunae solis quinque errantium motus in sphaeram in-€ligavit, effecit idem quod ille, qui in Timaeo mundum €aedificavit, Platonis deus, ut tarditate et celeritate €dissimillimos motus una regeret conversio. quod si €in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera €quidem eosdem motus Archimedes sine divino inge-nio potuisset imitari. Mihi vero ne haec quidem no-€tiora et inlustriora carere vi divina videntur, ut ego €aut poe+tam grave plenumque carmen sine caelesti €aliquo mentis instinctu putem fundere, aut eloquen-€tiam sine maiore quadam vi fluere abundantem so-€nantibus verbis uberibusque sententiis. philosophia €vero, omnium mater artium, quid est aliud nisi, ut €Plato, donum, ut ego, inventum deorum? haec nos €primum ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, €quod situm est in generis humani societate, tum ad €modestiam magnitudinemque animi erudivit, eadem-€que ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit, €ut omnia supera infera prima ultima media videre-mus. prorsus haec divina mihi videtur vis, quae tot res €efficiat et tantas. quid est enim memoria rerum et ver-€borum? quid porro inventio? profecto id, quo ne in €deo quidem quicquam maius intellegi potest. non enim €ambrosia deos aut nectare aut Iuventate pocula mi-€nistrante laetari arbitror, nec Homerum audio, qui €Ganymeden ab dis raptum ait propter formam, ut Iovi €bibere ministraret; non iusta causa, cur Laomedonti @1 €tanta fieret iniuria. fingebat haec Homerus et humana €ad deos transferebat: divina mallem ad nos. quae €autem divina? vigere, sapere, invenire, meminisse. €ergo animus qui . . . , ut ego dico, divinus est, ut Euripi-€des dicere audet, deus. Et quidem, si deus aut anima €aut ignis est, idem est animus hominis. nam ut illa €natura caelestis et terra vacat et umore, sic utriusque €harum rerum humanus animus est expers; sin autem €est quinta quaedam natura, ab Aristotele inducta pri-€mum, haec et deorum est et animorum. Hanc nos sen-€tentiam secuti his ipsis verbis in Consolatione hoc expressimus: 'Animorum nulla in terris origo inveniri €potest; nihil enim est in animis mixtum atque concre-€tum aut quod ex terra natum atque fictum esse videa-€tur, nihil ne aut umidum quidem aut flabile aut ig-€neum. his enim in naturis nihil inest, quod vim me-€moriae mentis cogitationis habeat, quod et praeterita €teneat et futura provideat et complecti possit praesen-€tia. quae sola divina sunt, nec invenietur umquam, €unde ad hominem venire possint nisi a deo. singularis €est igitur quaedam natura atque vis animi seiuncta €ab his usitatis notisque naturis. ita, quicquid est illud, €quod sentit quod sapit quod vivit quod viget, cae-€leste et divinum ob eamque rem aeternum sit necesse @1 €est. nec vero deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio €modo intellegi potest nisi mens soluta quaedam et li-€bera, segregata ab omni concretione mortali, omnia €sentiens et movens ipsaque praedita motu sempi-€terno. hoc e genere atque eadem e natura est humana €mens.' @@Ubi igitur aut qualis est ista mens?_ubi tua aut €qualis? potesne dicere? an, si omnia ad intellegendum €non habeo quae habere vellem, ne is quidem quae €habeo mihi per te uti licebit? non valet tantum ani-€mus, ut se ipse videat, at ut oculus, sic animus se non €videns alia cernit. non videt autem, quod minimum €est, formam suam (quamquam fortasse id quoque, €sed relinquamus); vim certe, sagacitatem, memoriam, €motum, celeritatem videt. haec magna, haec divina, €haec sempiterna sunt; qua facie quidem sit aut ubi €habitet, ne quaerendum quidem est. @@Ut cum videmus speciem primum candoremque €caeli, dein conversionis celeritatem tantam quantam €cogitare non possumus, tum vicissitudines dierum ac €noctium commutationesque temporum quadrupertitas €ad maturitatem frugum et ad temperationem corpo-€rum aptas eorumque omnium moderatorem et ducem @1 €solem, lunamque adcretione et deminutione luminis €quasi fastorum notantem et significantem dies, tum €in eodem orbe in duodecim partes distributo quinque €stellas ferri eosdem cursus constantissime servantis €disparibus inter se motibus, nocturnamque caeli for-€mam undique sideribus ornatam, tum globum terrae €eminentem e mari, fixum in medio mundi universi loco, €duabus oris distantibus habitabilem et cultum, qua-€rum altera, quam nos incolimus, €@@@@Sub a/xe posita ad ste/llas septem, unde ho/rrifer, €@@@@Aquilo/nis stridor ge/lidas molitu/r nives, €altera australis, ignota nobis, quam vocant Graeci $A)NTI/XQONA&, ceteras partis incultas, quod aut frigore €rigeant aut urantur calore; hic autem, ubi habitamus, €non intermittit suo tempore €@@@@Caelu/m nitescere, a/rbores fronde/scere, €@@@@Vite/s laetificae pa/mpinis pube/scere, €@@@@Rami/ bacarum ube/rtate incurve/scere, €@@@@Segete/s largiri fru/ges, florere o/mnia, €@@@@Fonte/s scatere, herbis pra/ta convesti/rier, €tum multitudinem pecudum partim ad vescendum, €partim ad cultus agrorum, partim ad vehendum, par-€tim ad corpora vestienda, hominemque ipsum quasi €contemplatorem caeli ac deorum cultorem atque ho-minis utilitati agros omnis et maria parentia_: haec €igitur et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne €dubitare quin is praesit aliquis vel effector, si haec €nata sunt, ut Platoni videtur, vel, si semper fuerunt, @1 €ut Aristoteli placet, moderator tanti operis et muneris? €sic mentem hominis, quamvis eam non videas, ut deum €non vides, tamen, ut deum adgnoscis ex operibus eius, €sic ex memoria rerum et inventione et celeritate mo-€tus omnique pulchritudine virtutis vim divinam men-€tis adgnoscito. €@@In quo igitur loco est? credo equidem in capite þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜ÆˆŒet cur credam adferre possum. sed alias, ubi sit ani-€mus; certe quidem in te est. quae est eius natura? pro-€pria, puto, et sua. sed fac igneam, fac spirabilem: ni-€hil ad id de quo agimus. illud modo videto, ut deum €noris, etsi eius ignores et locum et faciem, sic animum €tibi tuum notum esse oportere, etiamsi ignores et lo-cum et formam. in animi autem cognitione dubitare €non possumus, nisi plane in physicis plumbei sumus, €quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil €copulatum, nihil coagmentatum, nihil duplex: quod €cum ita sit, certe nec secerni nec dividi nec discerpi €nec distrahi potest, ne interire [2quidem]2 igitur. est €enim interitus quasi discessus et secretio ac diremp-€tus earum partium, quae ante interitum iunctione ali-€qua tenebantur. €@@His et talibus rationibus adductus Socrates nec €patronum quaesivit ad iudicium capitis nec iudicibus €supplex fuit adhibuitque liberam contumaciam a ma-€gnitudine animi ductam, non a superbia, et supremo €vitae die de hoc ipso multa disseruit et paucis ante €diebus, cum facile posset educi e custodia, noluit, et @1 €tum, paene in manu iam mortiferum illud tenens po-€culum, locutus ita est, ut non ad mortem trudi, verum in caelum videretur escendere. Ita enim censebat ita-€que disseruit, duas esse vias duplicesque cursus ani-€morum e corpore excedentium: nam qui se humanis €vitiis contaminavissent et se totos libidinibus dedis-€sent, quibus caecati vel domesticis vitiis atque flagi-€tiis se inquinavissent vel re publica violanda fraudes €inexpiabiles concepissent, is devium quoddam iter €esse, seclusum a concilio deorum; qui autem se inte-€gros castosque servavissent, quibusque fuisset minima €cum corporibus contagio seseque ab is semper sevo-€cavissent essentque in corporibus humanis vitam imi-€tati deorum, is ad illos a quibus essent profecti redi-tum facilem patere. Itaque commemorat, ut cygni, €qui non sine causa Apollini dicati sint, sed quod ab €eo divinationem habere videantur, qua providentes €quid in morte boni sit cum cantu et voluptate mo-€riantur, sic omnibus bonis et doctis esse faciendum. €(nec vero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem €nobis accideret diligenter de animo cogitantibus, quod €is saepe usu venit, qui [cum] acriter oculis deficien-€tem solem intuerentur, ut aspectum omnino amitterent; €sic mentis acies se ipsa intuens non numquam hebescit, €ob eamque causam contemplandi diligentiam amitti-€mus. itaque dubitans circumspectans haesitans, multa €adversa reverens tamquam in rate in mari inmenso @1 nostra vehitur oratio). sed haec et vetera et a Graecis; €Cato autem sic abiit e vita, ut causam moriendi nac-€tum se esse gauderet. vetat enim dominans ille in €nobis deus iniussu hinc nos suo demigrare; cum vero €causam iustam deus ipse dederit, ut tunc Socrati, €nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius vir €sapiens laetus ex his tenebris in lucem illam excesse-€rit, nec tamen ille vincla carceris ruperit_leges €enim vetant_, sed tamquam a magistratu aut ab ali-€qua potestate legitima, sic a deo evocatus atque emis-€sus exierit. Tota enim philosophorum vita, ut ait idem, commentatio mortis est. nam quid aliud agimus, cum €a voluptate, id est a corpore, cum a re familiari, quae €est ministra et famula corporis, cum a re publica, €cum a negotio omni sevocamus animum, quid, in-€quam, tum agimus nisi animum ad se ipsum advoca-€mus, secum esse cogimus maximeque a corpore abdu-€cimus? secernere autem a corpore animum, nec quic-€quam aliud, est mori discere. quare hoc commen-€temur, mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, €id est consuescamus mori. hoc, et dum erimus in ter-€ris, erit illi caelesti vitae simile, et cum illuc ex his €vinclis emissi feremur, minus tardabitur cursus ani- @1 €morum. nam qui in compedibus corporis semper fu-€erunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut €i qui ferro vincti multos annos fuerunt. quo cum ve-€nerimus, tum denique vivemus. nam haec quidem vita €mors est, quam lamentari possem, si liberet. @@Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus; €quam cum lego, nihil malo quam has res relinquere, €his vero modo auditis multo magis. €@@Veniet tempus, et quidem celeriter, sive retractabis €sive properabis; volat enim aetas. tantum autem abest €ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum videbatur, €ut verear ne homini nihil sit non malum aliud cer-€tius, nihil bonum aliud potius, si quidem vel di ipsi €vel cum dis futuri sumus . . . . €@@Quid refert? €@@Adsunt enim, qui haec non probent. ego autem num-€quam ita te in hoc sermone dimittam, ulla uti ratione €mors tibi videri malum possit. €@@Qui potest, cum ista cognoverim? @@Qui possit, rogas? catervae veniunt contra dicenti-€um, nec solum Epicureorum, quos equidem non despi-€cio, sed nescio quo modo doctissimus quisque [con-€temnit], acerrume autem deliciae meae Dicaearchus €contra hanc inmortalitatem disseruit. is enim tris li-€bros scripsit, qui Lesbiaci vocantur quod Mytilenis ser-€mo habetur, in quibus volt efficere animos esse mor-€talis. Stoici autem usuram nobis largiuntur tamquam @1 €cornicibus: diu mansuros aiunt animos, semper ne-€gant. num non vis igitur audire, cur, etiamsi ita sit, €mors tamen non sit in malis? €@@Ut videtur, sed me nemo de inmortalitate de-€pellet. @@Laudo id quidem, etsi nihil nimis oportet confi-€dere; movemur enim saepe aliquo acute concluso, la-€bamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in €rebus; in his est enim aliqua obscuritas. id igitur si €acciderit, simus armati. €@@Sane quidem, sed ne accidat, providebo. €@@Num quid igitur est causae, quin amicos nostros €Stoicos dimittamus? eos dico, qui aiunt manere ani-€mos, cum e corpore excesserint, sed non semper. €@@Istos vero qui, quod tota in hac causa difficillimum €est, suscipiant, posse animum manere corpore vacan-€tem, illud autem, quod non modo facile ad credendum €est, sed eo concesso, quod volunt, consequens, id vero €non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat. @@Bene reprehendis, et se isto modo res habet. creda-€mus igitur Panaetio a Platone suo dissentienti? quem €enim omnibus locis divinum, quem sapientissimum, €quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum €appellat, huius hanc unam sententiam de inmortali-€tate animorum non probat. volt enim, quod nemo €negat, quicquid natum sit interire; nasci autem ani-€mos, quod declaret eorum similitudo qui procreentur, €quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus ap-€pareat. alteram autem adfert rationem, nihil esse quod €doleat, quin id aegrum esse quoque possit; quod au-€tem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere au- @1 tem animos, ergo etiam interire. haec refelli possunt: €sunt enim ignorantis, cum de aeternitate animorum €dicatur, de mente dici, quae omni turbido motu sem-€per vacet, non de partibus is, in quibus aegritudines €irae libidinesque versentur, quas is, contra quem haec €dicuntur, semotas a mente et disclusas putat. iam €similitudo magis apparet in bestiis, quarum animi €sunt rationis expertes; hominum autem similitudo in €corporum figura magis exstat, et ipsi animi magni re-€fert quali in corpore locati sint. multa enim e cor-€pore existunt, quae acuant mentem, multa, quae obtun-€dant. Aristoteles quidem ait omnis ingeniosos melan-€cholicos esse, ut ego me tardiorem esse non moleste €feram. enumerat multos, idque quasi constet, ratio-€nem cur ita fiat adfert. quod si tanta vis est ad habi-€tum mentis in is quae gignuntur in corpore, ea sunt €autem, quaecumque sunt, quae similitudinem faciant, €nihil necessitatis adfert, cur nascantur animi, simili-tudo. omitto dissimilitudines. vellem adesse posset €Panaetius_vixit cum Africano_, quaererem ex €eo, cuius suorum similis fuisset Africani fratris nepos, €facie vel patris, vita omnium perditorum ita similis, €ut esset facile deterrimus; cuius etiam similis P. Crassi, €et sapientis et eloquentis et primi hominis, nepos mul-€torumque aliorum clarorum virorum, quos nihil attinet €nominare, nepotes et filii. €@@Sed quid agimus? oblitine sumus hoc nunc nobis €esse propositum, cum satis de aeternitate @1 €dixissemus, ne si interirent quidem animi, €quicquam mali esse in morte? þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜Ñˆ@@Ego vero memineram, sed te de aeternitate dicentem €aberrare a proposito facile patiebar. @@Video te alte spectare et velle in caelum migrare. €spero fore ut contingat id nobis. sed fac, ut isti volunt, €animos non remanere post mortem: video nos, si ita sit, €privari spe beatioris vitae; mali vero quid adfert ista €sententia? fac enim sic animum interire ut corpus: €num igitur aliquis dolor aut omnino post mortem €sensus in corpore est? nemo id quidem dicit, etsi €Democritum insimulat Epicurus, Democritii negant. €ne in animo quidem igitur sensus remanet; ipse enim €nusquam est. ubi igitur malum est, quoniam nihil ter-€tium est? an quod ipse animi discessus a corpore €non fit sine dolore? ut credam ita esse, quam est id €exiguum! sed falsum esse arbitror, et fit plerumque €sine sensu, non numquam etiam cum voluptate, totum-que hoc leve est, qualecumque est; fit enim ad punctum €temporis. 'Illud angit vel potius excruciat, discessus €ab omnibus is quae sunt bona in vita'. vide ne 'a €malis' dici verius possit. quid ego nunc lugeam vitam €hominum? vere et iure possum; sed quid necesse est, €cum id agam ne post mortem miseros nos putemus €fore, etiam vitam efficere deplorando miseriorem? €fecimus hoc in eo libro, in quo nosmet ipsos, quan-€tum potuimus, consolati sumus. a malis igitur mors ab-€ducit, non a bonis, verum si quaerimus. et quidem hoc a €Cyrenaico Hegesia sic copiose disputatur, ut is a rege €Ptolomaeo prohibitus esse dicatur illa in scholis dicere, @1 €quod multi is auditis mortem sibi ipsi consciscerent. Callimachi quidem epigramma in Ambraciotam The-€ombrotum est, quem ait, cum ei nihil accidisset adver-€si, e muro se in mare abiecisse lecto Platonis libro. eius €autem, quem dixi, Hegesiae liber est $*)APOKARTERW=N&, quo €a vita quidem per inediam discedens revocatur ab €amicis; quibus respondens vitae humanae enume-€rat incommoda. possem idem facere, etsi minus quam €ille, qui omnino vivere expedire nemini putat. mitto €alios: etiamne nobis expedit? qui et domesticis et €forensibus solaciis ornamentisque privati certe si ante €occidissemus, mors nos a malis, non a bonis abstraxis-set. Sit igitur aliquis, qui nihil mali habeat, nullum €a fortuna volnus acceperit: Metellus ille honoratis €quattuor filiis aut quinquaginta Priamus, e quibus sep-€temdecim iusta uxore natis; in utroque eandem habuit €fortuna potestatem, sed usa in altero est: Metellum €enim multi filii filiae nepotes neptes in rogum in-€posuerunt, Priamum tanta progenie orbatum, cum in €aram confugisset, hostilis manus interemit. hic si €vivis filiis incolumi regno occidisset €@@@@asta/nte ope ba/rbarica €@@@@Tecti/s caelatis la/queatis, €utrum tandem a bonis an a malis discessisset? tum €profecto videretur a bonis. at certe ei melius evenis-€set nec tam flebiliter illa canerentur: @1 €@@@@'Haec o/mnia vidi infla/mmari, €@@@@Priamo/ vi vitam evi/tari, €@@@@Iovis a/ram sanguine tu/rpari.' €quasi vero ista vi quicquam tum potuerit ei melius €accidere! quodsi ante occidisset, talem eventum om-€nino amisisset; hoc autem tempore sensum amisit malorum. Pompeio, nostro familiari, cum graviter €aegrotaret Neapoli, melius est factum. coronati Nea-€politani fuerunt, nimirum etiam Puteolani; volgo ex €oppidis publice gratulabantur: ineptum sane nego-€tium et Graeculum, sed tamen fortunatum. utrum igi-€tur, si tum esset extinctus, a bonis rebus an a malis €discessisset? certe a miseris. non enim cum socero €bellum gessisset, non inparatus arma sumpsisset, non €domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exer-€citu amisso nudus in servorum ferrum et manus in-€cidisset, %non liberi defleti, non fortunae omnes a €victoribus possiderentur. qui, si mortem tum obisset, €in amplissimis fortunis occidisset, is propagatione vi-€tae quot, quantas, quam incredibilis hausit calamita-€tes! haec morte effugiuntur, etiamsi non evenerunt, €tamen, quia possunt evenire; sed homines ea sibi ac-€cidere posse non cogitant: Metelli sperat sibi quis-€que fortunam, proinde quasi aut plures fortunati sint €quam infelices aut certi quicquam sit in rebus humanis €aut sperare sit prudentius quam timere. @1 @@Sed hoc ipsum concedatur, bonis rebus homines €morte privari: ergo etiam carere mortuos vitae com-€modis idque esse miserum? certe ita dicant necesse €est. an potest is, qui non est, re ulla carere? triste €enim est nomen ipsum carendi, quia subicitur haec €vis: habuit, non habet; desiderat requirit indiget. haec, €opinor, incommoda sunt carentis: caret oculis, odiosa €caecitas; liberis, orbitas. valet hoc in vivis, mortuo-€rum autem non modo vitae commodis, sed ne vita €quidem ipsa quisquam caret. de mortuis loquor, qui €nulli sunt: nos, qui sumus, num aut cornibus care-€mus aut pinnis? ecquis id dixerit? certe nemo. quid €ita? quia, cum id non habeas quod tibi nec usu nec €natura sit aptum, non careas, etiamsi sentias te non habere. hoc premendum etiam atque etiam est et ur-€guendum confirmato illo, de quo, si mortales animi €sunt, dubitare non possumus, quin tantus interitus €in morte sit, ut ne minima quidem suspicio sensus €relinquatur_hoc igitur probe stabilito et fixo illud €excutiendum est, ut sciatur, quid sit carere, ne relin-€quatur aliquid erroris in verbo. carere igitur hoc signi-€ficat: egere eo quod habere velis; inest enim velle in €carendo, nisi cum sic tamquam in febri dicitur alia €quadam notione verbi. dicitur enim alio modo etiam €carere, cum aliquid non habeas et non habere te sen-€tias, etiamsi id facile patiare. [2ita]2 carere in morte €non dicitur; nec enim esset dolendum; dicitur illud: @1 €'bono carere', quod est malum. sed ne vivus quidem €bono caret, si eo non indiget; sed in vivo intellegi €tamen potest regno te carere_dici autem hoc in te €satis subtiliter non potest; posset in Tarquinio, cum €regno esset expulsus_: at in mortuo ne intellegi qui-€dem. carere enim sentientis est; nec sensus in mortuo: €ne carere quidem igitur in mortuo est. @@Quamquam quid opus est in hoc philosophari, cum €rem non magnopere philosophia egere videamus? €quotiens non modo ductores nostri, sed universi etiam €exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! quae €quidem si timeretur, non Lucius Brutus arcens eum €reditu tyrannum, quem ipse expulerat, in proelio con-€cidisset; non cum Latinis decertans pater Decius, cum €Etruscis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obie-€cissent; non uno bello pro patria cadentis Scipiones €Hispania vidisset, Paulum et Geminum Cannae, Venu-€sia Marcellum, Litana Albinum, Lucani Gracchum. €num quis horum miser hodie? ne tum quidem post €spiritum extremum; nec enim potest esse miser quis-quam sensu perempto. 'At id ipsum odiosum est, €sine sensu esse.' odiosum, si id esset carere; cum vero €perspicuum sit nihil posse in eo esse qui ipse non sit, €quid potest esse in eo odiosum qui nec careat nec sen-€tiat? quamquam hoc quidem nimis saepe, sed eo quod €in hoc inest omnis animi contractio ex metu mortis. €qui enim satis viderit, id quod est luce clarius, ani-€mo et corpore consumpto totoque animante deleto €et facto interitu universo illud animal, quod fuerit, €factum esse nihil, is plane perspiciet inter Hippocen-€taurum, qui numquam fuerit, et regem Agamemnonem @1 €nihil interesse, nec pluris nunc facere M. Camillum €hoc civile bellum, quam ego illo vivo fecerim Ro-€mam captam. Cur igitur et Camillus doleret, si haec €post trecentos et quinquaginta fere annos eventura €putaret, et ego doleam, si ad decem milia annorum €gentem aliquam urbe nostra potituram putem? quia €tanta caritas patriae est, ut eam non sensu nostro, €sed salute ipsius metiamur. itaque non deterret sa-pientem mors, quae propter incertos casus cotidie €imminet, propter brevitatem vitae numquam potest €longe abesse, quo minus in omne tempus rei p. suis-€que consulat, cum posteritatem ipsam, cuius sensum €habiturus non sit, ad se putet pertinere. quare licet €etiam mortalem esse animum iudicantem aeterna mo-€liri, non gloriae cupiditate, quam sensurus non sis, €sed virtutis, quam necessario gloria, etiamsi tu id non €agas, consequatur. €@@Natura vero [2si]2 se sic habet, ut, quo modo initium þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜Ûˆ‹nobis rerum omnium ortus noster adferat, sic exitum €mors, ut nihil pertinuit ad nos ante ortum, sic nihil €post mortem pertinebit. in quo quid potest esse mali, €cum mors nec ad vivos pertineat nec ad mortuos? alteri nulli sunt, alteros non attinget. quam qui levio-€rem faciunt, somni simillimam volunt esse: quasi vero €quisquam ita nonaginta annos velit vivere, ut, cum €sexaginta confecerit, reliquos dormiat; ne sui quidem €id velint, non modo ipse. Endymion vero, si fabulas @1 €audire volumus, ut nescio quando in Latmo obdor-€mivit, qui est mons Cariae, nondum, opinor, est ex-€perrectus. num igitur eum curare censes, cum Luna €laboret, a qua consopitus putatur, ut eum dormien-€tem oscularetur? quid curet autem, qui ne sentit qui-€dem? habes somnum imaginem mortis eamque co-€tidie induis: et dubitas quin sensus in morte nullus €sit, cum in eius simulacro videas esse nullum sen-€sum? @@Pellantur ergo istae ineptiae paene aniles, ante tem-€pus mori miserum esse. quod tandem tempus? natu-€raene? at ea quidem dedit usuram vitae tamquam €pecuniae nulla praestituta die. quid est igitur quod €querare, si repetit, cum volt? ea enim condicione ac-€ceperas. Idem, si puer parvus occidit, aequo animo €ferendum putant, si vero in cunis, ne querendum qui-€dem. atqui ab hoc acerbius exegit natura quod de-€derat. 'nondum gustaverat', inquit, 'vitae suavitatem; €hic autem iam sperabat magna, quibus frui coeperat.' €at id quidem in ceteris rebus melius putatur, aliquam €partem quam nullam attingere: cur in vita secus? €(quamquam non male ait Callimachus multo saepius €lacrimasse Priamum quam Troilum). eorum autem, qui exacta aetate moriuntur, fortuna laudatur. cur? €nam, reor, nullis, si vita longior daretur, posset esse €iucundior; nihil enim est profecto homini prudentia €dulcius, quam, ut cetera auferat, adfert certe senectus. €Quae vero aetas longa est, aut quid omnino homini €longum? nonne @1 €@@@@Mo/do pueros, modo a/dulescentes i/n cursu a tergo €@@@@@@@i/nsequens €@@@@Ne/c opinantis a/dsecuta est €senectus? sed quia ultra nihil habemus, hoc longum €dicimus. Omnia ista, perinde ut cuique data sunt pro €rata parte, ita aut longa aut brevia dicuntur. apud €Hypanim fluvium, qui ab Europae parte in Pontum €influit, Aristoteles ait bestiolas quasdam nasci, quae €unum diem vivant. ex his igitur hora VIII quae €mortua est, provecta aetate mortua est; quae vero €occidente sole, decrepita, eo magis, si etiam solstitiali €die. confer nostram longissimam aetatem cum aeter-€nitate: in eadem propemodum brevitate qua illae be-€stiolae reperiemur. @@Contemnamus igitur omnis ineptias_quod enim €levius huic levitati nomen inponam?_totamque vim €bene vivendi in animi robore ac magnitudine et in €omnium rerum humanarum contemptione ac despi-€cientia et in omni virtute ponamus. nam nunc qui-€dem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut, si €ante mors adventet quam Chaldaeorum promissa con-€secuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis, inlusi destitutique videamur. quodsi expectando et deside-€rando pendemus animis, cruciamur, angimur, pro di €inmortales, quam illud iter iucundum esse debet, quo €confecto nulla reliqua cura, nulla sollicitudo futura €sit! quam me delectat Theramenes! quam elato animo @1 €est! etsi enim flemus, cum legimus, tamen non mise-€rabiliter vir clarus emoritur: qui cum coniectus in €carcerem triginta iussu tyrannorum venenum ut si-€tiens obduxisset, reliquum sic e poculo eiecit, ut id €resonaret, quo sonitu reddito adridens 'propino' in-€quit 'hoc pulchro Critiae', qui in eum fuerat taeterri-€mus. Graeci enim [2in]2 conviviis solent nominare, cui €poculum tradituri sint. lusit vir egregius extremo spi-€ritu, cum iam praecordiis conceptam mortem conti-€neret, vereque ei, cui venenum praebiberat, mortem €eam est auguratus, quae brevi consecuta est. @@Quis hanc maximi animi aequitatem in ipsa morte €laudaret, si mortem malum iudicaret? vadit enim in €eundem carcerem atque in eundem paucis post annis €scyphum Socrates, eodem scelere iudicum quo ty-€rannorum Theramenes. quae est igitur eius oratio, €qua facit eum Plato usum apud iudices iam morte €multatum? 'magna me' inquit 'spes tenet, iudices, be-€ne mihi evenire, quod mittar ad mortem. necesse est €enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino om-€nes mors auferat aut in alium quendam locum ex his €locis morte migretur. quam ob rem, sive sensus ex-€tinguitur morsque ei somno similis est, qui non num-€quam etiam sine visis somniorum placatissimam quie-€tem adfert, di boni, quid lucri est emori! aut quam €multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponan-€tur! cui si similis est perpetuitas omnis consequentis temporis, quis me beatior? sin vera sunt quae di-€cuntur, migrationem esse mortem in eas oras, quas @1 €qui e vita excesserunt incolunt, id multo iam beatius €est. tene, cum ab is, qui se iudicum numero haberi €volunt, evaseris, ad eos venire, qui vere iudices appel-€lentur, Minoem Rhadamanthum Aeacum Triptolemum, €convenireque eos qui iuste [2et]2 cum fide vixerint_ €haec peregrinatio mediocris vobis videri potest? ut €vero conloqui cum Orpheo Musaeo Homero Hesiodo €liceat, quanti tandem aestimatis? equidem saepe emori, €si fieri posset, vellem, ut ea quae dico mihi liceret €invisere. quanta delectatione autem adficerer, cum Pa-€lamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquo cir-€cumventos convenirem! temptarem etiam summi regis, €qui maximas copias duxit ad Troiam, et Ulixi Sisy-€phique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exqui-€rerem sicut hic faciebam, capite damnarer._Ne vos €quidem, iudices i qui me absolvistis, mortem timu-eritis. nec enim cuiquam bono mali quicquam evenire €potest nec vivo nec mortuo, nec umquam eius res a €dis inmortalibus neglegentur, nec mihi ipsi hoc accidit €fortuito. nec vero ego is, a quibus accusatus aut a €quibus condemnatus sum, habeo quod suscenseam, €nisi quod mihi nocere se crediderunt.' et haec quidem €hoc modo; nihil autem melius extremo: 'sed tempus €est' inquit 'iam hinc abire, me, ut moriar, vos, ut vi-€tam agatis. utrum autem sit melius, dii inmortales €sciunt, hominem quidem scire arbitror neminem.' €@@Ne ego haud paulo hunc animum malim quam eo-€rum omnium fortunas, qui de hoc iudicaverunt. etsi, @1 €quod praeter deos negat scire quemquam, id scit ipse €utrum sit melius_nam dixit ante_, sed suum illud, nihil ut adfirmet, tenet ad extremum; nos autem €teneamus, ut nihil censeamus esse malum, quod sit €a natura datum omnibus, intellegamusque, si mors €malum sit, esse sempiternum malum. nam vitae mi-€serae mors finis esse videtur; mors si est misera, €finis esse nullus potest. €@@Sed quid ego Socratem aut Theramenem, praestan-€tis viros virtutis et sapientiae gloria, commemoro, cum €Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem pro-€ditum est, mortem tantopere contempserit, ut, cum €ad eam duceretur damnatus ab ephoris et esset voltu €hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus: €'contemnisne leges Lycurgi?', responderit: 'ego vero €illi maximam gratiam habeo, qui me ea poena multa-€verit, quam sine mutuatione et sine versura possem €dissolvere.' o virum Sparta dignum! ut mihi quidem, €qui tam magno animo fuerit, innocens damnatus esse videatur. talis innumerabilis nostra civitas tulit. sed €quid duces et principes nominem, cum legiones scribat €Cato saepe alacris in eum locum profectas, unde redi-€turas se non arbitrarentur? pari animo Lacedaemonii €in Thermopylis occiderunt, in quos Simonides: €@@@@'Dic, hospes, Spartae nos te hic vidisse iacentis, €@@@@@Dum sanctis patriae legibus obsequimur.' €quid ille dux Leonidas dicit? 'pergite animo forti, €Lacedaemonii, hodie apud inferos fortasse cenabi-€mus.' fuit haec gens fortis, dum Lycurgi leges vige- @1 €bant. e quibus unus, cum Perses hostis in conloquio €dixisset glorians: 'solem prae iaculorum multitudine €et sagittarum non videbitis', 'in umbra igitur' inquit 'pugnabimus.' viros commemoro: qualis tandem La-€caena? quae cum filium in proelium misisset et inter-€fectum audisset, 'idcirco' inquit 'genueram, ut esset, €qui pro patria mortem non dubitaret occumbere'. Esto: €fortes et duri Spartiatae; magnam habet vim rei p. dis-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜æ†ciplina. quid? Cyrenaeum Theodorum, philosophum €non ignobilem, nonne miramur? cui cum Lysimachus €rex crucem minaretur, 'istis, quaeso' inquit 'ista hor-€ribilia minitare purpuratis tuis: Theodori quidem ni-€hil interest, humine an sublime putescat.' €@@Cuius hoc dicto admoneor, ut aliquid etiam de hu-€matione et sepultura dicendum existimem, rem non dif-€ficilem, is praesertim cognitis, quae de nihil sentiendo €paulo ante dicta sunt. de qua Socrates quidem quid €senserit, apparet in eo libro in quo moritur, de quo iam tam multa diximus. cum enim de inmortalitate €animorum disputavisset et iam moriendi tempus ur-€geret, rogatus a Critone, quem ad modum sepeliri €vellet, 'multam vero' inquit 'operam, amici, frustra €consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc €avolaturum neque mei quicquam relicturum. verum €tamen, Crito, si me adsequi potueris aut sicubi nanc-€tus eris, ut tibi videbitur, sepelito. sed, mihi crede, @1 €nemo me vestrum, cum hinc excessero, consequetur.' €praeclare is quidem, qui et amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil laborare. durior Dio-€genes, et is quidem eadem sentiens, sed ut Cynicus €asperius: proici se iussit inhumatum. tum amici: 'vo-€lucribusne et feris?' 'minime vero' inquit, 'sed bacil-€lum propter me, quo abigam, ponitote.' 'qui poteris?' €illi, 'non enim senties.' 'quid igitur mihi ferarum la-€niatus oberit nihil sentienti?' praeclare Anaxagoras, €qui cum Lampsaci moreretur, quaerentibus amicis, €velletne Clazomenas in patriam, si quid accidisset, €auferri, 'nihil necesse est' inquit, 'undique enim ad €inferos tantundem viae est.' totaque de ratione huma-€tionis unum tenendum est, ad corpus illam pertinere, €sive occiderit animus sive vigeat. in corpore autem €perspicuum est vel extincto animo vel elapso nullum residere sensum. Sed plena errorum sunt omnia. tra-€hit Hectorem ad currum religatum Achilles: lacerari €eum et sentire, credo, putat. ergo hic ulciscitur, ut €quidem sibi videtur; at illa sicut acerbissimam rem €maeret: €@@@@'Vidi/, videre quo/d me passa aege/rrume, €@@@@Hecto/rem curru qua/driiugo rapta/rier.' €quem Hectorem, aut quam diu ille erit Hector? me-€lius Accius et aliquando sapiens Achilles: €@@@@'Immo enimvero co/rpus Priamo re/ddidi, Hectora €@@@@@@@a/bstuli.' €non igitur Hectora traxisti, sed corpus quod fuerat @1 Hectoris. ecce alius exoritur e terra, qui matrem dor-€mire non sinat: €@@@@'Mate/r, te appello, tu/, quae curam so/mno suspen-€@@@@@@@sa/m levas, €@@@@Neque te/ mei miseret, su/rge et sepeli na/tum_!' €haec cum pressis et flebilibus modis, qui totis theatris €maestitiam inferant, concinuntur, difficile est non eos €qui inhumati sint miseros iudicare. 'prius qua/m ferae €volucre/sque_' metuit, ne laceratis membris minus €bene utatur; ne combustis, non extimescit. €@@@@'Neu re/liquias seme/sas sireis de/nudatis o/ssibus €@@@@Per te/rram sanie de/libutas foe/de divexa/rier_' €non intellego, quid metuat, cum tam bonos septe-€narios fundat ad tibiam. Tenendum est igitur nihil €curandum esse post mortem, cum multi inimicos etiam €mortuos poeniuntur. exsecratur luculentis sane ver-€sibus apud Ennium Thyestes, primum ut naufragio €pereat Atreus: durum hoc sane; talis enim interitus €non est sine gravi sensu; illa inania: €@@@@'Ipse summis sa/xis fixus a/speris, evi/sceratus, €@@@@La/tere pendens, sa/xa spargens ta/bo, sanie et sa/n-€@@@@@@@guine atro_' non ipsa saxa magis sensu omni vacabunt quam ille €'latere pendens', cui se hic cruciatum censet optare. €quae essent dura, si sentiret, [2sunt]2 nulla sine sensu. €illud vero perquam inane: @1 €@@@@'Ne/que sepulcrum, quo/ recipiat, ha/beat, portum co/r-€@@@@@@@poris, €@@@@U/bi remissa huma/na vita co/rpus requiesca/t malis.' €vides, quanto haec in errore versentur: portum esse €corporis et requiescere in sepulcro putat mortuum; €magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus esset quidque curandum. Sed €quid singulorum opiniones animadvertam, nationum €varios errores perspicere cum liceat? condiunt Aegyp-€tii mortuos et eos servant domi; Persae etiam cera €circumlitos condunt, ut quam maxime permaneant €diuturna corpora. Magorum mos est non humare cor-€pora suorum, nisi a feris sint ante laniata; in Hyr-€cania plebs publicos alit canes, optumates domesti-€cos: nobile autem genus canum illud scimus esse, €sed pro sua quisque facultate parat a quibus lanie-€tur, eamque optumam illi esse censent sepulturam. €permulta alia colligit Chrysippus, ut est in omni hi-€storia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea €fugiat et reformidet oratio. totus igitur hic locus €est contemnendus in nobis, non neglegendus in nostris, €ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire vivi sentiamus; quantum autem consuetudini famaeque €dandum sit, id curent vivi, sed ita, ut intellegant ni-€hil id ad mortuos pertinere. €@@Sed profecto mors tum aequissimo animo oppetitur, €cum suis se laudibus vita occidens consolari potest. €nemo parum diu vixit, qui virtutis perfectae perfecto €functus est munere. multa mihi ipsi ad mortem tem-€pestiva fuerunt. quam utinam potuissem obire! nihil @1 €enim iam adquirebatur, cumulata erant officia vitae, €cum fortuna bella restabant. quare si ipsa ratio €minus perficiet, ut mortem neglegere possimus, at €vita acta perficiat, ut satis superque vixisse videamur. €quamquam enim sensus abierit, tamen suis et propriis €bonis laudis et gloriae, quamvis non sentiant, mortui €non carent. etsi enim nihil habet in se gloria cur €expetatur, tamen virtutem tamquam umbra sequitur. verum multitudinis iudicium de bonis [2bonum]2 si €quando est, magis laudandum est quam illi ob eam €rem beati. non possum autem dicere, quoquo modo €hoc accipietur, Lycurgum Solonem legum et publicae €disciplinae carere gloria, Themistoclem Epaminondam €bellicae virtutis. ante enim Salamina ipsam Neptunus €obruet quam Salaminii tropaei memoriam, priusque €e Boeotia Leuctra tollentur quam pugnae Leuctricae €gloria. multo autem tardius fama deseret Curium Fa-€bricium Calatinum, duo Scipiones duo Africanos, Ma-€ximum Marcellum Paulum, Catonem Laelium, innu-€merabilis alios; quorum similitudinem aliquam qui €arripuerit, non eam fama populari, sed vera bono-€rum laude metiens, fidenti animo, si ita res feret, gra-€dietur ad mortem; in qua aut summum bonum aut €nullum malum esse cognovimus. secundis vero suis @1 €rebus volet etiam mori; non enim tam cumulus bo-€norum iucundus esse potest quam molesta decessio. hanc sententiam significare videtur Laconis illa vox, €qui, cum Rhodius Diagoras, Olympionices nobilis, €uno die duo suos filios victores Olympiae vidisset, €accessit ad senem et gratulatus: 'morere, Diagora' €inquit; 'non enim in caelum ascensurus es.' magna haec, €et nimium fortasse, Graeci putant vel tum potius puta-€bant, isque, qui hoc Diagorae dixit, permagnum existi-€mans tris Olympionicas una e domo prodire cunctari illum €diutius in vita fortunae obiectum inutile putabat ipsi. €@@Ego autem tibi quidem, quod satis esset, paucis €verbis, ut mihi videbar, responderam_concesseras €enim nullo in malo mortuos esse_; sed ob eam cau-€sam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio €et luctu haec est consolatio maxima. nostrum enim €et nostra causa susceptum dolorem modice ferre de-€bemus, ne nosmet ipsos amare videamur; illa su-€spicio intolerabili dolore cruciat, si opinamur eos €quibus orbati sumus esse cum aliquo sensu in is ma-€lis quibus volgo opinantur. hanc excutere opinionem €mihimet volui radicitus, eoque fui fortasse longior. @@Tu longior? non mihi quidem. prior enim pars ora-€tionis tuae faciebat, ut mori cuperem, posterior, ut €modo non nollem, modo non laborarem; omni autem €oratione illud certe perfectum est, ut mortem non €ducerem in malis. €@@Num igitur etiam rhetorum epilogum desideramus? €an hanc iam artem plane relinquimus? €@@Tu vero istam ne reliqueris, quam semper ornasti, €et quidem iure; illa enim te, verum si loqui volumus, @1 €ornaverat. sed quinam est iste epilogus? aveo enim €audire, quicquid est. @@Deorum inmortalium iudicia solent in scholis pro-€ferre de morte, nec vero ea fingere ipsi, sed Herodoto þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¡˜ñƒauctore aliisque pluribus. primum Argiae sacerdotis €Cleobis et Bito filii praedicantur. nota fabula est. €cum enim illam ad sollemne et statu[tu]m sacrificium €curru vehi ius esset satis longe ab oppido ad fanum €morarenturque iumenta, tum iuvenes i quos modo €nominavi veste posita corpora oleo perunxerunt, ad €iugum accesserunt. ita sacerdos advecta in fanum, €cum currus esset ductus a filiis, precata a dea dicitur, €ut id illis praemii daret pro pietate, quod maxumum €homini dari posset a deo; post epulatos cum matre €adulescentis somno se dedisse, mane inventos esse mortuos. simili precatione Trophonius et Agamedes €usi dicuntur; qui cum Apollini Delphis templum exae-€dificavissent, venerantes deum petiverunt mercedem €non parvam quidem operis et laboris sui: nihil certi, €sed quod esset optimum homini. quibus Apollo se €id daturum ostendit post eius diei diem tertium; qui €ut inluxit, mortui sunt reperti. iudicavisse deum di-€cunt, et eum quidem deum, cui reliqui dii concessis-€sent, ut praeter ceteros divinaret. adfertur etiam de €Sileno fabella quaedam; qui cum a Mida captus es-€set, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scri-€bitur: docuisse regem non nasci homini longe opti- @1 mum esse, proximum autem quam primum mori. qua €est sententia in Cresphonte usus Euripides: €@@@@'Nam no/s decebat coe/tus celebranti/s domum €@@@@Luge/re, ubi esset a/liquis in lucem e/ditus, €@@@@Huma/nae vitae va/ria reputanti/s mala; €@@@@At, qui/ labores mo/rte finisse/t gravis, €@@@@Hunc o/mni amicos lau/de et laetitia e/xsequi.' €simile quiddam est in Consolatione Crantoris: ait enim €Terinaeum quendam Elysium, cum graviter filii mor-€tem maereret, venisse in psychomantium quaerentem, €quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis €tris huius modi versiculos datos: €@@@@'Ignaris homines in vita mentibus errant: €@@@@Euthynous potitur fatorum numine leto. €@@@@Sic fuit utilius finiri ipsique tibique.' his et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus €a diis inmortalibus iudicatam. Alcidamas quidem, €rhetor antiquus in primis nobilis, scripsit etiam lau-€dationem mortis, quae constat ex enumeratione hu-€manorum malorum; cui rationes eae quae exquisitius €a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis €non defuit. Clarae vero mortes pro patria oppetitae €non solum gloriosae rhetoribus, sed etiam beatae vi-€deri solent. repetunt ab Erechtheo, cuius etiam filiae €cupide mortem expetiverunt pro vita civium; [2com-€memorant]2 Codrum, qui se in medios inmisit hostis €veste famulari, ne posset adgnosci, si esset ornatu @1 €regio, quod oraculum erat datum, si rex interfectus €esset, victrices Athenas fore; Menoeceus non praeter-€mittitur, qui item oraculo edito largitus est patriae €suum sanguinem; [2nam]2 Iphigenia Aulide duci se €immolandam iubet, ut hostium eliciatur suo. veni-€unt inde ad propiora: Harmodius in ore [2est]2 et Ari-€stogiton; Lacedaemonius Leonidas, Thebanus Epa-€minondas viget. nostros non norunt, quos enumerare €magnum est: ita sunt multi, quibus videmus optabilis €mortes fuisse cum gloria. @@Quae cum ita sint, magna tamen eloquentia est €utendum atque ita velut superiore e loco contionan-€dum, ut homines mortem vel optare incipiant vel €certe timere desistant? nam si supremus ille dies €non extinctionem, sed commutationem adfert loci, €quid optabilius? sin autem perimit ac delet omnino, €quid melius quam in mediis vitae laboribus obdor-€miscere et ita coniventem somno consopiri sempi-€terno? quod si fiat, melior Enni quam Solonis oratio. €hic enim noster: 'nemo me lacrimis decoret' inquit €'nec funera fletu faxit!' at vero ille sapiens: €@@@@'Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis €@@@@@Maerorem, ut celebrent funera cum gemitu.' nos vero, si quid tale acciderit, ut a deo denuntiatum €videatur ut exeamus e vita, laeti et agentes gratias €pareamus emittique nos e custodia et levari vinclis €arbitremur, ut aut in aeternam et plane in nostram @1 €domum remigremus aut omni sensu molestiaque care-€amus; sin autem nihil denuntiabitur, eo tamen simus €animo, ut horribilem illum diem aliis nobis faustum €putemus nihilque in malis ducamus, quod sit vel a €diis inmortalibus vel a natura parente omnium con-€stitutum. non enim temere nec fortuito sati et creati €sumus, sed profecto fuit quaedam vis, quae generi €consuleret humano nec id gigneret aut aleret, quod €cum exanclavisset omnes labores, tum incideret in €mortis malum sempiternum: portum potius paratum nobis et perfugium putemus. quo utinam velis passis €pervehi liceat! sin reflantibus ventis reiciemur, tamen €eodem paulo tardius referamur necesse est. quod €autem omnibus necesse est, idne miserum esse uni €potest? Habes epilogum, ne quid praetermissum aut €relictum putes. €@@Ego vero, et quidem fecit etiam iste me epilogus €firmiorem. €@@Optime, inquam. sed nunc quidem valetudini tri-€buamus aliquid, cras autem et quot dies erimus in €Tusculano, agamus haec et ea potissimum, quae leva-€tionem habeant aegritudinum formidinum cupidita-€tum, qui omnis philosophiae est fructus uberrimus. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Neoptolemus quidem apud Ennium philosophari €sibi ait necesse esse, sed paucis; nam omnino haud €placere: ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse €arbitror philosophari_nam quid possum, praeser-€tim nihil agens, agere melius?_sed non paucis, ut €ille. difficile est enim in philosophia pauca esse ei €nota, cui non sint aut pleraque aut omnia. nam nec €pauca nisi e multis eligi possunt nec, qui pauca per-€ceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur. sed tamen in vita occupata atque, ut Neoptolemi tum €erat, militari pauca ipsa multum saepe prosunt et €ferunt fructus, si non tantos quanti ex universa phi-€losophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex €parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut €metu liberemur. velut ex ea disputatione, quae mihi €nuper habita est in Tusculano, magna videbatur mor-€tis effecta contemptio, quae non minimum valet ad €animum metu liberandum. nam qui id quod vitari €non potest metuit, is vivere animo quieto nullo modo @1 €potest; sed qui non modo quia necesse est mori, €verum etiam quia nihil habet mors quod sit horren-€dum, mortem non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam vitam comparavit. Quamquam non su-€mus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod €vitare nullo modo potuimus, nisi nihil omnino scri-€beremus. etenim si orationes, quas nos multitudinis €iudicio probari volebamus (popularis est enim illa €facultas, et effectus eloquentiae est audientium adpro-€batio)_sed si reperiebantur non nulli, qui nihil lau-€darent nisi quod se imitari posse confiderent, quem-€que sperandi sibi, eundem bene dicendi finem propo-€nerent, et cum obruerentur copia sententiarum atque €verborum, ieiunitatem et famem se malle quam uber-€tatem et copiam dicerent, unde erat exortum genus €Atticorum is ipsis, qui id sequi se profitebantur, €ignotum, qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi: quid futurum putamus, cum adiutore populo, €quo utebamur antea, nunc minime nos uti posse vide-€amus? est enim philosophia paucis contenta iudici-€bus, multitudinem consulto ipsa fugiens eique ipsi et €suspecta et invisa, ut, vel si quis universam velit €vituperare, secundo id populo facere possit, vel si in €eam quam nos maxime sequimur conetur invadere, €magna habere possit auxilia e reliquorum philoso-€phorum disciplinis. Nos autem universae philosophiae €vituperatoribus respondimus in Hortensio, pro Aca-€demia autem quae dicenda essent, satis accurate in @1 €Academicis quattuor libris explicata arbitramur; sed €tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus, ut €id etiam maxime optemus. in ipsa enim Graecia phi-€losophia tanto in honore numquam fuisset, nisi €doctissimorum contentionibus dissensionibusque vi-€guisset. @@Quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, €ut huius quoque generis laudem iam languenti Grae-€ciae eripiant et transferant in hanc urbem, sicut reli-€quas omnis, quae quidem erant expetendae, studio €atque industria sua maiores nostri transtulerunt. at-€que oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢•‡ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus €fere rebus, senescat brevique tempore ad nihilum ven-€tura videatur, philosophia nascatur Latinis quidem lit-€teris ex his temporibus, eamque nos adiuvemus nos-€que ipsos redargui refellique patiamur. quod i ferunt €animo iniquo, qui certis quibusdam destinatisque sen-€tentiis quasi addicti et consecrati sunt eaque necessi-€tate constricti, ut etiam, quae non probare soleant, €ea cogantur constantiae causa defendere: nos, qui €sequimur probabilia nec ultra [quam] id quod veri €simile occurrit progredi possumus, et refellere sine €pertinacia et refelli sine iracundia parati sumus. @1 @@Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne €bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus mul-€titudo infinita librorum propter eorum est multitudi-€nem, qui scripserunt. eadem enim dicuntur a multis, €ex quo libris omnia referserunt. quod accidet etiam €nostris, si ad haec studia plures confluxerint. sed €eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi €adhibita etiam disserendi elegantia ratione et via phi-losophantur. est enim quoddam genus eorum qui se €philosophos appellari volunt, quorum dicuntur esse €Latini sane multi libri; quos non contemno equidem, €quippe quos numquam legerim; sed quia profitentur €ipsi illi, qui eos scribunt, se neque distincte neque €distribute neque eleganter neque ornate scribere, lecti-€onem sine ulla delectatione neglego. quid enim dicant €et quid sentiant i qui sunt ab ea disciplina, nemo €[2ne]2 mediocriter quidem doctus ignorat. quam ob €rem, quoniam quem ad modum dicant ipsi non la-€borant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem sen-tiunt, non intellego. nam, ut Platonem reliquosque €Socraticos et deinceps eos, qui ab his profecti sunt, €legunt omnes, etiam qui illa aut non adprobant aut €non studiosissime consectantur, Epicurum autem et €Metrodorum non fere praeter suos quisquam in manus €sumit, sic hos Latinos i soli legunt, qui illa recte €dici putant. nobis autem videtur, quicquid litteris €mandetur, id commendari omnium eruditorum lectioni €decere; nec, si id ipsi minus consequi possumus, id- @1 circo minus id ita faciendum esse sentimus. Itaque €mihi semper Peripateticorum Academiaeque consue-€tudo de omnibus rebus in contrarias partis disserendi €non ob eam causam solum placuit, quod aliter non €posset, quid in quaque re veri simile esset, inveniri, €sed etiam quod esset ea maxuma dicendi exercitatio. €qua princeps usus est Aristoteles, deinde eum qui €secuti sunt. nostra autem memoria Philo, quem nos €frequenter audivimus, instituit alio tempore rhetorum €praecepta tradere, alio philosophorum: ad quam nos €consuetudinem a familiaribus nostris adducti in Tus-€culano, quod datum est temporis nobis, in eo con-€sumpsimus. itaque cum ante meridiem dictioni ope-€ram dedissemus, sicut pridie feceramus, post meridiem €in Academiam descendimus. in qua disputationem €habitam non quasi narrantes exponimus, sed eisdem €fere verbis, ut actum disputatumque est. @@Est igitur ambulantibus ad hunc modum sermo ille €nobis institutus et a tali quodam ductus exordio: €@@Dici non potest, quam sim hesterna disputatione €tua delectatus vel potius adiutus. etsi enim mihi sum €conscius numquam me nimis vitae cupidum fuisse, €tamen interdum obiciebatur animo metus quidam et €dolor cogitanti fore aliquando finem huius lucis et €amissionem omnium vitae commodorum. hoc genere €molestiae sic, mihi crede, sum liberatus, ut nihil mi-€nus curandum putem. @@Minime mirum id quidem; nam efficit hoc philo- @1 €sophia: medetur animis, inanes sollicitudines detra-€hit, cupiditatibus liberat, pellit timores. sed haec eius €vis non idem potest apud omnis: tum valet multum, €cum est idoneam complexa naturam. fortis enim non €modo fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio, sed €multo magis ratio, quae quibusdam quasi praeceptis €confirmat vim fortitudinis. te natura excelsum quen-€dam videlicet et altum et humana despicientem genuit; €itaque facile in animo forti contra mortem habita in-€sedit oratio. sed haec eadem num censes apud eos €ipsos valere nisi admodum paucos, a quibus inventa €disputata conscripta sunt? quotus enim quisque phi-€losophorum invenitur, qui sit ita moratus, ita animo €ac vita constitutus, ut ratio postulat? qui disciplinam €suam non ostentationem scientiae, sed legem vitae pu-€tet? qui obtemperet ipse sibi et decretis suis pareat? videre licet alios tanta levitate et iactatione, ut iis €fuerit non didicisse melius, alios pecuniae cupidos, €gloriae non nullos, multos libidinum servos, ut cum €eorum vita mirabiliter pugnet oratio. quod quidem €mihi videtur esse turpissimum. ut enim si grammati-€cum se professus quispiam barbare loquatur, aut si €absurde canat is qui se haberi velit musicum, hoc €turpior sit, quod in eo ipso peccet, cuius profitetur €scientiam, sic philosophus in vitae ratione peccans €hoc turpior est, quod in officio, cuius magister esse €vult, labitur artemque vitae professus delinquit in €vita. €@@Nonne verendum est igitur, si est ita, ut dicis, ne @1 €philosophiam falsa gloria exornes? quod est enim €maius argumentum nihil eam prodesse, quam quos-€dam perfectos philosophos turpiter vivere? @@Nullum vero id quidem argumentum est. nam ut €agri non omnes frugiferi sunt qui coluntur, falsum-€que illud Acci: €@@@@'Probae e/tsi in segetem su/nt deteriore/m datae €@@@@Fruge/s, tamen ipsae sua/pte natura e/nitent', €sic animi non omnes culti fructum ferunt. atque, ut €in eodem simili verser, ut ager quamvis fertilis sine €cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina €animus; ita est utraque res sine altera debilis. cultura €autem animi philosophia est; haec extrahit vitia radi-€citus et praeparat animos ad satus accipiendos eaque €mandat is et, ut ita dicam, serit, quae adulta fructus €uberrimos ferant. Agamus igitur, ut coepimus. dic, €si vis, de quo disputari velis. @@Dolorem existimo maxumum malorum om-€nium. €@@Etiamne maius quam dedecus? €@@Non audeo id dicere equidem, et me pudet tam cito €de sententia esse deiectum. €@@Magis esset pudendum, si in sententia permaneres. €quid enim minus est dignum quam tibi peius quic-€quam videri dedecore flagitio turpitudine? quae ut €effugias, quis est non modo recusandus, sed non ultro €adpetendus subeundus excipiendus dolor? @1 €@@Ita prorsus existimo. quare ne sit sane summum €malum dolor, malum certe est. €@@Videsne igitur, quantum breviter admonitus de €doloris terrore deieceris? @@Video plane, sed plus desidero. €@@Experiar equidem; sed magna res est, animoque €mihi opus est non repugnante. €@@Habebis id quidem. ut enim heri feci, sic nunc rati-€onem, quo ea me cumque ducet, sequar. €@@Primum igitur de inbecillitate multorum et de variis €disciplinis philosophorum loquar. quorum princeps et €auctoritate et antiquitate Socraticus Aristippus non €dubitavit summum malum dolorem dicere. deinde ad €hanc enervatam muliebremque sententiam satis do-€cilem se Epicurus praebuit. hunc post Rhodius Hie-€ronymus dolore vacare summum bonum dixit: tantum €in dolore duxit mali. ceteri praeter Zenonem, Aristo-€nem, Pyrrhonem idem fere quod modo tu: malum illud quidem, sed alia peiora. ergo id quod natura €ipsa et quaedam generosa virtus statim respuit, ne €scilicet dolorem summum malum diceres oppositoque €dedecore sententia depellerere, in eo magistra vitae €philosophia tot saecula permanet. quod huic offi-€cium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci €cum dolore corporis velit, qui dolorem summum ma-€lum sibi esse persuaserit? quam porro quis ignomi-€niam, quam turpitudinem non pertulerit, ut effugiat @1 €dolorem, si id summum malum esse decreverit? quis €autem non miser non modo tunc, cum premetur sum-€mis doloribus, si in his est summum malum, sed €etiam cum sciet id sibi posse evenire? et quis est, cui €non possit? ita fit, ut omnino nemo esse possit bea-tus. Metrodorus quidem perfecte eum beatum putat, €cui corpus bene constitutum sit et exploratum ita sem-€per fore. quis autem est iste, cui id exploratum possit €esse? Epicurus vero ea dicit, ut mihi quidem risus €captare videatur. adfirmat enim quodam loco, si ura-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢˜‘†tur sapiens, si crucietur_expectas fortasse, dum €dicat: 'patietur, perferet, non succumbet'; magna me-€hercule laus et eo ipso, per quem iuravi, Hercule, di-€gna; sed Epicuro, homini aspero et duro, non est hoc €satis: in Phalaridis tauro si erit, dicet: 'quam suave €est, quam hoc non curo!' suave etiam? an parum est, €si non amarum? at id quidem illi ipsi, qui dolorem €malum esse negant, non solent dicere, cuiquam suave €esse cruciari: asperum, difficile, odiosum, contra na-€turam dicunt, nec tamen malum. hic, qui solum hoc €malum dicit et malorum omnium extremum, sapien-tem censet id suave dicturum. ego a te non postulo, €ut dolorem eisdem verbis adficias quibus voluptatem €Epicurus, homo, ut scis, voluptarius. ille dixerit sane €idem in Phalaridis tauro, quod, si esset in lectulo; €ego tantam vim non tribuo sapientiae contra dolo-€rem. si fortis est in perferendo, officio satis est; ut €laetetur etiam, non postulo. tristis enim res est sine @1 €dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad patiendum €tolerandumque difficilis. @@Aspice Philoctetam, cui concedendum est gementi; €ipsum enim Herculem viderat in Oeta magnitudine €dolorum eiulantem. nihil igitur hunc virum sagittae, €quas ab Hercule acceperat, tum consolabantur, cum €@@@@E vi/perino mo/rsu venae vi/scerum €@@@@Vene/no inbutae tae/tros cruciatu/s cient. €itaque exclamat auxilium expetens, mori cupiens; €@@@@'Heu, qui/ salsis flucti/bus mandet €@@@@Me ex su/blimo verti/ce saxi! €@@@@Iam iam a/bsumor; confi/cit animam €@@@@Vis vo/lneris, ulceris ae/stus.' €difficile dictu videtur eum non in malo esse, et magno quidem, qui ita clamare cogatur. Sed videamus Her-€culem ipsum, qui tum dolore frangebatur, cum in-€mortalitatem ipsa morte quaerebat: quas hic voces €apud Sophoclem in Trachiniis edit! cui cum Deianira €sanguine Centauri tinctam tunicam induisset inhae-€sissetque ea visceribus, ait ille: €@@@@'O mu/lta dictu gra/via, perpessu a/spera, €@@@@Quae co/rpore exancla/ta atque animo pe/rtuli! €@@@@Nec mi/hi Iunonis te/rror inplaca/bilis €@@@@Nec ta/ntum invexit tri/stis Eurystheu/s mali, €@@@@Quantum u/na vaecors Oe/nei partu e/dita. €@@@@Haec me i/nretivit ve/ste furiali i/nscium, €@@@@Quae la/tere inhaerens mo/rsu lacerat vi/scera €@@@@Urge/nsque graviter pu/lmonum haurit spi/ritus: @1 €@@@@Iam de/colorem sa/nguinem omnem exo/rbuit. €@@@@Sic co/rpus clade horri/bili absumptum e/xtabuit, €@@@@Ipse i/nligatus pe/ste interimor te/xtili. €@@@@Hos no/n hostilis de/xtra, non Terra e/dita €@@@@Mole/s Gigantum, no/n biformato i/mpetu €@@@@Centau/rus ictus co/rpori inflixi/t meo, €@@@@Non Gra/ia vis, non ba/rbara ulla inma/nitas, €@@@@Non sae/va terris ge/ns relegata u/ltimis, €@@@@Quas pe/ragrans undique o/mnem ecferitatem e/xpuli, €@@@@Sed fe/minae vir fe/minea interimo/r manu. €@@@@O na/te, vere hoc no/men usurpa/ patri, €@@@@Ne me o/ccidentem ma/tris superet ca/ritas. €@@@@Huc a/rripe ad me ma/nibus abstracta/m piis; €@@@@Iam ce/rnam, mene an i/llam potiore/m putes. @@@@Perge, au/de, nate! inla/crima patris pe/stibus, €@@@@Misere/re: gentes no/stras flebunt mi/serias. €@@@@Heu, vi/rginalem me o/re ploratum e/dere, €@@@@Quem vi/dit nemo ulli i/ngemescente/m malo! €@@@@Ecfe/minata vi/rtus adflicta o/ccidit. €@@@@Acce/de, nate, adsi/ste, miserandum a/spice €@@@@Evi/sceratum co/rpus lacerati/ patris! €@@@@Vide/te, cuncti, tu/que, caelestu/m sator, €@@@@Iace, o/bsecro, in me vi/m coruscam fu/lminis! €@@@@Nunc, nu/nc dolorum anxi/feri torquent ve/rtices, €@@@@Nunc se/rpit ardor. o a/nte victrice/s manus, @@@@O pe/ctora, o terga, o/ lacertoru/m tori, €@@@@Vestro/ne pressu quo/ndam Nemeaeu/s leo @1 €@@@@Frende/ns efflavit gra/viter extremum ha/litum? €@@@@Haec de/xtra Lernam tae/tra mactata e/xcetra €@@@@Paca/vit? haec bico/rporem adflixi/t manum? €@@@@Eryma/nthiam haec vasti/ficam abiecit be/luam? €@@@@Haec e/ Tartarea te/nebrica abstractu/m plaga €@@@@Trici/pitem eduxit Hy/dra generatu/m canem? €@@@@Haec i/nteremit to/rtu multiplica/bili €@@@@Draco/nem auriferam optu/tu adservantem a/rborem? €@@@@Multa a/lia victrix no/stra lustravi/t manus, €@@@@Nec qui/squam e nostris spo/lia cepit lau/dibus.' €Possumusne nos contemnere dolorem, cum ipsum Herculem tam intoleranter dolere videamus? Veniat €Aeschylus, non poe+ta solum, sed etiam Pythagoreus; €sic enim accepimus. quo modo fert apud eum Prome-€theus dolorem, quem excipit ob furtum Lemnium, €@@@@Unde i/gnis cluet morta/libus clam €@@@@Divi/sus; eum doctu/s Prometheus €@@@@Clepsi/sse dolo poena/sque Iovi €@@@@Fato e/xpendisse supre/mo? €has igitur poenas pendens adfixus ad Caucasum dicit €haec: €@@@@'Tita/num suboles, so/cia nostri sa/nguinis, €@@@@Genera/ta Caelo, aspi/cite religatum a/speris @1 €@@@@Vinctu/mque saxis, na/vem ut horrisono/ freto €@@@@Nocte/m paventes ti/midi adnectunt na/vitae. €@@@@Satu/rnius me si/c infixit Iu/ppiter, €@@@@Iovi/sque numen Mu/lciberi adscivi/t manus. €@@@@Hos i/lle cuneos fa/brica crudeli i/nserens €@@@@Perru/pit artus; qua/ miser solle/rtia €@@@@Transve/rberatus ca/strum hoc Furiarum i/ncolo. @@@@Iam te/rtio me quo/que funesto/ die €@@@@Tristi a/dvolatu adu/ncis lacerans u/nguibus €@@@@Iovi/s satelles pa/stu dilania/t fero. €@@@@Tum ie/core opimo fa/rta et satiata a/dfatim €@@@@Clango/rem fundit va/stum et sublime a/volans €@@@@Pinna/ta cauda no/strum adulat sa/nguinem. €@@@@Cum ve/ro adesum infla/tu renovatu/mst iecur, €@@@@Tum ru/rsum taetros a/vida se ad pastu/s refert. €@@@@Sic ha/nc custodem mae/sti cruciatu/s alo, €@@@@Quae me/ perenni vi/vum foedat mi/seria. €@@@@Namque, u/t videtis, vi/nclis constrictu/s Iovis €@@@@Arce/re nequeo di/ram volucrem a pe/ctore. @@@@Sic me i/pse viduus pe/stes excipio a/nxias €@@@@Amo/re mortis te/rminum anquire/ns mali; €@@@@Sed lo/nge a leto nu/mine aspello/r Iovis, €@@@@Atque hae/c vetusta, sae/clis glomerata ho/rridis, €@@@@Lucti/fica clades no/stro infixa est co/rpori; @1 €@@@@E quo/ liquatae so/lis ardore e/xcidunt €@@@@Guttae/, quae saxa adsi/due instillant Cau/casi.' €vix igitur posse videmur ita adfectum non miserum €dicere et, si nunc miserum, certe dolorem malum. @@Tu quidem adhuc meam causam agis, sed hoc mox €videro; interea, unde isti versus? non enim adgnosco. €@@Dicam hercle; etenim recte requiris. videsne abun-€dare me otio? €@@Quid tum? €@@Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis €philosophorum. €@@Vero, ac libenter quidem. €@@Animadvertebas igitur, etsi tum nemo erat admo-€dum copiosus, verum tamen versus ab is admisceri €orationi. €@@Ac multos quidem a Dionysio Stoico. €@@Probe dicis. sed is quasi dictata, nullo dilectu, nulla €elegantia: Philo et %proprium nrt et lecta poe+mata et €loco adiungebat. itaque postquam adamavi hanc quasi €senilem declamationem, studiose equidem utor no-€stris poe+tis; sed sicubi illi defecerunt_verti enim €multa de Graecis, ne quo ornamento in hoc genere €disputationis careret Latina oratio. @@Sed videsne, poe+tae quid mali adferant? lamentantis €inducunt fortissimos viros, molliunt animos nostros, €ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed €etiam ediscantur. sic ad malam domesticam discipli-€nam vitamque umbratilem et delicatam cum acces-€serunt etiam poe+tae, nervos omnis virtutis elidunt. @1 €recte igitur a Platone eiciuntur ex ea civitate, quam €finxit ille, cum optimos mores et optimum rei p. sta-€tum exquireret. at vero nos, docti scilicet a Graecia, €haec [et] a pueritia legimus ediscimus, hanc eruditi-€onem liberalem et doctrinam putamus. @@Sed quid poe+tis irascimur? virtutis magistri, philo-€sophi, inventi sunt, qui summum malum dolorem di-€cerent. at tu, adulescens, cum id tibi paulo ante dixis-€ses videri, rogatus a me, etiamne maius quam dedecus, €verbo de sententia destitisti. roga hoc idem Epicu-€rum: maius dicet esse malum mediocrem dolorem €quam maxumum dedecus; in ipso enim dedecore mali €nihil esse, nisi sequantur dolores. quis igitur Epicu-€rum sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, summum €malum esse dolorem? quo dedecus maius a philoso-€pho nullum expecto. quare satis mihi dedisti, cum €respondisti maius tibi videri malum dedecus quam do-€lorem. hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢˜œˆŽobsistendum dolori; nec tam quaerendum est, dolor €malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem €ferendum. @@Concludunt ratiunculas Stoici, cur non sit malum; €quasi de verbo, non de re laboretur. quid me decipis, €Zeno? nam cum id, quod mihi horribile videtur, tu €omnino malum negas esse, capior et scire cupio, quo €modo id, quod ego miserrimum existimem, ne malum €quidem sit. 'nihil est' inquit 'malum nisi quod turpe €atque vitiosum est.' ad ineptias redis; illud enim, quod €me angebat, non eximis. scio dolorem non esse nequi- @1 €tiam; desine id me docere: hoc doce, doleam necne €doleam, nihil interesse. 'numquam quicquam' inquit €'ad beate quidem vivendum, quod est in una virtute €positum; sed est tamen reiciendum.' cur? 'asperum €est, contra naturam, difficile perpessu, triste, durum.' haec est copia verborum, quod omnes uno verbo ma-€lum appellamus, id tot modis posse dicere. definis €tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, contra €naturam, vix quod ferri tolerarique possit; nec men-€tiris; sed re succumbere non oportebat verbis glorian-€tem. 'dum nihil bonum nisi quod honestum, nihil ma-€lum nisi quod turpe_' optare hoc quidem est, non do-€cere; illud et melius et verius, omnia quae natura a-€spernetur in malis esse, quae adsciscat, in bonis. hoc €posito et verborum concertatione sublata tantum ta-€men excellet illud quod recte amplexantur isti, quod €honestum, quod rectum, quod decorum appellamus, €quod idem interdum virtutis nomine amplectimur, ut €omnia praeterea, quae bona corporis et fortunae putan-€tur, perexigua et minuta videantur, [2igitur]2 ne malum €quidem ullum, nec si in unum locum conlata omnia sint, cum turpitudinis malo comparanda. quare si, ut €initio concessisti, turpitudo peius est quam dolor, ni-€hil est plane dolor. nam dum tibi turpe nec dignum €viro videbitur gemere, eiulare, lamentari, frangi, de- @1 €bilitari dolore, dum honestas, dum dignitas, dum decus €aderit, tuque in ea intuens te continebis, cedet pro-€fecto virtuti dolor et animi inductione languescet. €@@Aut enim nulla virtus est aut contemnendus omnis €dolor. prudentiamne vis esse, sine qua ne intellegi €quidem ulla virtus potest? quid ergo? ea patieturne €te quicquam facere nihil proficientem et [2frustra]2 €laborantem? an temperantia sinet te inmoderate facere €quicquam? an coli iustitia poterit ab homine propter €vim doloris enuntiante commissa, prodente conscios, €multa officia relinquente? quid? fortitudini comitibus-que eius, magnitudini animi, gravitati, patientiae, re-€rum humanarum despicientiae, quo modo responde-€bis? adflictusne et iacens et lamentabili voce deplo-€rans audieris: 'o virum fortem!'? te vero ita adfectum €ne virum quidem quisquam dixerit. amittenda igitur €fortitudo est aut sepeliendus dolor. Ecquid scis igi-€tur, si quid de Corinthiis tuis amiseris, posse habere €te reliquam supellectilem salvam, virtutem autem si €unam amiseris_etsi amitti non potest virtus, sed €si unam confessus eris te non habere, nullam esse te habiturum? num igitur fortem virum, num magno €animo, num patientem, num gravem, num humana €contemnentem potes dicere aut Philoctetam illum_? a €te enim malo discedere, sed ille certe non fortis, qui iacet @1 €@@@@in tecto u/mido, €@@@@Quod e/iulatu, que/stu, gemitu, fre/mitibus €@@@@Resona/ndo mutum fle/bilis voce/s refert. €non ego dolorem dolorem esse nego_cur enim forti-€tudo desideraretur?_sed eum opprimi dico patientia, €si modo est aliqua patientia; si nulla est, quid exor-€namus philosophiam aut quid eius nomine gloriosi €sumus? pungit dolor, vel fodiat sane: si nudus es, €da iugulum; sin tectus Volcaniis armis, id est forti-€tudine, resiste; haec enim te, nisi ita facies, custos €dignitatis relinquet et deseret. @@Cretum quidem leges, quas [2sive Iuppiter]2 sive Mi-€nos sanxit de Iovis quidem sententia, ut poe+tae ferunt, €itemque Lycurgi laboribus erudiunt iuventutem, ve-€nando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestu-€ando. Spartae vero pueri ad aram sic verberibus ac-€cipiuntur, 'ut multus e visceribus sanguis exeat,' non €numquam etiam, ut, cum ibi essem, audiebam, ad €necem; quorum non modo nemo exclamavit umquam, €sed ne ingemuit quidem. quid ergo? hoc pueri pos-€sunt, viri non poterunt? et mos valet, ratio non vale-bit? Interest aliquid inter laborem et dolorem. sunt €finitima omnino, sed tamen differt aliquid. labor est €functio quaedam vel animi vel corporis gravioris ope-€ris et muneris, dolor autem motus asper in corpore €alienus a sensibus. haec duo Graeci illi, quorum co-€piosior est lingua quam nostra, uno nomine appellant. €itaque industrios homines illi studiosos vel potius @1 €amantis doloris appellant, nos commodius laboriosos: €aliud est enim laborare, aliud dolere. o verborum €inops interdum, quibus abundare te semper putas, €Graecia! aliud, inquam, est dolere, aliud laborare. cum €varices secabantur C. Mario, dolebat; cum aestu mag-€no ducebat agmen, laborabat. est inter haec quaedam €tamen similitudo: consuetudo enim laborum perpes-sionem dolorum efficit faciliorem. itaque illi, qui Grae-€ciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iu-€venum firmari labore voluerunt; quod Spartiatae €etiam in feminas transtulerunt, quae ceteris in urbi-€bus mollissimo cultu 'parietum umbris occuluntur'. €illi autem voluerunt nihil horum simile esse €@@@@a/pud Lacaenas vi/rgines, €@@@@Quibus ma/gis palaestra Euro/ta sol pulvi/s labor €@@@@Mili/tia in studio est qua/m fertilitas ba/rbara. €ergo his laboriosis exercitationibus et dolor intercurrit €non numquam, inpelluntur feriuntur abiciuntur ca-€dunt, et ipse labor quasi callum quoddam obducit €dolori. @@Militiam vero_nostram dico, non Spartiatarum, €quorum procedit ad modum [2acies]2 ac tibiam, nec €adhibetur ulla sine anapaestis pedibus hortatio_, €nostri exercitus primum unde nomen habeant, vi-€des; deinde qui labor, quantus agminis: ferre plus di-€midiati mensis cibaria, ferre, si quid ad usum velint, €ferre vallum (nam scutum gladium galeam in onere @1 €nostri milites non plus numerant quam umeros lacer-€tos manus: arma enim membra militis esse dicunt; quae €quidem ita geruntur apte, ut, si usus fuerit, abiectis €oneribus expeditis armis ut membris pugnare possint). €quid? exercitatio legionum, quid? ille cursus concur-€sus clamor quanti laboris est! ex hoc ille animus in €proeliis paratus ad volnera. adduc pari animo in-exercitatum militem: mulier videbitur. cur tantum in-€terest inter novum et veterem exercitum, quantum €experti sumus? aetas tironum plerumque melior, sed €ferre laborem, contemnere volnus consuetudo docet. €quin etiam videmus ex acie efferri saepe saucios, €et quidem rudem illum et inexercitatum quamvis levi €ictu ploratus turpissimos edere: at vero ille exerci-€tatus et vetus ob eamque rem fortior medicum modo €requirens, a quo obligetur: €@@@@'O Pa/tricoles' inquit, 'ad vo/s adveniens au/xilium et €@@@@@@@vestra/s manus €@@@@Peto/, prius quam oppeto/ malam pestem ma/ndatam €@@@@@@@hostili/ manu, €* €@@@@Neque sa/nguis ullo po/tis est pacto pro/fluens con-€@@@@@@@si/stere, €@@@@Si qui/ sapientia/ magis vestra mo/rs devitari/ potest. €@@@@Namque Ae/sculapi li/berorum sau/cii opplent po/rticus; €@@@@Non po/test accedi._ €@@@@@@@Ce/rte Eurypylus hi/c quidem est. hominem €@@@@@@@exe/rcitum!' @1 [2non minus autem exercitatum]2: ubi tantum luctus €continuatur, vide quam non flebiliter respondeat, ra-€tionem etiam adferat cur aequo animo sibi feren-€dum sit: €@@@@'Qui a/lteri exitiu/m parat, €@@@@Eum sci/re oportet si/bi paratum, pe/stem ut partici-€@@@@@@@pe/t parem.' €abducet Patricoles, credo, ut conlocet in cubili, ut vol-€nus obliget. siquidem homo esset; sed nihil vidi minus. €quaerit enim, quid actum sit: €@@@@'Elo/quere eloquere, re/s Argivum proe/lio ut se su/s-€@@@@@@@tinet._ €@@@@Non po/test ecfari ta/ntum dictis, qua/ntum factis su/p-€@@@@@@@petit €@@@@Labo/ris.' €quiesce igitur et volnus alliga. etiamsi Eurypylus pos-€set, non posset Aesopus: €@@@@'Ubi fortuna Hecto/ris nostram acrem a/ciem incli-€@@@@@@@nata/m . . ' €et cetera explicat in dolore; sic est enim intemperans €militaris in forti viro gloria. ergo haec veteranus þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢˜§ˆ–miles facere poterit, doctus vir sapiensque non pote-rit? ille vero melius, ac non paulo quidem. Sed ad-€huc de consuetudine exercitationis loquor, nondum de €ratione et sapientia. aniculae saepe inediam biduum €aut triduum ferunt; subduc cibum unum diem athle- @1 €tae: Iovem, Iovem Olympium, eum ipsum, cui se exer-€cebit, inplorabit, ferre non posse clamabit. consuetu-€dinis magna vis est: pernoctant venatores in nive in €montibus; uri se patiuntur Indi; pugiles caestibus contusi ne ingemescunt quidem. sed quid hos, quibus €Olympiorum victoria consulatus ille antiquus vide-€tur? gladiatores, aut perditi homines aut barbari, quas €plagas perferunt! quo modo illi, qui bene instituti €sunt, accipere plagam malunt quam turpiter vitare! €quam saepe apparet nihil eos malle quam vel domino €satis facere vel populo! mittunt etiam volneribus con-€fecti ad dominos, qui quaerant quid velint: si satis €is factum sit, se velle decumbere. quis mediocris €gladiator ingemuit, quis vultum mutavit umquam? €quis non modo stetit, verum etiam decubuit turpiter? €quis, cum decubuisset, ferrum recipere iussus collum €contraxit? tantum exercitatio meditatio consuetudo €valet. ergo hoc poterit 'Samnis, spurcus homo, vita €illa dignus locoque'; vir natus ad gloriam ullam par-€tem animi tam mollem habebit, quam non meditatione €et ratione conroboret? crudele gladiatorum spectacu-€lum et inhumanum non nullis videri solet, et haud €scio an ita sit, ut nunc fit; cum vero sontes ferro de-€pugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem €nulla poterat esse fortior contra dolorem et mortem €disciplina. @@De exercitatione et consuetudine et commentatione @1 €dixi. age sis, nunc de ratione videamus, nisi quid €vis ad haec. €@@Egone ut te interpellem? ne hoc quidem vellem: €ita me ad credendum tua ducit oratio. €@@Sitne igitur malum dolere necne, Stoici viderint, €qui contortulis quibusdam et minutis conclusiunculis €nec ad sensus permanantibus effici volunt non esse €malum dolorem. ego illud, quicquid sit, tantum €esse, quantum videatur, non puto, falsaque eius €visione et specie moveri homines dico vehemen-€tius, doloremque [eius] omnem esse tolerabilem. €@@Unde igitur ordiar? an eadem breviter attingam, quae €modo dixi, quo facilius oratio progredi possit lon-gius? inter omnis igitur hoc constat, nec doctos ho-€mines solum sed etiam indoctos, virorum esse for-€tium et magnanimorum et patientium et humana vin-€centium toleranter dolorem pati; nec vero quisquam €fuit, qui eum, qui ita pateretur, non laudandum pu-€taret. quod ergo et postulatur a fortibus et laudatur, €cum fit, id aut extimescere veniens aut non ferre prae-€sens nonne turpe est? atqui vide ne, cum omnes rectae €animi adfectiones virtutes appellentur, non sit hoc €proprium nomen omnium, sed ab ea quae una ceteris €excellebat omnes nominatae sint. appellata est enim €ex viro virtus; viri autem propria maxime est @1 €fortitudo, cuius munera duo sunt maxima: mor-€tis dolorisque contemptio. utendum est igitur his, €si virtutis compotes vel potius si viri volumus esse, €quoniam a viris virtus nomen est mutuata. €@@Quaeres fortasse, quo modo, et recte: talem enim me-dicinam philosophia profitetur. venit Epicurus, homo €minime malus vel potius vir optimus; tantum monet, €quantum intellegit. 'neglege' inquit 'dolorem.' quis €hoc dicit? idem, qui dolorem summum malum? vix €satis constanter. audiamus. 'si summus dolor est' in-€quit, 'brevem necesse est esse.' 'iteradum eadem ista €mihi!' non enim satis intellego, quid summum dicas €esse, quid breve. 'summum, quo nihil sit superius, €breve, quo nihil brevius. contemno magnitudinem do-€loris, a qua me brevitas temporis vindicabit ante €paene quam venerit.' sed si est tantus dolor, quantus €Philoctetae? 'bene plane magnus mihi quidem vide-€tur, sed tamen non summus; nihil enim dolet nisi €pes: possunt oculi, potest caput latera pulmones, €possunt omnia; longe igitur abest a summo dolore. €ergo' inquit 'dolor diuturnus habet laetitiae plus quam molestiae.' nunc ego non possum tantum hominem €nihil sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. ego €summum dolorem_summum autem dico, etiamsi €decem atomis est maior alius_non continuo esse €dico brevem multosque possum bonos viros nomi-€nare, qui complures annos doloribus podagrae cru- @1 €cientur maximis. sed homo catus numquam termi-€nat nec magnitudinis nec diuturnitatis modum, ut €sciam, quid summum dicat in dolore, quid breve in €tempore. omittamus hunc igitur nihil prorsus di-€centem cogamusque confiteri non esse ab eo doloris €remedia quaerenda, qui dolorem malorum omnium €maxumum dixerit, quamvis idem forticulum se in tor-€minibus et in stranguria sua praebeat. Aliunde igitur €est quaerenda medicina, et maxime quidem, si, quid €maxime consentaneum sit, quaerimus, ab is quibus, €quod honestum sit, summum bonum, quod turpe, sum-€mum videtur malum. his tu praesentibus gemere et iactare te non audebis profecto; loquetur enim eorum €voce Virtus ipsa tecum: 'tune, cum pueros Lacedae-€mone, adulescentis Olympiae, barbaros in harena vi-€deris excipientis gravissimas plagas et ferentis silen-€tio, si te forte dolor aliquis pervellerit, exclamabis €ut mulier, non constanter et sedate feres?' 'fieri non €potest; natura non patitur.' audio. pueri ferunt glo-€ria ducti, ferunt pudore alii, multi metu, et tamen vere-€mur, ut hoc, quod a tam multis et quod tot locis per-€feratur, natura patiatur? illa vero non modo patitur, €verum etiam postulat: nihil enim habet praestantius, €nihil quod magis expetat quam honestatem, quam @1 €laudem, quam dignitatem, quam decus. hisce ego plu-€ribus nominibus unam rem declarari volo, sed utor, €ut quam maxime significem, pluribus. volo autem €dicere illud homini longe optumum esse, quod ip-€sum sit optandum per se, a virtute profectum vel in €ipsa virtute situm, sua sponte laudabile, quod idem €citius dixerim solum quam non summum bonum. at-€que ut haec de honesto, sic de turpi contraria: nihil €tam taetrum, nihil tam aspernandum, nihil homine in-€dignius. @@Quod si tibi persuasum est_principio enim di-€xisti plus in dedecore mali tibi videri quam in do-€lore_, reliquum est, ut tute tibi imperes. quamquam €hoc nescio quo modo dicatur. quasi duo simus, ut alter €imperet, alter pareat! non inscite tamen dicitur. est €enim animus in partis tributus duas, quarum altera €rationis est particeps, altera expers. cum igitur prae-€cipitur, ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipi-€tur, ut ratio coe+rceat temeritatem. est in animis om-€nium fere natura molle quiddam, demissum, humile, €enervatum quodam modo et languidum. si nihil es-€set aliud, nihil esset homine deformius. sed praesto €est domina omnium et regina ratio, quae conixa per €se et progressa longius fit perfecta virtus. haec ut €imperet illi parti animi, quae oboedire debet, id vi-dendum est viro. 'quonam modo?' inquies. vel ut do- @1 €minus servo vel ut imperator militi vel ut parens filio. €si turpissime se illa pars animi geret, quam dixi esse €mollem, si se lamentis muliebriter lacrimisque dedet, €vinciatur et constringatur amicorum propinquorum-€que custodiis; saepe enim videmus fractos pudore, €qui ratione nulla vincerentur. ergo hos quidem ut fa-€mulos vinclis prope ac custodia, qui autem erunt fir-€miores nec tamen robustissimi, hos admonitu opor-€tebit ut bonos milites revocatos dignitatem tueri. non €nimis in Niptris ille sapientissimus Graeciae saucius €lamentatur vel modice potius: 'pedetemptim,' inquit, 'ite €@@@@et sedato/ nisu €@@@@Ne su/ccussu arripia/t maior €@@@@Dolor' (Pacuvius hoc melius quam Sophocles; apud illum €enim perquam flebiliter Ulixes lamentatur in vol-€nere); tamen huic leviter gementi illi ipsi, qui ferunt €saucium, personae gravitatem intuentes non dubitant €dicere: €@@@@'Tu quo/que, Ulixes, quamqua/m graviter €@@@@Cerni/mus ictum, nimis pae/ne animo es €@@@@Molli/, qui consuetu/s in armis €@@@@Aevom a/gere . . . . . . . ' €intellegit poe+ta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam magistram. atque ille non €inmoderate magno in dolore: @1 €@@@@'Retine/te, tenete! oppri/mit ulcus; €@@@@Nuda/te! heu miserum me: e/xcrucior.' þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢˜²…incipit labi, deinde ilico desinit: €@@@@'Operi/te, abscedite ia/m iam! €@@@@Mitti/te! nam attrectatu e/t quassu €@@@@Saevum a/mplificatis dolo/rem.' €videsne, ut obmutuerit non sedatus corporis, sed €castigatus animi dolor? itaque in extremis Niptris €alios quoque obiurgat, idque moriens: €@@@@'Co/nqueri fortu/nam adversam, no/n lamentari/ decet; €@@@@Id viri est offi/cium, fletus mu/liebri ingenio a/dditus.' @@Huius animi pars illa mollior rationi sic paruit ut €severo imperatori miles pudens. in quo vero erit per-€fecta sapientia_quem adhuc nos quidem vidimus €neminem; sed philosophorum sententiis, qualis hic €futurus sit, si modo aliquando fuerit, exponitur_, €is igitur sive ea ratio, quae erit in eo perfecta atque €absoluta, sic illi parti imperabit inferiori ut iustus €parens probis filiis; nutu, quod volet, conficiet, nullo €labore, nulla molestia; eriget ipse se, suscitabit, in-€struet, armabit, ut tamquam hosti sic obsistat dolori. €quae sunt ista arma? contentio confirmatio sermoque intumus, cum ipse secum: 'cave turpe quicquam, lan-€guidum, non virile.' obversentur species honestae ani-€mo: Zeno proponatur Eleates, qui perpessus est om-€nia potius quam conscios delendae tyrannidis indi-€caret; de Anaxarcho Democritio cogitetur, qui cum @1 €Cypri in manus Timocreontis regis incidisset, nullum €genus supplicii deprecatus est neque recusavit. Cal-€lanus Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Cau-€casi natus, sua voluntate vivus combustus est; nos, €si pes condoluit, si dens [sed fac totum dolere cor-€pus], ferre non possumus. opinio est enim quaedam €effeminata ac levis_nec in dolore magis quam eadem €in voluptate_, qua cum liquescimus fluimusque mol-€litia, apis aculeum sine clamore ferre non possumus. at vero C. Marius, rusticanus vir, sed plane vir, cum €secaretur, ut supra dixi, principio vetuit se alligari, €nec quisquam ante Marium solutus dicitur esse sectus. €cur ergo postea alii? valuit auctoritas. videsne igi-€tur opinionis esse, non naturae malum? et tamen fuisse €acrem morsum doloris idem Marius ostendit; crus €enim alterum non praebuit. ita et tulit dolorem ut €vir et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria €noluit. €@@Totum igitur in eo est, ut tibi imperes. ostendi au-€tem, quod esset imperandi genus; atque haec cogitatio, €quid patientia, quid fortitudine, quid magnitudine €animi dignissimum sit, non solum animum comprimit, €sed ipsum etiam dolorem nescio quo pacto mitiorem facit. ut enim fit in proelio, ut ignavus miles ac timi-€dus, simul ac viderit hostem, abiecto scuto fugiat €quantum possit, ob eamque causam pereat non num-€quam etiam integro corpore, cum ei qui steterit nihil @1 €tale evenerit, sic qui doloris speciem ferre non pos-€sunt, abiciunt se atque ita adflicti et exanimati iacent; €qui autem restiterunt, discedunt saepissime superio-€res. sunt enim quaedam animi similitudines cum cor-€pore. ut onera contentis corporibus facilius feruntur, €remissis opprimunt, simillime animus intentione sua depellit pressum omnem ponderum, remissione autem €sic urgetur, ut se nequeat extollere. et si verum quae-€rimus, in omnibus officiis persequendis animi est ad-€hibenda contentio; ea est sola officii tamquam custo-€dia. sed hoc idem in dolore maxume est providendum, €ne quid abiecte, ne quid timide, ne quid ignave, ne €quid serviliter muliebriterve faciamus, in primisque €refutetur ac reiciatur Philocteteus ille clamor. In-€gemescere non numquam viro concessum est, idque €raro, eiulatus ne mulieri quidem; et hic nimirum est €'lessus', quem duodecim tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt. nec vero umquam ne ingemescit quidem €vir fortis ac sapiens, nisi forte ut se intendat ad fir-€mitatem, ut in stadio cursores exclamant quam ma-€xime possunt. faciunt idem, cum exercentur, athletae; €pugiles vero, etiam cum feriunt adversarium, in iac-€tandis caestibus ingemescunt, non quod doleant ani-€move succumbant, sed quia profundenda voce omne €corpus intenditur venitque plaga vehementior. quid? €qui volunt exclamare maius, num satis habent latera @1 €fauces linguam intendere, e quibus elici vocem et €fundi videmus? toto corpore atque omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni vocis adserviunt. genu meher-€cule M. Antonium vidi, cum contente pro se ipse lege €Varia diceret, terram tangere. ut enim ballistae la-€pidum et reliqua tormenta telorum eo graviores emis-€siones habent, quo sunt contenta atque adducta ve-€hementius, sic vox, sic cursus, sic plaga hoc gravior, €quo est missa contentius. cuius contentionis cum tanta €vis sit, si gemitus in dolore ad confirmandum ani-€mum valebit, utemur; sin erit ille gemitus elamenta-€bilis, si inbecillus, si abiectus, si flebilis, ei qui se €dederit, vix eum virum dixerim. qui quidem gemitus €si levationis aliquid adferret, tamen videremus, quid €esset fortis et animosi viri; cum vero nihil imminuat €doloris, cur frustra turpes esse volumus? quid est enim fletu muliebri viro turpius? atque hoc praecep-€tum, quod de dolore datur, patet latius: omnibus €enim rebus, non solum dolori, simili contentione €animi resistendum est. ira exardescit, libido conci-€tatur: in eandem arcem confugiendum est, eadem €sunt arma sumenda. sed quoniam de dolore loqui-€mur, illa omittamus. €@@Ad ferendum igitur dolorem placide atque sedate €plurimum proficit toto pectore, ut dicitur, cogitare, €quam id honestum sit. sumus enim natura, ut ante €dixi_dicendum est enim saepius_, studiosissimi €adpetentissimique honestatis, cuius si quasi lumen @1 €aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, €non parati simus et ferre et perpeti. ex hoc cursu atque €impetu animorum ad veram laudem atque honesta-€tem illa pericula adeuntur in proeliis, non sentiunt €viri fortes in acie volnera, vel sentiunt, sed mori ma-€lunt quam tantum modo de dignitatis gradu demoveri. fulgentis gladios hostium videbant Decii, cum in €aciem eorum inruebant. his levabat omnem volnerum €metum nobilitas mortis et gloria. num tum ingemuisse €Epaminondam putas, cum una cum sanguine vitam €effluere sentiret? imperantem enim patriam Lace-€daemoniis relinquebat, quam acceperat servientem. €haec sunt solacia, haec fomenta summorum dolo-rum. Dices: quid in pace, quid domi, quid in lectulo? ad €philosophos me revocas, qui in aciem non saepe pro-€deunt. e quibus homo sane levis, Heracleotes Diony-€sius, cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore €dedoctus est. nam cum ex renibus laboraret, ipso in €eiulatu clamitabat falsa esse illa, quae antea de dolore €ipse sensisset. quem cum Cleanthes condiscipulus €rogaret, quaenam ratio eum de sententia deduxisset, €respondit: 'quia, [2si,]2 cum tantulum operae philoso-€phiae dedissem, dolorem tamen ferre non possem, €satis esset argumenti malum esse dolorem. pluri-€mos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre €possum. malum est igitur dolor.' tum Cleanthem, €cum pede terram percussisset, versum ex Epigonis €ferunt dixisse: @1 €@@@@'audi/sne haec, Amphiara/e sub terram a/bdite?' €Zenonem significabat, a quo illum degenerare do-lebat. at non noster Posidonius; quem et ipse saepe €vidi et id dicam, quod solebat narrare Pompeius, se, €cum Rhodum venisset decedens ex Syria, audire vo-€luisse Posidonium; sed cum audisset eum graviter €esse aegrum, quod vehementer eius artus labora-€rent, voluisse tamen nobilissimum philosophum vi-€sere: quem ut vidisset et salutavisset honorificis-€que verbis prosecutus esset molesteque se dixisset €ferre, quod eum non posset audire, at ille: 'tu vero' €inquit 'potes, nec committam, ut dolor corporis effi-€ciat, ut frustra tantus vir ad me venerit.' itaque narra-€bat eum graviter et copiose de hoc ipso, nihil esse €bonum nisi quod esset honestum, cubantem disputa-€visse, cumque quasi faces ei doloris admoverentur, saepe dixisse: 'nihil agis, dolor! quamvis sis mole-€stus, numquam te esse confitebor malum.' Omnino-€que omnes clari et nobilitati labores continuo fiunt €etiam tolerabiles. videmusne [ut], apud quos eorum €ludorum, qui gymnici nominantur, magnus honos sit, €nullum ab is, qui in id certamen descendant, devitari €dolorem? apud quos autem venandi et equitandi laus þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¢˜¾ˆˆviget, qui hanc petessunt, nullum fugiunt dolorem. €quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate ho-€norum loquar? quae flamma est, per quam non cu- @1 €currerint i qui haec olim punctis singulis colligebant? €itaque semper Africanus Socraticum Xenophontem in €manibus habebat, cuius in primis laudabat illud, quod €diceret eosdem labores non esse aeque gravis impe-€ratori et militi, quod ipse honos laborem leviorem faceret imperatorium. sed tamen hoc evenit, ut in €vulgus insipientium opinio valeat honestatis, cum €ipsam videre non possint. itaque fama et multitudinis €iudicio moventur, cum id honestum putent, quod a €plerisque laudetur. te autem, si in oculis sis multi-€tudinis, tamen eius iudicio stare nolim nec, quod illa €putet, idem putare pulcherrimum. tuo tibi iudicio est €utendum; tibi si recta probanti placebis, tum non €modo tete viceris, quod paulo ante praecipiebam, sed omnis et omnia. hoc igitur tibi propone: ampli-€tudinem animi et quasi quandam exaggerationem €quam altissimam animi, quae maxime eminet con-€temnendis et despiciendis doloribus, unam esse omnium €rem pulcherrimam, eoque pulchriorem, si vacet po-€pulo neque plausum captans se tamen ipsa delectet. €quin etiam mihi quidem laudabiliora videntur omnia, €quae sine venditatione et sine populo teste fiunt, non €quo fugiendus sit_omnia enim bene facta in luce €se conlocari volunt_, sed tamen nullum theatrum €virtuti conscientia maius est. @@Atque in primis meditemur illud, ut haec patientia @1 €dolorum, quam saepe iam animi intentione dixi esse €firmandam, in omni genere se aequabilem praebeat. €saepe enim multi, qui aut propter victoriae cupidita-€tem aut propter gloriae aut etiam, ut ius suum et liber-€tatem tenerent, volnera exceperunt fortiter et tule-€runt, idem omissa contentione dolorem morbi ferre €non possunt; neque enim illum, quem facile tulerant, €ratione aut sapientia tulerant, sed studio potius et €gloria. itaque barbari quidam et inmanes ferro de-€certare acerrume possunt, aegrotare viriliter non que-€unt. Graeci autem homines, non satis animosi, pru-€dentes, ut est captus hominum, satis, hostem aspi-€cere non possunt: eidem morbos toleranter atque hu-€mane ferunt. at Cimbri et Celtiberi in proeliis exul-€tant, lamentantur in morbo. nihil enim potest esse aequabile, quod non a certa ratione proficiscatur. sed €cum videas eos, qui aut studio aut opinione ducantur, €in eo persequendo atque adipiscendo dolore non €frangi, debes existimare aut non esse malum dolorem €aut, etiamsi, quicquid asperum alienumque natura €sit, id appellari placeat malum, tantulum tamen esse, €ut a virtute ita obruatur, ut nusquam appareat. quae €meditare quaeso dies et noctes. latius enim manabit €haec ratio et aliquanto maiorem locum quam de uno €dolore occupabit. nam si omnia fugiendae turpitu-€dinis adipiscendaeque honestatis causa faciemus, non €modo stimulos doloris, sed etiam fulmina fortunae @1 €contemnamus licebit, praesertim cum paratum sit il-lud ex hesterna disputatione perfugium. ut enim si €cui naviganti, praedones [2si]2 insequantur, deus qui €dixerit: 'eice te navi; praesto est qui excipiat: vel del-€phinus, ut Arionem Methymnaeum, vel equi Pelopis €illi Neptunii, qui per undas currus suspensos rapu-€isse dicuntur, excipient te et quo velis perferent', om-€nem omittat timorem, sic urguentibus asperis et odio-€sis doloribus, si tanti sint, ut ferendi non sint, quo sit €confugiendum, tu vides. €@@Haec fere hoc tempore putavi esse dicenda. sed €tu fortasse in sententia permanes. €@@Minime vero, meque biduo duarum rerum, quas €maxime timebam, spero liberatum metu. €@@Cras ergo ad clepsydram; sic enim diximus, et tibi €hoc video non posse deberi. €@@Ita prorsus; et illud quidem ante meridiem, hoc €eodem tempore. €@@Sic faciemus tuisque optumis studiis obsequemur. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘@@Quidnam esse, Brute, causae putem, cur, cum con-€stemus ex animo et corpore, corporis curandi tuendi-€que causa quaesita sit ars atque eius utilitas deo-€rum inmortalium inventioni consecrata, animi autem €medicina nec tam desiderata sit, ante quam inventa, €nec tam culta, posteaquam cognita est, nec tam mul-€tis grata et probata, pluribus etiam suspecta et invisa? €an quod corporis gravitatem et dolorem animo iudica-€mus, animi morbum corpore non sentimus? ita fit ut €animus de se ipse tum iudicet, cum id ipsum, quo iudicatur, aegrotet. Quodsi talis nos natura genuisset, €ut eam ipsam intueri et perspicere eademque optima €duce cursum vitae conficere possemus, haut erat sane €quod quisquam rationem ac doctrinam requireret. nunc €parvulos nobis dedit igniculos, quos celeriter malis €moribus opinionibusque depravati sic restinguimus, ut €nusquam naturae lumen appareat. sunt enim ingeniis @1 €nostris semina innata virtutum, quae si adolescere lice-€ret, ipsa nos ad beatam vitam natura perduceret. nunc €autem, simul atque editi in lucem et suscepti sumus, €in omni continuo pravitate et in summa opinionum per-€versitate versamur, ut paene cum lacte nutricis errorem €suxisse videamur. cum vero parentibus redditi, dein €magistris traditi sumus, tum ita variis imbuimur errori-€bus, ut vanitati veritas et opinioni confirmatae natura ipsa cedat. accedunt etiam poe+tae, qui cum magnam €speciem doctrinae sapientiaeque prae se tulerunt, €audiuntur leguntur ediscuntur et inhaerescunt penitus €in mentibus. cum vero eodem quasi maxumus quidam €magister populus accessit atque omnis undique ad vitia €consentiens multitudo, tum plane inficimur opinionum €pravitate a naturaque desciscimus, ut nobis optime na-€turae vim vidisse videantur, qui nihil melius homini, €nihil magis expetendum, nihil praestantius honoribus, €imperiis, populari gloria iudicaverunt. ad quam fertur €optumus quisque veramque illam honestatem expetens, €quam unam natura maxime anquirit, in summa inani-€tate versatur consectaturque nullam eminentem effi-€giem virtutis, sed adumbratam imaginem gloriae. est €enim gloria solida quaedam res et expressa, non adum-€brata; ea est consentiens laus bonorum, incorrupta vox €bene iudicantium de excellenti virtute, ea virtuti reso- @1 €nat tamquam imago; quae quia recte factorum plerum-que comes est, non est bonis viris repudianda. illa €autem, quae se eius imitatricem esse volt, temeraria €atque inconsiderata et plerumque peccatorum vitiorum-€que laudatrix, fama popularis, simulatione honestatis €formam eius pulchritudinemque corrumpit. qua caeci-€tate homines, cum quaedam etiam praeclara cuperent €eaque nescirent nec ubi nec qualia essent, funditus €alii everterunt suas civitates, alii ipsi occiderunt. atque €hi quidem optuma petentes non tam voluntate quam €cursus errore falluntur. quid? qui pecuniae cupiditate, €qui voluptatum libidine feruntur, quorumque ita per-€turbantur animi, ut non multum absint ab insania, quod €insipientibus contingit omnibus, is nullane est adhi-€benda curatio? utrum quod minus noceant animi €aegrotationes quam corporis, an quod corpora curari possint, animorum medicina nulla sit? at et morbi per-€niciosiores pluresque sunt animi quam corporis; hi €enim ipsi odiosi sunt, quod ad animum pertinent €eumque sollicitant, 'animusque aeger', ut ait Ennius, €'semper errat neque pati neque perpeti potest, cupere €numquam desinit.' quibus duobus morbis, ut omittam €alios, aegritudine et cupiditate, qui tandem possunt €in corpore esse graviores? qui vero probari potest €ut sibi mederi animus non possit, cum ipsam medi-€cinam corporis animus invenerit, cumque ad corpo-€rum sanationem multum ipsa corpora et natura valeat @1 €nec omnes, qui curari se passi sint, continuo etiam €convalescant, animi autem, qui se sanari voluerint €praeceptisque sapientium paruerint, sine ulla dubita-tione sanentur? est profecto animi medicina, philo-€sophia; cuius auxilium non ut in corporis morbis pe-€tendum est foris, omnibusque opibus viribus, ut nos-€met ipsi nobis mederi possimus, elaborandum est. €Quamquam de universa philosophia, quanto opere €et expetenda esset et colenda, satis, ut arbitror, dictum €est in Hortensio. de maxumis autem rebus nihil fere €intermisimus postea nec disputare nec scribere. his þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£–ˆ‰autem libris exposita sunt ea quae a nobis cum fami-€liaribus nostris in Tusculano erant disputata. sed quo €niam duobus superioribus de morte et de dolore dic-€tum est, tertius dies disputationis hoc tertium volu-men efficiet. ut enim in Academiam nostram descen-€dimus inclinato iam in postmeridianum tempus die, €poposci eorum aliquem, qui aderant, causam disserendi. €tum res acta sic est: €@@@@Videtur mihi cadere in sapientem aegritudo. €@@Num reliquae quoque perturbationes animi, formi-€dines libidines iracundiae? haec enim fere sunt eius €modi, quae Graeci $PA/QH& appellant; ego poteram 'mor-€bos', et id verbum esset e verbo, sed in consuetudi-€nem nostram non caderet. nam misereri, invidere, ge-€stire, laetari, haec omnia morbos Graeci appellant, €motus animi rationi non obtemperantis, nos autem hos €eosdem motus concitati animi recte, ut opinor, per-€turbationes dixerimus, morbos autem non satis usitate, €nisi quid aliud tibi videtur. @1 @@Mihi vero isto modo. €@@Haecine igitur cadere in sapientem putas? €@@Prorsus existimo. €@@Ne ista gloriosa sapientia non magno aestimanda €est, siquidem non multum differt ab insania. €@@Quid? tibi omnisne animi commotio videtur insania? €@@Non mihi quidem soli, sed, id quod admirari saepe €soleo, maioribus quoque nostris hoc ita visum intellego €multis saeculis ante Socratem, a quo haec omnis, quae €est de vita et de moribus, philosophia manavit. €@@Quonam tandem modo? €@@Quia nomen insaniae significat mentis aegrotatio-€nem et morbum, id est insanitatem et aegrotum ani-mum, quam appellarunt insaniam. (omnis autem per-€turbationes animi morbos philosophi appellant negant-€que stultum quemquam his morbis vacare. qui autem in €morbo sunt, sani non sunt; et omnium insipientium €animi in morbo sunt: omnes insipientes igitur insa-€niunt). sanitatem enim animorum positam in tranquil-€litate quadam constantiaque censebant; his rebus men-€tem vacuam appellarunt insaniam, propterea quod in €perturbato animo sicut in corpore sanitas esse non posset. nec minus illud acute, quod animi adfectio-€nem lumine mentis carentem nominaverunt amentiam €eandemque dementiam. ex quo intellegendum est eos €qui haec rebus nomina posuerunt sensisse hoc idem, @1 €quod a Socrate acceptum diligenter Stoici retinuerunt, €omnis insipientes esse non sanos. qui est enim ani-€mus in aliquo morbo_morbos autem hos perturbatos €motus, ut modo dixi, philosophi appellant_, non magis €est sanus quam id corpus quod in morbo est. ita fit €ut sapientia sanitas sit animi, insipientia autem quasi €insanitas quaedam, quae est insania eademque demen-€tia; multoque melius haec notata sunt verbis Latinis quam Graecis. quod aliis quoque multis locis reperie-€tur; sed id alias, nunc, quod instat. totum igitur id €quod quaerimus quid et quale sit, verbi vis ipsa decla-€rat. eos enim sanos quoniam intellegi necesse est, quo-€rum mens motu quasi morbo perturbata nullo sit, qui €contra adfecti sint, hos insanos appellari necesse est. €itaque nihil melius, quam quod est in consuetudine ser-€monis Latini, cum exisse ex potestate dicimus eos, €qui ecfrenati feruntur aut libidine aut iracundia_ €quamquam ipsa iracundia libidinis est pars; sic enim €definitur: iracundia ulciscendi libido_; qui igitur €exisse ex potestate dicuntur, idcirco dicuntur, quia non €sint in potestate mentis, cui regnum totius animi a €natura tributum est. Graeci autem $MANI/AN& unde appel-€lent, non facile dixerim; eam tamen ipsam distingui-€mus nos melius quam illi. hanc enim insaniam, quae €iuncta stultitiae patet latius, a furore disiungimus. €Graeci volunt illi quidem, sed parum valent verbo: @1 €quem nos furorem, $MELAGXOLI/AN& illi vocant; quasi vero €atra bili solum mens ac non saepe vel iracundia gra-€viore vel timore vel dolore moveatur; quo genere Atha-€mantem Alcmaeonem Aiacem Orestem furere dicimus. €qui ita sit adfectus, eum dominum esse rerum suarum €vetant duodecim tabulae; itaque non est scriptum 'si €insanus', sed 'si furiosus escit'. stultitiam enim cen-€suerunt constantia, id est sanitate, vacantem posse €tamen tueri mediocritatem officiorum et vitae commu-€nem cultum atque usitatum; furorem autem esse rati €sunt mentis ad omnia caecitatem. quod cum maius €esse videatur quam insania, tamen eius modi est, ut €furor in sapientem cadere possit, non possit insania. €sed haec alia quaestio est; nos ad propositum reverta-€mur. @@Cadere, opinor, in sapientem aegritudinem tibi €dixisti videri. €@@Et vero ita existimo. €@@Humanum id quidem, quod ita existumas. non enim €silice nati sumus, sed est naturale in animis tenerum €quiddam atque molle, quod aegritudine quasi tem-€pestate quatiatur, nec absurde Crantor ille, qui in @1 €nostra Academia vel in primis fuit nobilis, 'minime' €inquit 'adsentior is qui istam nescio quam indolen-€tiam magno opere laudant, quae nec potest ulla esse €nec debet. ne aegrotus sim; si' inquit 'fuero, sensus €adsit, sive secetur quid sive avellatur a corpore. nam €istuc nihil dolere non sine magna mercede contingit inmanitatis in animo, stuporis in corpore.' sed videa-€mus ne haec oratio sit hominum adsentantium nostrae €inbecillitati et indulgentium mollitudini; nos autem €audeamus non solum ramos amputare miseriarum, sed €omnis radicum fibras evellere. tamen aliquid relinque-€tur fortasse; ita sunt altae stirpes stultitiae; sed relin-€quetur id solum quod erit necessarium. Illud quidem €sic habeto, nisi sanatus animus sit, quod sine philoso-€phia fieri non potest, finem miseriarum nullum fore. €quam ob rem, quoniam coepimus, tradamus nos ei cu-€randos: sanabimur, si volemus. et progrediar quidem €longius: non enim de aegritudine solum, quamquam id €quidem primum, sed de omni animi, ut ego posui, per-€turbatione, morbo, ut Graeci volunt, explicabo. et €primo, si placet, Stoicorum more agamus, qui breviter €astringere solent argumenta; deinde nostro instituto €vagabimur. @1 @@Qui fortis est, idem est fidens (quoniam confidens €mala consuetudine loquendi in vitio ponitur, ductum €verbum a confidendo, quod laudis est). qui autem est €fidens, is profecto non extimescit; discrepat enim a €timendo confidere. atqui, in quem cadit aegritudo, in €eundem timor; quarum enim rerum praesentia sumus €in aegritudine, easdem inpendentes et venientes time-€mus. ita fit ut fortitudini aegritudo repugnet. veri €simile est igitur, in quem cadat aegritudo, cadere in €eundem timorem et infractionem quidem animi et de-€missionem. quae in quem cadunt, in eundem cadit, ut €serviat, ut victum, si quando, se esse fateatur. quae €qui recipit, recipiat idem necesse est timiditatem et €ignaviam. non cadunt autem haec in virum fortem: €igitur ne aegritudo quidem. at nemo sapiens nisi fortis: non cadet ergo in sapientem aegritudo. Praeterea ne-€cesse est, qui fortis sit, eundem esse magni animi; qui €magni animi sit, invictum; qui invictus sit, eum res €humanas despicere atque infra se positas arbitrari. de-€spicere autem nemo potest eas res, propter quas aegritu-€dine adfici potest; ex quo efficitur fortem virum aegri-€tudine numquam adfici. omnes autem sapientes fortes: €non cadit igitur in sapientem aegritudo. Et quem ad €modum oculus conturbatus non est probe adfectus ad €suum munus fungendum, et reliquae partes totumve €corpus statu cum est motum, deest officio suo et mu- @1 €neri, sic conturbatus animus non est aptus ad exequen-€dum munus suum. munus autem animi est ratione bene €uti; et sapientis animus ita semper adfectus est, ut €ratione optime utatur; numquam igitur est perturbatus. €at aegritudo perturbatio est animi: semper igitur ea €sapiens vacabit. @@Veri etiam simile illud est, qui sit temperans_ €quem Graeci $SW/FRONA& appellant eamque virtutem €$SWFROSU/NHN& vocant, quam soleo equidem tum tem-€perantiam, tum moderationem appellare, non num-€quam etiam modestiam; sed haud scio an recte ea €virtus frugalitas appellari possit, quod angustius apud €Graecos valet, qui frugi homines $XRHSI/MOUS& appellant, €id est tantum modo utilis; at illud est latius; omnis €enim abstinentia, omnis innocentia (quae apud Grae-€cos usitatum nomen nullum habet, sed habere potest €$A)BLA/BEIAN&; nam est innocentia adfectio talis animi þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜ˆŒquae noceat nemini)_reliquas etiam virtutes frugali-€tas continet. quae nisi tanta esset, et si is angustiis, €quibus plerique putant, teneretur, numquam esset L. Pisonis cognomen tanto opere laudatum. sed quia, nec €qui propter metum praesidium reliquit, quod est igna-€viae, nec qui propter avaritiam clam depositum non €reddidit, quod est iniustitiae, nec qui propter temeri-€tatem male rem gessit, quod est stultitiae, frugi appel-€lari solet, eo tris virtutes, fortitudinem iustitiam pru-€dentiam, frugalitas complexa est (etsi hoc quidem €commune est virtutum; omnes enim inter se nexae @1 €et iugatae sunt): reliqua igitur et quarta virtus sit ipsa €frugalitas. eius enim videtur esse proprium motus ani-€mi adpetentis regere et sedare semperque adversantem €libidini moderatam in omni re servare constantiam. cui contrarium vitium nequitia dicitur. frugalitas, ut opi-€nor, a fruge, qua nihil melius e terra, nequitia ab eo €(etsi erit hoc fortasse durius, sed temptemus: lusisse €putemur, si nihil sit) ab eo, quod nequicquam est in €tali homine, ex quo idem 'nihili' dicitur._qui sit frugi €igitur vel, si mavis, moderatus et temperans, eum €necesse est esse constantem; qui autem constans, quie-€tum; qui quietus, perturbatione omni vacuum, ergo €etiam aegritudine. et sunt illa sapientis: aberit igitur €a sapiente aegritudo. €@@Itaque non inscite Heracleotes Dionysius ad ea dis-€putat, quae apud Homerum Achilles queritur hoc, ut €opinor, modo: €@@@@'Corque meum penitus turgescit tristibus iris, €@@@@Cum decore atque omni me orbatum laude recordor.' num manus adfecta recte est, cum in tumore est, aut €num aliud quodpiam membrum tumidum ac turgidum €non vitiose se habet? sic igitur inflatus et tumens €animus in vitio est. sapientis autem animus semper €vacat vitio, numquam turgescit, numquam tumet; at €irati animus eius modi est: numquam igitur sapiens €irascitur. nam si irascitur, etiam concupiscit; proprium @1 €est enim irati cupere, a quo laesus videatur, ei quam €maxumum dolorem inurere. qui autem id concupierit, €eum necesse est, si id consecutus sit, magno opere €laetari. ex quo fit, ut alieno malo gaudeat; quod €quoniam non cadit in sapientem, ne ut irascatur qui-€dem cadit. sin autem caderet in sapientem aegritudo, €caderet etiam iracundia; qua quoniam vacat, aegri-tudine etiam vacabit. Etenim si sapiens in aegritu-€dinem incidere posset, posset etiam in misericordiam, €posset in invidentiam (non dixi 'invidiam', quae tum €est, cum invidetur; ab invidendo autem invidentia €recte dici potest, ut effugiamus ambiguum nomen in-€vidiae. quod verbum ductum est a nimis intuendo for-€tunam alterius, ut est in Melanippo: 'quisnam florem €liberum invidit meum?' male Latine videtur, sed prae-€clare Accius; ut enim 'videre', sic 'invidere florem' €rectius quam 'flori'. nos consuetudine prohibemur; poe+ta ius suum tenuit et dixit audacius)_cadit igitur €in eundem et misereri et invidere. nam qui dolet rebus €alicuius adversis, idem alicuius etiam secundis dolet, €ut Theophrastus interitum deplorans Callisthenis so-€dalis sui, rebus Alexandri prosperis angitur, itaque €dicit Callisthenem incidisse in hominem summa poten-€tia summaque fortuna, sed ignarum quem ad modum €rebus secundis uti conveniret. atqui, quem ad modum @1 €misericordia aegritudo est ex alterius rebus adversis, €sic invidentia aegritudo est ex alterius rebus secundis. €in quem igitur cadit misereri, in eundem etiam in-€videre; non cadit autem invidere in sapientem: ergo €ne misereri quidem. quodsi aegre ferre sapiens sole-€ret, misereri etiam soleret. abest ergo a sapiente aegri-€tudo. @@Haec sic dicuntur a Stoicis concludunturque con-€tortius. sed latius aliquando dicenda sunt et diffusius; €sententiis tamen utendum eorum potissimum, qui €maxime forti et, ut ita dicam, virili utuntur ratione €atque sententia. nam Peripatetici, familiares nostri, €quibus nihil est uberius, nihil eruditius, nihil gravius, €mediocritates vel perturbationum vel morborum animi €mihi non sane probant. omne enim malum, etiam €mediocre, malum est; nos autem id agimus, ut id in €sapiente nullum sit omnino. nam ut corpus, etiamsi €mediocriter aegrum est, sanum non est, sic in animo €ista mediocritas caret sanitate. itaque praeclare nostri, €ut alia multa, molestiam sollicitudinem angorem prop-€ter similitudinem corporum aegrorum aegritudinem nominaverunt. hoc propemodum verbo Graeci omnem €animi perturbationem appellant; vocant enim $PA/QOS&, €id est morbum, quicumque est motus in animo turbi-€dus. nos melius: aegris enim corporibus simillima €animi est aegritudo, at non similis aegrotationis est €libido, non inmoderata laetitia, quae est voluptas €animi elata et gestiens. ipse etiam metus non est €morbi admodum similis, quamquam aegritudini est fi-€nitimus, sed proprie, ut aegrotatio in corpore, sic aegri- @1 €tudo in animo nomen habet non seiunctum a dolore. do-€loris huius igitur origo nobis explicanda est, id est causa €efficiens aegritudinem in animo tamquam aegrotatio-€nem in corpore. nam ut medici causa morbi inventa €curationem esse inventam putant, sic nos causa aegri-€tudinis reperta medendi facultatem reperiemus. @@Est igitur causa omnis in opinione, nec vero aegri-€tudinis solum, sed etiam reliquarum omnium pertur-€bationum, quae sunt genere quattuor, partibus plures. €nam cum omnis perturbatio sit animi motus vel ra-€tionis expers vel rationem aspernans vel rationi non €oboediens, isque motus aut boni aut mali opinione €citetur bifariam, quattuor perturbationes aequaliter €distributae sunt. nam duae sunt ex opinione boni; €quarum altera, voluptas gestiens, id est praeter €modum elata laetitia, opinione praesentis magni ali-€cuius boni, altera, cupiditas, quae recte vel libido €dici potest, quae est inmoderata adpetitio opinati magni boni rationi non obtemperans,_ergo haec duo €genera, voluptas gestiens et libido, bonorum opinione €turbantur, ut duo reliqua, metus et aegritudo, ma-€lorum. nam et metus opinio magni mali inpenden-€tis et aegritudo est opinio magni mali praesentis, €et quidem recens opinio talis mali, ut in eo rectum @1 €videatur esse angi, id autem est, ut is qui doleat €oportere opinetur se dolere. his autem perturbationi-€bus, quas in vitam hominum stultitia quasi quasdam €Furias inmittit atque incitat, omnibus viribus atque €opibus repugnandum est, si volumus hoc, quod datum €est vitae, tranquille placideque traducere. €@@Sed cetera alias; nunc aegritudinem, si possumus, de-€pellamus. id enim sit propositum, quandoquidem eam €tu videri tibi in sapientem cadere dixisti, quod ego nul-€lo modo existimo; taetra enim res est, misera, detesta-€bilis, omni contentione, velis, ut ita dicam, remisque fugienda. qualis enim tibi ille videtur €@@@@'Ta/ntalo progna/tus, Pelope na/tus, qui quondam a/ €@@@@@@@socru €@@@@Oe/nomao rege Hi/ppodameam ra/ptis nanctus €@@@@@@@nu/ptiis_'? €Iovis iste quidem pronepos. tamne ergo abiectus tam-€que fractus? €@@@@'Noli/te' inquit 'hospite/s ad me adi/re, ilico i/stic, €@@@@Ne co/ntagio/ mea boni/s umbrave o/bsit. €@@@@Tanta vis sce/leris in co/rpore hae/ret.' €tu te, Thyesta, damnabis orbabisque luce propter vim €sceleris alieni? quid? illum filium Solis nonne patris €ipsius luce indignum putas? €@@@@'Refu/gere oculi, co/rpus macie exta/buit, €@@@@Lacrimae/ peredere u/more exangui/s genas, @1 €@@@@Situm i/nter oris ba/rba paedore ho/rrida atque €@@@@Into/nsa infuscat pe/ctus inluvie/ scabrum.' €haec mala, o stultissime Aeeta, ipse tibi addidisti; €non inerant in is quae tibi casus invexerat, et qui-€dem inveterato malo, cum tumor animi resedisset_est €autem aegritudo, ut docebo, in opinione mali recen-€tis_; sed maeres videlicet regni desiderio, non filiae. €illam enim oderas, et iure fortasse; regno non aequo €animo carebas. est autem inpudens luctus maerore se conficientis, quod imperare non liceat liberis. Diony-€sius quidem tyrannus Syracusis expulsus Corinthi pue-€ros docebat: usque eo imperio carere non poterat. Tar-€quinio vero quid impudentius, qui bellum gereret cum €is qui eius non tulerant superbiam? is cum restitui €in regnum nec Veientium nec Latinorum armis po-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜›‡tuisset, Cumas contulisse se dicitur inque ea urbe €senio et aegritudine esse confectus. Hoc tu igitur €censes sapienti accidere posse, ut aegritudine oppri-€matur, id est miseria? nam cum omnis perturbatio mi-€seria est, tum carnificina est aegritudo. habet ardorem €libido, levitatem laetitia gestiens, humilitatem metus, €sed aegritudo maiora quaedam, tabem cruciatum ad-€flictationem foeditatem, lacerat exest animum plane-€que conficit. hanc nisi exuimus sic ut abiciamus, miseria €carere non possumus. @@Atque hoc quidem perspicuum est, tum aegritudi-€nem existere, cum quid ita visum sit, ut magnum quod- @1 €dam malum adesse et urgere videatur. Epicuro autem €placet opinionem mali aegritudinem esse natura, ut, €quicumque intueatur in aliquod maius malum, si id €sibi accidisse opinetur, sit continuo in aegritudine. Cy-€renaici non omni malo aegritudinem effici censent, sed €insperato et necopinato malo. est id quidem non me-€diocre ad aegritudinem augendam: videntur enim om-€nia repentina graviora. ex hoc et illa iure laudantur: €@@@@'E/go cum genui, tu/m morituros sci/vi et ei rei €@@@@@@@su/stuli. €@@@@Prae/terea ad Troia/m cum misi ob de/fendendam €@@@@@@@Grae/ciam, €@@@@Sci/bam me in morti/ferum bellum, no/n in epulas €@@@@@@@mi/ttere.' haec igitur praemeditatio futurorum malorum lenit €eorum adventum, quae venientia longe ante videris. €itaque apud Euripiden a Theseo dicta laudantur; licet €enim, ut saepe facimus, in Latinum illa convertere: €@@@@'Nam qui hae/c audita a do/cto meminisse/m viro, €@@@@Futu/ras mecum co/mmentabar mi/serias: €@@@@Aut mo/rtem acerbam aut e/xili maesta/m fugam €@@@@Aut se/mper aliquam mo/lem meditaba/r mali, €@@@@Ut, si/ qua invecta di/ritas casu/ foret, €@@@@Ne me i/nparatum cu/ra lacerare/t repens.' quod autem Theseus a docto se audisse dicit, id de €se ipso loquitur Euripides. fuerat enim auditor Anaxa-€gorae, quem ferunt nuntiata morte filii dixisse: 'scie-€bam me genuisse mortalem.' quae vox declarat is esse @1 €haec acerba, quibus non fuerint cogitata. ergo id qui-€dem non dubium, quin omnia, quae mala putentur, sint €inprovisa graviora. itaque quamquam non haec una €res efficit maximam aegritudinem, tamen, quoniam €multum potest provisio animi et praeparatio ad mi-€nuendum dolorem, sint semper omnia homini humana €meditata. et nimirum haec est illa praestans et divina €sapientia, et perceptas penitus et pertractatas res €humanas habere, nihil admirari, cum acciderit, nihil, €ante quam evenerit, non evenire posse arbitrari. €@@@@'Quam ob rem o/mnis, cum secu/ndae res sunt €@@@@@@@ma/xume, tum ma/xume €@@@@Medita/ri secum opo/rtet, quo pacto a/dversam ae-€@@@@@@@rumna/m ferant. €@@@@Peri/cla, damna pe/regre rediens se/mper secum €@@@@@@@co/gitet, €@@@@Aut fi/li peccatum au/t uxoris mo/rtem aut morbum €@@@@@@@fi/liae, €@@@@Commu/nia esse haec, ne/ quid horum umquam €@@@@@@@a/ccidat animo/ novum; €@@@@Quicqui/d praeter spem eve/niat, omne id de/putare €@@@@@@@esse i/n lucro.' ergo hoc Terentius a philosophia sumptum cum tam €commode dixerit, nos, e quorum fontibus id haustum €est, non et dicemus hoc melius et constantius sentie-€mus? hic est enim ille voltus semper idem, quem dici-€tur Xanthippe praedicare solita in viro suo fuisse So- @1 €crate: eodem semper se vidisse exeuntem illum domo €et revertentem. Nec vero ea frons erat, quae M. Crassi €illius veteris, quem semel ait in omni vita risisse Lu-€cilius, sed tranquilla et serena; sic enim accepimus. €iure autem erat semper idem voltus, cum mentis, a €qua is fingitur, nulla fieret mutatio. quare accipio €equidem a Cyrenaicis haec arma contra casus et even-€tus, quibus eorum advenientes impetus diuturna prae-€meditatione frangantur, simulque iudico malum illud €opinionis esse, non naturae; si enim in re esset, cur €fierent provisa leviora? @@Sed est, isdem de rebus quod dici possit subtilius, €si prius Epicuri sententiam viderimus. qui censet €necesse esse omnis in aegritudine esse, qui se in malis €esse arbitrentur, sive illa ante provisa et expectata €sint sive inveteraverint. nam neque vetustate minui €mala nec fieri praemeditata leviora, stultamque etiam €esse meditationem futuri mali aut fortasse ne futuri €quidem: satis esse odiosum malum omne, cum venis-€set; qui autem semper cogitavisset accidere posse €aliquid adversi, ei fieri illud sempiternum malum; si €vero ne futurum quidem sit, frustra suscipi miseriam €voluntariam; ita semper angi aut accipiendo aut cogi-tando malo. Levationem autem aegritudinis in duabus €rebus ponit, avocatione a cogitanda molestia et revo-€catione ad contemplandas voluptates. parere enim €censet animum rationi posse et, quo illa ducat, sequi. €vetat igitur ratio intueri molestias, abstrahit ab acer- @1 €bis cogitationibus, hebetem aciem ad miserias con-€templandas facit; a quibus cum cecinit receptui, in-€pellit rursum et incitat ad conspiciendas totaque €mente contrectandas varias voluptates, quibus ille et €praeteritarum memoria et spe consequentium sapien-€tis vitam refertam putat. Haec nostro more nos dixi-€mus, Epicurii dicunt suo; sed quae dicant, videamus, €quo modo, neglegamus. @@Principio male reprehendunt praemeditationem re-€rum futurarum. nihil est enim quod tam optundat ele-€vetque aegritudinem quam perpetua in omni vita co-€gitatio nihil esse quod non accidere possit, quam me-€ditatio condicionis humanae, quam vitae lex commen-€tatioque parendi, quae non hoc adfert, ut semper €maereamus, sed ut numquam. neque enim, qui rerum €naturam, qui vitae varietatem, qui inbecillitatem ge-€neris humani cogitat, maeret, cum haec cogitat, sed €tum vel maxime sapientiae fungitur munere: utrum-€que enim consequitur, ut et considerandis rebus hu-€manis proprio philosophiae fruatur officio et adversis €casibus triplici consolatione sanetur, primum quod €[2nihil ei accidit nisi quod]2 posse accidere diu cogi-€taverit, quae cogitatio una maxime molestias omnis €extenuat et diluit, deinde quod humana humane fe-€renda intellegit, postremo quod videt malum nullum @1 €esse nisi culpam, culpam autem nullam esse, cum id, €quod ab homine non potuerit praestari, evenerit. @@Nam revocatio illa, quam adfert, cum a contuendis €nos malis avocat, nulla est. non est enim in nostra €potestate fodicantibus is rebus, quas malas esse opi-€nemur, dissimulatio vel oblivio: lacerant, vexant, sti-€mulos admovent, ignis adhibent, respirare non sinunt, €et tu oblivisci iubes, quod contra naturam est, qui, €[2quod]2 a natura datum est, auxilium extorqueas in-€veterati doloris? est enim tarda illa quidem medicina, €sed tamen magna, quam adfert longinquitas et dies. €Iubes me bona cogitare, oblivisci malorum. diceres €aliquid, et magno quidem philosopho dignum, si ea €bona esse sentires, quae essent homine dignissima. €Pythagoras mihi si diceret aut Socrates aut Plato: 'quid iaces aut quid maeres aut cur succumbis cedis-€que fortunae? quae pervellere te forsitan potuerit et €pungere, non potuit certe vires frangere. magna vis €est in virtutibus; eas excita, si forte dormiunt. iam €tibi aderit princeps fortitudo, quae te animo tanto €esse coget, ut omnia, quae possint homini evenire, €contemnas et pro nihilo putes. aderit temperantia, €quae est eadem moderatio, a me quidem paulo ante €appellata frugalitas, quae te turpiter et nequiter facere €nihil patietur. quid est autem nequius aut turpius €ecfeminato viro? ne iustitia quidem sinet te ista €facere, cui minimum esse videtur in hac causa loci; €quae tamen ita dicet dupliciter esse te iniustum, cum €et alienum adpetas, qui mortalis natus condicionem €postules inmortalium et graviter feras te, quod uten- @1 dum acceperis, reddidisse. prudentiae vero quid re-€spondebis docenti virtutem sese esse contentam, quo €modo ad bene vivendum, sic etiam ad beate? quae €si extrinsecus religata pendeat et non et oriatur a se €et rursus ad se revertatur et omnia sua complexa €nihil quaerat aliunde, non intellego, cur aut verbis €tam vehementer ornanda aut re tantopere expetenda €videatur'_ad haec bona me si revocas, Epicure, €pareo, sequor, utor te ipso duce, obliviscor etiam ma-€lorum, ut iubes, eoque facilius, quod ea ne in malis þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜¥ˆ‹quidem ponenda censeo. sed traducis cogitationes €meas ad voluptates. quas? corporis, credo, aut quae €propter corpus vel recordatione vel spe cogitentur. €num quid est aliud? rectene interpretor sententiam €tuam? solent enim isti negare nos intellegere, quid dicat Epicurus. hoc dicit, et hoc ille acriculus me au-€diente Athenis senex Zeno, istorum acutissimus, con-€tendere et magna voce dicere solebat: eum esse bea-€tum, qui praesentibus voluptatibus frueretur confide-€retque se fruiturum aut in omni aut in magna parte €vitae dolore non interveniente, aut si interveniret, si €summus foret, futurum brevem, sin productior, plus €habiturum iucundi quam mali; haec cogitantem fore €beatum, praesertim cum et ante perceptis bonis con-€tentus esset [2et]2 nec mortem nec deos extimesceret. €habes formam Epicuri vitae beatae verbis Zenonis ex-€pressam, nihil ut possit negari. @@Quid ergo? huiusne vitae propositio et cogitatio €aut Thyestem levare poterit aut Aeetam, de quo paulo €ante dixi, aut Telamonem pulsum patria exulantem €atque egentem? in quo haec admiratio fiebat: @1 €@@@@'Hi/cine est ille Te/lamon, modo quem glo/ria ad €@@@@@@@caelum e/xtulit, €@@@@Quem a/spectabant, cui/us ob os Grai o/ra obverte-€@@@@@@@ba/nt sua?' quodsi cui, ut ait idem, 'simul animus cum re con-€cidit', a gravibus illis antiquis philosophis petenda €medicina est, non ab his voluptariis. quam enim isti €bonorum copiam dicunt? fac sane esse summum bo-€num non dolere_quamquam id non vocatur volup-€tas, sed non necesse est nunc omnia_: idne est, quo €traducti luctum levemus? sit sane summum malum €dolere: in eo igitur qui non est, si malo careat, conti-nuone fruitur summo bono? Quid tergiversamur, €Epicure, nec fatemur eam nos dicere voluptatem, €quam tu idem, cum os perfricuisti, soles dicere? sunt €haec tua verba necne? in eo quidem libro, qui con-€tinet omnem disciplinam tuam,_fungar enim iam €interpretis munere, ne quis me putet fingere_dicis €haec: 'nec equidem habeo, quod intellegam bonum €illud, detrahens eas voluptates quae sapore perci-€piuntur, detrahens eas quae rebus percipiuntur vene-€riis, detrahens eas quae auditu e cantibus, detrahens €eas etiam quae ex formis percipiuntur oculis suavis €motiones, sive quae aliae voluptates in toto homine €gignuntur quolibet sensu. nec vero ita dici potest, men-€tis laetitiam solam esse in bonis. laetantem enim men-€tem ita novi: spe eorum omnium, quae supra dixi, fore ut natura is potiens dolore careat.' atque haec quidem €his verbis, quivis ut intellegat, quam voluptatem norit @1 €Epicurus. deinde paulo infra: 'saepe quaesivi' inquit €'ex is qui appellabantur sapientes, quid haberent quod €in bonis relinquerent, si illa detraxissent, nisi si vellent €voces inanis fundere: nihil ab is potui cognoscere. qui €si virtutes ebullire volent et sapientias, nihil aliud di-€cent nisi eam viam, qua efficiantur eae voluptates quas €supra dixi.' quae secuntur, in eadem sententia sunt, €totusque liber, qui est de summo bono, refertus est et verbis et sententiis talibus. ad hancine igitur vitam Te-€lamonem illum revocabis, ut leves aegritudinem, et €si quem tuorum adflictum maerore videris, huic acipen-€serem potius quam aliquem Socraticum libellum dabis? €hydrauli hortabere ut audiat voces potius quam Pla-€tonis? expones, quae spectet, florida et varia? fasci-€culum ad naris admovebis? incendes odores et sertis €redimiri iubebis et rosa? si vero aliquid etiam_, tum plane luctum omnem absterseris. haec Epicuro con-€fitenda sunt aut ea, quae modo expressa ad verbum €dixi, tollenda de libro vel totus liber potius abiciundus; €est enim confertus voluptatibus. Quaerendum igitur, €quem ad modum aegritudine privemus eum qui €ita dicat: €@@@@'Pol mi/hi fortuna ma/gis nunc defit qua/m genus. €@@@@Na/mque regnum su/ppetebat mi, u/t scias, quanto e/ loco, €@@@@Qua/ntis opibus, qui/bus de rebus la/psa fortuna a/ccidat.' @1 €quid? huic calix mulsi impingendus est, ut plorare €desinat, aut aliquid eius modi? ecce tibi ex altera parte €ab eodem poe+ta; 'ex opibus summis opis egens, Hec-€tor, tuae'_huic subvenire debemus; quaerit enim €auxilium: €@@@@'Qui/d petam prae/sidi aut e/xequar quo/ve nunc €@@@@Au/xilio e/xili au/t fugae fre/ta sim? €@@@@A/rce et urbe o/rba sum. quo a/ccidam? quo a/pplicem? €@@@@Cui/ nec arae pa/triae domi stant, fra/ctae et dis-€@@@@@@@iectae/ iacent, €@@@@Fa/na flamma de/flagrata, to/sti alti stant pa/rietes €@@@@De/formati atque a/biete crispa_' €scitis quae sequantur, et illa in primis: €@@@@'O pa/ter, o patria, o Pri/ami domus, €@@@@Saeptum a/ltisono cardi/ne templum! €@@@@Vidi e/go te adstante ope ba/rbarica €@@@@Tecti/s caelatis la/queatis, €@@@@Auro e/bore instructam re/gifice.' o poe+tam egregium! quamquam ab his cantoribus €Euphorionis contemnitur. sentit omnia repentina et nec-€opinata esse graviora; exaggeratis igitur regiis opi-€bus, quae videbantur sempiternae fore, quid adiungit? €@@@@'Haec o/mnia vidi infla/mmari, €@@@@Priamo/ vi vitam evi/tari, €@@@@Iovis a/ram sanguine tu/rpari.' praeclarum carmen! est enim et rebus et verbis et €modis lugubre. Eripiamus huic aegritudinem. quo mo- @1 €do? conlocemus in culcita plumea, psaltriam addu-€camus, demus hedycrum, [2odorum]2 incendamus scu-€tellam, dulciculae potionis aliquid videamus et cibi? €haec tandem bona sunt, quibus aegritudines gravis-€sumae detrahantur? tu enim paulo ante ne intellegere €quidem te alia ulla dicebas. revocari igitur oportere a €maerore ad cogitationem bonorum conveniret mihi €cum Epicuro, si, quid esset bonum, conveniret. €@@Dicet aliquis: quid ergo? tu Epicurum existimas €ista voluisse, aut libidinosas eius fuisse sententias? €ego vero minime; video enim ab eo dici multa severe, €multa praeclare. itaque, ut saepe dixi, de acumine €agitur eius, non de moribus; quamvis spernat volup-€tates eas quas modo laudavit, ego tamen meminero €quod videatur ei summum bonum. non enim verbo €solum posuit voluptatem, sed explanavit quid diceret: €'saporem' inquit 'et corporum complexum et ludos €atque cantus et formas eas quibus oculi iucunde mo-€veantur.' num fingo, num mentior? cupio refelli. quid €enim laboro nisi ut veritas in omni quaestione ex-plicetur? 'at idem ait non crescere voluptatem dolore €detracto, summamque esse voluptatem nihil dolere.' €paucis verbis tria magna peccata: unum, quod secum €ipse pugnat. modo enim ne suspicari quidem se @1 €quicquam bonum, nisi sensus quasi titillarentur vo-€luptate; nunc autem summam voluptatem esse do-€lore carere: potestne magis secum ipse pugnare? al-€terum peccatum, quod, cum in natura tria sint, unum €gaudere, alterum dolere, tertium nec gaudere nec do-€lere, hic primum et tertium putat idem esse nec distin-€guit a non dolendo voluptatem. tertium peccatum com-€mune cum quibusdam, quod, cum virtus maxime expe-€tatur eiusque adipiscendae causa philosophia quaesita sit, ille a virtute summum bonum separavit. 'at laudat €saepe virtutem'. et quidem C. Gracchus, cum largitio-€nes maximas fecisset et effudisset aerarium, verbis €tamen defendebat aerarium. quid verba audiam, cum €facta videam? L. Piso ille Frugi semper contra legem €frumentariam dixerat. is lege lata consularis ad frumen-€tum accipiundum venerat. animum advertit Gracchus €in contione Pisonem stantem; quaerit audiente p. R., €qui sibi constet, cum ea lege frumentum petat, quam €dissuaserit. 'nolim' inquit 'mea bona, Gracche, tibi €viritim dividere libeat, sed, si facias, partem petam.' €parumne declaravit vir gravis et sapiens lege Sempro-€nia patrimonium publicum dissupari? lege orationes Gracchi, patronum aerarii esse dices. negat Epicurus €iucunde posse vivi, nisi cum virtute vivatur, negat ul-€lam in sapientem vim esse fortunae, tenuem victum an-€tefert copioso, negat ullum esse tempus, quo sapiens €non beatus sit. omnia philosopho digna, sed cum vo-€luptate pugnantia. 'non istam dicit voluptatem'. dicat €quamlibet; nempe eam dicit, in qua virtutis nulla pars €insit. age, si voluptatem non intellegimus, ne dolorem @1 €quidem? nego igitur eius esse, qui dolore summum €malum metiatur, mentionem facere virtutis. @@Et queruntur quidam Epicurei, viri optimi_nam þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜²‚nullum genus est minus malitiosum_, me studiose €dicere contra Epicurum. ita credo, de honore aut de €dignitate contendimus. mihi summum in animo bo-€num videtur, illi autem in corpore, mihi in virtute, illi €in voluptate. et illi pugnant, et quidem vicinorum fidem €implorant_multi autem sunt, qui statim convolent €_; ego sum is qui dicam me non laborare, actum habi-turum, quod egerint. quid enim? de bello Punico agi-€tur? de quo ipso cum aliud M. Catoni, aliud L. Len-€tulo videretur, nulla inter eos concertatio umquam fuit. €hi nimis iracunde agunt, praesertim cum ab is non sane €animosa defendatur sententia, pro qua non in senatu, €non in contione, non apud exercitum neque ad censores €dicere audeant. sed cum istis alias, et eo quidem ani-€mo, nullum ut certamen instituam, verum dicentibus fa-€cile cedam; tantum admonebo, si maxime verum sit ad €corpus omnia referre sapientem sive, ut honestius di-€cam, nihil facere nisi quod expediat, sive omnia re-€ferre ad utilitatem suam, quoniam haec plausibilia non €sunt, ut in sinu gaudeant, gloriose loqui desinant. @@Cyrenaicorum restat sententia; qui tum aegritudi-€nem censent existere, si necopinato quid evenerit. est €id quidem magnum, ut supra dixi; etiam Chrysippo €ita videri scio, quod provisum ante non sit, id ferire €vehementius; sed non sunt in hoc omnia. quamquam €hostium repens adventus magis aliquanto conturbat @1 €quam expectatus, et maris subita tempestas quam ante €provisa terret navigantes vehementius, et eius modi €sunt pleraque. sed cum diligenter necopinatorum na-€turam consideres, nihil aliud reperias nisi omnia videri €subita maiora, et quidem ob duas causas, primum quod, €quanta sint quae accidunt, considerandi spatium non €datur, deinde, cum videtur praecaveri potuisse, si pro-€visum esset, quasi culpa contractum malum aegritu-dinem acriorem facit. Quod ita esse dies declarat, quae €procedens ita mitigat, ut isdem malis manentibus non €modo leniatur aegritudo, sed in plerisque tollatur. Kar-€thaginienses multi Romae servierunt, Macedones rege €Perse capto; vidi etiam in Peloponneso, cum essem €adulescens, quosdam Corinthios. hi poterant omnes €eadem illa de Andromacha deplorare: 'haec omnia €vidi . . . . ', sed iam decantaverant fortasse. eo enim €erant voltu, oratione, omni reliquo motu et statu, ut €eos Argivos aut Sicyonios diceres, magisque me mo-€verant Corinthi subito aspectae parietinae quam ipsos €Corinthios, quorum animis diuturna cogitatio callum vetustatis obduxerat. legimus librum Clitomachi, quem €ille eversa Karthagine misit consolandi causa ad capti-€vos, cives suos; in eo est disputatio scripta Carneadis, €quam se ait in commentarium rettulisse. cum ita po-€situm esset, videri fore in aegritudine sapientem patria €capta, quae Carneades contra dixerit, scripta sunt. tan-€ta igitur calamitatis praesentis adhibetur a philosopho €medicina, quanta inveteratae ne desideratur quidem, €nec, si aliquot annis post idem ille liber captivis missus €esset, volneribus mederetur, sed cicatricibus. sensim @1 €enim et pedetemptim progrediens extenuatur dolor, €non quo ipsa res immutari soleat aut possit, sed id, €quod ratio debuerat, usus docet, minora esse ea quae €sint visa maiora. @@Quid ergo opus est, dicet aliquis, omnino ratione aut €consolatione illa, qua solemus uti, cum levare dolorem €maerentium volumus? hoc enim fere tum habemus in €promptu, nihil oportere inopinatum videri. aut qui to-€lerabilius feret incommodum, qui cognoverit necesse €esse homini tale aliquid accidere? haec enim oratio de €ipsa summa mali nihil detrahit, tantum modo adfert, €nihil evenisse quod non opinandum fuisset. neque ta-€men genus id orationis in consolando non valet, sed €id haud sciam an plurimum. * ergo ista necopinata €non habent tantam vim, ut aegritudo ex is omnis oria-€tur; feriunt enim fortasse gravius, non id efficiunt, ut €ea, quae accidant maiora videantur: quia recentia sunt, maiora videntur, non quia repentina. * Duplex est igitur €ratio veri reperiendi non in is solum, quae mala, sed in €is etiam, quae bona videntur. nam aut ipsius rei natura €qualis et quanta sit, quaerimus, ut de paupertate non €numquam, cuius onus disputando levamus docentes, @1 €quam parva et quam pauca sint quae natura desideret, €aut a disputandi subtilitate orationem ad exempla tra-€ducimus. hic Socrates commemoratur, hic Diogenes, €hic Caecilianum illud: 'saepe est etiam sub palliolo €sordido sapientia.' cum enim paupertatis una eadem-€que sit vis, quidnam dici potest, quam ob rem C. Fa-€bricio tolerabilis ea fuerit, alii negent se ferre posse? huic igitur alteri generi similis est ea ratio consolandi, €quae docet humana esse quae acciderint. non enim id €solum continet ea disputatio, ut cognitionem adferat €generis humani, sed significat tolerabilia esse, quae et €tulerint et ferant ceteri. de paupertate agitur: multi €patientes pauperes commemorantur; de contemnendo €honore: multi inhonorati proferuntur, et quidem prop-€ter id ipsum beatiores, eorumque, qui privatum otium €negotiis publicis antetulerunt, nominatim vita laudatur, €nec siletur illud potentissimi regis anapaestum, qui €laudat senem et fortunatum esse dicit, quod inglorius €sit atque ignobilis ad supremum diem perventurus; similiter commemorandis exemplis orbitates quoque €liberum praedicantur, eorumque, qui gravius ferunt, €luctus aliorum exemplis leniuntur. sic perpessio cete-€rorum facit, ut ea quae acciderint multo minora quam €quanta sint existimata, videantur. ita fit, sensim co-€gitantibus ut, quantum sit ementita opinio, appareat. €atque hoc idem et Telamo ille declarat: 'ego cum ge-€nui . . . . . ' et Theseus: 'futuras mecum commentabar mi-€serias' et Anaxagoras: 'sciebam me genuisse morta-€lem.' hi enim omnes diu cogitantes de rebus humanis @1 €intellegebant eas nequaquam pro opinione volgi esse €extimescendas. et mihi quidem videtur idem fere ac-€cidere is qui ante meditantur, quod is quibus medetur €dies, nisi quod ratio quaedam sanat illos, hos ipsa na-€tura intellecto eo quod rem continet, illud malum, quod €opinatum sit esse maxumum, nequaquam esse tantum, ut vitam beatam possit evertere. hoc igitur efficitur, ut €ex illo necopinato plaga maior sit, non, ut illi putant, ut, €cum duobus pares casus evenerint, is modo aegritudine €adficiatur, cui ille necopinato casus evenerit. €@@Itaque dicuntur non nulli in maerore, cum de hac €communi hominum condicione audivissent, ea lege esse €nos natos, ut nemo in perpetuum esse posset expers €mali, gravius etiam tulisse. quocirca Carneades, ut vi-€deo nostrum scribere Antiochum, reprendere Chrysip-€pum solebat laudantem Euripideum carmen illud: €@@@@'Morta/lis nemo est que/m non attinga/t dolor €@@@@Morbu/sque; multis su/nt humandi li/beri, €@@@@Rursu/m creandi, mo/rsque est finita o/mnibus. €@@@@Quae ge/neri humano ango/rem nequicquam a/dferunt: €@@@@Redde/nda terrae est te/rra, tum vita o/mnibus €@@@@Mete/nda ut fruges. si/c iubet Nece/ssitas.' negabat genus hoc orationis quicquam omnino ad le-€vandam aegritudinem pertinere. id enim ipsum dolen-€dum esse dicebat, quod in tam crudelem necessitatem €incidissemus; nam illam quidem orationem ex comme-€moratione alienorum malorum ad malivolos conso- @1 €landos esse accommodatam. Mihi vero longe videtur €secus. nam et necessitas ferendae condicionis huma-€nae quasi cum deo pugnare prohibet admonetque esse €hominem, quae cogitatio magno opere luctum levat, €et enumeratio exemplorum, non ut animum malivolo-€rum oblectet, adfertur, sed ut ille qui maeret ferun-€dum sibi id censeat, quod videat multos moderate et €tranquille tulisse. @@Omnibus enim modis fulciendi sunt, qui ruunt nec €cohaerere possunt propter magnitudinem aegritudinis. €ex quo ipsam aegritudinem $LU/PHN& Chrysippus quasi €solutionem totius hominis appellatam putat. Quae tota €poterit evelli explicata, ut principio dixi, causa aegritu-€dinis; est enim nulla alia nisi opinio et iudicium magni €praesentis atque urgentis mali. itaque et dolor corpo-€ris, cuius est morsus acerrumus, perferetur spe propo-€sita boni, et acta aetas honeste ac splendide tantam ad-€fert consolationem, ut eos qui ita vixerint aut non þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜½ˆ‹attingat aegritudo aut perleviter pungat animi dolor. €@@Sed ad hanc opinionem magni mali cum illa etiam €opinio accessit oportere, rectum esse, ad officium per-€tinere ferre illud aegre quod acciderit, tum denique efficitur illa gravis aegritudinis perturbatio. ex hac €opinione sunt illa varia et detestabilia genera lugendi: €paedores, muliebres lacerationes genarum, pectoris fe-€minum capitis percussiones; hinc ille Agamemno Ho-€mericus et idem Accianus 'scindens dolore identidem €intonsam comam'; in quo facetum illud Bionis, perinde @1 €stultissimum regem in luctu capillum sibi evellere, quasi calvitio maeror levaretur. Sed haec omnia fa-€ciunt opinantes ita fieri oportere. itaque et Aeschines in €Demosthenem invehitur, quod is septimo die post filiae €mortem hostias immolavisset. at quam rhetorice, quam €copiose! quas sententias colligit, quae verba contor-€quet! ut licere quidvis rhetori intellegas. quae nemo €probaret, nisi insitum illud in animis haberemus, om-€nis bonos interitu suorum quam gravissime maerere €oportere. ex hoc evenit, ut in animi doloribus alii solitu-€dines captent, ut ait Homerus de Bellerophonte: €@@@@'Qui miser in campis maerens errabat Aleis €@@@@Ipse suum cor edens, hominum vestigia vitans;' €et Nioba fingitur lapidea propter aeternum, credo, in €luctu silentium, Hecubam autem putant propter animi €acerbitatem quandam et rabiem fingi in canem esse €conversam. sunt autem alii, quos in luctu cum ipsa €solitudine loqui saepe delectat, ut illa apud Ennium €nutrix: €@@@@'Cupi/do cepit mi/seram nunc me pro/loqui €@@@@Caelo a/tque terrae Me/deai mi/serias.' haec omnia recta vera debita putantes faciunt in do-€lore, maximeque declaratur hoc quasi officii iudicio €fieri, quod, si qui forte, cum se in luctu esse vellent, €aliquid fecerunt humanius aut si hilarius locuti sunt, €revocant se rursus ad maestitiam peccatique se in-€simulant, quod dolere intermiserint. pueros vero ma-€tres et magistri castigare etiam solent, nec verbis so-€lum, sed etiam verberibus, si quid in domestico luctu @1 €hilarius ab is factum est aut dictum, plorare cogunt. €Quid? ipsa remissio luctus cum est consecuta intellec-€tumque est nihil profici maerendo, nonne res declarat fuisse totum illud voluntarium? Quid ille Terentianus €'ipse se poeniens', id est $E(AUTO\N TIMWROU/MENOS&? €@@@@'Decre/vi tantispe/r me minus iniu/riae, €@@@@Chreme/s, meo gnato fa/cere, dum fia/m miser.' €hic decernit, ut miser sit. num quis igitur quicquam €decernit invitus? 'malo quidem me quovis dignum de-€putem_' malo se dignum deputat, nisi miser sit. vides €ergo opinionis esse, non naturae malum. Quid, quos res €ipsa lugere prohibet? ut apud Homerum cotidianae €neces interitusque multorum sedationem maerendi ad-€ferunt, apud quem ita dicitur: €@@@@'Namque nimis multos atque omni luce cadentis €@@@@Cernimus, ut nemo possit maerore vacare. €@@@@Quo magis est aequum tumulis mandare peremptos €@@@@Firmo animo et luctum lacrimis finire diurnis.' Ergo in potestate est abicere dolorem, cum velis, €tempori servientem. an est ullum tempus, quoniam €quidem res in nostra potestate est, cui non ponendae €curae [2et]2 aegritudinis causa serviamus? constabat eos, €qui concidentem volneribus Cn. Pompeium vidissent, €cum in illo ipso acerbissimo miserrimoque spectaculo €sibi timerent, quod se classe hostium circumfusos vi-€derent, nihil aliud tum egisse, nisi ut remiges hor-€tarentur et ut salutem adipiscerentur fuga; postea-€quam Tyrum venissent, tum adflictari lamentarique €coepisse. timor igitur ab his aegritudinem potuit re- @1 €pellere, ratio ab sapienti viro non poterit? Quid est €autem quod plus valeat ad ponendum dolorem, quam €cum est intellectum nil profici et frustra esse suscep-€tum? si igitur deponi potest, etiam non suscipi potest; €voluntate igitur et iudicio suscipi aegritudinem confi-tendum est. Idque indicatur eorum patientia, qui cum €multa sint saepe perpessi, facilius ferunt quicquid ac-€cidit, obduruisseque iam sese contra fortunam arbi-€trantur, ut ille apud Euripidem: €@@@@'Si mi/hi nunc tristis pri/mum inluxisse/t dies €@@@@Nec tam ae/rumnoso na/vigavisse/m salo, €@@@@Esse/t dolendi cau/sa, ut iniecto e/culei €@@@@Freno/ repente ta/ctu exagitantu/r novo; €@@@@Sed ia/m subactus mi/seriis opto/rpui.' €defetigatio igitur miseriarum aegritudines cum faciat €leniores, intellegi necesse est non rem ipsam causam atque fontem esse maeroris. Philosophi summi ne-€quedum tamen sapientiam consecuti nonne intellegunt €in summo se malo esse? sunt enim insipientes, neque €insipientia ullum maius malum est. neque tamen lu-€gent. quid ita? quia huic generi malorum non adfin-€gitur illa opinio, rectum esse et aequum et ad officium €pertinere aegre ferre, quod sapiens non sis, quod idem €adfingimus huic aegritudini, in qua luctus inest, quae omnium maxuma est. itaque Aristoteles veteres philo-€sophos accusans, qui existumavissent philosophiam €suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut @1 €gloriosissimos fuisse; sed se videre, quod paucis annis €magna accessio facta esset, brevi tempore philoso-€phiam plane absolutam fore. Theophrastus autem mo-€riens accusasse naturam dicitur, quod cervis et corni-€cibus vitam diuturnam, quorum id nihil interesset, ho-€minibus, quorum maxime interfuisset, tam exiguam vi-€tam dedisset; quorum si aetas potuisset esse longin-€quior, futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni €doctrina hominum vita erudiretur. querebatur igitur se €tum, cum illa videre coepisset, extingui. quid? ex cete-€ris philosophis nonne optumus et gravissumus quisque €confitetur multa se ignorare et multa sibi etiam atque etiam esse discenda? neque tamen, cum se in media €stultitia, qua nihil est peius, haerere intellegant, aegri-€tudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio of-€ficiosi doloris. Quid, qui non putant lugendum viris? €qualis fuit Q. Maxumus efferens filium consularem, €qualis L. Paulus duobus paucis diebus amissis filiis, €qualis M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione conlegimus. quid hos €aliud placavit nisi quod luctum et maerorem esse non €putabant viri? ergo id, quod alii rectum opinantes €aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegri-€tudinem reppulerunt. ex quo intellegitur non in natura, €sed in opinione esse aegritudinem. €@@Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua vo-€luntate maereat? natura adfert dolorem, cui quidem €Crantor, inquiunt, vester cedendum putat; premit enim €atque instat, nec resisti potest. itaque Oileus ille apud @1 €Sophoclem, qui Telamonem antea de Aiacis morte con-€solatus esset, is cum audivisset de suo, fractus est. €de cuius commutata mente sic dicitur: €@@@@'Nec ve/ro tanta prae/ditus sapie/ntia €@@@@Quisqua/m est, qui aliorum aeru/mnam dictis a/dlevans €@@@@Non i/dem, cum fortu/na mutata i/mpetum €@@@@Conve/rtat, clade su/bita frangatu/r sua, €@@@@Ut i/lla ad alios di/cta et praecepta e/xcidant.' €haec cum disputant, hoc student efficere, naturae ob-€sisti nullo modo posse; idem tamen fatentur graviores €aegritudines suscipi, quam natura cogat. quae est igi-€tur amentia_? ut nos quoque idem ab illis requira-mus. Sed plures sunt causae suscipiendi doloris: pri-€mum illa opinio mali, quo viso atque persuaso aegri-€tudo insequitur necessario. deinde etiam gratum mor-€tuis se facere, si graviter eos lugeant, arbitrantur. ac-€cedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim €diis inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum €plaga perculsi adflictos se et stratos esse fateantur. €sed haec inter se quam repugnent, plerique non vident. €laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui €alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vitu-€perandos. quasi fieri ullo modo possit, quod in ama-€torio sermone dici solet, ut quisquam plus alterum dili-gat quam se. praeclarum illud est et, si quaeris, rec-€tum quoque et verum, ut eos, qui nobis carissimi esse €debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut vero plus, €fieri nullo pacto potest. ne optandum quidem est in €amicitia, ut me ille plus quam se, ego illum plus quam €me; perturbatio vitae, si ita sit, atque officiorum om- @1 þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜É‡nium consequatur. sed de hoc alias; nunc illud satis €est, non attribuere ad amissionem amicorum miseriam €nostram, ne illos plus quam ipsi velint, si sentiant, plus €certe quam nosmet ipsos diligamus. Nam quod aiunt €plerosque consolationibus nihil levari adiunguntque €consolatores ipsos confiteri se miseros, cum ad eos im-€petum suum fortuna converterit, utrumque dissolvitur. €sunt enim ista non naturae vitia, sed culpae. stul-€titiam autem accusare quamvis copiose licet. nam et €qui non levantur, ipsi [2se]2 ad miseriam invitant, et qui €suos casus aliter ferunt atque ut auctores aliis ipsi €fuerunt, non sunt vitiosiores quam fere plerique, qui €avari avaros, gloriae cupidos gloriosi reprehendunt. €est enim proprium stultitiae aliorum vitia cernere, ob-livisci suorum. Sed nimirum hoc maxume est expri-€mendum, cum constet aegritudinem vetustate tolli, €hanc vim non esse in die positam, sed in cogitatione €diuturna. nam si et eadem res est et idem est homo, €qui potest quicquam de dolore mutari, si neque de eo, €propter quod dolet, quicquam est mutatum neque de €eo, qui dolet? cogitatio igitur diuturna nihil esse in €re mali dolori medetur, non ipsa diuturnitas. €@@Hic mihi adferunt mediocritates. quae si naturales €sunt, quid opus est consolatione? natura enim ipsa €terminabit modum; sin opinabiles, opinio tota tollatur. €@@Satis dictum esse arbitror aegritudinem esse opinio- @1 €nem mali praesentis, in qua opinione illud insit, ut aegritudinem suscipere oporteat. additur ad hanc defi-€nitionem a Zenone recte, ut illa opinio praesentis mali €sit recens. hoc autem verbum sic interpretantur, ut €non tantum illud recens esse velint, quod paulo ante €acciderit, sed quam diu in illo opinato malo vis quae-€dam insit, ut vigeat et habeat quandam viriditatem, €tam diu appelletur recens. ut Artemisia illa, Mausoli €Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnasi fecit €sepulcrum, quam diu vixit, vixit in luctu eodemque €etiam confecta contabuit. huic erat illa opinio cotidie €recens; quae tum denique non appellatur recens, cum €vetustate exaruit. €@@Haec igitur officia sunt consolantium, tollere aegri-€tudinem funditus aut sedare aut detrahere quam plu-€rumum aut supprimere nec pati manare longius aut ad alia traducere. sunt qui unum officium consolantis €putent malum illud omnino non esse, ut Cleanthi pla-€cet; sunt qui non magnum malum, ut Peripatetici; €sunt qui abducant a malis ad bona, ut Epicurus; sunt €qui satis putent ostendere nihil inopinati accidisse, €[2ut Cyrenaici . . . . . ]2 nihil mali. Chrysippus autem ca-€put esse censet in consolando detrahere illam opinio-€nem maerentis, qua se officio fungi putet iusto atque @1 €debito. sunt etiam qui haec omnia genera consolandi €colligant_alius enim alio modo movetur_, ut fere €nos in Consolatione omnia in consolationem unam con-€iecimus; erat enim in tumore animus, et omnis in eo €temptabatur curatio. sed sumendum tempus est non €minus in animorum morbis quam in corporum; ut Pro-€metheus ille Aeschyli, cui cum dictum esset: €@@@@'Atqui/, Prometheu, te ho/c tenere exi/stimo, €@@@@Mede/ri posse ra/tionem iracu/ndiae,' €respondit: €@@@@'Siquide/m qui tempesti/vam medicinam a/dmovens €@@@@Non a/dgravescens vo/lnus inlida/t manu.' @@Erit igitur in consolationibus prima medicina docere €aut nullum malum esse aut admodum parvum, altera €et de communi condicione vitae et proprie, si quid sit €de ipsius qui maereat disputandum, tertia summam €esse stultitiam frustra confici maerore, cum intellegas €nihil posse profici. nam Cleanthes quidem sapientem €consolatur, qui consolatione non eget. nihil enim esse €malum, quod turpe non sit, si lugenti persuaseris, non €tu illi luctum, sed stultitiam detraxeris; alienum autem €tempus docendi. et tamen non satis mihi videtur vi-€disse hoc Cleanthes, suscipi aliquando aegritudinem €posse ex eo ipso, quod esse summum malum Clean-€thes ipse fateatur. quid enim dicemus, cum Socrates €Alcibiadi persuasisset, ut accepimus, eum nihil ho- @1 €minis esse nec quicquam inter Alcibiadem summo loco €natum et quemvis baiolum interesse, cum se Alcibiades €adflictaret lacrimansque Socrati supplex esset, ut sibi €virtutem traderet turpitudinemque depelleret,_quid di-€cemus, Cleanthe? tum in illa re, quae aegritudine Alci-biadem adficiebat, mali nihil fuisse? quid? illa Ly-€conis qualia sunt? qui aegritudinem extenuans parvis €ait eam rebus moveri, fortunae et corporis incommo-€dis, non animi malis. quid ergo? illud, quod Alcibiades €dolebat, non ex animi malis vitiisque constabat? ad Epicuri consolationem satis est ante dictum. ne illa €quidem firmissima consolatio est, quamquam et usi-€tata est et saepe prodest: 'non tibi hoc soli.' prodest €haec quidem, ut dixi, sed nec semper nec omnibus; €sunt enim qui respuant; sed refert, quo modo adhi-€beatur. ut enim tulerit quisque eorum qui sapienter €tulerunt, non quo quisque incommodo adfectus sit, €praedicandum est. Chrysippi ad veritatem firmissima €est, ad tempus aegritudinis difficilis. magnum opus €est probare maerenti illum suo iudicio et, quod se ita €putet oportere facere, maerere. Nimirum igitur, ut in €causis non semper utimur eodem statu_sic enim €appellamus controversiarum genera_, sed ad tempus, €ad controversiae naturam, ad personam accommoda-€mus, sic in aegritudine lenienda, quam quisque curatio-€nem recipere possit, videndum est. @@Sed nescio quo pacto ab eo, quod erat a te pro-€positum, aberravit oratio. tu enim de sapiente quae-€sieras, cui aut malum videri nullum potest, quod vacet @1 €turpitudine, aut ita parvum malum, ut id obruatur €sapientia vixque appareat, qui nihil opinione adfingat €adsumatque ad aegritudinem nec id putet esse rectum, €se quam maxume excruciari luctuque confici, quo pra-€vius nihil esse possit. edocuit tamen ratio, ut mihi €quidem videtur, cum hoc ipsum proprie non quaerere-€tur hoc tempore, num quod esset malum nisi quod €idem dici turpe posset, tamen ut videremus, quicquid €esset in aegritudine mali, id non naturale esse, sed €voluntario iudicio et opinionis errore contractum. @@Tractatum est autem a nobis id genus aegritudinis, €quod unum est omnium maxumum, ut eo sublato reli-€quorum remedia ne magnopere quaerenda arbitrare-€mur. sunt enim certa, quae de paupertate certa, quae €de vita inhonorata et ingloria dici soleant; separatim €certae scholae sunt de exilio, de interitu patriae, de €servitute, de debilitate, de caecitate, de omni casu, in €quo nomen poni solet calamitatis. haec Graeci in singu-€las scholas et in singulos libros dispertiunt; opus enim €quaerunt (quamquam plenae disputationes delecta-tionis sunt); et tamen, ut medici toto corpore curando €minimae etiam parti, si condoluit, medentur, sic phi-€losophia cum universam aegritudinem sustulit, [2sustu-€lit]2 etiam, si quis error alicunde extitit, si paupertas mo-€mordit, si ignominia pupugit, si quid tenebrarum ob-€fudit exilium, aut eorum quae modo dixi si quid ex-€titit. etsi singularum rerum sunt propriae consolatio- @1 €nes, de quibus audies tu quidem, cum voles. sed ad €eundem fontem revertendum est, aegritudinem omnem €procul abesse a sapiente, quod inanis sit, quod frustra €suscipiatur, quod non natura exoriatur, sed iudicio, €sed opinione, sed quadam invitatione ad dolendum, cum id decreverimus ita fieri oportere. Hoc detracto, €quod totum est voluntarium, aegritudo erit sublata €illa maerens, morsus tamen et contractiuncula quae-€dam animi relinquetur. hanc dicant sane naturalem, €dum aegritudinis nomen absit grave taetrum fune-€stum, quod cum sapientia esse atque, ut ita dicam, ha-€bitare nullo modo possit. At quae stirpes sunt aegri-€tudinis, quam multae, quam amarae! quae ipso trunco €everso omnes eligendae sunt et, si necesse erit, singulis €disputationibus. superest enim nobis hoc, cuicuimodi €est, otium. sed ratio una omnium est aegritudinum, €plura nomina. nam et invidere aegritudinis est et €aemulari et obtrectare et misereri et angi, lugere, mae-€rere, aerumna adfici, lamentari, sollicitari, dolere, in molestia esse, adflictari, desperare. Haec omnia defi-€niunt Stoici, eaque verba quae dixi singularum rerum þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ£˜Ôƒsunt, non, ut videntur, easdem res significant, sed ali-€quid differunt; quod alio loco fortasse tractabimus. €haec sunt illae fibrae stirpium, quas initio dixi, perse-€quendae et omnes eligendae, ne umquam ulla possit €existere. magnum opus et difficile, quis negat? quid @1 €autem praeclarum non idem arduum? sed tamen id se €effecturam philosophia profitetur, nos modo cura-€tionem eius recipiamus. €@@Verum haec quidem hactenus, cetera, quotienscum-€que voletis, et hoc loco et aliis parata vobis erunt. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUARTUS}1 ‘@@Cum multis locis nostrorum hominum ingenia vir-€tutesque, Brute, soleo mirari, tum maxime in is stu-€diis, quae sero admodum expetita in hanc civitatem €e Graecia transtulerunt. nam cum a primo urbis ortu €regiis institutis, partim etiam legibus auspicia, caeri-€moniae, comitia, provocationes, patrum consilium, €equitum peditumque discriptio, tota res militaris di-€vinitus esset constituta, tum progressio admirabilis in-€credibilisque cursus ad omnem excellentiam factus est €dominatu regio re p. liberata. nec vero hic locus est, ut de €moribus institutisque maiorum et disciplina ac tem-€peratione civitatis loquamur; aliis haec locis satis ac-€curate a nobis dicta sunt maximeque in is sex libris, quos de re publica scripsimus. hoc autem loco con-€sideranti mihi studia doctrinae multa sane occurrunt, €cur ea quoque arcessita aliunde neque solum expetita, €sed etiam conservata et culta videantur. erat enim illis €paene in conspectu praestanti sapientia et nobilitate €Pythagoras, qui fuit in Italia temporibus isdem quibus @1 €L. Brutus patriam liberavit, praeclarus auctor nobili-€tatis tuae. Pythagorae autem doctrina cum longe late-€que flueret, permanavisse mihi videtur in hanc civita-€tem, idque cum coniectura probabile est, tum quibus-€dam etiam vestigiis indicatur. quis enim est qui putet, €cum floreret in Italia Graecia potentissumis et maxi-€mis urbibus, ea quae magna dicta est, in isque pri-€mum ipsius Pythagorae, deinde postea Pythagoreo-€rum tantum nomen esset, nostrorum hominum ad eo-rum doctissimas voces aures clausas fuisse? quin etiam €arbitror propter Pythagoreorum admirationem Numam €quoque regem Pythagoreum a posterioribus existima-€tum. nam cum Pythagorae disciplinam et instituta cog-€noscerent regisque eius aequitatem et sapientiam a €maioribus suis accepissent, aetates autem et tempora €ignorarent propter vetustatem, eum, qui sapientia ex-€celleret, Pythagorae auditorem crediderunt fuisse. et €de coniectura quidem hactenus. vestigia autem Py-€thagoreorum quamquam multa colligi possunt, paucis €tamen utemur, quoniam non id agitur hoc tempore. €nam cum carminibus soliti illi esse dicantur [et] prae-€cepta quaedam occultius tradere et mentes suas a co-€gitationum intentione cantu fidibusque ad tranquilli-€tatem traducere, gravissumus auctor in Originibus dixit €Cato morem apud maiores hunc epularum fuisse, ut €deinceps, qui accubarent, canerent ad tibiam clarorum €virorum laudes atque virtutes; ex quo perspicuum est €et cantus tum fuisse discriptos vocum sonis et carmina. quamquam id quidem etiam duodecim tabulae decla- @1 €rant, condi iam tum solitum esse carmen; quod ne li-€ceret fieri ad alterius iniuriam, lege sanxerunt. nec €vero illud non eruditorum temporum argumentum est, €quod et deorum pulvinaribus et epulis magistratuum €fides praecinunt, quod proprium eius fuit, de qua lo-€quor, disciplinae. mihi quidem etiam Appii Caeci car-€men, quod valde Panaetius laudat epistola quadam, €quae est ad Q. Tuberonem, Pythagoreum videtur. mul-€ta etiam sunt in nostris institutis ducta ab illis; quae €praetereo, ne ea, quae repperisse ipsi putamur, aliunde didicisse videamur. Sed ut ad propositum redeat ora-€tio, quam brevi tempore quot et quanti poe+tae, qui €autem oratores extiterunt! facile ut appareat nostros €omnia consequi potuisse, simul ut velle coepissent. €@@Sed de ceteris studiis alio loco et dicemus, si usus €fuerit, et saepe diximus. sapientiae studium vetus id €quidem in nostris, sed tamen ante Laelii aetatem et €Scipionis non reperio quos appellare possim nomina-€tim. quibus adulescentibus Stoicum Diogenen et Aca-€demicum Carneadem video ad senatum ab Atheniensi-€bus missos esse legatos, qui cum rei publicae nullam €umquam partem attigissent essetque eorum alter Cy-€renaeus alter Babylonius, numquam profecto scholis €essent excitati neque ad illud munus electi, nisi in €quibusdam principibus temporibus illis fuissent studia €doctrinae. qui cum cetera litteris mandarent, alii ius €civile, alii orationes suas, alii monumenta maiorum, €hanc amplissimam omnium artium, bene vivendi disci- @1 plinam, vita magis quam litteris persecuti sunt. ita-€que illius verae elegantisque philosophiae, quae ducta €a Socrate in Peripateticis adhuc permansit et idem €alio modo dicentibus Stoicis, cum Academici eorum €controversias disceptarent, nulla fere sunt aut pauca €admodum Latina monumenta sive propter magnitu-€dinem rerum occupationemque hominum, sive etiam €quod imperitis ea probari posse non arbitrabantur, €cum interim illis silentibus C. Amafinius extitit dicens, €cuius libris editis commota multitudo contulit se ad €eam potissimum disciplinam, sive quod erat cognitu €perfacilis, sive quod invitabantur inlecebris blandis €voluptatis, sive etiam, quia nihil erat prolatum melius, illud quod erat tenebant. post Amafinium autem multi €eiusdem aemuli rationis multa cum scripsissent, Ita-€liam totam occupaverunt, quodque maxumum argu-€mentum est non dici illa subtiliter, quod et tam facile €ediscantur et ab indoctis probentur, id illi firmamen-€tum esse disciplinae putant. €@@Sed defendat, quod quisque sentit; sunt enim iudicia €libera: nos institutum tenebimus nullisque unius disci-€plinae legibus adstricti, quibus in philosophia neces-€sario pareamus, quid sit in quaque re maxime pro-€babile, semper requiremus. quod cum saepe alias, tum €nuper in Tusculano studiose egimus. itaque expositis €tridui disputationibus quartus dies hoc libro conclu-€ditur. ut enim in inferiorem ambulationem descendi-€mus, quod feceramus idem superioribus diebus, acta €res est sic: @1 @@Dicat, si quis volt, qua de re disputari velit. €@@Non mihi videtur omni animi perturba-€tione posse sapiens vacare. €@@Aegritudine quidem hesterna disputatione videba-€tur, nisi forte temporis causa nobis adsentiebare. €@@Minime vero; nam mihi egregie probata est ora-€tio tua. €@@Non igitur existumas cadere in sapientem aegritu-€dinem? €@@Prorsus non arbitror. €@@Atqui, si ista perturbare animum sapientis non po-€test, nulla poterit. quid enim? metusne conturbet? €at earum rerum est absentium metus, quarum prae-€sentium est aegritudo; sublata igitur aegritudine sub-€latus est metus. restant duae perturbationes, laetitia €gestiens et libido; quae si non cadent in sapientem, €semper mens erit tranquilla sapientis. @@Sic prorsus intellego. €@@Utrum igitur mavis? statimne nos vela facere an €quasi e portu egredientis paululum remigare? €@@Quidnam est istuc? non enim intellego. €@@Quia Chrysippus et Stoici cum de animi pertur-€bationibus disputant, magnam partem in his partien-€dis et definiendis occupati sunt, illa eorum perexigua €oratio est, qua medeantur animis nec eos turbulentos €esse patiantur, Peripatetici autem ad placandos ani-€mos multa adferunt, spinas partiendi et definiendi €praetermittunt. quaerebam igitur, utrum panderem €vela orationis statim an eam ante paululum dialectico-€rum remis propellerem. @1 €@@Isto modo vero; erit enim hoc totum, quod quaero, €ex utroque perfectius. @@Est id quidem rectius; sed post requires, si quid €fuerit obscurius. €@@Faciam equidem; tu tamen, ut soles, dices ista ipsa €obscura planius quam dicuntur a Graecis. €@@Enitar equidem, sed intento opus est animo, ne om-€nia dilabantur, si unum aliquid effugerit. Quoniam, €quae Graeci $PA/QH& vocant, nobis perturbationes appel-€lari magis placet quam morbos, in his explicandis ve-€terem illam equidem Pythagorae primum, dein Pla-€tonis discriptionem sequar, qui animum in duas partes €dividunt: alteram rationis participem faciunt, alteram €expertem; in participe rationis ponunt tranquillitatem, þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜Šˆid est placidam quietamque constantiam, in illa altera €motus turbidos cum irae tum cupiditatis, contrarios inimicosque rationi. sit igitur hic fons; utamur tamen €in his perturbationibus describendis Stoicorum defini-€tionibus et partitionibus, qui mihi videntur in hac quae-€stione versari acutissime. €@@Est igitur Zenonis haec definitio, ut perturbatio €sit, quod $PA/QOS& ille dicit, aversa a recta ratione contra €naturam animi commotio. quidam brevius perturbatio-€nem esse adpetitum vehementiorem, sed vehementio-€rem eum volunt esse, qui longius discesserit a naturae €constantia. partes autem perturbationum volunt ex duo-€bus opinatis bonis nasci et ex duobus opinatis malis; €ita esse quattuor, ex bonis libidinem et laetitiam, @1 €ut sit laetitia praesentium bonorum, libido futurorum, ex €malis metum et aegritudinem nasci censent, me-€tum futuris, aegritudinem praesentibus; quae enim ve-€nientia metuuntur, eadem adficiunt aegritudine instan-tia. laetitia autem et libido in bonorum opinione versan-€tur, cum libido ad id, quod videtur bonum, inlecta et €inflammata rapiatur, laetitia ut adepta iam aliquid con-€cupitum ecferatur et gestiat. natura enim omnes ea, €quae bona videntur, secuntur fugiuntque contraria; €quam ob rem simul obiecta species est cuiuspiam, quod €bonum videatur, ad id adipiscendum impellit ipsa na-€tura. id cum constanter prudenterque fit, eius modi €adpetitionem Stoici $BOU/LHSIN& appellant, nos appelle-€mus voluntatem, eam illi putant in solo esse sa-€piente; quam sic definiunt: voluntas est, quae quid cum €ratione desiderat. quae autem ratione adversante incita-€ta est vehementius, ea libido est vel cupiditas effrenata, quae in omnibus stultis invenitur. itemque cum ita mo-€vemur, ut in bono simus aliquo, dupliciter id contingit. €nam cum ratione animus movetur placide atque con-€stanter, tum illud gaudium dicitur; cum autem inani-€ter et effuse animus exultat, tum illa laetitia gestiens vel €nimia dici potest, quam ita definiunt: sine ratione ani-€mi elationem. quoniamque, ut bona natura adpetimus, €sic a malis natura declinamus, quae declinatio [si] cum €ratione fiet, cautio appelletur, eaque intellegatur in €solo esse sapiente; quae autem sine ratione et cum €exanimatione humili atque fracta, nominetur metus; @1 est igitur metus [2a]2 ratione aversa cautio. praesentis €autem mali sapientis adfectio nulla est, stultorum €aegritudo est, eaque adficiuntur in malis opinatis €animosque demittunt et contrahunt rationi non obtem-€perantes. itaque haec prima definitio est, ut aegri-€tudo sit animi adversante ratione contractio. sic quat-€tuor perturbationes sunt, tres constantiae, quoniam €aegritudini nulla constantia opponitur. €@@Sed omnes perturbationes iudicio censent fieri et €opinione. itaque eas definiunt pressius, ut intelle-€gatur, non modo quam vitiosae, sed etiam quam in no-€stra sint potestate. est ergo aegritudo opinio recens €mali praesentis, in quo demitti contrahique animo €rectum esse videatur, laetitia opinio recens boni €praesentis, in quo ecferri rectum esse videatur, metus €opinio impendentis mali, quod intolerabile esse videa-€tur, libido opinio venturi boni, quod sit ex usu iam praesens esse atque adesse. sed quae iudicia quasque €opiniones perturbationum esse dixi, non in eis per-€turbationes solum positas esse dicunt, verum illa etiam €quae efficiuntur perturbationibus, ut aegritudo quasi €morsum aliquem doloris efficiat, metus recessum quen-€dam animi et fugam, laetitia profusam hilaritatem, €libido effrenatam adpetentiam. opinationem autem, €quam in omnis definitiones superiores inclusimus, vo-€lunt esse inbecillam adsensionem. @@Sed singulis perturbationibus partes eiusdem gene-€ris plures subiciuntur, ut aegritudini invidentia_ @1 €utendum est enim docendi causa verbo minus usitato, €quoniam invidia non in eo qui invidet solum dicitur, €sed etiam in eo cui invidetur_, aemulatio, obtrectatio, €misericordia, angor, luctus, maeror, aerumna, dolor, €lamentatio, sollicitudo, molestia, adflictatio, desperatio, €et si quae sunt de genere eodem. sub metum autem €subiecta sunt pigritia, pudor, terror, timor, pavor, exa-€nimatio, conturbatio, formido, voluptati malivolen-€tia laetans malo alieno, delectatio, iactatio et similia, €lubidini ira, excandescentia, odium, inimicitia, dis-€cordia, indigentia, desiderium et cetera eius modi. Haec €autem definiunt hoc modo: invidentiam esse dicunt ae-€gritudinem susceptam propter alterius res secundas, quae nihil noceant invidenti. (nam si qui doleat eius €rebus secundis a quo ipse laedatur, non recte dicatur €invidere, ut si Hectori Agamemno; qui autem, cui al-€terius commoda nihil noceant, tamen eum doleat is €frui, is invideat profecto.) aemulatio autem dupliciter €illa quidem dicitur, ut et in laude et in vitio nomen €hoc sit; nam et imitatio virtutis aemulatio dicitur_ €sed ea nihil hoc loco utimur; est enim laudis_, et est €aemulatio aegritudo, si eo quod concupierit alius po-€tiatur, ipse careat. obtrectatio autem est, ea quam intel-€legi $ZHLOTUPI/AN& volo, aegritudo ex eo, quod alter quo- @1 que potiatur eo quod ipse concupiverit. misericordia €est aegritudo ex miseria alterius iniuria laborantis €(nemo enim parricidae aut proditoris supplicio miseri-€cordia commovetur); angor aegritudo premens, luc-€tus aegritudo ex eius qui carus fuerit interitu acerbo, €maeror aegritudo flebilis, aerumna aegritudo laboriosa, €dolor aegritudo crucians, lamentatio aegritudo cum €eiulatu, sollicitudo aegritudo cum cogitatione, mole-€stia aegritudo permanens, adflictatio aegritudo cum €vexatione corporis, desperatio aegritudo sine ulla re-€rum expectatione meliorum. Quae autem subiecta €sunt sub metum, ea sic definiunt: pigritiam metum consequentis laboris, . . . terrorem metum concutientem, €ex quo fit ut pudorem rubor, terrorem pallor et tremor €et dentium crepitus consequatur, timorem metum mali €adpropinquantis, pavorem metum mentem loco mo-€ventem, ex quo illud Ennius: 'tum pavor sapientiam €omnem mi exanimato expectorat', exanimationem me-€tum subsequentem et quasi comitem pavoris, contur-€bationem metum excutientem cogitata, formidinem me-tum permanentem. Voluptatis autem partes hoc mo-€do describunt, ut malevolentia sit voluptas ex malo alte-€rius sine emolumento suo, delectatio voluptas suavitate @1 €auditus animum deleniens; et qualis est haec aurium, €tales sunt oculorum et tactionum et odorationum et €saporum, quae sunt omnes unius generis ad perfun-€dendum animum tamquam inliquefactae voluptates. €iactatio est voluptas gestiens et se efferens insolen-tius. Quae autem libidini subiecta sunt, ea sic defi-€niuntur, ut ira sit libido poeniendi eius qui videatur €laesisse iniuria, excandescentia autem sit ira nascens €et modo existens, quae $QU/MWSIS& Graece dicitur, odium €ira inveterata, inimicitia ira ulciscendi tempus ob-€servans, discordia ira acerbior intimo animo et cor-€de concepta, indigentia libido inexplebilis, deside-€rium libido eius, qui nondum adsit, videndi. distin-€guunt illud etiam, ut libido sit earum rerum, quae €dicuntur de quodam aut quibusdam, quae $KATHGO-€$RH/MATA& dialectici appellant, ut habere divitias, capere €honores, indigentia rerum ipsarum sit, ut honorum, ut €pecuniae. @@Omnium autem perturbationum fontem esse dicunt €intemperantiam, quae est [a] tota mente a recta ra-€tione defectio sic aversa a praescriptione rationis, ut €nullo modo adpetitiones animi nec regi nec contineri €queant. quem ad modum igitur temperantia sedat ad-€petitiones et efficit, ut eae rectae rationi pareant, con-€servatque considerata iudicia mentis, sic huic inimica @1 €intemperantia omnem animi statum inflammat contur-€bat incitat, itaque et aegritudines et metus et reliquae €perturbationes omnes gignuntur ex ea. @@Quem ad modum, cum sanguis corruptus est aut €pituita redundat aut bilis, in corpore morbi aegro-€tationesque nascuntur, sic pravarum opinionum con-€turbatio et ipsarum inter se repugnantia sanitate spo-€liat animum morbisque perturbat; ex perturbationi-€bus autem primum morbi conficiuntur, quae vocant €illi $NOSH/MATA&, eaque quae sunt eis morbis contraria, þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜—ˆˆquae habent ad res certas vitiosam offensionem €atque fastidium, deinde aegrotationes, quae appel-€lantur a Stoicis $A)RRWSTH/MATA&, isque item oppositae €contrariae offensiones. hoc loco nimium operae consu-€mitur a Stoicis, maxime a Chrysippo, dum morbis cor-€porum comparatur morborum animi similitudo; qua €oratione praetermissa minime necessaria ea, quae rem continent, pertractemus. intellegatur igitur perturba-€tionem iactantibus se opinionibus inconstanter et tur-€bide in motu esse semper; cum autem hic fervor con-€citatioque animi inveteraverit et tamquam in venis me-€dullisque insederit, tum existet et morbus et aegrota-€tio et offensiones eae, quae sunt eis morbis aegrotatio-€nibusque contrariae. Haec, quae dico, cogitatione inter €se differunt, re quidem copulata sunt, eaque oriuntur €ex libidine et ex laetitia. nam cum est concupita pe- @1 €cunia nec adhibita continuo ratio quasi quaedam Socra-€tica medicina, quae sanaret eam cupiditatem, perma-€nat in venas et inhaeret in visceribus illud malum, exi-€stitque morbus et aegrotatio, quae evelli inveterata non possunt, eique morbo nomen est avaritia; similiterque €ceteri morbi, ut gloriae cupiditas, ut mulierositas, €ut ita appellem eam quae Graece $FILOGUNI/A& dicitur, €ceterique similiter morbi aegrotationesque nascuntur. €quae autem sunt his contraria, ea nasci putantur a €metu, ut odium mulierum, quale in $MISOGU/NW|& Atili est, €ut in hominum universum genus, quod accepimus de €Timone qui $MISA/NQRWPOS& appellatur, ut inhospitali-€tas est: quae omnes aegrotationes animi ex quodam €metu nascuntur earum rerum quas fugiunt et oderunt. definiunt autem animi aegrotationem opinationem €vehementem de re non expetenda, tamquam valde ex-€petenda sit, inhaerentem et penitus insitam. quod au-€tem nascitur ex offensione, ita definiunt: opinionem €vehementem de re non fugienda inhaerentem et peni-€tus insitam tamquam fugienda; haec autem opinatio €est iudicatio se scire, quod nesciat. aegrotationi autem €talia quaedam subiecta sunt: avaritia, ambitio, mu-€lierositas, pervicacia, ligurritio, vinulentia, cuppedia, €et si qua similia. est autem avaritia opinatio vehemens €de pecunia, quasi valde expetenda sit, inhaerens et pe-€nitus insita, similisque est eiusdem generis definitio reliquarum. offensionum autem definitiones sunt eius @1 €modi, ut inhospitalitas sit opinio vehemens valde fu-€giendum esse hospitem, eaque inhaerens et penitus in-€sita; similiterque definitur et mulierum odium, ut Hip-€polyti, et, ut Timonis, generis humani. €@@Atque ut ad valetudinis similitudinem veniamus €eaque conlatione utamur aliquando, sed parcius quam €solent Stoici: ut sunt alii ad alios morbos procliviores €_itaque dicimus gravidinosos quosdam, [2quosdam]2 €torminosos, non quia iam sint, sed quia saepe sint_, €[2sic]2 alii ad metum, alii ad aliam perturbationem; ex €quo in aliis anxietas, unde anxii, in aliis iracundia di-€citur. quae ab ira differt, estque aliud iracundum esse, €aliud iratum, ut differt anxietas ab angore (neque €enim omnes anxii, qui anguntur aliquando, nec, qui €anxii, semper anguntur), ut inter ebrietatem [2et ebrio-€sitatem]2 interest, aliudque est amatorem esse, aliud €amantem. atque haec aliorum ad alios morbos pro-€clivitas late patet; nam pertinet ad omnes pertur-bationes; in multis etiam vitiis apparet, sed nomen €res non habet. ergo et invidi et malivoli et libidinosi €et timidi et misericordes, quia proclives ad eas pertur-€bationes [2sunt]2, non quia semper feruntur. haec igitur €proclivitas ad suum quodque genus a similitudine @1 €corporis aegrotatio dicatur, dum ea intellegatur ad €aegrotandum proclivitas. sed haec in bonis rebus, €quod alii ad alia bona sunt aptiores, facilitas nomi-€netur, in malis proclivitas, ut significet lapsionem, €in neutris habeat superius nomen. Quo modo autem in €corpore est morbus, est aegrotatio, est vitium, sic in €animo. morbum appellant totius corporis corruptio-€nem, aegrotationem morbum cum imbecillitate, vi-€tium, cum partes corporis inter se dissident, ex quo pravitas membrorum, distortio, deformitas. itaque illa €duo, morbus et aegrotatio, ex totius valetudinis corpo-€ris conquassatione et perturbatione gignuntur, vitium €autem integra valetudine ipsum ex se cernitur. sed €in animo tantum modo cogitatione possumus morbum €ab aegrotatione seiungere, vitiositas autem est habitus €aut adfectio in tota vita inconstans et a se ipsa dissen-€tiens. ita fit, ut in altera corruptione opinionum mor-€bus efficiatur et aegrotatio, in altera inconstantia et €repugnantia. non enim omne vitium paris habet dis-€sensiones, ut eorum, qui non longe a sapientia absunt, €adfectio est illa quidem discrepans sibi ipsa, dum est €insipiens, sed non distorta nec prava. morbi autem et €aegrotationes partes sunt vitiositatis, sed perturba-tiones sintne eiusdem partes, quaestio est. vitia enim €adfectiones sunt manentes, perturbationes autem mo-€ventes, ut non possint adfectionum manentium partes €esse. Atque ut in malis attingit animi naturam cor-€poris similitudo, sic in bonis. sunt enim in corpore €praecipua, pulchritudo, vires, valetudo, firmitas, ve-€locitas, sunt item in animo. [2ut]2 enim corporis tem- @1 €peratio, cum ea congruunt inter se e quibus con-€stamus, sanitas, sic animi dicitur, cum eius iudicia €opinionesque concordant, eaque animi est virtus, quam €alii ipsam temperantiam dicunt esse, alii obtemperan-€tem temperantiae praeceptis et eam subsequentem nec €habentem ullam speciem suam, sed sive hoc sive illud €sit, in solo esse sapiente. est autem quaedam animi €sanitas, quae in insipientem etiam cadat, cum curatione €et purgatione medicorum conturbatio mentis aufertur. et ut corporis est quaedam apta figura membrorum €cum coloris quadam suavitate eaque dicitur pulchritu-€do, sic in animo opinionum iudiciorumque aequabilitas €et constantia cum firmitate quadam et stabilitate vir-€tutem subsequens aut virtutis vim ipsam continens €pulchritudo vocatur. itemque viribus corporis et ner-€vis et efficacitati similes similibus quoque verbis animi €vires nominantur. velocitas autem corporis celeritas €appellatur, quae eadem ingenii etiam laus habetur €propter animi multarum rerum brevi tempore per-€cursionem. Illud animorum corporumque dissimile, €quod animi valentes morbo temptari non possunt, €corpora possunt; sed corporum offensiones sine culpa €accidere possunt, animorum non item, quorum omnes €morbi et perturbationes ex aspernatione rationis eve-€niunt. itaque in hominibus solum existunt; nam bestiae €simile quiddam faciunt, sed in perturbationes non in- @1 cidunt. inter acutos autem et inter hebetes interest, €quod ingeniosi, ut aes Corinthium in aeruginem, sic €illi in morbum et incidunt tardius et recreantur ocius, €hebetes non item. nec vero in omnem morbum ac €perturbationem animus ingeniosi cadit; %non enim €multa ecferata et immania; quaedam autem humani-€tatis quoque habent primam speciem, ut misericordia €aegritudo metus. Aegrotationes autem morbique ani-€morum difficilius evelli posse putantur quam summa €illa vitia, quae virtutibus sunt contraria. morbis enim €manentibus vitia sublata esse [non] possunt, quia non €tam celeriter sanantur quam illa tolluntur. @@Habes ea quae de perturbationibus enucleate dispu-€tant Stoici, quae $LOGIKA/& appellant, quia disseruntur €subtilius. ex quibus quoniam tamquam ex scrupulosis €cotibus enavigavit oratio, reliquae disputationis cur-€sum teneamus, modo satis illa dilucide dixerimus pro €rerum obscuritate. €@@Prorsus satis; sed si quae diligentius erunt cogno-€scenda, quaeremus alias, nunc vela, quae modo dice-€bas, expectamus et cursum. @@Quando, ut aliis locis de virtute et diximus et saepe €dicendum erit_pleraeque enim quaestiones, quae €ad vitam moresque pertinent, a virtutis fonte ducun-€tur_, quando igitur virtus est adfectio animi constans €conveniensque, laudabiles efficiens eos, in quibus est, €et ipsa per se sua sponte separata etiam utilitate lau-€dabilis, ex ea proficiscuntur honestae voluntates sen- @1 €tentiae actiones omnisque recta ratio (quamquam ipsa €virtus brevissume recta ratio dici potest). huius igi-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜¢ˆŠtur virtutis contraria est vitiositas_sic enim malo €quam malitiam appellare eam quam Graeci $KAKI/AN €appellant; nam malitia certi cuiusdam vitii nomen est, €vitiositas omnium_; ex qua concitantur perturbatio-€nes, quae sunt, ut paulo ante diximus, turbidi animo-€rum concitatique motus, aversi a ratione et inimicissi-€mi mentis vitaeque tranquillae. inportant enim aegri-€tudines anxias atque acerbas animosque adfligunt et €debilitant metu; idem inflammant adpetitione nimia, €quam tum cupiditatem tum libidinem dicimus, inpo-€tentiam quandam animi a temperantia et moderatione plurimum dissidentem. quae si quando adepta erit €id quod ei fuerit concupitum, tum ecferetur alacritate, €ut 'nihil ei constet', quod agat, ut ille, qui 'voluptatem €animi nimiam summum esse errorem' arbitratur. eo-€rum igitur malorum in una virtute posita sanatio est. €Quid autem est non miserius solum, sed foedius etiam €et deformius quam aegritudine quis adflictus debi-€litatus iacens? cui miseriae proxumus est is qui ad-€propinquans aliquod malum metuit exanimatusque €pendet animi. quam vim mali significantes poe+tae im-€pendere apud inferos saxum Tantalo faciunt 'ob sce-€lera animique inpotentiam et superbiloquentiam.' ea €communis poena stultitiae est. omnibus enim, quorum €mens abhorret a ratione, semper aliqui talis terror @1 impendet. atque ut haec tabificae mentis perturba-€tiones sunt, aegritudinem dico et metum, sic hilariores €illae, cupiditas avide semper aliquid expetens et inanis €alacritas, id est laetitia gestiens, non multum differunt €ab amentia. ex quo intellegitur, qualis ille sit, quem €tum moderatum, alias modestum temperantem, alias €constantem continentemque dicimus; non numquam €haec eadem vocabula ad frugalitatis nomen tamquam €ad caput referre volumus. quodnisi eo nomine vir-€tutes continerentur, numquam ita pervolgatum illud €esset, ut iam proverbii locum optineret, 'hominem frugi €omnia recte facere'. quod idem cum Stoici de sapiente €dicunt, nimis admirabiliter nimisque magnifice dicere videntur. Ergo hic, quisquis est, qui moderatione et €constantia quietus animo est sibique ipse placatus, ut €nec tabescat molestiis nec frangatur timore nec si-€tienter quid expetens ardeat desiderio nec alacritate €futtili gestiens deliquescat, is est sapiens quem quaeri-€mus, is est beatus, cui nihil humanarum rerum aut €intolerabile ad demittendum animum aut nimis laeta-€bile ad ecferendum videri potest. quid enim videatur €ei magnum in rebus humanis, cui aeternitas omnis €totiusque mundi nota sit magnitudo? nam quid aut €in studiis humanis aut in tam exigua brevitate vitae €magnum sapienti videri potest, qui semper animo sic @1 €excubat, ut ei nihil inprovisum accidere possit, nihil inopinatum, nihil omnino novum? atque idem ita €acrem in omnis partis aciem intendit, ut semper videat €sedem sibi ac locum sine molestia atque angore vi-€vendi, ut, quemcumque casum fortuna invexerit, hunc €apte et quiete ferat. quod qui faciet, non aegritudine €solum vacabit, sed etiam perturbationibus reliquis om-€nibus. his autem vacuus animus perfecte atque abso-€lute beatos efficit, idemque concitatus et abstractus €ab integra certaque ratione non constantiam solum €amittit, verum etiam sanitatem. €@@Quocirca mollis et enervata putanda est Peripate-€ticorum ratio et oratio, qui perturbari animos necesse €dicunt esse, sed adhibent modum quendam, quem ultra progredi non oporteat. modum tu adhibes vitio? an €vitium nullum est non parere rationi? an ratio parum €praecipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ar-€denter aut adeptus ecferas te insolenter, nec porro €malum, quo aut oppressus iaceas aut, ne opprimare, €mente vix constes? eaque omnia aut nimis tristia aut €nimis laeta errore fieri, qui [si] error stultis extenuetur €die, ut, cum res eadem maneat, aliter ferant invete-€rata aliter recentia, sapientis ne attingat quidem om-nino? Etenim quis erit tandem modus iste? quaera-€mus enim modum aegritudinis, in qua operae pluri-€mum ponitur. aegre tulisse P. Rupilium fratris re-€pulsam consulatus scriptum apud Fannium est. sed €tamen transisse videtur modum, quippe qui ob eam €causam a vita recesserit; moderatius igitur ferre debuit. €quid, si, cum id ferret modice, mors liberorum acces- @1 €sisset? 'nata esset aegritudo nova, sed ea modica.' €magna tamen facta esset accessio. quid, si deinde do-€lores graves corporis, si bonorum amissio, si caecitas, €si exilium? si pro singulis malis aegritudines acce-derent, summa ea fieret, quae non sustineretur. Qui €modum igitur vitio quaerit, similiter facit, ut si posse €putet eum qui se e Leucata praecipitaverit sustinere €se, cum velit. ut enim id non potest, sic animus per-€turbatus et incitatus nec cohibere se potest nec, quo €loco vult, insistere. omninoque, quae crescentia per-niciosa sunt, eadem sunt vitiosa nascentia; aegritudo €autem ceteraeque perturbationes amplificatae certe €pestiferae sunt: igitur etiam susceptae continuo in €magna pestis parte versantur. etenim ipsae se impel-€lunt, ubi semel a ratione discessum est, ipsaque sibi €imbecillitas indulget in altumque provehitur impru-€dens nec reperit locum consistendi. quam ob rem nihil €interest, utrum moderatas perturbationes adprobent an €moderatam iniustitiam, moderatam ignaviam, modera-€tam intemperantiam; qui enim vitiis modum apponit, €is partem suscipit vitiorum; quod cum ipsum per se €odiosum est, tum eo molestius, quia sunt in lubrico €incitataque semel proclivi labuntur sustinerique nullo €modo possunt. @@Quid, quod idem Peripatetici perturbationes istas, €quas nos extirpandas putamus, non modo naturalis €esse dicunt, sed etiam utiliter a natura datas? quorum €est talis oratio: primum multis verbis iracundiam €laudant, cotem fortitudinis esse dicunt, multoque et €in hostem et in inprobum civem vehementioris ira- @1 €torum impetus esse, levis autem ratiunculas eorum, €qui ita cogitarent: 'proelium rectum est hoc fieri, €convenit dimicare pro legibus, pro libertate, pro pa-€tria;' haec nullam habent vim, nisi ira excanduit for-€titudo. nec vero de bellatoribus solum disputant: im-€peria severiora nulla esse putant sine aliqua acer-€bitate iracundiae; oratorem denique non modo accu-€santem, sed ne defendentem quidem probant sine €aculeis iracundiae, quae etiamsi non adsit, tamen ver-€bis atque motu simulandam arbitrantur, ut auditoris €iram oratoris incendat actio. virum denique videri €negant qui irasci nesciet, eamque, quam lenitatem nos dicimus, vitioso lentitudinis nomine appellant. Nec €vero solum hanc libidinem laudant_est enim ira, €ut modo definivi, ulciscendi libido_, sed ipsum il-€lud genus vel libidinis vel cupiditatis ad summam uti-€litatem esse dicunt a natura datum; nihil enim quem-€quam nisi quod lubeat praeclare facere posse. noctu €ambulabat in publico Themistocles, quod somnum ca-€pere non posset, quaerentibusque respondebat Miltia-€dis tropaeis se e somno suscitari. cui non sunt auditae €Demosthenis vigiliae? qui dolere se aiebat, si quando €opificum antelucana victus esset industria. philoso-€phiae denique ipsius principes numquam in suis studiis €tantos progressus sine flagranti cupiditate facere po- @1 €tuissent. ultimas terras lustrasse Pythagoran Demo-€critum Platonem accepimus. ubi enim quicquid esset €quod disci posset, eo veniendum iudicaverunt. num pu-€tamus haec fieri sine summo cupiditatis ardore po-tuisse? Ipsam aegritudinem, quam nos ut taetram et €inmanem beluam fugiendam diximus, non sine magna €utilitate a natura dicunt constitutam, ut homines ca-€stigationibus reprehensionibus ignominiis adfici se in €delicto dolerent. impunitas enim peccatorum data vi-€detur eis qui ignominiam et infamiam ferunt sine do-€lore; morderi est melius conscientia. ex quo est illud €e vita ductum ab Afranio: nam cum dissolutus filius: €'heu me miserum!' tum severus pater: 'dum modo doleat aliquid, doleat quidlubet.' Reliquas quoque par-€tis aegritudinis utilis esse dicunt, misericordiam ad €opem ferendam et calamitates hominum indignorum €sublevandas; ipsum illud aemulari obtrectare non esse €inutile, cum aut se non idem videat consecutum, quod þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜®†alium, aut alium idem, quod se; metum vero si qui €sustulisset, omnem vitae diligentiam sublatam fore, €quae summa esset in eis qui leges, qui magistratus, €qui paupertatem, qui ignominiam, qui mortem, qui do-€lorem timerent. Haec tamen ita disputant, ut resecanda €esse fateantur, evelli penitus dicant nec posse nec opus €esse et in omnibus fere rebus mediocritatem esse optu-€mam existiment. quae cum exponunt, nihilne tibi vi-€dentur an aliquid dicere? €@@Mihi vero dicere aliquid, itaque expecto, quid ad ista. @@Reperiam fortasse, sed illud ante: videsne, quanta €fuerit apud Academicos verecundia? plane enim di- @1 €cunt, quod ad rem pertineat: Peripateticis respondetur €a Stoicis; digladientur illi per me licet, cui nihil est €necesse nisi, ubi sit illud, quod veri simillimum videa-€tur, anquirere. quid est igitur quod occurrat in hac €quaestione, e quo possit attingi aliquid veri simile, quo €longius mens humana progredi non potest? definitio €perturbationis, qua recte Zenonem usum puto. ita enim €definit, ut perturbatio sit aversa [2a]2 ratione contra na-€turam animi commotio, vel brevius, ut perturbatio sit €adpetitus vehementior, vehementior autem intellega-tur is qui procul absit a naturae constantia. quid ad €has definitiones possim dicere? atque haec pleraque €sunt prudenter acuteque disserentium, illa quidem ex €rhetorum pompa: 'ardores animorum cotesque virtu-€tum.' an vero vir fortis, nisi stomachari coepit, non €potest fortis esse? gladiatorium id quidem. quamquam €in eis ipsis videmus saepe constantiam: 'conlocuntur, €congrediuntur, quaerunt aliquid, postulant,' ut magis €placati quam irati esse videantur, sed in illo genere €sit sane Pacideianus aliquis hoc animo, ut narrat €Lucilius: €@@@@'Occidam illum equidem et vincam, si id quaeritis' €@@@@@@@inquit, €@@@@'Verum illud credo fore: in os prius accipiam ipse €@@@@Quam gladium in stomacho furi ac pulmonibus €@@@@@@@sisto. @1 €@@@@Odi hominem, iratus pugno, nec longius quicquam €@@@@Nobis, quam dextrae gladium dum accommodet €@@@@@@@alter; €@@@@Usque adeo studio atque odio illius ecferor ira'; at sine hac gladiatoria iracundia videmus progre-€dientem apud Homerum Aiacem multa cum hilari-€tate, cum depugnaturus esset cum Hectore; cuius, ut €arma sumpsit, ingressio laetitiam attulit sociis, terrorem €autem hostibus, ut ipsum Hectorem, quem ad modum €est apud Homerum, toto pectore trementem provocasse €ad pugnam paeniteret. atque hi conlocuti inter se, €prius quam manum consererent, leniter et quiete nihil €ne in ipsa quidem pugna iracunde rabioseve fecerunt. €ego ne Torquatum quidem illum, qui hoc cognomen €invenit, iratum existimo Gallo torquem detraxisse, nec €Marcellum apud Clastidium ideo fortem fuisse, quia fuerit iratus. de Africano quidem, quia notior est €nobis propter recentem memoriam, vel iurare possum €non illum iracundia tum inflammatum fuisse, cum in €acie M. Alliennium Paelignum scuto protexerit gladi-€umque hosti in pectus infixerit. de L. Bruto fortasse €dubitarim, an propter infinitum odium tyranni ecfre-€natius in Arruntem invaserit; video enim utrumque €comminus ictu cecidisse contrario. quid igitur huc ad-€hibetis iram? an fortitudo, nisi insanire coepit, im-€petus suos non habet? quid? Herculem, quem in cae-€lum ista ipsa, quam vos iracundiam esse vultis, sustu-€lit fortitudo, iratumne censes conflixisse cum Eryman- @1 €thio apro aut leone Nemeaeo? an etiam Theseus Ma-€rathonii tauri cornua conprehendit iratus? vide ne €fortitudo minime sit rabiosa sitque iracundia tota le-€vitatis. @@Neque enim est ulla fortitudo, quae rationis est €expers. 'contemnendae res humanae sunt, neglegenda €mors est, patibiles et dolores et labores putandi'_ €haec cum constituta sunt iudicio atque sententia, tum €est robusta illa et stabilis fortitudo, nisi forte, quae ve-€hementer acriter animose fiunt, iracunde fieri suspica-€mur. mihi ne Scipio quidem ille pontufex maxumus, €qui hoc Stoicorum verum esse declaravit, numquam €privatum esse sapientem, iratus videtur fuisse Ti. €Graccho tum, cum consulem languentem reliquit atque €ipse privatus, ut si consul esset, qui rem publicam salvam esse vellent, se sequi iussit. nescio, ecquid €ipsi nos fortiter in re p. fecerimus: si quid fecimus, €certe irati non fecimus. an est quicquam similius in-€saniae quam ira? quam bene Ennius 'initium' dixit €'insaniae.' color, vox, oculi, spiritus, inpotentia dicto-€rum ac factorum quam partem habent sanitatis? quid €Achille Homerico foedius, quid Agamemnone in iurgio? €nam Aiacem quidem ira ad furorem mortemque per-€duxit. non igitur desiderat fortitudo advocatam ira-€cundiam; satis est instructa parata armata per sese. €nam isto quidem modo licet dicere utilem vinulentiam €ad fortitudinem, utilem etiam dementiam, quod et in- @1 €sani et ebrii multa faciunt saepe vehementius. semper €Aiax fortis, fortissimus tamen in furore; nam €@@@@Fa/cinus fecit ma/ximum, cum Da/nais inclina/ntibus €@@@@Summa/m rem perfeci/t manu. proelium restituit insaniens: dicamus igitur utilem €insaniam? Tracta definitiones fortitudinis: intelleges €eam stomacho non egere. fortitudo est igitur 'adfectio €animi legi summae in perpetiendis rebus obtemperans' €vel 'conservatio stabilis iudicii in eis rebus quae for-€midolosae videntur subeundis et repellendis' vel €'scientia rerum formidolosarum contrariarumque aut €omnino neglegendarum conservans earum rerum sta-€bile iudicium' vel brevius, ut Chrysippus (nam su-€periores definitiones erant Sphaeri, hominis in primis €bene definientis, ut putant Stoici; sunt enim omnino €omnes fere similes, sed declarant communis notiones €alia magis alia)_quo modo igitur Chrysippus? €'fortitudo est' inquit 'scientia rerum perferendarum €vel adfectio animi in patiendo ac perferendo summae €legi parens sine timore.' quamvis licet insectemur €istos, ut Carneades solebat, metuo ne soli philosophi €sint. quae enim istarum definitionum non aperit no-€tionem nostram, quam habemus omnes de fortitudine €tectam atque involutam? qua aperta quis est qui aut €bellatori aut imperatori aut oratori quaerat aliquid €neque eos existumet sine rabie quicquam fortiter fa-cere posse? Quid? Stoici, qui omnes insipientes in- @1 €sanos esse dicunt, nonne ista conligunt? remove per-€turbationes maxumeque iracundiam: iam videbuntur €monstra dicere. nunc autem ita disserunt, sic se dicere €omnes stultos insanire, ut male olere omne caenum. €'at non semper.' commove: senties. sic iracundus non €semper iratus est; lacesse: iam videbis furentem. €Quid? ista bellatrix iracundia, cum domum rediit, qua-€lis est cum uxore, cum liberis, cum familia? an tum €quoque est utilis? est igitur aliquid quod perturbata €mens melius possit facere quam constans? an quis-€quam potest sine perturbatione mentis irasci? bene €igitur nostri, cum omnia essent in moribus vitia, quod €nullum erat iracundia foedius, iracundos solos mo-rosos nominaverunt. Oratorem vero irasci minime de-€cet, simulare non dedecet. an tibi irasci tum videmur, €cum quid in causis acrius et vehementius dicimus? €quid? cum iam rebus transactis et praeteritis oratio-€nes scribimus, num irati scribimus? 'ecquis hoc anim-€advertit? vincite!'_num aut egisse umquam iratum €Aesopum aut scripsisse existimas iratum Accium? €aguntur ista praeclare, et ab oratore quidem melius, €si modo est orator, quam ab ullo histrione, sed agun-€tur leniter et mente tranquilla. €@@Libidinem vero laudare cuius est libidinis? Themi-€stoclem mihi et Demosthenen profertis, additis Py-€thagoran Democritum Platonem. quid? vos studia €libidinem vocatis? quae vel optimarum rerum, ut ea @1 €sunt quae profertis, sedata tamen et tranquilla esse €debent. Iam aegritudinem laudare, unam rem maxime €detestabilem, quorum est tandem philosophorum? at €commode dixit Afranius: 'dum modo doleat aliquid, €doleat quidlibet.' dixit enim de adulescente perdito €ac dissoluto, nos autem de constanti viro ac sapienti €quaerimus. et quidem ipsam illam iram centurio ha-€beat aut signifer vel ceteri, de quibus dici non necesse €est, ne rhetorum aperiamus mysteria. utile est enim €uti motu animi, qui uti ratione non potest. nos autem, þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜¸ut testificor saepe, de sapiente quaerimus. At etiam €aemulari utile est, obtrectare, misereri. cur misereare €potius quam feras opem, si id facere possis? an sine €misericordia liberales esse non possumus? non enim €suscipere ipsi aegritudines propter alios debemus, sed €alios, si possumus, levare aegritudine. obtrectare vero €alteri aut illa vitiosa aemulatione, quae rivalitati si-€milis est, aemulari quid habet utilitatis, cum sit aemu-€lantis angi alieno bono quod ipse non habeat, obtrec-€tantis autem angi alieno bono, quod id etiam alius €habeat? qui id adprobari possit, aegritudinem susci-€pere pro experientia, si quid habere velis? nam solum €habere velle summa dementia est. @@Mediocritates autem malorum quis laudare recte €possit? quis enim potest, in quo libido cupiditasve sit, €non libidinosus et cupidus esse? in quo ira, non ira-€cundus? in quo angor, non anxius? in quo timor, non €timidus? libidinosum igitur et iracundum et anxium €et timidum censemus esse sapientem? de cuius ex-€cellentia multa quidem dici quamvis fuse lateque pos- @1 €sunt, sed brevissime illo modo, sapientiam esse rerum €divinarum et humanarum scientiam cognitionemque, €quae cuiusque rei causa sit; ex quo efficitur, ut di-€vina imitetur, humana omnia inferiora virtute ducat. €in hanc tu igitur tamquam in mare, quod est ventis €subiectum, perturbationem cadere tibi dixisti videri? €quid est quod tantam gravitatem constantiamque per-€turbet? an inprovisum aliquid aut repentinum? quid €potest accidere tale ei, cui nihil, quod homini evenire €possit[2, non praemeditatum sit]2? nam quod aiunt ni-€mia resecari oportere, naturalia relinqui, quid tandem €potest esse naturale, quod idem nimium esse possit? €sunt enim omnia ista ex errorum orta radicibus, quae €evellenda et extrahenda penitus, non circumcidenda €nec amputanda sunt. @@Sed quoniam suspicor te non tam de sapiente quam €de te ipso quaerere_illum enim putas omni pertur-€batione esse liberum, te vis_, videamus, quanta €sint quae [2a]2 philosophia remedia morbis €animorum adhibeantur. est enim quaedam me-€dicina certe, nec tam fuit hominum generi infensa at-€que inimica natura, ut corporibus tot res salutaris, €animis nullam invenerit; de quibus hoc etiam est €merita melius, quod corporum adiumenta adhibentur €extrinsecus, animorum salus inclusa in is ipsis est. €sed quo maior est in eis praestantia et divinior, eo €maiore indigent diligentia. itaque bene adhibita ratio €cernit, quid optumum sit, neglecta multis implicatur erroribus. ad te igitur mihi iam convertenda omnis @1 €oratio est; simulas enim quaerere te de sapiente, quae-€ris autem fortasse de te. €@@Earum igitur perturbationum, quas exposui, variae €sunt curationes. nam neque omnis aegritudo una €ratione sedatur (alia est enim lugenti, alia miseranti €aut invidenti adhibenda medicina); est etiam in omni-€bus quattuor perturbationibus illa distinctio, utrum €ad universam perturbationem, quae est aspernatio €rationis aut adpetitus vehementior, an ad singulas, €ut ad metum lubidinem reliquas melius adhibeatur €oratio, et utrum illudne non videatur aegre ferundum, €ex quo suscepta sit aegritudo, an omnium rerum tol-€lenda omnino aegritudo, ut, si quis aegre ferat se €pauperem esse, idne disputes, paupertatem malum €non esse, an hominem aegre ferre nihil oportere. ni-€mirum hoc melius, ne, si forte de paupertate non €persuaseris, sit aegritudini concedendum; aegritudine €autem sublata propriis rationibus, quibus heri usi €sumus, quodam modo etiam paupertatis malum tolli-tur. sed omnis eius modi perturbatio animi pla-€catione abluatur illa quidem, cum doceas nec bonum €illud esse, ex quo laetitia aut libido oriatur, nec €malum, ex quo aut metus aut aegritudo; verum tamen €haec est certa et propria sanatio, si doceas ipsas per-€turbationes per se esse vitiosas nec habere quicquam €aut naturale aut necessarium, ut ipsam aegritudinem €leniri videmus, cum obicimus maerentibus imbecilli-€tatem animi ecfeminati, cumque eorum gravitatem €constantiamque laudamus, qui non turbulente humana €patiantur. quod quidem solet eis etiam accidere, qui @1 €illa mala esse censent, ferenda tamen aequo animo €arbitrantur. putat aliquis esse voluptatem bonum, €alius autem pecuniam; tamen et ille ab intemperantia €et hic ab avaritia avocari potest. illa autem altera €ratio et oratio, quae simul et opinionem falsam tollit €et aegritudinem detrahit, est ea quidem utilior, sed raro proficit neque est ad volgus adhibenda. quaedam €autem sunt aegritudines, quas levare illa medicina €nullo modo possit, ut, si quis aegre ferat nihil in se €esse virtutis, nihil animi, nihil officii, nihil honestatis, €propter mala is quidem angatur, sed alia quaedam €sit ad eum admovenda curatio, et talis quidem, quae €possit esse omnium etiam de ceteris rebus discrepan-€tium philosophorum. inter omnis enim convenire €oportet commotiones animorum a recta ratione aver-€sas esse vitiosas, ut, etiamsi vel mala sint illa, quae €metum aegritudinemve, vel bona, quae cupiditatem €laetitiamve moveant, tamen sit vitiosa ipsa commotio. €constantem enim quendam volumus, sedatum, gra-€vem, humana omnia spernentem illum esse, quem €magnanimum et fortem virum dicimus. talis autem €nec maerens nec timens nec cupiens nec gestiens €esse quisquam potest. eorum enim haec sunt, qui €eventus humanos superiores quam suos animos esse €ducunt. @1 @@Quare omnium philosophorum, ut ante dixi, una €ratio est medendi, ut nihil, quale sit illud quod per-€turbet animum, sed de ipsa sit perturbatione dicen-€dum. itaque primum in ipsa cupiditate, cum id solum €agitur ut ea tollatur, non est quaerendum, bonum €illud necne sit quod lubidinem moveat, sed lubido €ipsa tollenda est, ut, sive, quod honestum est, id sit €summum bonum sive voluptas sive horum utrum-€que coniunctum sive tria illa genera bonorum, tamen, €etiamsi virtutis ipsius vehementior adpetitus sit, ea-€dem sit omnibus ad deterrendum adhibenda oratio. €continet autem omnem sedationem animi humana in €conspectu posita natura; quae quo facilius expressa €cernatur, explicanda est oratione communis condicio lexque vitae. itaque non sine causa, cum Orestem €fabulam doceret Euripides, primos tris versus revo-€casse dicitur Socrates: €@@@@'Neque ta/m terribilis u/lla fando ora/tio est, €@@@@Nec fo/rs nec ira cae/litum invectu/m malum, €@@@@Quod no/n natura huma/na patiendo e/cferat.' €est autem utilis ad persuadendum ea quae acciderint €ferri et posse et oportere enumeratio eorum qui €tulerunt. etsi aegritudinis sedatio et hesterna dispu-€tatione explicata est et in Consolationis libro, quem €in medio_non enim sapientes eramus_maerore et €dolore conscripsimus; quodque vetat Chrysippus, ad @1 €recentis quasi tumores animi remedium adhibere, id €nos fecimus naturaeque vim attulimus, ut magnitudini medicinae doloris magnitudo concederet. Sed aegri-€tudini, de qua satis est disputatum, finitimus est me-€tus, de quo pauca dicenda sunt. est enim metus, ut €aegritudo praesentis, sic ille futuri mali. itaque non €nulli aegritudinis partem quandam metum esse dice-€bant, alii autem metum praemolestiam appellabant, €quod esset quasi dux consequentis molestiae. quibus €igitur rationibus instantia feruntur, eisdem contemnun-€tur sequentia. nam videndum est in utrisque, ne quid €humile summissum molle ecfeminatum fractum abiec-€tumque faciamus. sed quamquam de ipsius metus in-€constantia inbecillitate levitate dicendum est, tamen €multum prodest ea, quae metuuntur, ipsa contemnere. €itaque sive casu accidit sive consilio, percommode fac-€tum est, quod eis de rebus quae maxime metuuntur, €de morte et de dolore, primo et proxumo die dis-€putatum est. quae si probata sunt, metu magna ex €parte liberati sumus. @@Ac de malorum opinione hactenus; videamus nunc €de bonorum, id est de laetitia et de cupiditate. mihi €quidem in tota ratione ea, quae pertinet ad animi per-€turbationem, una res videtur causam continere, omnis €eas esse in nostra potestate, omnis iudicio susceptas, €omnis voluntarias. hic igitur error est eripiendus, haec €detrahenda opinio atque ut in malis opinatis tolerabi-€lia, sic in bonis sedatiora sunt efficienda ea quae mag- @1 þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜Áˆ‰na et laetabilia ducuntur. atque hoc quidem commune €malorum et bonorum, ut, si iam difficile sit persua-€dere nihil earum rerum, quae perturbent animum, aut €in bonis aut in malis esse habendum, tamen alia ad €alium motum curatio sit adhibenda aliaque ratione €malevolus, alia amator, alia rursus anxius, alia timidus corrigendus. atque erat facile sequentem eam rationem, €quae maxume probatur de bonis et malis, negare um-€quam laetitia adfici posse insipientem, quod nihil um-€quam haberet boni; sed loquimur nunc more communi. €sint sane ista bona, quae putantur, honores divitiae €voluptates cetera, tamen in eis ipsis potiundis exul-€tans gestiensque laetitia turpis est, ut, si ridere conces-€sum sit, vituperetur tamen cachinnatio. eodem enim €vitio est ecfusio animi in laetitia quo in dolore contrac-€tio, eademque levitate cupiditas est in appetendo qua €laetitia in fruendo, et ut nimis adflicti molestia, sic €nimis elati laetitia iure iudicantur leves; et, cum in-€videre aegritudinis sit, malis autem alienis voluptatem €capere laetitiae, utrumque immanitate et feritate qua-€dam proponenda castigari solet; atque ut cavere decet, €timere non decet, sic gaudere decet, laetari non decet, quoniam docendi causa a gaudio laetitiam distingui-€mus; illud iam supra diximus, contractionem animi €recte fieri numquam posse, elationem posse. aliter €enim Naevianus ille gaudet Hector: €@@@@'Lae/tus sum lauda/ri me abs te, pa/ter, a laudato/ viro', €aliter ille apud Trabeam: @1 €@@@@'Le/na deleni/ta argento nu/tum observabi/t meum, €@@@@Qui/d velim, quid stu/deam. adveniens di/gito impellam €@@@@@@@ia/nuam, €@@@@Fo/res patebunt. de i/nproviso Chry/sis ubi me aspe/-€@@@@@@@xerit, €@@@@A/lacris ob via/m mihi veniet co/mplexum exopta/ns €@@@@@@@meum, €@@@@Mi/hi se dedet.' €quam haec pulchra putet, ipse iam dicet: €@@@@'Fo/rtunam ipsam antei/bo fortuni/s meis'. haec laetitia quam turpis sit, satis est diligenter atten-€dentem penitus videre. €@@Et ut turpes sunt, qui ecferunt se laetitia tum cum €fruuntur Veneriis voluptatibus, sic flagitiosi, qui eas €inflammato animo concupiscunt. totus vero iste, qui €volgo appellatur amor_nec hercule invenio, quo no-€mine alio possit appellari_, tantae levitatis est, ut €nihil videam quod putem conferendum. quem Caeci-€lius 'deum qui non summum putet, aut stultum aut €rerum esse imperitum' existumat, €@@@@'Cui i/n manu sit, quem e/sse demente/m velit, €@@@@Quem sa/pere, quem sana/ri, quem in morbum i/nici, €@@@@. . . . . . . . . . . . . . . . . . . €@@@@Quem co/ntra amari, quem e/xpeti, quem arce/ssier.' €o praeclaram emendatricem vitae poe+ticam, quae amo-rem flagitii et levitatis auctorem in concilio deorum @1 €conlocandum putet! de comoedia loquor, quae, si haec €flagitia non probaremus, nulla esset omnino; quid ait €ex tragoedia princeps ille Argonautarum? €@@@@'Tu/ me amoris ma/gis quam honoris se/rvavisti gra/tia.' €quid ergo? hic amor Medeae quanta miseriarum exci-€tavit incendia! atque ea tamen apud alium poe+tam patri €dicere audet se 'coniugem' habuisse 'illum, Amor quem dederat, qui plus pollet potiorque est patre.' Sed poe+tas €ludere sinamus, quorum fabulis in hoc flagitio ver-€sari ipsum videmus Iovem: ad magistros virtutis phi-€losophos veniamus, qui amorem negant stupri esse €et in eo litigant cum Epicuro non multum, ut opinio €mea fert, mentiente. quis est enim iste amor amicitiae? €cur neque deformem adulescentem quisquam amat ne-€que formosum senem? mihi quidem haec in Graeco-€rum gymnasiis nata consuetudo videtur, in quibus isti €liberi et concessi sunt amores. bene ergo Ennius: €@@@@'Fla/giti princi/pium est nudare i/nter civis co/rpora.' €qui ut sint, quod fieri posse video, pudici, solliciti €tamen et anxii sunt, eoque magis, quod se ipsi continent et coe+rcent. atque, ut muliebris amores omittam, qui-€bus maiorem licentiam natura concessit, quis aut de €Ganymedi raptu dubitat, quid poe+tae velint, aut non in-€tellegit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat €Laius? quid denique homines doctissimi et summi poe+-€tae de se ipsis et carminibus edunt et cantibus? fortis €vir in sua re p. cognitus quae de iuvenum amore scribit €Alcaeus! nam Anacreontis quidem tota poe+sis est ama-€toria. maxume vero omnium flagrasse amore Reginum @1 €Ibycum apparet ex scriptis. Atque horum omnium €lubidinosos esse amores videmus: philosophi sumus €exorti, et auctore quidem nostro Platone, quem non €iniuria Dicaearchus accusat, qui amori auctoritatem tribueremus. Stoici vero et sapientem amaturum esse €dicunt et amorem ipsum 'conatum amicitiae faciendae €ex pulchritudinis specie' definiunt. qui si quis est in €rerum natura sine sollicitudine, sine desiderio, sine €cura, sine suspirio, sit sane; vacat enim omni libidine; €haec autem de libidine oratio est. sin autem est aliquis €amor, ut est certe, qui nihil absit aut non multum ab in-€sania, qualis in Leucadia est: 'si quidem sit quisquam deus, cui ego sim curae'_at id erat deis omnibus cu-€randum, quem ad modum hic frueretur voluptate ama-€toria! 'heu me infelicem!'_nihil verius. probe et ille: €'sanusne es, qui temere lamentare?' sic insanus vide-€tur etiam suis. at quas tragoedias efficit! €@@@@'Te, Apo/llo sancte, fe/r opem, teque, amni/potens €@@@@@@@Neptune, i/nvoco, €@@@@Vosque a/deo, Venti!' €mundum totum se ad amorem suum sublevandum €conversurum putat, Venerem unam excludit ut ini-€quam: 'nam quid ego te appellem, Venus?' eam prae €lubidine negat curare quicquam: quasi vero ipse non €propter lubidinem tanta flagitia et faciat et dicat. _sic igitur adfecto haec adhibenda curatio est, ut €et illud quod cupiat ostendatur quam leve, quam €contemnendum, quam nihili sit omnino, quam facile €vel aliunde vel alio modo perfici vel omnino neglegi @1 €possit; abducendus etiam est non numquam ad alia €studia sollicitudines curas negotia, loci denique mu-€tatione tamquam aegroti non convalescentes saepe cu-randus est; etiam novo quidam amore veterem amorem €tamquam clavo clavum eiciendum putant; maxume €autem admonendus [2est]2, quantus sit furor amoris. €omnibus enim ex animi perturbationibus est profecto €nulla vehementior, ut, si iam ipsa illa accusare nolis, €stupra dico et corruptelas et adulteria, incesta denique, €quorum omnium accusabilis est turpitudo,_sed ut €haec omittas, perturbatio ipsa mentis in amore foeda per se est. nam ut illa praeteream, quae sunt furoris, €haec ipsa per sese quam habent levitatem, quae viden-€tur esse mediocria, €@@@@Iniu/riae €@@@@Suspi/ciones i/nimicitiae indu/tiae €@@@@Bellu/m pax rursum! ince/rta haec si tu po/stules €@@@@Ratio/ne certa fa/cere, nihilo plu/s agas, €@@@@Quam si/ des operam, ut cu/m ratione insa/nias. €haec inconstantia mutabilitasque mentis quem non ipsa €pravitate deterreat? est etiam illud, quod in omni per-€turbatione dicitur, demonstrandum, nullam esse nisi €opinabilem, nisi iudicio susceptam, nisi voluntariam. €etenim si naturalis amor esset, et amarent omnes et €semper amarent et idem amarent, neque alium pu-€dor, alium cogitatio, alium satietas deterreret. @@Ira vero, quae quam diu perturbat animum, dubi-€tationem insaniae non habet, cuius inpulsu existit etiam €inter fratres tale iurgium: @1 €@@@@'Qui/s homo te exsupera/vit usquam ge/ntium impu/-€@@@@@@@dentia?' €@@@@'Quis au/tem malitia/ te?'_ €nosti, quae secuntur; alternis enim versibus intorquen-€tur inter fratres gravissimae contumeliae, ut facile ap-€pareat Atrei filios esse, eius qui meditatur poenam in €fratrem novam: €@@@@'Maio/r mihi moles, ma/ius miscendu/mst malum, €@@@@Qui illi/us acerbum co/r contundam et co/mprimam'. €quo igitur haec erumpit moles? audi Thyestem: €@@@@'Ipsus hortatu/r me frater, u/t meos mali/s miser €@@@@Ma/nderem nato/s_' €eorum viscera apponit. quid est enim quo non pro-€grediatur eodem ira, quo furor? itaque iratos proprie €dicimus exisse de potestate, id est de consilio, €de ratione, de mente; horum enim potestas in totum animum esse debet. His aut subtrahendi sunt ei, in €quos impetum conantur facere, dum se ipsi conligant, €_quid est autem se ipsum colligere nisi dissupatas €animi partis rursum in suum locum cogere?_aut ro-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¤˜Î…gandi orandique sunt, ut, si quam habent ulciscendi €vim, differant in tempus aliud, dum defervescat ira. €defervescere autem certe significat ardorem animi in-€vita ratione excitatum. ex quo illud laudatur Archytae, €qui cum vilico factus esset iratior, 'quo te modo' in-€quit 'accepissem, nisi iratus essem!' @@Ubi sunt ergo isti, qui iracundiam utilem dicunt €_potest utilis esse insania?_aut naturalem? an quic- @1 €quam est secundum naturam, quod fit repugnante ra-€tione? quo modo autem, si naturalis esset ira, aut €alius alio magis iracundus esset, aut finem haberet €prius quam esset ulta, ulciscendi lubido, aut quem-€quam paeniteret, quod fecisset per iram? ut Alexan-€drum regem videmus, qui cum interemisset Clitum fa-€miliarem suum, vix a se manus abstinuit; tanta vis €fuit paenitendi. quibus cognitis quis est qui dubitet €quin hic quoque motus animi sit totus opinabilis ac €voluntarius? Quis enim dubitarit quin aegrotationes €animi, qualis est avaritia, gloriae cupiditas, ex eo, €quod magni aestumetur ea res ex qua animus aegro-€tat, oriantur? unde intellegi debet perturbationem quo-que omnem esse in opinione. Et si fidentia, id est €firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio €gravis non temere adsentientis, metus quoque est dif-€fidentia expectati et impendentis mali, et si spes est €expectatio boni, mali expectationem esse necesse est €metum. ut igitur metus, sic reliquae perturbationes €sunt in malo. ergo ut constantia scientiae, sic per-€turbatio erroris est. Qui autem natura dicuntur ira-€cundi aut misericordes aut invidi aut tale quid, ei sunt €constituti quasi mala valetudine animi, sanabiles ta- @1 €men, ut Socrates dicitur: cum multa in conventu vitia €conlegisset in eum Zopyrus, qui se naturam cuiusque €ex forma perspicere profitebatur, derisus est a ceteris, €qui illa in Socrate vitia non agnoscerent, ab ipso autem €Socrate sublevatus, cum illa sibi sic nata, sed ratione a se deiecta diceret. ergo ut optuma quisque valetudine €adfectus potest videri [ut] natura ad aliquem morbum €proclivior, sic animus alius ad alia vitia propensior. €qui autem non natura, sed culpa vitiosi esse dicun-€tur, eorum vitia constant e falsis opinionibus rerum bo-€narum et malarum, ut sit alius ad alios motus pertur-€bationesque proclivior. inveteratio autem, ut in cor-€poribus, aegrius depellitur quam perturbatio, citiusque €repentinus oculorum tumor sanatur quam diuturna €lippitudo depellitur. @@Sed cognita iam causa perturbationum, quae omnes €oriuntur ex iudiciis opinionum et voluntatibus, sit iam €huius disputationis modus. scire autem nos oportet €cognitis, quoad possunt ab homine cognosci, bono-€rum et malorum finibus nihil a philosophia posse aut €maius aut utilius optari quam haec, quae a nobis hoc €quadriduo disputata sunt. morte enim contempta et €dolore ad patiendum levato adiunximus sedationem €aegritudinis, qua nullum homini malum maius est. etsi €enim omnis animi perturbatio gravis est nec multum €differt ab amentia, tamen [ita] ceteros, cum sunt in €aliqua perturbatione aut metus aut laetitiae aut cupi-€ditatis, commotos modo et perturbatos dicere solemus, @1 €at eos, qui se aegritudini dediderunt, miseros adflic-tos aerumnosos calamitosos. itaque non fortuito fac-€tum videtur, sed a te ratione propositum, ut separatim €de aegritudine et de ceteris perturbationibus disputare-€mus; in ea est enim fons miseriarum et caput. sed et €aegritudinis et reliquorum animi morborum una sa-€natio est, omnis opinabilis esse et voluntarios ea reque €suscipi, quod ita rectum esse videatur. hunc errorem €quasi radicem malorum omnium stirpitus philosophia se extracturam pollicetur. demus igitur nos huic exco-€lendos patiamurque nos sanari. his enim malis insiden-€tibus non modo beati, sed ne sani quidem esse possu-€mus. aut igitur negemus quicquam ratione confici, cum €contra nihil sine ratione recte fieri possit, aut, cum €philosophia ex rationum conlatione constet, ab ea, si et €boni et beati volumus esse, omnia adiumenta et auxilia €petamus bene beateque vivendi. @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUINTUS}1 ‘@@Quintus hic dies, Brute, finem faciet Tusculanarum €disputationum, quo die est a nobis ea de re, quam €tu ex omnibus maxime probas, disputatum. placere €enim tibi admodum sensi et ex eo libro, quem ad me €accuratissime scripsisti, et ex multis sermonibus tuis €virtutem ad beate vivendum se ipsa esse contentam. €quod etsi difficile est probatu propter tam varia et €tam multa tormenta fortunae, tale tamen est, ut ela-€borandum sit, quo facilius probetur. nihil est enim €omnium quae in philosophia tractantur, quod gravius magnificentiusque dicatur. nam cum ea causa im-€pulerit eos qui primi se ad philosophiae studium con-€tulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in €optumo vitae statu exquirendo conlocarent, profecto €spe beate vivendi tantam in eo studio curam operam-€que posuerunt. quodsi ab is inventa et perfecta virtus @1 €est, et si praesidii ad beate vivendum in virtute satis €est, quis est qui non praeclare et ab illis positam €et a nobis susceptam operam philosophandi arbitretur? €sin autem virtus subiecta sub varios incertosque casus €famula fortunae est nec tantarum virium est, ut se €ipsa tueatur, vereor ne non tam virtutis fiducia niten-€dum nobis ad spem beate vivendi quam vota facienda videantur. equidem eos casus, in quibus me fortuna €vehementer exercuit, mecum ipse considerans huic in-€cipio sententiae diffidere interdum et humani generis €imbecillitatem fragilitatemque extimescere. vereor €enim ne natura, cum corpora nobis infirma dedisset €isque et morbos insanabilis et dolores intolerabilis €adiunxisset, animos quoque dederit et corporum do-€loribus congruentis et separatim suis angoribus et mo-lestiis implicatos. sed in hoc me ipse castigo, quod €ex aliorum et ex nostra fortasse mollitia, non ex ipsa €virtute de virtutis robore existumo. illa enim, si modo €est ulla virtus, quam dubitationem avunculus tuus, €Brute, sustulit, omnia, quae cadere in hominem pos-€sunt, subter se habet eaque despiciens casus contemnit €humanos culpaque omni carens praeter se ipsam nihil €censet ad se pertinere. nos autem omnia adversa cum €venientia metu augentes, tum maerore praesentia re-€rum naturam quam errorem nostrum damnare malu-€mus. @@Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum pecca-€torumque nostrorum omnis a philosophia petenda €correctio est. cuius in sinum cum a primis tempori-€bus aetatis nostra voluntas studiumque nos compu- @1 €lisset, his gravissimis casibus in eundem portum, ex €quo eramus egressi, magna iactati tempestate con-€fugimus. o vitae philosophia dux, o virtutis inda-€gatrix expultrixque vitiorum! quid non modo nos, €sed omnino vita hominum sine te esse potuisset? tu €urbis peperisti, tu dissipatos homines in societatem €vitae convocasti, tu eos inter se primo domiciliis, €deinde coniugiis, tum litterarum et vocum communione €iunxisti, tu inventrix legum, tu magistra morum et €disciplinae fuisti; ad te confugimus, a te opem peti-€mus, tibi nos, ut antea magna ex parte, sic nunc €penitus totosque tradimus. est autem unus dies bene €et ex praeceptis tuis actus peccanti inmortalitati ante-ponendus. cuius igitur potius opibus utamur quam €tuis, quae et vitae tranquillitatem largita nobis es et €terrorem mortis sustulisti? Ac philosophia quidem €tantum abest ut proinde ac de hominum est vita me-€rita laudetur, ut a plerisque neglecta a multis etiam €vituperetur. vituperare quisquam vitae parentem et €hoc parricidio se inquinare audet et tam impie ingratus €esse, ut eam accuset, quam vereri deberet, etiamsi mi-€nus percipere potuisset? sed, ut opinor, hic error et €haec indoctorum animis offusa caligo est, quod tam €longe retro respicere non possunt nec eos, a quibus €vita hominum instructa primis sit, fuisse philosophos @1 arbitrantur. Quam rem antiquissimam cum videamus, €nomen tamen esse confitemur recens. nam sapientiam €quidem ipsam quis negare potest non modo re esse an-€tiquam, verum etiam nomine? quae divinarum huma-€narumque rerum, tum initiorum causarumque cuiusque €rei cognitione hoc pulcherrimum nomen apud anti-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥—‡quos adsequebatur. itaque et illos septem, qui a Grae-€cis $SOFOI/&, sapientes a nostris et habebantur et no-€minabantur, et multis ante saeculis Lycurgum, cuius €temporibus Homerus etiam fuisse ante hanc urbem €conditam traditur, et iam heroicis aetatibus Ulixem et €Nestorem accepimus et fuisse et habitos esse sapien-tis. nec vero Atlans sustinere caelum nec Prometheus €adfixus Caucaso nec stellatus Cepheus cum uxore €genero filia traderetur, nisi caelestium divina cogni-€tio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset. a €quibus ducti deinceps omnes, qui in rerum contem-€platione studia ponebant, sapientes et habebantur et €nominabantur, idque eorum nomen usque ad Pytha-€gorae manavit aetatem. quem, ut scribit auditor Pla-€tonis Ponticus Heraclides, vir doctus in primis, Phli-€untem ferunt venisse, eumque cum Leonte, principe €Phliasiorum, docte et copiose disseruisse quaedam. €cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset €Leon, quaesivisse ex eo, qua maxime arte confideret; €at illum: artem quidem se scire nullam, sed esse phi-€losophum. admiratum Leontem novitatem nominis @1 €quaesivisse, quinam essent philosophi, et quid inter eos et reliquos interesset; Pythagoram autem respon-€disse similem sibi videri vitam hominum et mercatum €eum, qui haberetur maxumo ludorum apparatu totius €Graeciae celebritate; nam ut illic alii corporibus exer-€citatis gloriam et nobilitatem coronae peterent, alii €emendi aut vendendi quaestu et lucro ducerentur, esset €autem quoddam genus eorum, idque vel maxime in-€genuum, qui nec plausum nec lucrum quaererent, sed €visendi causa venirent studioseque perspicerent, quid €ageretur et quo modo, item nos quasi in mercatus €quandam celebritatem ex urbe aliqua sic in hanc €vitam ex alia vita et natura profectos alios gloriae €servire, alios pecuniae, raros esse quosdam, qui ceteris €omnibus pro nihilo habitis rerum naturam studiose €intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos_id €est enim philosophos_; et ut illic liberalissimum esset €spectare nihil sibi adquirentem, sic in vita longe om-€nibus studiis contemplationem rerum cognitionemque €praestare. @@Nec vero Pythagoras nominis solum inventor, sed €rerum etiam ipsarum amplificator fuit. qui cum post €hunc Phliasium sermonem in Italiam venisset, exorna-€vit eam Graeciam, quae magna dicta est, et privatim et €publice praestantissumis et institutis et artibus. cuius €de disciplina aliud tempus fuerit fortasse dicendi. sed €ab antiqua philosophia usque ad Socratem, qui Arche-€laum, Anaxagorae discipulum, audierat, numeri motus-€que tractabantur, et unde omnia orerentur quove re-€ciderent, studioseque ab is siderum magnitudines €intervalla cursus anquirebantur et cuncta caelestia. @1 €Socrates autem primus philosophiam devocavit e caelo €et in urbibus conlocavit et in domus etiam introduxit €et coe+git de vita et moribus rebusque bonis et malis quaerere. cuius multiplex ratio disputandi rerumque €varietas et ingenii magnitudo Platonis memoria et €litteris consecrata plura genera effecit dissentientium €philosophorum, e quibus nos id potissimum consecuti €sumus, quo Socratem usum arbitrabamur, ut nostram €ipsi sententiam tegeremus, errore alios levaremus et €in omni disputatione, quid esset simillimum veri, €quaereremus. quem morem cum Carneades acutissime €copiosissimeque tenuisset, fecimus et alias saepe et €nuper in Tusculano, ut ad eam consuetudinem dispu-€taremus. et quadridui quidem sermonem superioribus €ad te perscriptum libris misimus, quinto autem die €cum eodem in loco consedissemus, sic est propositum, €de quo disputaremus: @@Non mihi videtur ad beate vivendum satis €posse virtutem. €@@At hercule Bruto meo videtur, cuius ego iudicium, €pace tua dixerim, longe antepono tuo. €@@Non dubito, nec id nunc agitur, tu illum quantum €ames, sed hoc, quod mihi dixi videri, quale sit, de quo €a te disputari volo. €@@Nempe negas ad beate vivendum satis posse vir-€tutem? €@@Prorsus nego. €@@Quid? ad recte honeste laudabiliter, postremo ad €bene vivendum satisne est praesidi in virtute? €@@Certe satis. €@@Potes igitur aut, qui male vivat, non eum miserum @1 €dicere aut, quem bene fateare, eum negare beate €vivere? €@@Quidni possim? nam etiam in tormentis recte ho-€neste laudabiliter et ob eam rem bene vivi potest, dum €modo intellegas, quid nunc dicam 'bene.' dico enim constanter graviter sapienter fortiter. haec etiam in €eculeum coiciuntur, quo vita non adspirat beata. €@@Quid igitur? solane beata vita, quaeso, relinquitur €extra ostium limenque carceris, cum constantia gra-€vitas fortitudo sapientia reliquaeque virtutes rapiantur €ad tortorem nullumque recusent nec supplicium nec €dolorem? €@@Tu, si quid es facturus, nova aliqua conquiras opor-€tet; ista me minime movent, non solum quia pervul-€gata sunt, sed multo magis, quia, tamquam levia quae-€dam vina nihil valent in aqua, sic Stoicorum ista magis €gustata quam potata delectant. velut iste chorus vir-€tutum in eculeum impositus imagines constituit ante €oculos cum amplissima dignitate, ut ad eas cursim €perrectura nec eas beata vita a se desertas passura videatur; cum autem animum ab ista pictura imagini-€busque virtutum ad rem veritatemque traduxeris, hoc €nudum relinquitur, possitne quis beatus esse, quam €diu torqueatur. quam ob rem hoc nunc quaeramus; €virtutes autem noli vereri ne expostulent et querantur €se a beata vita esse relictas. si enim nulla virtus pru-€dentia vacat, prudentia ipsa hoc videt, non omnis €bonos esse etiam beatos, multaque de M. Atilio Q. €Caepione M'. Aquilio recordatur, beatamque vitam, @1 €si imaginibus potius uti quam rebus ipsis placet, co-€nantem ire in eculeum retinet ipsa prudentia negatque €ei cum dolore et cruciatu quicquam esse commune. @@Facile patior te isto modo agere, etsi iniquum est €praescribere mihi te, quem ad modum a me disputari €velis. sed quaero, utrum aliquid actum superioribus €diebus an nihil arbitremur. €@@Actum vero, et aliquantum quidem. €@@Atqui, si ita est, profligata iam haec et paene ad €exitum adducta quaestio est. €@@Quo tandem modo? €@@Quia motus turbulenti iactationesque animorum in-€citatae et impetu inconsiderato elatae rationem omnem €repellentes vitae beatae nullam partem relinquunt. quis €enim potest mortem aut dolorem metuens, quorum €alterum saepe adest, alterum semper impendet, esse €non miser? quid, si idem, quod plerumque fit, pau-€pertatem ignominiam infamiam timet, si debilitatem €caecitatem, si denique, quod non singulis hominibus, sed potentibus populis saepe contigit, servitutem? pot-€est ea timens esse quisquam beatus? quid, qui non €modo ea futura timet, verum etiam fert sustinetque €praesentia_adde eodem exilia luctus orbitates: qui €rebus his fractus aegritudine eliditur, potest tandem €esse non miserrimus? quid vero? illum, quem libidini-€bus inflammatum et furentem videmus, omnia rabide €adpetentem cum inexplebili cupiditate, quoque affluen-€tius voluptates undique hauriat, eo gravius ardentius- @1 €que sitientem, nonne recte miserrimum dixeris? quid? €elatus ille levitate inanique laetitia exultans et temere €gestiens nonne tanto miserior, quanto sibi videtur bea-€tior? ergo ut hi miseri, sic contra illi beati, quos nulli €metus terrent, nullae aegritudines exedunt, nullae li-€bidines incitant, nullae futtiles laetitiae exultantes lan-€guidis liquefaciunt voluptatibus. ut maris igitur tran-€quillitas intellegitur nulla ne minima quidem aura fluc-€tus commovente, sic animi quietus et placatus status €cernitur, cum perturbatio nulla est, qua moveri queat. quodsi est qui vim fortunae, qui omnia humana, quae €cuique accidere possunt, tolerabilia ducat, ex quo nec €timor eum nec angor attingat, idemque si nihil con-€cupiscat, nulla ecferatur animi inani voluptate, quid €est cur is non beatus sit? et si haec virtute efficiuntur, €quid est cur virtus ipsa per se non efficiat beatos? €@@Atqui alterum dici non potest, quin i, qui nihil me-€tuant, nihil angantur, nihil concupiscant, nulla impo-€tenti laetitia ecferantur, beati sint, itaque id tibi con-€cedo; alterum autem iam integrum non est. superi-€oribus enim disputationibus effectum est vacare omni þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜‘ˆŒanimi perturbatione sapientem. @@Nimirum igitur confecta res est; videtur enim ad €exitum venisse quaestio. €@@Propemodum id quidem. €@@Verum tamen mathematicorum iste mos est, non €est philosophorum. nam geometrae cum aliquid do-€cere volunt, si quid ad eam rem pertinet eorum quae €ante docuerunt, id sumunt pro concesso et probato, @1 €illud modo explicant, de quo ante nihil scriptum est; €philosophi quamcumque rem habent in manibus, in €eam quae conveniunt, congerunt omnia, etsi alio loco €disputata sunt. quod ni ita esset, cur Stoicus, si esset €quaesitum, satisne ad beate vivendum virtus posset, €multa diceret? cui satis esset respondere se ante do-€cuisse nihil bonum esse nisi quod honestum esset, hoc €probato consequens esse beatam vitam virtute esse €contentam, et quo modo hoc sit consequens illi, sic €illud huic, ut, si beata vita virtute contenta sit, nisi honestum quod sit, nihil aliud sit bonum. sed tamen €non agunt sic; nam et de honesto et de summo bono €separatim libri sunt, et cum ex eo efficiatur satis €magnam in virtute ad beate vivendum esse vim, nihilo €minus hoc agunt separatim. propriis enim et suis argu-€mentis et admonitionibus tractanda quaeque res est, €tanta praesertim. cave enim putes ullam in philosophia €vocem emissam clariorem ullumve esse philosophiae €promissum uberius aut maius. Nam quid profitetur? €o dii boni! perfecturam se, qui legibus suis paruisset, €ut esset contra fortunam semper armatus, ut omnia €praesidia haberet in se bene beateque vivendi, ut esset semper denique beatus. sed videro, quid efficiat; tan-€tisper hoc ipsum magni aestumo, quod pollicetur. nam €Xerxes quidem refertus omnibus praemiis donisque €fortunae, non equitatu, non pedestribus copiis, non €navium multitudine, non infinito pondere auri conten-€tus praemium proposuit, qui invenisset novam volup-€tatem_qua ipsa non fuit contentus; neque enim €umquam finem inveniet libido_, nos vellem praemio @1 €elicere possemus, qui nobis aliquid attulisset, quo hoc €firmius crederemus. @@Vellem id quidem, sed habeo paulum, quod requi-€ram. ego enim adsentior eorum quae posuisti alterum €alteri consequens esse, ut, quem ad modum, si, quod €honestum sit, id solum sit bonum, sequatur vitam bea-€tam virtute confici, sic, si vita beata in virtute sit, €nihil esse nisi virtutem bonum. sed Brutus tuus auctore €Aristo et Antiocho non sentit hoc; putat enim, etiamsi €sit bonum aliquod praeter virtutem. @@Quid igitur? contra Brutumne me dicturum putas? €@@Tu vero, ut videtur; nam praefinire non est meum. €@@Quid cuique igitur consentaneum sit, alio loco. nam €ista mihi et cum Antiocho saepe et cum Aristo nuper, €cum Athenis imperator apud eum deversarer, dissen-€sio fuit. mihi enim non videbatur quisquam esse beatus €posse, cum in malis esset; in malis autem sapientem €esse posse, si essent ulla corporis aut fortunae mala. €dicebantur haec, quae scripsit etiam Antiochus locis €pluribus, virtutem ipsam per se beatam vitam efficere €posse neque tamen beatissimam; deinde ex maiore €parte plerasque res nominari, etiamsi quae pars abes-€set, ut vires, ut valetudinem, ut divitias, ut honorem, €ut gloriam, quae genere, non numero cernerentur; item €beatam vitam, etiamsi ex aliqua parte clauderet, tamen ex multo maiore parte optinere nomen suum. haec @1 €nunc enucleare non ita necesse est, quamquam non €constantissime dici mihi videntur. nam et, qui beatus €est, non intellego quid requirat, ut sit beatior_si est €enim quod desit, ne beatus quidem est_, et quod ex €maiore parte unam quamque rem appellari spectari-€que dicunt, est ubi id isto modo valeat; cum vero tria €genera malorum esse dicant, qui duorum generum ma-€lis omnibus urgeatur, ut omnia advorsa sint in fortuna, €omnibus oppressum corpus et confectum doloribus, €huic paulumne ad beatam vitam deesse dicemus, non €modo ad beatissimam? @@Hoc illud est, quod Theophrastus sustinere non po-€tuit. nam cum statuisset verbera, tormenta, cruciatus, €patriae eversiones, exilia, orbitates magnam vim ha-€bere ad male misereque vivendum, non est ausus elate €et ample loqui, cum humiliter demisseque sentiret. €quam bene, non quaeritur, constanter quidem certe. €itaque mihi placere non solet consequentia reprehen-€dere, cum prima concesseris. hic autem elegantissi-€mus omnium philosophorum et eruditissimus non €magnopere reprehenditur, cum tria genera dicit bono-€rum, vexatur autem ab omnibus primum in eo libro €quem scripsit de vita beata, in quo multa disputat, €quam ob rem is, qui torqueatur qui crucietur, beatus €esse non possit. in eo etiam putatur dicere in rotam_ €id est genus quoddam tormenti apud Graecos_bea-€tam vitam non escendere. non usquam id quidem dicit omnino, sed quae dicit, idem valent. possum igitur, @1 €cui concesserim in malis esse dolores corporis, in malis €naufragia fortunae, huic suscensere dicenti non omnis €bonos esse beatos, cum in omnis bonos ea, quae €ille in malis numerat, cadere possint? vexatur idem €Theophrastus et libris et scholis omnium philoso-€phorum, quod in Callisthene suo laudarit illam sen-€tentiam: €@@@@'Vita/m regit fortu/na, non sapie/ntia.' €negant ab ullo philosopho quicquam dictum esse lan-€guidius. recte id quidem, sed nihil intellego dici potu-€isse constantius. si enim tot sunt in corpore bona, tot €extra corpus in casu atque fortuna, nonne consenta-€neum est plus fortunam, quae domina rerum sit et ex-ternarum et ad corpus pertinentium, quam consilium €valere? An malumus Epicurum imitari? qui multa prae-€clare saepe dicit; quam enim sibi constanter convenien-€terque dicat, non laborat. laudat tenuem victum. phi-€losophi id quidem, sed si Socrates aut Antisthenes dice-€ret, non is qui finem bonorum voluptatem esse dixerit. €negat quemquam iucunde posse vivere, nisi idem ho-€neste sapienter iusteque vivat. nihil gravius, nihil phi-€losophia dignius, nisi idem hoc ipsum 'honeste sapien-€ter iuste' ad voluptatem referret. Quid melius quam: €fortunam exiguam intervenire sapienti? sed hoc isne €dicit, qui, cum dolorem non modo maxumum malum, €sed solum malum etiam dixerit, toto corpore opprimi €possit doloribus acerrumis tum, cum maxime contra @1 €fortunam glorietur? quod idem melioribus etiam ver-bis Metrodorus: 'occupavi te' inquit, 'Fortuna, atque €cepi omnisque aditus tuos interclusi, ut ad me adspi-€rare non posses.' praeclare, si Aristo Chius aut si Stoi-€cus Zenon diceret, qui, nisi quod turpe esset, nihil ma-€lum duceret; tu vero, Metrodore, qui omne bonum in €visceribus medullisque condideris et definieris summum €bonum firma corporis adfectione explorataque [2eius]2 €spe contineri, Fortunae aditus interclusisti? quo mo-€do? isto enim bono iam exspoliari potes. @@Atqui his capiuntur imperiti, et propter huius mo-€di sententias istorum hominum est multitudo; acute €autem disputantis illud est, non quid quisque dicat, €sed quid cuique dicendum sit, videre. velut in ea €ipsa sententia, quam in hac disputatione suscepimus, €omnis bonos semper beatos volumus esse. quos dicam €bonos, perspicuum est; omnibus enim virtutibus in-€structos et ornatos tum sapientis, tum viros bonos dicimus. videamus, qui dicendi sint beati. equidem €eos existimo, qui sint in bonis nullo adiuncto malo; €neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, sub-€iecta notio est nisi secretis malis omnibus cumulata €bonorum complexio. hanc assequi virtus, si quic-€quam praeter ipsam boni est, non potest. aderit enim €malorum, si mala illa ducimus, turba quaedam: pau-€pertas, ignobilitas, humilitas, solitudo, amissio suorum, €graves dolores corporis, perdita valetudo, debilitas, €caecitas, interitus patriae, exilium, servitus denique. @1 €in his tot et tantis_atque etiam plura possunt acci-€dere_potest esse sapiens; nam haec casus importat, €qui in sapientem potest incurrere. at si ea mala sunt, €quis potest praestare semper sapientem beatum fore, cum vel in omnibus is uno tempore esse possit? non €igitur facile concedo neque Bruto meo neque communi-€bus magistris nec veteribus illis, Aristoteli Speusippo €Xenocrati Polemoni, ut, cum ea quae supra enumeravi €in malis numerent, idem dicant semper beatum esse þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜ž†sapientem. quos si titulus hic delectat insignis et pul-€cher, Pythagora Socrate Platone dignissimus, inducant €animum illa, quorum splendore capiuntur, vires vale-€tudinem pulchritudinem divitias honores opes con-€temnere eaque, quae is contraria sunt, pro nihilo du-€cere: tum poterunt clarissima voce profiteri se neque €fortunae impetu nec multitudinis opinione nec dolore €nec paupertate terreri, omniaque sibi in sese esse po-€sita, nec esse quicquam extra suam potestatem, quod ducant in bonis. nunc et haec loqui, quae sunt magni €cuiusdam et alti viri, et eadem, quae vulgus, in malis €et bonis numerare concedi nullo modo potest. qua €gloria commotus Epicurus exoritur; cui etiam, si dis €placet, videtur semper sapiens beatus. hic dignitate €huius sententiae capitur, sed numquam id diceret, si €ipse se audiret. quid est enim quod minus conveniat, €quam ut is, qui vel summum vel solum malum dolorem €esse dicat, idem censeat 'quam hoc suave est!' tum, €cum dolore crucietur, dicturum esse sapientem? non @1 €igitur ex singulis vocibus philosophi spectandi sunt, €sed ex perpetuitate atque constantia. @@Adducis me, ut tibi adsentiar. sed tua quoque vide €ne desideretur constantia. €@@Quonam modo? €@@Quia legi tuum nuper quartum de finibus; in eo €mihi videbare contra Catonem disserens hoc velle osten-€dere_quod mihi quidem probatur_inter Zenonem €et Peripateticos nihil praeter verborum novitatem in-€teresse. quod si ita est, quid est causae quin, si Zeno-€nis rationi consentaneum sit satis magnam vim in €virtute esse ad beate vivendum, liceat idem Peripa-€teticis dicere? rem enim opinor spectari oportere, non €verba. @@Tu quidem tabellis obsignatis agis mecum et testi-€ficaris, quid dixerim aliquando aut scripserim. cum €aliis isto modo, qui legibus impositis disputant: nos €in diem vivimus; quodcumque nostros animos pro-€babilitate percussit, id dicimus, itaque soli sumus li-€beri. verum tamen, quoniam de constantia paulo ante €diximus, non ego hoc loco id quaerendum puto, ve-€rumne sit, quod Zenoni placuerit quodque eius audi-€tori Aristoni, bonum esse solum, quod honestum esset, €sed si ita esset, tum [2fueritne consentaneum]2, ut totum hoc beate vivere in una virtute poneret. quare demus €hoc sane Bruto, ut sit beatus semper sapiens_quam €sibi conveniat, ipse viderit; gloria quidem huius sen-€tentiae quis est illo viro dignior?_, nos tamen tenea-€mus, ut sit idem beatissimus. @1 €@@Et si Zeno Citieus, advena quidam et ignobilis ver-€borum opifex, insinuasse se in antiquam philosophiam €videtur, huius sententiae gravitas a Platonis auctori-€tate repetatur, apud quem saepe haec oratio usurpata €est, ut nihil praeter virtutem diceretur bonum. velut €in Gorgia Socrates, cum esset ex eo quaesitum, Arche-laum Perdiccae filium, qui tum fortunatissimus habe-€retur, nonne beatum putaret, 'haud scio' inquit; 'num-€quam enim cum eo conlocutus sum._ain tu? an aliter €id scire non potes?_nullo modo._tu igitur ne €de Persarum quidem rege magno potes dicere, bea-€tusne sit?_an ego possim, cum ignorem, quam sit €doctus, quam vir bonus?_quid? tu in eo sitam vitam €beatam putas?_ita prorsus existimo, bonos beatos, €improbos miseros._miser ergo Archelaus?_certe, si iniustus.' videturne omnem hic beatam vitam in una €virtute ponere? Quid vero? in Epitaphio quo modo €idem? 'nam cui viro' inquit 'ex se ipso apta sunt €omnia, quae ad beate vivendum ferunt, nec suspensa €aliorum aut bono casu aut contrario pendere ex alte-€rius eventis et errare coguntur, huic optume vivendi €ratio comparata est. hic est ille moderatus, hic fortis, €hic sapiens, hic et nascentibus et cadentibus cum reli-€quis commodis, tum maxime liberis parebit et oboe-€diet praecepto illi veteri: neque enim laetabitur um-€quam nec maerebit nimis, quod semper in se ipso €omnem spem reponet sui.' ex hoc igitur Platonis quasi €quodam sancto augustoque fonte nostra omnis mana-€bit oratio. @1 @@Unde igitur ordiri rectius possumus quam a com-€muni parente natura? quae, quicquid genuit, non modo €animal, sed etiam quod ita ortum esset e terra, ut €stirpibus suis niteretur, in suo quidque genere perfec-€tum esse voluit. itaque et arbores et vites et ea, quae €sunt humiliora neque se tollere a terra altius possunt, €alia semper virent, alia hieme nudata verno tempore €tepefacta frondescunt, neque est ullum quod non ita €vigeat interiore quodam motu et suis in quoque semini-€bus inclusis, ut aut flores aut fruges fundat aut bacas, €omniaque in omnibus, quantum in ipsis sit, nulla vi impediente perfecta sint. facilius vero etiam in bestiis, €quod is sensus a natura est datus, vis ipsius naturae €perspici potest. namque alias bestias nantis aquarum €incolas esse voluit, alias volucres caelo frui libero, ser-€pentis quasdam, quasdam esse gradientis, earum ipsa-€rum partim solivagas, partim congregatas, inmanis €alias, quasdam autem cicures, non nullas abditas terra-€que tectas. atque earum quaeque suum tenens munus, €cum in disparis animantis vitam transire non possit, €manet in lege naturae. et ut bestiis aliud alii praecipui €a natura datum est, quod suum quaeque retinet nec €discedit ab eo, sic homini multo quiddam praestan-€tius; etsi praestantia debent ea dici, quae habent ali-€quam comparationem, humanus autem animus decerp-€tus ex mente divina cum alio nullo nisi cum ipso deo, si hoc fas est dictu, comparari potest. hic igitur si est €excultus et si eius acies ita curata est, ut ne caecaretur €erroribus, fit perfecta mens, id est absoluta ratio, quod €est idem virtus. et si omne beatum est, cui nihil deest, @1 €et quod in suo genere expletum atque cumulatum est, €idque virtutis est proprium, certe omnes virtutis com-€potes beati sunt. €@@Et hoc quidem mihi cum Bruto convenit, id est cum €Aristotele Xenocrate Speusippo Polemone. sed mihi videntur etiam beatissimi. quid enim deest ad beate vi-€vendum ei, qui confidit suis bonis? aut, qui diffidit, €beatus esse qui potest? at diffidat necesse est, qui €bona dividit tripertito. qui enim poterit aut corporis €firmitate aut fortunae stabilitate confidere? atqui nisi €stabili et fixo et permanente bono beatus esse nemo €potest. quid ergo eius modi istorum est? ut mihi Laco-€nis illud dictum in hos cadere videatur, qui glorianti €cuidam mercatori, quod multas navis in omnem oram €maritimam demisisset, 'non sane optabilis quidem ista' €inquit 'rudentibus apta fortuna.' an dubium est quin €nihil sit habendum in eo genere, quo vita beata com-€pleatur, si id possit amitti? nihil enim interarescere, €nihil extingui, nihil cadere debet eorum, in quibus vita €beata consistit. nam qui timebit ne quid ex is deper-dat, beatus esse non poterit. volumus enim eum, qui €beatus sit, tutum esse, inexpugnabilem, saeptum atque €munitum, non ut parvo metu praeditus sit, sed ut nullo. €ut enim innocens is dicitur, non qui leviter nocet, sed €qui nihil nocet, sic sine metu is habendus est, non qui €parva metuit, sed qui omnino metu vacat. quae est €enim alia fortitudo nisi animi adfectio cum in adeundo @1 €periculo et in labore ac dolore patiens, tum procul ab €omni metu? atque haec certe non ita se haberent, nisi omne bonum in una honestate consisteret. qui autem €illam maxume optatam et expetitam securitatem_ €securitatem autem nunc appello vacuitatem aegritu-€dinis, in qua vita beata posita est_habere quisquam €potest, cui aut adsit aut adesse possit multitudo ma-€lorum? qui autem poterit esse celsus et erectus et ea, €quae homini accidere possunt, omnia parva ducens, €qualem sapientem esse volumus, nisi omnia sibi in se €posita censebit? an Lacedaemonii Philippo minitante €per litteras se omnia quae conarentur prohibiturum €quaesiverunt, num se esset etiam mori prohibiturus: €vir is, quem quaerimus, non multo facilius tali animo €reperietur quam civitas universa? quid? ad hanc for-€titudinem, de qua loquimur, temperantia adiuncta, €quae sit moderatrix omnium commotionum, quid pot-€est ad beate vivendum deesse ei, quem fortitudo ab €aegritudine et a metu vindicet, temperantia cum a libi-€dine avocet, tum insolenti alacritate gestire non sinat? €haec efficere virtutem ostenderem, nisi superioribus þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜«diebus essent explicata. Atque cum perturbationes ani-€mi miseriam, sedationes autem vitam efficiant beatam, €duplexque ratio perturbationis sit, quod aegritudo et €metus in malis opinatis, in bonorum autem errore lae-€titia gestiens libidoque versetur, quae omnia cum con-€silio et ratione pugnent, his tu tam gravibus concita- @1 €tionibus tamque ipsis inter se dissentientibus atque €distractis quem vacuum solutum liberum videris, hunc €dubitabis beatum dicere? atqui sapiens semper ita ad-€fectus est; semper igitur sapiens beatus est. €@@Atque etiam omne bonum laetabile est; quod autem €laetabile, id praedicandum et prae se ferendum; quod €tale autem, id etiam gloriosum; si vero gloriosum, €certe laudabile; quod laudabile autem, profecto etiam honestum; quod bonum igitur, id honestum. at quae €isti bona numerant, ne ipsi quidem honesta dicunt; €solum igitur bonum, quod honestum; ex quo efficitur €honestate una vitam contineri beatam. Non sunt igi-€tur ea bona dicenda nec habenda, quibus abundantem licet esse miserrimum. an dubitas quin praestans vale-€tudine, viribus, forma, acerrumis integerrumisque sen-€sibus, adde etiam, si lubet, pernicitatem et velocitatem, €da divitias, honores, imperia, opes, gloriam_si fue-€rit is, qui haec habet, iniustus, intemperans, timidus, €hebeti ingenio atque nullo, dubitabisne eum miserum €dicere? qualia igitur ista bona sunt, quae qui habeat €miserrimus esse possit? Videamus ne, ut acervus ex €sui generis granis, sic beata vita ex sui similibus parti-€bus effici debeat. quod si ita est, ex bonis, quae sola €honesta sunt, efficiendum est beatum; ea mixta ex €dissimilibus si erunt, honestum ex is effici nihil poterit; €quo detracto quid poterit beatum intellegi? Etenim, €quicquid est, quod bonum sit, id expetendum est; quod €autem expetendum, id certe adprobandum; quod vero @1 €adprobaris, id gratum acceptumque habendum; ergo €etiam dignitas ei tribuenda est. quod si ita est, lauda-€bile sit necesse est; bonum igitur omne laudabile. ex €quo efficitur, ut, quod sit honestum, id sit solum bo-num. Quod ni ita tenebimus, multa erunt, quae nobis €bona dicenda sint; omitto divitias_quas cum quivis €quamvis indignus habere possit, in bonis non numero; €quod enim est bonum, id non quivis habere potest_, €omitto nobilitatem famamque popularem stultorum in-€proborumque consensu excitatam: haec, quae sunt mi-€nima, tamen bona dicantur necesse est, candiduli den-€tes, venusti oculi, color suavis et ea quae Anticlea €laudat Ulixi pedes abluens: €@@@@'Le/nitudo ora/tionis, mo/llitudo co/rporis.' €ea si bona ducemus, quid erit in philosophi gravi-€tate quam in volgi opinione stultorumque turba quod dicatur aut gravius aut grandius? At enim eadem €Stoici 'praecipua' vel 'producta' dicunt, quae 'bona' €isti. dicunt illi quidem, sed is vitam beatam com-€pleri negant; hi autem sine is esse nullam putant aut, €si sit beata, beatissimam certe negant. nos autem vo-€lumus beatissimam, idque nobis Socratica illa con-€clusione confirmatur. sic enim princeps ille philo-€sophiae disserebat: qualis cuiusque animi adfectus €esset, talem esse hominem; qualis autem homo ipse €esset, talem eius esse orationem; orationi autem facta €similia, factis vitam. adfectus autem animi in bono @1 €viro laudabilis; et vita igitur laudabilis boni viri; et €honesta ergo, quoniam laudabilis. ex quibus bonorum beatam vitam esse concluditur. Etenim, pro deorum €atque hominum fidem! parumne cognitum est superi-€oribus nostris disputationibus, an delectationis et otii €consumendi causa locuti sumus, sapientem ab omni €concitatione animi, quam perturbationem voco, semper €vacare, semper in animo eius esse placidissimam €pacem? vir igitur temperatus, constans, sine metu, €sine aegritudine, sine alacritate futtili, sine libidine €nonne beatus? at semper sapiens talis; semper igitur €beatus. Iam vero qui potest vir bonus non ad id, quod €laudabile sit, omnia referre, quae agit quaeque sentit? €refert autem omnia ad beate vivendum; beata igitur €vita laudabilis; nec quicquam sine virtute laudabile: beata igitur vita virtute conficitur. Atque hoc sic etiam €concluditur: nec in misera vita quicquam est prae-€dicabile aut gloriandum nec in ea, quae nec misera €sit nec beata. et est in aliqua vita praedicabile ali-€quid et gloriandum ac prae se ferendum, ut Epami-€nondas: €@@@@'Consiliis nostris laus est attonsa Laconum,' €ut Africanus: €@@@@'A sole exoriente supra Maeotis paludes €@@@@@Nemo est qui factis aequiperare queat.' @1 quod si [2est]2, beata vita glorianda et praedicanda et €prae se ferenda est; nihil est enim aliud quod prae-€dicandum et prae se ferendum sit. quibus positis €intellegis quid sequatur. Et quidem, nisi ea vita beata €est, quae est eadem honesta, sit aliud necesse est €melius vita beata; quod erit enim honestum, certe €fatebuntur esse melius. ita erit beata vita melius €aliquid; quo quid potest dici perversius? Quid? cum €fatentur satis magnam vim esse in vitiis ad miseram €vitam, nonne fatendum est eandem vim [2in]2 virtute €esse ad beatam vitam? contrariorum enim contraria €sunt consequentia. @@Quo loco quaero, quam vim habeat libra illa Critolai, €qui cum in alteram lancem animi bona imponat, in €alteram corporis et externa, tantum propendere illam €bonorum animi lancem putet, ut terram et maria depri-€mat. quid ergo aut hunc prohibet aut etiam Xenocra-€tem illum gravissumum philosophorum, exaggerantem €tantopere virtutem, extenuantem cetera et abicientem, €in virtute non beatam modo vitam, sed etiam beatis-simam ponere? quod quidem nisi fit, virtutum interitus €consequetur. nam in quem cadit aegritudo, in eundem €metum cadere necesse est (est enim metus futurae €aegritudinis sollicita expectatio); in quem autem me-€tus, in eundem formido timiditas pavor ignavia; ergo, €ut idem vincatur interdum nec putet ad se praeceptum €illud Atrei pertinere: €@@@@'Proinde i/ta parent se in vi/ta, ut vinci ne/sciant.' €hic autem vincetur, ut dixi, nec modo vincetur, sed @1 €etiam serviet; at nos [autem] virtutem semper libe-€ram volumus, semper invictam; quae nisi sunt, sublata virtus est. Atque si in virtute satis est praesidii ad €bene vivendum, satis est etiam ad beate; satis est enim €certe in virtute, ut fortiter vivamus; si fortiter, etiam €ut magno animo, et quidem ut nulla re umquam terre-€amur semperque simus invicti. sequitur, ut nihil paeni-€teat, nihil desit, nihil obstet; ergo omnia profluenter €absolute prospere, igitur beate. satis autem virtus ad €fortiter vivendum potest; satis ergo etiam ad beate. Etenim ut stultitia, etsi adepta est quod concupivit, €numquam se tamen satis consecutam putat, sic sapien-€tia semper eo contenta est quod adest, neque eam um-€quam sui paenitet. €@@Similemne putas C. Laelii unum consulatum fuisse, €et eum quidem cum repulsa (si, cum sapiens et bonus €vir, qualis ille fuit, suffragiis praeteritur, non popu-€lus [a bono consule] potius quam ille [a bono po-€pulo] repulsam fert)_sed tamen utrum malles te, €si potestas esset, semel ut Laelium consulem an ut Cinnam quater? non dubito, tu quid responsurus sis; €itaque video, cui committam. non quemvis hoc idem €interrogarem; responderet enim alius fortasse se €non modo quattuor consulatus uni anteponere, sed €unum diem Cinnae multorum et clarorum virorum €totis aetatibus. Laelius si digito quem attigisset, poe-€nas dedisset; at Cinna collegae sui consulis Cn. Oc-€tavii praecidi caput iussit, P. Crassi L. Caesaris, no- @1 €bilissimorum hominum, quorum virtus fuerat domi €militiaeque cognita, M. Antonii, omnium eloquentis-€simi quos ego audierim, C. Caesaris, in quo mihi vi-€detur specimen fuisse humanitatis salis suavitatis le-€poris. beatusne igitur, qui hos interfecit? mihi con-€tra non solum eo videtur miser, quod ea fecit, sed €etiam quod ita se gessit, ut ea facere ei liceret (etsi €peccare nemini licet; sed sermonis errore labimur; id enim licere dicimus, quod cuique conceditur). utrum €tandem beatior C. Marius tum, cum Cimbricae victoriae €gloriam cum collega Catulo communicavit, paene al-€tero Laelio_nam hunc illi duco simillimum_, an €cum civili bello victor iratus necessariis Catuli de-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜¸†precantibus non semel respondit, sed saepe: 'moria-€tur'? in quo beatior ille, qui huic nefariae voci €paruit, quam is, qui tam scelerate imperavit. nam €cum accipere quam facere praestat iniuriam, tum €morti iam ipsi adventanti paulum procedere ob viam, €quod fecit Catulus, quam quod Marius, talis viri in-€teritu sex suos obruere consulatus et contaminare ex-€tremum tempus aetatis. @@Duodequadraginta annos tyrannus Syracusanorum €fuit Dionysius, cum quinque et viginti natus annos €dominatum occupavisset. qua pulchritudine urbem, €quibus autem opibus praeditam servitute oppressam €tenuit civitatem! atqui de hoc homine a bonis aucto-€ribus sic scriptum accepimus, summam fuisse eius in €victu temperantiam in rebusque gerundis virum acrem €et industrium, eundem tamen maleficum natura et @1 €iniustum; ex quo omnibus bene veritatem intuentibus €videri necesse est miserrimum. ea enim ipsa, quae €concupierat, ne tum quidem, cum omnia se posse cen-sebat, consequebatur. qui cum esset bonis parentibus €atque honesto loco natus_etsi id quidem alius alio €modo tradidit_abundaretque et aequalium familiari-€tatibus et consuetudine propinquorum, haberet etiam €more Graeciae quosdam adulescentis amore coniunc-€tos, credebat eorum nemini, sed is quos ex familiis €locupletium servos delegerat, quibus nomen servitu-€tis ipse detraxerat, et quibusdam convenis et feris bar-€baris corporis custodiam committebat. ita propter €iniustam dominatus cupiditatem in carcerem quodam €modo ipse se incluserat. quin etiam ne tonsori collum €committeret, tondere filias suas docuit. ita sordido €ancillarique artificio regiae virgines ut tonstriculae €tondebant barbam et capillum patris. et tamen ab is €ipsis, cum iam essent adultae, ferrum removit insti-€tuitque, ut candentibus iuglandium putaminibus bar-bam sibi et capillum adurerent. cumque duas uxores ha-€beret, Aristomachen civem suam, Doridem autem Lo-€crensem, sic noctu ad eas ventitabat, ut omnia specu-€laretur et perscrutaretur ante. et cum fossam latam cu-€biculari lecto circumdedisset eiusque fossae transitum €ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum, cum forem €cubiculi clauserat, detorquebat. idemque cum in com- @1 €munibus suggestis consistere non auderet, contionari ex turri alta solebat. atque is cum pila ludere vellet €_studiose enim id factitabat_tunicamque poneret, €adulescentulo, quem amabat, tradidisse gladium dici-€tur. hic cum quidam familiaris iocans dixisset: 'huic €quidem certe vitam tuam committis' adrisissetque €adulescens, utrumque iussit interfici, alterum, quia €viam demonstravisset interimendi sui, alterum, quia €dictum id risu adprobavisset. atque eo facto sic do-€luit, nihil ut tulerit gravius in vita; quem enim vehe-€menter amarat, occiderat. sic distrahuntur in contra-€rias partis impotentium cupiditates. cum huic obsecu-tus sis, illi est repugnandum. Quamquam hic quidem €tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. nam cum €quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemo-€raret in sermone copias eius, opes, maiestatem do-€minatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium €regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam €fuisse, 'visne igitur' inquit, 'o Damocle, quoniam te €haec vita delectat, ipse eam degustare et fortunam €experiri meam?' cum se ille cupere dixisset, conlocari €iussit hominem in aureo lecto strato pulcherrimo tex-€tili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque €compluris ornavit argento auroque caelato. tum ad €mensam eximia forma pueros delectos iussit consi-€stere eosque nutum illius intuentis diligenter ministrare. aderant unguenta coronae, incendebantur odores, men-€sae conquisitissimis epulis extruebantur. fortunatus €sibi Damocles videbatur. in hoc medio apparatu ful-€gentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti @1 €iussit, ut impenderet illius beati cervicibus. itaque nec €pulchros illos ministratores aspiciebat nec plenum artis €argentum nec manum porrigebat in mensam; iam €ipsae defluebant coronae; denique exoravit tyrannum, €ut abire liceret, quod iam beatus nollet esse. satisne €videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui €semper aliqui terror impendeat? atque ei ne integrum €quidem erat, ut ad iustitiam remigraret, civibus liber-€tatem et iura redderet; is enim se adulescens inpro-€vida aetate inretierat erratis eaque commiserat, ut sal-vus esse non posset, si sanus esse coepisset. Quan-€topere vero amicitias desideraret, quarum infidelita-€tem extimescebat, declaravit in Pythagoriis duobus €illis, quorum cum alterum vadem mortis accepisset, €alter, ut vadem suum liberaret, praesto fuisset ad €horam mortis destinatam, 'utinam ego' inquit 'tertius €vobis amicus adscriberer!' quam huic erat miserum ca-€rere consuetudine amicorum, societate victus, sermone €omnino familiari, homini praesertim docto a puero €et artibus ingenuis erudito, musicorum vero perstu-€dioso; poe+tam etiam tragicum_quam bonum, nihil €ad rem; in hoc enim genere nescio quo pacto magis €quam in aliis suum cuique pulchrum est; adhuc nemi-€nem cognovi poe+tam (et mihi fuit cum Aquinio ami-€citia), qui sibi non optumus videretur; sic se res habet: €te tua, me delectant mea_sed ut ad Dionysium €redeamus: omni cultu et victu humano carebat; vive- @1 €bat cum fugitivis, cum facinerosis, cum barbaris; ne-€minem, qui aut libertate dignus esset aut vellet omnino €liber esse, sibi amicum arbitrabatur. @@Non ego iam cum huius vita, qua taetrius miserius €detestabilius excogitare nihil possum, Platonis aut €Archytae vitam comparabo, doctorum hominum et €plane sapientium: ex eadem urbe humilem homun-€culum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis €post fuit, Archimedem. cuius ego quaestor ignoratum €ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum €undique et vestitum vepribus et dumetis indagavi se-€pulcrum. tenebam enim quosdam senariolos, quos in €eius monumento esse inscriptos acceperam, qui de-€clarabant in summo sepulcro sphaeram esse positam cum cylindro. ego autem cum omnia conlustrarem €oculis_est enim ad portas Agragantinas magna fre-€quentia sepulcrorum_, animum adverti columellam €non multum e dumis eminentem, in qua inerat sphaerae €figura et cylindri. atque ego statim Syracusanis_ €erant autem principes mecum_dixi me illud ipsum €arbitrari esse, quod quaererem. inmissi cum falcibus multi purgarunt et aperuerunt locum. quo cum pate-€factus esset aditus, ad adversam basim accessimus. €apparebat epigramma exesis posterioribus partibus €versiculorum dimidiatum fere. ita nobilissima Grae-€ciae civitas, quondam vero etiam doctissima, sui civis @1 €unius acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab ho-€mine Arpinate didicisset. sed redeat, unde aberravit €oratio: quis est omnium, qui modo cum Musis, id est €cum humanitate et cum doctrina, habeat aliquod com-€mercium, qui se non hunc mathematicum malit quam €illum tyrannum? si vitae modum actionemque quae-€rimus, alterius mens rationibus agitandis exquirendis-€que alebatur cum oblectatione sollertiae, qui est unus €suavissimus pastus animorum, alterius in caede et €iniuriis cum et diurno et nocturno metu. age confer €Democritum Pythagoram, Anaxagoram: quae regna, €quas opes studiis eorum et delectationibus antepones? Etenim, quae pars optuma est in homine, in ea situm €esse necesse est illud, quod quaeris, optumum. quid €est autem in homine sagaci ac bona mente melius? €eius bono fruendum est igitur, si beati esse volumus; €bonum autem mentis est virtus; ergo hac beatam vitam €contineri necesse est. hinc omnia, quae pulchra ho-€nesta praeclara sunt, ut supra dixi, sed dicendum idem €illud paulo uberius videtur, plena gaudiorum sunt. €ex perpetuis autem plenisque gaudiis cum perspicuum €sit vitam beatam existere, sequitur ut ea existat ex €honestate. @@Sed ne verbis solum attingamus ea quae volumus €ostendere, proponenda quaedam quasi moventia sunt, €quae nos magis ad cognitionem intellegentiamque €convertant. sumatur enim nobis quidam praestans vir €optumis artibus, isque animo parumper et cogitatione €fingatur. primum ingenio eximio sit necesse est; tar- @1 €dis enim mentibus virtus non facile comitatur; deinde €ad investigandam veritatem studio incitato. ex quo þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜Äˆ‰triplex ille animi fetus existet, unus in cognitione re-€rum positus et in explicatione naturae, alter in di-€scriptione expetendarum fugiendarumque rerum [2et in €ratione be]2ne vivendi, tertius in iudicando, quid cui-€que rei sit consequens quid repugnans, in quo inest €omnis cum subtilitas disserendi, tum veritas iudicandi. quo tandem igitur gaudio adfici necesse est sapientis €animum cum his habitantem pernoctantemque curis! €ut, cum totius mundi motus conversionesque per-€spexerit sideraque viderit innumerabilia caelo inhae-€rentia cum eius ipsius motu congruere certis infixa €sedibus, septem alia suos quaeque tenere cursus mul-€tum inter se aut altitudine aut humilitate distantia, €quorum vagi motus rata tamen et certa sui cursus spa-€tia definiant_horum nimirum aspectus impulit illos €veteres et admonuit, ut plura quaererent; inde est inda-€gatio nata initiorum et tamquam seminum, unde essent €omnia orta generata concreta, quaeque cuiusque gene-€ris vel inanimi vel animantis vel muti vel loquentis @1 €origo, quae vita, qui interitus quaeque ex alio in aliud €vicissitudo atque mutatio, unde terra et quibus librata €ponderibus, quibus cavernis maria sustineantur, qua €omnia delata gravitate medium mundi locum sem-per expetant, qui est idem infimus in rutundo. haec €tractanti animo et noctes et dies cogitanti existit illa €[2a]2 deo Delphis praecepta cognitio, ut ipsa se mens €agnoscat coniunctamque cum divina mente se sentiat, €ex quo insatiabili gaudio compleatur. ipsa enim cogi-€tatio de vi et natura deorum studium incendit illius €aeternitatem imitandi, neque se in brevitate vitae con-€locatam putat, cum rerum causas alias ex aliis aptas €et necessitate nexas videt, quibus ab aeterno tempore €fluentibus in aeternum ratio tamen mensque modera-tur. Haec ille intuens atque suspiciens vel potius om-€nis partis orasque circumspiciens quanta rursus animi €tranquillitate humana et citeriora considerat! hinc illa €cognitio virtutis existit, efflorescunt genera partesque €virtutum, invenitur, quid sit quod natura spectet extre-€mum in bonis, quid in malis ultumum, quo referenda €sint officia, quae degendae aetatis ratio deligenda. qui-€bus et talibus rebus exquisitis hoc vel maxime effici-€tur, quod hac disputatione agimus, ut virtus ad beate vivendum sit se ipsa contenta. Sequitur tertia, quae €per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae @1 €rem definit, genera dispertit, sequentia adiungit, per-€fecta concludit, vera et falsa diiudicat, disserendi ratio €et scientia. ex qua cum summa utilitas existit ad res €ponderandas, tum maxume ingenua delectatio et digna €sapientia. Sed haec otii. transeat idem iste sapiens ad €rem publicam tuendam. quid eo possit esse praestan-€tius, cum %contineri prudentia utilitatem civium cer-€nat, iustitia nihil in suam domum inde derivet, reli-€quis utatur tot tam variisque virtutibus? adiunge fruc-€tum amicitiarum, in quo doctis positum est cum con-€silium omnis vitae consentiens et paene conspirans, €tum summa iucunditas e cotidiano cultu atque victu. €Quid haec tandem vita desiderat, quo sit beatior? cui €refertae tot tantisque gaudiis Fortuna ipsa cedat ne-€cesse est. quodsi gaudere talibus bonis animi, id est €virtutibus, beatum est omnesque sapientes is gau-€diis perfruuntur, omnis eos beatos esse confiteri ne-€cesse est. @@Etiamne in cruciatu atque tormentis? €@@An tu me in viola putabas aut in rosa dicere? an €Epicuro, qui tantum modo induit personam philosophi €et sibi ipse hoc nomen inscripsit, dicere licebit, quod €quidem, ut habet se res, me tamen plaudente dicit, €nullum sapienti esse tempus, etiamsi uratur torquea-€tur secetur, quin possit exclamare: 'quam pro nihilo €puto!' cum praesertim omne malum dolore definiat €bonum voluptate, haec nostra honesta turpia inrideat @1 €dicatque nos in vocibus occupatos inanis sonos fun-€dere, neque quicquam ad nos pertinere nisi quod aut €leve aut asperum in corpore sentiatur: huic ergo, ut €dixi, non multum differenti a iudicio ferarum oblivisci €licebit sui et tum fortunam contemnere, cum sit omne €et bonum eius et malum in potestate fortunae, tum €dicere se beatum in summo cruciatu atque tormentis, €cum constituerit non modo summum malum esse do-lorem, sed etiam solum? nec vero illa sibi remedia €comparavit ad tolerandum dolorem, firmitatem animi, €turpitudinis verecundiam, exercitationem consuetudi-€nemque patiendi, praecepta fortitudinis, duritiam viri-€lem, sed una se dicit recordatione adquiescere prae-€teritarum voluptatium, ut si quis aestuans, cum vim €caloris non facile patiatur, recordari velit sese ali-€quando in Arpinati nostro gelidis fluminibus circum-€fusum fuisse. non enim video, quo modo sedare possint mala praesentia praeteritae voluptates_sed cum is €dicat semper beatum esse sapientem, cui dicere hoc, €si sibi constare vellet, non liceret, quidnam faciendum €est is qui nihil expetendum, nihil in bonis ducendum, €quod honestate careat, existumant? Me quidem auc-€tore etiam Peripatetici veteresque Academici balbuttire €aliquando desinant aperteque et clara voce audeant €dicere beatam vitam in Phalaridis taurum descen-suram. sint enim tria genera bonorum, ut iam a laqueis @1 €Stoicorum, quibus usum me pluribus quam soleo in-€tellego, recedamus, sint sane illa genera bonorum, dum €corporis [2et]2 externa iaceant humi et tantum modo, €quia sumenda sint, appellentur bona, animi autem illa €divina longe lateque se pandant caelumque contingant; €ut, ea qui adeptus sit, cur eum beatum modo et non €beatissimum etiam dixerim? €@@Dolorem vero sapiens extimescet? is enim huic ma-€xime sententiae repugnat. nam contra mortem nostram €atque nostrorum contraque aegritudinem et reliquas €animi perturbationes satis esse videmur superiorum €dierum disputationibus armati et parati; dolor esse €videtur acerrumus virtutis adversarius; is ardentis €faces intentat, is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur. huic igitur suc-€cumbet virtus, huic beata sapientis et constantis viri €vita cedet? quam turpe, o dii boni! pueri Spartiatae €non ingemescunt verberum dolore laniati. adulescen-€tium greges Lacedaemone vidimus ipsi incredibili con-€tentione certantis pugnis calcibus unguibus morsu de-€nique, cum exanimarentur prius quam victos se fate-€rentur. quae barbaria India vastior aut agrestior? in €ea tamen gente primum ei, qui sapientes habentur, €nudi aetatem agunt et Caucasi nives hiemalemque vim €perferunt sine dolore, cumque ad flammam se adpli-caverunt, sine gemitu aduruntur. mulieres vero in In-€dia, cum est cuius earum vir mortuus, in certamen iu-€diciumque veniunt, quam plurumum ille dilexerit_ @1 €plures enim singulis solent esse nuptae_; quae est €victrix, ea laeta prosequentibus suis una cum viro in €rogum imponitur, illa victa maesta discedit. numquam €naturam mos vinceret; est enim ea semper invicta; €sed nos umbris deliciis otio languore desidia animum €infecimus, opinionibus maloque more delenitum molli-€vimus. Aegyptiorum morem quis ignorat? quorum in-€butae mentes pravitatis erroribus quamvis carnifici-€nam prius subierint quam ibim aut aspidem aut faelem €aut canem aut corcodillum violent, quorum etiamsi €inprudentes quippiam fecerint, poenam nullam recu-sent. de hominibus loquor; quid? bestiae non frigus, €non famem, non montivagos atque silvestris cursus €lustrationesque patiuntur? non pro suo partu ita pro-€pugnant, ut vulnera excipiant, nullos impetus nullos €ictus reformident? omitto, quae perferant quaeque pa-€tiantur ambitiosi honoris causa, laudis studiosi gloriae €gratia, amore incensi cupiditatis. plena vita exemplo-€rum est. @@Sed adhibeat oratio modum et redeat illuc, unde €deflexit. dabit, inquam, se in tormenta vita beata nec €iustitiam temperantiam in primisque fortitudinem, €magnitudinem animi, patientiam prosecuta, cum tor-€toris os viderit, consistet virtutibusque omnibus sine €ullo animi terrore ad cruciatum profectis resistet extra @1 €fores, ut ante dixi, limenque carceris. quid enim ea €foedius, quid deformius sola relicta, [2a]2 comitatu pul-€cherrimo segregata? quod tamen fieri nullo pacto pot-þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜ÐˆŠest; nec enim virtutes sine beata vita cohaerere pos-sunt nec illa sine virtutibus. itaque eam tergiversari €non sinent secumque rapient, ad quemcumque ipsae €dolorem cruciatumque ducentur. sapientis est enim pro-€prium nihil quod paenitere possit facere, nihil invitum, €splendide constanter graviter honeste omnia, nihil ita €expectare quasi certo futurum, nihil, cum acciderit, €admirari, ut inopinatum ac novum accidisse videatur, €omnia ad suum arbitrium referre, suis stare iudiciis. €quo quid sit beatius, mihi certe in mentem venire non potest. Stoicorum quidem facilis conclusio est; qui €cum finem bonorum esse senserint congruere naturae €cumque ea convenienter vivere, cum id sit in sapientis €situm non officio solum, verum etiam potestate, se-€quatur necesse est, ut, cuius in potestate summum bo-€num, in eiusdem vita beata sit. ita fit semper vita beata €sapientis. €@@Habes, quae fortissime de beata vita dici putem et, €quo modo nunc est, nisi quid tu melius attuleris, etiam €verissime. €@@Melius equidem adferre nihil possum, sed a te impe-€trarim lubenter, ut, nisi molestum sit, quoniam te nulla €vincula impediunt ullius certae disciplinae libasque €ex omnibus, quodcumque te maxime specie veritatis €movet,_quod paulo ante Peripateticos veteremque €Academiam hortari videbare, ut sine retractatione li- @1 €bere dicere auderent sapientis esse semper beatissimos, €id velim audire, quem ad modum his putes consen-€taneum esse id dicere. multa enim a te contra istam €sententiam dicta sunt et Stoicorum ratione conclusa. @@Utamur igitur libertate, qua nobis solis in philoso-€phia licet uti, quorum oratio nihil ipsa iudicat, sed ha-€betur in omnis partis, ut ab aliis possit ipsa per sese €nullius auctoritate adiuncta iudicari. Et quoniam vi-€deris hoc velle, ut, quaecumque dissentientium €philosophorum sententia sit de finibus, ta-€men virtus satis habeat ad vitam beatam €praesidii, quod quidem Carneadem disputare soli-€tum accepimus; sed is ut contra Stoicos, quos stu-€diosissime semper refellebat et contra quorum disci-€plinam ingenium eius exarserat; nos illud quidem cum €pace agemus_si enim Stoici finis bonorum recte €posiverunt, confecta res est: necesse est semper bea-tum esse sapientem_, sed quaeramus unam quam-€que reliquorum sententiam, si fieri potest, ut hoc prae-€clarum quasi decretum beatae vitae possit omnium €sententiis et disciplinis convenire. €@@Sunt autem haec de finibus, ut opinor, retentae de-€fensaeque sententiae: primum simplices quattuor, nihil €bonum nisi honestum, ut Stoici, nihil bonum nisi volupta-€tem, ut Epicurus, nihil bonum nisi vacuitatem [2doloris]2, €ut Hieronymus, nihil bonum nisi naturae primis bonis @1 €aut omnibus aut maxumis frui, ut Carneades contra Stoicos disserebat. haec igitur simplicia, illa mixta: tria €genera bonorum, maxuma animi, secunda corporis, ex-€terna tertia, ut Peripatetici nec multo veteres Acade-€mici secus; voluptatem cum honestate Dinomachus et €Callipho copulavit, indolentiam autem honestati Peri-€pateticus Diodorus adiunxit. haec sunt sententiae, quae €stabilitatis aliquid habeant; nam Aristonis Pyrrhonis €Erilli non nullorumque aliorum evanuerunt. hi quid €possint optinere, videamus omissis Stoicis, quorum €satis videor defendisse sententiam. €@@Et Peripateticorum quidem explicata causa est €praeter Theophrastum et si qui illum secuti imbecillius €horrent dolorem et reformidant; reliquis quidem licet €facere id quod fere faciunt, ut gravitatem dignitatem-€que virtutis exaggerent. quam cum ad caelum extule-€runt, quod facere eloquentes homines copiose solent, €reliqua ex conlatione facile est conterere atque con-€temnere. nec enim licet is, qui laudem cum dolore pe-€tendam esse dicant, negare eos esse beatos, qui illam €adepti sunt. quamquam enim sint in quibusdam ma-lis, tamen hoc nomen beati longe et late patet. nam €ut quaestuosa mercatura, fructuosa aratio dicitur, non €si altera semper omni damno, altera omni tempestatis €calamitate semper vacat, sed si multo maiore ex parte €exstat in utraque felicitas, sic vita non solum si undi-€que referta bonis est, sed si multo maiore et graviore ex parte bona propendent, beata recte dici potest. se- @1 €quetur igitur horum ratione vel ad supplicium beata €vita virtutem cumque ea descendet in taurum Aristo-€tele Xenocrate Speusippo Polemone auctoribus nec €eam minis blandimentisve corrupta deseret. Eadem €Calliphontis erit Diodorique sententia, quorum uterque €honestatem sic complectitur, ut omnia, quae sine ea €sint, longe [et] retro ponenda censeat. Reliqui habere €se videntur angustius, enatant tamen, Epicurus Hiero-€nymus et si qui sunt qui desertum illum Carneadeum €[2finem]2 curent defendere; nemo est enim eorum quin €bonorum animum putet esse iudicem eumque condoce-€faciat, ut ea, quae bona malave videantur, possit con-temnere. nam quae tibi Epicuri videtur, eadem erit €Hieronymi et Carneadis causa et hercule omnium re-€liquorum. quis enim parum est contra mortem aut €dolorem paratus? €@@Ordiamur ab eo, si placet, quem mollem, quem vo-€luptarium dicimus. quid? is tibi mortemne videtur aut €dolorem timere, qui eum diem, quo moritur, beatum €appellat maxumisque doloribus adfectus eos ipsos in-€ventorum suorum memoria et recordatione confutat? €nec haec sic agit, ut ex tempore quasi effuttire videa-€tur. de morte enim ita sentit, ut dissoluto animante @1 €sensum extinctum putet, quod autem sensu careat, €nihil ad nos id iudicet pertinere. item [2in]2 dolore certa €habet quae sequatur, cuius magnitudinem brevitate consolatur, longinquitatem levitate. qui tandem isti €grandiloqui contra haec duo, quae maxime angunt, €melius se habent quam Epicurus? €@@An ad cetera, quae mala putantur, non et Epicurus et €reliqui philosophi satis parati videntur? quis non pau-€pertatem extimescit? neque tamen quisquam philoso-€phorum. hic vero ipse quam parvo est contentus! nemo €de tenui victu plura dixit. etenim, quae res pecuniae €cupiditatem adferunt, ut amori, ut ambitioni, ut coti-€dianis sumptibus copiae suppetant, cum procul ab his €omnibus rebus absit, cur pecuniam magnopere desi-deret vel potius cur curet omnino? an Scythes Ana-€charsis potuit pro nihilo pecuniam ducere, nostra-€tes philosophi facere non poterunt? illius epistula fer-€tur his verbis: 'Anacharsis Hannoni salutem. Mihi €amictui est Scythicum tegimen, calciamentum solo-€rum callum, cubile terra, pulpamentum fames, lacte €caseo carne vescor. quare ut ad quietum me licet ve-€nias. munera autem ista, quibus es delectatus, vel civi-€bus tuis vel diis inmortalibus dona.' omnes fere phi-€losophi omnium disciplinarum, nisi quos a recta ra-€tione natura vitiosa detorsisset, eodem hoc animo esse potuerunt. Socrates, in pompa cum magna vis auri €argentique ferretur, 'quam multa non desidero!' in-€quit. Xenocrates, cum legati ab Alexandro quinqua-€ginta ei talenta attulissent, quae erat pecunia tempori-€bus illis, Athenis praesertim, maxuma, abduxit lega- @1 €tos ad cenam in Academiam; is apposuit tantum, €quod satis esset, nullo apparatu. cum postridie ro-€garent eum, cui numerari iuberet, 'quid? vos hesterna' €inquit 'cenula non intellexistis me pecunia non egere?' €quos cum tristioris vidisset, triginta minas accepit, ne aspernari regis liberalitatem videretur. at vero Dio-€genes liberius, ut Cynicus, Alexandro roganti, ut di-€ceret, si quid opus esset, 'nunc quidem paululum' in-€quit 'a sole.' offecerat videlicet apricanti. et hic qui-€dem disputare solebat, quanto regem Persarum vita €fortunaque superaret; sibi nihil deesse, illi nihil satis €umquam fore; se eius voluptates non desiderare, qui-€bus numquam satiari ille posset, suas eum consequi €nullo modo posse. @@Vides, credo, ut Epicurus cupiditatum genera di-€viserit, non nimis fortasse subtiliter, utiliter tamen: €partim esse naturales et necessarias, partim naturales €et non necessarias, partim neutrum; necessarias satiari €posse paene nihilo; divitias enim naturae esse para-€biles; secundum autem genus cupiditatum nec ad po-€tiendum difficile esse censet nec vero ad carendum; €tertias, quod essent plane inanes neque necessitatem €modo, sed ne naturam quidem attingerent, funditus þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜Þeiciendas putavit. hoc loco multa ab Epicureis dis-€putantur, eaeque voluptates singillatim extenuantur, €quarum genera non contemnunt, [2non]2 quaerunt ta- @1 €men copiam. nam et obscenas voluptates, de quibus €multa ab illis habetur oratio, facilis communis in €medio sitas esse dicunt, easque si natura requirat, €non genere aut loco aut ordine, sed forma aetate fi-€gura metiendas putant, ab isque abstinere minime esse €difficile, si aut valetudo aut officium aut fama postu-€let, omninoque genus hoc voluptatum optabile esse, si non obsit, prodesse numquam. Totumque hoc de €voluptate sic ille praecipit, ut voluptatem ipsam per se, €quia voluptas sit, semper optandam [2et]2 expetendam €putet, eademque ratione dolorem ob id ipsum, quia €dolor sit, semper esse fugiendum; itaque hac usurum €compensatione sapientem, [2ut]2 et voluptatem fugiat, €si ea maiorem dolorem effectura sit, et dolorem sus-€cipiat maiorem efficientem voluptatem; omniaque €iucunda, quamquam sensu corporis iudicentur, ad ani-mum referri tamen. quocirca corpus gaudere tam diu, €dum praesentem sentiret voluptatem, animum et prae-€sentem percipere pariter cum corpore et prospicere €venientem nec praeteritam praeterfluere sinere. ita per-€petuas et contextas voluptates in sapiente fore sem-€per, cum expectatio speratarum voluptatum [2cum]2 perceptarum memoria iungeretur. Atque his similia €ad victum etiam transferuntur, extenuaturque magni-€ficentia et sumptus epularum, quod parvo cultu na-€tura contenta sit. etenim quis hoc non videt, desideriis €omnia ista condiri? Darius in fuga cum aquam tur- @1 €bidam et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit um-€quam se bibisse iucundius. numquam videlicet sitiens €biberat. nec esuriens Ptolomaeus ederat; cui cum per-€agranti Aegyptum comitibus non consecutis cibarius €in casa panis datus esset, nihil visum est illo pane €iucundius. Socraten ferunt, cum usque ad vesperum €contentius ambularet quaesitumque esset ex eo, quare €id faceret, respondisse se, quo melius cenaret, obsonare ambulando famem. quid? victum Lacedaemoniorum in €philitiis nonne videmus? ubi cum tyrannus cenavisset €Dionysius, negavit se iure illo nigro, quod cenae caput €erat, delectatum. tum is qui illa coxerat: 'minime mi-€rum; condimenta enim defuerunt.' 'quae tandem?' in-€quit ille. 'labor in venatu, sudor, cursus ad Eurotam, €fames, sitis. his enim rebus Lacedaemoniorum epulae €condiuntur.' atque hoc non ex hominum more solum, €sed etiam ex bestiis intellegi potest, quae, ut quicquid €obiectum est, quod modo a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt amplius. civitates quaedam €universae more doctae parsimonia delectantur, ut de €Lacedaemoniis paulo ante diximus. Persarum a Xeno-€phonte victus exponitur, quos negat ad panem ad-€hibere quicquam praeter nasturcium. quamquam, si €quaedam etiam suaviora natura desideret, quam multa €ex terra arboribusque gignuntur cum copia facili, tum @1 €suavitate praestanti! adde siccitatem, quae consequi-€tur hanc continentiam in victu, adde integritatem vale-€tudinis; confer sudantis ructantis refertos epulis tam-quam opimos boves: tum intelleges, qui voluptatem €maxime sequantur, eos minime consequi, iucundita-€temque victus esse in desiderio, non in satietate. Ti-€motheum, clarum hominem Athenis et principem civi-€tatis, ferunt, cum cenavisset apud Platonem eoque €convivio admodum delectatus esset vidissetque eum €postridie, dixisse: 'vestrae quidem cenae non solum in €praesentia, sed etiam postero die iucundae sunt.' quid €quod ne mente quidem recte uti possumus multo cibo €et potione completi? est praeclara epistula Platonis €ad Dionis propinquos, in qua scriptum est his fere €verbis: 'quo cum venissem, vita illa beata, quae fere-€batur, plena Italicarum Syracusiarumque mensarum, €nullo modo mihi placuit, bis in die saturum fieri nec €umquam pernoctare solum ceteraque, quae comitantur €huic vitae, in qua sapiens nemo efficietur umquam, €moderatus vero multo minus. quae enim natura tam mirabiliter temperari potest?' quo modo igitur iucunda €vita potest esse, a qua absit prudentia, absit mode-€ratio? ex quo Sardanapalli, opulentissimi Syriae regis, €error adgnoscitur, qui incidi iussit in busto: €@@@@'Haec habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido €@@@@Hausit; at illa iacent multa et praeclara relicta.' @1 €'quid aliud' inquit Aristoteles 'in bovis, non in regis €sepulcro inscriberes? haec habere se mortuum dicit, €quae ne vivus quidem diutius habebat quam frueba-tur.' Cur igitur divitiae desiderentur, aut ubi pauper-€tas beatos esse non sinit? signis, credo, tabulis studes. €si quis est qui his delectetur, nonne melius tenues ho-€mines fruuntur quam illi qui is abundant? est enim €earum rerum omnium [2in]2 nostra urbe summa in pu-€blico copia. quae qui privatim habent, nec tam multa €et raro vident, cum in sua rura venerunt; quos tamen €pungit aliquid, cum, illa unde habeant, recordantur. €dies deficiat, si velim paupertatis causam defendere. €aperta enim res est, et cotidie nos ipsa natura admonet, €quam paucis, quam parvis rebus egeat, quam vilibus. @@Num igitur ignobilitas aut humilitas aut etiam po-€pularis offensio sapientem beatum esse prohibebit? €vide ne plus commendatio in vulgus et haec, quae €expetitur, gloria molestiae habeat quam voluptatis. le-€viculus sane noster Demosthenes, qui illo susurro de-€lectari se dicebat aquam ferentis mulierculae, ut mos €in Graecia est, insusurrantisque alteri: 'hic est ille De-€mosthenes.' quid hoc levius? at quantus orator! sed €apud alios loqui videlicet didicerat, non multum ipse secum. intellegendum est igitur nec gloriam popularem €ipsam per sese expetendam nec ignobilitatem extimes-€cendam. 'veni Athenas' inquit Democritus 'neque me €quisquam ibi adgnovit.' constantem hominem et gra- @1 €vem, qui glorietur a gloria se afuisse! an tibicines €ique, qui fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbi-€trio cantus numerosque moderantur, vir sapiens multo €arte maiore praeditus non quid verissimum sit, sed €quid velit vulgus, exquiret? an quicquam stultius €quam, quos singulos sicut operarios barbarosque con-€temnas, eos aliquid putare esse universos? ille vero €nostras ambitiones levitatesque contemnet honoresque €populi etiam ultro delatos repudiabit; nos autem eos €nescimus, ante quam paenitere coepit, contemnere. est apud Heraclitum physicum de principe Ephesiorum €Hermodoro; universos ait Ephesios esse morte mul-€tandos, quod, cum civitate expellerent Hermodorum, €ita locuti sint: 'nemo de nobis unus excellat; sin quis €extiterit, alio in loco et apud alios sit.' an hoc non ita €fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam vir-€tutis oderunt? quid? Aristides_malo enim Grae-€corum quam nostra proferre_nonne ob eam causam €expulsus est patria, quod praeter modum iustus esset? €quantis igitur molestiis vacant, qui nihil omnino cum €populo contrahunt! quid est enim dulcius otio litte-€rato? is dico litteris, quibus infinitatem rerum atque €naturae et in hoc ipso mundo caelum terras maria €cognoscimus. @@Contempto igitur honore, contempta etiam pecunia €quid relinquitur quod extimescendum sit? exilium, €credo, quod in maxumis malis ducitur. id si propter €alienam et offensam populi voluntatem malum est, @1 €quam sit ea contemnenda, [sicut a] paulo ante dictum €est. sin abesse patria miserum est, plenae miserorum €provinciae sunt, ex quibus admodum pauci in patriam revertuntur. 'at multantur bonis exules'. quid tum? €parumne multa de toleranda paupertate dicuntur? iam €vero exilium, si rerum naturam, non ignominiam no-€minis quaerimus, quantum tandem a perpetua pere-€grinatione differt? in qua aetates suas philosophi no-€bilissimi consumpserunt, Xenocrates Crantor Arcesi-€las Lacydes Aristoteles Theophrastus Zeno Clean-€thes Chrysippus Antipater Carneades Clitomachus €Philo Antiochus Panaetius Posidonius, innumerabi-€les alii, qui semel egressi numquam domum reverte-€runt. 'at enim sine ignominia'. [2an potest exilium igno-€minia]2 adficere sapientem? de sapiente enim haec om-€nis oratio est, cui iure id accidere non possit; nam iure exulantem consolari non oportet. postremo ad omnis þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜ì‚casus facillima ratio est eorum, qui ad voluptatem ea €referunt quae secuntur in vita, ut, quocumque haec €loco suppeditetur, ibi beate queant vivere. itaque ad €omnem rationem Teucri vox accommodari potest: €@@@@'Pa/tria est, ubicumque e/st bene'. €Socrates quidem cum rogaretur, cuiatem se esse dice-€ret, 'mundanum' inquit; totius enim mundi se incolam @1 €et civem arbitrabatur. quid? T. Albucius nonne animo €aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen €illud ipsum non accidisset, si in re p. quiescens Epi-curi legibus paruisset. qui enim beatior Epicurus, quod €in patria vivebat, quam, quod Athenis, Metrodorus? aut €Plato Xenocratem vincebat aut Polemo Arcesilam, quo €esset beatior? quanti vero ista civitas aestimanda est, €ex qua boni sapientesque pelluntur? Damaratus qui-€dem, Tarquinii nostri regis pater, tyrannum Cypselum €quod ferre non poterat, fugit Tarquinios Corintho et €ibi suas fortunas constituit ac liberos procreavit. num €stulte anteposuit exilii libertatem domesticae servituti? @@Iam vero motus animi, sollicitudines aegritudines-€que oblivione leniuntur traductis animis ad voluptatem. €non sine causa igitur Epicurus ausus est dicere semper €in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in €voluptatibus. ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit. 'etiamne, si sensibus €carebit oculorum, si aurium?' etiam; nam ista ipsa €contemnit. primum enim horribilis ista caecitas qui-€bus tandem caret voluptatibus? cum quidam etiam €disputent ceteras voluptates in ipsis habitare sensibus, €quae autem aspectu percipiantur, ea non versari in €oculorum ulla iucunditate, ut ea, quae gustemus olfa-€ciamus tractemus audiamus, in ea ipsa, ubi sentimus, €parte versentur. in oculis tale nil fit; animus accipit, €quae videmus. animo autem multis modis variisque @1 €delectari licet, etiamsi non adhibeatur aspectus. loquor €enim de docto homine et erudito, cui vivere est cogi-€tare. sapientis autem cogitatio non ferme ad investi-gandum adhibet oculos advocatos. etenim si nox non €adimit vitam beatam, cur dies nocti similis adimat? €nam illud Antipatri Cyrenaici est quidem paulo obsce-€nius, sed non absurda sententia est; cuius caecitatem €cum mulierculae lamentarentur, 'quid agitis?' inquit, €'an vobis nulla videtur voluptas esse nocturna?' Ap-€pium quidem veterem illum, qui caecus annos multos €fuit, et ex magistratibus et ex rebus gestis intellegimus €in illo suo casu nec privato nec publico muneri defu-€isse. C. Drusi domum compleri a consultoribus so-€litam accepimus; cum, quorum res esset, sua ipsi non €videbant, caecum adhibebant ducem. pueris nobis Cn. €Aufidius praetorius et in senatu sententiam dicebat €nec amicis deliberantibus deerat et Graecam scribebat historiam et videbat in litteris. Diodotus Stoicus cae-€cus multos annos nostrae domi vixit. is vero, quod €credibile vix esset, cum in philosophia multo etiam €magis assidue quam antea versaretur et cum fidibus €Pythagoreorum more uteretur cumque ei libri noctes €et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, €tum, quod sine oculis fieri posse vix videtur, geome-€triae munus tuebatur verbis praecipiens discentibus, €unde quo quamque lineam scriberent. Asclepiadem €ferunt, non ignobilem Eretricum philosophum, cum @1 €quidam quaereret, quid ei caecitas attulisset, respon-€disse, puero ut uno esset comitatior. ut enim vel sum-€ma paupertas tolerabilis sit, si liceat quod quibus-€dam Graecis cotidie, sic caecitas ferri facile possit, si non desint subsidia valetudinum. Democritus lu-€minibus amissis alba scilicet discernere et atra non €poterat, at vero bona mala, aequa iniqua, honesta tur-€pia, utilia inutilia, magna parva poterat, et sine varie-€tate colorum licebat vivere beate, sine notione rerum €non licebat. atque hic vir impediri etiam animi aciem €aspectu oculorum arbitrabatur, et cum alii saepe, quod €ante pedes esset, non viderent, ille [2in]2 infinitatem €omnem peregrinabatur, ut nulla in extremitate con-€sisteret. traditum est etiam Homerum caecum fuisse; €at eius picturam, non poe+sin videmus: quae regio, €quae ora, qui locus Graeciae, quae species formaque €pugnae, quae acies, quod remigium, qui motus ho-€minum, qui ferarum non ita expictus est, ut, quae €ipse non viderit, nos ut videremus, effecerit? quid €ergo? aut Homero delectationem animi ac volupta-€tem aut cuiquam docto defuisse umquam arbitra-mur? aut, ni ita se res haberet, Anaxagoras aut hic €ipse Democritus agros et patrimonia sua reliquissent, €huic discendi quaerendique divinae delectationi toto €se animo dedissent? itaque augurem Tiresiam, quem €sapientem fingunt poe+tae, numquam inducunt deplo- @1 €rantem caecitatem suam; at vero Polyphemum Home-€rus cum inmanem ferumque finxisset, cum ariete etiam €conloquentem facit eiusque laudare fortunas, quod, €qua vellet, ingredi posset et, quae vellet, attingere. €recte hic quidem; nihilo enim erat ipse Cyclops quam aries ille prudentior. In surditate vero quidnam est €mali? erat surdaster M. Crassus, sed aliud molestius, €quod male audiebat, etiamsi, ut mihi videbatur, iniu-€ria. [Epicurei] nostri Graece fere nesciunt nec Graeci €Latine. ergo hi in illorum et illi in horum sermone €surdi, omnesque item nos in is linguis quas non in-€tellegimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto €sumus. 'at vocem citharoedi non audiunt'. ne strido-€rem quidem serrae, tum cum acuitur, aut grunditum, €cum iugulatur, suis nec, cum quiescere volunt, fre-€mitum murmurantis maris; et si cantus eos forte de-€lectant, primum cogitare debent, ante quam hi sint in-€venti, multos beate vixisse sapientes, deinde multo €maiorem percipi posse legendis his quam audiendis voluptatem. tum, ut paulo ante caecos ad aurium tra-€ducebamus voluptatem, sic licet surdos ad oculorum. €etenim, qui secum loqui poterit, sermonem alterius non €requiret. €@@Congerantur in unum omnia, ut idem oculis et €auribus captus sit, prematur etiam doloribus acerru-€mis corporis. qui primum per se ipsi plerumque con- @1 €ficiunt hominem; sin forte longinquitate producti ve-€hementius tamen torquent, quam ut causa sit cur €ferantur, quid est tandem, dii boni, quod laboremus? €portus enim praesto est, quoniam mors %ibidem est, €aeternum nihil sentiendi receptaculum. Theodorus €Lysimacho mortem minitanti 'magnum vero' inquit 'effecisti, si cantharidis vim consecutus es', Paulus €Persi deprecanti, ne in triumpho duceretur, 'in tua id €quidem potestate est.' multa primo die, cum de ipsa €morte quaereremus, non pauca etiam postero, cum €ageretur de dolore, sunt dicta de morte, quae qui recor-€detur, haud sane periculum est ne non mortem aut €optandam aut certe non timendam putet. mihi quidem €in vita servanda videtur illa lex, quae in Graecorum €conviviis optinetur: 'aut bibat' inquit 'aut abeat.' et €recte. aut enim fruatur aliquis pariter cum aliis vo-€luptate potandi aut, ne sobrius in violentiam vinolen-€torum incidat, ante discedat. sic iniurias fortunae, €quas ferre nequeas, defugiendo relinquas. Haec ea-€dem, quae Epicurus, totidem verbis dicit Hieronymus. @@Quodsi is philosophis, quorum ea sententia est, ut €virtus per se ipsa nihil valeat, omneque, quod ho- @1 €nestum nos et laudabile esse dicamus, id illi cassum €quiddam et inani vocis sono decoratum esse dicant,_ €[2si]2 i tamen semper beatum censent esse sapientem, €quid tandem a Socrate et Platone profectis philoso-€phis faciendum videtur? quorum alii tantam praestan-€tiam in bonis animi esse dicunt, ut ab is corporis et €externa obruantur, alii autem haec ne bona quidem ducunt, in animo reponunt omnia. quorum contro-€versiam solebat tamquam honorarius arbiter iudicare €Carneades. nam cum, quaecumque bona Peripateticis, €eadem Stoicis commoda viderentur neque tamen Peri-€patetici plus tribuerent divitiis bonae valetudini cete-€ris rebus generis eiusdem quam Stoici, cum ea re, non €verbis ponderarentur, causam esse dissidendi negabat. €quare hunc locum ceterarum disciplinarum philosophi €quem ad modum optinere possint, ipsi viderint; mihi €tamen gratum est, quod de sapientium perpetua bene €vivendi facultate dignum quiddam philosophorum voce €profitentur. þ´·´ÿï°´¹ÿï‚ÔõóãÿïƒÃéãÿ¥˜ù@@Sed quoniam mane est eundum, has quinque die-€rum disputationes memoria comprehendamus. equi-€dem me etiam conscripturum arbitror_ubi enim me-€lius uti possumus hoc, cuicuimodi est, otio?_, ad €Brutumque nostrum hos libros alteros quinque mit-€temus, a quo non modo inpulsi sumus ad philosophiae @1 €scriptiones, verum etiam lacessiti. in quo quantum ce-€teris profuturi simus, non facile dixerim, nostris qui-€dem acerbissimis doloribus variisque et undique cir-€cumfusis molestiis alia nulla potuit inveniri levatio. @1 ï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE NATURA DEORUM €@@@@LIBRI TRES}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Cum multae res in philosophia nequaquam satis €adhuc explicatae sint, tum perdifficilis, Brute, quod tu €minime ignoras, et perobscura quaestio est de natura €deorum, quae et ad cognitionem animi pulcherrima €est et ad moderandam religionem necessaria. De qua €[2cum]2 tam variae sint doctissimorum hominum tam-€que discrepantes sententiae, magno argumento esse €debeat [2ea]2 causa, principium philosophiae ad h * scien-€tiam, prudenterque Academici a rebus incertis adsen-€sionem cohibuisse. quid est enim temeritate turpius €aut quid tam temerarium tamque indignum sapientis €gravitate atque constantia quam aut falsum sentire aut €quod non satis explorate perceptum sit et cognitum sine ulla dubitatione defendere? Velut in hac quaes-€tione plerique, quod maxime veri simile est et quo @1 €omnes %sese duce natura venimus, deos esse dixerunt, €dubitare se Protagoras, nullos esse omnino Diagoras €Melius et Theodorus Cyrenaicus putaverunt. Qui vero €deos esse dixerunt tanta sunt in varietate et dissensione, €ut eorum infinitum sit enumerare sententias. nam et de €figuris deorum et de locis atque sedibus et de actione €vitae multa dicuntur, deque is summa philosophorum €dissensione certatur; quod vero maxime rem causam-€que continet, utrum nihil agant nihil moliantur omni €curatione et administratione rerum vacent, an contra €ab iis et a principio omnia facta et constituta sint et €ad infinitum tempus regantur atque moveantur, in pri-€mis [quae] magna dissensio est, eaque nisi diiudicatur €in summo errore necesse est homines atque in maxi-marum rerum ignoratione versari. Sunt enim philo-€sophi et fuerunt qui omnino nullam habere censerent €rerum humanarum procurationem deos. quorum si vera €sententia est, quae potest esse pietas quae sanctitas €quae religio? haec enim omnia pure atque caste tri-€buenda deorum numini ita sunt, si animadvertuntur €ab is et si est aliquid a deis inmortalibus hominum €generi tributum; sin autem dei neque possunt nos iu-€vare nec volunt nec omnino curant nec quid agamus €animadvertunt nec est quod ab is ad hominum vitam €permanare possit, quid est quod ullos deis inmortali-€bus cultus honores preces adhibeamus? in specie €autem fictae simulationis sicut reliquae virtutes item €pietas inesse non potest; cum qua simul sanctitatem €et religionem tolli necesse est, quibus sublatis pertur-batio vitae sequitur et magna confusio; atque haut scio €an pietate adversus deos sublata fides etiam et socie- @1 €tas generis humani et una excellentissuma virtus iu-€stitia tollatur. Sunt autem alii philosophi, et hi qui-€dem magni atque nobiles, qui deorum mente atque €ratione omnem mundum administrari et regi censeant, €neque vero id solum, sed etiam ab isdem hominum €vitae consuli et provideri; nam et fruges et reliqua €quae terra pariat et tempestates ac temporum varie-€tates caelique mutationes, quibus omnia quae terra €gignat maturata pubescant, a dis inmortalibus tribui €generi humano putant, multaque quae dicentur in his €libris colligunt, quae talia sunt ut ea ipsa dei inmor-€tales ad usum hominum fabricati paene videantur. €Contra quos Carneades ita multa disseruit, ut exci-€taret homines non socordes ad veri investigandi cupi-ditatem. res enim nulla est de qua tantopere non so-€lum indocti sed etiam docti dissentiant; quorum opi-€niones cum tam variae sint tamque inter se dissidentes, €alterum fieri profecto potest ut earum nulla, alterum €certe non potest ut plus una vera sit. €@@Qua quidem in causa et benivolos obiurgatores pla-€care et invidos vituperatores confutare possumus, ut €alteros reprehendisse paeniteat, alteri didicisse se gau-€deant; nam qui admonent amice docendi sunt, qui inimice insectantur repellendi. Multum autem fluxisse €video de libris nostris, quos compluris brevi tempore €edidimus, variumque sermonem partim admirantium €unde hoc philosophandi nobis subito studium extitis-€set, partim quid quaque de re certi haberemus scire €cupientium; multis etiam sensi mirabile videri eam €nobis potissimum probatam esse philosophiam, quae €lucem eriperet et quasi noctem quandam rebus offun-€deret, desertaeque disciplinae et iam pridem relictae @1 €patrocinium necopinatum a nobis esse susceptum. Nos €autem nec subito coepimus philosophari nec medio-€crem a primo tempore aetatis in eo studio operam €curamque consumpsimus, et cum minime videbamur €tum maxime philosophabamur; quod et orationes de-€clarant refertae philosophorum sententiis et doctissi-€morum hominum familiaritates, quibus semper domus €nostra floruit, et principes illi Diodotus Philo An-tiochus Posidonius, a quibus instituti sumus. et si om-€nia philosophiae praecepta referuntur ad vitam, ar-€bitramur nos et publicis et privatis in rebus ea prae-€stitisse quae ratio et doctrina praescripserit. Sin autem €quis requirit quae causa nos inpulerit ut haec tam €sero litteris mandaremus, nihil est quod expedire tam €facile possimus. Nam cum otio langueremus et is €esset rei publicae status ut eam unius consilio atque €cura gubernari necesse esset, primum ipsius rei publi-€cae causa philosophiam nostris hominibus explican-€dam putavi, magni existimans interesse ad decus et €ad laudem civitatis res tam gravis tamque praeclaras Latinis etiam litteris contineri. eoque me minus in-€stituti mei paenitet, quod facile sentio quam multorum €non modo discendi sed etiam scribendi studia com-€moverim. complures enim Graecis institutionibus eru-€diti ea quae didicerant cum civibus suis communicare €non poterant, quod illa quae a Graecis accepissent La-€tine dici posse diffiderent; quo in genere tantum pro-€fecisse videmur, ut a Graecis ne verborum quidem copia vinceremur. Hortata etiam est ut me ad haec €conferrem animi aegritudo fortunae magna et gravi €commota iniuria; cuius si maiorem aliquam levationem €reperire potuissem, non ad hanc potissimum confu-€gissem. ea vero ipsa nulla ratione melius frui potui €quam si me non modo ad legendos libros sed etiam €ad totam philosophiam pertractandam dedissem. om- @1 €nes autem eius partes atque omnia membra tum fa-€cillume noscuntur, cum totae quaestiones scribendo €explicantur; est enim admirabilis quaedam continuatio €seriesque rerum, ut alia ex alia nexa et omnes inter se aptae conligataeque videantur. Qui autem requirunt €quid quaque de re ipsi sentiamus, curiosius id faciunt €quam necesse est; non enim tam auctoritatis in dispu-€tando quam rationis momenta quaerenda sunt. quin €etiam obest plerumque iis qui discere volunt auctori-€tas eorum qui se docere profitentur; desinunt enim €suum iudicium adhibere, id habent ratum quod ab eo €quem probant iudicatum vident. nec vero probare so-€leo id quod de Pythagoreis accepimus, quos ferunt, €si quid adfirmarent in disputando, cum ex iis quaere-€retur quare ita esset, respondere solitos 'ipse dixit'; €ipse autem erat Pythagoras: tantum opinio praeiu-€dicata poterat, ut etiam sine ratione valeret auctoritas. Qui autem admirantur nos hanc potissimum discipli-€nam secutos, his quattuor Academicis libris satis re-€sponsum videtur. Nec vero desertarum relictarumque €rerum patrocinium suscepimus; non enim hominum in-€teritu sententiae quoque occidunt, sed lucem auctoris €fortasse desiderant. ut haec in philosophia ratio contra €omnia disserendi nullamque rem aperte iudicandi pro-€fecta a Socrate repetita ab Arcesila confirmata a Car-€neade usque ad nostram viguit aetatem; quam nunc €prope modum orbam esse in ipsa Graecia intellego. €quod non Academiae vitio sed tarditate hominum ar-€bitror contigisse. nam si singulas disciplinas percipere þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜‹ˆmagnum est, quanto maius omnis; quod facere is ne-€cesse est quibus propositum est veri reperiendi causa €et contra omnes philosophos et pro omnibus dicere. cuius rei tantae tamque difficilis facultatem consecu- @1 €tum esse me non profiteor, secutum esse prae me fero. €Nec tamen fieri potest ut qui hac ratione philosophen-€tur hi nihil habeant quod sequantur. dictum est om-€nino de hac re alio loco diligentius, sed quia nimis €indociles quidam tardique sunt admonendi videntur €saepius. non enim sumus i quibus nihil verum esse €videatur, sed i qui omnibus veris falsa quaedam ad-€iuncta esse dicamus tanta similitudine ut in is nulla €insit certa iudicandi et adsentiendi nota. ex quo exsistit €et illud, multa esse probabilia, quae quamquam non €perciperentur, tamen, quia visum quendam haberent €insignem et inlustrem, his sapientis vita regeretur. @@Sed iam, ut omni me invidia liberem, ponam in me-€dio sententias philosophorum de natura deorum. quo €quidem loco convocandi omnes videntur, qui quae sit €earum vera iudicent; tum demum mihi procax Aca-€demia videbitur, si aut consenserint omnes aut erit €inventus aliquis qui quid verum sit invenerit. itaque €mihi libet exclamare ut in Synephebis: €@@@@'pro deum, popularium omnium, [2omnium]2 adules-€@@@@@@@centium €@@@@clamo postulo obsecro oro ploro atque inploro fi-€@@@@@@@dem' €non levissuma de re, ut queritur ille in civitate fieri €facinora capitalia: 'ab amico amante argentum accipere meretrix non vult', sed ut adsint cognoscant animad-€vertant, quid de religione pietate sanctitate caerimoniis €fide iure iurando, quid de templis delubris sacrificiis-€que sollemnibus, quid de ipsis auspiciis, quibus nos €praesumus, existimandum sit (haec enim omnia ad €hanc de dis inmortalibus quaestionem referenda sunt): €profecto eos ipsos, qui se aliquid certi habere ar-€bitrantur, addubitare coget doctissimorum hominum €de maxuma re tanta dissensio. @1 @@Quod cum saepe alias tum maxime animadverti cum €apud C. Cottam familiarem meum accurate sane et di-€ligenter de dis inmortalibus disputatumst. nam cum €feriis Latinis ad eum ipsius rogatu arcessituque venis-€sem, offendi eum sedentem in exedra et cum C. Velleio €senatore disputantem, ad quem tum Epicurei primas €ex nostris hominibus deferebant. aderat etiam Q. Lu-€cilius Balbus, qui tantos progressus habebat in Stoicis, €ut cum excellentibus in eo genere Graecis comparare-€tur. €@@Tum ut me Cotta vidit 'Peroportune' inquit 'venis; €oritur enim mihi magna de re altercatio cum Velleio, €cui pro tuo studio non est alienum te interesse.' @@'Atqui mihi quoque videor' inquam 'venisse, ut dicis, €oportune. tres enim trium disciplinarum principes con-€venistis. M. enim Piso si adesset, nullius philosophiae, €earum quidem quae in honore sunt, vacaret locus.' €@@Tum Cotta 'Si' inquit 'liber Antiochi nostri, qui ab €eo nuper ad hunc Balbum missus est, vera loquitur, €nihil est quod Pisonem familiarem tuum desideres; €Antiocho enim Stoici cum Peripateticis re concinere €videntur verbis discrepare; quo de libro Balbe velim €scire quid sentias.' €@@'Egone' inquit ille, 'miror Antiochum hominem in €primis acutum non vidisse interesse plurimum inter €Stoicos, qui honesta a commodis non nomine sed ge-€nere toto diiungerent, et Peripateticos, qui honesta €commiscerent cum commodis, ut ea inter se magni-€tudine et quasi gradibus non genere differrent. haec €enim est non verborum parva sed rerum permagna dissensio. verum hoc alias; nunc quod coepimus, si €videtur'. €@@'Mihi vero' inquit Cotta 'videtur. sed ut hic qui inter- @1 €venit' me intuens 'ne ignoret quae res agatur, de natura €agebamus deorum, quae cum mihi videretur perobs-€cura, ut semper videri solet, Epicuri ex Velleio scisci-€tabar sententiam. quam ob rem' inquit 'Vellei, nisi €molestum est, repete quae coeperas.' €@@'Repetam vero, quamquam non mihi sed tibi hic €venit adiutor; ambo enim' inquit adridens 'ab eodem €Philone nihil scire didicistis.' €@@Tum ego: 'Quid didicerimus Cotta viderit, tu autem €nolo existimes me adiutorem huic venisse sed audi-€torem, et quidem aecum, libero iudicio, nulla eius modi €adstrictum necessitate, ut mihi velim nolim sit certa €quaedam tuenda sententia.' @@Tum Velleius fidenter sane, ut solent isti, nihil tam €verens quam ne dubitare aliqua de re videretur, tam-€quam modo ex deorum concilio et ex Epicuri inter-€mundiis descendisset, 'Audite' inquit 'non futtilis com-€menticiasque sententias, non opificem aedificatorem-€que mundi Platonis de Timaeo deum, nec anum fatidi-€cam Stoicorum Pronoeam, quam Latine licet Provi-€dentiam dicere, neque vero mundum ipsum animo et €sensibus praeditum rutundum ardentem volubilem €deum, portenta et miracula non disserentium philoso-phorum sed somniantium. Quibus enim oculis animi €intueri potuit vester Plato fabricam illam tanti operis, €qua construi a deo atque aedificari mundum facit; quae €molitio quae ferramenta qui vectes quae machinae qui €ministri tanti muneris fuerunt; quem ad modum autem €oboedire et parere voluntati architecti aer ignis aqua €terra potuerunt; unde vero ortae illae quinque formae, €ex quibus reliqua formantur, apte cadentes ad animum €afficiendum pariendosque sensus? longum est ad om- @1 €nia, quae talia sunt ut optata magis quam inventa videantur; sed illa palmaris, quod, qui non modo na-€tum mundum introduxerit sed etiam manu paene fac-€tum, is eum dixerit fore sempiternum. hunc censes €primis ut dicitur labris gustasse physiologiam id est €naturae rationem, qui quicquam quod ortum sit putet €aeternum esse posse? quae est enim coagmentatio non €dissolubilis, aut quid est cuius principium aliquod sit €nihil sit extremum? Pronoea vero si vestra est Lucili €eadem, requiro quae paulo ante, ministros machinas €omnem totius operis dissignationem atque apparatum; €sin alia est, cur mortalem fecerit mundum, non, quem ad modum Platonicus deus, sempiternum. Ab utroque €autem sciscitor cur mundi aedificatores repente ex-€stiterint, innumerabilia saecla dormierint; non enim si €mundus nullus erat saecla non erant (saecla nunc dico €non ea quae dierum noctiumque numero annuis cur-€sibus conficiuntur; nam fateor ea sine mundi conver-€sione effici non potuisse; sed fuit quaedam ab infinito €tempore aeternitas, quam nulla circumscriptio tempo-€rum metiebatur, spatio tamen qualis ea fuerit intellegi €potest, quod ne in cogitationem quidem cadit ut fuerit tempus aliquod nullum cum tempus esset)_isto igi-€tur tam inmenso spatio quaero Balbe cur Pronoea €vestra cessaverit. laboremne fugiebat? at iste nec at-€tingit deum nec erat ullus, cum omnes naturae numini €divino, caelum ignes terrae maria, parerent. Quid €autem erat quod concupisceret deus mundum signis €et luminibus tamquam aedilis ornare? si ut deus ipse €melius habitaret, antea videlicet tempore infinito in €tenebris tamquam in gurgustio habitaverat. post autem: €varietatene eum delectari putamus, qua caelum et ter- @1 €ras exornatas videmus? quae ista potest esse oblec-€tatio deo? quae si esset, non ea tam diu carere po-tuisset. an haec, ut fere dicitis, hominum causa a deo €constituta sunt? sapientiumne? propter paucos igitur €tanta est rerum facta molitio. an stultorum? at pri-€mum causa non fuit cur de inprobis bene mereretur; €deinde quid est adsecutus, cum omnes stulti sint sine €dubio miserrimi, maxime quod stulti sunt (miserius €enim stultitia quid possumus dicere), deinde quod ita €multa sunt incommoda in vita, ut ea sapientes com-€modorum conpensatione leniant, stulti nec vitare ve-€nientia possint nec ferre praesentia. Qui vero mun-€dum ipsum animantem sapientemque esse dixerunt, €nullo modo viderunt animi natura intellegentis in €quam figuram cadere posset. de quo dicam equidem paulo post, nunc autem hactenus: admirabor eorum €tarditatem qui animantem inmortalem et eundem bea-€tum rutundum esse velint, quod ea forma neget ullam €esse pulchriorem Plato: at mihi vel cylindri vel qua-€drati vel coni vel pyramidis videtur esse formosior. €Quae vero vita tribuitur isti rutundo deo? nempe ut €ea celeritate contorqueatur cui par nulla ne cogitari €quidem possit; in qua non video ubinam mens con-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜˜ˆ‰stans et vita beata possit insistere. Quodque in nostro €corpore si minima ex parte significetur molestum sit, €cur hoc idem non habeatur molestum in deo? terra €enim profecto, quoniam mundi pars est, pars est etiam €dei; atqui terrae maxumas regiones inhabitabilis at-€que incultas videmus, quod pars earum adpulsu solis €exarserit, pars obriguerit nive pruinaque longinquo €solis abscessu; quae, si mundus est deus, quoniam €mundi partes sunt, dei membra partim ardentia partim €refrigerata ducenda sunt. @1 @@Atque haec quidem vestra Lucili; qualia vero * est, €ab ultimo repetam superiorum. Thales enim Milesius, €qui primus de talibus rebus quaesivit, aquam dixit €esse initium rerum, deum autem eam mentem quae €ex aqua cuncta fingeret: si dei possunt esse sine sensu; €et mentem cur aquae adiunxit, si ipsa mens constare €potest vacans corpore? Anaximandri autem opinio est €nativos esse deos longis intervallis orientis occiden-€tisque, eosque innumerabilis esse mundos. sed nos deum nisi sempiternum intellegere qui possumus? Post €Anaximenes aera deum statuit, eumque gigni esseque €inmensum et infinitum et semper in motu: quasi aut €aer sine ulla forma deus esse possit, cum praesertim €deum non modo aliqua sed pulcherrima specie deceat €esse, aut non omne quod ortum sit mortalitas conse-€quatur. Inde Anaxagoras, qui accepit ab Anaximene €disciplinam, primus omnium rerum discriptionem et €modum mentis infinitae vi ac ratione dissignari et con-€fici voluit. in quo non vidit neque motum sensu iunc-€tum et [in] continentem infinito ullum esse posse, ne-€que sensum omnino quo non ipsa natura pulsa sentiret. €deinde si mentem istam quasi animal aliquod voluit €esse, erit aliquid interius ex quo illud animal nominetur; €quid autem interius mente: cingatur igitur corpore ex-terno; quod quoniam non placet, aperta simplexque €mens nulla re adiuncta, quae sentire possit, fugere in- @1 €tellegentiae nostrae vim et notionem videtur. Crotoni-€ates autem Alcmaeo, qui soli et lunae reliquisque si-€deribus animoque praeterea divinitatem dedit, non sen-€sit sese mortalibus rebus inmortalitatem dare. Nam €Pythagoras, qui censuit animum esse per naturam re-€rum omnem intentum et commeantem, ex quo nostri €animi carperentur, non vidit distractione humanorum €animorum discerpi et lacerari deum, et cum miseri €animi essent, quod plerisque contingeret, tum dei par-tem esse miseram, quod fieri non potest. cur autem €quicquam ignoraret animus hominis, si esset deus? quo €modo porro deus iste, si nihil esset nisi animus, aut €infixus aut infusus esset in mundo? Tum Xenophanes, €qui mente adiuncta omne praeterea, quod esset infini-€tum, deum voluit esse, de ipsa mente item reprehende-€tur ut ceteri, de infinitate autem vehementius, in qua €nihil neque sentiens neque coniunctum potest esse. €Nam Parmenides quidem commenticium quiddam: co-€ronae similem efficit ($STEFA/NHN& appellat) continentem €ardorum lucis orbem, qui cingit caelum, quem appel-€lat deum; in quo neque figuram divinam neque sen-€sum quisquam suspicari potest. multaque eiusdem €monstra, quippe qui bellum qui discordiam qui cupidi-€tatem ceteraque generis eiusdem ad deum revocet, quae €vel morbo vel somno vel oblivione vel vetustate de-€lentur; eademque de sideribus, quae reprehensa in alio iam in hoc omittantur. Empedocles autem multa alia €peccans in deorum opinione turpissume labitur. quat-€tuor enim naturas, ex quibus omnia constare censet, @1 €divinas esse vult; quas et nasci et extingui perspicuum €est et sensu omni carere. Nec vero Protagoras, qui €sese negat omnino de deis habere quod liqueat, sint €non sint qualesve sint, quicquam videtur de natura €deorum suspicari. Quid Democritus, qui tum imagines €eorumque circumitus in deorum numero refert, tum €illam naturam quae imagines fundat ac mittat, tum €sententiam intellegentiamque nostram, nonne in maximo €errore versatur? cum idem omnino, quia nihil semper €suo statu maneat, neget esse quicquam sempiternum, €nonne deum omnino ita tollit, ut nullam opinionem €eius reliquam faciat? Quid aer, quo Diogenes Apol-€loniates utitur deo, quem sensum habere potest aut quam formam dei? Iam de Platonis inconstantia lon-€gum est dicere, qui in Timaeo patrem huius mundi €nominari neget posse, in Legum autem libris quid sit €omnino deus anquiri oportere non censeat. quod vero €sine corpore ullo deum vult esse (ut Graeci dicunt €$A)SW/MATON&), id quale esse possit intellegi non potest: €careat enim sensu necesse est, careat etiam prudentia, €careat voluptate; quae omnia una cum deorum no-€tione conprehendimus. idem et in Timaeo dicit et in €Legibus et mundum deum esse et caelum et astra et €terram et animos et eos quos maiorum institutis ac-€cepimus. quae et per se sunt falsa perspicue et inter se vehementer repugnantia. Atque etiam Xenophon €paucioribus verbis eadem fere peccat; facit enim in his €quae a Socrate dicta rettulit Socratem disputantem for- @1 €mam dei quaeri non oportere, eundemque et solem et €animum deum dicere, et modo unum tum autem plu-€res deos; quae sunt isdem in erratis fere quibus ea quae de Platone dicimus. Atque etiam Antisthenes in €eo libro qui physicus inscribitur popularis deos multos €naturalem unum esse dicens tollit vim et naturam €deorum. Nec multo secus Speusippus Platonem avun-€culum subsequens et vim quandam dicens, qua omnia €regantur, eamque animalem, evellere ex animis conatur cognitionem deorum. Aristotelesque in tertio de philo-€sophia libro multa turbat a magistro suo Platone dis-€sentiens; modo enim menti tribuit omnem divinitatem, €modo mundum ipsum deum dicit esse, modo alium €quendam praeficit mundo eique eas partis tribuit ut €replicatione quadam mundi motum regat atque tueatur, €tum caeli ardorem deum dicit esse non intellegens €caelum mundi esse partem, quem alio loco ipse desig-€narit deum. quo modo autem caeli divinus ille sensus €in celeritate tanta conservari potest? ubi deinde illi €tot dii, si numeramus etiam caelum deum? cum autem €sine corpore idem vult esse deum, omni illum sensu €privat, etiam prudentia. quo porro modo mundus mo-€veri carens corpore aut quo modo semper se movens esse quietus et beatus potest? Nec vero eius condisci-€pulus Xenocrates in hoc genere prudentior est, cuius €in libris qui sunt de natura deorum nulla species divina €describitur; deos enim octo esse dicit, quinque eos qui €in stellis vagis nominantur, unum qui ex omnibus si-€deribus quae infixa caelo sint ex dispersis quasi mem-€bris simplex sit putandus deus, septimum solem ad-€iungit octavamque lunam; qui quo sensu beati esse €possint intellegi non potest. Ex eadem Platonis schola @1 €Ponticus Heraclides puerilibus fabulis refersit libros, €et tamen modo mundum tum mentem divinam esse pu-€tat, errantibus etiam stellis divinitatem tribuit sensu-€que deum privat et eius formam mutabilem esse vult, €eodemque in libro rursus terram et caelum refert in deos. Nec vero Theophrasti inconstantia ferenda est; €modo enim menti divinum tribuit principatum modo €caelo, tum autem signis sideribusque caelestibus. Nec €audiendus eius auditor Strato is qui physicus appel-€latur, qui omnem vim divinam in natura sitam esse €censet, quae causas gignendi augendi minuendi habeat sed careat omni et sensu et figura. Zeno autem, ut iam €ad vestros Balbe veniam, naturalem legem divinam €esse censet, eamque vim obtinere recta imperantem €prohibentemque contraria. quam legem quo modo ef-€ficiat animantem intellegere non possumus; deum au-€tem animantem certe volumus esse. atque hic idem €alio loco aethera deum dicit: si intellegi potest nihil €sentiens deus, qui numquam nobis occurrit neque in €precibus neque in optatis neque in votis. aliis autem €libris rationem quandam per omnium naturam rerum €pertinentem vi divina esse adfectam putat. idem astris €hoc idem tribuit, tum annis mensibus annorumque mu-€tationibus. cum vero Hesiodi Theogoniam id est origi-€nem deorum interpretatur, tollit omnino usitatas per-€ceptasque cognitiones deorum; neque enim Iovem ne-€que Iunonem neque Vestam neque quemquam qui ita €appelletur in deorum habet numero, sed rebus inanimis €atque mutis per quandam significationem haec docet þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜¥tributa nomina. Cuius discipuli Aristonis non minus €magno in errore sententiast, qui neque formam dei in- @1 €tellegi posse censeat neque in dis sensum esse dicat €dubitetque omnino deus animans necne sit. Cleanthes €autem, qui Zenonem audivit una cum eo quem proxime €nominavi, tum ipsum mundum deum dicit esse, tum to-€tius naturae menti atque animo tribuit hoc nomen, tum €ultimum et altissimum atque undique circumfusum et €extremum omnia cingentem atque conplexum ardorem, €qui aether nominetur, certissimum deum iudicat; idem-€que quasi delirans in his libris quos scripsit contra vo-€luptatem tum fingit formam quandam et speciem deo-€rum, tum divinitatem omnem tribuit astris, tum nihil €ratione censet esse divinius. ita fit ut deus ille, quem €mente noscimus atque in animi notione tamquam in €vestigio volumus reponere, nusquam prorsus appareat. At Persaeus eiusdem Zenonis auditor eos esse habitos €deos a quibus aliqua magna utilitas ad vitae cultum €esset inventa, ipsasque res utiles et salutares deorum €esse vocabulis nuncupatas, ut ne hoc quidem diceret, €illa inventa esse deorum, sed ipsa divina; quo quid €absurdius quam aut res sordidas atque deformis deo-€rum honore adficere aut homines iam morte deletos €reponere in deos, quorum omnis cultus esset futurus in luctu. Iam vero Chrysippus, qui Stoicorum somniorum €vaferrumus habetur interpres, magnam turbam con-€gregat ignotorum deorum, atque ita ignotorum ut eos €ne coniectura quidem informare possimus, cum mens €nostra quidvis videatur cogitatione posse depingere. €ait enim vim divinam in ratione esse positam et in uni-€versae naturae animo atque mente, ipsumque mundum €deum dicit esse et eius animi fusionem universam, tum €eius ipsius principatum qui in mente et ratione verse- @1 €tur, communemque rerum naturam universam atque €omnia continentem, tum fatalem %umbram et necessita-€tem rerum futurarum, ignem praeterea et eum quem €ante dixi aethera, tum ea quae natura fluerent atque €manarent, ut et aquam et terram et aera, solem lunam €sidera universitatemque rerum qua omnia contineren-€tur, atque etiam homines eos qui inmortalitatem essent consecuti. idemque disputat aethera esse eum quem €homines Iovem appellarent, quique aer per maria ma-€naret eum esse Neptunum, terramque eam esse quae €Ceres diceretur, similique ratione persequitur vocabula €reliquorum deorum. idemque etiam legis perpetuae et €aeternae vim, quae quasi dux vitae et magistra officio-€rum sit, Iovem dicit esse, eandemque fatalem necessi-€tatem appellat sempiternam rerum futurarum veri-€tatem; quorum nihil tale est ut in eo vis divina inesse videatur. et haec quidem in primo libro de natura deo-€rum; in secundo autem volt Orphei Musaei Hesiodi €Homerique fabellas accommodare ad ea quae ipse €primo libro de deis inmortalibus dixerit, ut etiam ve-€terrimi poetae, qui haec ne suspicati quidem sint, Stoici €fuisse videantur. Quem Diogenes Babylonius conse-€quens in eo libro qui inscribitur de Minerva partum €Iovis ortumque virginis ad physiologiam traducens €deiungit a fabula. @@Exposui fere non philosophorum iudicia sed deliran-€tium somnia. Nec enim multo absurdiora sunt ea quae €poetarum vocibus fusa ipsa suavitate nocuerunt, qui €et ira inflammatos et libidine furentis induxerunt deos €feceruntque ut eorum bella proelia pugnas vulnera €videremus, odia praeterea discidia discordias, ortus @1 €interitus, querellas lamentationes, effusas in omni in-€temperantia libidines, adulteria vincula, cum humano €genere concubitus mortalisque ex inmortali procreatos. @@Cum poetarum autem errore coniungere licet por-€tenta magorum Aegyptiorumque in eodem genere de-€mentiam, tum etiam vulgi opiniones, quae in maxima €inconstantia veritatis ignoratione versantur. €@@Ea qui consideret quam inconsulte ac temere dican-€tur, venerari Epicurum et in eorum ipsorum numero €de quibus haec quaestio est habere debeat. Solus enim €vidit primum esse deos, quod in omnium animis eorum €notionem inpressisset ipsa natura. quae est enim gens €aut quod genus hominum quod non habeat sine doc-€trina anticipationem quandam deorum, quam appel-€lat $PRO/LHMYIN& Epicurus id est anteceptam animo rei €quandam informationem, sine qua nec intellegi quic-€quam nec quaeri nec disputari potest. quoius rationis €vim atque utilitatem ex illo caelesti Epicuri de regula et iudicio volumine accepimus. quod igitur fundamen-€tum huius quaestionis est, id praeclare iactum videtis. €cum enim non instituto aliquo aut more aut lege sit €opinio constituta maneatque ad unum omnium firma €consensio, intellegi necesse est esse deos, quoniam in-€sitas eorum vel potius innatas cognitiones habemus; de €quo autem omnium natura consentit, id verum esse €necesse est; esse igitur deos confitendum est. Quod €quoniam fere constat inter omnis non philosophos so-€lum sed etiam indoctos, fatemur constare illud etiam, €hanc nos habere sive anticipationem, ut ante dixi, sive €praenotionem deorum (sunt enim rebus novis nova €ponenda nomina, ut Epicurus ipse $PRO/LHYIN& appel-lavit, quam antea nemo eo verbo nominarat)_hanc €igitur habemus, ut deos beatos et inmortales putemus. @1 €quae enim nobis natura informationem ipsorum deo-€rum dedit, eadem insculpsit in mentibus ut eos aeter-€nos et beatos haberemus. Quod si ita est, vere exposita €illa sententia est ab Epicuro, quod beatum aeternum-€que sit id nec habere ipsum negotii quicquam nec €exhibere alteri, itaque neque ira neque gratia teneri, €quod quae talia essent inbecilla essent omnia. €@@Si nihil aliud quaereremus nisi ut deos pie coleremus €et ut superstitione liberaremur, satis erat dictum; nam €et praestans deorum natura hominum pietate colere-€tur, cum et aeterna esset et beatissima (habet enim €venerationem iustam quicquid excellit), et metus om-€nis a vi atque ira deorum pulsus esset; intellegitur €enim a beata inmortalique natura et iram et gratiam €segregari; quibus remotis nullos a superis inpendere €metus. sed ad hanc confirmandam opinionem anqui-€rit animus et formam et vitam et actionem mentis at-€que agitationem in deo. @@Ac de forma quidem partim natura nos admonet €partim ratio docet. Nam a natura habemus omnes om-€nium gentium speciem nullam aliam nisi humanam €deorum; quae enim forma alia occurrit umquam aut €vigilanti cuiquam aut dormienti? Sed ne omnia revo-€centur ad primas notiones, ratio hoc idem ipsa decla-rat. nam cum praestantissumam naturam, vel quia €beata est vel quia sempiterna, convenire videatur ean-€dem esse pulcherrimam, quae conpositio membrorum, €quae conformatio liniamentorum, quae figura, quae spe-€cies humana potest esse pulchrior? Vos quidem Lu-€cili soletis (nam Cotta meus modo hoc modo illud), €cum artificium effingitis fabricamque divinam, quam @1 €sint omnia in hominis figura non modo ad usum verum etiam ad venustatem apta describere; quod si omnium €animantium formam vincit hominis figura, deus autem €animans est, ea figura profecto est quae pulcherrimast €omnium. quoniamque deos beatissimos esse constat, €beatus autem esse sine virtute nemo potest nec virtus €sine ratione constare nec ratio usquam inesse nisi in €hominis figura, hominis esse specie deos confitendum est. Nec tamen ea species corpus est sed quasi corpus, €nec habet sanguinem sed quasi sanguinem. Haec quam-€quam et inventa sunt acutius et dicta subtilius ab Epi-€curo quam ut quivis ea possit agnoscere, tamen fretus €intellegentia vestra dissero brevius quam causa desi-€derat. Epicurus autem, qui res occultas et penitus ab-€ditas non modo videat animo sed etiam sic tractet ut €manu, docet eam esse vim et naturam deorum, ut pri-€mum non sensu sed mente cernatur, nec soliditate qua-€dam nec ad numerum, ut ea quae ille propter firmi-€tatem $STERE/MNIA& appellat, sed imaginibus similitudine €et transitione perceptis, cum infinita simillumarum €imaginum species ex innumerabilibus individuis existat €et ad deos adfluat, cum maximis voluptatibus in eas €imagines mentem intentam infixamque nostram intel-€legentiam capere quae sit et beata natura et aeterna. Summa vero vis infinitatis et magna ac diligenti con-€templatione dignissima est. in qua intellegi necesse est þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜²ƒeam esse naturam ut omnia omnibus paribus paria re-€spondeant; hanc $I)SONOMI/AN& appellat Epicurus id est ae-€quabilem tributionem. ex hac igitur illud efficitur, si @1 €mortalium tanta multitudo sit, esse inmortalium non €minorem, et si quae interimant innumerabilia sint, €etiam ea quae conservent infinita esse debere. €@@Et quaerere a nobis Balbe soletis quae vita deorum sit quaeque ab is degatur aetas. ea videlicet qua nihil €beatius nihil omnibus bonis affluentius cogitari po-€test. nihil enim agit, nullis occupationibus est inplica-€tus, nulla opera molitur, sua sapientia et virtute gau-€det, habet exploratum fore se semper cum in maximis tum in aeternis voluptatibus. Hunc deum rite beatum €dixerimus, vestrum vero laboriosissimum. sive enim €ipse mundus deus est, quid potest esse minus quietum €quam nullo puncto temporis intermisso versari circum €axem caeli admirabili celeritate: nisi quietum autem €nihil beatum est; sive in ipso mundo deus inest ali-€quis, qui regat qui gubernet qui cursus astrorum mu-€tationes temporum rerum vicissitudines ordinesque €conservet, terras et maria contemplans hominum com-€moda vitasque tueatur, ne ille est inplicatus molestis negotiis et operosis. nos autem beatam vitam in animi €securitate et in omnium vacatione munerum ponimus. €docuit enim nos idem qui cetera, natura effectum esse €mundum, nihil opus fuisse fabrica, tamque eam rem €esse facilem, quam vos effici negetis sine divina posse €sollertia, ut innumerabiles natura mundos effectura sit €efficiat effecerit. quod quia quem ad modum natura €efficere sine aliqua mente possit non videtis, ut tra-€gici poetae cum explicare argumenti exitum non po-testis confugitis ad deum. cuius operam profecto non €desideraretis, si inmensam et interminatam in omnis €partis magnitudinem regionum videretis, in quam se €iniciens animus et intendens ita late longeque peregri-€natur, ut nullam tamen oram ultimi videat in qua pos- @1 €sit insistere. in hac igitur inmensitate latitudinum lon-€gitudinum altitudinum infinita vis innumerabilium vo-€litat atomorum, quae interiecto inani cohaerescunt ta-€men inter se et aliae alias adprehendentes continuan-€tur; ex quo efficiuntur eae rerum formae et figurae, €quas vos effici posse sine follibus et incudibus non €putatis. itaque inposuistis in cervicibus nostris sempi-€ternum dominum, quem dies et noctes timeremus. quis €enim non timeat omnia providentem et cogitantem et €animadvertentem et omnia ad se pertinere putantem curiosum et plenum negotii deum? Hinc vobis extitit €primum illa fatalis necessitas, quam $EI(MARME/NHN& dici-€tis, ut quicquid accidat id ex aeterna veritate causa-€rumque continuatione fluxisse dicatis. quanti autem €haec philosophia aestimandast, cui tamquam aniculis, €et his quidem indoctis, fato fieri videantur omnia. se-€quitur $MANTIKH\& vestra, quae Latine divinatio dicitur, €qua tanta inbueremur superstitione si vos audire vel-€lemus, ut haruspices augures harioli vates coniectores nobis essent colendi. His terroribus ab Epicuro soluti €et in libertatem vindicati nec metuimus eos quos intel-€legimus nec sibi fingere ullam molestiam nec alteri €quaerere, et pie sancteque colimus naturam excellen-€tem atque praestantem. €@@Sed elatus studio vereor ne longior fuerim. erat au-€tem difficile rem tantam tamque praeclaram inchoa-€tam relinquere; quamquam non tam dicendi ratio mihi €habenda fuit quam audiendi.' @@Tum Cotta comiter ut solebat 'Atqui' inquit 'Vellei €nisi tu aliquid dixisses, nihil sane ex me quidem au-€dire potuisses. mihi enim non tam facile in mentem €venire solet quare verum sit aliquid quam quare fal- @1 €sum; idque cum saepe tum cum te audirem paulo ante €contigit. roges me qualem naturam deorum esse di-€cam: nihil fortasse respondeam; quaeras putemne ta-€lem esse qualis modo a te sit exposita: nihil dicam €mihi videri minus. €@@Sed ante quam adgrediar ad ea quae a te disputata sunt de te ipso dicam quid sentiam. Saepe enim de €L. Crasso illo familiari tuo videor audisse, cum te to-€gatis omnibus sine dubio anteferret, paucos tecum Epi-€cureos e Graecia compararet, sed, quod ab eo te miri-€fice diligi intellegebam, arbitrabar illum propter beni-€volentiam uberius id dicere. ego autem, etsi vereor €laudare praesentem, iudico tamen de re obscura atque €difficili a te dictum esse dilucide, neque sententiis so-€lum copiose sed verbis etiam ornatius quam solent vestri. Zenonem, quem Philo noster coryphaeum appel-€lare Epicureorum solebat, cum Athenis essem audie-€bam frequenter, et quidem ipso auctore Philone, credo €ut facilius iudicarem quam illa bene refellerentur, cum €a principe Epicureorum accepissem quem ad modum €dicerentur. non igitur ille ut plerique, sed isto modo €ut tu, distincte graviter ornate. Sed quod in illo mihi €usu saepe venit, idem modo cum te audirem accidebat, €ut moleste ferrem tantum ingenium (bona venia me €audies) in tam leves ne dicam in tam ineptas senten-tias incidisse. Nec ego nunc ipse aliquid adferam me-€lius. ut enim modo dixi, omnibus fere in rebus sed €maxime in physicis quid non sit citius quam quid sit €dixerim. roges me quid aut quale sit deus: auctore €utar Simonide, de quo cum quaesivisset hoc idem ty-€rannus Hiero, deliberandi sibi unum diem postulavit; @1 €cum idem ex eo postridie quaereret, biduum petivit; €cum saepius duplicaret numerum dierum admiransque €Hiero requireret cur ita faceret, "quia quanto diutius €considero" inquit "tanto mihi spes videtur obscurior". €Sed Simoniden arbitror (non enim poeta solum suavis €verum etiam ceteroqui doctus sapiensque traditur), €quia multa venirent in mentem acuta atque subtilia, €dubitantem quid eorum esset verissimum desperasse omnem veritatem. Epicurus vero tuus (nam cum illo €malo disserere quam tecum) quid dicit quod non modo €philosophia dignum esset sed mediocri prudentia? €@@Quaeritur primum in ea quaestione quae est de na-€tura deorum, sintne dei necne sint. "Difficile est ne-€gare." Credo si in contione quaeratur, sed in huius €modi sermone et in consessu [2familiari]2 facillimum. €itaque ego ipse pontifex, qui caerimonias religiones-€que publicas sanctissime tuendas arbitror, is hoc quod €primum est, esse deos, persuaderi mihi non opinione €solum sed etiam ad veritatem plane velim. multa enim €occurrunt quae conturbent, ut interdum nulli esse vide-antur. Sed vide quam tecum agam liberaliter: quae €communia sunt vobis cum ceteris philosophis non €attingam, ut hoc ipsum; placet enim omnibus fere €mihique ipsi in primis deos esse. itaque non pugno; ra-€tionem tamen eam quae a te adfertur non satis firmam €puto. Quod enim omnium gentium generumque ho-€minibus ita videretur, id satis magnum argumentum €esse dixisti cur esse deos confiteremur. quod cum leve €per se tum etiam falsum est. Primum enim unde tibi €notae sunt opiniones nationum? equidem arbitror €multas esse gentes sic inmanitate efferatas, ut apud eas nulla suspicio deorum sit. Quid Diagoras, Atheos @1 €qui dictus est, posteaque Theodorus nonne aperte deo-€rum naturam sustulerunt? nam Abderites quidem Pro-€tagoras, cuius a te modo mentio facta est, sophistes €temporibus illis vel maximus, cum in principio libri sic €posuisset "de divis neque ut sint neque ut non sint €habeo dicere", Atheniensium iussu urbe atque agro est €exterminatus librique eius in contione combusti; ex €quo equidem existimo tardioris ad hanc sententiam €profitendam multos esse factos, quippe cum poenam €ne dubitatio quidem effugere potuisset. Quid de sacri-€legis, quid de impiis periurisque dicemus? €@@@@"Tubulus si Lucius umquam, €@@@@si Lupus aut Carbo aut Neptuni filius", €ut ait Lucilius, putasset esse deos, tam periurus aut tam inpurus fuisset? Non est igitur tam explorata ista €ratio ad id quod vultis confirmandum quam videtur. €sed quia commune hoc est argumentum aliorum etiam €philosophorum, omittam hoc tempore; ad vestra pro-€pria venire malo. @@Concedo esse deos; doce me igitur unde sint ubi sint €quales sint corpore animo vita; haec enim scire desi-€dero. Abuteris ad omnia atomorum regno et licentia; €hinc quodcumque in solum venit, ut dicitur, effingis at-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜Á…que efficis. Quae primum nullae sunt. nihil est enim €* * quod vacet corpore, corporibus autem omnis obside-€tur locus; ita nullum inane, nihil esse individuum potest. Haec ego nunc physicorum oracla fundo, vera an falsa €nescio, sed veri [simile] tamen similiora quam vestra. €ista enim flagitia Democriti sive etiam ante Leucippi, €esse corpuscula quaedam levia alia aspera, rutunda @1 €alia, partim autem angulata et hamata, curvata quae-€dam et quasi adunca, ex iis effectum esse caelum at-€que terram nulla cogente natura sed concursu quodam €fortuito_hanc tu opinionem C. Vellei usque ad hanc €aetatem perduxisti, priusque te quis de omni vitae €statu quam de ista auctoritate deiecerit; ante enim iudi-€casti Epicureum te esse oportere quam ista cognovisti: €ita necesse fuit aut haec flagitia concipere animo aut susceptae philosophiae nomen amittere. quid enim €mereas, ut Epicureus esse desinas? "Nihil equidem" €inquis "ut rationem vitae beatae veritatemque deseram". €Ista igitur est veritas? nam de vita beata nihil repugno, €quam tu ne in deo quidem esse censes nisi plane otio €langueat. sed ubi est veritas? in mundis credo in-€numerabilibus omnibus minimis temporum punctis ali-€is nascentibus aliis cadentibus; an in individuis cor-€pusculis tam praeclara opera nulla moderante natura €nulla ratione fingentibus? Sed oblitus liberalitatis meae, €qua tecum paulo ante uti coeperam, plura complector. €Concedam igitur ex individuis constare omnia; quid ad rem? deorum enim natura quaeritur. sint sane ex ato-€mis; non igitur aeterni. %quia enim ex atomis, id na-€tum aliquandost; si natum, nulli dei ante quam nati; et €si ortus est deorum, interitus sit necesse est, ut tu €paulo ante de Platonis mundo disputabas. ubi igitur €illud vestrum beatum et aeternum, quibus duobus ver-€bis significatis deum? Quod cum efficere vultis, in du-€meta conrepitis. ita enim dicebas, non corpus esse €in deo sed quasi corpus, nec sanguinem sed tamquam €sanguinem. @1 @@Hoc persaepe facitis, ut, cum aliquid non veri simile €dicatis et effugere reprehensionem velitis, adferatis €aliquid quod omnino ne fieri quidem possit, ut satius €fuerit illud ipsum de quo ambigebatur concedere quam €tam inpudenter resistere. Velut Epicurus cum videret, €si atomi ferrentur in locum inferiorem suopte pondere, €nihil fore in nostra potestate, quod esset earum motus €certus et necessarius, invenit quo modo necessitatem €effugeret, quod videlicet Democritum fugerat: ait ato-€mum, cum pondere et gravitate directo deorsus fera-tur, declinare paululum. hoc dicere turpius est quam €illud quod vult non posse defendere. Idem facit contra €dialecticos; a quibus cum traditum sit in omnibus di-€iunctionibus, in quibus "aut etiam aut non" poneretur, €alterum utrum esse verum, pertimuit ne, si concessum €esset huius modi aliquid "aut vivet cras aut non vivet €Epicurus", alterutrum fieret necessarium: totum hoc €"aut etiam aut non" negavit esse necessarium; quo quid €dici potuit obtusius? Urguebat Arcesilas Zenonem, €cum ipse falsa omnia diceret quae sensibus viderentur, €Zenon autem non nulla visa esse falsa non omnia; ti-€muit Epicurus ne, si unum visum esset falsum, nullum €esset verum: omnes sensus veri nuntios dixit esse. €Nihil horum nisi %valde; graviorem enim plagam ac-€cipiebat ut leviorem repelleret. @@Idem facit in natura deorum: dum individuorum cor-€porum concretionem fugit ne interitus et dissipatio €consequatur, negat esse corpus deorum sed tamquam €corpus, nec sanguinem sed tamquam sanguinem. Mira-€bile videtur quod non rideat haruspex cum haruspicem €viderit; hoc mirabilius quam vos inter vos risum @1 €tenere possitis? "non est corpus sed quasi corpus": €hoc intellegerem quale esset, si in cereis fingeretur aut €fictilibus figuris; in deo quid sit quasi corpus aut quid €sit quasi sanguis intellegere non possum. ne tu qui-€dem Vellei, sed non vis fateri. @@Ista enim a vobis quasi dictata redduntur, quae Epi-€curus oscitans halucinatus est, cum quidem gloriare-€tur, ut videmus in scriptis, se magistrum habuisse nul-€lum. quod et non praedicanti tamen facile equidem €crederem, sicut mali aedificii domino glorianti se archi-€tectum non habuisse; nihil enim olet ex Academia, nihil €[ne] ex Lycio, nihil ne e puerilibus quidem disciplinis. €Xenocraten audire potuit (quem virum, dii inmorta-€les), et sunt qui putent audisse; ipse non vult: credo, €plus nemini. Pamphilum quendam Platonis auditorem €ait a se Sami auditum (ibi enim adulescens habitabat €cum patre et fratribus, quod in eam pater eius Neocles €agripeta venerat, sed cum agellus eum non satis aleret ut opinor, ludi magister fuit); sed hunc Platonicum mi-€rifice contemnit Epicurus: ita metuit ne quid umquam €didicisse videatur. In Nausiphane Democriteo tenetur; €quem cum a se non neget auditum vexat tamen omni-€bus contumeliis. atqui si haec Democritea non audisset, €quid audierat, quid est in physicis Epicuri non a Demo-€crito? nam etsi quaedam commutavit, ut quod paulo €ante de inclinatione atomorum dixi, tamen pleraque €dicit eadem, atomos inane, imagines infinitatem loco-€rum innumerabilitatemque mundorum, eorum ortus €interitus, omnia fere quibus naturae ratio continetur. €@@Nunc istuc quasi corpus et quasi sanguinem quid intellegis? ego enim te scire ista melius quam me non @1 €fateor solum sed etiam facile patior; cum quidem semel €dicta sunt, quid est quod Velleius intellegere possit €Cotta non possit? itaque corpus quid sit sanguis quid €sit intellego, quasi corpus et quasi sanguis quid sit €nullo prorsus modo intellego. neque tu me celas ut €Pythagoras solebat alienos, nec consulto dicis occulte €tamquam Heraclitus, sed, quod inter nos liceat, ne tu quidem intellegis. Illud video pugnare te, species ut €quaedam sit deorum, quae nihil concreti habeat nihil €solidi nihil expressi nihil eminentis, sitque pura levis €perlucida. dicemus igitur idem quod in Venere Coa: €corpus illud non est sed simile corporis, nec ille fusus €et candore mixtus rubor sanguis est sed quaedam san-€guinis similitudo; sic in Epicureo deo non rem sed €similitudines esse rerum. €@@Fac id quod ne intellegi quidem potest mihi esse per-€suasum; cedo mihi istorum adumbratorum deorum li-niamenta atque formas. Non deest hoc loco copia ra-€tionum, quibus docere velitis humanas esse formas €deorum; primum quod ita sit informatum anticipatum-€[2que]2 mentibus nostris, ut homini, cum de deo cogitet, €forma occurrat humana; deinde cum, quoniam rebus €omnibus excellat natura divina, forma quoque esse €pulcherrima debeat, nec esse humana ullam pulchrio-€rem; tertiam rationem adfertis, quod nulla in alia fi-gura domicilium mentis esse possit. primum igitur €quidque considera quale sit; arripere enim mihi vide-€mini quasi vestro iure rem nullo modo probabilem. €@@[2Primum]2 omnium quis tam caecus in contemplan-€dis rebus umquam fuit, ut non videret species istas ho- @1 €minum conlatas in deos aut consilio quodam sapien-€tium, quo facilius animos imperitorum ad deorum cul-€tum a vitae pravitate converterent, aut superstitione, €ut essent simulacra quae venerantes deos ipsos se adire €crederent. auxerunt autem haec eadem poetae pictores €opifices; erat enim non facile agentis aliquid et molien-€tes deos in aliarum formarum imitatione servare. €@@Accessit etiam ista opinio fortasse, quod homini ho-€mine pulchrius nihil videatur. Sed tu hoc physice non €vides, quam blanda conciliatrix et quasi sui sit lena €natura? an putas ullam esse terra marique beluam €quae non sui generis belua maxime delectetur? quod €ni ita esset, cur non gestiret taurus equae contrecta-€tione, equus vaccae? an tu aquilam aut leonem aut €delphinum ullam anteferre censes figuram suae? quid €igitur mirum si hoc eodem modo homini natura prae-€scripsit, ut nihil pulchrius quam hominem putaret? * * €eam esse causam cur deos hominum similis putaremus: quid censes, si ratio esset in beluis, non suo quasque €generi plurimum tributuras fuisse? At mehercule ego €(dicam enim ut sentio) quamvis amem ipse me tamen €non audeo dicere pulchriorem esse me quam ille fuerit €taurus qui vexit Europam; non enim hoc loco de in-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜Î†geniis aut de orationibus nostris sed de specie figura-€que quaeritur. quod si fingere nobis et iungere formas €velimus, qualis ille maritimus Triton pingitur, natanti-€bus invehens beluis adiunctis humano corpori, nolis €esse. Difficili in loco versor; est enim vis tanta na-€turae, ut homo nemo velit nisi hominis similis esse_ et quidem formica formicae. Sed tamen cuius hominis? €quotus enim quisque formonsus est: Athenis cum es- @1 €sem, e gregibus epheborum vix singuli reperiebantur €_video quid adriseris, sed ita tamen se res habet. €Deinde nobis, qui concedentibus philosophis antiquis €adulescentulis delectamur, etiam vitia saepe iucunda €sunt. naevos in articulo pueri delectat Alcaeum; at est €corporis macula naevos; illi tamen hoc lumen videba-€tur. Q. Catulus, huius collegae et familiaris nostri pater, €dilexit municipem tuum Roscium, in quem etiam illud €est eius: €@@@@"constiteram exorientem Auroram forte salutans, €@@@@@cum subito a laeva Roscius exoritur. €@@@@pace mihi liceat caelestes dicere vestra: €@@@@@mortalis visus pulchrior esse deo." €huic deo pulchrior; at erat, sicuti hodie est, perversissi-€mis oculis: quid refert, si hoc ipsum salsum illi et ve-nustum videbatur? Redeo ad deos. ecquos si non tam €strabones at paetulos esse arbitramur, ecquos naevum €habere, ecquos silos flaccos frontones capitones, quae €sunt in nobis, an omnia emendata in illis? Detur id €vobis; num etiam una est omnium facies? nam si plu-€res, aliam esse alia pulchriorem necesse est, igitur ali-€quis non pulcherrimus deus; si una omnium facies €est, florere in caelo Academiam necesse est: si enim €nihil inter deum et deum differt, nulla est apud deos €cognitio, nulla perceptio. @@Quid si etiam Vellei falsum illud omnino est, nullam €aliam nobis de deo cogitantibus speciem nisi hominis €occurrere: tamenne ista tam absurda defendes? Nobis €fortasse sic occurrit ut dicis; a parvis enim Iovem @1 €Iunonem Minervam Neptunum Vulcanum Apollinem re-€liquos deos ea facie novimus qua pictores fictoresque €voluerunt, neque solum facie sed etiam ornatu aetate €vestitu. at non Aegyptii nec Syri nec fere cuncta bar-€baria; firmiores enim videas apud eos opiniones esse €de bestiis quibusdam quam apud nos de sanctissimis templis et simulacris deorum. etenim fana multa spo-€liata et simulacra deorum de locis sanctissimis ablata €videmus a nostris, at vero ne fando quidem auditumst €crocodilum aut ibin aut faelem violatum ab Aegyptio. €quid igitur censes Apim illum sanctum Aegyptiorum €bovem nonne deum videri Aegyptiis? tam hercle quam €tibi illam vestram Sospitam. Quam tu numquam ne in €somnis quidem vides nisi cum pelle caprina cum hasta €cum scutulo cum calceolis repandis. at non est talis €Argia nec Romana Iuno. ergo alia species Iunonis Ar-€givis alia Lanuinis. et quidem alia nobis Capitolini alia Afris Hammonis Iovis. Non pudet igitur physicum id €est speculatorem venatoremque naturae ab animis con-€suetudine inbutis petere testimonium veritatis? isto €enim modo dicere licebit Iovem semper barbatum, €Apollinem semper inberbem, caesios oculos Minervae, €caeruleos esse Neptuni. et quidem laudamus esse Athe-€nis Volcanum eum quem fecit Alcamenes, in quo stante €atque vestito leviter apparet claudicatio non deformis: €claudum igitur habebimus deum, quoniam de Volcano €sic accepimus. Age et his vocabulis esse deos facimus quibus a nobis nominantur? at primum quot hominum €linguae tot nomina deorum; non enim ut tu Velleius €quocumque veneris sic idem in Italia Volcanus idem in €Africa idem in Hispania. deinde nominum non magnus €numerus ne in pontificiis quidem nostris, deorum au- @1 €tem innumerabilis. an sine nominibus sunt? istud qui-€dem ita vobis dicere necesse est; quid enim attinet, €cum una facies sit, plura esse nomina? Quam bellum €erat Vellei confiteri potius nescire quod nescires quam €ista effutientem nauseare atque ipsum sibi displicere. €An tu mei similem putas esse aut tui deum? profecto €non putas. €@@"Quid ergo, solem dicam aut lunam aut caelum €deum? ergo etiam beatum: quibus fruentem volup-€tatibus? et sapientem: qui potest esse in eius modi trunco sapientia?" haec vestra sunt. Si igitur nec hu-€mano * , quod docui, nec tali aliquo, quod tibi ita per-€suasum est, quid dubitas negare deos esse? non audes. €sapienter id quidem, etsi hoc loco non populum metuis €sed ipsos deos. novi ego Epicureos omnia sigilla vene-€rantes. Quamquam video non nullis videri Epicurum, €ne in offensionem Atheniensium caderet, verbis reli-€quisse deos re sustulisse. itaque in illis selectis eius €brevibusque sententiis, quas appellatis $KURI/AS DO/CAS&, €haec ut opinor prima sententia est: "quod beatum et in-€mortale est id nec habet nec exhibet cuiquam nego-€tium"; in hac ita exposita sententia sunt qui existiment, €quod ille inscitia plane loquendi fecerit, fecisse con-sulto: de homine minime vafro male existimant. du-€bium est enim utrum dicat aliquid esse beatum et in-€mortale an si quod sit id esse tale. non animadvertunt €hic eum ambigue locutum esse, sed multis aliis locis et €illum et Metrodorum tam aperte quam paulo ante te. €Ille vero deos esse putat, nec quemquam vidi qui ma- @1 €gis ea quae timenda esse negaret timeret, mortem dico €et deos: quibus mediocres homines non ita valde mo-€ventur, his ille clamat omnium mortalium mentes esse €perterritas; tot milia latrocinantur morte proposita, €alii omnia quae possunt fana conpilant: credo aut illos €mortis timor terret aut hos religionis. @@Sed quoniam non audes (iam enim cum ipso Epicuro €loquar) negare esse deos, quid est quod te inpediat aut €solem aut mundum aut mentem aliquam sempiternam €in deorum numero ponere? "Numquam vidi" inquit €"animam rationis consilique participem in ulla alia nisi €humana figura". Quid solis numquidnam aut lunae aut €quinque errantium siderum simile vidisti? sol duabus €unius orbis ultimis partibus definiens motum cursus €annuos conficit; huius hanc lustrationem eiusdem in-€censa radiis menstruo spatio luna complet; quinque €autem stellae eundem orbem tenentes, aliae propius €a terris aliae remotius, ab isdem principiis disparibus €temporibus eadem spatia conficiunt. num quid tale Epicure vidisti? ne sit igitur sol ne luna ne stellae, €quoniam nihil esse potest nisi quod attigimus aut vidi-€mus. Quid deum ipsum numne vidisti? cur igitur credis €esse? Omnia tollamus ergo quae aut historia nobis €aut ratio nova adfert. ita fit ut mediterranei mare esse €non credant. quae sunt tantae animi angustiae ut, si €Seriphi natus esses nec umquam egressus ex insula, €in qua lepusculos vulpeculasque saepe vidisses, non €crederes leones et pantheras esse, cum tibi quales €essent dicerentur, si vero de elephanto quis diceret, €etiam rideri te putares. @@Et tu quidem Vellei non vestro more sed dialecti-€corum, quae funditus gens vestra non novit, [2an- @1 €gustia]2 argumenti sententiam conclusisti. Beatos esse €deos sumpsisti: concedimus. beatum autem esse €sine virtute neminem posse: id quoque damus, et €libenter quidem. virtutem autem sine ratione con-€stare non posse: conveniat id quoque necesse est. €Adiungis nec rationem esse nisi in hominis figura. €quem tibi hoc daturum putas? si enim ita esset, quid €opus erat te gradatim istuc pervenire? sumpsisses tuo €iure. quod autem est istuc gradatim? nam a beatis ad €virtutem, a virtute ad rationem video te venisse gradi-€bus; a ratione ad humanam figuram quo modo acce-€dis? praecipitare istuc quidem est, non descendere. @@Nec vero intellego cur maluerit Epicurus deos homi-€num similes dicere quam homines deorum. quaeres €quid intersit; si enim hoc illi simile sit, esse illud huic. €video, sed hoc dico, non ab hominibus formae figuram €venisse ad deos; di enim semper fuerunt, nati num-€quam sunt, si quidem aeterni sunt futuri; at homines €nati; ante igitur humana forma quam homines, eaque €erant forma dii inmortales: non ergo illorum humana €forma sed nostra divina dicenda est. €@@Verum hoc quidem ut voletis; illud quaero, quae fu-€erit tanta fortuna (nihil enim ratione in rerum natura factum esse vultis)_sed tamen quis iste tantus casus, €unde tam felix concursus atomorum, ut repente ho-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜Ûƒmines deorum forma nascerentur? Seminane deorum €decidisse de caelo putamus in terras et sic homines €patrum similes extitisse? vellem diceretis; deorum €cognationem agnoscerem non invitus. nihil tale dici-€tis, sed casu esse factum ut essemus similes deorum. €Et nunc argumenta quaerenda sunt quibus hoc refella- @1 €tur. utinam tam facile vera invenire possim quam falsa €convincere. €@@Etenim enumerasti memoriter et copiose, ut mihi qui-€dem admirari luberet in homine esse Romano tantam €scientiam, usque a Thale Milesio de deorum natura phi-losophorum sententias. omnesne tibi illi delirare visi €sunt qui sine manibus et pedibus constare deum posse €decreverint? €@@Ne hoc quidem vos movet considerantis, quae sit €utilitas quaeque oportunitas in homine membrorum, €ut iudicetis membris humanis deos non egere? quid €enim pedibus opus est sine ingressu, quid manibus €si nihil conprehendendum est, quid reliqua discrip-€tione omnium corporis partium, in qua nihil inane ni-€hil sine causa nihil supervacuaneum est, itaque nulla €ars imitari sollertiam naturae potest. habebit igitur €linguam deus et non loquetur, dentes palatum fauces €nullum ad usum, quaeque procreationis causa natura €corpori adfinxit ea frustra habebit deus; nec externa €magis quam interiora, cor pulmones iecur cetera_ €quae detracta utilitate quid habent venustatis (quando €quidem haec esse in deo propter pulchritudinem €voltis)? @@Istisne fidentes somniis non modo Epicurus et €Metrodorus et Hermarchus contra Pythagoram Pla-€tonem Empedoclemque dixerunt, sed meretricula €etiam Leontium contra Theophrastum scribere ausast €_scito illa quidem sermone et Attico, sed tamen: €tantum Epicuri hortus habuit licentiae. Et soletis €queri; Zeno quidem etiam litigabat; quid dicam €Albucium; nam Phaedro nihil elegantius nihil hu-€manius, sed stomachabatur senex si quid asperius @1 €dixeram, cum Epicurus Aristotelem vexarit contume-€liosissime, Phaedoni Socratico turpissime male dixerit, €Metrodori sodalis sui fratrem Timocraten, quia nescio €quid in philosophia dissentiret, totis voluminibus con-€ciderit, in Democritum ipsum quem secutus est fuerit €ingratus, Nausiphanem magistrum suum, a quo [2non]2 €nihil didicerat, tam male acceperit. Zeno quidem non €eos solum qui tum erant, Apollodorum Sillim cete-€ros, figebat maledictis, sed Socraten ipsum parentem €philosophiae Latino verbo utens scurram Atticum €fuisse dicebat, Chrysippum numquam nisi Chrysippam vocabat. tu ipse paulo ante cum tamquam senatum €philosophorum recitares, summos viros desipere deli-€rare dementis esse dicebas. quorum si nemo verum €vidit de natura deorum, verendum est ne nulla sit €omnino. €@@Nam ista quae vos dicitis sunt tota commen-€ticia, vix digna lucubratione anicularum. non enim €sentitis quam multa vobis suscipienda sint si inpe-€traritis ut concedamus eandem hominum esse et deo-€rum figuram. omnis cultus et curatio corporis erit €eadem adhibenda deo quae adhibetur homini, ingres-€sus cursus accubitio inclinatio sessio conprehensio, ad extremum etiam sermo et oratio. nam quod et maris €deos et feminas esse dicitis, quid sequatur videtis. €equidem mirari satis non possum unde ad istas opini-€ones vester ille princeps venerit. €@@Sed clamare non desinitis retinendum hoc esse, deus €ut beatus inmortalisque sit. quid autem obstat quo mi-€nus sit beatus si non sit bipes, aut ista sive beatitas sive €beatitudo dicendast (utrumque omnino durum, sed usu @1 €mollienda nobis verba sunt)_verum ea quaecumque €est cur aut in solem illum aut in hunc mundum aut in €aliquam mentem aeternam figura membrisque corporis vacuam cadere non potest? nihil aliud dicis nisi "Num-€quam vidi solem aut mundum beatum". Quid mundum €praeter hunc umquamne vidisti? negabis. cur igitur €non sescenta milia esse mundorum sed innumerabilia €ausus es dicere? "Ratio docuit." Ergo hoc te ratio non €docebit, cum praestantissima natura quaeratur eaque €beata et aeterna, quae sola divina naturast, ut inmor-€talitate vincamur ab ea natura sic animi praestantia €vinci, atque ut animi item corporis? cur igitur, cum €ceteris rebus inferiores simus, forma pares sumus; ad €similitudinem enim deorum propius accedebat humana virtus quam figura. An quicquam tam puerile dici €potest (ut eundem locum diutius urgeam) quam si ea €genera beluarum, quae in rubro mari Indiave gignantur, €nulla esse dicamus? atqui ne curiosissimi quidem €homines exquirendo audire tam multa possunt quam €sunt multa quae terra mari paludibus fluminibus €existunt; quae negemus esse, quia numquam vidimus? €@@Ipsa vero quam nihil ad rem pertinet, quae vos de-€lectat maxime, similitudo. quid canis nonne similis lupo €(atque, ut Ennius, "simia quam similis turpissuma bestia €nobis"); at mores in utroque dispares. elephanto belu-arum nulla prudentior; ad figuram quae vastior? de €bestiis loquor; quid inter ipsos homines nonne et €simillimis formis dispares mores et moribus [2paribus]2 €figura dissimilis? €@@Etenim si semel Vellei suscipimus genus hoc €argumenti, attende quo serpat. tu enim sumebas nisi @1 €in hominis figura rationem inesse non posse; sumet €alius nisi in terrestri, nisi in eo qui natus sit, nisi in eo €qui adoleverit, nisi in eo qui didicerit, nisi in eo qui ex €animo constet et corpore caduco et infirmo, pos-€tremo nisi in homine atque mortali. quod si in om-€nibus his rebus obsistis, quid est quod te forma una €conturbet? his enim omnibus quae proposui adiunc-€tis in homine rationem esse et mentem videbas; quibus €detractis deum tamen nosse te dicis, modo liniamenta €maneant. hoc est non considerare sed quasi sortiri €quid loquare. @@Nisi forte ne hoc quidem adtendis, non modo €in homine sed etiam in arbore quicquid supervacu-€aneum sit aut usum non habeat obstare. quam moles-€tum est uno digito plus habere; quid ita? quia nec €speciem nec usum alium quinque desiderant. tuus €autem deus non digito uno redundat sed capite collo €cervicibus lateribus alvo tergo poplitibus manibus pe-€dibus feminibus cruribus. si ut inmortalis sit, quid haec €ad vitam membra pertinent, quid ipsa facies? magis €illa, cerebrum cor pulmones iecur: haec enim sunt do-€micilia vitae; oris quidem habitus ad vitae firmitatem nihil pertinet. Et eos vituperabas, qui ex operibus €magnificis atque praeclaris, cum ipsum mundum, cum €eius membra caelum terras maria, cumque horum in-€signia solem lunam stellasque vidissent, cumque tem-€porum maturitates mutationes vicissitudinesque cog-€novissent, suspicati essent aliquam excellentem esse €praestantemque naturam, quae haec effecisset moveret €regeret gubernaret. qui etiam si aberrant a coniectura, €video tamen quid sequantur: tu quod opus tandem €magnum et egregium habes quod effectum divina €mente videatur, ex quo esse deos suspicere? "Habebam" @1 €inquis "in animo insitam informationem quandam dei". €Et barbati quidem Iovis, galeatae Minervae: num igitur esse talis putas? Quanto melius haec vulgus imperi-€torum, qui non membra solum hominis deo tribuant €sed usum etiam membrorum; dant enim arcum sagit-€tas hastam clipeum fuscinam fulmen, et si actiones €quae sint deorum non vident, nihil agentem tamen deum €non queunt cogitare. ipsi qui inridentur Aegyptii nul-€lam beluam nisi ob aliquam utilitatem quam ex ea ca-€perent consecraverunt; velut ibes maximam vim ser-€pentium conficiunt, cum sint aves excelsae cruribus ri-€gidis corneo proceroque rostro; avertunt pestem ab €Aegypto, cum volucris anguis ex vastitate Libyae vento €Africo invectas interficiunt atque consumunt, ex quo €fit ut illae nec morsu vivae noceant nec odore mortuae. €possum de ichneumonum utilitate de crocodilorum de €faelium dicere, sed nolo esse longus. ita concludam, ta-€men beluas a barbaris propter beneficium consecratas, €vestrorum deorum non modo beneficium nullum ex-tare, sed ne factum quidem omnino. "Nihil habet" in-€quit "negotii". Profecto Epicurus quasi pueri delicati ni-€hil cessatione melius existimat. at ipsi tamen pueri €etiam cum cessant exercitatione aliqua ludicra delectan-€tur: deum sic feriatum volumus cessatione torpere, ut, €si se commoverit, vereamur ne beatus esse non possit? þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜æ‡haec oratio non modo deos spoliat motu et actione di-€vina, sed etiam homines inertis efficit, si quidem agens €aliquid ne deus quidem esse beatus potest. @@Verum sit sane, ut vultis, deus effigies hominis et €imago: quod eius est domicilium quae sedes qui locus, €quae deinde actio vitae, quibus rebus, id quod vultis, €beatus est? utatur enim suis bonis oportet [2et]2 fruatur @1 €qui beatus futurus est. nam locus quidem his etiam na-€turis, quae sine animis sunt, suus est cuique proprius, €ut terra infimum teneat, hanc inundet aqua, superior €[2aeri]2, aetheriis ignibus altissima ora reddatur; bestia-€rum autem terrenae sunt aliae, partim aquatiles, aliae €quasi ancipites in utraque sede viventes, sunt quaedam €etiam quae igne nasci putentur appareantque in arden-tibus fornacibus saepe volitantes. Quaero igitur vester €deus primum ubi habitet, deinde quae causa eum loco €moveat, si modo movetur aliquando, post, cum hoc €proprium sit animantium ut aliquid adpetant quod sit €naturae accommodatum, deus quid appetat, ad quam €denique rem motu mentis ac rationis utatur, postremo €quo modo beatus sit quo modo aeternus. quicquid enim €horum attigeris ulcus est: ita male instituta ratio exitum €reperire non potest. @@Sic enim dicebas, speciem dei percipi cogitatione non €sensu, nec esse in ea ullam soliditatem, neque eandem €ad numerum permanere, eamque esse eius visionem ut €similitudine et transitione cernatur neque deficiat um-€quam ex infinitis corporibus similium accessio, ex eoque €fieri ut in haec intenta mens nostra beatam illam na-€turam et sempiternam putet. hoc, per ipsos deos de €quibus loquimur, quale tandem est? nam si tantum €modo ad cogitationem valent nec habent ullam solidi-€tatem nec eminentiam, quid interest utrum de hippo-€centauro an de deo cogitemus; omnem enim talem con-€formationem animi ceteri philosophi motum inanem €vocant, vos autem adventum in animos et introitum imaginum dicitis. ut igitur, Ti. Gracchum cum videor @1 €contionantem in Capitolio videre de M. Octavio de-€ferentem sitellam, tum eum motum animi dico esse €inanem, tu autem et Gracchi et Octavi imagines rema-€nere, quae in Capitolium cum pervenerint tum ad ani-€mum meum referantur_hoc idem fieri in deo, cuius €crebra facie pellantur animi, ex quo esse beati atque aeterni intellegantur. Fac imagines esse quibus pul-€sentur animi: species dumtaxat obicitur quaedam; num €etiam cur ea beata sit cur aeterna? €@@Quae autem istae imagines vestrae aut unde? a De-€mocrito omnino haec licentia; sed et ille reprehensus a €multis est, nec vos exitum reperitis, totaque res vacil-€lat et claudicat. nam quid est quod minus probari pos-€sit, omnium in me incidere imagines, Homeri Archi-€lochi Romuli Numae Pythagorae Platonis_nec ea €forma qua illi fuerunt: quo modo illi ergo? et quorum €imagines: Orpheum poetam docet Aristoteles numquam €fuisse, et hoc Orphicum carmen Pythagorei ferunt cuius-€dam fuisse Cerconis; at Orpheus, id est imago eius ut vos vultis, in animum meum saepe incurrit. Quid quod €eiusdem hominis in meum aliae aliae in tuum; quid €quod earum rerum quae numquam omnino fuerunt ne-€que esse potuerunt, ut Scyllae ut Chimaerae; quid quod €hominum locorum urbium earum quas numquam vidi-€mus; quid quod simul ac mihi collibitum est praesto €est imago; quid quod etiam ad dormientem veniunt €invocatae. tota res Vellei nugatoria est. Vos autem non €modo oculis imagines sed etiam animis inculcatis: tan-ta est inpunitas garriendi. At quam licenter. "Fluen-€tium frequenter transitio fit visionum, ut e multis una @1 €videatur." Puderet me dicere non intellegere, si vos ipsi €intellegeretis qui ista defenditis. quo modo enim pro-€bas continenter imagines ferri, aut si continenter, quo €modo aeterne? "Innumerabilitas" inquit "suppeditat €atomorum". Num eadem ergo ista faciet ut sint omnia €sempiterna? Confugis ad aequilibritatem (sic enim €$I)SONOMI/AN& si placet appellemus) et ais, quoniam sit €natura mortalis, inmortalem etiam esse oportere. isto €modo, quoniam homines mortales sunt, sint aliqui in-€mortales, et quoniam nascuntur in terra, nascantur in €aqua. "Et quia sunt quae interimant, sint quae con-€servent." Sint sane, sed ea conservent quae sunt; deos istos esse non sentio. Omnis tamen ista rerum effigies €ex individuis quo modo corporibus oritur? quae etiam €si essent, quae nulla sunt, pellere sepse et agitari inter €se concursu fortasse possent, formare figurare colorare €animare non possent. Nullo igitur modo inmortalem €deum efficitis. €@@Videamus nunc de beato. Sine virtute certe nullo €modo; virtus autem actuosa; et deus vester nihil agens; expers virtutis igitur; ita ne beatus quidem. Quae ergo €vita? "Suppeditatio" inquis "bonorum nullo malorum €interventu". Quorum tandem bonorum? voluptatum €credo, nempe ad corpus pertinentium; nullam enim no-€vistis nisi profectam a corpore et redeuntem ad corpus €animi voluptatem. non arbitror te velle similem esse €Epicureorum reliquorum, quos pudeat quarundam Epi-€curi vocum, quibus ille testatur se [2ne]2 intellegere qui- @1 €dem ullum bonum quod sit seiunctum a delicatis et €obscenis voluptatibus; quas quidem non erubescens persequitur omnis nominatim. quem cibum igitur aut €quas potiones aut quas vocum aut florum varietates €aut quos tactus quos odores adhibebis ad deos, ut eos €perfundas voluptatibus? ac poetae quidem nectar am-€brosiam epulas conparant et aut Iuventatem aut Gany-€medem pocula ministrantem, tu autem Epicure quid €facies? neque enim unde habeat ista deus tuus video €nec quo modo utatur. locupletior igitur hominum na-€tura ad beate vivendum est quam deorum, quod pluri-bus generibus fruitur voluptatum. At has levioris du-€cis voluptates, quibus quasi titillatio (Epicuri enim hoc €verbum est) adhibetur sensibus. quo usque ludis? nam €etiam Philo noster ferre non poterat aspernari Epicu-€reos mollis et delicatas voluptates. summa enim me-€moria pronuntiabat plurimas Epicuri sententias is ipsis €verbis quibus erant scriptae. Metrodori vero, qui est €Epicuri collega sapientiae, multa inpudentiora recita-€bat; accusat enim Timocratem fratrem suum Metro-€dorus, quod dubitet omnia quae ad beatam vitam per-€tineant ventre metiri, neque id semel dicit sed saepius. €adnuere te video, nota enim tibi sunt; proferrem libros €si negares. Neque nunc reprehendo quod ad volupta-€tem omnia referantur (alia est ea quaestio), sed doceo €deos vestros esse voluptatis expertes, ita vestro iudicio ne beatos quidem. "At dolore vacant." Satin est id ad €illam abundantem bonis vitam beatissimam? "Cogitat" €inquiunt "adsidue beatum esse se; habet enim nihil €aliud quod agitet in mente". Conprehende igitur animo €et propone ante oculos deum nihil aliud in omni aeter-€nitate nisi "mihi pulchre est" et "ego beatus sum" cogi- @1 €tantem. Nec tamen video quo modo non vereatur iste €deus beatus ne intereat, cum sine ulla intermissione €pulsetur agiteturque atomorum incursione sempiterna, €cumque ex ipso imagines semper afluant. Ita nec €beatus est vester deus nec aeternus. @@"At etiam de sanctitate de pietate adversus deos li-€bros scripsit Epicurus." At quo modo in his loquitur: €ut [2Ti.]2 Coruncanium aut P. Scaevolam pontifices ma-€ximos te audire dicas, non eum qui sustulerit omnem €funditus religionem nec manibus ut Xerses sed rationi-€bus deorum inmortalium templa et aras everterit. quid €est enim cur deos ab hominibus colendos dicas, cum €dei non modo homines non colant sed omnino nihil curent nihil agant? "At est eorum eximia quaedam prae-€stansque natura, ut ea debeat ipsa per se ad se colen-€dam elicere sapientem." An quicquam eximium potest €esse in ea natura, quae sua voluptate laetans nihil nec €actura sit umquam neque agat neque egerit? Quae €porro pietas ei debetur a quo nihil acceperis, aut quid €omnino cuius nullum meritum sit ei deberi potest? €est enim pietas iustitia adversum deos; cum quibus €quid potest nobis esse iuris, cum homini nulla cum deo €sit communitas? Sanctitas autem est scientia colen-€dorum deorum; qui quam ob rem colendi sint non in-tellego nullo nec accepto ab his nec sperato bono. Quid €est autem quod deos veneremur propter admirationem þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¡˜õƒeius naturae in qua egregium nihil videmus? €@@Nam superstitione, quod gloriari soletis, facile est €liberare, cum sustuleris omnem vim deorum. Nisi forte @1 €Diagoram aut Theodorum, qui omnino deos esse nega-€bant, censes superstitiosos esse potuisse; ego ne Pro-€tagoram quidem, cui neutrum licuerit, nec esse deos €nec non esse. horum enim sententiae omnium non modo €superstitionem tollunt, in qua inest timor inanis deo-€rum, sed etiam religionem, quae deorum cultu pio con-tinetur. Quid i qui dixerunt totam de dis inmortalibus €opinionem fictam esse ab hominibus sapientibus €rei publicae causa, ut quos ratio non posset eos ad offi-€cium religio duceret, nonne omnem religionem fundi-€tus sustulerunt? Quid Prodicus Cius, qui ea quae €prodessent hominum vitae deorum in numero habita esse dixit, quam tandem religionem reliquit? Quid qui €aut fortis aut claros aut potentis viros tradunt post €mortem ad deos pervenisse, eosque esse ipsos quos €nos colere precari venerarique soleamus, nonne exper-€tes sunt religionum omnium? quae ratio maxime trac-€tata ab Euhemero est, quem noster et interpretatus est €et secutus praeter ceteros Ennius; ab Euhemero autem €et mortes et sepulturae demonstrantur deorum; utrum €igitur hic confirmasse videtur religionem an penitus €totam sustulisse? Omitto Eleusinem sanctam illam et €augustam, "ubi initiantur gentes orarum ultimae", prae-€tereo Samothraciam eaque quae Lemni "nocturno aditu €occulta coluntur silvestribus saepibus densa"; quibus €explicatis ad rationemque revocatis rerum magis na-€tura cognoscitur quam deorum. @@Mihi quidem etiam Democritus vir magnus in pri-€mis, cuius fontibus Epicurus hortulos suos inrigavit, @1 €nutare videtur in natura deorum. tum enim censet €imagines divinitate praeditas inesse in universitate re-€rum, tum principia mentis quae sunt in eodem universo €deos esse dicit, tum animantes imagines quae vel pro-€desse nobis solent vel nocere, tum ingentes quasdam €imagines tantasque ut universum mundum conplectan-€tur extrinsecus. quae quidem omnia sunt patria Demo-criti quam Democrito digniora; quis enim istas ima-€gines conprehendere animo potest, quis admirari, quis €aut cultu aut religione dignas iudicare? €@@Epicurus vero ex animis hominum extraxit radicitus €religionem, cum dis inmortalibus et opem et gratiam €sustulit. cum enim optimam et praestantissumam na-€turam dei dicat esse, negat idem esse in deo gratiam: €tollit id quod maxime proprium est optimae praestan-€tissimaeque naturae. quid enim melius aut quid prae-€stantius bonitate et beneficentia; qua cum carere deum €vultis, neminem deo nec deum nec hominem carum, ne-€minem ab eo amari neminem diligi vultis: ita fit ut €non modo homines a deis sed ipsi dei inter se ab aliis €alii neglegantur. Quanto Stoici melius, qui a vobis re-€prehenduntur: censent autem sapientes sapientibus €etiam ignotis esse amicos; nihil est enim virtute amabi-€lius, quam qui adeptus erit ubicumque erit gentium a nobis diligetur. Vos autem quid mali datis, cum [2in]2 €inbecillitate gratificationem et benivolentiam ponitis. €ut enim omittam vim et naturam deorum, ne homines €quidem censetis, nisi inbecilli essent, futuros beneficos €et benignos fuisse? nulla est caritas naturalis inter bo-€nos? carum ipsum verbum est amoris, ex quo amicitiae €nomen est ductum; quam si ad fructum nostrum refe- @1 €remus, non ad illius commoda quem diligemus, non €erit ista amicitia sed mercatura quaedam utilitatum €suarum. prata et arva et pecudum greges diliguntur €isto modo, quod fructus ex is capiuntur, hominum ca-€ritas et amicitia gratuita est; quanto igitur magis deo-€rum, qui nulla re egentes et inter se diligunt et homi-€nibus consulunt. Quod ni ita sit, quid veneramur quid €precamur deos, cur sacris pontifices cur auspiciis au-€gures praesunt, quid optamus a deis inmortalibus quid €vovemus? "At etiam liber est Epicuri de sanctitate." Ludimur ab homine non tam faceto quam ad scribendi €licentiam libero. quae enim potest esse sanctitas si dii €humana non curant, quae autem animans natura nihil €curans? Verius est igitur nimirum illud quod fami-€liaris omnium nostrum Posidonius disseruit in libro €quinto de natura deorum, nullos esse deos Epicuro vi-€deri, quaeque is de deis inmortalibus dixerit invidiae €detestandae gratia dixisse; neque enim tam desipiens €fuisset ut homunculi similem deum fingeret, liniamen-€tis dumtaxat extremis non habitu solido, membris ho-€minis praeditum omnibus usu membrorum ne minimo €quidem, exilem quendam atque perlucidum, nihil cui-€quam tribuentem nihil gratificantem, omnino nihil cu-€rantem nihil agentem. quae natura primum nulla esse €potest, idque videns Epicurus re tollit oratione relin-quit deos; deinde si maxime talis est deus ut nulla gra-€tia nulla hominum caritate teneatur, valeat_quid enim €dicam "propitius sit"; esse enim propitius potest nemini, €quoniam ut dicitis omnis in inbecillitate est et gratia €et caritas.' @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Quae cum Cotta dixisset, tum Velleius 'Ne ego' €inquit 'incautus, qui cum Academico et eodem rhetore €congredi conatus sim. nam neque indisertum Acade-€micum pertimuissem nec sine ista philosophia rheto-€rem quamvis eloquentem; neque enim flumine contur-€bor inanium verborum nec subtilitate sententiarum si €orationis est siccitas. tu autem Cotta utraque re va-€luisti; corona tibi et iudices defuerunt. Sed ad ista €alias, nunc Lucilium, si ipsi commodum est, audiamus.' @@Tum Balbus: 'Eundem equidem mallem audire Cot-€tam, dum qua eloquentia falsos deos sustulit eadem ve-€ros inducat. est enim et philosophi et pontificis et Cot-€tae de dis inmortalibus habere non errantem et vagam €ut Academici sed ut nostri stabilem certamque senten-€tiam. nam contra Epicurum satis superque dictum est; €sed aveo audire tu ipse Cotta quid sentias.' €@@'An' inquit 'oblitus es quid initio dixerim, facilius €me, talibus praesertim de rebus, quid non sentirem quam quid sentirem posse dicere? quod si haberem ali-€quid quod liqueret, tamen te vicissim audire vellem, €cum ipse tam multa dixissem.' €@@Tum Balbus: 'Geram tibi morem et agam quam bre-€vissume potero; etenim convictis Epicuri erroribus €longa de mea disputatione detracta oratio est. Omnino €dividunt nostri totam istam de dis inmortalibus quaes-€tionem in partis quattuor. primum docent esse deos, €deinde quales sint, tum mundum ab his administrari, €postremo consulere eos rebus humanis. nos autem hoc €sermone quae priora duo sunt sumamus; tertium et @1 €quartum, quia maiora sunt, puto esse in aliud tempus €differenda.' €@@'Minime vero' inquit Cotta; 'nam et otiosi sumus et €his de rebus agimus, quae sunt etiam negotiis antepo-€nenda.' @@Tum Lucilius 'Ne egere quidem videtur' inquit 'ora-€tione prima pars. Quid enim potest esse tam apertum €tamque perspicuum, cum caelum suspeximus caelestia-€que contemplati sumus, quam esse aliquod numen €praestantissimae mentis quo haec regantur? quod ni €ita esset, qui potuisset adsensu omnium dicere Ennius €"aspice hoc sublime candens, quem invocant omnes €Iovem"_illum vero et Iovem et dominatorem rerum €et omnia motu regentem et, ut idem Ennius, "patrem di-€vumque hominumque" et praesentem ac praepotentem €deum? quod qui dubitet, haud sane intellego cur non idem sol sit an nullus sit dubitare possit; qui enim est €hoc illo evidentius? Quod nisi cognitum conprehen-€sumque animis haberemus, non tam stabilis opinio per-€maneret nec confirmaretur diuturnitate temporis nec €una cum saeclis aetatibusque hominum inveterare po-€tuisset. etenim videmus ceteras opiniones fictas atque €vanas diuturnitate extabuisse. quis enim hippocentau-€rum fuisse aut Chimaeram putat, quaeve anus tam €excors inveniri potest quae illa quae quondam crede-€bantur apud inferos portenta extimescat? opinionis €enim commenta delet dies, naturae iudicia confirmat. €@@Itaque et in nostro populo et in ceteris deorum cultus €religionumque sanctitates existunt in dies maiores at-que meliores; idque evenit non temere nec casu, sed @1 €quod et praesentes saepe di vim suam declarant, ut €et apud Regillum bello Latinorum, cum A. Postumius €dictator cum Octavio Mamillio Tusculano proelio di-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢–…micaret, in nostra acie Castor et Pollux ex equis pug-€nare visi sunt, et recentiore memoria idem Tynda-€ridae Persem victum nuntiaverunt. P. enim Vatinius €avus huius adulescentis, cum e praefectura Reatina Ro-€mam venienti noctu duo iuvenes cum equis albis dixis-€sent regem Persem illo die captum, [2cum]2 senatui nun-€tiavisset, primo quasi temere de re publica locutus in €carcerem coniectus est, post a Paulo litteris allatis cum €idem dies constitisset, et agro a senatu et vacatione do-€natus est. atque etiam cum ad fluvium Sagram Cro-€toniatas Locri maximo proelio devicissent, eo ipso die €auditam esse eam pugnam ludis Olympiae memoriae €proditum est. saepe Faunorum voces exauditae, saepe €visae formae deorum quemvis aut non hebetem aut €impium deos praesentes esse confiteri coegerunt. @@Praedictiones vero et praesensiones rerum futurarum €quid aliud declarant nisi hominibus ea quae sint ostendi €monstrari portendi praedici, ex quo illa ostenta mons-€tra portenta prodigia dicuntur. Quod si ea ficta cre-€dimus licentia fabularum, Mopsum Tiresiam Amphia-€raum Calchantem Helenum (quos tamen augures ne €ipsae quidem fabulae adscivissent, si res omnino re-€pudiarent), ne domesticis quidem exemplis docti numen €deorum conprobabimus? Nihil nos P. Clodi bello Pu- @1 €nico primo temeritas movebit, qui etiam per iocum €deos inridens, cum cavea liberati pulli non pascerentur, €mergi eos in aquam iussit, ut biberent, quoniam esse €nollent? qui risus classe devicta multas ipsi lacrimas, €magnam populo Romano cladem attulit. quid collega €eius [2L.]2 Iunius eodem bello nonne tempestate classem €amisit, cum auspiciis non paruisset? itaque Clodius €a populo condemnatus est, Iunius necem sibi ipse con-scivit. C. Flaminium Coelius religione neglecta cecidisse €apud Transumenum scribit cum magno rei publicae €vulnere. quorum exitio intellegi potest eorum imperiis €rem publicam amplificatam qui religionibus paruis-€sent. et si conferre volumus nostra cum externis, ce-€teris rebus aut pares aut etiam inferiores reperiemur, religione id est cultu deorum multo superiores. An €Atti Navi lituus ille, quo ad investigandum suem re-€giones vineae terminavit, contemnendus est? crede-€rem, nisi eius augurio rex Hostilius maxima bella ges-€sisset. Sed neglegentia nobilitatis augurii disciplina €omissa veritas auspiciorum spreta est, species tantum €retenta; itaque maximae rei publicae partes, in is bella €quibus rei publicae salus continetur, nullis auspiciis €administrantur, nulla peremnia servantur, nulla ex acu-€minibus, nulli viri vocantur ex quo in procinctu testa-€menta perierunt; tum enim bella gerere nostri duces incipiunt, cum auspicia posuerunt. at vero apud ma-€iores tanta religionis vis fuit, ut quidam imperatores €etiam se ipsos dis inmortalibus capite velato verbis €certis pro re publica devoverent. Multa ex Sibyllinis €vaticinationibus, multa ex haruspicum responsis com- @1 €memorare possum quibus ea confirmentur quae dubia €nemini debent esse. Atqui et nostrorum augurum et €Etruscorum haruspicum disciplinam P. Scipione C. Fi-€gulo consulibus res ipsa probavit. quos cum Ti. Grac-€chus consul iterum crearet, primus rogator, ut eos rettu-€lit, ibidem est repente mortuus. Gracchus cum comitia €nihilo minus peregisset remque illam in religionem po-€pulo venisse sentiret, ad senatum rettulit. senatus quos €ad soleret referendum censuit. haruspices introducti €responderunt non fuisse iustum comitiorum rogatorem. tum Gracchus, ut e patre audiebam, incensus ira: "itane €vero, ego non iustus, qui et consul rogavi et augur et €auspicato? an vos Tusci ac barbari auspiciorum populi €Romani ius tenetis et interpretes esse comitiorum po-€testis?" itaque tum illos exire iussit. post autem e pro-€vincia litteras ad collegium misit, se cum legeret libros €recordatum esse vitio sibi tabernaculum captum fuisse €hortos Scipionis, quod, cum pomerium postea intrasset €habendi senatus causa, in redeundo cum idem pome-€rium transiret auspicari esset oblitus; itaque vitio €creatos consules esse. augures rem ad senatum; sena-€tus ut abdicarent consules; abdicaverunt. quae quaeri-€mus exempla maiora: vir sapientissimus atque haud €sciam an omnium praestantissimus peccatum suum, €quod celari posset, confiteri maluit quam haerere in re €publica religionem, consules summum imperium statim €deponere quam id tenere punctum temporis contra re-ligionem. magna augurum auctoritas; quid haruspicum €ars nonne divina? Haec [2et]2 innumerabilia ex eodem €genere qui videat nonne cogatur confiteri deos esse? €quorum enim interpretes sunt, eos ipsos esse certe ne-€cesse est; deorum autem interpretes sunt; deos igitur €esse fateamur. At fortasse non omnia eveniunt quae @1 €praedicta sunt. ne aegri quidem quia non omnes con-€valescunt idcirco ars nulla medicina est. signa osten-€duntur a dis rerum futurarum; in his si qui erraverunt, €non deorum natura sed hominum coniectura peccavit. €@@Itaque inter omnis omnium gentium summa constat; €omnibus enim innatum est et in animo quasi insculptum esse deos. quales sint varium est, esse nemo negat. €Cleanthes quidem noster quattuor de causis dixit in €animis hominum informatas deorum esse notiones. pri-€mam posuit eam de qua modo dixi, quae orta esset ex €praesensione rerum futurarum; alteram quam ceperi-€mus ex magnitudine commodorum, quae percipiuntur €caeli temperatione fecunditate terrarum aliarumque commoditatum complurium copia; tertiam quae terre-€ret animos fulminibus tempestatibus nimbis nivibus €grandinibus vastitate pestilentia terrae motibus et €saepe fremitibus lapideisque imbribus et guttis im-€brium quasi cruentis, tum labibus aut repentinis terra-€rum hiatibus tum praeter naturam hominum pecudum-€que portentis, tum facibus visis caelestibus tum stellis €is quas Graeci $KOMH/TAS& nostri cincinnatas vocant, quae €nuper bello Octaviano magnarum fuerunt calamitatum €praenuntiae, tum sole geminato, quod ut e patre audivi €Tuditano et Aquilio consulibus evenerat, quo quidem €anno P. Africanus sol alter extinctus est, quibus ex-€territi homines vim quandam esse caelestem et divi-nam suspicati sunt; quartam causam esse eamque vel €maximam aequabilitatem motus [2constantissimamque]2 €conversionem caeli, solis lunae siderumque omnium €distinctionem utilitatem pulchritudinem ordinem, qua-€rum rerum aspectus ipse satis indicaret non esse ea €fortuita: ut, si quis in domum aliquam aut in gymna- @1 €sium aut in forum venerit, cum videat omnium rerum €rationem modum disciplinam, non possit ea sine causa €fieri iudicare, sed esse aliquem intellegat qui praesit et €cui pareatur, multo magis in tantis motionibus tantis-€que vicissitudinibus, tam multarum rerum atque tan-€tarum ordinibus, in quibus nihil umquam inmensa et €infinita vetustas mentita sit, statuat necesse est ab ali-qua mente tantos naturae motus gubernari. Chrysippus €quidem, quamquam est acerrimo ingenio, tamen ea €dicit ut ab ipsa natura didicisse, non ut ipse reppe-€risse videatur. "Si enim" inquit "est aliquid in rerum na-€tura quod hominis mens quod ratio quod vis quod po-€testas humana efficere non possit, est certe id quod illud €efficit homine melius; atqui res caelestes omnesque eae €quarum est ordo sempiternus ab homine confici non €possunt; est igitur id quo illa conficiuntur homine me-€lius. id autem quid potius dixeris quam deum? Etenim €si di non sunt, quid esse potest in rerum natura homine €melius; in eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse €praestantius; esse autem hominem qui nihil in omni €mundo melius esse quam se putet desipientis adrogan-€tiae est; ergo est aliquid melius. est igitur profecto deus." An vero, si domum magnam pulchramque vi-€deris, non possis adduci ut, etiam si dominum non vi-€deas, muribus illam et mustelis aedificatam putes_: €tantum ergo ornatum mundi, tantam varietatem pul-€chritudinemque rerum caelestium, tantam vim et mag-€nitudinem maris atque terrarum si tuum ac non de-€orum inmortalium domicilium putes, nonne plane de-€sipere videare? An ne hoc quidem intellegimus, omnia €supera esse meliora, terram autem esse infimam, quam €crassissimus circumfundat aer: ut ob eam ipsam cau- @1 þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜‘ˆ‹sam, quod etiam quibusdam regionibus atque urbibus €contingere videmus, hebetiora ut sint hominum ingenia €propter caeli pleniorem naturam, hoc idem generi hu-€mano evenerit, quod in terra hoc est in crassissima re-gione mundi conlocati sint. Et tamen ex ipsa hominum €sollertia esse aliquam mentem et eam quidem acrio-€rem et divinam existimare debemus. unde enim hanc €homo "arripuit", ut ait apud Xenophontem Socrates. €quin et umorem et calorem, qui est fusus in corpore, €et terrenam ipsam viscerum soliditatem, animum de-€nique illum spirabilem si quis quaerat unde habeamus, €apparet; quorum aliud a terra sumpsimus aliud ab €umore aliud ab igni aliud ab aere eo quem spiritum €dicimus. illud autem quod vincit haec omnia, rationem €dico et, si placet pluribus verbis, mentem consilium €cogitationem prudentiam, ubi invenimus unde sustuli-€mus? An cetera mundus habebit omnia, hoc unum €quod plurimi est non habebit? atqui certe nihil omnium €rerum melius est mundo nihil praestabilius nihil pul-€chrius, nec solum nihil est sed ne cogitari quidem quic-€quam melius potest. et si ratione et sapientia nihil est €melius, necesse est haec inesse in eo quod optimum esse concedimus. Quid vero tanta rerum consentiens €conspirans, continuata cognatio quem non coget ea quae €dicuntur a me conprobare? possetne uno tempore flo-€rere, dein vicissim horrere terra, aut tot rebus ipsis se €inmutantibus solis accessus discessusque solstitiis bru-€misque cognosci, aut aestus maritimi fretorumque an-€gustiae ortu aut obitu lunae commoveri, aut una totius @1 €caeli conversione cursus astrorum dispares conservari? €haec ita fieri omnibus inter se concinentibus mundi €partibus profecto non possent, nisi ea uno divino et €continuato spiritu continerentur. @@Atque haec cum uberius disputantur et fusius, ut €mihi est in animo facere, facilius effugiunt Academi-€corum calumniam; cum autem, ut Zeno solebat, brevius €angustiusque concluduntur, tum apertiora sunt ad re-€prendendum. nam ut profluens amnis aut vix aut nullo €modo, conclusa autem aqua facile conrumpitur, sic ora-€tionis flumine reprensoris convicia diluuntur, angustia €autem conclusae rationis non facile se ipsa tutatur. €Haec enim quae dilatantur a nobis Zeno sic premebat: "Quod ratione utitur id melius est quam id quod ra-€tione non utitur; nihil autem mundo melius; ratione €igitur mundus utitur". similiter effici potest sapientem €esse mundum, similiter beatum, similiter aeternum; €omnia enim haec meliora sunt quam ea quae sunt his €carentia, nec mundo quicquam melius. ex quo efficie-tur esse mundum deum. Idemque hoc modo: "Nullius €sensu carentis pars aliqua potest esse sentiens; mundi €autem partes sentientes sunt; non igitur caret sensu €mundus". Pergit idem et urguet angustius: "Nihil" in-€quit "quod animi quodque rationis est expers, id ge-€nerare ex se potest animantem compotemque rationis; €mundus autem generat animantis compotesque ra-€tionis; animans est igitur mundus composque ra-€tionis". Idemque similitudine, ut saepe solet, rationem €conclusit hoc modo: "Si ex oliva modulate canentes €tibiae nascerentur, num dubitares quin inesset in oliva €tibicini quaedam scientia? quid si platani fidiculas fer-€rent numerose sonantes: idem scilicet censeres in pla- @1 €tanis inesse musicam. cur igitur mundus non animans €sapiensque iudicetur, cum ex se procreet animantis €atque sapientis?" @@Sed quoniam coepi secus agere atque initio dixeram €(negaram enim hanc primam partem egere oratione, €quod esset omnibus perspicuum deos esse), tamen id €ipsum rationibus physicis id est naturalibus confirmari €volo. Sic enim res se habet, ut omnia quae alantur et €quae crescant contineant in se vim caloris, sine qua ne-€que ali possent nec crescere. nam omne quod est cali-€dum et igneum cietur et agitur motu suo; quod au-€tem alitur et crescit motu quodam utitur certo et aequa-€bili; qui quam diu remanet in nobis tam diu sensus €et vita remanet, refrigerato autem et extincto calore occidimus ipsi et extinguimur. Quod quidem Clean-€thes his etiam argumentis docet, quanta vis insit ca-€loris in omni corpore: negat enim esse ullum cibum €tam gravem quin is nocte et die concoquatur; cuius €etiam in reliquiis inest calor iis quas natura respuerit. €iam vero venae et arteriae micare non desinunt quasi €quodam igneo motu, animadversumque saepe est cum €cor animantis alicuius evolsum ita mobiliter palpitaret €ut imitaretur igneam celeritatem. Omne igitur quod €vivit, sive animal sive terra editum, id vivit propter €inclusum in eo calorem. ex quo intellegi debet eam ca-€loris naturam vim habere in se vitalem per omnem €mundum pertinentem. @@Atque id facilius cernemus toto genere hoc igneo €quod tranat omnia subtilius explicato. Omnes igitur €partes mundi (tangam autem maximas) calore fultae €sustinentur. Quod primum in terrena natura perspici €potest. nam et lapidum conflictu atque tritu elici €ignem videmus et recenti fossione terram fumare ca- @1 €lentem, atque etiam ex puteis iugibus aquam calidam €trahi, et id maxime fieri temporibus hibernis, quod €magna vis terrae cavernis contineatur caloris eaque €hieme sit densior ob eamque causam calorem insitum in terris contineat artius. longa est oratio multaeque €rationes, quibus doceri possit omnia quae terra conci-€piat semina quaeque ipsa ex se generata stirpibus in-€fixa contineat ea temperatione caloris et oriri et auges-€cere. Atque aquae etiam admixtum esse calorem €primum ipse liquor aquae declarat et fusio, quae ne-€que conglaciaret frigoribus neque nive pruinaque con-€cresceret, nisi eadem se admixto calore liquefacta et €dilapsa diffunderet; itaque et aquilonibus reliquisque €frigoribus adiectis durescit umor, et idem vicissim mol-€litur tepefactus et tabescit calore. atque etiam maria €agitata ventis ita tepescunt ut intellegi facile possit in €tantis illis umoribus esse inclusum calorem; nec enim €ille externus et adventicius habendus est tepor, sed ex €intumis maris partibus agitatione excitatus, quod nos-€tris quoque corporibus contingit cum motu atque exer-€citatione recalescunt. Ipse vero aer, qui natura est maxime frigidus, minime est expers caloris; ille vero €et multo quidem calore admixtus est: ipse enim oritur €ex respiratione aquarum; earum enim quasi vapor €quidam aer habendus est, is autem existit motu eius €caloris qui aquis continetur, quam similitudinem cer-€nere possumus in his aquis quae effervescunt subiectis €ignibus. Iam vero reliqua quarta pars mundi: ea et €ipsa tota natura fervida est et ceteris naturis omnibus salutarem inpertit et vitalem calorem. Ex quo conclu-€ditur, cum omnes mundi partes sustineantur calore, €mundum etiam ipsum simili parique natura in tanta €diuturnitate servari, eoque magis quod intellegi debet @1 €calidum illud atque igneum ita in omni fusum esse na-€tura, ut in eo insit procreandi vis et causa gignendi, €a quo et animantia omnia et ea quorum stirpes terra €continentur et nasci sit necesse et augescere. @@Natura est igitur quae contineat mundum omnem €eumque tueatur, et ea quidem non sine sensu atque €ratione. Omnem enim naturam necesse est, quae non €solitaria sit neque simplex sed cum alio iuncta atque €conexa, habere aliquem in se principatum, ut in ho-€mine mentem, in belua quiddam simile mentis unde €oriantur rerum adpetitus; in arborum autem et earum €rerum quae gignuntur e terra radicibus inesse prin-€cipatus putatur. principatum autem id dico quod Grae-€ci $H(GEMONIKO\N& vocant, quo nihil in quoque genere €nec potest nec debet esse praestantius. ita necesse est €illud etiam in quo sit totius naturae principatus esse €omnium optumum omniumque rerum potestate domi-natuque dignissimum. videmus autem in partibus mundi €(nihil est enim in omni mundo quod non pars universi €sit) inesse sensum atque rationem. in ea parte igitur, €in qua mundi inest principatus, haec inesse necessest, €et acriora quidem atque maiora. quocirca sapientem €esse mundum necesse est, naturamque eam quae res €omnes conplexa teneat perfectione rationis excellere, €eoque deum esse mundum omnemque vim mundi na-€tura divina contineri. €@@Atque etiam mundi ille fervor purior perlucidior þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜žˆ‹mobiliorque multo ob easque causas aptior ad sensus €commovendos quam hic noster calor, quo haec quae nota nobis sunt retinentur et vigent. absurdum igitur €est dicere, cum homines bestiaeque hoc calore tenean-€tur et propterea moveantur ac sentiant, mundum esse €sine sensu, qui integro et libero et puro eodemque acer- @1 €rimo et mobilissimo ardore teneatur, praesertim cum €is ardor qui est mundi non agitatus ab alio neque €externo pulsu sed per se ipse ac sua sponte moveatur; €nam quid potest esse mundo valentius, quod pellat atque moveat calorem eum quo ille teneatur. Audia-€mus enim Platonem quasi quendam deum philoso-€phorum; cui duo placet esse motus, unum suum alte-€rum externum, esse autem divinius quod ipsum ex se €sua sponte moveatur quam quod pulsu agitetur alieno. €hunc autem motum in solis animis esse ponit, ab is-€que principium motus esse ductum putat. quapropter €quoniam ex mundi ardore motus omnis oritur, is autem €ardor non alieno inpulsu sed sua sponte movetur, €animus sit necesse est; ex quo efficitur animantem esse €mundum. €@@Atque ex hoc quoque intellegi poterit in eo inesse €intellegentiam, quod certe est mundus melior quam €ulla natura. ut enim nulla pars est corporis nostri €quae non minoris sit quam nosmet ipsi sumus, sic €mundum universum pluris esse necesse est quam par-€tem aliquam universi. quod si ita est, sapiens sit mun-€dus necesse est. nam ni ita esset, hominem qui esset €mundi pars, quoniam rationis esset particeps, pluris €esse quam mundum omnem oporteret. @@Atque etiam si a primis incohatisque naturis ad €ultimas perfectasque volumus procedere, ad deorum €naturam perveniamus necesse est. Prima enim ani-€madvertimus a natura sustineri ea quae gignantur e €terra, quibus natura nihil tribuit amplius quam ut ea alendo atque augendo tueretur. bestiis autem sensum €et motum dedit et cum quodam adpetitu accessum ad €res salutares a pestiferis recessum. hoc homini am- @1 €plius, quod addidit rationem, qua regerentur animi €adpetitus, qui tum remitterentur tum continerentur. €quartus autem est gradus et altissimus eorum qui na-€tura boni sapientesque gignuntur, quibus a principio €innascitur ratio recta constansque, quae supra ho-€minem putanda est deoque tribuenda id est mundo, €in quo necesse est perfectam illam atque absolutam in-esse rationem. Neque enim dici potest in ulla rerum €institutione non esse aliquid extremum atque perfec-€tum. ut enim in vite ut in pecude, nisi quae vis obstitit, €videmus naturam suo quodam itinere ad ultimum per-€venire, atque ut pictura et fabrica ceteraeque artes ha-€bent quendam absoluti operis effectum, sic in omni €natura ac multo etiam magis necesse est absolvi ali-€quid ac perfici. etenim ceteris naturis multa externa €quo minus perficiantur possunt obsistere, universam €autem naturam nulla res potest impedire propterea €quod omnis naturas ipsa cohibet et continet. Quo-€circa necesse est esse quartum illum et altissimum gra-dum quo nulla vis possit accedere. is autem est gradus €in quo rerum omnium natura ponitur; quae quoniam €talis est ut et praesit omnibus et eam nulla res possit €inpedire, necesse est intellegentem esse mundum et €quidem etiam sapientem. €@@Quid autem est inscitius quam eam naturam quae €omnis res sit conplexa non optumam dici, aut, cum sit €optuma, non primum animantem esse, deinde rationis €et consilii compotem, postremo sapientem. qui enim €potest aliter esse optima? neque enim si stirpium simi-€lis sit aut etiam bestiarum, optuma putanda sit potius €quam deterruma. Nec vero, si rationis particeps sit nec €sit tamen a principio sapiens, non sit deterior mundi €potius quam humana condicio. homo enim sapiens fieri @1 €potest, mundus autem, si in aeterno praeteriti temporis €spatio fuit insipiens, numquam profecto sapientiam €consequetur; ita erit homine deterior. quod quoniam €absurdum est, et sapiens a principio mundus et deus €habendus est. @@Neque enim est quicquam aliud praeter mundum €quoi nihil absit quodque undique aptum atque perfec-€tum expletumque sit omnibus suis numeris et partibus. €Scite enim Chrysippus, ut clipei causa involucrum va-€ginam autem gladii, sic praeter mundum cetera omnia €aliorum causa esse generata, ut eas fruges atque fruc-€tus quos terra gignit animantium causa, animantes €autem hominum, ut ecum vehendi causa arandi bovem €venandi et custodiendi canem; ipse autem homo ortus €est ad mundum contemplandum et imitandum_nullo modo perfectus sed est quaedam particula perfecti. sed €mundus quoniam omnia conplexus est neque est quic-€quam quod non insit in eo, perfectus undique est; qui €igitur potest ei desse id quod est optimum? nihil autem €est mente et ratione melius; ergo haec mundo deesse €non possunt. Bene igitur idem Chrysippus, qui simi-€litudines adiungens omnia in perfectis et maturis do-€cet esse meliora, ut in equo quam in eculeo in cane €quam in catulo in viro quam in puero; item quod in €omni mundo optimum sit id in perfecto aliquo atque absoluto esse debere; est autem nihil mundo perfectius €nihil virtute melius; igitur mundi est propria virtus. €Nec vero hominis natura perfecta est, et efficitur tamen €in homine virtus; quanto igitur in mundo facilius; est €ergo in eo virtus. sapiens est igitur et propterea deus. €@@Atque hac mundi divinitate perspecta tribuenda est €sideribus eadem divinitas; quae ex mobilissima purissi- @1 €maque aetheris parte gignuntur neque ulla praeterea €sunt admixta natura totaque sunt calida atque per-€lucida, ut ea quoque rectissime et animantia esse et sentire atque intellegere dicantur. Atque ea quidem €tota esse ignea duorum sensuum testimonio confirmari €Cleanthes putat, tactus et oculorum. nam solis calor et €candor inlustrior est quam ullius ignis, quippe qui in-€menso mundo tam longe lateque conluceat, et is eius €tactus est, non ut tepefaciat solum sed etiam saepe €comburat, quorum neutrum faceret nisi esset igneus. €"ergo" inquit "cum sol igneus sit Oceanique alatur umo-€ribus" (quia nullus ignis sine pastu aliquo possit per-€manere) "necesse est aut ei similis sit igni quem ad-€hibemus ad usum atque victum, aut ei qui corporibus animantium continetur. atqui hic noster ignis, quem €usus vitae requirit, confector est et consumptor om-€nium idemque quocumque invasit cuncta disturbat ac €dissipat; contra ille corporeus vitalis et salutaris omnia €conservat alit auget sustinet sensuque adficit." negat €ergo esse dubium horum ignium sol utri similis sit, cum €is quoque efficiat ut omnia floreant et in suo quaeque €genere pubescant. quare cum solis ignis similis eorum €ignium sit qui sunt in corporibus animantium, solem €quoque animantem esse oportet, et quidem reliqua €astra quae oriantur in ardore caelesti qui aether vel €caelum nominatur. @@Cum igitur aliorum animantium ortus in terra sit €aliorum in aqua in aere aliorum, absurdum esse Aris-€toteli videtur in ea parte quae sit ad gignenda ani-€mantia aptissima animal gigni nullum putare. sidera €autem aetherium locum optinent; qui quoniam tenu-€issimus est et semper agitatur et viget, necesse est @1 €quod animal in eo gignatur id et sensu acerrumo et €mobilitate celerrima esse. quare cum in aethere astra €gignantur, consentaneum est in his sensum inesse et €intellegentiam, ex quo efficitur in deorum numero astra €esse ducenda. Etenim licet videre acutiora ingenia et €ad intellegendum aptiora eorum qui terras incolant eas €in quibus aer sit purus ac tenuis quam illorum qui utantur crasso caelo atque concreto. quin etiam cibo €quo utare interesse aliquid ad mentis aciem putant. €probabile est igitur praestantem intellegentiam in si-€deribus esse, quae et aetheriam partem mundi incolant €et marinis terrenisque umoribus longo intervallo ex-€tenuatis alantur. Sensum autem astrorum atque intel-€legentiam maxume declarat ordo eorum atque con-€stantia (nihil est enim quod ratione et numero moveri €possit sine consilio), in quo nihil est temerarium nihil €varium nihil fortuitum. ordo autem siderum et in omni €aeternitate constantia neque naturam significat (est €enim plena rationis) neque fortunam, quae amica varie-€tati constantiam respuit. sequitur ergo ut ipsa sua þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜¬sponte suo sensu ac divinitate moveantur. Nec vero €Aristoteles non laudandus in eo quod omnia quae mo-€ventur aut natura moveri censuit aut vi aut volun-€tate; moveri autem solem et lunam et sidera omnia; €quae autem natura moverentur, haec aut pondere deor-€sum aut levitate in sublime ferri, quorum neutrum €astris contingeret propterea quod eorum motus in or-€bem circumque ferretur; nec vero dici potest vi qua-€dam maiore fieri ut contra naturam astra moveantur €(quae enim potest maior esse?); restat igitur ut motus €astrorum sit voluntarius. @1 €@@Quae qui videat non indocte solum verum etiam €impie faciat si deos esse neget. nec sane multum in-€terest utrum id neget an eos omni procuratione atque €actione privet; mihi enim qui nihil agit esse omnino €non videtur. esse igitur deos ita perspicuum est, ut id €qui neget vix eum sanae mentis existimem. @@Restat ut qualis eorum natura sit consideremus; in €quo nihil est difficilius quam a consuetudine oculorum €aciem mentis abducere ea difficultas induxit et vulgo €imperitos et similes philosophos imperitorum, ut nisi €figuris hominum constitutis nihil possent de dis in-€mortalibus cogitare; cuius opinionis levitas confutata €a Cotta non desiderat orationem meam. Sed cum talem €esse deum certa notione animi praesentiamus, primum €ut sit animans, deinde ut in omni natura nihil eo sit €praestantius, ad hanc praesensionem notionemque nos-€tram nihil video quod potius accommodem quam ut €primum hunc ipsum mundum, quo nihil excellentius €fieri potest, animantem esse et deum iudicem. @@Hic quam volet Epicurus iocetur, homo non aptissi-€mus ad iocandum minimeque resipiens patriam, et €dicat se non posse intellegere qualis sit volubilis et €rutundus deus, tamen ex hoc, quod etiam ipse probat, €numquam me movebit. Placet enim illi esse deos, quia €necesse sit praestantem esse aliquam naturam qua €nihil sit melius. mundo autem certe nihil est melius; €nec dubium quin quod animans sit habeatque sensum €et rationem et mentem id sit melius quam id quod is careat. ita efficitur animantem, sensus mentis rationis €mundum esse compotem; qua ratione deum esse mun-€dum concluditur. Sed haec paulo post facilius cog-€noscentur ex is rebus ipsis quas mundus efficit. in- @1 €terea Vellei noli quaeso prae te ferre vos plane exper-€tes esse doctrinae. conum tibi ais et cylindrum et py-€ramidem pulchriorem quam sphaeram videri. novum €etiam oculorum iudicium habetis. sed sint ista pulchri-€ora dumtaxat aspectu_quod mihi tamen ipsum non €videtur; quid enim pulchrius ea figura quae sola omnis €alias figuras complexa continet, quaeque nihil asperi-€tatis habere nihil offensionis potest, nihil incisum an-€gulis nihil anfractibus, nihil eminens nihil lacunosum; €cumque duae formae praestantissimae sint, ex solidis €globus (sic enim $SFAI=RAN& interpretari placet), ex pla-€nis autem circulus aut orbis, qui $KU/KLOS& Graece dicitur, €his duabus formis contingit solis ut omnes earum par-€tes sint inter se simillumae a medioque tantum absit extremum, quo nihil fieri potest aptius_sed si haec €non videtis, quia numquam eruditum illum pulverem €attigistis, ne hoc quidem physici intellegere potuistis, €hanc aequabilitatem motus constantiamque ordinum €in alia figura non potuisse servari? Itaque nihil potest €indoctius quam quod a vobis adfirmari solet. nec enim €hunc ipsum mundum pro certo rutundum esse dicitis, €nam posse fieri ut sit alia figura, innumerabilesque mundos alios aliarum esse formarum. quae si bis bina €quot essent didicisset Epicurus certe non diceret; sed €dum palato quid sit optimum iudicat, "caeli palatum", €ut ait Ennius, non suspexit. €@@Nam cum duo sint genera siderum, quorum alterum @1 €spatiis inmutabilibus ab ortu ad occasum commeans €nullum umquam cursus sui vestigium inflectat, alterum €autem continuas conversiones duas isdem spatiis cur-€sibusque conficiat, ex utraque re et mundi volubilitas, €quae nisi in globosa forma esse non posset, et stella-€rum rutundi ambitus cognoscuntur. €@@Primusque sol, qui astrorum tenet principatum, ita €movetur ut, cum terras larga luce compleverit, eas-€dem modo his modo illis ex partibus opacet; ipsa enim €umbra terrae soli officiens noctem efficit. nocturnorum €autem spatiorum eadem est aequabilitas quae diur-€norum. eiusdemque solis tum accessus modici tum re-€cessus et frigoris et caloris modum temperant. cir-€cumitus enim solis orbium quinque et sexaginta et tre-€centorum quarta fere diei parte addita conversionem €conficiunt annuam; inflectens autem sol cursum tum €ad septem triones tum ad meridiem aestates et hiemes €efficit et ea duo tempora quorum alterum hiemi senes-€centi adiunctum est alterum aestati: ita ex quattuor €temporum mutationibus omnium quae terra marique gignuntur initia causaeque ducuntur. Iam solis annuos €cursus spatiis menstruis luna consequitur, cuius te-€nuissimum lumen facit proximus accessus ad solem, €digressus autem longissimus quisque plenissimum. ne-€que solum eius species ac forma mutatur tum cres-€cendo tum defectibus in initia recurrendo, sed etiam €regio; quae cum est aquilonia aut australis, in lunae €quoque cursu est et brumae quaedam et solstitii simili-€tudo, multaque ab ea manant et fluunt quibus et ani-€mantes alantur augescantque et pubescant maturita-€temque adsequantur quae oriuntur e terra. @1 @@Maxume vero sunt admirabiles motus earum quin-€que stellarum quae falso vocantur errantes; nihil enim €errat quod in omni aeternitate conservat progressus €et regressus reliquosque motus constantis et ratos. quod €eo est admirabilius in is stellis quas dicimus, quia tum €occultantur tum rursus aperiuntur, tum adeunt tum €recedunt, tum antecedunt tum autem subsecuntur, tum €celerius moventur tum tardius, tum omnino ne moven-€tur quidem sed ad quoddam tempus insistunt. quarum €ex disparibus motionibus magnum annum mathema-€tici nominaverunt, qui tum efficitur cum solis et lunae €et quinque errantium ad eandem inter se compara-€tionem confectis omnium spatiis est facta conversio; quae quam longa sit magna quaestio est, esse vero €certam et definitam necesse est. Nam ea quae Saturni €stella dicitur $*FAI/NWN&que a Graecis nominatur, quae a €terra abest plurimum, &7xxx& fere annis cursum suum €conficit, in quo cursu multa mirabiliter efficiens tum €antecedendo tum retardando, tum vespertinis tempori-€bus delitiscendo tum matutinis rursum se aperiendo ni-€hil inmutat sempiternis saeclorum aetatibus quin eadem €isdem temporibus efficiat. Infra autem hanc propius €a terra Iovis stella fertur, quae $*FAE/QWN& dicitur, eaque €eundem duodecim signorum orbem annis duodecim €conficit easdemque quas Saturni stella efficit in cursu varietates. Huic autem proximum inferiorem orbem €tenet $*PURO/EIS&, quae stella Martis appellatur, eaque €quattuor et viginti mensibus sex ut opinor diebus mi-€nus eundem lustrat orbem quem duae superiores. In-€fra hanc autem stella Mercuri est (ea $*STI/LBWN& appella-€tur a Graecis), quae anno fere vertenti signiferum €lustrat orbem neque a sole longius umquam unius sig- @1 €ni intervallo discedit tum antevertens tum subsequens. €Infima est quinque errantium terraeque proxuma stella €Veneris, quae $*FWSFO/ROS& Graece Lucifer Latine dicitur €cum antegreditur solem, cum subsequitur autem $*(/ESPE-€$ROS&; ea cursum anno conficit et latitudinem lustrans sig-€niferi orbis et longitudinem, quod idem faciunt stellae €superiores, neque umquam ab sole duorum signorum €intervallo longius discedit tum antecedens tum sub-sequens. Hanc igitur in stellis constantiam, hanc tan-€tam tam variis cursibus in omni aeternitate convenien-€tiam temporum non possum intellegere sine mente ra-€tione consilio. quae cum in sideribus inesse videamus, €non possumus ea ipsa non in deorum numero reponere. €@@Nec vero eae stellae quae inerrantes vocantur non €significant eandem mentem atque prudentiam. quarum €est cotidiana conveniens constansque conversio, nec €habent aetherios cursus neque caelo inhaerentes, ut €plerique dicunt physicae rationis ignari; non est enim €aetheris ea natura ut vi sua stellas conplexa contor-€queat, nam tenuis ac perlucens et aequabili calore suf-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜¶ˆfusus aether non satis aptus ad stellas continendas vi-detur; habent igitur suam sphaeram stellae inerrantes €ab aetheria coniunctione secretam et liberam. earum €autem perennes cursus atque perpetui cum admirabili €incredibilique constantia declarant in his vim et mentem €esse divinam, ut haec ipsa qui non sentiat deorum vim €habere is nihil omnino sensurus esse videatur. @@Nulla igitur in caelo nec fortuna nec temeritas nec €erratio nec vanitas inest contraque omnis ordo veritas €ratio constantia, quaeque his vacant ementita et falsa €plenaque erroris, ea circum terras infra lunam, quae €omnium ultima est, in terrisque versantur. caelestem @1 €ergo admirabilem ordinem incredibilemque constan-€tiam, ex qua conservatio et salus omnium omnis oritur, €qui vacare mente putat is ipse mentis expers habendus €est. @@Haut ergo ut opinor erravero, si a principe investi-€gandae veritatis huius disputationis principium duxero. €Zeno igitur naturam ita definit ut eam dicat ignem esse €artificiosum ad gignendum progredientem via. censet €enim artis maxume proprium esse creare et gignere, €quodque in operibus nostrarum artium manus efficiat €id multo artificiosius naturam efficere, id est ut dixi €ignem artificiosum magistrum artium reliquarum. At-€que hac quidem ratione omnis natura artificiosa est, €quod habet quasi viam quandam et sectam quam se-quatur. ipsius vero mundi, qui omnia conplexu suo €coercet et continet, natura non artificiosa solum sed €plane artifex ab eodem Zenone dicitur, consultrix et €provida utilitatum oportunitatumque omnium. atque €ut ceterae naturae suis seminibus quaeque gignuntur €augescunt continentur, sic natura mundi omnis motus €habet voluntarios, conatusque et adpetitiones, quas €$O(RMA\S& Graeci vocant, et is consentaneas actiones sic ad-€hibet ut nosmet ipsi qui animis movemur et sensibus. €Talis igitur mens mundi cum sit ob eamque causam vel €prudentia vel providentia appellari recte possit (Graece €enim $PRO/NOIA& dicitur), haec potissimum providet et in €is maxime est occupata, primum ut mundus quam ap-€tissimus sit ad permanendum, deinde ut nulla re egeat, €maxume autem ut in eo eximia pulchritudo sit atque €omnis ornatus. @@Dictum est de universo mundo, dictum etiam est de €sideribus, ut iam prope modum appareat multitudo nec €cessantium deorum nec ea quae agant molientium cum @1 €labore operoso ac molesto. non enim venis et nervis €et ossibus continentur nec his escis aut potionibus ves-€cuntur, ut aut nimis acres aut nimis concretos umores €colligant, nec is corporibus sunt ut casus aut ictus ex-€timescant aut morbos metuant ex defetigatione mem-€brorum, quae verens Epicurus monogrammos deos et nihil agentes commentus est. illi autem pulcherruma €forma praediti purissimaque in regione caeli collocati €ita feruntur moderanturque cursus, ut ad omnia con-€servanda et tuenda consensisse videantur. €@@Multae autem aliae naturae deorum ex magnis be-€neficiis eorum non sine causa et a Graeciae sapientissi-€mis et a maioribus nostris constitutae nominataeque €sunt. quicquid enim magnam utilitatem generi adferret €humano, id non sine divina bonitate erga homines fieri €arbitrabantur. itaque tum illud quod erat a deo natum €nomine ipsius dei nuncupabant, ut cum fruges Cererem €appellamus vinum autem Liberum, ex quo illud Te-renti "sine Cerere et Libero friget Venus", tum autem €res ipsa, in qua vis inest maior aliqua, sic appellatur ut €ea ipsa vis nominetur deus, ut Fides ut Mens, quas in €Capitolio dedicatas videmus proxume a M. Aemilio €Scauro, ante autem ab [2A.]2 Atilio Calatino erat Fides €consecrata. vides Virtutis templum vides Honoris a €M. Marcello renovatum, quod multis ante annis erat €bello Ligustico a Q. Maxumo dedicatum. quid Opis €quid Salutis quid Concordiae Libertatis Victoriae; qua-€rum omnium rerum quia vis erat tanta ut sine deo regi €non posset, ipsa res deorum nomen optinuit. quo ex €genere Cupidinis et Voluptatis et Lubentinae Veneris €vocabula consecrata sunt, vitiosarum rerum neque na-€turalium_quamquam Velleius aliter existimat, sed @1 €tamen ea ipsa vitia naturam vehementius saepe pul-sant. Utilitatum igitur magnitudine constituti sunt ei €di qui utilitates quasque gignebant, atque is quidem €nominibus quae paulo ante dicta sunt quae vis sit in €quoque declaratur deo. €@@Suscepit autem vita hominum consuetudoque com-€munis ut beneficiis excellentis viros in caelum fama ac €voluntate tollerent. hinc Hercules hinc Castor et Pollux €hinc Aesculapius hinc Liber etiam (hunc dico Liberum €Semela natum, non eum quem nostri maiores auguste €sancteque Liberum cum Cerere et Libera consecrave-€runt, quod quale sit ex mysteriis intellegi potest; sed €quod ex nobis natos liberos appellamus, idcirco Cerere €nati nominati sunt Liber et Libera, quod in Libera ser-€vant, in Libero non item)_hinc etiam Romulum, quem €quidam eundem esse Quirinum putant. quorum cum €remanerent animi atque aeternitate fruerentur, rite di €sunt habiti, cum et optimi essent et aeterni. @@Alia quoque ex ratione et quidem physica magna €fluxit multitudo deorum, qui induti specie humana fa-€bulas poetis suppeditaverunt, hominum autem vitam €superstitione omni referserunt. atque hic locus a Ze-€none tractatus post a Cleanthe et Chrysippo pluribus €verbis explicatus est. Nam vetus haec opinio Graeciam €opplevit, esse exsectum Caelum a filio Saturno, vinctum autem Saturnum ipsum a filio Iove: physica ratio non €inelegans inclusa est in impias fabulas. caelestem enim €altissimam aetheriamque naturam id est igneam, quae €per sese omnia gigneret, vacare voluerunt ea parte cor- @1 €poris quae coniunctione alterius egeret ad procrean-€dum. Saturnum autem eum esse voluerunt qui cursum €et conversionem spatiorum ac temporum contineret. €qui deus Graece id ipsum nomen habet: $*KRO/NOS& enim €dicitur, qui est idem $XRO/NOS& id est spatium temporis. €Saturnus autem est appellatus quod saturaretur annis; €ex se enim natos comesse fingitur solitus, quia consu-€mit aetas temporum spatia annisque praeteritis insatu-€rabiliter expletur. vinctus autem a Iove, ne inmodera-€tos cursus haberet, atque ut eum siderum vinclis alli-€garet. sed ipse Iuppiter, id est iuvans pater, quem con-€versis casibus appellamus a iuvando Iovem, a poetis €"pater divomque hominumque" dicitur, a maioribus au-€tem nostris optumus maxumus, et quidem ante optimus €id est beneficentissimus quam maximus, quia maius €est certeque gratius prodesse omnibus quam opes mag-nas habere_hunc igitur Ennius, ut supra dixi, nun-€cupat ita dicens "aspice hoc sublime candens, quem in-€vocant omnes Iovem" planius quam alio loco idem "cui €quod in me est exsecrabor hoc quod lucet quicquid est"; €hunc etiam augures nostri cum dicunt "Iove fulgente €tonante": dicunt enim "caelo fulgente et tonante". Euri-€pides autem ut multa praeclare sic hoc breviter: €@@@@"vides sublime fusum immoderatum aethera, €@@@@qui terram tenero circumiectu amplectitur: €@@@@hunc summum habeto divum, hunc perhibeto Iovem". Aer autem, ut Stoici disputant, interiectus inter mare @1 €et caelum Iunonis nomine consecratur, quae est soror €et coniux Iovis, quod [2ei]2 et similitudo est aetheris et €cum eo summa coniunctio. effeminarunt autem eum €Iunonique tribuerunt, quod nihil est eo mollius. sed €Iunonem a iuvando credo nominatam. Aqua restabat €et terra, ut essent ex fabulis tria regna divisa. datum €est igitur Neptuno alterum, Iovis ut volumus fratri, ma-€ritimum omne regnum, nomenque productum ut Portu-€nus a porta sic Neptunus a nando, paulum primis litte-€ris immutatis. Terrena autem vis omnis atque natura €Diti patri dedicata est, qui dives ut apud Graecos $*PLOU/-€$TWN&, quia et recidunt omnia in terras et oriuntur e €terris. %Cui Proserpinam (quod Graecorum nomen est, €ea enim est quae $*PERSEFO/NH& Graece nominatur)_quam €frugum semen esse volunt absconditamque quaeri a matre fingunt. Mater autem est a gerendis frugibus €Ceres tamquam geres, casuque prima littera itidem im-€mutata ut a Graecis; nam ab illis quoque $*DHMH/THR €quasi $GH= MH/THR& nominata est. Iam qui magna verteret €Mavors, Minerva autem quae vel minueret vel mina-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜Ã†retur. Cumque in omnibus rebus vim haberent maxu-€mam prima et extrema, principem in sacrificando €Ianum esse voluerunt, quod ab eundo nomen est duc-€tum, ex quo transitiones perviae iani foresque in li-€minibus profanarum aedium ianuae nominantur. Nam €Vestae nomen a Graecis (ea est enim quae ab illis €$*(ESTI/A& dicitur); vis autem eius ad aras et focos per-€tinet, itaque in ea dea, quod est rerum custos intuma- @1 rum, omnis et precatio et sacrificatio extrema est. Nec €longe absunt ab hac vi di Penates, sive a penu ducto €nomine (est enim omne quo vescuntur homines penus) €sive ab eo quod penitus insident; ex quo etiam pene-€trales a poetis vocantur. Iam Apollinis nomen est €Graecum. quem solem esse volunt, Dianam autem et €lunam eandem esse putant, cum sol dictus sit vel quia €solus ex omnibus sideribus est tantus vel quia cum est €exortus obscuratis omnibus solus apparet, luna a lu-€cendo nominata sit; eadem est enim Lucina, itaque €ut apud Graecos Dianam eamque Luciferam sic apud €nostros Iunonem Lucinam in pariendo invocant. quae €eadem Diana Omnivaga dicitur non a venando sed quod in septem numeratur tamquam vagantibus; Diana €dicta quia noctu quasi diem efficeret. adhibetur autem €ad partus, quod i maturescunt aut septem non num-€quam aut ut plerumque novem lunae cursibus, qui €quia mensa spatia conficiunt menses nominantur; con-€cinneque ut multa Timaeus, qui cum in historia di-€xisset qua nocte natus Alexander esset eadem Dianae €Ephesiae templum deflagravisse, adiunxit minime id €esse mirandum, quod Diana quom in partu Olympia-€dis adesse voluisset afuisset domo. Quae autem dea €ad res omnes veniret Venerem nostri nominaverunt, @1 €atque ex ea potius venustas quam Venus ex venus-€tate. @@Videtisne igitur ut a physicis rebus bene atque uti-€liter inventis tracta ratio sit ad commenticios et fictos €deos. Quae res genuit falsas opiniones erroresque tur-€bulentos et superstitiones paene aniles. et formae enim €nobis deorum et aetates et vestitus ornatusque noti €sunt, genera praeterea coniugia cognationes, omniaque €traducta ad similitudinem inbecillitatis humanae. nam €et perturbatis animis inducuntur: accepimus enim €deorum cupiditates aegritudines iracundias; nec vero, €ut fabulae ferunt, bellis proeliisque caruerunt, nec so-€lum ut apud Homerum cum duo exercitus contrarios €alii dei ex alia parte defenderent, sed etiam ut cum €Titanis ut cum Gigantibus sua propria bella gesserunt. €haec et dicuntur et creduntur stultissime et plena sunt futtilitatis summaeque levitatis. Sed tamen is fabulis €spretis ac repudiatis deus pertinens per naturam cuius-€que rei, per terras Ceres per maria Neptunus alii per €alia, poterunt intellegi qui qualesque sint quoque eos €nomine consuetudo nuncupaverit. Quos deos et vene-€rari et colere debemus. cultus autem deorum est optu-€mus idemque castissimus atque sanctissimus plenissi-€musque pietatis, ut eos semper pura integra incorrupta €et mente et voce veneremur. non enim philosophi so- @1 €lum verum etiam maiores nostri superstitionem a reli-gione separaverunt. nam qui totos dies precabantur et €immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent, super-€stitiosi sunt appellati, quod nomen patuit postea la-€tius; qui autem omnia quae ad cultum deorum pertine-€rent diligenter retractarent et tamquam relegerent, [2i]2 €sunt dicti religiosi ex relegendo, [2tamquam]2 elegantes €ex eligendo, [tamquam] [2ex]2 diligendo diligentes, ex €intellegendo intellegentes; his enim in verbis omnibus €inest vis legendi eadem quae in religioso. ita factum €est in superstitioso et religioso alterum vitii nomen €alterum laudis. Ac mihi videor satis et esse deos €et quales essent ostendisse. @@Proximum est ut doceam deorum providentia mun-€dum administrari. magnus sane locus est et a vestris €Cotta vexatus, ac nimirum vobiscum omne certamen €est. Nam vobis Vellei minus notum est quem ad €modum quidque dicatur; vestra enim solum legitis €vestra amatis, ceteros causa incognita condemnatis. €velut a te ipso hesterno die dictumst anum fatidicam €Pronoean a Stoicis induci id est Providentiam. quod eo €errore dixisti, quia existumas ab is providentiam fingi €quasi quandam deam singularem, quae mundum om-nem gubernet et regat. sed id praecise dicitur: ut, si @1 €quis dicat Atheniensium rem publicam consilio regi, €desit illud "Arii pagi", sic, cum dicimus providentia €mundum administrari, deesse arbitrato "deorum", plene €autem et perfecte sic dici existumato, providentia €deorum mundum administrari. Ita salem istum, quo €caret vestra natio, in inridendis nobis nolitote con-€sumere, et mercule si me audiatis ne experiamini qui-€dem; non decet non datum est non potestis. nec vero €hoc in te unum convenit moribus domesticis ac nos-€trorum hominum urbanitate limatum, sed cum in reli-€quos vestros tum in eum maxime qui ista peperit, ho-€minem sine arte sine litteris, insultantem in omnes, €sine acumine ullo sine auctoritate sine lepore. @@Dico igitur providentia deorum mundum et omnes €mundi partes et initio constitutas esse et omni tempore €administrari. Eamque disputationem tris in partes €nostri fere dividunt. quarum prima pars est quae duci-€tur ab ea ratione quae docet esse deos; quo concesso €confitendum est eorum consilio mundum administrari. €secunda est autem quae docet omnes res subiectas esse €naturae sentienti ab eaque omnia pulcherrume geri; €quo constituto sequitur ab animantibus principiis eam €esse generatam. tertius est locus qui ducitur ex ad-€miratione rerum caelestium atque terrestrium. @@Primum igitur aut negandum est esse deos, quod €et Democritus simulacra et Epicurus imagines indu-€cens quodam pacto negat, aut qui deos esse concedant €is fatendum est eos aliquid agere idque praeclarum; €nihil est autem praeclarius mundi administratione; @1 €deorum igitur consilio administratur. Quod si aliter €est, aliquid profecto sit necesse est melius et maiore €vi praeditum quam deus, quale id cumque est, sive €inanima natura sive necessitas vi magna incitata haec pulcherrima opera efficiens quae videmus; non est igi-€tur natura deorum praepotens neque excellens, si qui-€dem ea subiecta est ei vel necessitati vel naturae, qua €caelum maria terrae regantur. nihil est autem prae-€stantius deo; ab eo igitur mundum necesse est regi; €nulli igitur est naturae oboediens aut subiectus deus; €omnem ergo regit ipse naturam. Etenim si conce-€dimus intellegentes esse deos, concedimus etiam pro-€videntes et rerum quidem maxumarum. ergo utrum €ignorant quae res maxumae sint quoque eae modo €tractandae et tuendae, an vim non habent qua tantas €res sustineant et gerant? at et ignoratio rerum aliena €naturae deorum est, et sustinendi muneris propter in-€becillitatem difficultas minime cadit in maiestatem €deorum. ex quo efficitur id quod volumus, deorum providentia mundum administrari. Atqui necesse est €cum sint di (si modo sunt, ut profecto sunt) animantis €esse, nec solum animantes sed etiam rationis com-€potes inter seque quasi civili conciliatione et societate €coniunctos, unum mundum ut communem rem publi-cam atque urbem aliquam regentis. sequitur ut eadem €sit in is quae humano in genere ratio, eadem veritas €utrobique sit eademque lex, quae est recti praeceptio €pravique depulsio. ex quo intellegitur prudentiam quo-€que et mentem a deis ad homines pervenisse (ob eam-€que causam maiorum institutis Mens Fides Virtus Con-€cordia consecratae et publice dedicatae sunt; quae qui €convenit penes deos esse negare, cum eorum augusta @1 €et sancta simulacra veneremur: quod si inest in ho-€minum genere mens fides virtus concordia, unde haec €in terram nisi ab superis defluere potuerunt?), cumque €sint in nobis consilium ratio prudentia, necesse est €deos haec ipsa habere maiora, nec habere solum sed etiam his uti in maxumis et optumis rebus. nihil autem €nec maius nec melius mundo; necesse est ergo eum €deorum consilio et providentia administrari. Postremo €cum satis docuerimus hos esse deos, quorum insignem €vim et inlustrem faciem videremus, solem dico et lu-€nam et vagas stellas et inerrantes et caelum et mundum €ipsum et earum rerum vim quae inessent in omni þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜Ðˆˆmundo cum magno usu et commoditate generis hu-€mani, efficitur omnia regi divina mente atque pruden-€tia. Ac de prima quidem parte satis dictum est. @@Sequitur ut doceam omnia subiecta esse naturae, €eaque ab ea pulcherrime geri. Sed quid sit ipsa na-€tura explicandum est ante breviter, quo facilius id €quod docere volumus intellegi possit. namque alii €naturam esse censent vim quandam sine ratione cien-€tem motus in corporibus necessarios, alii autem vim €participem rationis atque ordinis tamquam via pro-€gredientem declarantemque quid cuiusque rei causa €efficiat quid sequatur, cuius sollertiam nulla ars nulla €manus nemo opifex consequi possit imitando; seminis €enim vim esse tantam, ut id, quamquam sit perexi-€guum, tamen, si inciderit in concipientem conprenden-€temque naturam nanctumque sit materiam qua ali €augerique possit, ita fingat et efficiat in suo quidque €genere, partim ut tantum modo per stirpes alantur €suas, partim ut moveri etiam et sentire et appetere possint et ex sese similia sui gignere. Sunt autem qui @1 €omnia naturae nomine appellent, ut Epicurus qui ita €dividit, omnium quae sint naturam esse corpora et €inane quaeque is accidant. Sed nos cum dicimus na-€tura constare administrarique mundum, non ita di-€cimus ut glaebam aut fragmentum lapidis aut aliquid €eius modi nulla cohaerendi natura, sed ut arborem €ut animal, in quibus nulla temeritas sed ordo apparet €et artis quaedam similitudo. @@Quod si ea quae a terra stirpibus continentur arte €naturae vivunt et vigent, profecto ipsa terra eadem €vi continetur arte naturae, quippe quae gravidata €seminibus omnia pariat et fundat ex sese, stirpes am-€plexa alat et augeat ipsaque alatur vicissim a superis €externisque naturis; eiusdemque exspirationibus et aer €alitur et aether et omnia supera. Ita si terra natura €tenetur et viget, eadem ratio in reliquo mundo est; €stirpes enim terrae inhaerent, animantes autem adspi-€ratione aeris sustinentur; ipseque aer nobiscum videt €nobiscum audit nobiscum sonat, nihil enim eorum sine €eo fieri potest; quin etiam movetur nobiscum, qua-€cumque enim imus qua movemur videtur quasi locum dare et cedere. quaeque in medium locum mundi, qui €est infimus, et quae a medio in superum quaeque con-€versione rutunda circum medium feruntur, ea continen-€tem mundi efficiunt unamque naturam. Et cum quat-€tuor genera sint corporum, vicissitudine eorum mundi €continuata natura est. nam ex terra aqua ex aqua oritur €aer ex aere aether, deinde retrorsum vicissim ex aethere €aer inde aqua ex aqua terra infima. sic naturis is ex €quibus omnia constant sursus deorsus ultro citro com-meantibus mundi partium coniunctio continetur. Quae €aut sempiterna sit necessest hoc eodem ornatu quem €videmus, aut certe perdiuturna, permanens ad longin- @1 €quum et inmensum paene tempus. quorum utrumvis €ut sit, sequitur natura mundum administrari. Quae €enim classium navigatio aut quae instructio exercitus €aut, rursus ut ea quae natura efficit conferamus, quae €procreatio vitis aut arboris, quae porro animantis fi-€gura conformatioque membrorum tantam naturae sol-€lertiam significat quantam ipse mundus? aut igitur nihil €est quod sentiente natura regatur, aut mundum regi confitendum est. Etenim qui reliquas naturas omnes €earumque semina contineat, qui potest ipse non natura €administrari; ut, si qui dentes et pubertatem natura €dicat existere, ipsum autem hominem cui ea existant €non constare natura, non intellegat ea quae ecferant €aliquid ex sese perfectiores habere naturas quam ea €quae ex his efferantur. omnium autem rerum quae €natura administrantur seminator et sator et parens ut €ita dicam atque educator et altor est mundus omniaque €sicut membra et partes suas nutricatur et continet. €quod si mundi partes natura administrantur, necesse €est mundum ipsum natura administrari. Cuius quidem €administratio nihil habet in se quod reprehendi possit; €ex his enim naturis quae erant quod effici optimum potuit effectum est. doceat ergo aliquis potuisse me-€lius; sed nemo umquam docebit, et si quis corrigere €aliquid volet aut deterius faciet aut id quod fieri [2non]2 €potuerit desiderabit. €@@Quod si omnes mundi partes ita constitutae sunt ut €neque ad usum meliores potuerint esse neque ad €speciem pulchriores, videamus utrum ea fortuitane sint €an eo statu quo cohaerere nullo modo potuerint nisi €sensu moderante divinaque providentia. Si igitur me-€liora sunt ea quae natura quam illa quae arte per- @1 €fecta sunt nec ars efficit quicquam sine ratione, ne €natura quidem rationis expers est habenda. Qui igitur €convenit, signum aut tabulam pictam cum aspexeris, €scire adhibitam esse artem, cumque procul cursum na-€vigii videris, non dubitare quin id ratione atque arte €moveatur, aut cum solarium vel descriptum vel ex €aqua contemplere, intellegere declarari horas arte non €casu, mundum autem, qui et has ipsas artes et earum €artifices et cuncta conplectatur, consilii et rationis esse expertem putare. quod si in Scythiam aut in Brittan-€niam sphaeram aliquis tulerit hanc quam nuper famili-€aris noster effecit Posidonius, cuius singulae conver-€siones idem efficiunt in sole et in luna et in quinque €stellis errantibus quod efficitur in caelo singulis diebus €et noctibus, quis in illa barbaria dubitet quin ea €sphaera sit perfecta ratione; hi autem dubitant de €mundo, ex quo et oriuntur et fiunt omnia, casune ipse €sit effectus aut necessitate aliqua an ratione ac mente €divina, et Archimedem arbitrantur plus valuisse in imi-€tandis sphaerae conversionibus quam naturam in effi-€ciendis; praesertim cum multis partibus sint illa per-fecta quam haec simulata sollertius. utque ille apud €Accium pastor, qui navem numquam ante vidisset, ut €procul divinum et novum vehiculum Argonautarum e €monte conspexit, primo admirans et perterritus hoc €modo loquitur: €@@@@"tanta moles labitur €@@@@fremibunda ex alto ingenti sonitu et spiritu: €@@@@prae se undas volvit, vertices vi suscitat, €@@@@ruit prolapsa, pelagus respergit reflat; @1 €@@@@ita dum interruptum credas nimbum volvier, €@@@@dum quod sublime ventis expulsum rapi €@@@@saxum aut procellis, vel globosos turbines €@@@@existere ictos undis concursantibus_ €@@@@nisi quas terrestres pontus strages conciet €@@@@aut forte Triton fuscina evertens specus €@@@@subter radices penitus undanti in freto €@@@@molem ex profundo saxeam ad caelum eruit": €dubitat primo quae sit ea natura quam cernit ignotam; €idemque iuvenibus visis auditoque nautico cantu: €"sicut %inciti atque alacres rostris perfremunt delphini" €_item alia multa_ €@@@@"Silvani melo €@@@@consimilem ad aures cantum et auditum refert" _ergo ut hic primo aspectu inanimum quiddam sensu-€que vacuum se putat cernere, post autem signis cer-€tioribus quale sit id de quo dubitaverat incipit suspi-€cari, sic philosophi debuerunt, si forte eos primus €aspectus mundi conturbaverat, postea cum vidissent €motus eius finitos et aequabiles omniaque ratis ordini-€bus moderata inmutabilique constantia, intellegere in-€esse aliquem non solum habitatorem in hac caelesti ac €divina domo sed etiam rectorem et moderatorem et €tamquam architectum tanti operis tantique muneris. €@@Nunc autem mihi videntur ne suspicari quidem quan-€ta sit admirabilitas caelestium rerum atque terrestrium. @@Principio enim terra sita in media parte mundi cir-€cumfusa undique est hac animali spirabilique natura @1 €cui nomen est aer_Graecum illud quidem sed per-€ceptum iam tamen usu a nostris; tritum est enim pro €Latino. hunc rursus amplectitur inmensus aether, qui €constat ex altissimis ignibus (mutuemur hoc quoque €verbum, dicaturque tam aether Latine quam dicitur aer, €etsi interpretatur Pacuvius: "hoc, quod memoro, nostri €caelum Grai perhibent aethera"_quasi vero non €Graius hoc dicat. "at Latine loquitur." si quidem nos €non quasi Graece loquentem audiamus; docet idem alio loco: "Graiugena: de isto aperit ipsa oratio")_sed ad €maiora redeamus. ex aethere igitur innumerabiles €flammae siderum existunt, quorum est princeps sol €omnia clarissima luce conlustrans, multis partibus €maior atque amplior quam terra universa, deinde re-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜Ü†liqua sidera magnitudinibus inmensis. atque hi tanti €ignes tamque multi non modo nihil nocent terris re-€busque terrestribus, sed ita prosunt ut si mota loco sint €conflagrare terras necesse sit a tantis ardoribus mo-€deratione et temperatione sublata. @@Hic ego non mirer esse quemquam qui sibi persua-€deat corpora quaedam solida atque individua vi et gra-€vitate ferri mundumque effici ornatissimum et pulcher-€rimum ex eorum corporum concursione fortuita? hoc €qui existimat fieri potuisse, non intellego cur non idem €putet, si innumerabiles unius et viginti formae littera-€rum vel aureae vel qualeslibet aliquo coiciantur, posse €ex is in terram excussis annales Enni ut deinceps legi €possint effici; quod nescio an ne in uno quidem ver-su possit tantum valere fortuna. isti autem quem ad €modum adseverant ex corpusculis non colore non qua-€litate aliqua (quam $POIO/THTA& Graeci vocant) non sensu €praeditis sed concurrentibus temere atque casu mun-€dum esse perfectum, vel innumerabiles potius in omni @1 €puncto temporis alios nasci alios interire: quod si mun-€dum efficere potest concursus atomorum, cur porticum €cur templum cur domum cur urbem non potest, quae €sunt minus operosa; et multa quidem faciliora. certe €ita temere de mundo effuttiunt, ut mihi quidem num-€quam hunc admirabilem caeli ornatum (qui locus est proxumus) suspexisse videantur. Praeclare ergo Aris-€toteles "Si essent" inquit "qui sub terra semper habita-€vissent bonis et inlustribus domiciliis, quae essent or-€nata signis atque picturis instructaque rebus his om-€nibus quibus abundant i qui beati putantur, nec tamen €exissent umquam supra terram, accepissent autem fama €et auditione esse quoddam numen et vim deorum, €deinde aliquo tempore patefactis terrae faucibus ex €illis abditis sedibus evadere in haec loca quae nos in-€colimus atque exire potuissent: cum repente terram et €maria caelumque vidissent, nubium magnitudinem ven-€torumque vim cognovissent aspexissentque solem eius-€que cum magnitudinem pulchritudinemque tum etiam €efficientiam cognovissent, quod is diem efficeret toto €caelo luce diffusa, cum autem terras nox opacasset tum €caelum totum cernerent astris distinctum et ornatum €lunaeque luminum varietatem tum crescentis tum se-€nescentis, eorumque omnium ortus et occasus atque in €omni aeternitate ratos inmutabilesque cursus_quae €cum viderent, profecto et esse deos et haec tanta opera deorum esse arbitrarentur". atque haec quidem ille; €nos autem tenebras cogitemus tantas quantae quondam €eruptione Aetnaeorum ignium finitimas regiones obs-€curavisse dicuntur, ut per biduum nemo hominem €homo agnosceret, cum autem tertio die sol inluxisset €tum ut revixisse sibi viderentur: quod si hoc idem ex €aeternis tenebris contingeret ut subito lucem aspicere- @1 €mus, quaenam species caeli videretur? sed adsiduitate €cotidiana et consuetudine oculorum adsuescunt animi, €neque admirantur neque requirunt rationes earum re-€rum quas semper vident, proinde quasi novitas nos €magis quam magnitudo rerum debeat ad exquirendas causas excitare. Quis enim hunc hominem dixerit, qui, €cum tam certos caeli motus tam ratos astrorum ordines €tamque inter se omnia conexa et apta viderit, neget in €his ullam inesse rationem eaque casu fieri dicat, quae €quanto consilio gerantur nullo consilio adsequi possu-€mus. an, cum machinatione quadam moveri aliquid vi-€demus, ut sphaeram ut horas ut alia permulta, non du-€bitamus quin illa opera sint rationis, cum autem im-€petum caeli cum admirabili celeritate moveri vertique €videamus constantissime conficientem vicissitudines €anniversarias cum summa salute et conservatione re-€rum omnium, dubitamus quin ea non solum ratione €fiant sed etiam excellenti divinaque ratione? @@Licet enim iam remota subtilitate disputandi ocu-€lis quodam modo contemplari pulchritudinem rerum €earum quas divina providentia dicimus constitutas. €@@Ac principio terra universa cernatur, locata in me-€dia sede mundi, solida et globosa et undique ipsa in €sese nutibus suis conglobata, vestita floribus herbis €arboribus frugibus, quorum omnium incredibilis mul-€titudo insatiabili varietate distinguitur. adde huc fon-€tum gelidas perennitates, liquores perlucidos amnium, €riparum vestitus viridissimos, speluncarum concavas €altitudines, saxorum asperitates, inpendentium mon-€tium altitudines inmensitatesque camporum; adde €etiam reconditas auri argentique venas infinitamque vim marmoris. quae vero et quam varia genera bes- @1 €tiarum vel cicurum vel ferarum, qui volucrium lapsus €atque cantus, qui pecudum pastus, quae vita silves-€trium. quid iam de hominum genere dicam, qui quasi €cultores terrae constituti non patiuntur eam nec inma-€nitate beluarum efferari nec stirpium asperitate vas-€tari, quorumque operibus agri insulae litoraque collu-€cent distincta tectis et urbibus. quae si ut animis sic €oculis videre possemus, nemo cunctam intuens terram €de divina ratione dubitaret. @@At vero quanta maris est pulchritudo, quae species €universi, quae multitudo et varietas insularum, quae €amoenitates orarum ac litorum, quot genera quamque €disparia partim submersarum partim fluitantium et in-€nantium beluarum partim ad saxa nativis testis in-€haerentium. ipsum autem mare sic terram appetens li-€toribus eludit, ut una ex duabus naturis conflata vi-€deatur. @@Exin mari finitumus aer die et nocte distinguitur, is-€que tum fusus et extenuatus sublime fertur, tum autem €concretus in nubes cogitur umoremque colligens terram €auget imbribus, tum effluens huc et illuc ventos efficit. €idem annuas frigorum et calorum facit varietates, €idemque et volatus alitum sustinet et spiritu ductus €alit et sustentat animantes. €@@Restat ultimus et a domiciliis nostris altissimus om-€nia cingens et coercens caeli complexus, qui idem €aether vocatur, extrema ora et determinatio mundi, in €quo cum admirabilitate maxima igneae formae cursus ordinatos definiunt. E quibus sol, cuius magnitudine @1 €multis partibus terra superatur, circum eam ipsam vol-€vitur, isque oriens et occidens diem noctemque conficit €et modo accedens tum autem recedens binas in singulis €annis reversiones ab extremo contrarias facit, quarum €in intervallo tum quasi tristitia quadam contrahit ter-€ram tum vicissim laetificat ut cum caelo hilarata vi-deatur. Luna autem, quae est, ut ostendunt mathema-€tici, maior quam dimidia pars terrae, isdem spatiis va-€gatur quibus sol, sed tum congrediens cum sole tum €degrediens et eam lucem quam a sole accepit mittit in €terras et varias ipsa lucis mutationes habet, atque etiam €tum subiecta atque opposita soli radios eius et lumen €obscurat, tum ipsa incidens in umbram terrae, cum est €e regione solis, interpositu interiectuque terrae repente €deficit. Isdemque spatiis eae stellae quas vagas dici-€mus circum terram feruntur eodemque modo oriuntur €et occidunt, quarum motus tum incitantur tum retar-dantur, saepe etiam insistunt, quo spectaculo nihil po-€test admirabilius esse nihil pulchrius. Sequitur stella-€rum inerrantium maxima multitudo, quarum ita de-€scripta distinctio est, ut ex notarum figurarum simili-€tudine nomina invenerint.' €@@Atque hoc loco me intuens 'Utar' inquit 'carminibus €Arateis, quae a te admodum adulescentulo conversa ita €me delectant quia Latina sunt, ut multa ex is memoria €teneam. Ergo, ut oculis adsidue videmus, sine ulla €mutatione aut varietate €@@@@"cetera labuntur celeri caelestia motu €@@@@cum caeloque simul noctesque diesque feruntur", quorum contemplatione nullius expleri potest animus €naturae constantiam videre cupientis. €@@@@"extremusque adeo duplici de cardine vertex €@@@@dicitur esse polus." @1 €Hunc circum Arctoe duae feruntur numquam occidentes. €@@@@"ex is altera apud Graios Cynosura vocatur, €@@@@altera dicitur esse Helice", €cuius quidem clarissimas stellas totis noctibus cerni-€mus, quas €@@@@"nostri Septem soliti vocitare Triones"; paribusque stellis similiter distinctis eundem caeli ver-€ticem lustrat parva Cynosura. €@@@@"hac fidunt duce nocturna Phoenices in alto. €@@@@sed prior illa magis stellis distincta refulget €@@@@et late prima confestim a nocte videtur. þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜ê†@@@@haec vero parva est, sed nautis usus in hac est; €@@@@nam cursu interiore brevi convertitur orbe." €Et quo sit earum stellarum admirabilior aspectus, €@@@@"has inter veluti rapido cum gurgite flumen €@@@@torvus Draco serpit supter supraque revolvens €@@@@sese conficiensque sinus e corpore flexos". eius cum totius est praeclara species [2tum]2 in primis €aspicienda est figura capitis atque ardor oculorum: €@@@@"huic non una modo caput ornans stella relucet, €@@@@verum tempora sunt duplici fulgore notata €@@@@e trucibusque oculis duo fervida lumina flagrant €@@@@atque uno mentum radianti sidere lucet; €@@@@opstipum caput, a[2t]2 tereti cervice reflexum €@@@@optutum in cauda maioris figere dicas". et relicum quidem corpus Draconis totis noctibus cernimus, €@@@@"hoc caput hic paulum sese subitoque recondit, €@@@@ortus ubi atque obitus parti admiscetur in una". @1 €Id autem caput attingens €@@@@"defessa velut maerentis imago €@@@@vertitur", €quam quidem Graeci €@@@@"Engonasin vocitant, genibus quia nixa feratur". €@@@@"hic illa eximio posita est fulgore Corona." €Atque haec quidem a tergo, propter caput autem An-€guitenens, @@@@"quem claro perhibent Ophiuchum nomine Graii". €@@@@"hic pressu duplici palmarum continet Anguem, €@@@@atque eius ipse manet religatus corpore torto; €@@@@namque virum medium Serpens sub pectora cingit. €@@@@ille tamen nitens graviter vestigia ponit €@@@@atque oculos urget pedibus pectusque Nepai." €Septentriones autem sequitur €@@@@"Arctophylax, vulgo qui dicitur esse Bootes, €@@@@quod quasi temone adiunctam prae se quatit Arctum". Dein quae sequuntur: "huic" enim Booti €@@@@"subter praecordia fixa videtur €@@@@stella micans radiis, Arcturus nomine claro"; €cuius [2pedibus]2 subiecta fertur €@@@@"Spicum inlustre tenens splendenti corpore Virgo". €Atque ita demetata signa sunt, ut in tantis descrip-€tionibus divina sollertia appareat: €@@@@"et Natos Geminos invisses sub caput Arcti; €@@@@subiectus mediaest Cancer, pedibusque tenetur €@@@@magnus Leo tremulam quatiens e corpore flammam". @1 €Auriga €@@@@"sub laeva Geminorum obductus parte feretur. €@@@@adversum caput huic Helicae truculenta tuetur. €@@@@at Capra laeum umerum clara obtinet." €Tum quae secuntur: €@@@@"verum haec est magno atque inlustri praedita signo, €@@@@contra Haedi exiguum iaciunt mortalibus ignem". €Cuius sub pedibus €@@@@"corniger est valido conixus corpore Taurus". eius caput stellis conspersum est frequentibus; €@@@@"has Graeci stellas Hyadas vocitare suerunt" €a pluendo ($U(/EIN& enim est pluere), nostri imperite Su-€culas, quasi a subus essent non ab imbribus nominatae. €Minorem autem Septentrionem Cepheus passis palmis €[2post]2 terga subsequitur; €@@@@"namque ipsum ad tergum Cynosurae vertitur Arcti". €Hunc antecedit €@@@@"obscura specie stellarum Cassiepia." €@@@@"Hanc autem inlustri versatur corpore propter €@@@@Andromeda aufugiens aspectu maesta parentis." €@@@@"Huic Equos ille iubam quatiens fulgore micanti €@@@@summum contingit caput alvo, stellaque iungens €@@@@una tenet duplices communi lumine formas €@@@@aeternum ex astris cupiens conectere nodum." €@@@@"exin contortis Aries cum cornibus haeret." €quem propter €@@@@"Pisces, quorum alter paulum praelabitur ante €@@@@et magis horriferis aquilonis tangitur auris". @1 Ad pedes Andromedae Perseus describitur, €@@@@"quem summa [2a]2 regione aquilonis flamina pulsant". €cuius €@@@@"propter laeum genum" €@@@@"Vergilias tenui cum luce videbis". €@@@@"inde Fides leviter posita et convexa videtur." €inde €@@@@"est ales Avis lato sub tegmine caeli". €Capiti autem Equi proxima est Aquari dextra totusque €deinceps Aquarius. Tum €@@@@"gelidum valido de pectore frigus anhelans €@@@@corpore semifero magno Capricornus in orbe; €@@@@quem cum perpetuo vestivit lumine Titan, €@@@@brumali flectens contorquet tempore currum". Hic autem aspicitur €@@@@"sese ostendens emergit Scorpios alte €@@@@posteriore trahens flexum vi corporis Arcum". €quem €@@@@"propter nitens pinnis convolvitur Ales". €@@@@"at propter se Aquila ardenti cum corpore portat." €Deinde Delphinus. €@@@@"exinde Orion obliquo corpore nitens". @1 quem subsequens €@@@@"fervidus ille Canis stellarum luce" €refulget. post Lepus subsequitur €@@@@"curriculum numquam defesso corpore sedans €@@@@at Canis ad caudam serpens prolabitur Argo". €@@@@"hanc Aries tegit et squamoso corpore Pisces €@@@@Fluminis inlustri tangentem corpore ripas." €quem longe "serpentem" et manantem aspicies €@@@@"proceraque Vincla videbis, €@@@@quae retinent Pisces caudarum a parte locata" €@@@@"Inde Nepae cernes propter fulgentis acumen €@@@@Aram, quam flatu permulcet spiritus austri." €Propter quae Centaurus €@@@@"cedit Equi partis properans subiungere Chelis. €@@@@hic dextram porgens, quadrupes qua vasta tenetur", €@@@@"tendit et inlustrem truculentus cedit ad Aram. €@@@@Hic sese infernis e partibus erigit Hydra", €cuius longe corpus est fusum, €@@@@"in medioque sinu fulgens Cretera relucet. €@@@@extremam nitens plumato corpore Corvus €@@@@rostro tundit, et hic Geminis est ille sub ipsis €@@@@Ante Canem, Procyon Graio qui nomine fertur". Haec omnis descriptio siderum atque hic tantus caeli @1 €ornatus ex corporibus huc et illuc casu et temere cur-€santibus potuisse effici cuiquam sano videri potest, €aut vero alia quae natura mentis et rationis expers €haec efficere potuit quae non modo ut fierent ratione €eguerunt sed intellegi qualia sint sine summa ratione €non possunt? €@@Nec vero haec solum admirabilia, sed nihil maius €quam quod ita stabilis est mundus atque ita cohaeret, €ad permanendum ut nihil ne excogitari quidem pos-€sit aptius. omnes enim partes eius undique medium €locum capessentes nituntur aequaliter. maxime autem €corpora inter se iuncta permanent cum quasi quodam €vinculo circumdato colligantur; quod facit ea natura €quae per omnem mundum omnia mente et ratione con-€ficiens funditur et ad medium rapit et convertit ex-trema. Quocirca si mundus globosus est ob eamque €causam omnes eius partes undique aequabiles ipsae €per se atque inter se continentur, contingere idem €terrae necesse est, ut omnibus eius partibus in medium €vergentibus (id autem medium infimum in sphaera est) €nihil interrumpat quo labefactari possit tanta conten-€tio gravitatis et ponderum. Eademque ratione mare, €cum supra terram sit, medium tamen terrae locum ex-€petens conglobatur undique aequabiliter, neque redun-dat umquam neque effunditur. Huic autem continens €aer fertur ille quidem levitate sublimi, sed tamen in €omnes partes se ipse fundit; itaque et mari continu-€atus et iunctus est et natura fertur ad caelum, cuius €tenuitate et calore temperatus vitalem et salutarem €spiritum praebet animantibus. Quem complexa summa €pars caeli, quae aetheria dicitur, et suum retinet ar-€dorem tenuem et nulla admixtione concretum et cum €aeris extremitate coniungitur. In aethere autem astra @1 €volvuntur, quae se et nisu suo conglobata continent €et forma ipsa figuraque sua momenta sustentant; sunt €enim rutunda, quibus formis, ut ante dixisse videor, minime noceri potest. Sunt autem stellae natura flam-€meae; quocirca terrae maris aquarum[2que reliqua-€rum]2 vaporibus aluntur is qui a sole ex agris tepefactis €et ex aquis excitantur; quibus altae renovataeque €stellae atque omnis aether effundunt eadem et rursum €trahunt indidem, nihil ut fere intereat aut admodum €paululum, quod astrorum ignis et aetheris flamma con-€sumat. ex quo eventurum nostri putant id de quo €Panaetium addubitare dicebant, ut ad extremum omnis €mundus ignesceret, cum umore consumpto neque terra €ali posset nec remearet aer, cuius ortus aqua omni ex-€hausta esse non posset: ita relinqui nihil praeter ignem, €a quo rursum animante ac deo renovatio mundi fieret atque idem ornatus oreretur. Nolo in stellarum ratione €multus vobis videri, maximeque earum quae errare €dicuntur; quarum tantus est concentus ex dissimilli-€mis motibus, ut, cum summa Saturni refrigeret, media €Martis incendat, is interiecta Iovis inlustret et temperet, €infraque Martem duae soli oboediant, ipse sol mundum €omnem sua luce compleat, ab eoque luna inluminata þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢˜÷ˆˆgraviditates et partus adferat maturitatesque gignendi. €Quae copulatio rerum et quasi consentiens ad mundi @1 €incolumitatem coagmentatio naturae quem non movet, €hunc horum nihil umquam reputavisse certo scio. @@Age ut a caelestibus rebus ad terrestres veniamus, €quid est in his in quo non naturae ratio intellegen-€tis appareat. Principio eorum quae gignuntur e terra €stirpes et stabilitatem dant is quae sustinentur, et e €terra sucum trahunt quo alantur ea quae radicibus €continentur; obducunturque libro aut cortice trunci, €quo sint a frigoribus et caloribus tutiores. iam vero €vites sic claviculis adminicula tamquam manibus ad-€prehendunt atque ita se erigunt ut animantes; quin €etiam a caulibus brassicae, si propter sati sint, ut a €pestiferis et nocentibus refugere dicuntur nec eos ulla €ex parte contingere. @@Animantium vero quanta varietas est, quanta ad eam €rem vis ut in suo quaeque genere permaneat. Quarum €aliae coriis tectae sunt aliae villis vestitae aliae spinis €hirsutae; pluma alias alias squama videmus obduc-€tas, alias esse cornibus armatas, alias habere effugia €pinnarum. Pastum autem animantibus large et copiose €natura eum qui cuique aptus erat comparavit. Enume-€rare possum ad eum pastum capessendum conficien-€dumque quae sit in figuris animantium et quam sollers €subtilisque descriptio partium quamque admirabilis €fabrica membrorum. omnia enim, quae quidem intus €inclusa sunt, ita nata atque ita locata sunt, ut nihil €eorum supervacuaneum sit, nihil ad vitam retinendam non necessarium. Dedit autem eadem natura beluis €et sensum et appetitum, ut altero conatum haberent €ad naturales pastus capessendos, altero secernerent €pestifera a salutaribus. Iam vero alia animalia gra-€diendo alia serpendo ad pastum accedunt, alia volando €alia nando, cibumque partim oris hiatu et dentibus @1 €ipsis capessunt, partim unguium tenacitate arripiunt €partim aduncitate rostrorum, alia sugunt alia carpunt €alia vorant alia mandunt. atque etiam aliorum east €humilitas ut cibum terrestrem rostris facile contingant, quae autem altiora sunt, ut anseres ut cygni ut grues €ut camelli, adiuvantur proceritate collorum; manus €etiam data elephantost, quia propter magnitudinem €corporis difficiles aditus habebat ad pastum. at quibus €bestiis erat is cibus ut %aliis generis escis vescerentur, €aut vires natura dedit aut celeritatem. data est quibus-€dam etiam machinatio quaedam atque sollertia, ut in €araneolis aliae quasi rete texunt, ut si quid inhaeserit €conficiant, aliae autem ut * * ex inopinato observant €et si quid incidit arripiunt idque consumunt. pina vero €(sic enim Graece dicitur) duabus grandibus patula con-€chis cum parva squilla quasi societatem coit compa-€randi cibi; itaque cum pisciculi parvi in concham €hiantem innataverunt, tum admonita [2a]2 squilla pina €morsu comprimit conchas: sic dissimillimis bestiolis communiter cibus quaeritur; in quo admirandum est, €congressune aliquo inter se an iam inde ab ortu natura €ipsa congregatae sint. Est etiam admiratio non nulla €in bestiis aquatilibus is quae gignuntur in terra; veluti €crocodili fluviatilesque testudines quaedamque serpen-€tes ortae extra aquam simul ac primum niti possunt €aquam persequuntur. quin etiam anitum ova gallinis €saepe supponimus; e quibus pulli orti primo aluntur €ab his ut a matribus, a quibus exclusi fotique sunt, €deinde eas relinquunt et effugiunt sequentes, cum pri- @1 €mum aquam quasi naturalem domum videre potuerunt: €tantam ingenuit animantibus conservandi sui natura €custodiam. Legi etiam scriptum, esse avem quandam €quae platalea nominaretur; eam sibi cibum quaerere €advolantem ad eas avis quae se in mari mergerent, €quae cum emersissent piscemque cepissent usque eo €premere earum capita mordicus, dum illae captum €amitterent, in quod ipsa invaderet. eademque haec avis €scribitur conchis se solere complere, eas cum stomachi €calore concoxerit evomere, atque ita eligere ex his quae sunt esculenta. Ranae autem marinae dicuntur obruere €sese harena solere et moveri prope aquam, ad quas €quasi ad escam pisces cum accesserint confici a ranis €atque consumi. Miluo est quoddam bellum quasi na-€turale cum corvo; ergo alter alterius ubicumque nanc-€tus est ova frangit. Illud vero (ab Aristotele animad-€versum, a quo pleraque) quis potest non mirari: grues €cum loca calidiora petentes maria transmittant trian-€guli efficere formam; eius autem summo angulo aer ab €is adversus pellitur, deinde sensim ab utroque latere €tamquam remis ita pinnis cursus avium levatur; basis €autem trianguli, quam efficiunt grues, ea tamquam a €puppi ventis adiuvatur; eaeque in tergo praevolantium €colla et capita reponunt; quod quia ipse dux facere €non potest, quia non habet ubi nitatur, revolat ut ipse €quoque quiescat, in eius locum succedit ex his quae €adquierunt, eaque vicissitudo in omni cursu conser-vatur. Multa eius modi proferre possum, sed genus €ipsum videtis. Iam vero illa etiam notiora, quanto se €opere custodiant bestiae, ut in pastu circumspectent, €ut in cubilibus delitiscant. Atque illa mirabilia, quod €_ea quae nuper id est paucis ante saeclis medicorum @1 €ingeniis reperta sunt_vomitione canes, purgando autem €alvo se ibes Aegyptiae curant. auditum est pantheras, €quae in barbaria venenata carne caperentur, remedium €quoddam habere, quo cum essent usae non morerentur, €capras autem in Creta feras, cum essent confixae vene-€natis sagittis, herbam quaerere quae dictamnus voca-€retur, quam cum gustavissent sagittas excidere dicunt e corpore; cervaeque paulo ante partum perpurgant €se quadam herbula quae seselis dicitur. Iam illa cer-€nimus, ut contra vim et metum suis se armis quaeque €defendat: cornibus tauri, apri dentibus, cursu leones, €aliae fuga se aliae occultatione tutantur, atramenti €effusione saepiae torpore torpedines, multae etiam in-€sectantes odoris intolerabili foeditate depellunt. €@@Ut vero perpetuus mundi esset ornatus, magna ad-€hibita cura est a providentia deorum, ut semper essent €et bestiarum genera et arborum omniumque rerum €quae a terra stirpibus continerentur; quae quidem €omnia eam vim seminis habent in se ut ex uno plura €generentur. Idque semen inclusum est in intuma parte €earum bacarum quae ex quaque stirpe funduntur, is-€demque seminibus et homines adfatim vescuntur et €terrae eiusdem generis stirpium renovatione conplen-tur. Quid loquar quanta ratio in bestiis ad perpetuam €conservationem earum generis appareat? nam primum €aliae mares aliae feminae sunt, quod perpetuitatis €causa machinata natura est, deinde partes corporis et €ad procreandum et ad concipiendum aptissimae, et in €mari et in femina commiscendorum corporum mirae li-€bidines, cum autem in locis semen insedit rapit om-€nem fere cibum ad sese eoque saeptum fingit animal; @1 €quod cum ex utero elapsum excidit, in is animantibus €quae lacte aluntur omnis fere cibus matrum lactescere €incipit, eaque quae paulo ante nata sunt sine magistro €duce natura mammas adpetunt earumque ubertate sa-€turantur. atque ut intellegamus nihil horum esse for-€tuitum et haec omnia esse opera providae sollertisque €naturae, quae multiplices fetus procreant, ut sues ut €canes, is mammarum data est multitudo, quas easdem paucas habent eae bestiae quae pauca gignunt. Quid €dicam quantus amor bestiarum sit in educandis custo-€diendisque is quae procreaverunt, usque ad eum finem €dum possint se ipsa defendere. etsi pisces, ut aiunt, €ova cum genuerunt relinquunt, facile enim illa aqua et €sustinentur et fetum fundunt; testudines autem et cro-€codilos dicunt, cum in terra partum ediderint, obruere €ova, deinde discedere: ita et nascuntur et educantur €ipsa per sese. iam gallinae avesque reliquae et quietum €requirunt ad pariendum locum et cubilia sibi nidosque €construunt eosque quam possunt mollissume subster-€nunt, ut quam facillume ova serventur; e quibus pullos €cum excuderunt ita tuentur ut et pinnis foveant ne €frigore laedantur et si est calor a sole se opponant; €cum autem pulli pinnulis uti possunt, tum volatus €eorum matres prosequuntur, reliqua cura liberantur. Accedit etiam ad non nullorum animantium et earum þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢›‚‚rerum quas terra gignit conservationem et salutem ho-€minum etiam sollertia et diligentia. nam multae et €pecudes et stirpes sunt quae sine procuratione homi-€num salvae esse non possunt. €@@Magnae etiam oportunitates ad cultum hominum at-€que abundantiam aliae aliis in locis reperiuntur. €Aegyptum Nilus inrigat, et cum tota aestate obrutam €oppletamque tenuit tum recedit mollitosque et obli- @1 €matos agros ad serendum relinquit. Mesopotamiam €fertilem efficit Euphrates, in quam quotannis quasi no-€vos agros invehit. Indus vero, qui est omnium flumi-€num maximus, non aqua solum agros laetificat et miti-€gat, sed eos etiam conserit; magnam enim vim semi-num secum frumenti similium dicitur deportare. mul-€taque alia in aliis locis commemorabilia proferre pos-€sum, multos fertiles agros alios aliorum fructuum. Sed €illa quanta benignitas naturae, quod tam multa ad ves-€cendum tam varie tam iucunda gignit, neque ea uno €tempore anni, ut semper et novitate delectemur et copia. €Quam tempestivos autem dedit quam salutares non €modo hominum sed etiam pecudum generi, is denique €omnibus quae oriuntur e terra, ventos etesias; quorum €flatu nimii temperantur calores, ab isdem etiam ma-€ritimi cursus celeres et certi diriguntur. Multa prae-tereunda sunt et tamen multa dicuntur. enumerari enim €non possunt fluminum oportunitates, aestus maritimi €%multum accedentes et recedentes, montes vestiti at-€que silvestres, salinae ab ora maritima remotissimae, €medicamentorum salutarium plenissumae terrae, artes €denique innumerabiles ad victum et ad vitam necessa-€riae. Iam diei noctisque vicissitudo conservat animan-€tes tribuens aliud agendi tempus aliud quiescendi. €@@Sic undique omni ratione concluditur mente consi-€lioque divino omnia in hoc mundo ad salutem omnium €conservationemque admirabiliter administrari. @@Sin quaeret quispiam cuiusnam causa tantarum re-€rum molitio facta sit_arborumne et herbarum, quae €quamquam sine sensu sunt tamen a natura sustinentur: €at id quidem absurdum est; an bestiarum: nihilo pro-€babilius deos mutarum et nihil intellegentium causa €tantum laborasse. quorum igitur causa quis dixerit @1 €effectum esse mundum? eorum scilicet animantium €quae ratione utuntur; hi sunt di et homines; quibus €profecto nihil est melius, ratio est enim quae praestet €omnibus ita fit credibile deorum et hominum causa €factum esse mundum quaeque in eo mundo sint omnia. €@@Faciliusque intellegetur a dis inmortalibus homini-€bus esse provisum, si erit tota hominis fabricatio per-€specta omnisque humanae naturae figura atque per-fectio. Nam cum tribus rebus animantium vita tenea-€tur, cibo potione spiritu, ad haec omnia percipienda os €est aptissimum quod adiunctis naribus spiritu augetur, €dentibus autem in ore constructis mandatur atque ab is €extenuatur et mollitur cibus. eorum adversi acuti morsu €dividunt escas, intimi autem conficiunt qui genuini vo-€cantur; quae confectio etiam a lingua adiuvari videtur. linguam autem ad radices eius haerens excipit stoma-€chus, quo primum inlabuntur ea quae accepta sunt ore. €is utraque ex parte tosillas attingens palato extremo €atque intimo terminatur atque is agitatione et motibus €linguae cum depulsum et quasi detrusum cibum accepit €depellit. ipsius autem partes eae quae sunt infra quam €id quod devoratur dilatantur, quae autem supra con-trahuntur. Sed cum aspera arteria (sic enim a medicis €appellatur) ostium habeat adiunctum linguae radicibus €paulo supra quam ad linguam stomachus adnectitur, €eaque ad pulmones usque pertineat excipiatque animam €eam quae ductast spiritu eandemque a pulmonibus re-€spiret et reddat, tegitur quodam quasi operculo, quod €ob eam causam datum est, ne si quid in eam cibi forte @1 €incidisset spiritus impediretur. Sed cum alvi natura €subiecta stomacho cibi et potionis sit receptaculum, €pulmones autem et cor extrinsecus spiritum ducant, in €alvo multa sunt mirabiliter effecta, quae constant fere €e nervis; est autem multiplex et tortuosa arcetque et €continet sive illud aridum est sive umidum quod re-€cepit, ut id mutari et concoqui possit, eaque tum ad-€stringitur tum relaxatur, atque omne quod accepit co-€git et confundit, ut facile et calore, quem multum habet, €et terendo cibo et praeterea spiritu omnia cocta atque €confecta in reliquum corpus dividantur. in pulmonibus €autem inest raritas quaedam et adsimilis spongiis mol-€litudo ad hauriendum spiritum aptissima, qui tum se €contrahunt adspirantes tum %inre spiritu dilatantur, ut €frequenter ducatur cibus animalis, quo maxime alun-tur animantes. Ex intestinis autem %alvo secretus a €reliquo cibo sucus is quo alimur permanat ad iecur per €quasdam a medio intestino usque ad portas iecoris (sic €enim appellantur) ductas et directas vias, quae per-€tinent ad iecur eique adhaerent; atque inde aliae * * €pertinentes sunt, per quas cadit cibus a iecore dilapsus. €ab eo cibo cum est secreta bilis eique umores qui e €renibus profunduntur, reliqua se in sanguinem vertunt €ad easdemque portas iecoris confluunt ad quas omnes €eius viae pertinent; per quas lapsus cibus in hoc ipso €loco in eam venam quae cava appellatur confunditur €perque eam ad cor confectus iam coctusque perlabitur; €a corde autem in totum corpus distribuitur per venas @1 €admodum multas in omnes partes corporis pertinentes. Quem ad modum autem reliquiae cibi depellantur tum €astringentibus se intestinis tum relaxantibus, haud sane €difficile dictu est, sed tamen praetereundum est, ne €quid habeat iniucunditatis oratio. Illa potius explice-€tur incredibilis fabrica naturae: nam quae spiritu in €pulmones anima ducitur, ea calescit primum ipso ab €spiritu, deinde contagione pulmonum, ex eaque pars €redditur respirando, pars concipitur cordis parte qua-€dam quam ventriculum cordis appellant, cui similis alter €adiunctus est, in quem sanguis a iecore per venam €illam cavam influit. eoque modo ex is partibus et €sanguis per venas in omne corpus diffunditur et spiri-€tus per arterias; utraeque autem crebrae multaeque €toto corpore intextae vim quandam incredibilem arti-ficiosi operis divinique testantur. Quid dicam de ossi-€bus; quae subiecta corpori mirabiles commissuras ha-€bent et ad stabilitatem aptas et ad artus finiendos ad-€commodatas et ad motum et ad omnem corporis ac-€tionem. Huc adde nervos, a quibus artus continentur, €eorumque inplicationem corpore toto pertinentem, qui €sicut venae et arteriae a corde tractae et profectae in €corpus omne ducuntur. @@Ad hanc providentiam naturae tam diligentem tam-€que sollertem adiungi multa possunt, e quibus intelle-€gatur quantae res hominibus a dis quamque eximiae €tributae sint. Qui primum eos humo excitatos celsos €et erectos constituit, ut deorum cognitionem caelum in-€tuentes capere possent. sunt enim ex terra homines €non ut incolae atque habitatores sed quasi spectatores €superarum rerum atque caelestium, quarum spectacu-€lum ad nullum aliud genus animantium pertinet. Sen- @1 €sus autem interpretes ac nuntii rerum in capite tam-€quam in arce mirifice ad usus necessarios et facti et €conlocati sunt. nam oculi tamquam speculatores altis-€simum locum optinent, ex quo plurima conspicientes fungantur suo munere; et aures, cum sonum percipere €debeant qui natura in sublime fertur, recte in altis cor-€porum partibus collocatae sunt; itemque nares et, quod €omnis odor ad supera fertur, recte sursum sunt et, €quod cibi et potionis iudicium magnum earum est, non €sine causa vicinitatem oris secutae sunt. iam gustatus, €qui sentire eorum quibus vescimur genera deberet, ha-€bitat in ea parte oris qua esculentis et posculentis iter €natura patefecit. tactus autem toto corpore aequabiliter €fusus est, ut omnes ictus omnesque nimios et frigoris €et caloris adpulsus sentire possimus. atque ut in aedi-€ficiis architecti avertunt ab oculis naribusque domi-€norum ea quae profluentia necessario taetri essent ali-€quid habitura, sic natura res similis procul amandavit €a sensibus. @@Quis vero opifex praeter naturam, qua nihil potest €esse callidius, tantam sollertiam persequi potuisset in €sensibus? Quae primum oculos membranis tenuissi-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢›Ž„mis vestivit et saepsit; quas primum perlucidas fecit €ut per eas cerni posset, firmas autem ut continerentur. €sed lubricos oculos fecit et mobiles, ut et declinarent €si quid noceret et aspectum quo vellent facile conver-€terent; aciesque ipsa qua cernimus, quae pupula voca-€tur, ita parva est ut ea quae nocere possint facile vitet; €palpebraeque, quae sunt tegmenta oculorum, mollissi-€mae tactu ne laederent aciem, aptissime factae et ad €claudendas pupulas ne quid incideret et ad aperiendas, €idque providit ut identidem fieri posset cum maxima @1 celeritate. munitaeque sunt palpebrae tamquam vallo €pilorum, quibus et apertis oculis si quid incideret re-€pelleretur et somno coniventibus, cum oculis ad cer-€nendum non egeremus, ut qui tamquam involuti quies-€cerent. latent praeterea utiliter et excelsis undique €partibus saepiuntur. primum enim superiora super-€ciliis obducta sudorem a capite et fronte defluentem €repellunt; genae deinde ab inferiore parte tutantur sub-€iectae leviterque eminentes; nasusque ita locatus est ut quasi murus oculis interiectus esse videatur. Audi-€tus autem semper patet, eius enim sensu etiam dor-€mientes egemus, a quo cum sonus est acceptus etiam e €somno excitamur. flexuosum iter habet, ne quid intrare €possit si simplex et directum pateret; provisum etiam €ut si qua minima bestiola conaretur inrumpere in sor-€dibus aurium tamquam in visco inhaeresceret. extra €autem eminent quae appellantur aures, et tegendi causa €factae tutandique sensus, et ne adiectae voces laberen-€tur atque errarent prius quam sensus ab his pulsus €esset. sed duros et quasi corneolos habent introitus €multisque cum flexibus, quod his naturis relatus am-€plificatur sonus; quocirca et in fidibus testudine reso-€natur aut cornu, et ex tortuosis locis et inclusis referun-tur ampliores. Similiter nares, quae semper propter €necessarias utilitates patent, contractiores habent in-€troitus, ne quid in eas quod noceat possit pervadere; €umoremque semper habent ad pulverem multaque alia @1 €depellenda non inutilem. Gustatus praeclare saeptus €est; ore enim continetur et ad usum apte et ad inco-€lumitatis custodiam. €@@Omnesque sensus hominum multo antecellunt sen-€sibus bestiarum. Primum enim oculi in his artibus, €quarum iudicium est oculorum, in pictis fictis caela-€tisque formis, in corporum etiam motione atque gestu €multa cernunt subtilius, colorum etiam et figurarum €%tum venustatem atque ordinem et ut ita dicam de-€centiam oculi iudicant, atque etiam alia maiora: nam €et virtutes et vitia cognoscunt, iratum propitium, lae-€tantem dolentem, fortem ignavum, audacem timidum-que cognoscunt. Auriumque item est admirabile quod-€dam artificiosumque iudicium, quo iudicatur et in vocis €et in tibiarum nervorumque cantibus varietas sonorum €intervalla distinctio, et vocis genera permulta, canorum €fuscum, leve asperum, grave acutum, flexibile durum, €quae hominum solum auribus iudicantur. Nariumque €item et gustandi et %parte tangendi magna iudicia €sunt. ad quos sensus capiendos et perfruendos plures €etiam quam vellem artes repertae sunt; perspicuum €est enim quo conpositiones unguentorum, quo ciborum €conditiones, quo corporum lenocinia processerint. @@Iam vero animum ipsum mentemque hominis ra-€tionem consilium prudentiam qui non divina cura per-€fecta esse perspicit, is his ipsis rebus mihi videtur €carere. De quo dum disputarem tuam mihi dari vel-€lem Cotta eloquentiam. quo enim tu illa modo diceres, €quanta primum intellegentia deinde consequentium re-€rum cum primis coniunctio et conprehensio esset in €nobis; ex quo videlicet iudicamus quid ex quibusque @1 €rebus efficiatur, idque ratione concludimus, singulas-€que res definimus circumscripteque conplectimur; ex €quo scientia intellegitur quam vim habeat qualis[2que]2 €sit, qua ne in deo quidem est res ulla praestantior. €quanta vero illa sunt, quae vos Academici infirmatis €et tollitis, quod et sensibus et animo ea quae extra sunt percipimus atque conprendimus; ex quibus conlatis in-€ter se et conparatis artes quoque efficimus partim ad €usum vitae partim ad oblectationem necessarias. Iam €vero domina rerum, ut vos soletis dicere, eloquendi vis €quam est praeclara quamque divina. quae primum effi-€cit ut et ea quae ignoramus discere et ea quae scimus €alios docere possimus; deinde hac cohortamur hac per-€suademus, hac consolamur afflictos hac deducimus €perterritos a timore, hac gestientes conprimimus hac €cupiditates iracundiasque restinguimus, haec nos iuris €legum urbium societate devinxit, haec a vita inmani et fera segregavit. Ad usum autem orationis incredibile €est, nisi diligenter attenderis, quanta opera machinata €natura sit. primum enim a pulmonibus arteria usque €ad os intimum pertinet, per quam vox principium a €mente ducens percipitur et funditur. deinde in ore sita €lingua est finita dentibus; ea vocem inmoderate pro-€fusam fingit et terminat atque sonos vocis distinctos €et pressos efficit, cum et dentes et alias partes pellit €oris; itaque plectri similem linguam nostri solent di-€cere, chordarum dentes, nares cornibus is quae ad ner-€vos resonant in cantibus. @@Quam vero aptas quamque multarum artium minis-€tras manus natura homini dedit. Digitorum enim con-€tractio facilis facilisque porrectio propter molles com- @1 €missuras et artus nullo in motu laborat. itaque ad pin-€gendum fingendum, ad scalpendum, ad nervorum eli-€ciendos sonos ad tibiarum apta manus est admotione €digitorum. Atque haec oblectationis, illa necessitatis, €cultus dico agrorum extructionesque tectorum, tegu-€menta corporum vel texta vel suta omnemque fabri-€cam aeris et ferri; ex quo intellegitur ad inventa animo €percepta sensibus adhibitis opificum manibus omnia €nos consecutos, ut tecti ut vestiti ut salvi esse posse-mus, urbes muros domicilia delubra haberemus. Iam €vero operibus hominum id est manibus cibi etiam va-€rietas invenitur et copia. nam et agri multa efferunt €manu quaesita, quae vel statim consumantur vel man-€dentur condita vetustati, et praeterea vescimur bestiis €et terrenis et aquatilibus et volantibus partim capiendo €partim alendo. Efficimus etiam domitu nostro quadri-€pedum vectiones, quorum celeritas atque vis nobis €ipsis adfert vim et celeritatem. nos onera quibusdam €bestiis nos iuga inponimus; nos elephantorum acutissu-€mis sensibus nos sagacitate canum ad utilitatem nos-€tram abutimur; nos e terrae cavernis ferrum elicimus €rem ad colendos agros necessariam, nos aeris argenti €auri venas penitus abditas invenimus et ad usum aptas €et ad ornatum decoras. Arborum autem confectione €omnique materia et culta et silvestri partim ad calfi-€ciendum corpus igni adhibito et ad mitigandum cibum €utimur, partim ad aedificandum, ut tectis saepti frigora caloresque pellamus; magnos vero usus adfert ad na-€vigia facienda, quorum cursibus suppeditantur omnes €undique ad vitam copiae; quasque res violentissimas €natura genuit earum moderationem nos soli habemus, €maris atque ventorum, propter nauticarum rerum scien- @1 €tiam, plurimisque maritimis rebus fruimur atque uti-€mur. Terrenorum item commodorum omnis est in ho-€mine dominatus: nos campis nos montibus fruimur, €nostri sunt amnes nostri lacus, nos fruges serimus nos €arbores; nos aquarum inductionibus terris fecundita-€tem damus, nos flumina arcemus derigimus avertimus; €nostris denique manibus in rerum natura quasi alteram €naturam efficere conamur. @@Quid vero hominum ratio non in caelum usque pene-€travit? soli enim ex animantibus nos astrorum ortus €obitus cursusque cognovimus, ab hominum genere fini-€tus est dies mensis annus, defectiones solis et lunae €cognitae praedictaeque in omne posterum tempus, €quae quantae quando futurae sint. Quae contuens ani-€mus accedit ad cognitionem deorum, e qua oritur pie-€tas, cui coniuncta iustitia est reliquaeque virtutes, e €quibus vita beata existit par et similis deorum, nulla €alia re nisi immortalitate, quae nihil ad bene vivendum €pertinet, cedens caelestibus. €@@Quibus rebus expositis satis docuisse videor hominis €natura quanto omnis anteiret animantes. ex quo debet €intellegi nec figuram situmque membrorum nec in-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢›™ˆgenii mentisque vim talem effici potuisse fortuna. @@Restat ut doceam atque aliquando perorem, omnia €quae sint in hoc mundo, quibus utantur homines, ho-€minum causa facta esse et parata. €@@Principio ipse mundus deorum hominumque causa €factus est, quaeque in eo sunt ea parata ad fructum €hominum et inventa sunt. Est enim mundus quasi €communis deorum atque hominum domus aut urbs €utrorumque; soli enim ratione utentes iure ac lege @1 €vivunt. ut igitur Athenas et Lacedaemonem Athe-€niensium Lacedaemoniorumque causa putandum est €conditas esse, omniaque quae sint in his urbibus €eorum populorum recte esse dicuntur, sic quaecum-€que sunt in omni mundo deorum atque hominum putanda sunt. Iam vero circumitus solis et lunae reli-€quorumque siderum, quamquam etiam ad mundi co-€haerentiam pertinent, tamen et spectaculum hominibus €praebent; nulla est enim insatiabilior species, nulla €pulchrior et ad rationem sollertiamque praestantior; €eorum enim cursus dimetati maturitates temporum et €varietates mutationesque cognovimus. quae si homini-€bus solis nota sunt, hominum facta esse causa iudi-candum est. Terra vero feta frugibus et vario legu-€minum genere, quae cum maxuma largitate fundit, ea €ferarumne an hominum causa gignere videtur? quid €de vitibus olivetisque dicam, quarum uberrumi lae-€tissumique fructus nihil omnino ad bestias pertinent; €neque enim serendi neque colendi nec tempestive €demetendi percipiendique fructus neque condendi ac €reponendi ulla pecudum scientia est, earumque om-nium rerum hominum est et usus et cura. ut fides €igitur et tibias eorum causa factas dicendum est qui €illis uti possent, sic ea quae dixi is solis confitendum €est esse parata qui utuntur, nec, si quae bestiae furan-€tur aliquid ex is aut rapiunt, illarum quoque causa €ea nata esse dicemus. neque enim homines murum €aut formicarum causa frumentum condunt sed coniu-€gum et liberorum et familiarum suarum; itaque €bestiae furtim ut dixi fruuntur, domini palam et libere; hominum igitur causa eas rerum copias comparatas €fatendum est. nisi forte tanta ubertas varietas[2que]2 po-€morum eorumque iucundus non gustatus solum sed @1 €odoratus etiam et aspectus dubitationem adfert quin €hominibus solis ea natura donaverit. Tantumque ab-€est ut haec bestiarum etiam causa parata sint, ut €ipsas bestias hominum gratia generatas esse videa-€mus. quid enim oves aliud adferunt nisi ut earum €villis confectis atque contextis homines vestiantur; €quae quidem neque ali neque sustentari neque ullum €fructum edere ex se sine cultu hominum et curatione €potuissent. canum vero tam fida custodia tamque €amans dominorum adulatio tantumque odium in ex-€ternos et tam incredibilis ad investigandum sagacitas €narium tanta alacritas in venando quid significat aliud nisi se ad hominum commoditates esse generatos. quid €de bubus loquar; quorum ipsa terga declarant non €esse se ad onus accipiendum figurata, cervices autem €natae ad iugum, tum vires umerorum et latitudines ad €aratra %extrahenda. quibus cum terrae subigerentur fis-€sione glebarum ab illo aureo genere, ut poetae lo-€quuntur, vis nulla umquam adferebatur: €@@@@"ferrea tum vero proles exorta repentest €@@@@ausaque funestum primast fabricarier ensem €@@@@et gustare manu iunctum domitumque iuvencum": €tanta putabatur utilitas percipi e bubus, ut eorum vis-€ceribus vesci scelus haberetur. longum est mulorum €persequi utilitates et asinorum, quae certe ad hominum usum paratae sunt. sus vero quid habet praeter escam; €cui quidem ne putesceret animam ipsam pro sale da-€tam dicit esse Chrysippus; qua pecude, quod erat ad €vescendum hominibus apta, nihil genuit natura fecun-€dius. quid multitudinem suavitatemque piscium dicam, @1 €quid avium; ex quibus tanta percipitur voluptas, ut €interdum Pronoea nostra Epicurea fuisse videatur, €atque eae ne caperentur quidem nisi hominum ratione €atque sollertia; quamquam avis quasdam, et alites et €oscines, ut nostri augures appellant, rerum auguran-darum causa esse natas putamus. iam vero immanes €et feras beluas nanciscimur venando, ut et vescamur €is et exerceamur in venando ad similitudinem bellicae €disciplinae et utamur domitis et condocefactis, ut ele-€phantis, multaque ex earum corporibus remedia morbis €et vulneribus eligamus, sicut ex quibusdam stirpibus €et herbis, quarum utilitates longinqui temporis usu et €periclitatione percepimus. Totam licet animis tam-€quam oculis lustrare terram mariaque omnia: cernes €iam spatia frugifera atque inmensa camporum vestitus-€que densissimos montium, pecudum pastus, tum in-credibili cursus maritimos celeritate. Nec vero supra €terram sed etiam in intumis eius tenebris plurimarum €rerum latet utilitas, quae ad usum hominum orta ab €hominibus solis invenitur. €@@Illud vero, quod uterque vestrum arripiet fortasse €ad reprendendum, Cotta quia Carneades lubenter in €Stoicos invehebatur, Velleius quia nihil tam inridet €Epicurus quam praedictionem rerum futurarum, mihi €videtur vel maxume confirmare deorum prudentia con-€suli rebus humanis. est enim profecto divinatio, quae €multis locis rebus temporibus apparet cum in privatis tum maxume publicis: multa cernunt haruspices multa €augures provident, multa oraclis declarantur multa va- @1 €ticinationibus multa somniis multa portentis; quibus €cognitis multae saepe res [2ex]2 hominum sententia €atque utilitate partae, multa etiam pericula depulsa €sunt. haec igitur sive vis sive ars sive natura ad scien-€tiam rerum futurarum homini profecto est nec ali cui-€quam a dis inmortalibus data. €@@Quae si singula vos forte non movent, universa certe €tamen inter se conexa atque coniuncta movere de-€bebant. @@Nec vero universo generi hominum solum sed etiam €singulis a dis inmortalibus consuli et provideri solet. €Licet enim contrahere universitatem generis humani €eamque gradatim ad pauciores postremo deducere ad €singulos. nam si omnibus hominibus, qui ubique sunt €quacumque in ora ac parte terrarum ab huiusce terrae €quam nos incolimus continuatione distantium, deos €consulere censemus ob has causas quas ante diximus, €his quoque hominibus consulunt qui has nobiscum terras ab oriente ad occidentem colunt. sin autem con-€sulunt qui quasi magnam quandam insulam incolunt €quam nos orbem terrae vocamus, etiam illis consulunt €qui partes eius insulae tenent, Europam Asiam Afri-€cam. ergo et earum partes diligunt, ut Romam Athenas €Spartam Rhodum, et earum urbium separatim ab uni-€versis singulos diligunt, ut Pyrrhi bello Curium Fabri-€cium Coruncanium, primo Punico Calatinum Duellium €Metellum Lutatium, secundo Maxumum Marcellum €Africanum, post hos Paulum Gracchum Catonem, pa-€trumve memoria Scipionem Laelium; multosque prae-€terea et nostra civitas et Graecia tulit singulares viros, €quorum neminem nisi iuvante deo talem fuisse creden-dum est. quae ratio poetas maxumeque Homerum in-€pulit ut principibus heroum Ulixi Diomedi Agamem- @1 €noni Achilli certos deos discriminum et periculorum €comites adiungeret. praeterea ipsorum deorum saepe €praesentiae, quales supra commemoravi, declarant ab €is et [in] civitatibus et singulis hominibus consuli quod €quidem intellegitur etiam significationibus rerum futu-€rarum, quae tum dormientibus tum vigilantibus por-€tenduntur; multa praeterea ostentis, multa in extis ad-€monemur multisque rebus aliis, quas diuturnus usus ita notavit ut artem divinationis efficeret. nemo igitur €vir magnus sine aliquo adflatu divino umquam fuit. €Nec vero ita refellendum est ut, si segetibus aut vinetis €cuiuspiam tempestas nocuerit, aut si quid e vitae com-€modis casus abstulerit, eum cui quid horum acciderit €aut invisum deo aut neglectum a deo iudicemus. €magna di curant, parva neglegunt. magnis autem viris €prosperae semper omnes res, si quidem satis a nostris €et a principe philosophiae Socrate dictum est de uber-€tatibus virtutis et copiis. @@Haec mihi fere in mentem veniebant quae dicenda €putarem de natura deorum. tu autem Cotta si me €audias eandem causam agas teque et principem civem €et pontificem esse cogites et, quoniam in utramque €partem vobis licet disputare, hanc potius sumas eam-þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ¢›¨†que facultatem disserendi, quam tibi a rhetoricis exer-€citationibus acceptam amplificavit Academia, potius €huc conferas. mala enim et impia consuetudo est con-€tra deos disputandi, sive ex animo id fit sive simulate.' @1  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘@@Quae cum Balbus dixisset, tum adridens Cotta €'Sero' inquit 'mihi Balbe praecipis quid defendam. ego €enim te disputante quid contra dicerem mecum ipse €meditabar, neque tam refellendi tui causa quam ea €quae minus intellegebam requirendi. cum autem suo €cuique iudicio sit utendum, difficile factu est me id €sentire quod tu velis.' @@Hic Velleius 'Nescis' inquit 'quanta cum expecta-€tione Cotta sim te auditurus. iucundus enim Balbo €nostro sermo tuus contra Epicurum fuit; praebebo €igitur ego me tibi vicissim attentum contra Stoicos €auditorem. spero enim te ut soles bene paratum venire.' @@Tum Cotta 'Sic mehercule' inquit 'Vellei; neque enim €mihi par ratio cum Lucilio est ac tecum fuit.' €@@'Qui tandem' inquit ille. €@@'Quia mihi videtur Epicurus vester de dis immortali-€bus non magnopere pugnare: tantum modo negare €deos esse non audet, ne quid invidiae subeat aut cri-€minis; cum vero deos nihil agere nihil curare confirmat €membrisque humanis esse praeditos sed eorum mem-€brorum usum nullum habere, ludere videtur satisque €putare si dixerit esse quandam beatam naturam et aeternam. A Balbo autem animadvertisti credo quam €multa dicta sint quamque etiam si minus vera tamen €apta inter se et cohaerentia. itaque cogito ut dixi non €tam refellere eius orationem quam ea quae minus in-€tellexi requirere. quare Balbe tibi permitto, respon-€derene mihi malis de singulis rebus quaerenti ex te €ea quae parum accepi an universam audire orationem €meam.' @1 €@@Tum Balbus: 'Ego vero, si quid explanari tibi vo-€les, respondere malo, sin me interrogare non tam in-€tellegendi causa quam refellendi, utrum voles faciam, €vel ad singula quae requires statim respondebo vel €cum peroraris ad omnia.' @@Tum Cotta 'Optime' inquit; 'quam ob rem sic agamus €ut nos ipsa ducit oratio. Sed ante quam de re, pauca €de me. non enim mediocriter moveor auctoritate tua €Balbe orationeque ea quae me in perorando cohor-€tabatur ut meminissem me et Cottam esse et ponti-€ficem; quod eo credo valebat, ut opiniones, quas a €maioribus accepimus de dis immortalibus, sacra cae-€rimonias religionesque defenderem. ego vero eas de-€fendam semper semperque defendi, nec me ex ea €opinione, quam a maioribus accepi de cultu deorum €inmortalium, ullius umquam oratio aut docti aut in-€docti movebit. sed cum de religione agitur, Ti. Co-€runcanium P. Scipionem P. Scaevolam pontifices maxi-€mos, non Zenonem aut Cleanthen aut Chrysippum se-€quor, habeoque C. Laelium augurem eundemque sa-€pientem quem potius audiam dicentem de religione €in illa oratione nobili quam quemquam principem Stoi-€corum. cumque omnis populi Romani religio in sacra €et in auspicia divisa sit, tertium adiunctum sit si quid €praedictionis causa ex portentis et monstris Sibyllae €interpretes haruspicesve monuerunt, harum ego reli-€gionum nullam umquam contemnendam putavi mihi-€que ita persuasi, Romulum auspiciis Numam sacris €constitutis fundamenta iecisse nostrae civitatis, quae €numquam profecto sine summa placatione deorum in-mortalium tanta esse potuisset. Habes Balbe quid €Cotta quid pontifex sentiat; fac nunc ego intellegam @1 €tu quid sentias; a te enim philosopho rationem accipere €debeo religionis, maioribus autem nostris etiam nulla €ratione reddita credere.' €@@Tum Balbus 'Quam igitur a me rationem' inquit €'Cotta desideras?' €@@Et ille 'Quadripertita' inquit 'fuit divisio tua, primum €ut velles docere deos esse, deinde quales essent, tum €ab is mundum regi, postremo consulere eos rebus hu-€manis. haec, si recte memini, partitio fuit.' €@@'Rectissume' inquit Balbus; 'sed expecto quid re-€quiras.' @@Tum Cotta 'Primum quidque videamus' inquit 'et €si id est primum, quod inter omnis nisi admodum €impios convenit, mihi quidem ex animo exuri non po-€test, esse deos, id tamen ipsum, quod mihi persuasum €est auctoritate maiorum, cur ita sit nihil tu me doces.' €@@'Quid est' inquit Balbus, 'si tibi persuasum est, cur €a me velis discere?' €@@Tum Cotta 'Quia sic adgredior' inquit 'ad hanc dis-€putationem, quasi nihil umquam audierim de dis im-€mortalibus nihil cogitaverim; rudem me et integrum €discipulum accipe et ea quae requiro doce.' @@'Dic igitur' inquit 'quid requiras'. €@@'Egone, primum illud, cur, quom [perspicuum in] €istam partem ne egere quidem oratione dixisses, quod €esset perspicuum et inter omnis constaret [2deos esse]2, €de eo ipso tam multa dixeris.' €@@'Quia te quoque' inquit 'animadverti Cotta saepe €cum in foro diceres quam plurimis posses argumentis €onerare iudicem, si modo eam facultatem tibi daret €causa. atque hoc idem et philosophi faciunt et ego ut @1 €potui feci. tu autem quod quaeris similiter facis ac €si me roges cur te duobus contuear oculis et non altero €coniveam, cum idem uno adsequi possim.' @@Tum Cotta 'Quam simile istud sit' inquit 'tu videris. €nam ego neque in causis, si quid est evidens de quo €inter omnis conveniat, argumentari soleo (perspicuitas €enim argumentatione elevatur) nec si id facerem in €causis forensibus idem facerem in hac suptilitate ser-€monis. cur coniveres autem altero oculo causa non €esset, cum idem obtutus esset amborum et cum rerum €natura, quam tu sapientem esse vis, duo lumina ab €animo ad oculos perforata nos habere voluisset. sed €quia non confidebas tam esse id perspicuum quam tu €velis, propterea multis argumentis deos esse docere €voluisti. mihi enim unum sat erat, ita nobis maioris €nostros tradidisse. sed tu auctoritates contemnis, ra-tione pugnas; patere igitur rationem meam cum tua €ratione contendere. €@@Adfers haec omnia argumenta cur dii sint, remque €mea sententia minime dubiam argumentando dubiam €facis; mandavi enim memoriae non numerum solum €sed etiam ordinem argumentorum tuorum. Primum €fuit, cum caelum suspexissemus statim nos intellegere €esse aliquod numen quo haec regantur. ex hoc illud €etiam "aspice hoc sublime candens, quem invocant omnes Iovem": quasi vero quisquam nostrum istum po-€tius quam Capitolinum Iovem appellet, aut hoc perspi-€cuum sit constetque inter omnes, eos esse deos quos €tibi Velleius multique praeterea ne animantis quidem €esse concedant. Grave etiam argumentum tibi videba-€tur, quod opinio de dis inmortalibus et omnium esset @1 €et cottidie cresceret: placet igitur tantas res opinione €stultorum iudicari, vobis praesertim qui illos insanos €esse dicatis? "At enim praesentis videmus deos, ut €apud Regillum Postumius, in Salaria Vatinius"_nes-€cio quid etiam de Locrorum apud Sagram proelio. €quos igitur tu Tyndaridas appellabas id est homines €homine natos, et quos Homerus, qui recens ab illorum €aetate fuit, sepultos esse dicit Lacedaemone, eos tu €cum cantheriis albis nullis calonibus obviam Vatinio €venisse existimas et victoriam populi Romani Vatinio €potius homini rustico quam M. Catoni qui tum erat €princeps nuntiavisse? ergo et illud in silice quod hodie €apparet apud Regillum tamquam vestigium ungulae Castoris equi credis esse? nonne mavis illud credere, €quod probari potest, animos praeclarorum hominum, €quales isti Tyndaridae fuerunt, divinos esse et aeter-€nos, quam eos qui semel cremati essent equitare et in €acie pugnare potuisse; aut si hoc fieri potuisse dicis, €doceas oportet quo modo, nec fabellas aniles proferas.' @@Tum Lucilius 'An tibi' inquit 'fabellae videntur? €nonne [2ab]2 A. Postumio aedem Castori et Polluci in €foro dedicatam, nonne senatus consultum de Vatinio €vides? nam de Sagra Graecorum etiam est volgare €proverbium, qui quae adfirmant certiora esse dicunt €quam illa quae apud Sagram. his igitur auctoribus €nonne debes moveri?' €@@Tum Cotta 'Rumoribus' inquit 'mecum pugnas Balbe, €ego autem a te rationes requiro * €* * * @1 * secuntur quae futura sunt; effugere enim nemo id €potest quod futurum est. saepe autem ne utile qui-€dem est scire quid futurum sit; miserum est enim €nihil proficientem angi nec habere ne spei quidem ex-€tremum et tamen commune solacium; praesertim cum þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜Ž†vos idem fato fieri dicatis omnia, quod autem semper €ex omni aeternitate verum fuerit id esse fatum: quid €igitur iuvat aut quid adfert ad cavendum scire aliquid €futurum, cum id certe futurum sit? Unde porro ista €divinatio, quis invenit fissum iecoris, quis cornicis can-€tum notavit quis sortis? quibus ego credo, nec pos-€sum Atti Navi quem commemorabas lituum contem-€nere, sed qui ista intellecta sint a philosophis de-€beo discere, praesertim cum plurimis de rebus divini isti mentiantur. "At medici quoque" (ita enim dicebas) €"saepe falluntur". Quid simile medicina, cuius ego ra-€tionem video, et divinatio, quae unde oriatur non in-€tellego? Tu autem etiam Deciorum devotionibus pla-€catos deos esse censes. quae fuit eorum tanta iniqui-€tas, ut placari populo Romano non possent nisi viri €tales occidissent? consilium illud imperatorium fuit, €quod Graeci $STRATH/GHMA& appellant, sed eorum impera-€torum qui patriae consulerent vitae non parcerent; re-€bantur enim fore ut exercitus imperatorem equo inci-€tato se in hostem inmittentem persequeretur, id quod €evenit. Nam Fauni vocem equidem numquam audivi; @1 €tibi, si audivisse te dicis, credam, etsi Faunus omnino €quid sit nescio. Non igitur adhuc, quantum quidem in €te est Balbe, intellego deos esse; quos equidem credo €esse, sed nil docent Stoici. @@Nam Cleanthes ut dicebas quattuor modis informa-€tas in animis hominum putat deorum esse notiones. €unus is modus est de quo satis dixi, qui est susceptus €ex praesensione rerum futurarum; alter ex perturba-€tionibus tempestatum et reliquis motibus; tertius ex €commoditate rerum quas percipimus et copia; quartus €ex astrorum ordine caelique constantia. De praesen-€sione diximus. De perturbationibus caelestibus et ma-€ritimis et terrenis non possumus dicere cum ea fiant €non esse multos qui illa metuant et a dis inmortalibus fieri existument; sed non id quaeritur, sintne aliqui €qui deos esse putent: di utrum sint necne sint quae-€ritur. Nam reliquae causae quas Cleanthes adfert, €quarum una est de commodorum quae capimus copia, €altera de temporum ordine caelique constantia, tum €tractabuntur a nobis, cum disputabimus de providentia deorum, de qua plurima a te Balbe dicta sunt; eodem-€que illa etiam differemus, quod Chrysippum dicere €aiebas, quoniam esset aliquid in rerum natura quod €ab homine effici non posset, esse aliquid homine me-€lius, quaeque in domo pulchra cum pulchritudine mun-€di comparabas, et cum totius mundi convenientiam €consensumque adferebas; Zenonisque brevis et acutu-€las conclusiones in eam partem sermonis quam modo €dixi differemus; eodemque tempore illa omnia quae €a te physice dicta sunt de vi ignea deque eo calore €ex quo omnia generari dicebas loco suo quaerentur; €omniaque quae a te nudius tertius dicta sunt, cum @1 €docere velles deos esse, quare et mundus universus et €sol et luna et stellae sensum ac mentem haberent, in idem tempus reservabo. A te autem idem illud etiam €atque etiam quaeram, quibus rationibus tibi persua-€deas deos esse.' €@@Tum Balbus: 'Equidem attulisse rationes mihi vi-€deor, sed eas tu ita refellis, ut, cum me interrogaturus €esse videare et ego me ad respondendum compararim, €repente avertas orationem nec des respondendi locum. €itaque maximae res tacitae praeterierunt, de divina-€tione de fato, quibus de quaestionibus tu quidem stric-€tim nostri autem multa solent dicere, sed ab hac ea €quaestione quae nunc in manibus est separantur; quare €si videtur noli agere confuse, ut hoc explicemus, hac €disputatione quod quaeritur.' @@'Optime' inquit Cotta. 'Itaque quoniam quattuor in €partes totam quaestionem divisisti de primaque dixi-€mus, consideremus secundam; quae mihi talis videtur €fuisse, ut, cum ostendere velles quales di essent, osten-€deres nullos esse. A consuetudine oculorum animum €abducere difficillimum dicebas, sed, cum deo nihil €praestantius esset, non dubitabas quin mundus esset €deus, quo nihil in rerum natura melius esset: modo €possemus eum animantem cogitare vel potius ut ce-tera oculis sic animo hoc cernere. Sed cum mundo €negas quicquam esse melius, quid dicis melius? si pul-€chrius, adsentior; si aptius ad utilitates nostras, id €quoque adsentior; sin autem id dicis, nihil esse mundo €sapientius, nullo modo prorsus adsentior, non quod €difficile sit mentem ab oculis sevocare, sed quo magis €sevoco eo minus id quod tu vis possum mente com- @1 €prendere. "Nihil est mundo melius in rerum natura." €Ne in terris quidem urbe nostra; num igitur idcirco in €urbe esse rationem cogitationem mentem putas, aut, €quoniam non sit, num idcirco existimas formicam ante-€ponendam esse huic pulcherrumae urbi, quod in urbe €sensus sit nullus, in formica non modo sensus sed €etiam mens ratio memoria? videre oportet Balbe quid tibi concedatur, non te ipsum quod velis sumere. Istum €enim locum totum illa vetus Zenonis brevis et ut tibi €videbatur acuta conclusio dilatavit * . Zeno enim ita €concludit: "Quod ratione utitur id melius est quam id €quod ratione non utitur; nihil autem mundo melius; ratione igitur mundus utitur". Hoc si placet, iam effi-€cies ut mundus optime librum legere videatur; Zeno-€nis enim vestigiis hoc modo rationem poteris conclu-€dere: "quod litteratum est id est melius quam quod non €est litteratum; nihil autem mundo melius; litteratus €igitur est mundus"_isto modo etiam disertus et qui-€dem mathematicus musicus, omni denique doctrina €eruditus, postremo philosophus. Saepe dixisti nihil fieri €sine deo, nec ullam vim esse naturae ut sui dissimilia €posset effingere: concedam non modo animantem et €sapientem esse mundum sed fidicinem etiam et tubi-€cinem, quoniam earum quoque artium homines ex eo €procreantur? Nihil igitur adfert pater iste Stoicorum €quare mundum ratione uti putemus, ne cur animantem €quidem esse. non est igitur mundus deus; et tamen €nihil est eo melius: nihil est enim eo pulchrius nihil €salutarius nobis, nihil ornatius aspectu motuque con-€stantius. €@@Quod si mundus universus non est deus, ne stellae €quidem, quas tu innumerabilis in deorum numero re- @1 €ponebas. quarum te cursus aequabiles aeternique de-€lectabant, nec mehercule iniuria, sunt enim admirabili incredibilique constantia. sed non omnia Balbe quae €cursus certos et constantis habent ea deo potius tri-€buenda sunt quam naturae. quid Chalcidico Euripo in €motu identidem reciprocando putas fieri posse con-€stantius, quid freto Siciliensi, quid Oceani fervore illis €in locis, "Europam Libyamque rapax ubi dividit unda"? €quid aestus maritimi vel Hispanienses vel Brittannici €eorumque certis temporibus vel accessus vel recessus €sine deo fieri nonne possunt? vide quaeso, si omnis €motus omniaque quae certis temporibus ordinem suum €conservant divina dicimus, ne tertianas quoque febres €et quartanas divinas esse dicendum sit, quarum rever-€sione et motu quid potest esse constantius. sed om-nium talium rerum ratio reddenda est; quod vos cum €facere non potestis, tamquam in aram confugitis ad €deum. €@@Et Chrysippus tibi acute dicere videbatur, homo sine €dubio versutus et callidus (versutos eos appello quo-€rum celeriter mens versatur, callidos autem quorum €tamquam manus opere sic animus usu concalluit); is €igitur "Si aliquid est" inquit "quod homo efficere non €possit, qui id efficit melior est homine; homo autem €haec quae in mundo sunt efficere non potest; qui po-€tuit igitur is praestat homini; homini autem praestare €quis possit nisi deus; est igitur deus". Haec omnia in eodem quo illa Zenonis errore versantur. quid enim €sit melius quid praestabilius, quid inter naturam et €rationem intersit, non distinguitur. Idemque, si dei non @1 €sint, negat esse in omni natura quicquam homine €melius; id autem putare quemquam hominem, nihil €homine esse melius, summae adrogantiae censet esse. €Sit sane adrogantis pluris se putare quam mundum; at €illud non modo non adrogantis sed potius prudentis, €intellegere se habere sensum et rationem, haec eadem €Orionem et Caniculam non habere. Et "Si domus €pulchra sit, intellegamus eam dominis" inquit "aedifi-€catam esse non muribus; sic igitur mundum deorum €domum existimare debemus". Ita prorsus existimarem, þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜šˆŽsi illum aedificatum, non quem ad modum docebo a natura conformatum putarem. At enim quaerit apud €Xenophontem Socrates unde animum arripuerimus si €nullus fuerit in mundo. Et ego quaero unde orationem €unde numeros unde cantus; nisi vero loqui solem cum €luna putamus cum propius accesserit, aut ad harmo-€niam canere mundum ut Pythagoras existimat. Natu-€rae ista sunt Balbe, naturae non artificiose ambu-€lantis ut ait Zeno, quod quidem quale sit iam videbi-€mus, sed omnia cientis et agitantis motibus et mutati-onibus suis. Itaque illa mihi placebat oratio de con-€venientia consensuque naturae, quam quasi cognatione €continuatam conspirare dicebas, illud non probabam, €quod negabas id accidere potuisse nisi ea uno divino €spiritu contineretur. illa vero cohaeret et permanet €naturae viribus non deorum, estque in ea iste quasi €consensus, quam $SUNPA/QEIAN& Graeci vocant; sed ea €quo sua sponte maior est eo minus divina ratione fieri €existimanda est. @@Illa autem, quae Carneades adferebat, quem ad @1 €modum dissolvitis: si nullum corpus inmortale sit, €nullum esse corpus sempiternum: corpus autem in-€mortale nullum esse, ne individuum quidem nec quod €dirimi distrahive non possit; cumque omne animal €patibilem naturam habeat, nullum est eorum quod €effugiat accipiendi aliquid extrinsecus id est quasi €ferendi et patiendi necessitatem, et si omne animal €tale est inmortale nullum est. Ergo itidem, si omne €animal secari ac dividi potest, nullum est eorum in-€dividuum nullum aeternum; atqui omne animal ad €accipiendam vim externam et ferundam paratum est; €mortale igitur omne animal et dissolubile et dividuum sit necesse est. Ut enim, si omnis cera commutabilis €esset, nihil esset cereum quod commutari non posset, €item nihil argenteum nihil aeneum, si commutabilis €esset, natura argenti et aeris_similiter igitur, si omnia €quae sunt * * e quibus cuncta constant mutabilia sunt, €nullum corpus esse potest non mutabile; mutabilia €autem sunt illa ex quibus omnia constant, ut vobis €videtur; omne igitur corpus mutabile est. at si esset €corpus aliquod immortale, non esset omne mutabile; €ita efficitur ut omne corpus mortale sit. Etenim €omne corpus aut aqua aut aer aut ignis aut terra €est aut id quod est concretum ex is aut ex aliqua parte eorum. horum autem nihil est quin intereat; nam et €terrenum omne dividitur, et umor ita mollis est ut €facile premi conlidique possit; ignis vero et aer omni €pulsu facillime pellitur naturaque cedens est maxime €et dissupabilis. praetereaque omnia haec tum intereunt €cum in naturam aliam convertuntur, quod fit cum terra €in aquam se vertit et cum ex aqua oritur aer ex aere @1 €aether, cumque eadem vicissim retro commeant. quod €si [2ita est, ut]2 ea intereant e quibus constet omne animal, nullum est animal sempiternum. Et ut haec €omittamus, tamen animal nullum inveniri potest quod €neque natum umquam sit et semper sit futurum. omne €enim animal sensus habet; sentit igitur et calida et €frigida et dulcia et amara nec potest ullo sensu iu-€cunda accipere non accipere contraria; si igitur volup-€tatis sensum capit, doloris etiam capit; quod autem €dolorem accipit id accipiat etiam interitum necesse €est; omne igitur animal confitendum est esse mortale. Praeterea, si quid est quod nec voluptatem sentiat nec €dolorem, id animal esse non potest; sin autem quod €animal est, id illa necesse est sentiat, et quod ea sentiat €non potest esse aeternum; et omne animal sentit; nul-€lum igitur animal aeternum est. Praeterea nullum po-€test esse animal in quo non et adpetitio sit et declinatio €naturalis. adpetuntur autem quae secundum naturam €sunt, declinantur contraria; et omne animal adpetit €quaedam et fugit a quibusdam, quod autem refugit €id contra naturam est, et quod est contra naturam id €habet vim interemendi. omne ergo animal intereat necesse est. Innumerabilia sunt ex quibus effici cogi-€que possit nihil esse quod sensum habeat quin id €intereat; etenim ea ipsa quae sentiuntur, ut frigus ut €calor [2ut]2 voluptas ut dolor ut cetera, cum amplificata €sunt interimunt; nec ullum animal est sine sensu; €nullum igitur animal aeternum est. Etenim aut sim-€plex est natura animantis, ut vel terrena sit vel ignea €vel animalis vel umida, quod quale sit ne intellegi €quidem potest, aut concretum ex pluribus naturis, qua-€rum suum quaeque locum habeat quo naturae vi €feratur, alia infimum alia summum alia medium. @1 €haec ad quoddam tempus cohaerere possunt, semper €autem nullo modo possunt; necesse est enim in suum €quaeque locum natura rapiatur. nullum igitur animal €est sempiternum. @@Sed omnia vestri Balbe solent ad igneam vim referre €Heraclitum ut opinor sequentes, quem ipsum non om-€nes interpretantur uno modo, %quoniam quid diceret €quod intellegi noluit% omittamus; vos autem ita dici-€tis, omnem vim esse ignem, itaque et animantis cum €calor defecerit tum interire, et in omni natura rerum €id vivere id vigere quod caleat. Ego autem non intel-€lego quo modo calore extincto corpora intereant, non €intereant umore aut spiritu amisso, praesertim cum intereant etiam nimio calore. quam ob rem id quidem €commune est de calido; verum tamen videamus exitum. €ita voltis opinor, nihil esse animal extrinsecus in na-€tura atque mundo praeter ignem: qui magis quam €praeter animam, unde animantium quoque constet ani-€mus, ex quo animal dicitur? quo modo autem hoc €quasi concedatur sumitis, nihil esse animum nisi €ignem; probabilius enim videtur tale quiddam esse ani-€mum, ut sit ex igni atque anima temperatum. "Quod €si ignis ex sese ipse animal est nulla se alia admiscente €natura, quoniam is, cum inest in corporibus nostris, €efficit ut sentiamus, non potest ipse esse sine sensu." €Rursus eadem dici possunt: quidquid est enim quod €sensum habeat, id necesse est sentiat et voluptatem €et dolorem, ad quem autem dolor veniat ad eundem €etiam interitum venire. ita fit ut ne ignem quidem effi- @1 cere possitis aeternum. Quid enim, non eisdem vobis €placet omnem ignem pastus indigere nec permanere €ullo modo posse nisi alatur, ali autem solem lunam re-€liqua astra aquis, alia dulcibus alia marinis; eamque €causam Cleanthes adfert cur se sol referat nec longius €progrediatur solstitiali orbi itemque brumali, ne longius €discedat a cibo. Hoc totum quale sit mox; nunc autem €concludatur illud: quod interire possit id aeternum €non esse natura; ignem autem interiturum esse nisi €alatur; non esse igitur natura ignem sempiternum. @@Qualem autem deum intellegere nos possumus nulla €virtute praeditum? Quid enim, prudentiamne deo tri-€buemus, quae constat ex scientia rerum bonarum et €malarum et nec bonarum nec malarum? cui mali nihil €est nec esse potest, quid huic opus est dilectu bono-€rum et malorum, quid autem ratione quid intellegen-€tia: quibus utimur ad eam rem ut apertis obscura ad-€sequamur; at opscurum deo nihil potest esse. Nam €iustitia, quae suum cuique distribuit, quid pertinet ad €deos; hominum enim societas et communitas, ut vos €dicitis, iustitiam procreavit. Temperantia autem con-€stat ex praetermittendis voluptatibus corporis: cui si €locus in caelo est, est etiam voluptatibus. Nam fortis €deus intellegi qui potest, in dolore an in labore an in periculo: quorum deum nihil attingit. Nec ratione igi-€tur utentem nec virtute ulla praeditum deum intellegere €qui possumus? €@@Nec vero volgi atque imperitorum inscitiam despi-€cere possum, cum ea considero quae dicuntur a Stoicis. €sunt enim illa imperitorum: piscem Syri venerantur, €omne fere genus bestiarum Aegyptii consecraverunt; €iam vero in Graecia multos habent ex hominibus deos, @1 €Alabandum Alabandis, Tenedi Tenen, Leucotheam quae €fuit Ino et eius Palaemonem filium cuncta Graecia_ €Herculem Aesculapium Tyndaridas Romulum nostrum €aliosque compluris, quos quasi novos et adscripticios cives in caelum receptos putant. Haec igitur indocti; €quid vos philosophi, qui meliora? Omitto illa, sunt €enim praeclara: sit sane deus ipse mundus. hoc credo €illud esse "sublime candens, quem invocant omnes €Iovem". Quare igitur pluris adiungimus deos? quanta €autem est eorum multitudo: mihi quidem sane multi þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜¨‡videntur; singulas enim stellas numeras deos eosque €aut beluarum nomine appellas, ut Capram ut Nepam €ut Taurum ut Leonem, aut rerum inanimarum, ut Argo ut Aram ut Coronam. Sed ut haec concedantur, re-€liqua qui tandem non modo concedi sed omnino in-€tellegi possunt? Cum fruges Cererem vinum Liberum €dicimus, genere nos quidem sermonis utimur usitato, €sed ecquem tam amentem esse putas qui illud quo €vescatur deum credat esse? Nam quos ab hominibus €pervenisse dicis ad deos, tu reddes rationem quem ad €modum id fieri potuerit aut cur fieri desierit, et ego €discam libenter; quo modo nunc quidem est, non video €quo pacto ille, cui "in monte Oetaeo inlatae lampades" €fuerint ut ait Accius, "in domum aeternam patris" ex €illo ardore pervenerit; quem tamen Homerus apud in-€feros conveniri facit ab Ulixe sicut ceteros qui exces-€serant vita. @@Quamquam quem potissimum Herculem colamus €scire sane velim; pluris enim tradunt nobis i qui inte- @1 €riores scrutantur et reconditas litteras, antiquissimum €Iove natum_sed item Iove antiquissimo, nam Ioves €quoque pluris in priscis Graecorum litteris invenimus: €ex eo igitur et Lysithoe est is Hercules quem concerta-€visse cum Apolline de tripode accepimus. alter tradi-€tur Nilo natus Aegyptius, quem aiunt Phrygias litteras €conscripsisse. tertius est ex Idaeis Digitis, cui inferias €adferunt %cui. quartus Iovis est [2et]2 Asteriae Latonae €sororis, qui Tyri maxime colitur, cuius Carthaginem €filiam ferunt, quintus in India qui Belus dicitur, sextus €hic ex Alcmena quem Iuppiter genuit, sed tertius Iuppi-€ter, quoniam ut iam docebo pluris Ioves etiam acce-€pimus. @@Quando enim me in hunc locum deduxit oratio, do-€cebo meliora me didicisse de colendis diis inmortalibus €iure pontificio et more maiorum capedunculis his, quas €Numa nobis reliquit, de quibus in illa aureola oratiun-€cula dicit Laelius, quam rationibus Stoicorum. Si €enim vos sequar, dic quid ei respondeam qui me sic €roget: "Si di sunt * * , suntne etiam Nymphae deae? si €Nymphae, Panisci etiam et Satyri; hi autem non sunt; €ne Nymphae [deae] quidem igitur. at earum templa €sunt publice vota et dedicata. ne ceteri quidem ergo €di, quorum templa sunt dedicata. Age porro: Iovem €et Neptunum deum numeras; ergo etiam Orcus frater €eorum deus, et illi qui fluere apud inferos dicuntur, €Acheron Cocytus Pyriphlegethon, tum Charon tum Cerberus di putandi. at id quidem repudiandum; ne €Orcus quidem igitur; quid dicitis ergo de fratribus?" €Haec Carneades aiebat, non ut deos tolleret (quid enim @1 €philosopho minus conveniens), sed ut Stoicos nihil de €dis explicare convinceret; itaque insequebatur: "Quid €enim" aiebat, "si hi fratres sunt in numero deorum, num €de patre eorum Saturno negari potest, quem volgo ma-€xime colunt ad occidentem? qui si est deus, patrem €quoque eius Caelum esse deum confitendum est. quod €si ita est, Caeli quoque parentes dii habendi sunt Aether €et Dies eorumque fratres et sorores, qui a genealogis €antiquis sic nominantur, Amor Dolus %modus Labor €Invidentia Fatum Senectus Mors Tenebrae Miseria €Querella Gratia Fraus Pertinacia Parcae Hesperides €Somnia; quos omnis Erebo et Nocte natos ferunt. aut €igitur haec monstra probanda sunt aut prima illa tol-lenda." Quid Apollinem Volcanum Mercurium ceteros €deos esse dices, de Hercule Aesculapio Libero Castore €Polluce dubitabis? at hi quidem coluntur aeque atque €illi, apud quosdam etiam multo magis. ergo hi dei sunt €habendi mortalibus nati matribus. Quid Aristaeus qui €olivae dicitur inventor Apollinis filius, Theseus qui €Neptuni, reliqui quorum patres di, non erunt in deorum €numero? quid quorum matres? opinor etiam magis; €ut enim [in] iure civili qui est matre libera liber est, item €iure naturae qui dea matre est deus sit necesse est. ita-€que Achillem Astypalenses insulani sanctissume co-€lunt; qui si deus est, et Orpheus et Rhesus di sunt Musa €matre nati; nisi forte maritumae nuptiae terrenis ante-€ponuntur. si hi di non sunt, quia nusquam coluntur, quo modo illi sunt? vide igitur ne virtutibus hominum €isti honores habeantur non immortalitatibus; quod tu €quoque Balbe visus es dicere. Quo modo autem potes, @1 €si Latonam deam putas, Hecatam non putare, quae ma-€tre Asteria est sorore Latonae? an haec quoque dea €est; vidimus enim eius aras delubraque in Graecia. €sin haec dea est, cur non Eumenides? quae si deae €sunt, quarum et Athenis fanumst et apud nos ut ego €interpretor lucus Furinae, Furiae deae sunt, specula-trices credo et vindices facinorum et sceleris. Quod si €tales dei sunt ut rebus humanis intersint, Natio quoque €dea putanda est, cui cum fana circumimus in agro Ar-€deati rem divinam facere solemus; quae quia partus €matronarum tueatur a nascentibus Natio nominata est. €ea si dea est, di omnes illi qui commemorabantur a te, €Honos Fides Mens Concordia, ergo etiam Spes Mo-€neta omniaque quae cogitatione nobismet ipsis possu-€mus fingere. quod si veri simile non est, ne illud €quidem est haec unde fluxerunt. Quid autem dicis, si €di sunt illi quos colimus et accepimus, cur non eodem €in genere Serapim Isimque numeremus? quod si fa-€cimus, cur barbarorum deos repudiemus? boves igi-€tur et equos, ibis accipitres, aspidas crocodilos pisces, €canes lupos faelis, multas praeterea beluas in deorum €numerum reponemus. quae si reiciamus, illa quoque unde haec nata sunt reiciemus. Quid deinde, Ino dea €ducetur et $*LEUKOQE/A& a Graecis a nobis Matuta dice-€tur, cum sit Cadmi filia, Circe autem et Pasiphae et €Aeeta e Perseide Oceani filia natae patre Sole in deo-€rum numero non habebuntur? quamquam Circen quo-€que coloni nostri Cercienses religiose colunt. ergo hanc @1 €deam ducis: quid Medeae respondebis, quae duobus €[2dis]2 avis Sole et Oceano Aeeta patre matre Idyia pro-€creata est, quid huius Absyrtio fratri (qui est apud €Pacuvium Aegialeus, sed illud nomen veterum litte-€ris usitatius)? qui si di non sunt, vereor quid agat Ino; haec enim omnia ex eodem fonte fluxerunt. An Am-€phiaraus erit deus et Trophonius? nostri quidem pu-€blicani, cum essent agri in Boeotia deorum inmorta-€lium excepti lege censoria, negabant immortalis esse €ullos qui aliquando homines fuissent. sed si sunt i €di, est certe Erectheus, cuius Athenis et delubrum vi-€dimus et sacerdotem. quem si deum facimus, quid aut €de Codro dubitare possumus aut de ceteris qui pug-€nantes pro patriae libertate ceciderunt? quod si pro-€babile non est, ne illa quidem superiora unde haec manant probanda sunt. Atque in plerisque civitatibus €intellegi potest augendae virtutis gratia, quo libentius €rei publicae causa periculum adiret optimus quisque, €virorum fortium memoriam honore deorum immorta-€lium consecratam. ob eam enim ipsam causam Erec-€theus Athenis filiaeque eius in numero deorum sunt, €itemque Leonaticum est delubrum Athenis quod $*LEW-€$KO/RION& nominatur. Alabandenses quidem sanctius Ala-€bandum colunt, a quo est urbs illa condita, quam €quemquam nobilium deorum; apud quos non inurbane €Stratonicus ut multa, cum quidam ei molestus Alaban-€dum deum esse confirmaret Herculem negaret, "ergo" inquit "mihi Alabandus tibi Hercules sit iratus". Illa €autem Balbe, quae tu a caelo astrisque ducebas, quam @1 €longe serpant non vides: solem deum esse lunamque, €quorum alterum Apollinem Graeci alteram Dianam pu-€tant. quod si luna dea est, ergo etiam Lucifer ceterae-€que errantes numerum deorum optinebunt; igitur etiam €inerrantes. cur autem arqui species non in deorum nu-€mero reponatur; est enim pulcher (et ob eam speciem, €quia causam habeat admirabilem, Thaumante dicitur €esse nata). cuius si divina natura est, quid facies nu-€bibus; arcus enim ipse e nubibus efficitur quodam mo-€do coloratis; quarum una etiam Centauros peperisse €dicitur. quod si nubes rettuleris in deos, referendae €certe erunt tempestates, quae populi Romani ritibus €consecratae sunt. ergo imbres nimbi procellae tur-€bines dei putandi; nostri quidem duces mare ingre-dientes inmolare hostiam fluctibus consuerunt. Iam €si est Ceres a gerendo (ita enim dicebas), terra ipsa €dea est (et ita habetur; quae est enim alia Tellus); sin €terra, mare etiam, quem Neptunum esse dicebas; ergo þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜´…et flumina et fontes. itaque et Fontis delubrum Masso €ex Corsica dedicavit, et in augurum precatione Tibe-€rinum Spinonem Anemonem Nodinum alia propinquo-€rum fluminum nomina videmus. Ergo hoc aut in in-€mensum serpet, aut nihil horum recipiemus; nec illa €infinita ratio superstitionis probabitur; nihil ergo ho-€rum probandum est. @@Dicamus igitur Balbe oportet contra illos etiam, qui €hos deos ex hominum genere in caelum translatos €non re sed opinione esse dicunt, quos auguste omnes €sancteque veneramur. Principio Ioves tres numerant @1 €i qui theologi nominantur, ex quibus primum et se-€cundum natos in Arcadia, alterum patre Aethere, ex €quo etiam Proserpinam natam ferunt et Liberum, al-€terum patre Caelo, qui genuisse Minervam dicitur, €quam principem et inventricem belli ferunt, tertium €Cretensem Saturni filium, cuius in illa insula sepul-€crum ostenditur. Dioscoroe etiam apud Graios mul-€tis modis nominantur: primi tres, qui appellantur €Anactes Athenis, ex rege Iove antiquissimo et Proser-€pina nati Tritopatreus Eubuleus Dionysus, secundi €Iove tertio nati et Leda Castor et Pollux; tertii dicun-€tur a non nullis Alco et Melampus %euiolus, Atrei filii, qui Pelope natus fuit. Iam Musae primae quattuor €[natae] Iove altero %nata et Thelxinoe% Aoede Arche €Melete, secundae Iove tertio et Mnemosyne procreatae €novem, tertiae [Iove tertio] Piero natae et Antiopa, €quas Pieridas et Pierias solent poetae appellare, isdem €nominibus et eodem numero quo proxumae superiores. €Cumque tu solem quia solus esset appellatum esse di-€cas, Soles ipsi quam multi a theologis proferuntur. €unus eorum Iove natus nepos Aetheris, alter Hyperione, €tertius Volcano Nili filio, cuius urbem Aegyptii vo-€lunt esse eam quae Heliopolis appellatur, quartus is €quem heroicis temporibus Acantho Rhodi peperisse di-€citur, [2pater]2 Ialysi Camiri Lindi, unde Rhodii, quin-€tus qui Colchis fertur Aeetam et Circam procreavisse. @1 Volcani item complures: primus Caelo natus, ex quo €et Minerva Apollinem eum cuius in tutela Athenas an-€tiqui historici esse voluerunt, secundus [in] Nilo natus €Opas ut Aegyptii appellant, quem custodem esse Ae-€gypti volunt, tertius ex tertio Iove et Iunone, qui Lemni €fabricae traditur praefuisse, quartus Maemalio natus, €qui tenuit insulas propter Siciliam quae Volcaniae no-minabantur. Mercurius unus Caelo patre Die matre €natus, cuius obscenius excitata natura traditur quod €aspectu Proserpinae commotus sit, alter Valentis et €Phoronidis filius is qui sub terris habetur idem Tro-€phonius, tertius Iove tertio natus et Maia, ex quo et €Penelopa Pana natum ferunt, quartus Nilo patre, quem €Aegyptii nefas habent nominare, quintus quem colunt €Pheneatae, qui Argum dicitur interemisse ob eamque €causam Aegyptum profugisse atque Aegyptiis leges €et litteras tradidisse: hunc Aegyptii Theyt appellant, €eodemque nomine anni primus mensis apud eos voca-tur. Aesculapiorum primus Apollinis, quem Arcades €colunt, qui specillum invenisse primusque volnus di-€citur obligavisse, secundus secundi Mercuri frater: is €fulmine percussus dicitur humatus esse Cynosuris; ter-€tius Arsippi et Arsinoae, qui primus purgationem alvi €dentisque evolsionem ut ferunt invenit, cuius in Ar-€cadia non longe a Lusio flumine sepulcrum et lucus €ostenditur. Apollinum antiquissimus is quem paulo €antea e Volcano natum esse dixi custodem Athenarum, @1 €alter Corybantis filius natus in Creta, cuius de illa €insula cum Iove ipso certamen fuisse traditur, tertius €Iove tertio natus et Latona, quem ex Hyperboreis Del-€phos ferunt advenisse, quartus in Arcadia, quem Ar-€cades Nomionem appellant quod ab eo se leges ferunt accepisse. Dianae item plures, prima Iovis et Proser-€pinae, quae pinnatum Cupidinem genuisse dicitur, se-€cunda notior quam Iove tertio et Latona natam accepi-€mus; tertiae pater Upis traditur Glauce mater: eam €saepe Graeci Upim paterno nomine appellant. Diony-€sos multos habemus, primum Iove et Proserpina na-€tum, secundum Nilo, qui Nysam dicitur interemisse, €tertium Cabiro patre, eumque regem Asiae praefuisse €dicunt, cui Sabazia sunt instituta, quartum Iove et €Luna, cui sacra Orphica putantur confici, quintum €Nyso natum et Thyone, a quo trieterides constitutae putantur. Venus prima Caelo et Die nata, cuius Eli €delubrum vidimus, altera spuma procreata, ex qua et €Mercurio Cupidinem secundum natum accepimus, ter-€tia Iove nata et Diona, quae nupsit Volcano, sed ex ea €et Marte natus Anteros dicitur, quarta Syria Cyproque €concepta, quae Astarte vocatur, quam Adonidi nupsisse €proditum est. Minerva prima quam Apollinis matrem €supra diximus, secunda orta Nilo, quam Aegyptii Saie-€tae colunt, tertia illa quam a Iove generatam supra di-€ximus, quarta Iove nata et Coryphe Oceani filia, quam @1 €Arcades $*KORI/AN& nominant et quadrigarum inventricem €ferunt, quinta Pallantis, quae patrem dicitur intere-€misse virginitatem suam violare conantem, cui pinna-rum talaria adfigunt. Cupido primus Mercurio et Diana €prima natus dicitur, secundus Mercurio et Venere se-€cunda, tertius qui idem est Anteros Marte et Venere €tertia. Atque haec quidem [2et alia]2 eius modi ex ve-€tere Graeciae fama collecta sunt. quibus intellegis re-€sistendum esse, ne perturbentur religiones; vestri au-€tem non modo haec non refellunt verum etiam con-€firmant interpretando quorsum quidque pertineat. €@@Sed eo iam unde huc digressi sumus revertamur. Num censes igitur subtiliore ratione opus esse ad haec €refellenda? Nam mentem fidem spem virtutem hono-€rem victoriam salutem concordiam ceteraque huius €modi rerum vim habere videmus non deorum. aut €enim in nobismet insunt ipsis, ut mens ut spes ut €fides ut virtus ut concordia, aut optandae nobis sunt, €ut honos ut salus ut victoria; quarum rerum utilitatem €video, video etiam consecrata simulacra; quare au-€tem in is vis deorum insit tum intellegam cum cogno-€vero. quo in genere vel maxime est fortuna numeran-€da, quam nemo ab inconstantia et temeritate seiunget, €quae digna certe non sunt deo. @@Iam vero quid vos illa delectat explicatio fabularum €et enodatio nominum? exsectum a filio Caelum, vinc-€tum itidem a filio Saturnum, haec et alia generis eius-€dem ita defenditis, ut i qui ista finxerunt non modo €non insani sed etiam fuisse sapientes videantur. in @1 €enodandis autem nominibus quod miserandum sit la-€boratis: "Saturnus quia se saturat annis, Mavors quia €magna vertit, Minerva quia minuit aut quia minatur, €Venus quia venit ad omnia, Ceres a gerendo". quam €periculosa consuetudo. in multis enim nominibus hae-€rebitis: quid Veiovi facies quid Volcano? quamquam, €quoniam Neptunum a nando appellatum putas, nullum €erit nomen quod non possis una littera explicare unde €ductum sit; in quo quidem magis tu mihi natare visus es quam ipse Neptunus. Magnam molestiam suscepit €et minime necessariam primus Zeno post Cleanthes €deinde Chrysippus, commenticiarum fabularum red-€dere rationem, vocabulorum cur quidque ita appella-€tum sit causas explicare. quod cum facitis illud pro-€fecto confitemini, longe aliter se rem habere atque ho-€minum opinio sit; eos enim qui di appellantur rerum €naturas esse non figuras deorum. Qui tantus error fuit, €ut perniciosis etiam rebus non nomen deorum tribuere-€tur sed etiam sacra constituerentur. Febris enim fa-€num in Palatio et [2Orbonae ad]2 aedem Larum et aram Malae Fortunae Exquiliis consecratam videmus. Om-€nis igitur talis a philosophia pellatur error, ut, cum €de dis inmortalibus disputemus, dicamus digna dis €inmortalibus. de quibus habeo ipse quid sentiam, non €habeo autem quid tibi adsentiar. Neptunum esse dicis €animum cum intellegentia per mare pertinentem, idem €de Cerere; istam autem intellegentiam aut maris aut @1 €terrae non modo comprehendere animo sed ne sus-€picione quidem possum attingere. itaque aliunde mihi €quaerendum est et ut esse deos et quales sint dii €discere possim, qualis tu eos esse vis * * . * videamus ea quae secuntur, primum deorum[2ne]2 pru-€dentia mundus regatur, deinde consulantne di rebus €humanis. haec enim mihi ex tua partitione restant duo; €de quibus si vobis videtur accuratius disserendum €puto.' þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜Á†@@'Mihi vero' inquit Velleius 'valde videtur; nam et €maiora exspecto et is quae dicta sunt vehementer ad-€sentior.' €@@Tum Balbus 'Interpellare te' inquit 'Cotta nolo, sed €sumemus tempus aliud; efficiam profecto ut fateare. €sed * * ' €* * * @1 šÁ¨æò±©ÿˆïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ²®¸®±°ÿáúPrimum igitur non est probabile eam materiam re-€rum unde omnia orta sunt esse divina providentia €effectam, sed et habere et habuisse vim et naturam €suam. ut igitur faber cum quid aedificaturus est non €ipse facit materiam sed utitur ea quae sit parata, fic-€torque item cera, sic isti providentiae divinae mate- @1 €riam praesto esse oportuit non quam ipse faceret sed €quam haberet paratam. quod si materia non est a deo €facta, ne terra quidem et aqua et aer et ignis a deo fac-€tus est. šÁ¨æò²©ÿˆ—ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³±³Ëÿâúhomines omnibus bestiis antecedunt ˜Áˆ˜ïãÿãú@@@@"nequaquam istuc istac ibit; magna inest certatio. €@@@@nam ut ego illi supplicarem tanta blandiloquentia, €@@@@ni ob rem": parumne ratiocinari videtur et sibi ipsa nefariam pes-€tem machinari? illud vero quam callida ratione: €@@@@"qui volt quod volt, ita dat se res ut operam dabit", €qui est versus omnium seminator malorum. €@@@@"ille traversa mente mihi hodie tradidit repagula, €@@@@quibus ego iram omnem recludam atque illi per-€@@@@@@@niciem dabo, €@@@@mihi maerores illi luctum, exitium illi exilium mihi." €hanc videlicet rationem, quam vos divino beneficio €homini solum tributam dicitis, bestiae non habent; videsne igitur quanto munere deorum simus adfecti? €Atque eadem Medea patrem patriamque fugiens, €@@@@"postquam pater €@@@@adpropinquat iamque paene ut conprehendatur parat, @1 €@@@@puerum interea obtruncat membraque articulatim €@@@@@@@dividit €@@@@perque agros passim dispergit corpus: id ea gratia €@@@@ut, dum nati dissipatos artus captaret parens, €@@@@ipsa interea effugeret, illum ut maeror tardaret €@@@@@@@sequi, €@@@@sibi salutem ut familiari pareret parricidio". huic ut scelus sic ne ratio quidem defuit. Quid ille €funestas epulas fratri conparans nonne versat huc et €illuc cogitatione rationem: €@@@@"maior mihi moles, maius miscendumst malum, €@@@@qui illius acerbum cor contundam et conprimam". €Nec tamen ille ipse est praetereundus, €@@@@"qui non sat habuit coniugem inlexe in stuprum", €de quo recte et verissume loquitur Atreus: €@@@@"quod re in summa summum esse arbitror €@@@@periclum, matres coinquinari regias, €@@@@contaminari stirpem, admisceri genus". €at id ipsum quam callide, qui regnum adulterio quae-€reret: €@@@@"addo" inquit "huc, quod mihi portento caelestum €@@@@@@@pater €@@@@prodigium misit, regni stabilimen mei, €@@@@agnum inter pecudes aurea clarum coma €@@@@quondam Thyestem clepere ausum esse e regia, €@@@@[a] qua in re adiutricem coniugem cepit sibi". videturne summa inprobitate usus non sine summa €esse ratione? Nec vero scaena solum referta est his €sceleribus sed multo vita communis paene maioribus. €sentit domus unius cuiusque sentit forum, sentit curia €campus socii provinciae, ut quem ad modum ratione @1 €recte fiat sic ratione peccetur, alterumque et a paucis €et raro, alterum et semper et a plurimis, ut satius €fuerit nullam omnino nobis a dis immortalibus datam €esse rationem quam tanta cum pernicie datam. ut vi-€num aegrotis, quia prodest raro nocet saepissime, me-€lius est non adhibere omnino quam spe dubiae salutis €in apertam perniciem incurrere, sic haud scio an melius €fuerit humano generi motum istum celerem cogitatio-€nis acumen sollertiam, quam rationem vocamus, quo-€niam pestifera sit multis admodum paucis salutaris, €non dari omnino quam tam munifice et tam large dari. Quam ob rem si mens voluntasque divina idcirco con-€suluit hominibus quod is est largita rationem, is solis €consuluit quos bona ratione donavit, quos videmus si €modo ulli sint esse perpaucos. non placet autem pau-€cis a diis inmortalibus esse consultum; sequitur ergo €ut nemini consultum sit. €@@Huic loco sic soletis occurrere: non idcirco non op-€tume nobis a dis esse provisum, quod multi eorum be-€neficio perverse uterentur; etiam patrimoniis multos €male uti, nec ob eam causam eos beneficium a patribus €nullum habere. Quisquam istuc negat, aut quae est in €collatione ista similitudo? nec enim Herculi nocere €Deianira voluit cum ei tunicam sanguine Centauri tinc-€tam dedit, nec prodesse Pheraeo Iasoni is qui gladio €vomicam eius aperuit, quam sanare medici non potue-€rant. multi enim et cum obesse vellent profuerunt et €cum prodesse offuerunt; ita non fit ex eo quod datur €ut voluntas eius qui dederit appareat, nec si is qui €accepit bene utitur idcirco is qui dedit amice dedit. Quae enim libido quae avaritia quod facinus aut susci-€pitur nisi consilio capto aut sine animi motu et cogi-€tatione di est ratione perficitur; nam omnis opinio ratio @1 €est, et quidem bona ratio si vera, mala autem si falsa €est opinio. sed a deo tantum rationem habemus, si €modo habemus, bonam autem rationem aut non bonam €a nobis. Non enim ut patrimonium relinquitur sic ratio €est homini beneficio deorum data; quid enim potius €hominibus dii dedissent si is nocere voluissent, iniusti-€tiae autem intemperantiae timiditatis quae semina es-€sent si is vitiis ratio non subesset? €@@Medea modo et Atreus commemorabatur a nobis, €heroicae personae inita subductaque ratione nefaria scelera meditantes. quid levitates comicae parumne €semper in ratione versantur? parumne subtiliter dispu-€tat ille in Eunucho: €@@@@"quid igitur faciam?" €@@@@"exclusit, revocat; redeam? non si me obsecret". €ille vero in Synephebis Academicorum more contra €communem opinionem non dubitat pugnare ratione, €qui "in amore summo summaque inopia suave" esse €dicit €@@@@"parentem habere avarum inlepidum in liberos €@@@@difficilem, qui te nec amet nec studeat tui", atque huic incredibili sententiae ratiunculas suggerit: €@@@@"aut tu illum fructu fallas aut per litteras €@@@@avertas aliquod nomen aut per servolum €@@@@percutias pavidum; postremo a parco patre €@@@@quod sumas, quanto dissipes libentius"; €idemque facilem et liberalem patrem incommodum esse €amanti filio disputat: €@@@@"quem neque quo pacto fallam nec quid inde auferam @1 €@@@@nec quem dolum ad eum aut machinam commoliar €@@@@scio quicquam: ita omnes meos dolos fallacias €@@@@praestrigias praestrinxit commoditas patris". €quid ergo isti doli, quid machinae, quid fallaciae €praestrigiaeque num sine ratione esse potuerunt? o €praeclarum munus deorum; ut Phormio possit dicere: €@@@@"cedo senem; iam instructa sunt mihi in corde con-€@@@@@@@silia omnia". Sed exeamus e theatro, veniamus in forum. sessum €it praetor. quid ut iudicetur? qui tabularium incen-€derit. quod facinus occultius: at se Q. Sosius splen-€didus eques Romanus ex agro Piceno fecisse confes-€sus est. qui transscripserit tabulas publicas: id quo-€que L. Alenus fecit, cum chirographum sex primorum €imitatus est; quid hoc homine sollertius? cognosce €alias quaestiones, auri Tolossani coniurationis Iugur-€thinae; repete superiora: Tubuli de pecunia capta ob €rem iudicandam; posteriora: de incestu rogatione Pe-€ducaea; tum haec cotidiana: sicae venena peculatus, €testamentorum etiam lege nova quaestiones. inde illa €actio "ope consilioque tuo furtum aio factum esse", €inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati pro socio €fiduciae, reliqua quae ex empto aut vendito aut con-€ducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium pu-€blicum rei privatae lege Laetoria, inde everriculum €malitiarum omnium iudicium de dolo malo, quod €C. Aquillius familiaris noster protulit, quem dolum €idem Aquillius tum teneri putat cum aliud sit simu-latum aliud actum. Hanc igitur tantam a dis inmor- @1 €talibus arbitramur malorum sementim esse factam? €si enim rationem hominibus di dederunt, malitiam de-€derunt; est enim malitia versuta et fallax ratio no-€cendi; idem etiam di fraudem dederunt facinus cete-€raque quorum nihil nec suscipi sine ratione nec effici €potest. Utinam igitur, ut illa anus optat €@@@@"ne in nemore Pelio securibus €@@@@caesae accidissent abiegnae ad terram trabes" €sic istam calliditatem hominibus di ne dedissent, qua þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜Ëˆ‹ïãÿãúperpauci bene utuntur, qui tamen ipsi saepe a male €utentibus opprimuntur, innumerabiles autem improbe €utuntur, ut donum hoc divinum rationis et consilii ad €fraudem hominibus non ad bonitatem impertitum esse €videatur. @@Sed urgetis identidem hominum esse istam culpam €non deorum. Ut si medicus gravitatem morbi, guber-€nator vim tempestatis accuset; etsi hi quidem homun-€culi, sed tamen ridiculi: "quis enim te adhibuisset" dixe-€rit quispiam "si ista non essent". contra deum licet €disputare liberius: "in hominum vitiis ais esse culpam: €eam dedisses hominibus rationem quae vitia culpam-€que excluderet". Ubi igitur locus fuit errori deorum? €nam patrimonia spe bene tradendi relinquimus, qua €possumus falli; deus falli qui potuit? an ut Sol in cur-€rum quom Phaethontem filium sustulit, aut Neptunus €cum Theseus Hippolytum perdidit, cum ter optandi a Neptuno patre habuisset potestatem: poetarum ista €sunt, nos autem philosophi esse volumus, rerum auc-€tores non fabularum. atque hi tamen ipsi di poetici, €si scissent perniciosa fore illa filiis, peccasse in bene-€ficio putarentur. Et si verum est quod Aristo Chius €dicere solebat, nocere audientibus philosophos is qui @1 €bene dicta male interpretarentur (posse enim asotos €ex Aristippi, acerbos e Zenonis schola exire)_pror-€sus, si qui audierunt vitiosi essent discessuri, quod per-€verse philosophorum disputationem interpretarentur, €tacere praestaret philosophis quam iis qui se audissent nocere; sic, si homines rationem bono consilio a dis €immortalibus datam in fraudem malitiamque conver-€tunt, non dari illam quam dari humano generi melius €fuit. Ut si medicus sciat eum aegrotum, qui iussus sit €vinum sumere, meracius sumpturum statimque peri-€turum, magna sit in culpa, sic vestra ista Providentia €reprendenda, quae rationem dederit is quos scierit ea €perverse et inprobe ussuros. Nisi forte dicitis eam €nescisse. Utinam quidem; sed non audebitis, non enim €ignoro quanti eius nomen putetis. @@Sed hic quidem locus concludi iam potest. nam si €stultitia consensu omnium philosophorum maius est €malum quam si omnia mala et fortunae et corporis ex €altera parte ponantur, sapientiam autem nemo adse-€quitur, in summis malis omnes sumus, quibus vos op-€tume consultum a dis inmortalibus dicitis. nam ut nihil €interest utrum nemo valeat an nemo possit valere, sic €non intellego quid intersit utrum nemo sit sapiens an €nemo esse possit. €@@Ac nos quidem nimis multa de re apertissuma; Te-€lamo autem uno versu totum locum conficit cur di €homines neglegant: €@@@@"nam si curent, bene bonis sit, male malis; quod €@@@@@@@nunc abest". €debebant illi quidem omnis bonos efficere, si quidem hominum generi consulebant; sin id minus, bonis qui-€dem certe consulere debebant. Cur igitur duo Scipiones €fortissimos et optimos viros in Hispania Poenus op-€pressit, cur Maximus extulit filium consularem, cur €Marcellum Annibal interemit, cur Paulum Cannae sus- @1 €tulerunt, cur Poenorum crudelitati Reguli corpus est €praebitum, cur Africanum domestici parietes non texe-€runt? Sed haec vetera et alia permulta; propiora €videamus. cur avunculus meus vir innocentissumus €idemque doctissumus P. Rutilius in exilio est, cur €sodalis meus interfectus domi suae Drusus, cur €temperantiae prudentiaeque specimen ante simula-€crum Vestae pontifex maximus est Q. Scaevola tru-€cidatus, cur ante etiam tot civitatis principes a Cinna €interempti, cur omnium perfidiosissimus C. Marius Q. €Catulum praestantissuma dignitate virum mori potuit iubere? Dies deficiat si velim numerare quibus bonis €male evenerit, nec minus si commemorem quibus im-€probis optime. Cur enim Marius tam feliciter septi-€mum consul domi suae senex est mortuus, cur omnium €crudelissimus tam diu Cinna regnavit? "At dedit poe-€nas." Prohiberi melius fuit impedirique ne tot summos €viros interficeret quam ipsum aliquando poenas dare. €Summo cruciatu supplicioque Q. Varius homo impor-€tunissumus periit; si quia Drusum ferro Metellum ve-€neno sustulerat, illos conservari melius fuit quam poe-€nas sceleris Varium pendere. Duodequadraginta Dio-€nysius tyrannus annos fuit opulentissumae et beatissu-mae civitatis; quam multos ante hunc in ipso Graeciae €flore Pisistratus. "At Phalaris, at Apollodorus poenas €sustulit." Multis quidem ante cruciatis et necatis. Et €praedones multi saepe poenas dant, nec tamen possu-€mus dicere non pluris captivos acerbe quam praedones €necatos. Anaxarchum Democriteum a Cyprio tyranno €excarnificatum accepimus, Zenonem Eleatem in tor-€mentis necatum; quid dicam de Socrate, cuius morti €inlacrimare soleo Platonem legens? Videsne igitur @1 €deorum iudicio, si vident res humanas, discrimen esse sublatum? Diogenes quidem Cynicus dicere solebat €Harpalum, qui temporibus illis praedo felix habebatur, €contra deos testimonium dicere, quod in illa fortuna €tam diu viveret. Dionysius, de quo ante dixi, cum fa-€num Proserpinae Locris expilavisset, navigabat Syra-€cusas; isque cum secundissumo vento cursum teneret, €ridens "videtisne" inquit "amici quam bona a dis inmor-€talibus navigatio sacrilegis detur". atque homo acutus €cum bene planeque percepisset, in eadem sententia €perseverabat. qui quom ad Peloponnesum classem ap-€pulisset et in fanum venisset Iovis Olympii, aureum ei €detraxit amiculum grandi pondere, quo Iovem ornarat €e manubiis Carthaginiensium tyrannus Gelo, atque in €eo etiam cavillatus est aestate grave esse aureum ami-€culum hieme frigidum, eique laneum pallium iniecit, €cum id esse ad omne anni tempus diceret. idemque €Aesculapi Epidauri barbam auream demi iussit; neque €enim convenire barbatum esse filium, cum in omnibus fanis pater imberbis esset. iam mensas argenteas de €omnibus delubris iussit auferri, in quibus quod more €veteris Graeciae inscriptum esset "bonorum deorum", €uti se eorum bonitate velle dicebat. idem Victoriolas €aureas et pateras coronasque, quae simulacrorum por-€rectis manibus sustinebantur, sine dubitatione tolle- @1 €bat eaque se accipere non auferre dicebat; esse enim €stultitiam a quibus bona precaremur ab is porrigenti-€bus et dantibus nolle sumere. eundemque ferunt haec €quae dixi sublata de fanis in forum protulisse et per €praeconem vendidisse exactaque pecunia edixisse ut €quod quisque a sacris haberet id ante diem certam in €suum quicque fanum referret: ita ad impietatem in €deos in homines adiunxit iniuriam. Hunc igitur nec €Olympius Iuppiter fulmine percussit nec Aesculapius €misero diuturnoque morbo tabescentem interemit, at-€que in suo lectulo mortuus in %tyrannidis rogum in-€latus est, eamque potestatem, quam ipse per scelus €erat nanctus, quasi iustam et legitimam hereditatis loco filio tradidit. Invita in hoc loco versatur oratio, €videtur enim auctoritatem adferre peccandi; recte vi-€deretur, nisi et virtutis et vitiorum sine ulla divina ra-€tione grave ipsius conscientiae pondus esset, qua sub-€lata iacent omnia. ut enim nec domus nec res publica €ratione quadam et disciplina dissignata videatur, si €in ea nec recte factis praemia extent ulla nec supplicia €peccatis, sic mundi divina in homines moderatio pro-€fecto nulla est, si in ea discrimen nullum est bonorum €et malorum. @@"At enim minora di neglegunt, neque agellos sin-€gulorum nec viticulas persequuntur, nec, si uredo aut €grando cuipiam nocuit, id Iovi animadvertendum fuit; €ne in regnis quidem reges omnia minima curant": sic €enim dicitis. Quasi ego paulo ante de fundo Formiano €P. Rutili sim questus non de amissa salute. Atque hoc €quidem omnes mortales sic habent, externas commo- @1 €ditates, vineta segetes oliveta, ubertatem frugum et €fructuum, omnem denique commoditatem prosperita-€temque vitae a dis se habere; virtutem autem nemo umquam acceptam deo rettulit. nimirum recte; propter €virtutem enim iure laudamur et in virtute recte glo-€riamur; quod non contingeret, si id donum a deo non €a nobis haberemus. at vero aut honoribus aucti aut €re familiari, aut si aliud quippiam nacti sumus for-€tuiti boni aut depulimus mali, tum dis gratias agimus, €tum nihil nostrae laudi adsumptum arbitramur. num €quis quod bonus vir esset gratias dis egit umquam? þ´·´ÿï°µ°ÿï‚ÎÄÿïƒÃéãÿ£˜×ˆ‰ïãÿãúat quod dives quod honoratus quod incolumis, Iovem-€que optimum et maximum ob eas res appellant, non €quod nos iustos temperantes sapientes efficiat, sed quod salvos incolumis opulentos copiosos; neque Her-€culi quisquam decumam vovit umquam, si sapiens €factus esset_quamquam Pythagoras, cum in geome-€tria quiddam novi invenisset, Musis bovem immola-€visse dicitur; sed id quidem non credo, quoniam ille €ne Apollini quidem Deli hostiam immolare voluit, ne €aram sanguine aspergeret. ad rem autem ut redeam, €iudicium hoc omnium mortalium est, fortunam a deo €petendam, a se ipso sumendam esse sapientiam. quam-€vis licet Menti delubra et Virtuti et Fidei consecremus, €tamen haec in nobis ipsis sita videmus; spei salutis €opis victoriae facultas a dis expetenda est. €@@Inproborum igitur prosperitates secundaeque res re-€darguunt, ut Diogenes dicebat, vim omnem deorum ac potestatem. "At non numquam bonos exitus habent €boni." Eos quidem arripimus adtribuimusque sine ulla €ratione dis inmortalibus. at Diagoras cum Samothra-€cam venisset Atheus ille qui dicitur, atque ei quidam @1 €amicus "tu, qui deos putas humana neglegere, nonne €animadvertis ex tot tabulis pictis, quam multi votis vim €tempestatis effugerint in portumque salvi pervenerint", €"ita fit" inquit, "illi enim nusquam picti sunt qui nau-€fragia fecerunt in marique perierunt". idemque, cum €ei naviganti vectores adversa tempestate timidi et per-€territi dicerent non iniuria sibi illud accidere qui illum €in eandem navem recepissent, ostendit eis in eodem €cursu multas alias laborantis quaesivitque num etiam €in is navibus Diagoram vehi crederent. Sic enim res se €habet, ut ad prosperam adversamve fortunam qualis €sis aut quem ad modum vixeris nihil intersit. @@"Non animadvertunt" inquit "omnia di, ne reges €quidem". Quid est simile; reges enim si scientes prae-€termittunt, magna culpa est; at deo ne excusatio qui-€dem est inscientiae. Quem vos praeclare defenditis, €cum dicitis eam vim deorum esse, ut etiam si quis €morte poenas sceleris effugerit expetantur eae poenae €a liberis a nepotibus a posteris. O miram aequitatem €deorum: ferretne civitas ulla latorem istius modi le-€gis, ut condemnaretur filius aut nepos, si pater aut €avus deliquisset? €@@@@"quinam Tantalidarum internecioni modus €@@@@paretur, aut quaenam umquam ob mortem Myrtili €@@@@poenis luendis dabitur satias supplici?" Utrum poetae Stoicos depravarint an Stoici poetis de-€derint auctoritatem non facile dixerim; portenta enim €ab utrisque et flagitia dicuntur. neque enim quem Hip-€ponactis iambus laeserat aut qui erat Archilochi versu €volneratus a deo immissum dolorem non conceptum €a se ipso continebat, nec cum Aegisthi libidinem aut €cum Paridis videmus a deo causam requirimus, cum @1 €culpae paene vocem audiamus, nec ego multorum €aegrorum salutem non ab Hippocrate potius quam ab €Aesculapio datam iudico, nec Lacedaemoniorum disci-€plinam dicam umquam ab Apolline potius Spartae €quam a Lycurgo datam. Critolaus inquam evertit Co-€rinthum, Carthaginem Asdrubal; hi duo illos oculos €orae maritumae effoderunt, non iratus aliqui, quem omnino irasci posse negatis, deus. At subvenire certe €potuit et conservare urbis tantas atque talis; vos enim €ipsi dicere soletis nihil esse quod deus efficere non €possit, et quidem sine labore ullo; ut enim hominum €membra nulla contentione mente ipsa ac voluntate mo-€veantur, sic numine deorum omnia fingi moveri muta-€rique posse. neque id dicitis superstitiose atque aniliter €sed physica constantique ratione; materiam enim re-€rum, ex qua et in qua omnia sint, totam esse flexibilem €et commutabilem, ut nihil sit quod non ex ea quamvis €subito fingi convertique possit, eius autem universae €fictricem et moderatricem divinam esse providentiam; €haec igitur quocumque se moveat, efficere posse quic-€quid velit. Itaque aut nescit quid possit, aut neglegit €res humanas, aut quid sit optimum non potest iudicare. "Non curat singulos homines." Non mirum: ne civitates €quidem; non eas: ne nationes quidem et gentis. quod €si has etiam contemnet, quid mirum est omne ab ea €genus humanum esse contemptum? €@@Sed quo modo idem dicitis non omnia deos persequi, €idem voltis a diis inmortalibus hominibus dispertiri ac €dividi somnia (idcirco haec tecum, quia vestra est de €somniorum veritate sententia), atque idem etiam vota €suscipi dicitis oportere? Nempe singuli vovent, audit €igitur mens divina etiam de singulis; videtis ergo non @1 €esse eam tam occupatam quam putabatis. Fac esse €distentam, caelum versantem terram tuentem maria €moderantem: cur tam multos deos nihil agere et ces-€sare patitur, cur non rebus humanis aliquos otiosos €deos praeficit, qui a te Balbe innumerabiles explicati €sunt? €@@Haec fere dicere habui de natura deorum, non ut €eam tollerem sed ut intellegeretis quam esset obscura €et quam difficiles explicatus haberet.' @@Quae cum dixisset, Cotta finem. Lucilius autem 'Ve-€hementius' inquit 'Cotta tu quidem invectus es in eam €Stoicorum rationem quae de providentia deorum ab €illis sanctissume et prudentissume constituta est. sed €quoniam advesperascit, dabis nobis diem aliquem ut €contra ista dicamus. est enim mihi tecum pro aris et €focis certamen et pro deorum templis atque delubris €proque urbis muris, quos vos pontifices sanctos esse €dicitis diligentiusque urbem religione quam ipsis moe-€nibus cingitis; quae deseri a me, dum quidem spirare €potero, nefas iudico.' @@Tum Cotta: 'Ego vero et opto redargui me Balbe, €et ea quae disputavi disserere malui quam iudicare, et €facile me a te vinci posse certo scio.' €@@'Quippe' inquit Velleius 'qui etiam somnia putet ad €nos mitti ab Iove, quae ipsa tamen tam levia non sunt €quam est Stoicorum de natura deorum oratio.' €@@Haec cum essent dicta, ita discessimus, ut Velleio €Cottae disputatio verior, mihi Balbi ad veritatis simili-€tudinem videretur esse propensior. @1 ï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1CATO MAIOR DE SENECTUTE €@@@@LIBER}1 ‘@@@@'O Tite, si quid ego adiuero curamve levasso €@@@@quae nunc te coquit et versat in pectore fixa, €@@@@ecquid erit praemi?' €licet enim mihi versibus eisdem affari te Attice qui-€bus affatur Flamininum 'ille vir haud magna cum re, €sed plenus fidei'; quamquam certo scio non ut Flami-€ninum 'sollicitari te Tite, sic noctesque diesque,' novi €enim moderationem animi tui et aequitatem teque co-€gnomen non solum Athenis deportasse, sed humani-€tatem et prudentiam intellego. et tamen te suspicor €eisdem rebus quibus me ipsum interdum gravius com-€moveri, quarum consolatio et maior est et in aliud tem-€pus differenda. nunc autem mihi est visum de senec-€tute aliquid ad te conscribere. hoc enim onere quod €mihi commune tecum est, aut iam urgentis aut certe adventantis senectutis et te et me etiam ipsum levari €volo; etsi te quidem id modice ac sapienter sicut omnia €et ferre et laturum esse certo scio. sed mihi, cum de €senectute vellem aliquid scribere, tu occurrebas dignus €eo munere quo uterque nostrum communiter uteretur. €mihi quidem ita iucunda huius libri confectio fuit, ut @1 €non modo omnes absterserit senectutis molestias, sed €effecerit mollem etiam et iucundam senectutem. num-€quam igitur digne satis laudari philosophia poterit, €cui qui pareat omne tempus aetatis sine molestia pos-sit degere. sed de ceteris et diximus multa et saepe €dicemus; hunc librum ad te de senectute misimus. om-€nem autem sermonem tribuimus non Tithono ut Aristo €Cius (parum enim esset auctoritatis in fabula), sed M. €Catoni seni, quo maiorem auctoritatem haberet oratio; €apud quem Laelium et Scipionem facimus admirantes €quod is tam facile senectutem ferat, eisque eum respon-€dentem. qui si eruditius videbitur disputare quam con-€suevit ipse in suis libris, attribuito litteris Graecis qua-€rum constat eum perstudiosum fuisse in senectute. sed €quid opus est plura? iam enim ipsius Catonis sermo €explicabit nostram omnem de senectute sententiam. @@{&7Scipio.&} Saepe numero admirari soleo cum hoc C. €Laelio cum ceterarum rerum tuam excellentem M. Cato €perfectamque sapientiam, tum vel maxime, quod num-€quam tibi senectutem gravem esse senserim quae ple-þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ”…risque senibus sic odiosa est, ut onus se Aetna gravius €dicant sustinere. €@@{&7Cato.&} Rem haud sane difficilem Scipio et Laeli ad-€mirari videmini. quibus enim nihil est in ipsis opis ad €bene beateque vivendum, eis omnis aetas gravis est; €qui autem omnia bona a se ipsi petunt, eis nihil malum €potest videri quod naturae necessitas adferat. quo in €genere est in primis senectus; quam ut adipiscantur €omnes optant, eandem accusant adepti; tanta est stul-€titiae inconstantia atque perversitas. obrepere aiunt €eam citius quam putavissent. primum quis coegit eos €falsum putare? qui enim citius adulescentiae senectus @1 €quam pueritiae adulescentia obrepit? deinde qui mi-€nus gravis esset eis senectus, si octingentesimum an-€num agerent quam si octogesimum? praeterita enim €aetas quamvis longa cum effluxisset, nulla consolatio permulcere posset stultam senectutem. quocirca si sa-€pientiam meam admirari soletis (quae utinam digna €esset opinione vestra nostroque cognomine!), in hoc €sumus sapientes, quod naturam optumam ducem tam-€quam deum sequimur eique paremus; a qua non veri €simile est, cum ceterae partes aetatis bene discriptae €sint, extremum actum tamquam ab inerti poeta esse €neglectum. sed tamen necesse fuit esse aliquid extre-€mum et tamquam in arborum bacis terraeque fructibus €maturitate tempestiva quasi vietum et caducum, quod €ferundum est molliter sapienti. quid est enim aliud €Gigantum modo bellare cum dis nisi naturae repugnare? @@{&7Lael.&} Atqui Cato gratissimum nobis, ut etiam pro €Scipione pollicear, feceris, si, quoniam speramus, vo-€lumus quidem certe senes fieri, multo ante a te didi-€cerimus quibus facillime rationibus ingravescentem €aetatem ferre possimus. €@@{&7Cato.&} Faciam vero Laeli, praesertim si utrique ve-€strum, ut dicis, gratum futurum est. €@@{&7Lael.&} Volumus sane, nisi molestum est Cato, tam-€quam longam aliquam viam confeceris quam nobis €quoque ingrediundum sit, istuc quo pervenisti, videre €quale sit. @@{&7Cato.&} Faciam, ut potero Laeli. saepe enim interfui €querelis aequalium meorum (pares autem vetere pro-€verbio cum paribus facillime congregantur), quae C. €Salinator, quae Sp. Albinus, homines consulares, nostri €fere aequales, deplorare solebant, tum quod voluptati-€bus carerent, sine quibus vitam nullam putarent, tum @1 €quod spernerentur ab eis a quibus essent coli soliti. €qui mihi non id videbantur accusare quod esset ac-€cusandum. nam si id culpa senectutis accideret, eadem €mihi usu venirent reliquisque omnibus maioribus na-€tu quorum ego multorum cognovi senectutem sine que-€rela, qui se et libidinum vinculis laxatos esse non mo-€leste ferrent nec a suis despicerentur. sed omnium €istius modi querelarum in moribus est culpa, non in €aetate. moderati enim et nec difficiles nec inhumani €senes tolerabilem senectutem agunt, inportunitas au-€tem et inhumanitas omni aetati molesta est. @@{&7Lael.&} Est, ut dicis, Cato; sed fortasse dixerit quis-€piam tibi propter opes et copias et dignitatem tuam €tolerabiliorem senectutem videri, id autem non posse €multis contingere. €@@{&7Cato.&} Est istud quidem Laeli aliquid, sed nequa-€quam in isto sunt omnia. ut Themistocles fertur Seri-€phio cuidam in iurgio respondisse, cum ille dixisset €non eum sua, sed patriae gloria splendorem adsecutum: €'nec hercule', inquit, 'si ego Seriphius essem, nec tu si €Atheniensis, clarus umquam fuisses.' quod eodem mo-€do de senectute dici potest. nec enim in summa inopia €levis esse senectus potest ne sapienti quidem nec in-sipienti etiam in summa copia non gravis. aptissima €omnino sunt Scipio et Laeli arma senectutis artes exer-€citationesque virtutum, quae in omni aetate cultae, cum €diu multumque vixeris, mirificos efferunt fructus, non €solum quia numquam deserunt ne extremo quidem €tempore aetatis (quamquam id quidem maximum est), €verum etiam quia conscientia bene actae vitae mul-€torumque bene factorum recordatio iucundissima est. @1 ego Q. Maximum, eum qui Tarentum recepit, senem €adulescens ita dilexi ut aequalem; erat enim in illo €viro comitate condita gravitas nec senectus mores mu-€taverat; quamquam eum colere coepi non admodum €grandem natu, sed tamen iam aetate provectum. anno €enim post consul primum fuerat quam ego natus sum, €cumque eo quartum consule adulescentulus miles ad €Capuam profectus sum quintoque anno post ad Ta-€rentum quaestor, deinde quadriennio post factus sum €%praetor, quem magistratum gessi consulibus Tudi-€tano et Cethego, cum quidem ille admodum senex €suasor legis Cinciae de donis et muneribus fuit. €hic et bella gerebat ut adulescens, cum plane gran-€dis esset, et Hannibalem iuveniliter exultantem patien-€tia sua molliebat; de quo praeclare familiaris noster €Ennius: €@@@@'Oenus homo nobis cunctando restituit rem. €@@@@noenum rumores ponebat ante salutem. €@@@@ergo postque magisque viri nunc gloria claret.' Tarentum vero qua vigilantia, quo consilio recepit! €cum quidem me audiente Salinatori, qui amisso oppi-€do fugerat in arcem, glorianti atque ita dicenti: 'mea €opera Q. Fabi Tarentum recepisti': 'certe', inquit ri-€dens, 'nam nisi tu amisisses, numquam recepissem.' nec €vero in armis praestantior quam in toga; qui consul €iterum Sp. Carvilio collega quiescente C. Flaminio tri-€buno plebis quoad potuit restitit agrum Picentem et €Gallicum viritim contra senatus auctoritatem dividenti; €augurque cum esset, dicere ausus est optumis auspi- @1 €ciis ea geri quae pro rei publicae salute gererentur; €quae contra rem publicam ferrentur, contra auspicia ferri. multa in eo viro praeclara cognovi; sed nihil €admirabilius quam quo modo ille mortem filii tulit, €clari viri et consularis. est in manibus laudatio, quam €cum legimus quem philosophum non contemnimus? €nec vero ille in luce modo atque in oculis civium €magnus, sed intus domique praestantior. qui sermo, €quae praecepta, quanta notitia antiquitatis, scientia iu-€ris augurii! multae etiam ut in homine Romano lit-€terae; omnia memoria tenebat, non domestica solum, €sed etiam externa bella. cuius sermone ita tum cupide fruebar, quasi iam divinarem id quod evenit, illo ex-€tincto fore unde discerem neminem. quorsum igitur €haec tam multa de Maximo? quia profecto videtis ne-€fas esse dictu miseram fuisse talem senectutem. nec €tamen omnes possunt esse Scipiones aut Maximi, ut €urbium expugnationes, ut pedestres navalesque pugnas, €ut bella a se gesta, ut triumphos recordentur. est etiam €quiete et pure atque eleganter actae aetatis placida ac €lenis senectus, qualem accepimus Platonis, qui uno et €octogesimo anno scribens est mortuus, qualem Isocra-€tis, qui eum librum qui Panathenaicus inscribitur, quar-€to et nonagesimo anno scripsisse se dicit vixitque quin-€quennium postea; cuius magister Leontinus Gorgias €centum et septem complevit annos neque umquam in €suo studio atque opere cessavit. qui, cum ex eo quaere-€retur cur tam diu vellet esse in vita: 'nihil habeo', in-€quit, 'quod accusem senectutem.' praeclarum respon-sum et docto homine dignum. sua enim vitia insipientes @1 €et suam culpam in senectutem conferunt; quod non €faciebat is cuius modo mentionem feci, Ennius: €@@@@'Sicuti fortis equus spatio qui saepe supremo €@@@@vicit Olympia, nunc senio confectus quiescit.' €equi fortis et victoris senectuti comparat suam. quem €quidem probe meminisse potestis; anno enim undevi-€censimo post eius mortem hi consules T. Flamininus €et M'. Acilius facti sunt, ille autem Caepione et Phi-€lippo iterum consulibus mortuus est, cum ego quinque €et sexaginta annos natus legem Voconiam magna voce €et bonis lateribus suasissem. annos septuaginta natus €(tot enim vixit Ennius) ita ferebat duo quae maxima €putantur onera, paupertatem et senectutem, ut eis €paene delectari videretur. @@Etenim cum conplector animo, quattuor reperio cau-€sas, cur senectus misera videatur, unam quod avocet €a rebus gerendis, alteram quod corpus faciat infirmius, €tertiam quod privet fere omnibus voluptatibus, quar-€tam quod haud procul absit a morte. earum si placet €causarum quanta quamque sit iusta una quaeque, vi-€deamus. €@@A rebus gerendis senectus abstrahit. quibus? an iis þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜ˆ‰quae iuventute geruntur et viribus? nullaene igitur €res sunt seniles quae vel infirmis corporibus animo €tamen administrentur? nihil ergo agebat Q. Maximus, €nihil L. Paulus, pater tuus, socer optimi viri filii mei? €ceteri senes, Fabricii Curii Coruncanii, cum rem pu-€blicam consilio et auctoritate defendebant, nihil age-bant? ad Appi Claudi senectutem accedebat etiam ut €caecus esset; tamen is, cum sententia senatus inclinaret €ad pacem cum Pyrrho foedusque faciendum, non dubi-€tavit dicere illa quae versibus persecutus est Ennius: @1 €@@@@'Quo vobis mentes, rectae quae stare solebant €@@@@antehac, dementes sese flexere viai?' €ceteraque gravissime; notum enim vobis carmen est; €et tamen ipsius Appi extat oratio. atque haec ille egit €septimo decimo anno post alterum consulatum, cum €inter duos consulatus anni decem interfuissent censor-€que ante superiorem consulatum fuisset; ex quo intel-€legitur Pyrrhi bello grandem sane fuisse; et tamen sic a patribus accepimus. nihil igitur adferunt qui in €re gerunda versari senectutem negant, similesque sunt, €ut si qui gubernatorem in navigando nihil agere dicant, €cum alii malos scandant, alii per foros cursent, alii €sentinam exhauriant, ille autem clavum tenens quietus €sedeat in puppi, non faciat ea quae iuvenes, at vero €multo maiora et meliora faciat. non viribus aut ve-€locitate aut celeritate corporum res magnae geruntur, €sed consilio auctoritate sententia; quibus non modo non orbari, sed etiam augeri senectus solet. nisi forte €ego vobis, qui et miles et tribunus et legatus et consul €versatus sum in vario genere bellorum, cessare nunc €videor, cum bella non gero; at senatui quae sint ge-€renda, praescribo et quo modo, Karthagini cum male €iam diu cogitanti bellum multo ante denuntio; de qua €vereri non ante desinam quam illam excisam esse cognovero. quam palmam utinam di inmortales Sci-€pio tibi reservent, ut avi reliquias persequare! cuius €a morte tertius hic et tricesimus annus est, sed me-€moriam illius viri omnes excipient anni consequentes. €anno ante me censorem mortuus est, novem annis post €meum consulatum, cum consul iterum me consule cre-€atus esset. num igitur si ad centesimum annum vixis- @1 €set, senectutis eum suae paeniteret? nec enim excur-€sione nec saltu nec eminus hastis aut comminus gla-€diis uteretur, sed consilio ratione sententia. quae nisi €essent in senibus, non summum consilium maiores no-stri appellassent senatum. apud Lacedaemonios qui-€dem ii qui amplissimum magistratum gerunt, ut sunt €sic etiam nominantur senes. quodsi legere aut audire €voletis externa, maximas res publicas ab adulescenti-€bus labefactatas, a senibus sustentatas et restitutas €reperietis. €@@'Cedo qui/ vestram rem pu/blicam tantam a/misistis €ta/m cito?' sic enim percontantibus in Naevi poetae €Ludo respondentur et alia et hoc in primis: 'prove/nie-€bant ora/tores novi/, stulti adulesce/ntuli.' temeritas est €videlicet florentis aetatis, prudentia senescentis. @@At memoria minuitur. credo, nisi eam exerceas, aut €etiam si sis natura tardior. Themistocles omnium ci-€vium perceperat nomina; num igitur censetis eum, cum €aetate processisset, qui Aristides esset, Lysimachum €salutare solitum? equidem non modo eos novi qui €sunt, sed eorum patres etiam et avos nec sepulcra le-€gens vereor quod aiunt, ne memoriam perdam; his €enim ipsis legendis in memoriam redeo mortuorum. €nec vero quemquam senem audivi oblitum quo loco €thesaurum obruisset; omnia quae curant meminerunt, vadimonia constituta, qui sibi, cui ipsi debeant. quid? €iuris consulti, quid? pontifices, quid? augures, quid? @1 €philosophi senes quam multa meminerunt! manent in-€genia senibus, modo permaneat studium et industria, €neque ea solum in claris et honoratis viris, sed in vita €etiam privata et quieta. Sophocles ad summam se-€nectutem tragoedias fecit; quod propter studium cum €rem neglegere familiarem videretur, a filiis in iudi-€cium vocatus est, ut quem ad modum nostro more male €rem gerentibus patribus bonis interdici solet, sic illum €quasi desipientem a re familiari removerent iudices. €tum senex dicitur eam fabulam quam in manibus habe-€bat et proxime scripserat, Oedipum Coloneum, recitasse €iudicibus quaesisseque num illud carmen desipientis €videretur. quo recitato sententiis iudicum est liberatus. num igitur hunc, num Homerum Hesiodum Simoni-€dem Stesichorum, num quos ante dixi, Isocraten Gor-€gian, num philosophorum principes, Pythagoram De-€mocritum, num Platonem, num Xenocraten, num postea €Zenonem Cleanthem aut eum quem vos etiam vidistis €Romae, Diogenem Stoicum, coegit in suis studiis ob-€mutescere senectus? an in omnibus his studiorum agi-€tatio vitae aequalis fuit? age ut ista divina studia €omittamus, possum nominare ex agro Sabino rusticos Romanos vicinos et familiares meos; quibus absenti-€bus numquam fere ulla in agro maiora opera fiunt, €non serendis, non percipiendis, non condendis fructi-€bus. quamquam in aliis minus hoc mirum est; nemo €enim est tam senex qui se annum non putet posse vi- @1 €vere; sed idem in eis elaborant quae sciunt nihil ad se €omnino pertinere: 'serit arbores, quae alteri saeculo prosint', ut ait Statius noster in Synephebis. nec vero €dubitat agricola, quamvis sit senex, quaerenti cui serat, €respondere: 'dis inmortalibus, qui me non accipere mo-€do haec a maioribus voluerunt, sed etiam posteris pro-€dere.' et melius Caecilius de sene alteri saeculo pro-€spiciente quam illud idem: €@@@@'Edepo/l senectus, si/ nil quicquam aliu/d viti €@@@@adpo/rtes tecum, cum a/dvenis, unum i/d sat est, €@@@@quod di/u vivendo mu/lta quae non vo/lt, videt.' €et multa fortasse quae volt! atque in ea quae non volt, €saepe etiam adulescentia incurrit. Illud vero idem Cae-€cilius vitiosius: €@@@@'Tum equidem i/n senecta hoc de/puto mise/rrimum, €@@@@senti/re ea aetate e/umpse esse odiosum a/lteri.' iucundum potius quam odiosum. ut enim adulescen-€tibus bona indole praeditis sapientes senes delectantur €leviorque fit senectus eorum qui a iuventute coluntur €et diliguntur, sic adulescentes senum praeceptis gau-€dent quibus ad virtutum studia ducuntur; nec minus €intellego me vobis quam mihi vos esse iucundos. sed €videtis ut senectus non modo languida atque iners non €sit, verum etiam sit operosa et semper agens aliquid €et moliens, tale scilicet quale cuiusque studium in su-€periore vita fuit. quid? qui etiam addiscunt aliquid? €ut et Solonem versibus gloriantem videmus qui se co- @1 €tidie aliquid addiscentem dicit senem fieri, et ego feci, €qui litteras Graecas senex didici; quas quidem sic avide €arripui, quasi diuturnam sitim explere cupiens, ut ea €ipsa mihi nota essent quibus me nunc exemplis uti €videtis. quod cum fecisse Socratem in fidibus audirem, €vellem equidem etiam illud (discebant enim fidibus €antiqui), sed in litteris certe elaboravi. @@Nec nunc quidem vires desidero adulescentis (is enim €erat locus alter de vitiis senectutis), non plus quam €adulescens tauri aut elephanti desiderabam. quod est, €eo decet uti et quicquid agas, agere pro viribus. quae €enim vox potest esse contemptior quam Milonis Cro-€toniatae? qui cum iam senex esset athletasque se exer-€centes in curriculo videret, aspexisse lacertos suos di-€citur inlacrimansque dixisse: 'at hi quidem mortui iam €sunt.' non vero tam isti quam tu ipse nugator! neque €enim ex te umquam es nobilitatus, sed ex lateribus €et lacertis tuis. nihil Sex. Aelius tale, nihil multis annis €ante Ti. Coruncanius, nihil modo P. Crassus, a quibus €iura civibus praescribebantur; quorum usque ad ex-tremum spiritum est provecta prudentia. orator metuo €ne languescat senectute; est enim munus eius non in-€genii solum, sed laterum etiam et virium. omnino ca-€norum illud in voce splendescit etiam nescio quo pacto €in senectute, quod equidem adhuc non amisi, et videtis €annos; sed tamen est decorus senis sermo quietus et €remissus facitque persaepe ipsa sibi audientiam diserti @1 €senis cocta et mitis oratio. quam si ipse exequi ne-€queas, possis tamen Scipioni praecipere et Laelio. quid €enim est iucundius senectute stipata studiis iuventutis? an ne tales quidem vires senectuti relinquemus ut adu-þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜‚lescentes doceat, instituat, ad omne officii munus in-€struat? quo quidem opere quid potest esse prae-€clarius? mihi vero et Cn. et P. Scipiones et avi tui duo €L. Aemilius et P. Africanus comitatu nobilium iuvenum €fortunati videbantur nec ulli bonarum artium magistri €non beati putandi, quamvis consenuerint vires atque €defecerint. etsi ipsa ista defectio virium adulescentiae €vitiis efficitur saepius quam senectutis; libidinosa enim €et intemperans adulescentia effetum corpus tradit se-nectuti. Cyrus quidem apud Xenophontem eo sermone €quem moriens habuit, cum admodum senex esset, negat €se umquam sensisse senectutem suam imbecilliorem €factam quam adulescentia fuisset. ego L. Metellum €memini puer, qui cum quadriennio post alterum con-€sulatum pontifex maximus factus esset, viginti et duos €annos ei sacerdotio praefuit, ita bonis esse viribus ex-€tremo tempore aetatis, ut adulescentiam non requi-€reret. nihil necesse est mihi de me ipso dicere, quam-€quam est id quidem senile aetatique nostrae concedi-tur. videtisne ut apud Homerum saepissime Nestor de @1 €virtutibus suis praedicet? iam enim tertiam aetatem €hominum videbat nec erat ei verendum ne vera prae-€dicans de se nimis videretur aut insolens aut loquax. €etenim ut ait Homerus 'ex eius lingua melle dulcior €fluebat oratio', quam ad suavitatem nullis egebat cor-€poris viribus. et tamen dux ille Graeciae nusquam €optat ut Aiacis similes habeat decem, sed ut Nestoris; €quod si sibi acciderit, non dubitat quin brevi sit Troia peritura. sed redeo ad me. quartum ago annum et €octogesimum; vellem equidem idem possem gloriari €quod Cyrus, sed tamen hoc queo dicere, non me qui-€dem iis esse viribus quibus aut miles bello Punico aut €quaestor eodem bello aut consul in Hispania fuerim €aut quadriennio post, cum tribunus militaris depugnavi €apud Thermopylas M'. Glabrione consule, sed tamen €ut vos videtis non plane me enervavit, non adflixit se-€nectus, non curia vires meas desiderat, non rostra, non €amici, non clientes, non hospites. nec enim umquam €sum adsensus veteri illi laudatoque proverbio quod €monet 'mature fieri senem, si diu velis senex esse.' €ego vero me minus diu senem esse mallem quam esse €senem ante quam essem. itaque nemo adhuc convenire me voluit cui fuerim occupatus. at minus habeo virium €quam vestrum utervis. ne vos quidem T. Ponti cen- @1 €turionis vires habetis; num idcirco est ille praestan-€tior? moderatio modo virium adsit et tantum quan-€tum potest quisque nitatur; ne ille non magno desi-€derio tenebitur virium. Olympiae per stadium ingres-€sus esse Milo dicitur, cum humeris sustineret bovem. €utrum igitur has corporis an Pythagorae tibi malis €vires ingenii dari? denique isto bono utare, dum ad-€sit, cum absit, ne requiras, nisi forte adulescentes €pueritiam, paulum aetate progressi adulescentiam de-€bent requirere. cursus est certus aetatis et una via €naturae eaque simplex suaque cuique parti aetatis €tempestivitas est data, ut et infirmitas puerorum et €ferocitas iuvenum et gravitas iam constantis aetatis €et senectutis maturitas naturale quiddam habeat, quod suo tempore percipi debeat. audire te arbitror Scipio, €hospes tuus avitus Masinissa quae faciat hodie nona-€ginta natus annos; cum ingressus iter pedibus sit, in €equum omnino non ascendere, cum autem equo, ex €equo non descendere, nullo imbri, nullo frigore ad-€duci ut capite operto sit, summam esse in eo siccitatem €corporis, itaque omnia exequi regis officia et munera. €potest igitur exercitatio et temperantia etiam in se-€nectute conservare aliquid pristini roboris. €@@Non sunt in senectute vires. ne postulantur quidem €vires a senectute. ergo et legibus et institutis vacat @1 €aetas nostra muneribus iis quae non possunt sine viri-€bus sustineri. itaque non modo quod non possumus, sed ne quantum possumus quidem cogimur. at multi €ita sunt inbecilli senes ut nullum officii aut omnino €vitae munus exsequi possint. at id quidem non pro-€prium senectutis vitium est, sed commune valetudinis. €quam fuit inbecillus P. Africani filius is qui te adop-€tavit, quam tenui aut nulla potius valetudine! quod €ni ita fuisset, alterum illud extitisset lumen civitatis; €ad paternam enim magnitudinem animi doctrina ube-€rior accesserat. quid mirum igitur in senibus, si in-€firmi sint aliquando, cum id ne adulescentes quidem €effugere possint? resistendum Laeli et Scipio senectuti €est eiusque vitia diligentia compensanda sunt; pugnan-€dum tamquam contra morbum sic contra senectutem, habenda ratio valetudinis, utendum exercitationibus €modicis, tantum cibi et potionis adhibendum ut refi-€ciantur vires, non opprimantur. nec vero corpori solum €subveniendum est, sed menti atque animo multo magis; €nam haec quoque, nisi tamquam lumini oleum instilles, €extinguuntur senectute. et corpora quidem exercita-€tionum defatigatione ingravescunt, animi autem se €exercendo levantur. nam quos ait Caecilius 'comicos €stultos senes', hos significat credulos obliviosos dis-€solutos, quae vitia sunt non senectutis, sed inertis igna- @1 €vae somniculosae senectutis. ut petulantia, ut lubido €magis est adulescentium quam senum nec tamen om-€nium adulescentium, sed non proborum, sic ista senilis €stultitia quae deliratio appellari solet, senum levium est, non omnium. quattuor robustos filios, quinque fi-€lias, tantam domum, tantas clientelas Appius regebat €et caecus et senex; intentum enim animum tamquam €arcum habebat nec languescens succumbebat senectuti; €tenebat non modo auctoritatem, sed etiam imperium in €suos, metuebant servi, verebantur liberi, carum omnes €habebant; vigebat in illa domo mos patrius disciplina. ita enim senectus honesta est, si se ipsa defendit, si ius €suum retinet, si nemini emancipata est, si usque ad €ultimum spiritum dominatur in suos. ut enim adu-€lescentem in quo est senile aliquid, sic senem in quo €est aliquid adulescentis, probo; quod qui sequitur cor-€pore senex esse poterit, animo numquam erit. Septi-€mus mihi liber Originum est in manibus, omnia anti-€quitatis monumenta colligo, causarum inlustrium quas-€cumque defendi, nunc cum maxime conficio orationes, €ius augurium pontificium civile tracto, multum etiam €Graecis litteris utor Pythagoreorumque more exercen- @1 €dae memoriae gratia quid quoque die dixerim audierim €egerim, commemoro vesperi. haec sunt exercitationes €ingenii, haec curricula mentis, in his desudans atque €elaborans corporis vires non magno opere desidero. €adsum amicis, venio in senatum frequens ultroque ad-€fero res multum et diu cogitatas easque tueor animi, €non corporis viribus. quae si exequi nequirem, tamen €me lectulus meus oblectaret ea ipsa cogitantem quae €iam agere non possem; sed ut possim, facit acta vita. €semper enim in his studiis laboribusque viventi non €intellegitur quando obrepat senectus. ita sensim sine €sensu aetas senescit nec subito frangitur, sed diutur-€nitate extinguitur. @@Sequitur tertia vituperatio senectutis, quod eam ca-€rere dicunt voluptatibus. o praeclarum munus aetatis, €siquidem id aufert a nobis quod est in adulescentia €vitiosissimum! accipite enim optimi adulescentes ve-€terem orationem Archytae Tarentini, magni in primis €et praeclari viri, quae mihi tradita est, cum essem adu-€lescens Tarenti cum Q. Maximo. nullam capitaliorem €pestem quam voluptatem corporis hominibus dicebat €a natura datam, cuius voluptatis avidae libidines te-mere et effrenate ad potiundum incitarentur. hinc pa-€triae proditiones, hinc rerum publicarum eversiones, €hinc cum hostibus clandestina colloquia nasci, nullum @1 €denique scelus, nullum malum facinus esse ad quod €suscipiendum non lubido voluptatis inpelleret, stupra €vero et adulteria et omne tale flagitium nullis excitari €aliis inlecebris nisi voluptatis; cumque homini sive na-€tura sive quis deus nihil mente praestabilius dedisset, €huic divino muneri ac dono nihil tam esse inimicum quam voluptatem; nec enim lubidine dominante tem-€perantiae locum esse neque omnino in voluptatis regno €virtutem posse consistere. quod quo magis intellegi €posset, fingere animo iubebat tanta incitatum aliquem €voluptate corporis quanta percipi posset maxima; ne-þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜©†mini censebat fore dubium quin tam diu, dum ita gau-€deret, nihil agitare mente, nihil ratione nihil cogita-€tione consequi posset. quocirca nihil esse tam dete-€stabile quam voluptatem, siquidem ea, cum maior esset €atque longior, omne animi lumen extingueret. haec cum €C. Pontio Samnite, patre eius a quo Caudino proelio €Sp. Postumius T. Veturius consules superati sunt, lo-€cutum Archytam Nearchus Tarentinus hospes noster, €qui in amicitia populi Romani permanserat, se a maio-€ribus natu accepisse dicebat, cum quidem ei sermoni €interfuisset Plato Atheniensis, quem Tarentum venisse L. Camillo Ap. Claudio consulibus reperio. quorsus €hoc? ut intellegeretis, si voluptatem aspernari ratione €et sapientia non possemus, magnam habendam esse @1 €senectuti gratiam, quae efficeret ut id non luberet quod €non oporteret. impedit enim consilium voluptas, rationi €inimica est, mentis ut ita dicam praestringit oculos nec €habet ullum cum virtute commercium. invitus feci ut €fortissimi viri T. Flaminini fratrem L. Flamininum e €senatu eicerem septem annis post quam consul fuisset, €sed notandam putavi libidinem. ille enim cum esset €consul in Gallia, exoratus in convivio a scorto est ut €securi feriret aliquem eorum, qui in vinculis essent €damnati rei capitalis. hic Tito fratre suo censore qui €proximus ante me fuerat, elapsus est; mihi vero et €Flacco neutiquam probari potuit tam flagitiosa et €tam perdita lubido, quae cum probro privato coniunge-ret imperii dedecus. saepe audivi e maioribus natu, €qui se porro pueros e senibus audisse dicebant, mirari €solitum C. Fabricium quod, cum apud regem Pyrrhum €legatus esset, audisset e Thessalo Cinea esse quendam €Athenis qui se sapientem profiteretur, eumque dicere €omnia quae faceremus, ad voluptatem esse referenda. €quod ex eo audientes M'. Curium et Ti. Coruncanium €optare solitos ut id Samnitibus ipsique Pyrrho per-€suaderetur, quod facilius vinci possent, cum se volupta-€tibus dedissent. vixerat M'. Curius cum P. Decio, qui @1 €quinquennio ante eum consulem se pro re publica €quarto consulatu devoverat; norat eundem Fabricius, €norat Coruncanius; qui cum ex sua vita tum ex eius €quem dico Deci facto iudicabant esse profecto aliquid €natura pulchrum atque praeclarum, quod sua sponte €peteretur quodque spreta et contempta voluptate optu-mus quisque sequeretur. quorsus igitur tam multa de €voluptate? quia non modo vituperatio nulla, sed etiam €summa laus senectutis est, quod ea voluptates nullas €magnopere desiderat. caret epulis extructisque mensis €et frequentibus poculis, caret ergo etiam vinulentia et €cruditate et insomniis. sed si aliquid dandum est vo-€luptati, quoniam eius blanditiis non facile obsistimus €(divine enim Plato 'escam malorum' appellat volupta-€tem, quod ea videlicet homines capiantur ut pisces), €quamquam inmoderatis epulis caret senectus, modicis €tamen conviviis delectari potest. C. Duellium M. f. qui €Poenos classe primus vicerat, redeuntem a cena senem €saepe videbam puer; delectabatur cereo funali et ti-€bicine, quae sibi nullo exemplo privatus sumpserat; €tantum licentiae dabat gloria. sed quid ego alios? ad me ipsum iam revertar. primum habui semper sodales. €sodalitates autem me quaestore constitutae sunt sacris €Idaeis Magnae Matris acceptis. epulabar igitur cum €sodalibus omnino modice, sed erat quidam fervor €aetatis; qua progrediente omnia fiunt in dies mitiora. €neque enim ipsorum conviviorum delectationem volup-€tatibus corporis magis quam coetu amicorum et sermo- @1 €nibus metiebar. bene enim maiores accubitionem epu-€larem amicorum, quia vitae coniunctionem haberet, €convivium nominaverunt melius quam Graeci, qui hoc €idem tum compotationem tum concenationem vocant, €ut quod in eo genere minimum est, id maxime probare videantur. ego vero propter sermonis delectationem €tempestivis quoque conviviis delector nec cum aequa-€libus solum qui pauci admodum restant, sed cum €vestra etiam aetate atque vobiscum habeoque senectuti €magnam gratiam quae mihi sermonis aviditatem auxit, €potionis et cibi sustulit. quodsi quem etiam ista delec-€tant (ne omnino bellum indixisse videar voluptati €cuius est fortasse quidam naturalis modus), non in-€tellego ne in istis quidem ipsis voluptatibus carere €sensu senectutem. me vero et magisteria delectant a €maioribus instituta et is sermo qui more maiorum a €summo adhibetur in poculo, et pocula sicut in Sym-€posio Xenophontis est, minuta atque rorantia et refri-€geratio aestate et vicissim aut sol aut ignis hibernus; €quae quidem etiam in Sabinis persequi soleo con-€viviumque vicinorum cotidie compleo, quod ad multam noctem quam maxime possumus vario sermone produ-€cimus. at non est voluptatum tanta quasi titillatio in €senibus. credo sed ne desideratur quidem; nihil autem €est molestum quod non desideres. bene Sophocles, @1 €cum ex eo quidam iam adfecto aetate quaereret utere-€turne rebus veneriis: 'di meliora!' inquit; 'libenter vero €istinc sicut ab domino agresti ac furioso profugi.' cu-€pidis enim rerum talium odiosum fortasse et molestum €est carere, satiatis vero et expletis iucundius est carere €quam frui. quamquam non caret is qui non desiderat; ergo hoc non desiderare dico esse iucundius. quodsi €istis ipsis voluptatibus bona aetas fruitur libentius, pri-€mum parvulis fruitur rebus ut diximus, deinde iis qui-€bus senectus etiamsi non abunde potitur, non omnino €caret. ut Turpione Ambivio magis delectatur qui in €prima cavea spectat, delectatur tamen etiam qui in €ultima, sic adulescentia voluptates propter intuens €magis fortasse laetatur, sed delectatur etiam senectus procul eas spectans tantum quantum sat est. at illa €quanti sunt, animum tamquam emeritis stipendiis libi-€dinis ambitionis contentionis inimicitiarum cupidita-€tum omnium secum esse secumque ut dicitur vivere! €si vero habet aliquod tamquam pabulum studii atque €doctrinae, nihil est otiosa senectute iucundius. mori €videbamus in studio dimetiendi paene caeli atque ter-€rae C. Galum familiarem patris tui Scipio; quotiens il- @1 €lum lux noctu aliquid describere ingressum, quotiens €nox oppressit, cum mane coepisset! quam delectabat €eum defectiones solis et lunae multo ante nobis prae-dicere! quid in levioribus studiis, sed tamen acutis? €quam gaudebat bello suo Punico Naevius! quam Tru-€culento Plautus, quam Pseudolo! vidi etiam senem Li-€vium; qui cum sex annis ante quam ego natus sum, fa-€bulam docuisset Centone Tuditanoque consulibus, us-€que ad adulescentiam meam processit aetate. quid de €P. Licini Crassi et pontificii et civilis iuris studio loquar €aut de huius P. Scipionis qui his paucis diebus pontifex €maximus factus est? atque eos omnes quos commemo-€ravi his studiis flagrantes senes vidimus; M. vero Ce-€thegum quem recte 'Suadae medullam' dixit Ennius, €quanto studio exerceri in dicendo videbamus etiam €senem! quae sunt igitur epularum aut ludorum aut €scortorum voluptates cum his voluptatibus comparan-€dae? atque haec quidem studia doctrinae; quae quidem €prudentibus et bene institutis pariter cum aetate crescunt, €ut honestum illud Solonis sit quod ait versiculo quodam €ut ante dixi, senescere se multa in dies addiscentem, €qua voluptate animi nulla certe potest esse maior. @@Venio nunc ad voluptates agricolarum, quibus ego €incredibiliter delector; quae nec ulla impediuntur se-€nectute et mihi ad sapientis vitam proxime videntur €accedere. habent enim rationem cum terra, quae num-€quam recusat imperium nec umquam sine usura red-€dit quod accepit, sed alias minore plerumque maiore @1 €cum faenore. quamquam me quidem non fructus modo, €sed etiam ipsius terrae vis ac natura delectat. quae €cum gremio mollito ac subacto sparsum semen ex-€cepit, primum id occaecatum cohibet, ex quo occatio €quae hoc efficit nominata est, dein tepefactum va-€pore et compressu suo diffundit et elicit herbescentem €ex eo viriditatem, quae nixa fibris stirpium sensim €adulescit culmoque erecta geniculato vaginis iam quasi €pubescens includitur; ex quibus cum emersit, fundit €frugem spici ordine structam et contra avium mino-€rum morsus munitur vallo aristarum. quid ego vitium ortus satus incrementa commemorem? satiari delec-þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜´‚tatione non possum, ut meae senectutis requiem ob-€lectamentumque noscatis. omitto enim vim ipsam om-€nium quae generantur e terra; quae ex fici tantulo €grano aut ex acini vinaceo aut ex ceterarum frugum €aut stirpium minutissimis seminibus tantos truncos €ramosque procreet. malleoli plantae sarmenta vivi-€radices propagines, nonne ea efficiunt ut quemvis cum €admiratione delectent? vitis quidem quae natura ca-€duca est et nisi fulta est, fertur ad terram, eadem ut @1 €se erigat, claviculis suis quasi manibus quicquid est €nacta, complectitur; quam serpentem multiplici lapsu €et erratico ferro amputans coercet ars agricolarum, ne €silvescat sarmentis et in omnes partes nimia fundatur. itaque ineunte vere in iis quae relicta sunt, existit tam-€quam ad articulos sarmentorum ea quae gemma dici-€tur, a qua oriens uva se ostendit, quae et suco terrae €et calore solis augescens primo est peracerba gustatu, €dein maturata dulcescit vestitaque pampinis nec mo-€dico tepore caret et nimios solis defendit ardores. qua €quid potest esse cum fructu laetius tum aspectu pul-€chrius? cuius quidem non utilitas me solum ut ante €dixi, sed etiam cultura et natura ipsa delectat, admini-€culorum ordines capitum iugatio, religatio et propa-€gatio vitium sarmentorum ea quam dixi aliorum am-€putatio, aliorum inmissio. quid ego irrigationes, quid €fossiones agri repastinationesque proferam quibus fit multo terra fecundior? quid de utilitate loquar ster-€corandi? dixi in eo libro quem de rebus rusticis €scripsi; de qua doctus Hesiodus ne verbum quidem €fecit, cum de cultura agri scriberet. at Homerus, qui €multis ut mihi videtur ante saeculis fuit, Laertam le-€nientem desiderium quod capiebat e filio, colentem €agrum et eum stercorantem facit. nec vero segetibus €solum et pratis et vineis et arbustis res rusticae laetae €sunt, sed hortis etiam et pomariis tum pecudum pastu €apium examinibus florum omnium varietate. nec con-€sitiones modo delectant, sed etiam insitiones, quibus @1 nihil invenit agri cultura sollertius. possum persequi €permulta oblectamenta rerum rusticarum, sed ea ipsa €quae dixi sentio fuisse longiora. ignoscetis autem; nam €et studio rusticarum rerum provectus sum et senec-€tus est natura loquacior, ne ab omnibus eam vitiis €videar vindicare. ergo in hac vita M'. Curius, cum de €Samnitibus de Sabinis de Pyrrho triumphavisset, con-€sumpsit extremum tempus aetatis. cuius quidem ego €villam contemplans (abest enim non longe a me) ad-€mirari satis non possum vel hominis ipsius continen-€tiam vel temporum disciplinam. Curio ad focum sedenti €magnum auri pondus Samnites cum attulissent, repu-€diati sunt; non enim aurum habere praeclarum sibi videri dixit, sed eis qui haberent aurum, imperare. po-€teratne tantus animus efficere non iucundam senec-€tutem? sed venio ad agricolas, ne a me ipso recedam. €in agris erant tum senatores id est senes, siquidem €aranti L. Quinctio Cincinnato nuntiatum est eum dic-€tatorem esse factum; cuius dictatoris iussu magister €equitum C. Servilius Ahala Sp. Maelium regnum adpe-€tentem occupatum interemit. a villa in senatum ar-€cessebatur et Curius et ceteri senes, ex quo qui eos €arcessebant, viatores nominati sunt. num igitur horum €senectus miserabilis fuit qui se agri cultione oblecta-€bant? mea quidem sententia haud scio an nulla beatior €possit esse, neque solum officio, quod hominum generi €universo cultura agrorum est salutaris, sed et delec- @1 €tatione qua dixi et saturitate copiaque rerum omnium, €quae ad victum hominum, ad cultum etiam deorum €pertinent ut, quoniam haec quidam desiderant, in gra-€tiam iam cum voluptate redeamus. semper enim boni €assiduique domini referta cella vinaria, olearia, etiam €penaria est villaque tota locuples est, abundat porco €haedo agno gallina lacte caseo melle. iam hortum €ipsi agricolae succidiam alteram appellant. conditiora €facit haec supervacaneis etiam operis aucupium at-que venatio. quid de pratorum viriditate aut arborum €ordinibus aut vinearum olivetorumve specie plura di-€cam? brevi praecidam: agro bene culto nihil potest €esse nec usu uberius nec specie ornatius; ad quem €fruendum non modo non retardat, verum etiam invitat €atque adlectat senectus. ubi enim potest illa aetas aut €calescere vel apricatione melius vel igni aut vicissim umbris aquisve refrigerari salubrius? sibi habeant igi-€tur arma, sibi equos, sibi hastas, sibi clavam et pilam, €sibi venationes atque cursus, nobis senibus ex lusioni-€bus multis talos relinquant et tesseras, id ipsum utrum €lubebit, quoniam sine iis beata esse senectus potest. multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt; quos €legite quaeso studiose, ut facitis. quam copiose ab eo @1 €agri cultura laudatur in eo libro qui est de tuenda re €familiari, qui Oeconomicus inscribitur! atque ut in-€tellegatis nihil ei tam regale videri quam studium €agri colendi, Socrates in eo libro colloquitur cum Crito-€bulo Cyrum minorem Persarum regem praestantem in-€genio atque imperii gloria, cum Lysander Lacedaemo-€nius vir summae virtutis venisset ad eum Sardis ei-€que dona a sociis adtulisset, et ceteris in rebus comem €erga Lysandrum atque humanum fuisse et ei quendam €consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse. cum €autem admiraretur Lysander et proceritates arborum €et derectos in quincuncem ordines et humum subactam €atque puram et suavitatem odorum qui adflarentur €e floribus, tum eum dixisse mirari se non modo dili-€gentiam, sed etiam sollertiam eius a quo essent illa €dimensa atque discripta; et Cyrum respondisse: 'atqui €ego ista sum omnia dimensus; mei sunt ordines, mea €discriptio, multae etiam istarum arborum mea manu €sunt satae.' tum Lysandrum intuentem purpuram eius €et nitorem corporis ornatumque Persicum multo auro €multisque gemmis dixisse: 'rite vero te Cyre beatum ferunt, quoniam virtuti tuae fortuna coniuncta est.' hac €igitur fortuna frui licet senibus nec aetas impedit, quo €minus et ceterarum rerum et in primis agri colendi stu-€dia teneamus usque ad ultimum tempus senectutis. M. €quidem Valerium Corvinum accepimus ad centesimum €annum perduxisse, cum esset acta iam aetate in agris €eosque coleret; cuius inter primum et sextum consula- @1 €tum sex et quadraginta anni interfuerunt. ita quantum €spatium aetatis maiores ad senectutis initium esse vo-€luerunt, tantus illi cursus honorum fuit; atque huius €extrema aetas hoc beatior quam media, quod auctori-€tatis habebat plus, laboris minus; apex est autem se-€nectutis auctoritas. quanta fuit in L. Caecilio Metello, quanta in A. Atilio Calatino! in quem illud elogium: €'hunc unum plurimae consentiunt gentes populi pri-€marium fuisse virum.' notum est id totum carmen in-€cisum in sepulcro. iure igitur gravis, cuius de laudibus €omnium esset fama consentiens. quem virum nuper €P. Crassum pontificem maximum, quem postea M. Le-€pidum eodem sacerdotio praeditum vidimus! quid de €Paulo aut Africano loquar aut ut iam ante de Maximo? €quorum non in sententia solum, sed etiam in nutu resi-€debat auctoritas. habet senectus honorata praesertim €tantam auctoritatem, ut ea pluris sit quam omnes adu-lescentiae voluptates. sed in omni oratione memen-€tote eam me senectutem laudare quae fundamentis €adulescentiae constituta sit. ex quo efficitur id quod €ego magno quondam cum assensu omnium dixi, mise-€ram esse senectutem quae se oratione defenderet. non €cani nec rugae repente auctoritatem arripere possunt, €sed honeste acta superior aetas fructus capit auctori-tatis extremos. haec enim ipsa sunt honorabilia quae €videntur levia atque communia, salutari adpeti decedi €adsurgi deduci reduci consuli; quae et apud nos et €in aliis civitatibus, ut quaeque optime morata est, ita di-€ligentissime observantur. Lysandrum Lacedaemonium @1 €cuius modo feci mentionem, dicere aiunt solitum Lace-€daemonem esse honestissimum domicilium senectutis; €nusquam enim tantum tribuitur aetati, nusquam est se-€nectus honoratior. quin etiam memoriae proditum est, €cum Athenis ludis quidam in theatrum grandis natu ve-€nisset, magno consessu locum nusquam ei datum a suis €civibus; cum autem ad Lacedaemonios accessisset, qui þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜¿ˆlegati cum essent, certo in loco consederant, consur-€rexisse omnes illi dicuntur et senem sessum recepisse. quibus cum a cuncto consessu plausus esset multiplex €datus, dixisse ex iis quendam Athenienses scire quae €recta essent, sed facere nolle. multa in vestro collegio €praeclara, sed hoc de quo agimus in primis, quod ut €quisque aetate antecedit, ita sententiae principatum €tenet, neque solum honore antecedentibus, sed iis etiam €qui cum imperio sunt, maiores natu augures antepo-€nuntur. quae sunt igitur voluptates corporis cum aucto-€ritatis praemiis comparandae? quibus qui splendide €usi sunt, ii mihi videntur fabulam aetatis peregisse nec €tamquam inexercitati histriones in extremo actu cor-€ruisse. @@At sunt morosi et anxii et iracundi et difficiles senes. €si quaerimus, etiam avari; sed haec morum vitia sunt, €non senectutis. ac morositas tamen et ea vitia, quae €dixi, habent aliquid excusationis non illius quidem €iustae, sed quae probari posse videatur; contemni se €putant, despici inludi; praeterea in fragili corpore €odiosa omnis offensio est. quae tamen omnia dulciora €fiunt et moribus bonis et artibus idque cum in vita tum €in scaena intellegi potest ex iis fratribus qui in Adel- @1 €phis sunt. quanta in altero diritas, in altero comitas! €sic se res habet: ut enim non omne vinum, sic non €omnis natura vetustate coacescit. severitatem in se-€nectute probo, sed eam sicut alia modicam, acerbita-tem nullo modo. avaritia vero senilis quid sibi velit, €non intellego; potest enim quicquam esse absurdius €quam quo viae minus restet, eo plus viatici quaerere? €@@Quarta restat causa quae maxime angere atque solli-€citam habere nostram aetatem videtur, adpropinquatio €mortis, quae certe a senectute non potest esse longe. €o miserum senem qui mortem contemnendam esse in €tam longa aetate non viderit! quae aut plane negle-€genda est, si omnino extinguit animum, aut etiam op-€tanda, si aliquo eum deducit ubi sit futurus aeternus; atqui tertium certe nihil inveniri potest; quid igitur €timeam, si aut non miser post mortem aut beatus etiam €futurus sum? quamquam quis est tam stultus quamvis €sit adulescens, cui sit exploratum se ad vesperum esse €victurum? quin etiam aetas illa multo plures quam €nostra casus mortis habet; facilius in morbos incidunt €adulescentes, gravius aegrotant, tristius curantur. ita-€que pauci veniunt ad senectutem; quod ni ita accideret, €melius et prudentius viveretur. mens enim et ratio et €consilium in senibus est; qui si nulli fuissent, nullae €omnino civitates fuissent. sed redeo ad mortem inpen-€dentem. quod est istius crimen senectutis, cum id ei @1 videatis cum adulescentia esse commune? sensi ego €in optimo filio, tu in expectatis ad amplissimam digni-€tatem fratribus Scipio, mortem omni aetati esse com-€munem. at sperat adulescens diu esse se victurum, quod €sperare idem senex non potest. insipienter sperat. quid €enim stultius quam incerta pro certis habere, falsa pro €veris? at senex ne quod speret quidem habet. at est €eo meliore condicione quam adulescens, cum id quod €ille sperat, hic consecutus est; ille vult diu vivere, hic diu vixit. quamquam o di boni! quid est in hominis €natura diu? da enim supremum tempus, expectemus €Tartessiorum regis aetatem (fuit enim ut scriptum vi-€deo Arganthonius quidam Gadibus qui octoginta re-€gnavit annos, centum viginti vixit)_sed mihi ne diu-€turnum quidem quicquam videtur in quo est aliquid €extremum. cum enim id advenit, tum illud quod prae-€teriit, effluxit; tantum remanet quod virtute et recte €factis consecutus sis; horae quidem cedunt et dies et €menses et anni nec praeteritum tempus umquam re-€vertitur nec quid sequatur, sciri potest; quod cuique €temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. neque enim histrioni, ut placeat, peragenda fabula est, €modo in quocumque fuerit actu, probetur, neque sa-€pientibus usque ad 'Plaudite' veniendum est. breve enim €tempus aetatis satis longum est ad bene honesteque @1 €vivendum; sin processerit longius, non magis dolen-€dum est quam agricolae dolent praeterita verni tem-€poris suavitate aestatem autumnumque venisse. ver €enim tamquam adulescentiam significat ostenditque €fructus futuros, reliqua autem tempora demetendis fructibus et percipiendis accommodata sunt. fructus €autem senectutis est ut saepe dixi ante partorum bo-€norum memoria et copia. omnia autem quae secundum €naturam fiunt, sunt habenda in bonis. quid est autem €tam secundum naturam quam senibus emori? quod €idem contingit adulescentibus adversante et repu-€gnante natura. itaque adulescentes mihi mori sic viden-€tur ut cum aquae multitudine flammae vis opprimitur, €senes autem sic ut cum sua sponte nulla adhibita vi €consumptus ignis extinguitur; et quasi poma ex arbori-€bus, cruda si sunt, vix evelluntur, si matura et cocta, €decidunt, sic vitam adulescentibus vis aufert, senibus €maturitas; quae quidem mihi tam iucunda est, ut quo €propius ad mortem accedam, quasi terram videre €videar aliquandoque in portum ex longa navigatione esse venturus. senectutis autem nullus est certus ter-€minus recteque in ea vivitur, quoad munus officii €exsequi et tueri possis et tamen mortem contemnere; €ex quo fit ut animosior etiam senectus sit quam adu-€lescentia et fortior. hoc illud est quod Pisistrato ty-€ranno a Solone responsum est, cum illi quaerenti qua €tandem re fretus sibi tam audaciter obsisteret, re- @1 €spondisse dicitur: 'senectute.' sed vivendi est finis op-€tumus, cum integra mente certisque sensibus opus ipsa €suum eadem quae coagmentavit, natura dissolvit. ut €navem, ut aedificium idem destruit facillime qui con-€struxit, sic hominem eadem optume quae conglutina-€vit natura dissolvit. iam omnis conglutinatio recens €aegre, inveterata facile divellitur. ita fit ut illud breve €vitae reliquum nec avide adpetendum senibus nec sine causa deserundum sit; vetatque Pythagoras iniussu im-€peratoris, id est dei, de praesidio et statione vitae de-€cedere. Solonis quidem sapientis elogium est, quo se €negat velle suam mortem dolore amicorum et lamen-€tis vacare. volt credo se esse carum suis; sed haud €scio an melius Ennius: €@@@@'Nemo me dacrumis decoret neque funera fletu €@@@@faxit.' €non censet lugendam esse mortem quam inmortalitas consequatur. iam sensus moriendi aliquis esse potest, €isque ad exiguum tempus, praesertim seni, post mor-€tem quidem sensus aut optandus aut nullus est. sed €hoc meditatum ab adulescentia debet esse mortem ut €neglegamus, sine qua meditatione tranquillo esse €animo nemo potest. moriendum enim certe est et in-€certum an hoc ipso die. mortem igitur omnibus horis €inpendentem timens qui poterit animo consistere? de €qua non ita longa disputatione opus esse videtur, cum @1 €recorder non L. Brutum qui in liberanda patria est interfectus, non duos Decios qui ad voluntariam mor-€tem cursum equorum incitaverunt, non M. Atilium qui €ad supplicium est profectus, ut fidem hosti datam con-€servaret, non duos Scipiones qui iter Poenis vel cor-€poribus suis obstruere voluerunt, non avum tuum L. €Paulum qui morte luit collegae in Cannensi ignominia €temeritatem, non M. Marcellum cuius interitum ne cru-€delissimus quidem hostis honore sepulturae carere pas-€sus est, sed legiones nostras, quod scripsi in Origini-€bus, in eum locum saepe profectas alacri animo et €erecto unde se redituras numquam arbitrarentur. quod €igitur adulescentes et ii quidem non solum indocti, sed €etiam rustici contemnunt, id docti senes extimescent? omnino ut mihi quidem videtur, studiorum omnium sa-€tietas vitae facit satietatem. sunt pueritiae studia certa; €num igitur ea desiderant adulescentes? sunt ineuntis €adulescentiae; num ea constans iam requirit aetas quae €media dicitur? sunt etiam eius aetatis; ne ea quidem €quaeruntur in senectute; sunt extrema quaedam studia €senectutis; ergo ut superiorum aetatum studia occi-€dunt sic occidunt etiam senectutis; quod cum evenit, satietas vitae tempus maturum mortis adfert. non enim €video cur quid ipse sentiam de morte, non audeam €vobis dicere, quod eo cernere mihi melius videor quo €ab ea propius absum. ego vestros patres tu Scipio tu-þ´·´ÿï°µ±ÿï‚ÓåîÿïƒÃéãÿ˜Í…que C. Laeli, viros clarissimos mihique amicissimos vi-€vere arbitror et eam quidem vitam quae est sola vita €nominanda. nam dum sumus inclusi in his compagibus @1 €corporis, munere quodam necessitatis et gravi opere €perfungimur; est enim animus caelestis ex altissimo €domicilio depressus et quasi demersus in terram, locum €divinae naturae aeternitatique contrarium. sed credo €deos inmortales sparsisse animos in corpora humana, €ut essent qui terras tuerentur quique caelestium ordi-€nem contemplantes imitarentur eum vitae modo atque €constantia. nec me solum ratio ac disputatio impulit ut €ita crederem, sed nobilitas etiam summorum philoso-phorum et auctoritas. audiebam Pythagoram Pythago-€reosque incolas paene nostros, qui essent Italici philo-€sophi quondam nominati, numquam dubitasse quin ex €universa mente divina delibatos animos haberemus. de-€monstrabantur mihi praeterea quae Socrates supremo €vitae die de inmortalitate animorum disseruisset, is €qui esset omnium sapientissimus oraculo Apollinis €iudicatus. quid multa? sic persuasi mihi, sic sentio, €cum tanta celeritas animorum sit, tanta memoria prae-€teritorum futurorumque prudentia, tot artes, tantae €scientiae, tot inventa, non posse eam naturam quae res €eas contineat, esse mortalem, cumque semper agitetur €animus nec principium motus habeat, quia se ipse mo-€veat, ne finem quidem habiturum esse motus, quia €numquam se ipse sit relicturus, et cum simplex animi €esset natura neque haberet in se quicquam admixtum €dispar sui atque dissimile, non posse eum dividi; quod €si non posset, non posse interire; magnoque esse argu-€mento homines scire pleraque ante quam nati sint, €quod iam pueri, cum artes difficiles discant, ita cele-€riter res innumerabiles arripiant ut eas non tum pri-€mum accipere videantur, sed reminisci et recordari. haec Platonis fere. apud Xenophontem autem moriens @1 €Cyrus maior haec dicit: 'nolite arbitrari o mihi caris-€simi filii, me cum a vobis discessero, nusquam aut nul-€lum fore. nec enim dum eram vobiscum, animum €meum videbatis, sed eum esse in hoc corpore ex iis €rebus quas gerebam, intellegebatis. eundem igitur esse creditote, etiamsi nullum videbitis. Nec vero clarorum €virorum post mortem honores permanerent, si nihil €eorum ipsorum animi efficerent, quo diutius memoriam €sui teneremus. mihi quidem numquam persuaderi €potuit animos, dum in corporibus essent mortalibus, €vivere, cum excessissent ex iis, emori, nec vero tunc €animum esse insipientem, cum ex insipienti corpore €evasisset, sed cum omni admixtione corporis liberatus €purus et integer esse coepisset, tum esse sapientem. €atque etiam cum hominis natura morte dissolvitur, ce-€terarum rerum perspicuum est quo quaeque discedat; €abeunt enim illuc omnia unde orta sunt, animus autem €solus nec cum adest nec cum discessit, apparet. iam €vero videtis nihil esse morti tam simile quam somnum. atqui dormientium animi maxime declarant divinita-€tem suam; multa enim, cum remissi et liberi sunt, fu-€tura prospiciunt. ex quo intellegitur quales futuri sint, €cum se plane corporis vinculis relaxaverint. quare, si €haec ita sunt, sic me colitote' inquit 'ut deum; sin €una est interiturus animus cum corpore, vos tamen €deos verentes qui hanc omnem pulchritudinem tuen-€tur et regunt, memoriam nostri pie inviolateque ser-€vabitis.' Cyrus quidem haec moriens; nos si placet no-stra videamus. nemo umquam mihi Scipio persuade-€bit aut patrem tuum Paulum aut duos avos Paulum et @1 €Africanum aut Africani patrem aut patruum aut multos €praestantes viros quos enumerare non est necesse, €tanta esse conatos quae ad posteritatis memoriam per-€tinerent, nisi animo cernerent posteritatem ad se posse €pertinere. an censes, ut de me ipse aliquid more senum €glorier, me tantos labores diurnos nocturnosque domi €militiaeque suscepturum fuisse, si isdem finibus glo-€riam meam quibus vitam essem terminaturus? nonne €melius multo fuisset otiosam aetatem et quietam sine €ullo aut labore aut contentione traducere? sed nescio €quo modo animus erigens se posteritatem ita semper €prospiciebat, quasi cum excessisset e vita, tum deni-€que victurus esset. quod quidem ni ita se haberet, €ut animi inmortales essent, haud optimi cuiusque ani-€mus maxime ad inmortalitatem et gloriam niteretur. quid? quod sapientissimus quisque aequissimo animo €moritur, stultissimus iniquissimo, nonne vobis videtur €is animus qui plus cernat et longius, videre se ad me-€liora proficisci, ille autem cui obtusior sit acies, non €videre? equidem efferor studio patres vestros quos €colui et dilexi, videndi neque vero eos solos convenire €aveo quos ipse cognovi, sed illos etiam de quibus au-€divi et legi et ipse conscripsi. quo quidem me pro-€ficiscentem haud sane quis facile retraxerit nec tam-€quam Peliam recoxerit. et si qui deus mihi largiatur €ut ex hac aetate repuerascam et in cunis vagiam, valde @1 €recusem nec vero velim quasi decurso spatio ad car-ceres a calce revocari. quid habet enim vita commodi? €quid non potius laboris? sed habeat sane, habet certe €tamen aut satietatem aut modum. non lubet enim mihi €deplorare vitam, quod multi et ii docti saepe fecerunt, €neque me vixisse paenitet, quoniam ita vixi, ut non €frustra me natum existumem, et ex vita ita discedo tam-€quam ex hospitio, non tamquam domo. commorandi €enim natura devorsorium nobis, non habitandi dedit. €o praeclarum diem, cum in illud divinum animorum €concilium coetumque proficiscar cumque ex hac turba €et conluvione discedam! proficiscar enim non ad eos €solum viros de quibus ante dixi, verum etiam ad Ca-€tonem meum, quo nemo vir melior natus est, nemo pie-€tate praestantior; cuius a me corpus est crematum, €quod contra decuit ab illo meum, animus vero non €me deserens, sed respectans in ea profecto loca dis-€cessit quo mihi ipse cernebat esse veniendum. quem €ego meum casum fortiter ferre visus sum, non quo €aequo animo ferrem, sed me ipse consolabar existumans €non longinquum inter nos digressum et discessum fore. his mihi rebus Scipio (id enim te cum Laelio admirari €solere dixisti) levis est senectus nec solum non mo-€lesta, sed etiam iucunda. quodsi in hoc erro, qui ani-€mos hominum inmortales esse credam, libenter erro €nec mihi hunc errorem quo delector, dum vivo, extor-€queri volo; sin mortuus, ut quidam minuti philosophi @1 €censent, nihil sentiam, non vereor ne hunc errorem €meum philosophi mortui irrideant. quodsi non sumus €inmortales futuri, tamen extingui homini suo tempore €optabile est. nam habet natura ut aliarum omnium €rerum sic vivendi modum. senectus autem aetatis est €peractio tamquam fabulae, cuius defatigationem fu-€gere debemus praesertim adiuncta satietate. €@@Haec habui de senectute quae dicerem; ad quam uti-€nam perveniatis, ut ea quae ex me audistis, re experti €probare possitis! @1 ï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1LAELIUS DE AMICITIA LIBER €@@@@AD T. POMPONIUM ATTICUM.}1 ‘@@Q. Mucius augur multa narrare de C. Laelio so-€cero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare €illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem €a patre ita eram deductus ad Scaevolam sumpta virili €toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere num-€quam discederem; itaque multa ab eo prudenter dis- @1 €putata, multa etiam breviter et commode dicta me-€moriae mandabam fierique studebam eius prudentia €doctior. Quo mortuo me ad pontificem Scaevolam €contuli, quem unum nostrae civitatis et ingenio et €iustitia praestantissimum audeo dicere. Sed de hoc €alias; nunc redeo ad augurem. @@Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio €sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci €admodum familiares, in eum sermonem illum incidere, €qui tum forte multis erat in ore. Meministi enim €profecto, Attice, et eo magis, quod P. Sulpicio ute-€bare multum, cum is tribunus pl. capitali odio a €Q. Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum €coniunctissime et amantissime vixerat, quanta esset hominum vel admiratio vel querella. Itaque tum Scae-€vola cum in eam ipsam mentionem incidisset, exposuit €nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo €secum et cum altero genero, C. Fannio Marci filio, þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ“…paucis diebus post mortem Africani. Eius disputatio-€nis sententias memoriae mandavi, quas hoc libro ex-€posui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquen-€tes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, €atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo €videretur. @@Cum enim saepe mecum ageres, ut de amicitia €scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cogni-€tione, tum nostra familiaritate visa est. Itaque feci €non invitus, ut prodessem multis rogatu tuo. Sed ut €in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senec-€tute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla €videbatur aptior persona, quae de illa aetate loquere-€tur, quam eius, qui et diutissime senex fuisset et in €ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic, cum ac-€cepissemus a patribus maxime memorabilem C. Laeli €et P. Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi €Laeli persona visa est, quae de amicitia ea ipsa dis-€sereret, quae disputata ab eo meminisset Scaevola. @1 €Genus autem hoc sermonum positum in hominum ve-€terum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio €quo pacto videtur habere gravitatis; itaque ipse mea €legens sic adficior interdum, ut Catonem, non me loqui existimem. Sed ut tum ad senem senex de se-€nectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi €de amicitia. Tum est Cato locutus, quo erat nemo €fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc €Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae €gloria excellens de amicitia loquetur. Tu velim a me €animum parumper avertas, Laelium loqui ipsum putes. €C. Fannius et Q. Mucius ad socerum veniunt post €mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Lae-€lius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam le-€gens te ipse cognosces. @@{&7Fannius.&} Sunt ista, Laeli; nec enim melior vir €fuit Africano quisquam nec clarior. Sed existimare €debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te €sapientem et appellant et existimant. Tribuebatur hoc €modo M. Catoni, scimus L. Acilium apud patres no-€stros appellatum esse sapientem, sed uterque alio quo-€dam modo, Acilius, quia prudens esse in iure civili €putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; €multa eius et in senatu et in foro vel provisa pru-€denter vel acta constanter vel responsa acute fere-€bantur; propterea quasi cognomen iam habebat in €senectute sapientis. Te autem alio quodam modo non €solum natura et moribus, verum etiam studio et doc-€trina esse sapientem, nec sicut vulgus, sed ut eruditi €solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista €subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), €Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apol-€linis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in €te sapientiam existumant, ut omnia tua in te posita €esse ducas humanosque casus virtute inferiores putes. €Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaevola, @1 €quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis, €quod proximis Nonis cum in hortos D. Bruti auguris €commentandi causa, ut adsolet, venissemus, tu non €adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud €munus solitus esses obire. @@{&7Scaevola.&} Quaerunt quidem, C. Laeli, multi, ut €est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod ani-€mum adverti, te dolorem, quem acceperis cum summi €viri, tum amicissumi morte, ferre moderate nec po-€tuisse non commoveri nec fuisse id humanitatis tuae; €quod autem Nonis in conlegio nostro non adfuisses, €valitudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. €@@{&7Laelius.&} Recte tu quidem, Scaevola, et vere; nec €enim ab isto officio, quod semper usurpavi, cum va-€lerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu €arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. Tu autem, Fanni, quod €mihi tantum tribui dicis, quantum ego nec adgnosco €nec postulo, facis amice; sed, ut mihi videris, non €recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem €magis credo, aut, si quisquam, ille sapiens fuit. Quo €modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram €Paulum, videram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato viro. Quam ob rem cave Catoni €anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut €ais, sapientissimum iudicavit; huius enim facta, illius €dicta laudantur. De me autem, ut iam cum utroque €loquar, sic habetote: €@@Ego si Scipionis desiderio me moveri negem, quam €id recte faciam, viderint sapientes; sed certe mentiar. €Moveor enim tali amico orbatus, qualis, ut arbitror, €nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe €fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor, et €maxime illo solacio, quod eo errore careo, quo ami-€corum decessu plerique angi solent. Nihil mali acci-€disse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis €autem incommodis graviter angi non amicum, sed se @1 ipsum amantis est. Cum illo vero quis neget actum €esse praeclare? Nisi enim, quod ille minime putabat, €inmortalitatem optare vellet, quid non adeptus est, €quod homini fas esset optare? qui summam spem €civium, quam de eo iam puero habuerant, continuo €adulescens incredibili virtute superavit, qui consulatum €petivit numquam, factus consul est bis, primum ante €tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene €sero, qui duabus urbibus eversis inimicissimis huic €imperio non modo praesentia, verum etiam futura bella €delevit. Quid dicam de moribus facillimis, de pietate €in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, €iustitia in omnes? nota sunt vobis. Quam autem ci-€vitati carus fuerit, maerore funeris indicatum est. Quid €igitur hunc paucorum annorum accessio iuvare po-€tuisset? Senectus enim quamvis non sit gravis, ut €memini Catonem anno ante, quam est mortuus, mecum €et cum Scipione disserere, tamen aufert eam viridita-tem, in qua etiam nunc erat Scipio. Quam ob rem €vita quidem talis fuit vel fortuna vel gloria, ut nihil €posset accedere, moriendi autem sensum celeritas ab-€stulit; quo de genere mortis difficile dictu est, quid €homines suspicentur, videtis; hoc vere tamen licet €dicere, P. Scipioni ex multis diebus, quos in vita ce-€leberrimos laetissimosque viderit, illum diem claris-€simum fuisse, quom senatu dimisso domum reductus €ad vesperum est a patribus conscriptis, populo Ro-€mano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e vita, €ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos videatur €deos potius quam ad inferos pervenisse. @@Neque enim adsentior iis, qui haec nuper disserere €coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque €omnia morte deleri; plus apud me antiquorum aucto-€ritas valet, vel nostrorum maiorum, qui mortuis tam €religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto, €si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, vel eorum, qui €in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc @1 €quidem deleta est, tum florebat, institutis et praecep-€tis suis erudierunt, vel eius, qui Apollinis oraculo €sapientissimus est iudicatus, %qui non tum hoc, tum €illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos homi-€num esse divinos, iisque, cum ex corpore excessissent, €reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. Quod idem Scipioni videbatur, €qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem €diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plu-€res, tuque etiam, Scaevola, mecum venisses, triduum €disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extre-€mum fere de inmortalitate animorum, quae se in quiete €per visum ex Africano audisse dicebat. Id si ita est, €ut optumi cuiusque animus in morte facillime evolet €tamquam e custodia vinclisque corporis, cui censemus €cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? Quo-€circa maerere hoc eius eventu vereor ne invidi magis €quam amici sit. Sin autem illa veriora, ut idem in-€teritus sit animorum et corporum nec ullus sensus €maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil €mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non €esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaude-mus et haec civitas, dum erit, laetabitur. Quam ob €rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, €mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius €introieram, sic prius exire de vita. Sed tamen recor-þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜…datione nostrae amicitiae sic fruor, ut beate vixisse €videar, quia cum Scipione vixerim, quocum mihi con-€iuncta cura de publica re et de privata fuit, quocum €et domus fuit et militia communis et, id in quo est €omnis vis amicitiae, voluntatum, studiorum, senten-€tiarum summa consensio. Itaque non tam ista me €sapientiae, quam modo Fannius commemoravit, fama €delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae no-€strae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi €magis est cordi, quod ex omnibus saeculis vix tria €aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in ge- @1 €nere sperare videor Scipionis et Laeli amicitiam no-€tam posteritati fore. @@{&7Fannius.&} Istuc quidem, Laeli, ita necesse est. Sed €quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, €pergratum mihi feceris, spero item Scaevolae, si, quem €ad modum soles de ceteris rebus, quom ex te quae-€runtur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem €existumes, quae praecepta des. €@@{&7Scaevola.&} Mihi vero erit gratum; atque id ipsum €cum tecum agere conarer, Fannius antevortit. Quam €ob rem utrique nostrum gratum admodum feceris. @@{&7Laelius.&} Ego vero non gravarer, si mihi ipse €confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut €dixit Fannius, otiosi. Sed quis ego sum? aut quae est €in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque €Graecorum, ut iis ponatur, de quo disputent quamvis €subito; magnum opus est egetque exercitatione non €parva. Quam ob rem, quae disputari de amicitia pos-€sunt, ab eis censeo petatis, qui ista profitentur; ego €vos hortari tantum possum, ut amicitiam omnibus €rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae €aptum, tam conveniens ad res vel secundas vel ad-versas. Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amici-€tiam esse non posse; neque id ad vivum reseco, ut €illi, qui haec subtilius disserunt, fortasse vere, sed ad €communem utilitatem parum; negant enim quemquam €esse virum bonum nisi sapientem. Sit ita sane; sed €eam sapientiam interpretantur, quam adhuc mortalis €nemo est consecutus, nos autem ea, quae sunt in usu €vitaque communi, non ea, quae finguntur aut optan-€tur, spectare debemus. Numquam ego dicam C. Fa-€bricium, M'. Curium, Ti. Coruncanium, quos sapientes €nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse €sapientes. Quare sibi habeant sapientiae nomen et invi-€diosum et obscurum, concedant, ut viri boni fuerint. €Ne id quidem facient, negabunt id nisi sapienti posse concedi. Agamus igitur pingui, ut aiunt, Minerva. Qui @1 €ita se gerunt, ita vivunt, ut eorum probetur fides, in-€tegritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupi-€ditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii €fuerunt, modo quos nominavi, hos viros bonos, ut €habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia se-€quantur, quantum homines possunt, naturam optimam €bene vivendi ducem. Sic enim mihi perspicere videor, €ita natos esse nos, ut inter omnes esset societas quae-€dam, maior autem, ut quisque proxume accederet. Ita-€que cives potiores quam peregrini, propinqui quam €alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; €sed ea non satis habet firmitatis. Namque hoc prae-€stat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate be-€nivolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata €enim benivolentia amicitiae nomen tollitur, propinqui-tatis manet. Quanta autem vis amicitiae sit, ex hoc €intellegi maxime potest, quod ex infinita societate ge-€neris humani, quam conciliavit ipsa natura, ita con-€tracta res est et adducta in angustum, ut omnis ca-€ritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. €@@Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divina-€rum humanarumque rerum cum benivolentia et caritate €consensio; qua quidem haut scio an excepta sapientia €nihil melius homini sit a dis inmortalibus datum. €Divitias alii praeponunt, bonam alii valitudinem, alii €potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. Be-€luarum hoc quidem extremum, illa autem superiora €caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris €quam in fortunae temeritate. Qui autem in virtute €summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed €haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet, nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest. Iam vir-€tutem ex consuetudine vitae sermonisque nostri inter-€pretemur nec eam, ut quidam docti, verborum magni-€ficentia metiamur virosque bonos eos, qui habentur, €numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; €his communis vita contenta est; eos autem omittamus, @1 qui omnino nusquam reperiuntur. Talis igitur inter €viros amicitia tantas oportunitates habet, quantas vix €queo dicere. Principio qui potest esse vita 'vitalis', €ut ait Ennius, quae non in amici mutua benivolentia €conquiescit? Quid dulcius quam habere, quicum omnia €audeas sic loqui ut tecum? Qui esset tantus fructus €in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu €ipse gauderet? adversas vero ferre difficile esset sine €eo, qui illas gravius etiam quam tu ferret. Denique €ceterae res, quae expetuntur, oportunae sunt singulae €rebus fere singulis, divitiae, ut utare, opes, ut colare, €honores, ut laudere, voluptates, ut gaudeas, valitudo, €ut dolore careas et muneribus fungare corporis; ami-€citia res plurimas continet; quoquo te verteris, praesto €est, nullo loco excluditur, numquam intempestiva, num-€quam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, €locis pluribus utimur quam amicitia. Neque ego nunc €de vulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delec-€tat et prodest, sed de vera et perfecta loquor, qualis €eorum, qui pauci nominantur, fuit. Nam et secundas €res splendidiores facit amicitia et adversas partiens €communicansque leviores. @@Quomque plurimas et maximas commoditates ami-€citia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, €quod bonam spem praelucet in posterum nec debili-€tari animos aut cadere patitur. Verum enim amicum €qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. €Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et €inbecilli valent et, quod difficilius dictu est, mortui €vivunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prose-€quitur amicorum. Ex quo illorum beata mors vide-€tur, horum vita laudabilis. Quodsi exemeris ex rerum €natura benivolentiae coniunctionem, nec domus ulla €nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus per-€manebit. Id si minus intellegitur, quanta vis amici-€tiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex dis-€cordiis perspici potest. Quae enim domus tam stabilis, @1 €quae tam firma civitas est, quae non odiis et discidiis €funditus possit everti? Ex quo, quantum boni sit in amicitia, iudicari potest. Agrigentinum quidem doctum €quendam virum carminibus Graecis vaticinatum ferunt, €quae in rerum natura totoque mundo constarent, quae-€que moverentur, ea contrahere amicitiam, dissipare €discordiam. Atque hoc quidem omnes mortales et in-€tellegunt et re probant. Itaque, si quando aliquod €officium extitit amici in periculis aut adeundis aut €communicandis, quis est, qui id non maximis ecferat €laudibus? Qui clamores tota cavea nuper in hospitis €et amici mei M. Pacuvi nova fabula! cum ignorante €rege, uter Orestes [2esset, Pylades]2 Orestem se esse di-€ceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, €Orestem se esse perseveraret. Stantes plaudebant in €re ficta; quid arbitramur in vera facturos fuisse? €Facile indicabat ipsa natura vim suam, cum homines, €quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero €iudicarent. €@@Hactenus mihi videor de amicitia quid sentirem €potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem €esse multa), ab iis, si videbitur, qui ista disputant, €quaeritote. @@{&7Fannius.&} Nos autem a te potius; quamquam etiam €ab istis saepe quaesivi et audivi non invitus equidem; €sed aliud quoddam filum orationis tuae. €@@{&7Scaevola.&} Tum magis id diceres, Fanni, si nuper €in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, €adfuisses. Qualis tum patronus iustitiae fuit contra €accuratam orationem Phili! €@@{&7Fannius.&} Facile id quidem fuit, iustitiam iustissimo €viro defendere. €@@{&7Scaevola.&} Quid? amicitiam nonne facile ei, qui ob €eam summa fide, constantia iustitiaque servatam maxu-€mam gloriam ceperit? þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜š@@{&7Laelius.&} Vim hoc quidem est adferre. Quid enim €refert, qua me ratione cogatis? cogitis certe. Studiis @1 €enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile €est, tum ne aequum quidem obsistere. €@@Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime €illud considerandum videri solet, utrum propter in-€becillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut €dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per €se ipse posset, id acciperet ab alio vicissimque red-€deret, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed €antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta €alia causa. Amor enim, ex quo amicitia nominata €est, princeps est ad benivolentiam coniungendam. Nam €utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe, qui €simulatione amicitiae coluntur et observantur temporis €causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simu-€latum et, quidquid est, id est verum et voluntarium. Quapropter a natura mihi videtur potius quam ab in-€digentia orta amicitia, adplicatione magis animi cum €quodam sensu amandi quam cogitatione, quantum illa €res utilitatis esset habitura. Quod quidem quale sit, €etiam in bestiis quibusdam animadverti potest, quae €ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis €ita amantur, ut facile earum sensus appareat. Quod €in homine multo est evidentius, primum ex ea cari-€tate, quae est inter natos et parentes, quae dirimi €nisi detestabili scelere non potest; deinde cum simi-€lis sensus extitit amoris, si aliquem nacti sumus, cuius €cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi €lumen aliquod probitatis et virtutis perspicere videa-mur. Nihil est enim virtute amabilius, nihil, quod €magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter vir-€tutem et probitatem etiam eos, quos numquam vidi-€mus, quodam modo diligamus. Quis est, qui C. Fabrici, €M'. Curi non cum caritate aliqua benivola memoriam €usurpet, quos numquam viderit? quis autem est, qui €Tarquinium Superbum, qui Sp. Cassium, Sp. Maelium €non oderit? Cum duobus ducibus de imperio in Italia €est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter @1 €probitatem eius non nimis alienos animos habemus, €alterum propter crudelitatem semper haec civitas oderit. @@Quodsi tanta vis probitatis est, ut eam vel in eis, €quos numquam vidimus, vel, quod maius est, in hoste €etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum €moveantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse €possunt, virtutem et bonitatem perspicere videantur? €Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et €studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus €ad illum primum motum animi et amoris adhibitis €admirabilis quaedam exardescit benivolentiae magni-€tudo. Quam si qui putant ab inbecillitate proficisci, €ut sit, per quem adsequatur, quod quisque desideret, €humilem sane relinquunt et minime generosum, ut €ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque in-€digentia natam volunt. Quod si ita esset, ut quisque €minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. Ut enim quis-€que sibi plurimum confidit, et ut quisque maxime €virtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat €suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in ami-€citiis expetendis colendisque maxime excellit. Quid €enim? Africanus indigens mei? Minime hercule! ac €ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam €virtutis eius, ille vicissim opinione fortasse non nulla, €quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beni-€volentiam consuetudo. Sed quamquam utilitates mul-€tae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. Ut enim bene-€fici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam €(neque enim beneficium faeneramur, sed natura pro-€pensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe €mercedis adducti, sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. Ab his, qui pe-€cudum ritu ad voluptatem omnia referunt, longe dis-€sentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magni-€ficum ac divinum suspicere possunt, qui suas omnes @1 €cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque €contemptam. Quam ob rem hos quidem ab hoc ser-€mone removeamus, ipsi autem intellegamus natura €gigni sensum diligendi et benivolentiae caritatem facta €significatione probitatis. Quam qui adpetiverunt, ad-€plicant se et propius admovent, ut et usu eius, quem €diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares €in amore et aequales propensioresque ad bene meren-€dum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit €honesta certatio. Sic et utilitates ex amicitia maximae €capientur, et erit eius ortus a natura quam ab inbe-€cillitate gravior et verior. Nam si utilitas amicitias €conglutinaret, eadem commutata dissolveret; sed quia €natura mutari non potest, idcirco verae amicitiae sem-€piternae sunt. Ortum quidem amicitiae videtis, nisi €quid ad haec forte vultis. €@@{&7Fannius.&} Tu vero perge, Laeli; pro hoc enim, qui €minor est natu, meo iure respondeo. @@{&7Scaevola.&} Recte tu quidem. Quam ob rem audia-€mus. €@@{&7Laelius.&} Audite vero, optumi viri, ea, quae saepis-€sime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. €Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, €quam amicitiam usque ad extremum vitae diem per-€manere. Nam, vel ut non idem expediret, incidere €saepe, vel ut de re publica non idem sentiretur; mu-€tari etiam mores hominum saepe dicebat, alias ad-€versis rebus, alias aetate ingravescente. Atque earum €rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aeta-€tis, quod summi puerorum amores saepe una cum prae-texta toga ponerentur; sin autem ad adulescentiam €perduxissent, dirimi tamen interdum contentione vel €uxoriae condicionis vel commodi alicuius, quod idem €adipisci uterque non posset. Quodsi qui longius in €amicitia provecti essent, tamen saepe labefactari, si in €honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam €maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae @1 €cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen €et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. Magna etiam discidia et ple-€rumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis, quod rectum €non esset, postularetur, ut aut libidinis ministri aut €adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, €quamvis honeste id facerent, ius tamen amicitiae de-€serere arguerentur ab iis, quibus obsequi nollent. Illos €autem, qui quidvis ab amico auderent postulare, postu-€latione ipsa profiteri omnia se amici causa esse factu-€ros. Eorum querela inveterata non modo familiari-€tates exstingui solere, sed odia etiam gigni sempiterna. €Haec ita multa quasi fata inpendere amicitiis, ut omnia €subterfugere non modo sapientiae, sed etiam felicitatis €diceret sibi videri. @@Quam ob rem id primum videamus, si placet, qua-€tenus amor in amicitia progredi debeat. Numne, si €Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma €illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici €regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuvare? Tib. quidem Gracchum rem publicam vexantem a €Q. Tuberone aequalibusque amicis derelictum videba-€mus. At C. Blossius Cumanus, hospes familiae vestrae, €Scaevola, quom ad me, quod aderam Laenati et Rupilio €consulibus in consilio, deprecatum venisset, hanc, ut €sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Tib. €Gracchum fecisset, ut, quidquid ille vellet, sibi facien-€dum putaret. Tum ego: 'Etiamne, si te in Capi-€tolium faces ferre vellet?' 'Numquam', inquit, €'voluisset id quidem; sed si voluisset, paruis-€sem.' Videtis, quam nefaria vox! Et hercule ita fecit €vel plus etiam, quam dixit; non enim paruit ille Ti. €Gracchi temeritati, sed praefuit, nec se comitem illius €furoris, sed ducem praebuit. Itaque hac amentia quae-€stione nova perterritus in Asiam profugit, ad hostes €se contulit, poenas rei publicae graves iustasque per-€solvit. Nulla est igitur excusatio peccati, si amici @1 €causa peccaveris; nam cum conciliatrix amicitiae vir-€tutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a virtute defeceris. Quodsi rectum statuerimus vel con-€cedere amicis, quidquid velint, vel inpetrare ab iis, €quidquid velimus, perfecta quidem sapientia si simus, þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜¦„nihil habeat res vitii; sed loquimur de iis amicis, qui €ante oculos sunt, quos vidimus aut de quibus memoria €accepimus, quos novit vita communis. Ex hoc numero €nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime, qui ad sapientiam proxume accedunt. Videmus Papum €Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus €accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum €et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M'. Cu-€rium, Ti. Coruncanium memoriae proditum est. Igitur €ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab €amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra €ius iurandum, contra rem publicam esset. Nam hoc €quidem in talibus viris quid adtinet dicere, si conten-€disset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi €viri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et €facere rogatum et rogare. At vero Tib. Gracchum €sequebantur C. Carbo, C. Cato, et minime tum quidem €C. frater nunc idem acerrimus. @@Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque €rogemus res turpes nec faciamus rogati. Turpis enim €excusatio est et minime accipienda cum in ceteris €peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici €causa fecisse fateatur. Etenim eo loco, Fanni et Scae-€vola, locati sumus, ut nos longe prospicere oporteat €futuros casus rei publicae. Deflexit iam aliquantum de spatio curriculoque consuetudo maiorum. Tib. €Gracchus regnum occupare conatus est, vel regnavit €is quidem paucos menses. Num quid simile populus €Romanus audierat aut viderat? Hunc etiam post mor-€tem secuti amici et propinqui quid in P. Scipione effe-€cerint, sine lacrimis non queo dicere. Nam Carbo-€nem, quocumque modo potuimus, propter recentem @1 €poenam Tib. Gracchi sustinuimus; de C. Gracchi autem €tribunatu quid expectem, non lubet augurari. Serpit €%deinde res, quae proclivis ad perniciem, cum semel €coepit, labitur. Videtis, in tabella iam ante quanta €sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem €post Cassia. Videre iam videor populum a senatu €disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. €Plures enim discent, quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. Quorsum haec? €Quia sine sociis nemo quicquam tale conatur. Prae-€cipiendum est igitur bonis, ut, si in eius modi amici-€tias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita €se alligatos, ut ab amicis in magna aliqua re publica €peccantibus non discedant; inprobis autem poena sta-€tuenda est, nec vero minor iis, qui secuti erunt alte-€rum, quam iis, qui ipsi fuerint impietatis duces. Quis €clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui €cum imperator bello Persico servitute Graeciam libe-€ravisset propterque invidiam in exilium expulsus esset, €ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, €fecit idem, quod &7xx& annis ante apud nos fecerat Corio-€lanus. His adiutor contra patriam inventus est nemo; itaque mortem sibi uterque conscivit. Quare talis €inproborum consensio non modo excusatione amicitiae €tegenda non est, sed potius supplicio omni vindicanda €est, ut ne quis concessum putet amicum vel bellum €patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire €coepit, haud scio an aliquando futurum sit. Mihi €autem non minori curae est, qualis res publica post €mortem meam futura, quam qualis hodie sit. @@Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab €amicis honesta petamus, amicorum causa honesta fa-€ciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium €semper adsit, cunctatio absit; consilium vero dare €audeamus libere. Plurimum in amicitia amicorum €bene suadentium valeat auctoritas, eaque et adhibea-€tur ad monendum non modo aperte, sed etiam acriter, @1 si res postulabit, et adhibitae pareatur. Nam quibus-€dam, quos audio sapientes habitos in Graecia, pla-€cuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est, quod €illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse €nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse €pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique €rerum, alienis nimis implicari molestum esse; com-€modissimum esse quam laxissimas habenas habere €amicitiae, quas vel adducas, cum velis, vel remittas; €caput enim esse ad beate vivendum securitatem, qua €frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. Alios autem dicere aiunt multo etiam €inhumanius (quem locum breviter paulo ante per-€strinxi) praesidii adiumentique causa, non benivolen-€tiae neque caritatis amicitias esse expetendas; itaque, €ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque €virium, ita amicitias adpetere maxime; ex eo fieri, €ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant €quam viri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii, qui putentur beati. O praeclaram sapientiam! Solem €enim e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita €tollunt, qua nihil a dis inmortalibus melius habemus, €nihil iucundius. Quae est enim ista securitas? Specie €quidem blanda, sed reapse multis locis repudianda. €Neque enim est consentaneum ullam honestam rem €actionemve, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut €susceptam deponere. Quodsi curam fugimus, virtus €fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res €sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas €malitiam, temperantia lubidinem, ignaviam fortitudo; €itaque videas rebus iniustis iustos maxime dolere, in-€bellibus fortes, flagitiosis modestos. Ergo hoc pro-€prium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. Quam ob rem, si cadit in sa-€pientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius €animo extirpatam humanitatem arbitramur, quae causa €est, cur amicitiam funditus tollamus e vita, ne aliquas @1 €propter eam suscipiamus molestias? Quid enim in-€terest motu animi sublato non dico inter pecudem et €hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum €aut quidvis generis eiusdem? Neque enim sunt isti €audiendi, qui virtutem duram et quasi ferream esse €quandam volunt; quae quidem est cum multis in rebus, €tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis €amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. €Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capien-€dus est, non tantum valet, ut tollat e vita amicitiam, €non plus quam ut virtutes, quia non nullas curas et €molestias adferunt, repudientur. €@@Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, €si qua significatio virtutis eluceat, ad quam se similis €animus adplicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. Quid enim tam absurdum quam €delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, €ut aedificio, ut vestitu cultuque corporis, animante €virtute praedito, eo qui vel amare vel, ut ita dicam, €redamare possit, non admodum delectari? Nihil est €enim remuneratione benivolentiae, nihil vicissitudine studiorum officiorumque iucundius. Quid, si illud etiam €addimus, quod recte addi potest, nihil esse, quod ad €se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad ami-€citiam similitudo? concedetur profecto verum esse, ut €bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propin-€quitate coniunctos atque natura. Nihil est enim ap-€petentius similium sui nec rapacius quam natura. Quam €ob rem hoc quidem, Fanni et Scaevola, constet, ut €opinor, bonis inter bonos quasi necessariam benivolen-€tiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. Sed €eadem bonitas etiam ad multitudinem pertinet. Non €enim est inhumana virtus neque inmunis neque superba, €quae etiam populos universos tueri eisque optume con-€sulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate vulgi abhorreret. Atque etiam mihi quidem videntur, €qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum @1 €nodum amicitiae tollere. Non enim tam utilitas parta €per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque €illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si €cum studio est profectum; tantumque abest, ut ami-€citiae propter indigentiam colantur, ut ii, qui opibus €et copiis maximeque virtute, in qua plurimum est €praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint €et beneficentissimi. Atque haut sciam an ne opus sit €quidem nihil umquam omnino deesse amicis. Ubi €enim studia nostra viguissent, si numquam consilio, €numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜³ˆŽeguisset? Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas €amicitiam secuta est. @@Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, €si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione ha-€bent cognitam, disputabunt. Nam quis est, pro deorum €fidem atque hominum! qui velit, ut neque diligat quem-€quam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus €copiis atque in omnium rerum abundantia vivere? Haec €enim est tyrannorum vita nimirum, in qua nulla fides, €nulla caritas, nulla stabilis benivolentiae potest esse €fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. Quis enim aut eum diligat, quem €metuat, aut eum, a quo se metui putet? Coluntur €tamen simulatione dumtaxat ad tempus. Quodsi forte, €ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur, quam €fuerint inopes amicorum. Quod Tarquinium dixisse €ferunt exulantem, tum se intellexisse, quos fidos ami-€cos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. Quamquam miror, illa superbia et €inportunitate si quemquam amicum habere potuit. At-€que ut huius, quem dixi, mores veros amicos parare €non potuerunt, sic multorum opes praepotentium ex-€cludunt amicitias fideles. Non enim solum ipsa For-€tuna caeca est, sed eos etiam plerumque efficit caecos, €quos conplexa est; itaque efferuntur fere fastidio et €contumacia, nec quicquam insipiente fortunato in- @1 €tolerabilius fieri potest. Atque hoc quidem videre €licet, eos, qui antea commodis fuerint moribus, im-€perio, potestate, prosperis rebus inmutari[, sperni ab iis veteres amicitias, indulgeri novis]. Quid autem €stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opi-€bus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, €equos, famulos, vestem egregiam, vasa pretiosa, ami-€cos non parare, optumam et pulcherrimam vitae, ut €ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, €cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius €enim est istorum quidque, qui vicit viribus), amicitia-€rum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; €ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona For-€tunae, tamen vita inculta et deserta ab amicis non €possit esse iucunda. Sed haec hactenus. @@Constituendi autem sunt, qui sint in amicitia fines €et quasi termini diligendi. De quibus tres video sen-€tentias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem €modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet €ipsos, alteram, ut nostra in amicos benivolentia illo-€rum erga nos benivolentiae pariter aequaliterque re-€spondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. Harum trium sententiarum nulli €prorsus adsentior. Nec enim illa prima vera est, ut, €quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit €animatus. Quam multa enim, quae nostra causa num-€quam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab €indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem invehi €insectarique vehementius, quae in nostris rebus non €satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multae-€que res sunt, in quibus de suis commodis viri boni €multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. Altera sententia est, quae €definit amicitiam paribus officiis ac voluntatibus. Hoc €quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos vocare €amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. €Divitior mihi et affluentior videtur esse vera amicitia @1 €nec observare restricte, ne plus reddat quam acceperit; €neque enim verendum est, ne quid excidat, aut ne €quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. Tertius vero ille finis deter-€rumus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab €amicis. Saepe enim in quibusdam aut animus ab-€iectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. €Non est igitur amici talem esse in eum, qualis ille €in se est, sed potius eniti et efficere, ut amici iacen-€tem animum excitet inducatque [2in]2 spem cogitationem-€que meliorem. Alius igitur finis verae amicitiae con-€stituendus est, si prius, quid maxume reprehendere €Scipio solitus sit, dixero. Negabat ullam vocem in-€imiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui €dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset €osurus; nec vero se adduci posse, ut hoc, quem ad €modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui €sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuius-€dam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam re-€vocantis esse sententiam. Quonam enim modo quis-€quam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum €esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, €ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det €sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem €recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, invidere. Quare hoc quidem praeceptum, cuius-€cumque est, ad tollendam amicitiam valet; illud potius €praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus €in amicitiis comparandis, ut ne quando amare incipe-€remus eum, quem aliquando odisse possemus. Quin €etiam, si minus felices in diligendo fuissemus, feren-€dum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogi-€tandum putabat. @@His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emen-€dati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium €rerum, consiliorum, voluntatum sine ulla exceptione €communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus @1 €iustae amicorum voluntates adiuvandae sint, in quibus €eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de via €sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim, €quatenus amicitiae dari venia possit. Nec vero negle-€genda est fama, nec mediocre telum ad res gerendas €existimare oportet benivolentiam civium; quam blan-€ditiis et adsentando colligere turpe est; virtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. Sed (saepe €enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de €amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines €diligentiores essent; capras et oves quot quisque ha-€beret, dicere posse, amicos quot haberet, non posse €dicere, et in illis quidem parandis adhibere curam, in €amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi €signa quaedam et notas, quibus eos, qui ad amicitias €essent idonei, iudicarent. Sunt igitur firmi et stabiles €et constantes eligendi; cuius generis est magna pe-€nuria. Et iudicare difficile est sane nisi expertum; €experiendum autem est in ipsa amicitia. Ita prae-€currit amicitia iudicium tollitque experiendi potesta-tem. Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic €impetum benivolentiae, %quo utamur quasi equis €temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis €moribus amicorum. Quidam saepe in parva pecunia €perspiciuntur quam sint leves, quidam autem, quos €parva movere non potuit, cognoscuntur in magna. Sin €erunt aliqui reperti, qui pecuniam praeferre amicitiae €sordidum existiment, ubi eos inveniemus, qui honores, €magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non €anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec €sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? €Inbecilla enim est natura ad contemnendam poten-€tiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, €obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. Itaque verae amicitiae difficil-€lime reperiuntur in iis, qui in honoribus reque publica €versantur; ubi enim istum invenias, qui honorem @1 €amici anteponat suo? Quid? haec ut omittam, quam €graves, quam difficiles plerisque videntur calamitatum €societates! ad quas non est facile inventu qui descen-€dant. Quamquam Ennius recte: €@@@@Ami/cus certus i/n re incerta ce/rnitur, €tamen haec duo levitatis et infirmitatis plerosque con-€vincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis €deserunt. Qui igitur utraque in re gravem, constan-€tem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex €maxime raro genere hominum iudicare debemus et €paene divino. @@Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque est €eius, quam in amicitia quaerimus, fides; nihil est €enim stabile, quod infidum est. Simplicem praeterea €et communem et consentientem, id est qui rebus isdem €moveatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fide-€litatem; neque enim fidum potest esse multiplex in-€genium et tortuosum, neque vero, qui non isdem rebus þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜Áˆˆmovetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis €potest esse. Addendum eodem est, ut ne criminibus €aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae per-€tinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, con-€stantiam. Ita fit verum illud, quod initio dixi, ami-€citiam nisi inter bonos esse non posse. Est enim €boni viri, quem eundem sapientem licet dicere, haec €duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit €neve simulatum; aperte enim vel odisse magis ingenui €est quam fronte occultare sententiam; deinde non €solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed €ne ipsum quidem esse suspiciosum semper aliquid existimantem ab amico esse violatum. Accedat huc €suavitas quaedam oportet sermonum atque morum, €haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. Tri-€stitia autem et in omni re severitas habet illa qui-€dem gravitatem, sed amicitia remissior esse debet et €liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatem-€que proclivior. @1 @@Existit autem hoc loco quaedam quaestio subdif-€ficilis, num quando amici novi, digni amicitia, veteri-€bus sint anteponendi, ut equis vetulis teneros ante-€ponere solemus. Indigna homine dubitatio! Non enim €debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satieta-€tes; veterrima quaeque, ut ea vina, quae vetustatem €ferunt, esse debet suavissima; verumque illud est, €quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. Novitates autem si €spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus €fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, €vetustas tamen suo loco conservanda; maxima est €enim vis vetustatis et consuetudinis. Quin ipso equo, €cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, €nemo est, quin eo, quo consuevit, libentius utatur €quam intractato et novo. Nec vero in hoc, quod est €animal, sed in iis etiam, quae sunt inanima, consue-€tudo valet, quom locis ipsis delectemur, montuosis €etiam et silvestribus, in quibus diutius commorati €sumus. @@Sed maximum est in amicitia parem esse inferiori. €Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat €Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. Numquam €se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio €anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q. vero €Maximum fratrem, egregium virum omnino, sibi ne-€quaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam €superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores volebat. Quod faciendum imitandumque est €omnibus, ut, si quam praestantiam virtutis, ingenii, €fortunae consecuti sint, inpertiant ea suis communi-€centque cum proximis, ut, si parentibus nati sint hu-€milibus, si propinquos habeant inbecilliore vel animo €vel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint €et dignitati. Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter €ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, €cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii in- @1 €venti, retinent tamen caritatem in pastores, quos pa-€tres multos annos esse duxerunt. Quod est multo €profecto magis in veris patribus certisque faciendum. €Fructus enim ingenii et virtutis omnisque praestantiae €tum maxumus capitur, cum in proxumum quemque €confertur. @@Ut igitur ii, qui sunt in amicitiae coniunctionisque €necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus €debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio €aut fortuna aut dignitate superari. Quorum plerique €aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, €eoque magis, si habere se putant, quod officiose et €amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. €Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; €quae meminisse debet is, in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. Quam ob rem, ut ii, qui €superiores sunt, summittere se debent in amicitia, sic €quodam modo inferiores extollere. Sunt enim quidam, €qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni €putant; quod non fere contingit nisi iis, qui etiam €contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo verbis, sed etiam opere levandi sunt. Tantum €autem cuique tribuendum, primum quantum ipse effi-€cere possis, deinde etiam quantum ille, quem diligas €atque adiuves, sustinere. Non enim neque tu possis, €quamvis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos €perducere, ut Scipio P. Rupilium potuit consulem ef-€ficere, fratrem eius L. non potuit. Quodsi etiam possis €quidvis deferre ad alterum, videndum est tamen, quid €ille possit sustinere. @@Omnino amicitiae conroboratis iam confirmatisque €et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec, si qui €ineunte aetate venandi aut pilae studiosi fuerunt, eos €habere necessarios, quos tum eodem studio praeditos €dilexerunt. Isto enim modo nutrices et paedagogi iure €vetustatis plurimum benivolentiae postulabunt; qui €neglegendi quidem non sunt, sed alio quodam modo @1 €[2a]2est[2imandi]2. Aliter amicitiae stabiles permanere non €possunt. Dispares enim mores, disparia studia se-€quuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec €ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis €amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, €quanta maxima potest esse, morum studiorumque di-stantia. Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne €intemperata quaedam benivolentia, quod persaepe fit, €impediat magnas utilitates amicorum. Nec enim, ut €ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere po-€tuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, mul-€tis cum lacrimis iter suum impedientem audire vo-€luisset. Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum €sit ab amicis; quas qui impedire vult, quod deside-€rium non facile ferat, is et infirmus est mollisque €natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. Atque in omni re considerandum est, et quid €postules ab amico et quid patiare a te impetrari. €@@Est etiam quaedam calamitas in amicitiis dimitten-€dis non numquam necessaria; iam enim a sapientium €familiaritatibus ad vulgares amicitias oratio nostra dela-€bitur. Erumpunt saepe vitia amicorum tum in ipsos ami-€cos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet €infamia. Tales igitur amicitiae sunt remissione usus elu-€endae et, ut Catonem dicere audivi, dissuendae magis €quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis €iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit €nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. Sin autem aut morum aut studiorum €commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in €rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor €enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium, sed €de communibus amicitiis), cavendum erit, ne non so-€lum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae €videantur. Nihil est enim turpius quam cum eo bel-€lum gerere, quocum familiariter vixeris. Ab amicitia €Q. Pompei meo nomine se removerat, ut scitis, Scipio; @1 €propter dissensionem autem, quae erat in re publica, €alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit €graviter, auctoritate et offensione animi non acerba. Quam ob rem primum danda opera est, ne qua ami-€corum discidia fiant; sin tale aliquid evenerit, ut ex-€tinctae potius amicitiae quam oppressae videantur. €Cavendum vero, ne etiam in graves inimicitias con-€vertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, con-€tumeliae gignuntur. Quae tamen si tolerabiles erunt, €ferendae sunt, et hic honos veteri amicitiae tribuen-€dus, ut is in culpa sit, qui faciat, non, qui patiatur €iniuriam. €@@Omnino omnium horum vitiorum atque incommo-€dorum una cautio est atque una provisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neve non dignos. Digni autem €sunt amicitia, quibus in ipsis inest causa, cur dili-€gantur. Rarum genus. Et quidem omnia praeclara €rara, nec quicquam difficilius quam reperire, quod sit €omni ex parte in suo genere perfectum. Sed plerique €neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi €quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos €potissimum diligunt, ex quibus sperant se maxumum fructum esse capturos. Ita pulcherrima illa et maxume €naturali carent amicitia per se et propter se expetita €nec ipsi sibi exemplo sunt, haec vis amicitiae et €qualis et quanta sit. Ipse enim se quisque diligit, €non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜Ð†suae, sed quod per se sibi quisque carus est. Quod €nisi idem in amicitiam transferetur, verus amicus num-€quam reperietur; est enim is, qui est tamquam alter idem. Quodsi hoc apparet in bestiis, volucribus, nan-€tibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae €diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), €deinde ut requirant atque adpetant, ad quas se ad-€plicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum €desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, €quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse @1 €diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo €misceat, ut efficiat paene unum ex duobus. @@Sed plerique perverse, ne dicam inpudenter, habere €talem amicum volunt, quales ipsi esse non possunt, €quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis deside-€rant. Par est autem primum ipsum esse virum bonum, €tum alterum similem sui quaerere. In talibus ea, quam €iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari €potest, cum homines benivolentia coniuncti primum €cupiditatibus iis, quibus ceteri serviunt, imperabunt, €deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter €pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi ho-€nestum et rectum alter ab altero postulabit, neque €solum colent inter se ac diligent, sed etiam verebuntur. €Nam maxumum ornamentum amicitiae tollit, qui ex ea tollit verecundiam. Itaque in iis perniciosus est €error, qui existumant lubidinum peccatorumque om-€nium patere in amicitia licentiam; virtutum amicitia €adiutrix a natura data est, non vitiorum comes, ut, €quoniam solitaria non posset virtus ad ea, quae summa €sunt, pervenire, coniuncta et consociata cum altera €perveniret. Quae si quos inter societas aut est aut €fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum €naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae €putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquil-€litas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, €beata vita sit et sine his esse non possit. Quod cum €optumum maxumumque sit, si id volumus adipisci, €virtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque €ullam rem expetendam consequi possumus; ea vero €neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se €denique errasse sentiunt, cum eos gravis aliquis casus experiri cogit. Quocirca (dicendum est enim saepius), €cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, €iudicare. Sed cum multis in rebus neglegentia plecti-€mur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; @1 €praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, €quod vetamur vetere proverbio. Nam implicati ultro €et citro vel usu diuturno vel etiam officiis repente in €medio cursu amicitias exorta aliqua offensione dis-€rumpimus. @@Quo etiam magis vituperanda est rei maxime ne-€cessariae tanta incuria. Una est enim amicitia in €rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore con-€sentiunt. Quamquam a multis virtus ipsa contemnitur €et venditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; €multi divitias despiciunt, quos parvo contentos tenuis €victus cultusque delectat; honores vero, quorum cupi-€ditate quidam inflammantur, quam multi ita contem-€nunt, ut nihil inanius, nihil esse levius existiment! €itemque cetera, quae quibusdam admirabilia videntur, €permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia om-€nes ad unum idem sentiunt, et ii, qui ad rem publi-€cam se contulerunt, et ii, qui rerum cognitione doctri-€naque delectantur, et ii, qui suum negotium gerunt €otiosi, postremo ii, qui se totos tradiderunt volupta-€tibus, sine amicitia vitam esse nullam, si modo velint aliqua ex parte liberaliter vivere. Serpit enim nescio €quo modo per omnium vitas amicitia nec ullam aeta-€tis degendae rationem patitur esse expertem sui. Quin €etiam si quis asperitate ea est et inmanitate naturae, €congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem €fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, ta-€men is pati non possit, ut non anquirat aliquem, €apud quem evomat virus acerbitatis suae. Atque hoc €maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut €aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret €et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppedi-€tans omnium rerum, quas natura desiderat, abundan-€tiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem €eriperet. Quis tam esset ferreus, qui eam vitam ferre €posset, cuique non auferret fructum voluptatum om-nium solitudo? Verum ergo illud est, quod a Taren- @1 €tino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes €commemorare audivi ab aliis senibus auditum: 'si €quis in caelum ascendisset naturamque mundi €et pulchritudinem siderum perspexisset, in-€suavem illam admirationem ei fore; quae iu-€cundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, €habuisset.' Sic natura solitarium nihil amat semper-€que ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod €in amicissimo quoque dulcissimum est. €@@Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid €velit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio €quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. Est €enim varius et multiplex usus amicitiae, multaeque €causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum €evitare, tum elevare, tum ferre sapientis est; una €illa sublevanda offensio est, ut et utilitas in amicitia €et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt €et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum benivole fiunt. Sed nescio quo modo verum est, quod in An-€dria familiaris meus dicit: €@@@@Obse/quium amicos, ve/ritas odiu/m parit. €Molesta veritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod €est venenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, €quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; €maxuma autem culpa in eo, qui et veritatem asper-€natur et in fraudem obsequio inpellitur. Omni igitur €hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut €monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia €careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano verbo €lubenter utimur, comitas adsit, adsentatio, vitiorum €adiutrix, procul amoveatur, quae non modo amico, sed €ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico vivitur. Cuius autem aures clausae €veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius €salus desperanda est. Scitum est enim illud Catonis, €ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimi-€cos mereri quam eos amicos, qui dulces vi- @1 €deantur; illos verum saepe dicere, hos num-€quam.' Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, €eam molestiam, quam debent capere, non capiunt, eam €capiunt, qua debent vacare; peccasse enim se non an-€guntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra opor-€tebat, delicto dolere, correctione gaudere. @@Ut igitur et monere et moneri proprium est verae €amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum €patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est €nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adu-€lationem, blanditiam, adsentationem; quamvis enim €multis nominibus est hoc vitium notandum levium €hominum atque fallacium ad voluntatem loquentium omnia, nihil ad veritatem. Cum autem omnium rerum €simulatio vitiosa est (tollit enim iudicium veri idque €adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim €veritatem, sine qua nomen amicitiae valere non pot-€est. Nam cum amicitiae vis sit in eo, ut unus quasi €animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in €uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed varius, commutabilis, multiplex? Quid enim potest €esse tam flexibile, tam devium quam animus eius, qui €ad alterius non modo sensum ac voluntatem, sed €etiam vultum atque nutum convertitur? €@@@@Ne/gat quis, nego; ait, a/io; postremo i/mperavi egome/t mihi €@@@@O/mnia adsenta/ri, €ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino levitatis est. Multi €autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama €superiores, horum est adsentatio molesta, cum ad va-nitatem accessit auctoritas. Secerni autem blandus €amicus a vero et internosci tam potest adhibita dili-€gentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque €veris. Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen €iudicare solet, quid intersit inter popularem, id est þ´·´ÿï°µ²ÿï‚ÁíéãÿïƒÃéãÿ˜ß†adsentatorem et levem civem, et inter constantem, @1 severum et gravem. Quibus blanditiis C. Papirius nu-€per influebat in auris contionis, cum ferret legem de €tribunis plebis reficiendis! Dissuasimus nos; sed nihil €de me, de Scipione dicam lubentius. Quanta illa, di €inmortales, fuit gravitas, quanta in oratione maiestas! €ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. €Sed adfuistis, et est in manibus oratio. Itaque lex €popularis suffragiis populi repudiata est. Atque, ut €ad me redeam, meministis, Q. Maxumo, fratre Scipio-€nis, et L. Mancino consulibus quam popularis lex de €sacerdotiis C. Licini Crassi videbatur! cooptatio enim €collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque €is primus instituit in forum versus agere cum populo. €Tamen illius vendibilem orationem religio deorum in-€mortalium nobis defendentibus facile vincebat. Atque €id actum est praetore me quinquennio ante, quam €consul sum factus; ita re magis quam summa aucto-€ritate causa illa defensa est. @@Quodsi in scaena, id est in contione, in qua rebus €fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen verum €valet, si modo id patefactum et inlustratum est, quid €in amicitia fieri oportet, quae tota veritate perpendi-€tur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus videas €tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum ha-€beas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam vere €fiat, ignores. Quamquam ista adsentatio, quamvis per-€niciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei, qui €eam recipit atque ea delectatur. Ita fit, ut is adsen-€tatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi adsentetur et se maxime ipse delectet. Omnino est €amans sui virtus; optume enim se ipsa novit, quam-€que amabilis sit, intellegit. Ego autem non de vir-€tute nunc loquor, sed de virtutis opinione. Virtute €enim ipsa non tam multi praediti esse quam videri €volunt. Hos delectat adsentatio, his fictus ad ipsorum €voluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam va-€nam testimonium esse laudum suarum putant. Nulla @1 €est igitur haec amicitia, cum alter verum audire non €vult, alter ad mentiendum paratus est. Nec parasi-€torum in comoediis adsentatio faceta nobis videretur, €nisi essent milites gloriosi. €@@@@Magna/s vero agere gra/tias Thai/s mihi? €Satis erat respondere: 'magnas'; 'ingentes', inquit. €Semper auget adsentator id, quod is, cuius ad volun-tatem dicitur, vult esse magnum. Quam ob rem, €quamquam blanda ista vanitas apud eos valet, qui €ipsi illam adlectant et invitant, tamen etiam graviores €constantioresque admonendi sunt, ut animadvertant, €ne callida adsentatione capiantur. Aperte enim adu-€lantem nemo non videt, nisi qui admodum est excors; €callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose ca-€vendum est; nec enim facillime adgnoscitur, quippe €qui etiam adversando saepe adsentetur et litigare se €simulans blandiatur atque ad extremum det manus €vincique se patiatur, ut is, qui inlusus sit, plus vidisse €videatur. Quid autem turpius quam inludi? Quod ut €ne accidat, magis cavendum est. €@@@@Ut me ho/die ante omnes co/micos stulto/s senes €@@@@Versa/ris atque inlu/sseris lauti/ssume. Haec enim etiam in fabulis stultissima persona est €inprovidorum et credulorum senum. Sed nescio quo €pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sa-€pientium (de hac dico sapientia, quae videtur in ho-€minem cadere posse), ad leves amicitias defluxit oratio. €Quam ob rem ad illa prima redeamus eaque ipsa €concludamus aliquando. €@@Virtus, virtus, inquam, C. Fanni, et tu, Q. Muci, €et conciliat amicitias et conservat. In ea est enim €convenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; €quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem €aspexit adgnovitque in alio, ad id se admovet vicis-€simque accipit illud, quod in altero est; ex quo exar-€descit sive amor sive amicitia; utrumque enim dictum @1 €est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum €ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla €utilitate quaesita; quae tamen ipsa ecflorescit ex ami-citia, etiamsi tu eam minus secutus sis. Hac nos €adulescentes benivolentia senes illos, L. Paulum, M. €Catonem, C. Galum, P. Nasicam, Ti. Gracchum, Sci-€pionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis €elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L. €Furium, P. Rupilium, Sp. Mummium. Vicissim autem €senes in adulescentium caritate adquiescimus, ut in €vestra, ut in Q. Tuberonis; equidem etiam admodum €adulescentis P. Rutili, A. Vergini familiaritate de-€lector. Quoniamque ita ratio comparata est vitae na-€turaeque nostrae, ut alia [2ex alia]2 aetas oriatur, maxume €quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, qui-€buscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, pervenire. Sed quoniam res €humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui an-€quirendi sunt, quos diligamus et a quibus diligamur; €caritate enim benivolentiaque sublata omnis est e €vita sublata iucunditas. Mihi quidem Scipio, quam-€quam est subito ereptus, vivit tamen semperque vivet; €virtutem enim amavi illius viri, quae extincta non €est; nec mihi soli versatur ante oculos, qui illam €semper in manibus habui, sed etiam posteris erit €clara et insignis. Nemo umquam animo aut spe maiora €suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imagi-nem proponendam putet. Equidem ex omnibus rebus, €quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo, €quod cum amicitia Scipionis possim comparare. In €hac mihi de re publica consensus, in hac rerum pri-€vatarum consilium, in eadem requies plena oblecta-€tionis fuit. Numquam illum ne minima quidem re €offendi, quod quidem senserim, nihil audivi ex eo ipse, €quod nollem; una domus erat, idem victus, isque €communis, neque solum militia, sed etiam peregrina-tiones rusticationesque communes. Nam quid ego de @1 €studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque di-€scendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otio-€sum tempus contrivimus. Quarum rerum recordatio €et memoria si una cum illo occidisset, desiderium €coniunctissimi atque amantissimi viri ferre nullo modo €possem. Sed nec illa extincta sunt alunturque potius €et augentur cogitatione et memoria mea, et, si illis €plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi €aetas ipsa solacium. Diutius enim iam in hoc desi-€derio esse non possum. Omnia autem brevia tolera-€bilia esse debent, etiamsi magna sunt. €@@Haec habui de amicitia quae dicerem. Vos autem €hortor, ut ita virtutem locetis, sine qua amicitia esse €non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius €putetis. @1 ï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE DIVINATIONE}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS.}1 ‘@@Vetus opinio est iam usque ab heroicis ducta tem-€poribus, eaque et populi Romani et omnium gentium €firmata consensu, versari quandam inter homines di-€vinationem, quam Graeci $MANTIKH/N& appellant, id est €praesensionem et scientiam rerum futurarum. Magni-€fica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, qua-€que proxime ad deorum vim natura mortalis possit €accedere. Itaque ut alia nos melius multa quam €Graeci, sic huic praestantissimae rei nomen nostri a €divis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt. Gentem quidem nullam video neque tam humanam @1 €atque doctam neque tam inmanem tamque barbaram, €quae non significari futura et a quibusdam intellegi €praedicique posse censeat. Principio Assyrii, ut ab €ultumis auctoritatem repetam, propter planitiam ma-€gnitudinemque regionum, quas incolebant, cum caelum €ex omni parte patens atque apertum intuerentur, tra-€iectiones motusque stellarum observitaverunt, quibus €notatis, quid cuique significaretur, memoriae prodide-€runt. Qua in natione Chaldaei non ex artis, sed ex €gentis vocabulo nominati diuturna observatione side-€rum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset, €quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset. €Eandem artem etiam Aegyptii longinquitate tempo-€rum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur. €Cilicum autem et Pisidarum gens et his finituma €Pamphylia, quibus nationibus praefuimus ipsi, volati-€bus avium cantibusque [2ut]2 certissimis signis declarari res futuras putant. Quam vero Graecia coloniam mi-€sit in Aeoliam, Ioniam, Asiam, Siciliam, Italiam sine þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡“ƒPythio aut Dodonaeo aut Hammonis oraculo? aut €quod bellum susceptum ab ea sine consilio deorum €est? Nec unum genus est divinationis publice pri-€vatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros po-€pulos, noster quam multa genera conplexus est! Prin-€cipio huius urbis parens Romulus non solum auspicato €urbem condidisse, sed ipse etiam optumus augur fuisse €traditur. Deinde auguribus et reliqui reges usi, et €exactis regibus nihil publice sine auspiciis nec domi €nec militiae gerebatur. Cumque magna vis videretur €esse et inpetriendis consulendisque rebus et monstris €interpretandis ac procurandis in haruspicum disciplina, €omnem hanc ex Etruria scientiam adhibebant, ne ge-€nus esset ullum divinationis, quod neglectum ab iis videretur. Et cum duobus modis animi sine ratione €et scientia motu ipsi suo soluto et libero incitarentur, €uno furente, altero somniante, furoris divinationem €Sibyllinis maxime versibus contineri arbitrati eorum @1 €decem interpretes delectos e civitate esse voluerunt. €Ex quo genere saepe hariolorum etiam et vatum fu-€ribundas praedictiones, ut Octaviano bello Cornelii €Culleoli, audiendas putaverunt. Nec vero somnia gra-€viora, si quae ad rem publicam pertinere visa sunt, €a summo consilio neglecta sunt. Quin etiam memo-€ria nostra templum Iunonis Sospitae L. Iulius, qui €cum P. Rutilio consul fuit, de senatus sententia refecit €ex Caeciliae, Baliarici filiae, somnio. @@Atque haec, ut ego arbitror, veteres rerum magis €eventis moniti quam ratione docti probaverunt. Phi-€losophorum vero exquisita quaedam argumenta, cur €esset vera divinatio, collecta sunt; e quibus, ut de €antiquissumis loquar, Colophonius Xenophanes unus, €qui deos esse diceret, divinationem funditus sustulit; €reliqui vero omnes praeter Epicurum balbutientem €de natura deorum divinationem probaverunt, sed non €uno modo. Nam cum Socrates omnesque Socratici €Zenoque et ii, qui ab eo essent profecti, manerent in €antiquorum philosophorum sententia vetere Academia €et Peripateticis consentientibus, cumque huic rei ma-€gnam auctoritatem Pythagoras iam ante tribuisset, €qui etiam ipse augur vellet esse, plurumisque locis €gravis auctor Democritus praesensionem rerum futu-€rarum conprobaret, Dicaearchus Peripateticus cetera €divinationis genera sustulit, somniorum et furoris re-€liquit, Cratippusque, familiaris noster, quem ego pa-€rem summis Peripateticis iudico, isdem rebus fidem tribuit, reliqua divinationis genera reiecit. Sed cum €Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno in €suis commentariis quasi semina quaedam sparsisset et €ea Cleanthes paulo uberiora fecisset, accessit acerrumo €vir ingenio, Chrysippus, qui totam de divinatione duo-€bus libris explicavit sententiam, uno praeterea de ora-€clis, uno de somniis; quem subsequens unum librum €Babylonius Diogenes edidit, eius auditor, duo Anti-€pater, quinque noster Posidonius. Sed a Stoicis vel @1 €princeps eius disciplinae, Posidonii doctor, discipulus €Antipatri, degeneravit, Panaetius, nec tamen ausus est €negare vim esse divinandi, sed dubitare se dixit. Quod €illi in aliqua re invitissumis Stoicis Stoico facere li-€cuit, id nos ut in reliquis rebus faciamus, a Stoicis €non concedetur? praesertim cum id, de quo Panaetio €non liquet, reliquis eiusdem disciplinae solis luce vi-deatur clarius. Sed haec quidem laus Academiae €praestantissumi philosophi iudicio et testimonio con-€probata est. Etenim nobismet ipsis quaerentibus, €quid sit de divinatione iudicandum, quod a Carneade €multa acute et copiose contra Stoicos disputata sint, €verentibusque, ne temere vel falsae rei vel non satis €cognitae adsentiamur, faciendum videtur, ut diligenter €etiam atque etiam argumenta cum argumentis com-€paremus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de na-€tura deorum scripsimus. Nam cum omnibus in rebus €temeritas in adsentiendo errorque turpis est, tum in €eo loco maxime, in quo iudicandum est, quantum €auspiciis rebusque divinis religionique tribuamus; est €enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude aut €susceptis anili superstitione obligemur. @@Quibus de rebus et alias saepe et paulo accuratius €nuper, cum essem cum Q. fratre in Tusculano, disputa-€tum est. Nam cum ambulandi causa in Lyceum venisse-€mus (id enim superiori gymnasio nomen est), Perlegi, €[ille] inquit, tuum paulo ante tertium de natura deo-€rum, in quo disputatio Cottae quamquam labefactavit €sententiam meam, non funditus tamen sustulit. Optime €vero, inquam; etenim ipse Cotta sic disputat, ut €Stoicorum magis argumenta confutet quam hominum €deleat religionem. Tum Quintus: Dicitur quidem istuc, €inquit, a Cotta, et vero saepius, credo, ne communia €iura migrare videatur; sed studio contra Stoicos dis-serendi deos mihi videtur funditus tollere. Eius ra-€tioni non sane desidero quid respondeam; satis enim €defensa religio est in secundo libro a Lucilio, cuius @1 €disputatio tibi ipsi, ut in extremo tertio scribis, ad €veritatem est visa propensior. Sed, quod praetermis-€sum est in illis libris (credo, quia commodius arbi-€tratus es separatim id quaeri deque eo disseri), id est €de divinatione, quae est earum rerum, quae fortuitae €putantur, praedictio atque praesensio, id, si placet, €videamus quam habeat vim et quale sit. Ego enim €sic existimo, si sint ea genera divinandi vera, de qui-€bus accepimus quaeque colimus, esse deos, vicissimque, si di sint, esse qui divinent. Arcem tu quidem Stoi-€corum, inquam, Quinte, defendis, siquidem ista sic re-€ciprocantur, ut et, si divinatio sit, di sint et, si di €sint, sit divinatio. Quorum neutrum tam facile, quam €tu arbitraris, conceditur. Nam et natura significari €futura sine deo possunt et, ut sint di, potest fieri, ut €nulla ab iis divinatio generi humano tributa sit. At-€que ille: Mihi vero, inquit, satis est argumenti et esse €deos et eos consulere rebus humanis, quod esse clara et €perspicua divinationis genera iudico. De quibus quid €ipse sentiam, si placet, exponam, ita tamen, si vacas €animo neque habes aliquid, quod huic sermoni prae-vertendum putes. Ego vero, inquam, philosophiae, €Quinte, semper vaco; hoc autem tempore, cum sit €nihil aliud, quod lubenter agere possim, multo magis €aveo audire, de divinatione quid sentias. €@@Nihil, inquit, equidem novi, nec quod praeter cete-€ros ipse sentiam; nam cum antiquissimam sententiam, €tum omnium populorum et gentium consensu conpro-€batam sequor. Duo sunt enim divinandi genera, quo-rum alterum artis est, alterum naturae. Quae est €autem gens aut quae civitas, quae non aut extispi-€cum aut monstra aut fulgora interpretantium aut au-€gurum aut astrologorum aut sortium (ea enim fere €artis sunt) aut somniorum aut vaticinationum (haec €enim duo naturalia putantur) praedictione moveatur? €Quarum quidem rerum eventa magis arbitror quam €causas quaeri oportere. Est enim vis et natura quae- @1 €dam, quae tum observatis longo tempore significatio-€nibus, tum aliquo instinctu inflatuque divino futura €praenuntiat. Quare omittat urguere Carneades, quod €faciebat etiam Panaetius requirens, Iuppiterne corni-€cem a laeva, corvum ab dextera canere iussisset. Ob-€servata sunt haec tempore inmenso et [in significatione] €eventis animadversa et notata. Nihil est autem, quod €non longinquitas temporum excipiente memoria pro-€dendisque monumentis efficere atque adsequi possit. Mirari licet, quae sint animadversa a medicis herba-€rum genera, quae radicum ad morsus bestiarum, ad €oculorum morbos, ad vulnera, quorum vim atque na-€turam ratio numquam explicavit, utilitate et ars est €et inventor probatus. Age ea, quae quamquam ex €alio genere sunt, tamen divinationi sunt similiora, €videamus: €@@@@Atque etiam ventos praemonstrat saepe futuros €@@@@Inflatum mare, cum subito penitusque tumescit, €@@@@Saxaque cana salis niveo spumata liquore €@@@@Tristificas certant Neptuno reddere voces, €@@@@Aut densus stridor cum celso e vertice montis €@@@@Ortus adaugescit scopulorum saepe repulsus. €Atque his rerum praesensionibus Prognostica tua re-€ferta sunt. Quis igitur elicere causas praesensionum €potest? etsi video Boe+thum Stoicum esse conatum, €qui hactenus aliquid egit, ut earum rationem rerum þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜Žexplicaret, quae in mari caelove fierent. Illa vero €cur eveniant, quis probabiliter dixerit? €@@@@Cana fulix itidem fugiens e gurgite ponti €@@@@Nuntiat horribilis clamans instare procellas €@@@@Haud modicos tremulo fundens e gutture cantus. @1 €@@@@Saepe etiam pertriste canit de pectore carmen €@@@@Et matutinis acredula vocibus instat, €@@@@Vocibus instat et adsiduas iacit ore querellas, €@@@@Cum primum gelidos rores aurora remittit. €@@@@Fuscaque non numquam cursans per litora cornix €@@@@Demersit caput et fluctum cervice recepit. Videmus haec signa numquam fere mentientia nec €tamen, cur ita fiat, videmus. €@@@@Vos quoque signa videtis, aquai dulcis alumnae, €@@@@Cum clamore paratis inanis fundere voces €@@@@Absurdoque sono fontis et stagna cietis. €Quis est, qui ranunculos hoc videre suspicari possit? €sed inest in ranunculis vis et natura quaedam signi-€ficans aliquid per se ipsa satis certa, cognitioni au-€tem hominum obscurior. €@@@@Mollipedesque boves spectantes lumina caeli €@@@@Naribus umiferum duxere ex ae+re sucum. €Non quaero, cur, quoniam, quid eveniat, intellego. €@@@@Iam vero semper viridis semperque gravata €@@@@Lentiscus triplici solita grandescere fetu €@@@@Ter fruges fundens tria tempora monstrat arandi. Ne hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter flo-€reat aut cur arandi maturitatem ad signum floris ac-€commodet; hoc sum contentus, quod, etiamsi, cur quid-€que fiat, ignorem, quid fiat, intellego. Pro omni igi-€tur divinatione idem, quod pro rebus iis, quas com-€memoravi, respondebo. Quid scammoneae radix ad €purgandum, quid aristolochia ad morsus serpentium €possit, quae nomen ex inventore repperit, rem ipsam €inventor ex somnio, video, quod satis est; cur possit, €nescio. Sic ventorum et imbrium signa, quae dixi, @1 €rationem quam habeant, non satis perspicio; vim et €eventum agnosco, scio, adprobo. Similiter, quid fis-€sum in extis, quid fibra valeat, accipio; quae causa €sit, nescio. Atque horum quidem plena vita est; extis €enim omnes fere utuntur. Quid? de fulgurum vi du-€bitare num possumus? Nonne cum multa alia mira-€bilia, tum illud in primis: Cum Summanus in fastigio €Iovis optumi maxumi, qui tum erat fictilis, e caelo €ictus esset nec usquam eius simulacri caput invenire-€tur, haruspices in Tiberim id depulsum esse dixerunt, €idque inventum est eo loco, qui est ab haruspicibus de-monstratus. Sed quo potius utar aut auctore aut teste €quam te? cuius edidici etiam versus, et lubenter qui-€dem, quos in secundo [2de]2 consulatu Urania Musa pro-€nuntiat: €@@@@Principio aetherio flammatus Iuppiter igni €@@@@Vertitur et totum conlustrat lumine mundum €@@@@Menteque divina caelum terrasque petessit, €@@@@Quae penitus sensus hominum vitasque retentat €@@@@Aetheris aeterni saepta atque inclusa cavernis. €@@@@Et, si stellarum motus cursusque vagantis €@@@@Nosse velis, quae sint signorum in sede locatae, €@@@@Quae verbo et falsis Graiorum vocibus erant, €@@@@Re vera certo lapsu spatioque feruntur, €@@@@Omnia iam cernes divina mente notata. @@@@Nam primum astrorum volucris te consule motus €@@@@Concursusque gravis stellarum ardore micantis €@@@@Tu quoque, cum tumulos Albano in monte nivalis €@@@@Lustrasti et laeto mactasti lacte Latinas, €@@@@Vidisti et claro tremulos ardore cometas, @1 €@@@@Multaque misceri nocturna strage putasti, €@@@@Quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae, €@@@@Cum claram speciem concreto lumine luna €@@@@Abdidit et subito stellanti nocte perempta est. €@@@@Quid vero Phoebi fax, tristis nuntia belli, €@@@@Quae magnum ad columen flammato ardore volabat, €@@@@Praecipitis caeli partis obitusque petessens? €@@@@Aut cum terribili perculsus fulmine civis €@@@@Luce serenanti vitalia lumina liquit? €@@@@Aut cum se gravido tremefecit corpore tellus? €@@@@Iam vero variae nocturno tempore visae €@@@@Terribiles formae bellum motusque monebant, €@@@@Multaque per terras vates oracla furenti €@@@@Pectore fundebant tristis minitantia casus, @@@@Atque ea, quae lapsu tandem cecidere vetusto, €@@@@Haec fore perpetuis signis clarisque frequentans €@@@@Ipse deum genitor caelo terrisque canebat. €@@@@Nunc ea, Torquato quae quondam et consule Cotta €@@@@Lydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex, €@@@@Omnia fixa tuus glomerans determinat annus. €@@@@Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo €@@@@Ipse suos quondam tumulos ac templa petivit €@@@@Et Capitolinis iniecit sedibus ignis. €@@@@Tum species ex aere vetus venerataque Nattae €@@@@Concidit, elapsaeque vetusto numine leges, €@@@@Et divom simulacra peremit fulminis ardor. @@@@Hic silvestris erat Romani nominis altrix, €@@@@Martia, quae parvos Mavortis semine natos €@@@@Uberibus gravidis vitali rore rigabat; €@@@@Quae tum cum pueris flammato fulminis ictu €@@@@Concidit atque avolsa pedum vestigia liquit. @1 €@@@@Tum quis non artis scripta ac monumenta volutans €@@@@Voces tristificas chartis promebat Etruscis? €@@@@Omnes civilem generosa [2a]2 stirpe profectam €@@@@Vitare ingentem cladem pestemque monebant €@@@@Vel legum exitium constanti voce ferebant €@@@@Templa deumque adeo flammis urbemque iubebant €@@@@Eripere et stragem horribilem caedemque vereri; €@@@@Atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri, €@@@@Ni prius excelsum ad columen formata decore €@@@@Sancta Iovis species claros spectaret in ortus. €@@@@Tum fore ut occultos populus sanctusque senatus €@@@@Cernere conatus posset, si solis ad ortum €@@@@Conversa inde patrum sedes populique videret. @@@@Haec tardata diu species multumque morata €@@@@Consule te tandem celsa est in sede locata, €@@@@Atque una fixi ac signati temporis hora €@@@@Iuppiter excelsa clarabat sceptra columna, €@@@@Et clades patriae flamma ferroque parata €@@@@Vocibus Allobrogum patribus populoque patebat. €@@@@Rite igitur veteres, quorum monumenta tenetis, €@@@@Qui populos urbisque modo ac virtute regebant, €@@@@Rite etiam vestri, quorum pietasque fidesque €@@@@Praestitit et longe vicit sapientia cunctos, €@@@@Praecipue coluere vigenti numine divos. €@@@@Haec adeo penitus cura videre sagaci, €@@@@Otia qui studiis laeti tenuere decoris, @@@@Inque Academia umbrifera nitidoque Lyceo €@@@@Fuderunt claras fecundi pectoris artis. €@@@@E quibus ereptum primo iam a flore iuventae @1 €@@@@Te patria in media virtutum mole locavit. €@@@@Tu tamen anxiferas curas requiete relaxans, €@@@@Quod patriae vacat, id studiis nobisque sacrasti. €Tu igitur animum poteris inducere contra ea, quae a €me disputantur de divinatione, dicere, qui et gesseris €ea, quae gessisti, et ea, quae pronuntiavi, accuratis-sume scripseris? Quid? quaeris, Carneades, cur haec €ita fiant aut qua arte perspici possint? Nescire me €fateor, evenire autem te ipsum dico videre. Casu, in-€quis. Itane vero? quicquam potest casu esse factum, €quod omnes habet in se numeros veritatis? Quattuor €tali iacti casu Venerium efficiunt; num etiam centum €Venerios, si quadringentos talos ieceris, casu futuros €putas? Aspersa temere pigmenta in tabula oris linia-€menta efficere possunt; num etiam Veneris Coae pul-€chritudinem effici posse aspersione fortuita putas? Sus €rostro si humi A litteram inpresserit, num propterea €suspicari poteris Andromacham Ennii ab ea posse €describi? Fingebat Carneades in Chiorum lapicidinis €saxo diffisso caput extitisse Panisci; credo, aliquam €non dissimilem figuram, sed certe non talem, ut eam €factam a Scopa diceres. Sic enim se profecto res ha-€bet, ut numquam perfecte veritatem casus imitetur. @@At non numquam ea, quae praedicta sunt, minus €eveniunt. Quae tandem id ars non habet? earum €dico artium, quae coniectura continentur et sunt opi-€nabiles. An medicina ars non putanda est? quam €tamen multa fallunt. Quid? gubernatores nonne fal-€luntur? An Achivorum exercitus et tot navium recto-€res non ita profecti sunt ab Ilio, ut 'profectione €laeti piscium lasciviam intuerentur', ut ait Pa-€cuvius, 'nec tuendi satietas capere posset?' €@@@@I/nterea prope iam o/ccidente so/le inhorresci/t mare, €@@@@Te/nebrae conduplica/ntur noctisque e/t nimbum occaeca/t nigror. @1 €Num igitur tot clarissimorum ducum regumque nau-€fragium sustulit artem gubernandi? aut num impera-€torum scientia nihil est, quia summus imperator nuper þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜˜ˆfugit amisso exercitu? aut num propterea nulla est €rei publicae gerendae ratio atque prudentia, quia multa €Cn. Pompeium, quaedam M. Catonem, non nulla etiam €te ipsum fefellerunt? Similis est haruspicum respon-€sio omnisque opinabilis divinatio; coniectura enim nititur, ultra quam progredi non potest. Ea fallit €fortasse non numquam, sed tamen ad veritatem sae-€pissime derigit; est enim ab omni aeternitate repetita, €in qua cum paene innumerabiliter res eodem modo €evenirent isdem signis antegressis, ars est effecta ea-€dem saepe animadvertendo ac notando. €@@Auspicia vero vestra quam constant! quae quidem €nunc a Romanis auguribus ignorantur (bona hoc tua €venia dixerim), a Cilicibus, Pamphyliis, Pisidis, Lyciis tenentur. Nam quid ego hospitem nostrum, clarissu-€mum atque optumum virum, Deiotarum regem, com-€memorem? qui nihil umquam nisi auspicato gerit. €Qui cum ex itinere quodam proposito et constituto €revertisset aquilae admonitus volatu, conclave illud, €ubi erat mansurus, si ire perrexisset, proxima nocte corruit. Itaque, ut ex ipso audiebam, persaepe revertit €ex itinere, cum iam progressus esset multorum die-€rum viam. Cuius quidem hoc praeclarissimum est, €quod, posteaquam a Caesare tetrarchia et regno pecu-€niaque multatus est, negat se tamen eorum auspicio-€rum, quae sibi ad Pompeium proficiscenti secunda €evenerint, paenitere; senatus enim auctoritatem et po-€puli Romani libertatem atque imperii dignitatem suis €armis esse defensam, sibique eas aves, quibus auctori-€bus officium et fidem secutus esset, bene consuluisse; €antiquiorem enim sibi fuisse possessionibus suis glo-€riam. Ille mihi videtur igitur vere augurari. Nam €nostri quidem magistratus auspiciis utuntur coactis; €necesse est enim offa obiecta cadere frustum ex pulli @1 ore, cum pascitur; quod autem scriptum habetis %aut €tripudium fieri, si ex ea quid in solidum ceciderit, €hoc quoque, quod dixi, coactum tripudium solistimum €dicitis. Itaque multa auguria, multa auspicia, quod €Cato ille sapiens queritur, neglegentia collegii amissa €plane et deserta sunt. €@@Nihil fere quondam maioris rei nisi auspicato ne €privatim quidem gerebatur, quod etiam nunc nuptia-€rum auspices declarant, qui re omissa nomen tantum €tenent. Nam ut nunc extis (quamquam id ipsum ali-€quanto minus quam olim), sic tum avibus magnae res €inpetriri solebant. Itaque, sinistra dum non exquirimus, in dira et in vitiosa incurrimus. Ut P. Claudius, Appii €Caeci filius, eiusque collega L. Iunius classis maxumas €perdiderunt, cum vitio navigassent. Quod eodem modo €evenit Agamemnoni; qui, cum Achivi coepissent €@@@@. inter se stre/pere aperteque a/rtem obterere exti/spicum, €@@@@So/lvere impera/t secundo ru/more adversa/que avi. €Sed quid vetera? M. Crasso quid acciderit, videmus, €dirarum obnuntiatione neglecta. In quo Appius, col-€lega tuus, bonus augur, ut ex te audire soleo, non €satis scienter virum bonum et civem egregium censor €C. Ateium notavit, quod ementitum auspicia subscri-€beret. Esto; fuerit hoc censoris, si iudicabat ementi-€tum; at illud minime auguris, quod adscripsit ob eam €causam populum Romanum calamitatem maximam €cepisse. Si enim ea causa calamitatis fuit, non in eo €est culpa, qui obnuntiavit, sed in eo, qui non paruit. €Veram enim fuisse obnuntiationem, ut ait idem augur €et censor, exitus adprobavit; quae si falsa fuisset, €nullam adferre potuisset causam calamitatis. Etenim €dirae, sicut cetera auspicia, ut omina, ut signa, non €causas adferunt, cur quid eveniat, sed nuntiant even-tura, nisi provideris. Non igitur obnuntiatio Ateii €causam finxit calamitatis, sed signo obiecto monuit @1 €Crassum, quid eventurum esset, nisi cavisset. Ita aut €illa obnuntiatio nihil valuit aut, si, ut Appius iudicat, €valuit, id valuit, ut peccatum haereat non in eo, qui €monuerit, sed in eo, qui non obtemperarit. €@@Quid? lituus iste vester, quod clarissumum est in-€signe auguratus, unde vobis est traditus? Nempe eo €Romulus regiones direxit tum, cum urbem condidit. €Qui quidem Romuli lituus, id est incurvum et leviter €a summo inflexum bacillum, quod ab eius litui, quo €canitur, similitudine nomen invenit, cum situs esset €in curia Saliorum, quae est in Palatio, eaque defla-gravisset, inventus est integer. Quid? multis annis €post Romulum Prisco regnante Tarquinio quis vete-€rum scriptorum non loquitur, quae sit ab Atto Navio €per lituum regionum facta discriptio? Qui cum propter €paupertatem sues puer pasceret, una ex iis amissa €vovisse dicitur, si recuperasset, uvam se deo daturum, €quae maxima esset in vinea; itaque sue inventa ad €meridiem spectans in vinea media dicitur constitisse, €cumque in quattuor partis vineam divisisset trisque €partis aves abdixissent, quarta parte, quae erat reli-€qua, in regiones distributa mirabili magnitudine uvam, €ut scriptum videmus, invenit. Qua re celebrata cum €vicini omnes ad eum de rebus suis referrent, erat in magno nomine et gloria. Ex quo factum est, ut eum €ad se rex Priscus arcesseret. Cuius cum temptaret €scientiam auguratus, dixit ei cogitare se quiddam; id €possetne fieri, consuluit. Ille augurio acto posse re-€spondit. Tarquinius autem dixit se cogitasse cotem €novacula posse praecidi. Tum Attum iussisse experiri. €Ita cotem in comitium allatam inspectante et rege et €populo novacula esse discissam. Ex eo evenit, ut et €Tarquinius augure Atto Navio uteretur et populus de suis rebus ad eum referret. Cotem autem illam et €novaculam defossam in comitio supraque inpositum €puteal accepimus. Negemus omnia, comburamus an-€nales, ficta haec esse dicamus, quidvis denique potius @1 €quam deos res humanas curare fateamur; quid? quod €scriptum apud te est de Ti. Graccho, nonne et augu-€rum et haruspicum conprobat disciplinam? qui cum €tabernaculum vitio cepisset inprudens, quod inauspicato €pomerium transgressus esset, comitia consulibus ro-€gandis habuit. Nota res est et a te ipso mandata €monumentis. Sed et ipse augur Ti. Gracchus auspi-€ciorum auctoritatem confessione errati sui conproba-€vit, et haruspicum disciplinae magna accessit auctori-€tas, qui recentibus comitiis in senatum introducti €negaverunt iustum comitiorum rogatorem fuisse. @@Iis igitur adsentior, qui duo genera divinationum €esse dixerunt, unum, quod particeps esset artis, alte-€rum, quod arte careret. Est enim ars in iis, qui no-€vas res coniectura persequuntur, veteres observatione €didicerunt. Carent autem arte ii, qui non ratione aut €coniectura observatis ac notatis signis, sed concitatione €quadam animi aut soluto liberoque motu futura prae-€sentiunt, quod et somniantibus saepe contingit et non €numquam vaticinantibus per furorem, ut Bacis Boeo-€tius, ut Epimenides Cres, ut Sibylla Erythraea. Cuius €generis oracla etiam habenda sunt, non ea, quae €aequatis sortibus ducuntur, sed illa, quae instinctu €divino adflatuque funduntur; etsi ipsa sors contem-€nenda non est, si [et] auctoritatem habet vetustatis, €ut eae sunt sortes, quas e terra editas accepimus; €quae tamen ductae ut in rem apte cadant, fieri credo €posse divinitus. Quorum omnium interpretes, ut gram-€matici poe+tarum, proxime ad eorum, quos interpre-tantur, divinationem videntur accedere. Quae est igi-€tur ista calliditas res vetustate robustas calumniando €velle pervertere? Non reperio causam. Latet fortasse €obscuritate involuta naturae; non enim me deus ista €scire, sed his tantum modo uti voluit. Utar igitur €nec adducar aut in extis totam Etruriam delirare aut €eandem gentem in fulgoribus errare aut fallaciter por-€tenta interpretari, cum terrae saepe fremitus, saepe @1 €mugitus, saepe motus multa nostrae rei publicae, multa ceteris civitatibus gravia et vera praedixerint. Quid? €qui inridetur, partus hic mulae nonne, quia fetus ex-€titit in sterilitate naturae, praedictus est ab haruspi-€cibus incredibilis partus malorum? Quid? Ti. Grac-€chus P. F., qui bis consul et censor fuit, idemque et €summus augur et vir sapiens civisque praestans, nonne, €ut C. Gracchus, filius eius, scriptum reliquit, duobus €anguibus domi conprehensis haruspices convocavit? qui €cum respondissent, si marem emisisset, uxori brevi €tempore esse moriendum, si feminam, ipsi, aequius þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜¤ˆ‹esse censuit se maturam oppetere mortem quam P. €Africani filiam adulescentem; feminam emisit, ipse €paucis post diebus est mortuus. Inrideamus haruspi-€ces, vanos, futtiles esse dicamus, quorumque discipli-€nam et sapientissimus vir et eventus ac res conpro-€bavit, contemnamus, [2condemnemus]2 etiam Babylonem et €eos, qui e Caucaso caeli signa servantes numeris et €modis stellarum cursus persequuntur, condemnemus, €inquam, hos aut stultitiae aut vanitatis aut inpuden-€tiae, qui quadringenta septuaginta milia annorum, ut €ipsi dicunt, monumentis conprehensa continent, et €mentiri iudicemus nec, saeculorum reliquorum iudicium quod de ipsis futurum sit, pertimescere. Age, barbari €vani atque fallaces; num etiam Graiorum historia €mentita est? Quae Croeso Pythius Apollo, ut de na-€turali divinatione dicam, quae Atheniensibus, quae €Lacedaemoniis, quae Tegeatis, quae Argivis, quae Co-€rinthiis responderit, quis ignorat? Collegit innume-€rabilia oracula Chrysippus nec ullum sine locuplete €auctore atque teste; quae, quia nota tibi sunt, relin-€quo; defendo unum hoc: Numquam illud oraclum €Delphis tam celebre et tam clarum fuisset neque tantis €donis refertum omnium populorum atque regum, nisi €omnis aetas oraclorum illorum veritatem esset experta. Idem iam diu non facit. Ut igitur nunc [2in]2 minore €gloria est, quia minus oraculorum veritas excellit, sic @1 €tum nisi summa veritate in tanta gloria non fuisset. €Potest autem vis illa terrae, quae mentem Pythiae €divino adflatu concitabat, evanuisse vetustate, ut quos-€dam evanuisse et exaruisse amnes aut in alium cur-€sum contortos et deflexos videmus. Sed, ut vis, acci-€derit; magna enim quaestio est; modo maneat id, €quod negari non potest, nisi omnem historiam per-€verterimus, multis saeclis verax fuisse id oraculum. @@Sed omittamus oracula; veniamus ad somnia. De €quibus disputans Chrysippus multis et minutis som-€niis colligendis facit idem, quod Antipater ea conqui-€rens, quae Antiphontis interpretatione explicata decla-€rant illa quidem acumen interpretis, sed exemplis €grandioribus decuit uti. Dionysii mater, eius qui Sy-€racosiorum tyrannus fuit, ut scriptum apud Philistum €est, et doctum hominem et diligentem et aequalem €temporum illorum, cum praegnans hunc ipsum Dio-€nysium alvo contineret, somniavit se peperisse Saty-€riscum. Huic interpretes portentorum, qui Galeotae €tum in Sicilia nominabantur, responderunt, ut ait Phi-€listus, eum, quem illa peperisset, clarissimum Graeciae diuturna cum fortuna fore. Num te ad fabulas revoco €vel nostrorum vel Graecorum poe+tarum? Narrat enim €et apud Ennium Vestalis illa: €@@@@Eccita cum tremulis anus attulit artubus lumen, €@@@@Talia tum memorat lacrimans exterrita somno: €@@@@'Eurydica prognata, pater quam noster amavit, €@@@@Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne. €@@@@Nam me visus homo pulcher per amoena salicta €@@@@Et ripas raptare locosque novos; ita sola €@@@@Postilla, germana soror, errare videbar €@@@@Tardaque vestigare et quaerere te neque posse @1 €@@@@Corde capessere; semita nulla pedem stabilibat. @@@@Exin compellare pater me voce videtur €@@@@His verbis: "O gnata, tibi sunt ante gerendae €@@@@Aerumnae, post ex fluvio fortuna resistet." €@@@@Haec ecfatus pater, germana, repente recessit €@@@@Nec sese dedit in conspectum corde cupitus, €@@@@Quamquam multa manus ad caeli caerula templa €@@@@Tendebam lacrumans et blanda voce vocabam. €@@@@Vix aegro tum corde meo me somnus reliquit.' Haec, etiamsi ficta sunt a poe+ta, non absunt tamen a €consuetudine somniorum. Sit sane etiam illud com-€menticium, quo Priamus est conturbatus, quia €@@@@. ma/ter gravida pa/rere [2ex]2 se ardente/m facem €@@@@Visa/st in somnis He/cuba; quo facto/ pater €@@@@Rex i/pse Priamus so/mnio menti/s metu €@@@@Percu/lsus curis su/mptus suspira/ntibus €@@@@Exsa/crificabat ho/stiis bala/ntibus. €@@@@Tum co/niecturam po/stulat pace/m petens, €@@@@Ut se e/doceret, o/bsecrans Apo/llinem, €@@@@Quo se/se vertant ta/ntae sortes so/mnium. €@@@@Ibi e/x oraclo vo/ce divina e/didit €@@@@Apo/llo, puerum, pri/mus Priamo qui/ foret €@@@@Posti/lla natus, te/mperaret to/llere; €@@@@Eum e/sse exitium Tro/iae, pestem Pe/rgamo. Sint haec, ut dixi, somnia fabularum, hisque adiunga-€tur etiam Aeneae somnium, quod in nostri Fabii Pic-€toris Graecis annalibus eius modi est, ut omnia, quae €ab Aenea gesta sunt quaeque illi acciderunt, ea fu-€erint, quae ei secundum quietem visa sunt. €@@Sed propiora videamus. Cuiusnam modi est Su-€perbi Tarquinii somnium, de quo in Bruto Accii loqui-€tur ipse? @@@@Quonia/m quieti co/rpus nocturno i/npetu €@@@@Dedi/ sopore pla/cans artus la/nguidos, €@@@@Visu/st in somnis pa/stor ad me appe/llere @1 €@@@@Pecu/s lanigerum exi/mia puchritu/dine; €@@@@Duo/s consanguineos a/rietes inde e/ligi €@@@@Praecla/rioremque a/lterum immola/re me; €@@@@Deinde ei/us germanum co/rnibus coni/tier, €@@@@In me a/rietare, eoque i/ctu me ad casu/m dari; €@@@@Exi/n prostratum te/rra, graviter sau/cium, €@@@@Resupi/num in caelo co/ntueri ma/ximum ac €@@@@Mirifi/cum facinus: de/xtrorsum orbem fla/mmeum €@@@@Radia/tum solis li/quier cursu/ novo. Eius igitur somnii a coniectoribus quae sit interpre-€tatio facta, videamus: €@@@@Re/x, quae in vita usu/rpant homines, co/gitant, cura/nt, vident, €@@@@Quae/que agunt vigila/ntes agitantque, e/a, cui in somno a/ccidunt, €@@@@Mi/nus mirandum est; di/ rem tantam haud te/mere inproviso o/fferunt. €@@@@Pro/in vide ne, que/m tu esse hebetem de/putes aeque a/c pecus, €@@@@I/s sapientia/ munitum pe/ctus egregie/ gerat €@@@@Te/que regno expe/llat; nam id, quod de/ sole ostentu/mst tibi, €@@@@Po/pulo commuta/tionem re/rum portendi/t fore €@@@@Pe/rpropinquam. Haec be/ne verruncent po/pulo. Nam quod ad de/xteram €@@@@Ce/pit cursum ab lae/va signum prae/potens, pulche/rrume €@@@@Au/guratum est re/m Romanam pu/blicam summa/m fore. Age nunc ad externa redeamus. Matrem Phalaridis €scribit Ponticus Heraclides, doctus vir, auditor et dis-€cipulus Platonis, visam esse videre in somnis simu-€lacra deorum, quae ipsa domi consecravisset; ex iis €Mercurium e patera, quam dextera manu teneret, san-€guinem visum esse fundere; qui cum terram attigis-€set, refervescere videretur sic, ut tota domus sanguine @1 €redundaret. Quod matris somnium inmanis filii cru-€delitas conprobavit. Quid ego, quae magi Cyro illi €principi interpretati sint, ex Dinonis Persicis profe-€ram? Nam cum dormienti ei sol ad pedes visus esset, €ter eum scribit frustra adpetivisse manibus, cum se €convolvens sol elaberetur et abiret; ei magos dixisse, €quod genus sapientium et doctorum habebatur in Per-€sis, ex triplici adpetitione solis triginta annos Cyrum €regnaturum esse portendi. Quod ita contigit; nam €ad septuagesimum pervenit, cum quadraginta natus annos regnare coepisset. Est profecto quiddam etiam €in barbaris gentibus praesentiens atque divinans, si-€quidem ad mortem proficiscens Callanus Indus, cum €inscenderet in rogum ardentem, 'O praeclarum dis-€cessum', inquit, 'e vita, cum, ut Herculi conti-€git, mortali corpore cremato in lucem animus €excesserit!' Cumque Alexander eum rogaret, si quid €vellet, ut diceret, 'Optime', inquit; 'propediem te €videbo'. Quod ita contigit; nam Babylone paucis €post diebus Alexander est mortuus. Discedo parumper €a somniis, ad quae mox revertar. Qua nocte templum €Ephesiae Dianae deflagravit, eadem constat ex Olym-€piade natum esse Alexandrum, atque, ubi lucere coe-€pisset, clamitasse magos pestem ac perniciem Asiae proxuma nocte natam. Haec de Indis et magis. Re-€deamus ad somnia. Hannibalem Coelius scribit, cum €columnam auream, quae esset in fano Iunonis Laci-€niae, auferre vellet dubitaretque, utrum ea solida esset €an extrinsecus inaurata, perterebravisse, cumque so-€lidam invenisset, statuisse tollere; ei secundum quietem €visam esse Iunonem praedicere, ne id faceret, minari-€que, si fecisset, se curaturam, ut eum quoque ocu-€lum, quo bene videret, amitteret, idque ab homine €acuto non esse neglectum; itaque ex eo auro, quod €exterebratum esset, buculam curasse faciendam et eam in summa columna conlocavisse. Hoc item in Sileni, €quem Coelius sequitur, Graeca historia est (is autem @1 þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜±ƒdiligentissume res Hannibalis persecutus est): Hanni-€balem, cum cepisset Saguntum, visum esse in somnis €a Iove in deorum concilium vocari; quo cum venisset, €Iovem imperavisse, ut Italiae bellum inferret, ducemque €ei unum e concilio datum, quo illum utentem cum €exercitu progredi coepisse; tum ei ducem illum prae-€cepisse, ne respiceret; illum autem id diutius facere €non potuisse elatumque cupiditate respexisse; tum €visam beluam vastam et immanem circumplicatam €serpentibus, quacumque incederet, omnia arbusta, vir-€gulta, tecta pervertere, et eum admiratum quaesisse €de deo, quodnam illud esset tale monstrum; et deum €respondisse vastitatem esse Italiae praecepisseque, ut €pergeret protinus, quid retro atque a tergo fieret, ne laboraret. Apud Agathoclem scriptum in historia est €Hamilcarem Karthaginiensem, cum oppugnaret Syra-€cusas, visum esse audire vocem, se postridie cenatu-€rum Syracusis; cum autem is dies inluxisset, magnam €seditionem in castris eius inter Poenos et Siculos mi-€lites esse factam; quod cum sensissent Syracusani, €inproviso eos in castra inrupisse, Hamilcaremque ab €iis vivum esse sublatum. Ita res somnium conpro-€bavit. Plena exemplorum est historia, tum referta vita communis. At vero P. Decius ille Q. F., qui pri-€mus e Deciis consul fuit, cum esset tribunus militum €M. Valerio A. Cornelio consulibus a Samnitibusque €premeretur noster exercitus, cum pericula proeliorum €iniret audacius monereturque, ut cautior esset, dixit, €quod extat in annalibus, [2se]2 sibi in somnis visum esse, €cum in mediis hostibus versaretur, occidere cum ma-€xuma gloria. Et tum quidem incolumis exercitum €obsidione liberavit; post triennium autem, cum consul €esset, devovit se et in aciem Latinorum inrupit ar-€matus. Quo eius facto superati sunt et deleti Latini. €Cuius mors ita gloriosa fuit, ut eandem concupisceret filius. Sed veniamus nunc, si placet, ad somnia phi-€losophorum. @1 €@@Est apud Platonem Socrates, cum esset in custo-€dia publica, dicens Critoni, suo familiari, sibi post €tertium diem esse moriendum; vidisse se in somnis €pulchritudine eximia feminam, quae se nomine appel-€lans diceret Homericum quendam eius modi versum: €@@@@Tertia te Phthiae tempestas laeta locabit. €Quod, [2ut]2 est dictum, sic scribitur contigisse. Xeno-€phon Socraticus (qui vir et quantus!) in ea militia, €qua cum Cyro minore perfunctus est, sua scribit som-nia, quorum eventus mirabiles exstiterunt. Mentiri €Xenophontem an delirare dicemus? Quid? singulari €vir ingenio Aristoteles et paene divino ipsene errat €an alios vult errare, cum scribit Eudemum Cyprium, €familiarem suum, iter in Macedoniam facientem Phe-€ras venisse, quae erat urbs in Thessalia tum admodum €nobilis, ab Alexandro autem tyranno crudeli dominatu €tenebatur; in eo igitur oppido ita graviter aegrum €Eudemum fuisse, ut omnes medici diffiderent; ei visum €in quiete egregia facie iuvenem dicere fore ut per-€brevi convalesceret, paucisque diebus interiturum Ale-€xandrum tyrannum, ipsum autem Eudemum quinquen-€nio post domum esse rediturum. Atque ita quidem €prima statim scribit Aristoteles consecuta, et conva-€luisse Eudemum, et ab uxoris fratribus interfectum €tyrannum; quinto autem anno exeunte, cum esset spes €ex illo somnio in Cyprum illum ex Sicilia esse redi-€turum, proeliantem eum ad Syracusas occidisse; ex €quo ita illud somnium esse interpretatum, ut, cum €animus Eudemi e corpore excesserit, tum domum re-vertisse videatur. Adiungamus philosophis doctissi-€mum hominem, poe+tam quidem divinum, Sophoclem; €qui, cum ex aede Herculis patera aurea gravis sub-€repta esset, in somnis vidit ipsum deum dicentem, qui €id fecisset. Quod semel ille iterumque neglexit. Ubi €idem saepius, ascendit in Arium pagum, detulit rem; €Areopagitae conprehendi iubent eum, qui a Sophocle €erat nominatus; is quaestione adhibita confessus est @1 €pateramque rettulit. Quo facto fanum illud Indicis €Herculis nominatum est. @@Sed quid ego Graecorum? nescio quo modo me ma-€gis nostra delectant. Omnes hoc historici, Fabii, Gellii, €sed proxume Coelius: Cum bello Latino ludi votivi ma-€xumi primum fierent, civitas ad arma repente est exci-€tata, itaque ludis intermissis instaurativi constituti sunt. €Qui ante quam fierent, cumque iam populus consedisset, €servus per circum, cum virgis caederetur, furcam fe-€rens ductus est. Exin cuidam rustico Romano dor-€mienti visus est venire, qui diceret praesulem sibi non €placuisse ludis, idque ab eodem iussum esse eum se-€natui nuntiare; illum non esse ausum. Iterum esse €idem iussum et monitum, ne vim suam experiri vel-€let; ne tum quidem esse ausum. Exin filium eius esse €mortuum, eandem in somnis admonitionem fuisse ter-€tiam. Tum illum etiam debilem factum rem ad ami-€cos detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam €esse delatum, cumque senatui somnium enarravisset, €pedibus suis salvum domum revertisse. Itaque somnio €comprobato a senatu ludos illos iterum instauratos memoriae proditum est. C. vero Gracchus multis dixit, €ut scriptum apud eundem Coelium est, sibi in somnis €quaesturam pete[2re dubita]2nti Ti. fratrem visum esse €dicere, quam vellet cunctaretur, tamen eodem sibi leto, €quo ipse interisset, esse pereundum. Hoc, ante quam €tribunus plebi C. Gracchus factus esset, et se audisse €scribit Coelius et dixisse [2eum]2 multis. Quo somnio quid €inveniri potest certius? €@@Quid? illa duo somnia, quae creberrume comme-€morantur a Stoicis, quis tandem potest contemnere? €unum de Simonide: Qui cum ignotum quendam pro-€iectum mortuum vidisset eumque humavisset haberet-€que in animo navem conscendere, moneri visus est, €ne id faceret, ab eo, quem sepultura adfecerat; si na-€vigavisset, eum naufragio esse periturum; itaque Si-€monidem redisse, perisse ceteros, qui tum navigassent. @1 Alterum ita traditum clarum admodum somnium: Cum €duo quidam Arcades familiares iter una facerent et €Megaram venissent, alterum ad cauponem devertisse, €ad hospitem alterum. Qui ut cenati quiescerent, con-€cubia nocte visum esse in somnis ei, qui erat in ho-€spitio, illum alterum orare, ut subveniret, quod sibi €a caupone interitus pararetur; eum primo perterritum €somnio surrexisse; dein cum se conlegisset idque vi-€sum pro nihilo habendum esse duxisset, recubuisse; €tum ei dormienti eundem illum visum esse rogare, ut, €quoniam sibi vivo non subvenisset, mortem suam ne €inultam esse pateretur; se interfectum in plaustrum €a caupone esse coniectum et supra stercus iniectum; €petere, ut mane ad portam adesset, prius quam plau-€strum ex oppido exiret. Hoc vero eum somnio com-€motum mane bubulco praesto ad portam fuisse, quae-€sisse ex eo, quid esset in plaustro; illum perterritum €fugisse, mortuum erutum esse, cauponem re patefacta €poenas dedisse. @@Quid hoc somnio dici potest divinius? Sed quid €aut plura aut vetera quaerimus? Saepe tibi meum €narravi, saepe ex te audivi tuum somnium: me, cum €Asiae pro cos. praeessem, vidisse in quiete, cum tu €equo advectus ad quandam magni fluminis ripam pro-€vectus subito atque delapsus in flumen nusquam ap-€paruisses, me contremuisse timore perterritum; tum €te repente laetum exstitisse eodemque equo adversam €ascendisse ripam, nosque inter nos esse conplexos. €Facilis coniectura huius somnii, mihique a peritis in €Asia praedictum est fore eos eventus rerum, qui acci-derunt. Venio nunc ad tuum. Audivi equidem ex te €ipso, sed mihi saepius noster Sallustius narravit, cum €in illa fuga nobis gloriosa, patriae calamitosa in villa €quadam campi Atinatis maneres magnamque partem €noctis vigilasses, ad lucem denique arte et graviter €dormire te coepisse; itaque, quamquam iter instaret, €tamen silentium fieri iussisse [2se]2 neque esse passum @1 €te excitari; cum autem experrectus esses hora secunda €fere, te sibi somnium narravisse: visum tibi esse, cum €in locis solis maestus errares, C. Marium cum fasci-€bus laureatis quaerere ex te, quid tristis esses, cum-€que tu te patria vi pulsum esse dixisses, prehendisse €eum dextram tuam et bono animo te iussisse esse €lictorique proxumo tradidisse, ut te in monumentum €suum deduceret, et dixisse in eo tibi salutem fore. þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜»ˆTum et se exclamasse Sallustius narrat reditum tibi €celerem et gloriosum paratum, et te ipsum visum €somnio delectari. Nam illud mihi ipsi celeriter nun-€tiatum est, ut audivisses in monumento Marii de tuo €reditu magnificentissumum illud senatus consultum esse €factum referente optumo et clarissumo viro consule, €idque frequentissimo theatro incredibili clamore et €plausu comprobatum, dixisse te nihil illo Atinati €somnio fieri posse divinius. @@At multa falsa. Immo obscura fortasse nobis. Sed €sint falsa quaedam; contra vera quid dicimus? Quae €quidem multo plura evenirent, si ad quietem integri €iremus. Nunc onusti cibo et vino perturbata et con-€fusa cernimus. Vide, quid Socrates in Platonis Politia €loquatur. Dicit enim: 'Cum dormientibus ea pars €animi, quae mentis et rationis sit particeps, €sopita langueat, illa autem, in qua feritas quae-€dam sit atque agrestis inmanitas, cum sit in-€moderato obstupefacta potu atque pastu, ex-€sultare eam in somno inmoderateque iactari. €Itaque huic omnia visa obiciuntur a mente ac €ratione vacua, ut aut cum matre corpus mi-€scere videatur aut cum quovis alio vel homine €vel deo, saepe belua, atque etiam trucidare €aliquem et impie cruentari multaque facere €inpure atque taetre cum temeritate et inpu-dentia. At qui salubri et moderato cultu at-€que victu quieti se tradiderit ea parte animi, €quae mentis et consilii est, agitata et erecta @1 €saturataque bonarum cogitationum epulis, ea-€que parte animi, quae voluptate alitur, nec €inopia enecta nec satietate affluenti (quorum €utrumque praestringere aciem mentis solet, €sive deest naturae quippiam sive abundat at-€que affluit), illa etiam tertia parte animi, in €qua irarum existit ardor, sedata atque re-€stincta, tum eveniet duabus animi temerariis €partibus compressis, ut illa tertia pars ratio-€nis et mentis eluceat et se vegetam ad som-€niandum acremque praebeat, tum ei visa quie-€tis occurrent tranquilla atque veracia.' Haec €verba ipsa Platonis expressi. @@Epicurum igitur audiemus potius? Namque Car-€neades concertationis studio modo hoc, modo illud €ait; ille, quod sentit; sentit autem nihil umquam ele-€gans, nihil decorum. Hunc ergo antepones Platoni €et Socrati? qui ut rationem non redderent, auctoritate €tamen hos minutos philosophos vincerent. Iubet igi-€tur Plato sic ad somnum proficisci corporibus adfectis, €ut nihil sit, quod errorem animis perturbationemque €adferat. Ex quo etiam Pythagoriis interdictum pu-€tatur, ne faba vescerentur, quod habet inflationem €magnam is cibus tranquillitati mentis quaerenti vera contrariam. Cum ergo est somno sevocatus animus €a societate et a contagione corporis, tum meminit €praeteritorum, praesentia cernit, futura providet; iacet €enim corpus dormientis ut mortui, viget autem et €vivit animus. Quod multo magis faciet post mor-€tem, cum omnino corpore excesserit. Itaque adpro-€pinquante morte multo est divinior. Nam et id ipsum €vident, qui sunt morbo gravi et mortifero adfecti, €instare mortem; itaque iis occurrunt plerumque ima-€gines mortuorum, tumque vel maxume laudi student, €eosque, qui secus, quam decuit, vixerunt, peccatorum suorum tum maxume paenitet. Divinare autem mo-€rientes illo etiam exemplo confirmat Posidonius, quod @1 €adfert, Rhodium quendam morientem sex aequales no-€minasse et dixisse, qui primus eorum, qui secundus, €qui deinde deinceps moriturus esset. Sed tribus mo-€dis censet deorum adpulsu homines somniare, uno, €quod provideat animus ipse per sese, quippe qui €deorum cognatione teneatur, altero, quod plenus ae+r €sit inmortalium animorum, in quibus tamquam in-€signitae notae veritatis appareant, tertio, quod ipsi €di cum dormientibus conloquantur. Idque, ut modo €dixi, facilius evenit adpropinquante morte, ut animi futura augurentur. Ex quo et illud est Callani, de quo €ante dixi, et Homerici Hectoris, qui moriens propin-€quam Achilli mortem denuntiat. Neque enim illud €verbum temere consuetudo adprobavisset, si ea res €nulla esset omnino: €@@@@Prae/sagibat a/nimus frustra me i/re, cum exire/m domo. €Sagire enim sentire acute est; ex quo sagae anus, €quia multa scire volunt, et sagaces dicti canes. Is €igitur, qui ante sagit, quam oblata res est, dicitur €praesagire, id est futura ante sentire. @@Inest igitur in animis praesagitio extrinsecus in-€iecta atque inclusa divinitus. Ea si exarsit acrius, €furor appellatur, cum a corpore animus abstractus €divino instinctu concitatur. €@@@@{H.} Se/d quid oculis ra/bere visa es de/repente arde/ntibus? €@@@@U/bi paulo ante sa/piens illa vi/rginalis mode/stia? €@@@@{C.} Ma/ter, optuma/rum multo mu/lier melior mu/lierum, €@@@@Mi/ssa sum supe/rstitiosis ha/riolatio/nibus; €@@@@Na/mque Apollo fa/tis fandis de/mentem invita/m ciet. €@@@@Vi/rgines vereo/r aequalis, pa/tris mei meum factu/m pudet, @1 €@@@@O/ptumi viri/; mea mater, tu/i me miseret, me/i piget. €@@@@O/ptumam proge/niem Priamo pe/peristi extra me; ho/c dolet. €@@@@Me/n obesse, illo/s prodesse, me o/bstare, illos o/bsequi? €O poe+ma tenerum et moratum atque molle! Sed hoc minus ad rem; illud, quod volumus, expressum est, €ut vaticinari furor vera soleat. €@@@@A/dest, adest fax o/bvoluta sa/nguine atque i/ncendio! €@@@@Mu/ltos annos la/tuit; cives, fe/rte opem et resti/nguite. €Deus inclusus corpore humano iam, non Cassandra €loquitur. €@@@@Ia/mque mari magno/ classis cita €@@@@Te/xitur; exitium e/xamen rapit; €@@@@A/dveniet, fera ve/livolantibus €@@@@Na/vibus complebi/t manus litora. Tragoedias loqui videor et fabulas. At ex te ipso €non commenticiam rem, sed factam eiusdem generis €audivi: C. Coponium ad te venisse Dyrrhachium, cum €praetorio imperio classi Rhodiae praeesset, cumprime €hominem prudentem atque doctum, eumque dixisse re-€migem quendam e quinqueremi Rhodiorum vaticinatum €madefactum iri minus &7xxx& diebus Graeciam sanguine, €rapinas Dyrrhachii et conscensionem in naves cum fuga €fugientibusque miserabilem respectum incendiorum fore, €sed Rhodiorum classi propinquum reditum ac domum €itionem dari; tum neque te ipsum non esse commo-€tum Marcumque Varronem et M. Catonem, qui tum €ibi erant, doctos homines, vehementer esse perterri-€tos; paucis sane post diebus ex Pharsalia fuga ve-€nisse Labienum; qui cum interitum exercitus nuntia-visset, reliqua vaticinationis brevi esse confecta. Nam €et ex horreis direptum effusumque frumentum vias €omnis angiportusque constraverat, et naves subito @1 €perterriti metu conscendistis et noctu ad oppidum re-€spicientes flagrantis onerarias, quas incenderant mili-€tes, quia sequi noluerant, videbatis; postremo a Rho-€dia classe deserti verum vatem fuisse sensistis. @@Exposui quam brevissime potui somnii et furoris €oracla, quae carere arte dixeram. Quorum amborum €generum una ratio est, qua Cratippus noster uti solet, €animos hominum quadam ex parte extrinsecus esse €tractos et haustos (ex quo intellegitur esse extra di-€vinum animum, humanus unde ducatur), humani autem €animi eam partem, quae sensum, quae motum, quae €adpetitum habeat, non esse ab actione corporis seiu-€gatam; quae autem pars animi rationis atque intelle-€gentiae sit particeps, eam tum maxume vigere, cum plurimum absit a corpore. Itaque expositis exemplis €verarum vaticinationum et somniorum Cratippus solet €rationem concludere hoc modo: 'Si sine oculis non €potest exstare officium et munus oculorum, €possunt autem aliquando oculi non fungi suo €munere, qui vel semel ita est usus oculis, ut €vera cerneret, is habet sensum oculorum vera €cernentium. Item igitur, si sine divinatione €non potest officium et munus divinationis ex-€stare, potest autem quis, cum divinationem €habeat, errare aliquando nec vera cernere, €satis est ad confirmandam divinationem semel €aliquid esse ita divinatum, ut nihil fortuito €cecidisse videatur. Sunt autem eius generis €innumerabilia; esse igitur divinationem con-€fitendum est.' @@Quae vero aut coniectura explicantur aut eventis €animadversa ac notata sunt, ea genera divinandi, ut €supra dixi, non naturalia, sed artificiosa dicuntur; in €quo haruspices, augures coniectoresque numerantur. €Haec inprobantur a Peripateticis, a Stoicis defendun-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜È†tur. Quorum alia sunt posita in monumentis et disci-€plina, quod Etruscorum declarant et haruspicini et @1 €fulgurales et rituales libri, vestri etiam augurales, alia €autem subito ex tempore coniectura explicantur, ut €apud Homerum Calchas, qui ex passerum numero €belli Troiani annos auguratus est, et ut in Sullae €scriptum historia videmus, quod te inspectante factum €est, ut, cum ille in agro Nolano inmolaret ante prae-€torium, ab infima ara subito anguis emergeret, cum €quidem C. Postumius haruspex oraret illum, ut in ex-€peditionem exercitum educeret; id cum Sulla fecisset, €tum ante oppidum Nolam florentissuma Samnitium castra cepit. Facta coniectura etiam in Dionysio est, €paulo ante quam regnare coepit; qui cum per agrum €Leontinum iter faciens equum ipse demisisset in flu-€men, submersus equus voraginibus non exstitit; quem €cum maxima contentione non potuisset extrahere, dis-€cessit, ut ait Philistus, aegre ferens. Cum autem €aliquantum progressus esset, subito exaudivit hinni-€tum respexitque et equum alacrem laetus aspexit, €cuius in iuba examen apium consederat. Quod osten-€tum habuit hanc vim, ut Dionysius paucis post die-bus regnare coeperit. Quid? Lacedaemoniis paulo ante €Leuctricam calamitatem quae significatio facta est, €cum in Herculis fano arma sonuerunt Herculisque si-€mulacrum multo sudore manavit! At eodem tempore €Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis valvae €clausae repagulis subito se ipsae aperuerunt, armaque, €quae fixa in parietibus fuerant, ea sunt humi inventa. €Cumque eodem tempore apud Lebadiam Trophonio €res divina fieret, gallos gallinaceos in eo loco sic ad-€sidue canere coepisse, ut nihil intermitterent; tum €augures dixisse Boeotios Thebanorum esse victoriam, €propterea quod avis illa victa silere soleret, canere, si vicisset. Eademque tempestate multis signis Lace-€daemoniis Leuctricae pugnae calamitas denuntiabatur. €Namque et in Lysandri, qui Lacedaemoniorum claris-€simus fuerat, statua, quae Delphis stabat, in capite €corona subito exstitit ex asperis herbis et agrestibus, @1 €stellaeque aureae, quae Delphis erant a Lacedaemoniis €positae post navalem illam victoriam Lysandri, qua €Athenienses conciderunt, qua in pugna quia Castor et €Pollux cum Lacedaemoniorum classe visi esse diceban-€tur, eorum insignia deorum, stellae aureae, quas dixi, €Delphis positae paulo ante Leuctricam pugnam deci-derunt neque repertae sunt. Maximum vero illud por-€tentum isdem Spartiatis fuit, quod, cum oraclum ab €Iove Dodonaeo petivissent de victoria sciscitantes le-€gatique [2vas]2 illud, in quo inerant sortes, collocavissent, €simia, quam rex Molossorum in deliciis habebat, et €sortes ipsas et cetera, quae erant ad sortem parata, €disturbavit et aliud alio dissupavit. Tum ea, quae €praeposita erat oraclo, sacerdos dixisse dicitur de sa-€lute Lacedaemoniis esse, non de victoria cogitandum. Quid? bello Punico secundo nonne C. Flaminius con-€sul iterum neglexit signa rerum futurarum magna €cum clade rei publicae? Qui exercitu lustrato cum €Arretium versus castra movisset et contra Hannibalem €legiones duceret, et ipse et equus eius ante signum €Iovis Statoris sine causa repente concidit nec eam €rem habuit religioni obiecto signo, ut peritis videba-€tur, ne committeret proelium. Idem cum tripudio €auspicaretur, pullarius diem proelii committendi diffe-€rebat. Tum Flaminius ex eo quaesivit, si ne postea €quidem pulli pascerentur, quid faciendum censeret. €Cum ille quiescendum respondisset, Flaminius: 'Prae-€clara vero auspicia, si esurientibus pullis res €geri poterit, saturis nihil geretur!' itaque signa €convelli et se sequi iussit. Quo tempore cum signifer €primi hastati signum non posset movere loco nec quic-€quam proficeretur, plures cum accederent, Flaminius €re nuntiata suo more neglexit. Itaque tribus iis horis concisus exercitus atque ipse interfectus est. Magnum €illud etiam, quod addidit Coelius, eo tempore ipso, €cum hoc calamitosum proelium fieret, tantos terrae €motus in Liguribus, Gallia compluribusque insulis to- @1 €taque in Italia factos esse, ut multa oppida conrue-€rint, multis locis labes factae sint terraeque desederint €fluminaque in contrarias partes fluxerint atque in €amnes mare influxerit. €@@Fiunt certae divinationum coniecturae a peritis. €Midae illi Phrygi, cum puer esset, dormienti formicae €in os tritici grana congesserunt. Divitissumum fore €praedictum est; quod evenit. At Platoni cum in cunis €parvulo dormienti apes in labellis consedissent, respon-€sum est singulari illum suavitate orationis fore. Ita futura eloquentia provisa in infante est. Quid? amo-€res ac deliciae tuae, Roscius, num aut ipse aut pro €eo Lanuvium totum mentiebatur? Qui cum esset in €cunabulis educareturque in Solonio, qui est campus €agri Lanuvini, noctu lumine apposito experrecta nu-€trix animadvertit puerum dormientem circumplicatum €serpentis amplexu. Quo aspectu exterrita clamorem €sustulit. Pater autem Roscii ad haruspices rettulit, €qui responderunt nihil illo puero clarius, nihil nobi-€lius fore. Atque hanc speciem Pasiteles caelavit ar-€gento et noster expressit Archias versibus. Quid igitur €expectamus? an dum in foro nobiscum di immortales, €dum in viis versentur, dum domi? qui quidem ipsi se €nobis non offerunt, vim autem suam longe lateque €diffundunt, quam tum terrae cavernis includunt, tum €hominum naturis implicant. Nam terrae vis Pythiam €Delphis incitabat, naturae Sibyllam. Quid enim? non €videmus, quam sint varia terrarum genera? ex quibus €et mortifera quaedam pars est, ut et Ampsancti in €Hirpinis et in Asia Plutonia, quae vidimus, et sunt €partes agrorum aliae pestilentes, aliae salubres, aliae, €quae acuta ingenia gignant, aliae, quae retunsa; quae €omnia fiunt et ex caeli varietate et ex disparili adspi-€ratione terrarum. @@Fit etiam saepe specie quadam, saepe vocum gra-€vitate et cantibus ut pellantur animi vehementius, €saepe etiam cura et timore, qualis est illa @1 €@@@@Flexa/nima tamquam ly/mphata aut Bacchi/ sacris €@@@@Commo/ta in tumulis Teu/crum commemora/ns suum. €Atque etiam illa concitatio declarat vim in animis €esse divinam. Negat enim sine furore Democritus €quemquam poe+tam magnum esse posse, quod idem €dicit Plato. Quem, si placet, appellet furorem, dum €modo is furor ita laudetur, ut in Phaedro Platonis €laudatus est. Quid? vestra oratio in causis, quid? €ipsa actio potest esse vehemens et gravis et copiosa, €nisi est animus ipse commotior? Equidem etiam in €te saepe vidi et, ut ad leviora veniamus, in Aesopo, €familiari tuo, tantum ardorem vultuum atque motuum, €ut eum vis quaedam abstraxisse a sensu mentis vi-€deretur. @@Obiciuntur etiam saepe formae, quae reapse nullae €sunt, speciem autem offerunt; quod contigisse Brenno €dicitur eiusque Gallicis copiis, cum fano Apollinis Del-€phici nefarium bellum intulisset. Tum enim ferunt €ex oraclo ecfatam esse Pythiam: €@@@@Ego pro/videbo rem i/stam et albae vi/rgines. €Ex quo factum, ut viderentur virgines ferre arma con-€tra et nive Gallorum obrueretur exercitus. €@@Aristoteles quidem eos etiam, qui valetudinis vitio €furerent et melancholici dicerentur, censebat habere €aliquid in animis praesagiens atque divinum. Ego €autem haud scio an nec cardiacis hoc tribuendum sit €nec phreneticis; animi enim integri, non vitiosi est cor-poris divinatio. Quam quidem esse re vera hac Stoi-€corum ratione concluditur: 'Si sunt di neque ante €declarant hominibus, quae futura sint, aut non €diligunt homines aut, quid eventurum sit, igno-€rant aut existumant nihil interesse hominum €scire, quid sit futurum, aut non censent esse €suae maiestatis praesignificare hominibus, €quae sunt futura, aut ea ne ipsi quidem di @1 €significare possunt; at neque non diligunt nos €(sunt enim benefici generique hominum amici) €neque ignorant ea, quae ab ipsis constituta et €designata sunt, neque nostra nihil interest €scire ea, quae eventura sunt, (erimus enim €cautiores, si sciemus) neque hoc alienum du-€cunt maiestate sua (nihil est enim beneficen-€tia praestantius) neque non possunt futura praenoscere; non igitur sunt di nec significant €futura; sunt autem di; significant ergo; et non, þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜Óƒsi significant, nullas vias dant nobis ad signi-€ficationis scientiam (frustra enim significa-€rent), nec, si dant vias, non est divinatio; est €igitur divinatio.' @@Hac ratione et Chrysippus et Diogenes et Anti-€pater utitur. Quid est igitur, cur dubitandum sit, €quin sint ea, quae disputavi, verissima, si ratio me-€cum facit, si eventa, si populi, si nationes, si Graeci, €si barbari, si maiores etiam nostri, si denique hoc €semper ita putatum est, si summi philosophi, si poe+-€tae, si sapientissimi viri, qui res publicas constituerunt, €qui urbes condiderunt? An, dum bestiae loquantur, €exspectamus, hominum consentiente auctoritate con-tenti non sumus? Nec vero quicquam aliud adfertur, €cur ea, quae dico, divinandi genera nulla sint, nisi €quod difficile dictu videtur, quae cuiusque divinationis €ratio, quae causa sit. Quid enim habet haruspex, cur €pulmo incisus etiam in bonis extis dirimat tempus €et proferat diem? quid augur, cur a dextra corvus, a €sinistra cornix faciat ratum? quid astrologus, cur €stella Iovis aut Veneris coniuncta cum luna ad ortus €puerorum salutaris sit, Saturni Martisve contraria? €Cur autem deus dormientes nos moneat, vigilantes €neglegat? Quid deinde causae est, cur Cassandra fu-€rens futura prospiciat, Priamus sapiens hoc idem fa-cere non queat? Cur fiat quidque, quaeris. Recte €omnino; sed non nunc id agitur; fiat necne fiat, id @1 €quaeritur. Ut, si magnetem lapidem esse dicam, qui €ferrum ad se adliciat et attrahat, rationem, cur id €fiat, adferre nequeam, fieri omnino neges. Quod idem €facis in divinatione, quam et cernimus ipsi et audi-€mus et legimus et a patribus accepimus. Neque ante €philosophiam patefactam, quae nuper inventa est, hac €de re communis vita dubitavit, et, posteaquam philo-€sophia processit, nemo aliter philosophus sensit, in quo modo esset auctoritas. Dixi de Pythagora, de €Democrito, de Socrate, excepi de antiquis praeter Xe-€nophanem neminem, adiunxi veterem Academiam, Pe-€ripateticos, Stoicos; unus dissentit Epicurus. Quid vero €hoc turpius, quam quod idem nullam censet gratui-€tam esse virtutem? €@@Quis est autem, quem non moveat clarissumis mo-€numentis testata consignataque antiquitas? Calchan-€tem augurem scribit Homerus longe optumum, eum-€que ducem classium fuisse ad Ilium, auspiciorum credo scientia, non locorum. Amphilochus et Mopsus Argi-€vorum reges fuerunt, sed iidem augures, iique urbis €in ora marituma Ciliciae Graecas condiderunt; atque €etiam ante hos Amphiaraus et Tiresias non humiles €et obscuri neque eorum similes, ut apud Ennium est, €@@@@Qui/ sui quaestus cau/sa fictas su/scitant sente/ntias, €sed clari et praestantes viri, qui avibus et signis ad-€moniti futura dicebant; quorum de altero etiam apud €inferos Homerus ait 'solum sapere, ceteros um-€brarum vagari modo'; Amphiaraum autem sic ho-€noravit fama Graeciae, deus ut haberetur, atque ut ab eius solo, in quo est humatus, oracla peterentur. Quid? €Asiae rex Priamus nonne et Helenum filium et Cas-€sandram filiam divinantes habebat, alterum auguriis, €alteram mentis incitatione et permotione divina? Quo €in genere Marcios quosdam fratres, nobili loco natos, €apud maiores nostros fuisse scriptum videmus. Quid? €Polyidum Corinthium nonne Homerus et aliis multa et @1 €filio ad Troiam proficiscenti mortem praedixisse com-€memorat? Omnino apud veteres, qui rerum potieban-€tur, iidem auguria tenebant; ut enim sapere, sic divi-€nare regale ducebant. Testis est nostra civitas, in €qua et reges augures et postea privati eodem sacer-€dotio praediti rem publicam religionum auctoritate rexerunt. Eaque divinationum ratio ne in barbaris €quidem gentibus neglecta est, siquidem et in Gallia €Druidae sunt, e quibus ipse Divitiacum Haeduum, ho-€spitem tuum laudatoremque, cognovi, qui et naturae €rationem, quam $FUSIOLOGI/AN& Graeci appellant, notam €esse sibi profitebatur et partim auguriis, partim con-€iectura, quae essent futura, dicebat, et in Persis au-€gurantur et divinant magi, qui congregantur in fano €commentandi causa atque inter se conloquendi, quod etiam idem vos quondam facere Nonis solebatis; nec €quisquam rex Persarum potest esse, qui non ante €magorum disciplinam scientiamque perceperit. Licet €autem videre et genera quaedam et nationes huic €scientiae deditas. Telmessus in Caria est, qua in urbe €excellit haruspicum disciplina; itemque Elis in Pelo-€ponneso familias duas certas habet, Iamidarum unam, €alteram Clutidarum, haruspicinae nobilitate praestan-€tes. In Syria Chaldaei cognitione astrorum sollertia-que ingeniorum antecellunt. Etruria autem de caelo €tacta scientissume animadvertit eademque interpre-€tatur, quid quibusque ostendatur monstris atque por-€tentis. Quocirca bene apud maiores nostros senatus €tum, cum florebat imperium, decrevit, ut de principum €filiis &7x& ex singulis Etruriae populis in disciplinam €traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem hominum €a religionis auctoritate abduceretur ad mercedem atque €quaestum. Phryges autem et Pisidae et Cilices et €Arabum natio avium significationibus plurimum ob-€temperant, quod idem factitatum in Umbria accepimus. @@Ac mihi quidem videntur e locis quoque ipsis, qui €a quibusque incolebantur, divinationum oportunitates @1 €esse ductae. Etenim Aegyptii et Babylonii in cam-€porum patentium aequoribus habitantes, cum ex terra €nihil emineret, quod contemplationi caeli officere pos-€set, omnem curam in siderum cognitione posuerunt, €Etrusci autem, quod religione inbuti studiosius et cre-€brius hostias immolabant, extorum cognitioni se ma-€xume dediderunt, quodque propter ae+ris crassitudinem €de caelo apud eos multa fiebant, et quod ob eandem €causam multa invisitata partim e caelo, alia ex terra €oriebantur, quaedam etiam ex hominum pecudumve €conceptu et satu, ostentorum exercitatissimi inter-€pretes exstiterunt. Quorum quidem vim, ut tu soles €dicere, verba ipsa prudenter a maioribus posita decla-€rant. Quia enim ostendunt, portendunt, monstrant, €praedicunt, ostenta, portenta, monstra, prodigia dicun-tur. Arabes autem et Phryges et Cilices, quod pastu €pecudum maxume utuntur campos et montes hieme €et aestate peragrantes, propterea facilius cantus avium €et volatus notaverunt; eademque et Pisidiae causa fuit €et huic nostrae Umbriae. Tum Caria tota praecipue-€que Telmesses, quos ante dixi, quod agros uberrumos €maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter €fecunditatem fingi gignique possunt, in ostentis ani-€madvertendis diligentes fuerunt. @@Quis vero non videt in optuma quaque re publica €plurimum auspicia et reliqua divinandi genera va-€luisse? Quis rex umquam fuit, quis populus, qui non €uteretur praedictione divina? neque solum in pace, €sed in bello multo etiam magis, quo maius erat cer-€tamen et discrimen salutis. Omitto nostros, qui nihil €in bello sine extis agunt, nihil sine auspiciis domi €[habent auspicia]; externa videamus: Namque et Athe-€nienses omnibus semper publicis consiliis divinos quos-€dam sacerdotes, quos $MA/NTEIS& vocant, adhibuerunt, et €Lacedaemonii regibus suis augurem adsessorem dede-€runt, itemque senibus (sic enim consilium publicum €appellant) augurem interesse voluerunt, iidemque de @1 €rebus maioribus semper aut Delphis oraclum aut ab Hammone aut a Dodona petebant. Lycurgus quidem, €qui Lacedaemoniorum rem publicam temperavit, leges €suas auctoritate Apollinis Delphici confirmavit; quas €cum vellet Lysander commutare, eadem est prohibi-€tus religione. Atque etiam qui praeerant Lacedaemo-€niis, non contenti vigilantibus curis in Pasiphaae fano, €quod est in agro propter urbem, somniandi causa ex-cubabant, quia vera quietis oracla ducebant. Ad nostra €iam redeo. Quotiens senatus decemviros ad libros ire €iussit! quantis in rebus quamque saepe responsis ha-€ruspicum paruit! Nam et cum duo visi soles sunt et €cum tres lunae et cum faces, et cum sol nocte visus €est, et cum e caelo fremitus auditus, et cum caelum €discessisse visum est atque in eo animadversi globi, €delata etiam ad senatum labe agri Privernatis, cum €ad infinitam altitudinem terra desedisset Apuliaque €maximis terrae motibus conquassata esset (quibus por-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜áˆ‹tentis magna populo Romano bella perniciosaeque se-€ditiones denuntiabantur; inque his omnibus responsa €haruspicum cum Sibyllae versibus congruebant); quid? cum Cumis Apollo sudavit, Capuae Victoria? quid? €ortus androgyni nonne fatale quoddam monstrum fuit? €quid? cum fluvius Atratus sanguine fluxit? quid? cum €saepe lapidum, sanguinis non numquam, terrae inter-€dum, quondam etiam lactis imber defluxit? quid? cum €in Capitolio ictus Centaurus e caelo est, in Aventino €portae et homines, Tusculi aedes Castoris et Pollucis €Romaeque Pietatis: nonne et haruspices ea respon-€derunt, quae evenerunt, et in Sibyllae libris eaedem €repertae praedictiones sunt? @@Caeciliae Q. filiae somnio modo Marsico bello tem-€plum est a senatu Iunoni Sospitae restitutum. Quod €quidem somnium Sisenna cum disputavisset mirifice €ad verbum cum re convenisse, tum insolenter, credo ab €Epicureo aliquo inductus, disputat somniis credi non €oportere. Idem contra ostenta nihil disputat exponitque @1 €initio belli Marsici et deorum simulacra sudavisse, et €sanguinem fluxisse, et discessisse caelum, et ex occulto €auditas esse voces, quae pericula belli nuntiarent, et €Lanuvii clipeos, quod haruspicibus tristissumum visum esset, a muribus esse derosos. Quid, quod in annali-€bus habemus Veienti bello, cum lacus Albanus prae-€ter modum crevisset, Veientem quendam ad nos ho-€minem nobilem perfugisse, eumque dixisse ex fatis, €quae Veientes scripta haberent, Veios capi non posse, €dum lacus is redundaret, et, si lacus emissus lapsu €et cursu suo ad mare profluxisset, perniciosum populo €Romano; sin autem ita esset eductus, ut ad mare per-€venire non posset, tum salutare nostris fore? Ex quo €illa admirabilis a maioribus Albanae aquae facta de-€ductio est. Cum autem Veientes bello fessi legatos €ad senatum misissent, tum ex iis quidam dixisse di-€citur non omnia illum transfugam ausum esse senatui €dicere; in isdem enim fatis scriptum Veientes habere €fore ut brevi a Gallis Roma caperetur, quod quidem €sexennio post Veios captos factum esse videmus. @@Saepe etiam et in proeliis Fauni auditi et in rebus €turbidis veridicae voces ex occulto missae esse dicun-€tur; cuius generis duo sint ex multis exempla, sed €maxuma: Nam non multo ante urbem captam exau-€dita vox est a luco Vestae, qui a Palatii radice in €novam viam devexus est, ut muri et portae refice-€rentur; futurum esse, nisi provisum esset, ut Roma €caperetur. Quod neglectum tum, cum caveri poterat, €post acceptam illam maximam cladem expiatum est; €ara enim Aio Loquenti, quam saeptam videmus, ex-€adversus eum locum consecrata est. Atque etiam €scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset, €ut sue plena procuratio fieret, vocem ab aede Iunonis €ex arce extitisse; quocirca Iunonem illam appellatam €Monetam. Haec igitur et a dis significata et a nostris €maioribus iudicata contemnimus? @@Neque solum deorum voces Pythagorei observita- @1 €verunt, sed etiam hominum, quae vocant omina. Quae €maiores nostri quia valere censebant, idcirco omnibus €rebus agendis '&7quod bonum, faustum, felix fortu-€&7natumque esset&' praefabantur, rebusque divinis, quae €publice fierent, ut '&7faverent linguis&', imperabatur €inque feriis imperandis, ut '&7litibus et iurgiis se €&7abstinerent&'. Itemque in lustranda colonia ab eo, €qui eam deduceret, et cum imperator exercitum, cen-€sor populum lustraret, bonis nominibus, qui hostias €ducerent, eligebantur. Quod idem in dilectu consules observant, ut primus miles fiat bono nomine. Quae €quidem a te scis et consule et imperatore summa cum €religione esse servata. Praerogativam etiam maiores €omen iustorum comitiorum esse voluerunt. Atque ego €exempla ominum nota proferam: L. Paulus consul €iterum, cum ei bellum ut cum rege Perse gereret ob-€tigisset, ut ea ipsa die domum ad vesperum rediit, €filiolam suam Tertiam, quae tum erat admodum parva, €osculans animum advertit tristiculam. 'Quid est', €inquit, 'mea Tertia? quid tristis es?' 'Mi pater', €inquit, 'Persa periit.' Tum ille artius puellam con-€plexus: 'Accipio', inquit, 'mea filia, omen'. Erat autem mortuus catellus eo nomine. L. Flaccum, fla-€minem Martialem, ego audivi, cum diceret Caeciliam €Metelli, cum vellet sororis suae filiam in matrimonium €conlocare, exisse in quoddam sacellum ominis capiendi €causa, quod fieri more veterum solebat. Cum virgo €staret et Caecilia in sella sederet neque diu ulla vox €exstitisset, puellam defatigatam petisse a matertera, €ut sibi concederet, paulisper ut in eius sella requiesce-€ret; illam autem dixisse: 'Vero, mea puella, tibi €concedo meas sedes.' Quod omen res consecuta €est; ipsa enim brevi mortua est, virgo autem nupsit, €cui Caecilia nupta fuerat. Haec posse contemni vel €etiam rideri praeclare intellego, sed id ipsum est deos €non putare, quae ab iis significantur, contemnere. @@Quid de auguribus loquar? Tuae partes sunt, tuum @1 €inquam, auspiciorum patrocinium debet esse. Tibi App. €Claudius augur consuli nuntiavit addubitato Salutis €augurio bellum domesticum triste ac turbulentum fore; €quod paucis post mensibus exortum paucioribus a te €est diebus oppressum. Cui quidem auguri vehementer €adsentior; solus enim multorum annorum memoria €non decantandi augurii, sed divinandi tenuit discipli-€nam. Quem inridebant collegae tui eumque tum Pi-€sidam, tum Soranum augurem esse dicebant; quibus €nulla videbatur in auguriis aut praesensio aut scientia €veritatis futurae; sapienter aiebant ad opinionem im-€peritorum esse fictas religiones. Quod longe secus est; €neque enim in pastoribus illis, quibus Romulus prae-€fuit, nec in ipso Romulo haec calliditas esse potuit, €ut ad errorem multitudinis religionis simulacra finge-€rent. Sed difficultas laborque discendi disertam ne-€glegentiam reddidit; malunt enim disserere nihil esse in auspiciis quam, quid sit, ediscere. Quid est illo €auspicio divinius, quod apud te in Mario est? ut utar €potissumum auctore te: €@@@@Hic Iovis altisoni subito pinnata satelles €@@@@Arboris e trunco serpentis saucia morsu €@@@@Subrigit ipsa feris transfigens unguibus anguem €@@@@Semianimum et varia graviter cervice micantem €@@@@Quem se intorquentem lanians rostroque cruentans €@@@@Iam satiata animos, iam duros ulta dolores €@@@@Abicit ecflantem et laceratum adfligit in unda €@@@@Seque obitu a solis nitidos convertit ad ortus. €@@@@Hanc ubi praepetibus pinnis lapsuque volantem €@@@@Conspexit Marius, divini numinis augur, €@@@@Faustaque signa suae laudis reditusque notavit, @1 €@@@@Partibus intonuit caeli pater ipse sinistris. €@@@@Sic aquilae clarum firmavit Iuppiter omen. Atque ille Romuli auguratus pastoralis, non urbanus €fuit nec fictus ad opiniones inperitorum, sed a certis €acceptus et posteris traditus. Itaque Romulus augur, €ut apud Ennium est, cum fratre item augure €@@@@Curantes magna cum cura tum cupientes €@@@@Regni dant operam simul auspicio augurioque. €@@@@%In monte Remus auspicio se devovet atque secundam €@@@@Solus avem servat. At Romulus pulcher in alto €@@@@Quaerit Aventino, servat genus altivolantum. €@@@@Certabant, urbem Romam Remoramne vocarent. €@@@@Omnibus cura viris, uter esset induperator. €@@@@Exspectant; veluti, consul quom mittere signum €@@@@Volt, omnes avidi spectant ad carceris oras, @@@@Quam mox emittat pictis e faucibus currus, €@@@@Sic exspectabat populus atque ore timebat, €@@@@Rebus utri magni victoria sit data regni. €@@@@Interea sol albus recessit in infera noctis. €@@@@Exin candida se radiis dedit icta foras lux, €@@@@Et simul ex alto longe pulcherruma praepes €@@@@Laeva volavit avis. Simul aureus exoritur sol, €@@@@Cedunt de caelo ter quattuor corpora sancta €@@@@Avium, praepetibus sese pulchrisque locis dant. €@@@@Conspicit inde sibi data Romulus esse priora, €@@@@Auspicio regni stabilita scamna solumque. @@Sed ut, unde huc digressa est, eodem redeat ora-€tio: si nihil queam disputare, quam ob rem quidque €fiat, et tantum modo fieri ea, quae commemoravi, do-€ceam, parumne Epicuro Carneadive respondeam? Quid, €si etiam ratio exstat artificiosae praesensionis facilis, @1 €divinae autem paulo obscurior? Quae enim extis, quae €fulgoribus, quae portentis, quae astris praesentiuntur, þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜íˆˆhaec notata sunt observatione diuturna. Adfert autem €vetustas omnibus in rebus longinqua observatione in-€credibilem scientiam; quae potest esse etiam sine motu €atque inpulsu deorum, cum, quid ex quoque eveniat, €et quid quamque rem significet, crebra animadversione perspectum est. Altera divinatio est naturalis, ut €ante dixi; quae physica disputandi subtilitate referenda €est ad naturam deorum, a qua, ut doctissimis sapien-€tissimisque placuit, haustos animos et libatos habe-€mus; cumque omnia completa et referta sint aeterno €sensu et mente divina, necesse est cognatione divino-€rum animorum animos humanos commoveri. Sed vigi-€lantes animi vitae necessitatibus serviunt diiungunt-€que se a societate divina vinclis corporis inpediti. Rarum est quoddam genus eorum, qui se a corpore €avocent et ad divinarum rerum cognitionem cura omni €studioque rapiantur. Horum sunt auguria non divini €impetus, sed rationis humanae; nam et natura futura €praesentiunt, ut aquarum eluviones et deflagrationem €futuram aliquando caeli atque terrarum; alii autem €in re publica exercitati, ut de Atheniensi Solone ac-€cepimus, orientem tyrannidem multo ante prospiciunt; €quos prudentes possumus dicere, id est providentes, €divinos nullo modo possumus, non plus quam Mile-€sium Thalem, qui, ut obiurgatores suos convinceret €ostenderetque etiam philosophum, si ei commodum €esset, pecuniam facere posse, omnem oleam, ante quam florere coepisset, in agro Milesio coe+misse dicitur. Ani-€madverterat fortasse quadam scientia olearum uber-€tatem fore. Et quidem idem primus defectionem so-€lis, quae Astyage regnante facta est, praedixisse fertur. €@@Multa medici, multa gubernatores, agricolae etiam €multa praesentiunt, sed nullam eorum divinationem €voco, ne illam quidem, qua ab Anaximandro phy-€sico moniti Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta @1 €linquerent armatique in agro excubarent, quod terrae €motus instaret, tum cum et urbs tota corruit et e €monte Taygeto extrema montis quasi puppis avolsa €est. Ne Pherecydes quidem, ille Pythagorae magister, €potius divinus habebitur quam physicus, quod, cum €vidisset haustam aquam de iugi puteo, terrae motus dixit instare. Nec vero umquam animus hominis na-€turaliter divinat, nisi cum ita solutus est et vacuus, €ut ei plane nihil sit cum corpore; quod aut vatibus €contingit aut dormientibus. Itaque ea duo genera a €Dicaearcho probantur et, ut dixi, a Cratippo nostro; €si propterea, quod ea proficiscuntur a natura, sint €summa sane, modo ne sola; sin autem nihil esse in €observatione putant, multa tollunt, quibus vitae ratio €continetur. Sed quoniam dant aliquid, idque non par-€vum[, vaticinationes cum somniis], nihil est, quod cum €his magnopere pugnemus, praesertim cum sint, qui omnino nullam divinationem probent. Ergo et ii, €quorum animi spretis corporibus evolant atque excur-€runt foras, ardore aliquo inflammati atque incitati €cernunt illa profecto, quae vaticinantes pronuntiant, €multisque rebus inflammantur tales animi, qui corpo-€ribus non inhaerent, ut ii, qui sono quodam vocum €et Phrygiis cantibus incitantur. Multos nemora sil-€vaeque, multos amnes aut maria commovent, quorum €furibunda mens videt ante multo, quae sint futura. €Quo de genere illa sunt: ˆŠ@@@@Eheu/ videte! €@@@@Iu/dicabit i/nclitum iudi/cium inter dea/s tris aliquis, €@@@@Quo/ iudicio La/cedaemonia mu/lier, Furiarum u/na, adveniet. €Eodem enim modo multa a vaticinantibus saepe prae-€dicta sunt, neque solum verbis, sed etiam €@@@@Versibus, quos olim Fauni vatesque canebant. Similiter Marcius et Publicius vates cecinisse dicun-€tur; quo de genere Apollinis operta prolata sunt. @1 €Credo etiam anhelitus quosdam fuisse terrarum, qui-€bus inflatae mentes oracla funderent. €@@Atque haec quidem vatium ratio est, nec dissimilis €sane somniorum. Nam quae vigilantibus accidunt va-€tibus, eadem nobis dormientibus. Viget enim animus €in somnis liber ab sensibus omnique inpeditione cu-€rarum iacente et mortuo paene corpore. Qui quia €vixit ab omni aeternitate versatusque est cum innu-€merabilibus animis, omnia, quae in natura rerum sunt, €videt, si modo temperatis escis modicisque potionibus €ita est adfectus, ut sopito corpore ipse vigilet. Haec somniantis est divinatio. Hic magna quaedam exori-€tur, neque ea naturalis, sed artificiosa somniorum [Anti-€phontis] interpretatio eodemque modo et oraculorum et €vaticinationum [sunt enim explanatores, ut gramma-€tici poe+tarum]. Nam ut aurum et argentum, aes, fer-€rum frustra natura divina genuisset, nisi eadem do-€cuisset, quem ad modum ad eorum venas perveniretur, €nec fruges terrae bacasve arborum cum utilitate ulla €generi humano dedisset, nisi earum cultus et condi-€tiones tradidisset, materiave quicquam iuvaret, nisi €consectionis eius fabricam haberemus, sic cum omni €utilitate, quam di hominibus dederunt, ars aliqua con-€iuncta est, per quam illa utilitas percipi possit. Item €igitur somniis, vaticinationibus, oraclis, quod erant €multa obscura, multa ambigua, explanationes adhibi-€tae sunt interpretum. @@Quo modo autem aut vates aut somniantes ea vi-€deant, quae nusquam etiam tunc sint, magna quaestio €est. Sed explorata si sint ea, quae ante quaeri de-€beant, sint haec, quae quaerimus, faciliora. Continet €enim totam hanc quaestionem ea ratio, quae est de €natura deorum, quae a te secundo libro est explicata €dilucide. Quam si obtinemus, stabit illud, quod hunc €locum continet, de quo agimus, esse deos, et eorum €providentia mundum administrari, eosdemque consu-€lere rebus humanis, nec solum universis, verum etiam @1 €singulis. Haec si tenemus, quae mihi quidem non €videntur posse convelli, profecto hominibus a dis fu-tura significari necesse est. Sed distinguendum vide-€tur, quonam modo. Nam non placet Stoicis singulis €iecorum fissis aut avium cantibus interesse deum; €neque enim decorum est nec dis dignum nec fieri €ullo pacto potest; sed ita a principio inchoatum esse €mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent, €alia in extis, alia in avibus, alia in fulgoribus, €alia in ostentis, alia in stellis, alia in somnian-€tium visis, alia in furentium vocibus. Ea quibus €bene percepta sunt, ii non saepe falluntur; male con-€iecta maleque interpretata falsa sunt non rerum vitio, €sed interpretum inscientia. Hoc autem posito atque €concesso, esse quandam vim divinam hominum vitam €continentem, non difficile est, quae fieri certe videmus, €ea qua ratione fiant, suspicari. Nam et ad hostiam €deligendam potest dux esse vis quaedam sentiens, quae €est toto confusa mundo, et tum ipsum, cum immolare €velis, extorum fieri mutatio potest, ut aut absit ali-€quid aut supersit; parvis enim momentis multa natura aut adfingit aut mutat aut detrahit. Quod ne dubi-€tare possimus, maximo est argumento, quod paulo €ante interitum Caesaris contigit. Qui cum immolaret €illo die, quo primum in sella aurea sedit et cum pur-€purea veste processit, in extis bovis opimi cor non €fuit. Num igitur censes ullum animal, quod sangui-€nem habeat, sine corde esse posse? %Qua ille rei no-€vitate perculsus, cum Spurinna diceret timendum esse, €ne et consilium et vita deficeret; earum enim rerum €utramque a corde proficisci. Postero die caput in €iecore non fuit. Quae quidem illi portendebantur a €dis immortalibus, ut videret interitum, non ut caveret. €Cum igitur eae partes in extis non reperiuntur, sine €quibus victuma illa vivere nequisset, intellegendum €est in ipso immolationis tempore eas partes, quae ab-sint, interisse. Eademque efficit in avibus divina mens, @1 €ut tum huc, tum illuc volent alites, tum in hac, tum in €illa parte se occultent, tum a dextra, tum a sinistra €parte canant oscines. Nam si animal omne, ut vult, €ita utitur motu sui corporis, prono, obliquo, supino, €membraque, quocumque vult, flectit, contorquet, por-€rigit, contrahit eaque ante efficit paene, quam cogitat, €quanto id deo est facilius, cuius numini parent om-nia! Idemque mittit et signa nobis eius generis, qualia €permulta historia tradidit, quale scriptum illud vide-€mus: si luna paulo ante solis ortum defecisset in signo €Leonis, fore ut [armis] Dareus et Persae ab Alexandro þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡˜ù…et Macedonibus proelio vincerentur Dareusque more-€retur, et, si puella nata biceps esset, seditionem in €populo fore, corruptelam et adulterium domi, et, si €mulier leonem peperisse visa esset, fore ut ab exteris €gentibus vinceretur ea res publica, in qua id conti-€gisset. Eiusdem generis etiam illud est, quod scribit €Herodotus, Croesi filium, cum esset infans, locutum; €quo ostento regnum patris et domum funditus con-€cidisse. Caput arsisse Servio Tullio dormienti quae €historia non prodidit? Ut igitur, qui se tradidit quieti €praeparato animo cum bonis cogitationibus, tum re-€bus ad tranquillitatem adcommodatis, certa et vera €cernit in somnis, sic castus animus purusque vigilan-€tis et ad astrorum et ad avium reliquorumque signo-€rum et ad extorum veritatem est paratior. @@Hoc nimirum est illud, quod de Socrate accepimus, €quodque ab ipso in libris Socraticorum saepe dicitur, €esse divinum quiddam, quod $DAIMO/NION& appellat, cui sem-€per ipse paruerit numquam impellenti, saepe revocanti. €Et Socrates quidem (quo quem auctorem meliorem €quaerimus?) Xenophonti consulenti, sequereturne Cy-€rum, posteaquam exposuit, quae ipsi videbantur: 'Et €nostrum quidem', inquit, 'humanum est consi-€lium; sed de rebus et obscuris et incertis ad €Apollinem censeo referundum', ad quem etiam €Athenienses publice de maioribus rebus semper rettule- @1 runt. Scriptum est item, cum Critonis, sui familiaris, €oculum alligatum vidisset, quaesivisse, quid esset; cum €autem ille respondisset in agro ambulanti ramulum €adductum, ut remissus esset, in oculum suum recidisse, €tum Socrates: 'Non enim paruisti mihi revocanti, €cum uterer, qua soleo, praesagitione divina.' €Idem etiam Socrates, cum apud Delium male pugna-€tum esset Lachete praetore fugeretque cum ipso La-€chete, ut ventum est in trivium, eadem, qua ceteri, €fugere noluit. Quibus quaerentibus, cur non eadem €via pergeret, deterreri se a deo dixit; cum quidem ii, €qui alia via fugerant, in hostium equitatum inciderunt. €Permulta conlecta sunt ab Antipatro, quae mirabiliter €a Socrate divinata sunt; quae praetermittam; tibi enim €nota sunt, mihi ad commemorandum non necessaria. Illud tamen eius philosophi magnificum ac paene di-€vinum, quod, cum impiis sententiis damnatus esset, €aequissimo animo se dixit mori; neque enim domo €egredienti neque illud suggestum, in quo causam di-€xerat, ascendenti signum sibi ullum, quod consuesset, €a deo quasi mali alicuius inpendentis datum. €@@Equidem sic arbitror, etiamsi multa fallant eos, €qui aut arte aut coniectura divinare videantur, esse €tamen divinationem; homines autem, ut in ceteris ar-€tibus, sic in hac posse falli. Potest accidere, ut ali-€quod signum dubie datum pro certo sit acceptum, €potest aliquod latuisse aut ipsum, aut quod esset illi €contrarium. Mihi autem ad hoc, de quo disputo, pro-€bandum satis est non modo plura, sed etiam pauciora divine praesensa et praedicta reperiri. Quin etiam €hoc non dubitans dixerim, si unum aliquid ita sit €praedictum praesensumque, ut, cum evenerit, ita ca-€dat, ut praedictum sit, neque in eo quicquam casu et €fortuito factum esse appareat, esse certe divinationem, €idque esse omnibus confitendum. €@@Quocirca primum mihi videtur, ut Posidonius facit, €a deo, de quo satis dictum est, deinde a fato, deinde @1 €a natura vis omnis divinandi ratioque repetenda. Fieri €igitur omnia fato ratio cogit fateri. Fatum autem id €appello, quod Graeci $EI(MARME/NHN&, id est ordinem seriem-€que causarum, cum causae causa nexa rem ex se €gignat. Ea est ex omni aeternitate fluens veritas €sempiterna. Quod cum ita sit, nihil est factum, quod €non futurum fuerit, eodemque modo nihil est futu-€rum, cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. Ex quo intellegitur, ut fatum sit non id, €quod superstitiose, sed id, quod physice dicitur, causa €aeterna rerum, cur et ea, quae praeterierunt, facta €sint et, quae instant, fiant et, quae sequuntur, futura €sint. Ita fit, ut et observatione notari possit, quae €res quamque causam plerumque consequatur, etiamsi €non semper (nam id quidem adfirmare difficile est), €easdemque causas veri simile est rerum futurarum €cerni ab iis, qui aut per furorem eas aut in quiete €videant. @@Praeterea cum fato omnia fiant, id quod alio loco €ostendetur, si quis mortalis possit esse, qui conliga-€tionem causarum omnium perspiciat animo, nihil eum €profecto fallat. Qui enim teneat causas rerum futu-€rarum, idem necesse est omnia teneat, quae futura €sint. Quod cum nemo facere nisi deus possit, relin-€quendum est homini, ut signis quibusdam consequen-€tia declarantibus futura praesentiat. Non enim illa, €quae futura sunt, subito exsistunt, sed est quasi ru-€dentis explicatio sic traductio temporis nihil novi effi-€cientis et primum quidque replicantis. Quod et ii €vident, quibus naturalis divinatio data est, et ii, qui-€bus cursus rerum observando notatus est. Qui etsi €causas ipsas non cernunt, signa tamen causarum et €notas cernunt; ad quas adhibita memoria et diligentia €et monumentis superiorum efficitur ea divinatio, quae €artificiosa dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum si-gnorumque caelestium. Non est igitur, ut mirandum €sit ea praesentiri a divinantibus, quae nusquam sint; @1 €sunt enim omnia, sed tempore absunt. Atque ut in €seminibus vis inest earum rerum, quae ex iis progi-€gnuntur, sic in causis conditae sunt res futurae, quas €esse futuras aut concitata mens aut soluta somno €cernit aut ratio aut coniectura praesentit. Atque ut €ii, qui solis et lunae reliquorumque siderum ortus, €obitus motusque cognorunt, quo quidque tempore eo-€rum futurum sit, multo ante praedicunt, sic, qui cur-€sum rerum eventorumque consequentiam diuturnitate €pertractata notaverunt, aut semper aut, si id difficile €est, plerumque, quodsi ne id quidem conceditur, non €numquam certe, quid futurum sit, intellegunt. Atque €haec quidem et quaedam eiusdem modi argumenta, €cur sit divinatio, ducuntur a fato. @@A natura autem alia quaedam ratio est, quae do-€cet, quanta sit animi vis seiuncta a corporis sensibus, €quod maxime contingit aut dormientibus aut mente €permotis. Ut enim deorum animi sine oculis, sine €auribus, sine lingua sentiunt inter se, quid quisque €sentiat, (ex quo fit, ut homines, etiam cum taciti op-€tent quid aut voveant, non dubitent, quin di illud ex-€audiant) sic animi hominum, cum aut somno soluti €vacant corpore aut mente permoti per se ipsi liberi €incitati moventur, cernunt ea, quae permixti cum cor-pore animi videre non possunt. Atque hanc quidem €rationem naturae difficile est fortasse traducere ad id €genus divinationis, quod ex arte profectum dicimus, €sed tamen id quoque rimatur, quantum potest, Posi-€donius. Esse censet in natura signa quaedam rerum €futurarum. Etenim Ceos accepimus ortum Caniculae €diligenter quotannis solere servare coniecturamque ca-€pere, ut scribit Ponticus Heraclides, salubrisne an pe-€stilens annus futurus sit. Nam si obscurior [2et]2 quasi €caliginosa stella extiterit, pingue et concretum esse €caelum, ut eius adspiratio gravis et pestilens futura €sit; sin inlustris et perlucida stella apparuerit, signi-€ficari caelum esse tenue purumque et propterea sa- @1 lubre. Democritus autem censet sapienter instituisse €veteres, ut hostiarum immolatarum inspicerentur exta; €quorum ex habitu atque ex colore tum salubritatis, €tum pestilentiae signa percipi, non numquam etiam, €quae sit vel sterilitas agrorum vel fertilitas futura. €Quae si a natura profecta observatio atque usus agno-€vit, multa adferre potuit dies, quae animadvertendo €notarentur, ut ille Pacuvianus, qui in Chryse physicus €inducitur, minime naturam rerum cognosse videatur: €@@@@. . . nam isti qui/ linguam avium inte/llegunt €@@@@Plusque e/x alieno ie/core sapiunt quam e/x suo, €@@@@Magis au/diendum quam au/scultandum ce/nseo. €Cur? quaeso, cum ipse paucis interpositis versibus di-€cas satis luculente: €@@@@Qui/dquid est hoc, o/mnia animat, fo/rmat, alit, auge/t, creat, €@@@@Se/pelit recipitque i/n sese omnia o/mniumque ide/mst pater, €@@@@I/ndidemque eadem ae/que oriuntur de i/ntegro atque eodem o/ccidunt. €Quid est igitur, cur, cum domus sit omnium una, ea-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¡›ƒˆ“que communis, cumque animi hominum semper fuerint €futurique sint, cur ii, quid ex quoque eveniat, et quid €quamque rem significet, perspicere non possint? Haec €habui, inquit, de divinatione quae dicerem. @@Nunc illa testabor, non me sortilegos neque eos, €qui quaestus causa hariolentur, ne psychomantia qui-€dem, quibus Appius, amicus tuus, uti solebat, agno-€scere; non habeo denique nauci Marsum augurem, non €vicanos haruspices, non de circo astrologos, non Isia-€cos coniectores, non interpretes somniorum; non enim €sunt ii aut scientia aut arte divini, €@@@@Se/d superstitio/si vates i/npudentesque ha/rioli €@@@@Au/t inertes au/t insani aut qui/bus egestas i/mperat, @1 €@@@@Qui/ sibi semita/m non sapiunt, a/lteri monstra/nt viam; €@@@@Qui/bus divitias po/llicentur, a/b iis drachumam ipsi/ petunt. €@@@@De hi/s divitiis si/bi deducant dra/chumam, reddant ce/tera. €Atque haec quidem Ennius, qui paucis ante versibus €esse deos censet, sed eos non curare opinatur, quid €agat humanum genus. Ego autem, qui et curare ar-€bitror et monere etiam ac multa praedicere, levitate, €vanitate, malitia exclusa divinationem probo. Quae €cum dixisset Quintus, Praeclare tu quidem, inquam, €paratus . . .  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS.}1 ‘@@Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, quanam €re possem prodesse quam plurimis, ne quando inter-€mitterem consulere rei publicae, nulla maior occurre-€bat, quam si optimarum artium vias traderem meis €civibus; quod conpluribus iam libris me arbitror con-€secutum. Nam et cohortati sumus, ut maxime po-€tuimus, ad philosophiae studium eo libro, qui est €inscriptus Hortensius, et, quod genus philosophandi €minime adrogans maximeque et constans et elegans €arbitraremur, quattuor Academicis libris ostendimus. Cumque fundamentum esset philosophiae positum in €finibus bonorum et malorum, perpurgatus est is locus €a nobis quinque libris, ut, quid a quoque, et quid €contra quemque philosophum diceretur, intellegi pos-€set. Totidem subsecuti libri Tusculanarum disputatio-€num res ad beate vivendum maxime necessarias ape-€ruerunt. Primus enim est de contemnenda morte, €secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda €tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, @1 €quintus eum locum conplexus est, qui totam philoso-€phiam maxime inlustrat; docet enim ad beate viven-dum virtutem se ipsa esse contentam. Quibus rebus €editis tres libri perfecti sunt de natura deorum, in €quibus omnis eius loci quaestio continetur. Quae ut €plane esset cumulateque perfecta, de divinatione in-€gressi sumus his libris scribere; quibus, ut est in €animo, de fato si adiunxerimus, erit abunde satis fac-€tum toti huic quaestioni. Atque his libris adnume-€randi sunt sex de re publica, quos tum scripsimus, €cum gubernacula rei publicae tenebamus. Magnus €locus philosophiaeque proprius a Platone, Aristotele, €Theophrasto totaque Peripateticorum familia tracta-€tus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam? €quae mihi quidem ipsi sane aliquantum medetur, ce-€teris item multum illam profuturam puto. Interiectus €est etiam nuper liber is, quem ad nostrum Atticum €de senectute misimus; in primisque, quoniam philo-€sophia vir bonus efficitur et fortis, Cato noster in horum librorum numero ponendus est. Cumque Ari-€stoteles itemque Theophrastus, excellentes viri cum €subtilitate, tum copia, cum philosophia dicendi etiam €praecepta coniunxerint, nostri quoque oratorii libri in €eundem librorum numerum referendi videntur. Ita tres €erunt de oratore, quartus Brutus, quintus orator. €@@Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus €animo sic parati, ut, nisi quae causa gravior obsti-€tisset, nullum philosophiae locum esse pateremur, qui €non Latinis litteris inlustratus pateret. Quod enim €munus rei publicae adferre maius meliusve possumus, €quam si docemus atque erudimus iuventutem? his €praesertim moribus atque temporibus, quibus ita pro-€lapsa est, ut omnium opibus refrenanda atque coe+r-cenda sit. Nec vero id effici posse confido, quod ne €postulandum quidem est, ut omnes adulescentes se ad €haec studia convertant. Pauci utinam! quorum tamen €in re publica late patere poterit industria. Equidem @1 €ex iis etiam fructum capio laboris mei, qui iam aetate €provecti in nostris libris adquiescunt; quorum studio €legendi meum scribendi studium vehementius in dies €incitatur; quos quidem plures, quam rebar, esse co-€gnovi. Magnificum illud etiam Romanisque hominibus €gloriosum, ut Graecis de philosophia litteris non egeant; quod adsequar profecto, si instituta perfecero. €Ac mihi quidem explicandae philosophiae causam ad-€tulit casus gravis civitatis, cum in armis civilibus €nec tueri meo more rem publicam nec nihil agere €poteram nec, quid potius, quod quidem me dignum €esset, agerem, reperiebam. Dabunt igitur mihi veniam €mei cives vel gratiam potius habebunt, quod, cum €esset in unius potestate res publica, neque ego me €abdidi neque deserui neque adflixi neque ita gessi, €quasi homini aut temporibus iratus, neque porro ita €aut adulatus aut admiratus fortunam sum alterius, €ut me meae paeniteret. Id enim ipsum a Platone €philosophiaque didiceram, naturales esse quasdam con-€versiones rerum publicarum, ut eae tum a principibus tenerentur, tum a populis, aliquando a singulis. Quod €cum accidisset nostrae rei publicae, tum pristinis or-€bati muneribus haec studia renovare coepimus, ut et €animus molestiis hac potissimum re levaretur et prod-€essemus civibus nostris, qua re cumque possemus. €In libris enim sententiam dicebamus, contionabamur, €philosophiam nobis pro rei publicae procuratione sub-€stitutam putabamus. Nunc quoniam de re publica €consuli coepti sumus, tribuenda est opera rei publicae, €vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda, €tantum huic studio relinquendum, quantum vacabit a €publico officio et munere. Sed haec alias pluribus; €nunc ad institutam disputationem revertamur. @@Nam cum de divinatione Quintus frater ea disse-€ruisset, quae superiore libro scripta sunt, satisque €ambulatum videretur, tum in bibliotheca, quae in €Lycio est, adsedimus. Atque ego: Adcurate tu qui- @1 €dem, inquam, Quinte, et Stoice Stoicorum sententiam €defendisti, quodque me maxime delectat, plurimis no-€stris exemplis usus es, et iis quidem claris et inlustri-€bus. Dicendum est mihi igitur ad ea, quae sunt a €te dicta, sed ita, nihil ut adfirmem, quaeram omnia, €dubitans plerumque et mihi ipse diffidens. Si enim €aliquid certi haberem, quod dicerem, ego ipse divina-rem, qui esse divinationem nego. Etenim me movet €illud, quod in primis Carneades quaerere solebat, qua-€rumnam rerum divinatio esset, earumne, quae sensi-€bus perciperentur. At eas quidem cernimus, audimus, €gustamus, olfacimus, tangimus. Num quid ergo in €his rebus est, quod provisione aut permotione mentis €magis quam natura ipsa sentiamus? aut num nescio €qui ille divinus, si oculis captus sit, ut Tiresias fuit, €possit, quae alba sint, quae nigra, dicere aut, si surdus €sit, varietates vocum aut modos noscere? Ad nullam €igitur earum rerum, quae sensu accipiuntur, divinatio €adhibetur. Atqui ne in iis quidem rebus, quae arte €tractantur, divinatione opus est. Etenim ad aegros €non vates aut hariolos, sed medicos solemus adducere, €nec vero, qui fidibus aut tibiis uti volunt, ab haru-€spicibus accipiunt earum tractationem, sed a musicis. Eadem in litteris ratio est reliquisque rebus, quarum €est disciplina. Num censes eos, qui divinare dicuntur, €posse respondere, sol maiorne quam terra sit an tan-€tus, quantus videatur? lunaque suo lumine an solis €utatur? sol, luna quem motum habeat? quem quinque €stellae, quae errare dicuntur? Nec haec, qui divini €habentur, profitentur se esse dicturos, nec eorum, quae €in geometria describuntur, quae vera, quae falsa sint; €sunt enim ea mathematicorum, non hariolorum. €@@De illis vero rebus, quae in philosophia versan-€tur, num quid est, quod quisquam divinorum aut re-€spondere soleat aut consuli, quid bonum sit, quid €malum, quid neutrum? sunt enim haec propria philo-sophorum. Quid? de officio num quis haruspicem con- @1 €sulit, quem ad modum sit cum parentibus, cum fra-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜‹ƒtribus, cum amicis vivendum? quem ad modum uten-€dum pecunia, quem ad modum honore, quem ad mo-€dum imperio? Ad sapientes haec, non ad divinos €referri solent. Quid? quae a dialecticis aut a physicis €tractantur, num quid eorum divinari potest? unusne €mundus sit an plures, quae sint initia rerum, ex qui-€bus nascuntur omnia: physicorum est ista prudentia. €Quo modo autem mentientem, quem $YEUDO/MENON& vo-€cant, dissolvas aut quem ad modum soriti resistas €(quem, si necesse sit, Latino verbo liceat acervalem €appellare; sed nihil opus est; ut enim ipsa philoso-€phia et multa verba Graecorum, sic sorites satis €Latino sermone tritus est): ergo haec quoque dialec-€tici dicent, non divini. Quid? cum quaeritur, qui sit €optimus rei publicae status, quae leges, qui mores €aut utiles aut inutiles, haruspicesne ex Etruria arces-€sentur, an principes statuent et delecti viri periti rerum civilium? Quodsi nec earum rerum, quae subiectae sen-€sibus sunt, ulla divinatio est nec earum, quae artibus €continentur, nec earum, quae in philosophia disseruntur, €nec earum, quae in re publica versantur, quarum rerum €sit, nihil prorsus intellego; nam aut omnium debet €esse, aut aliqua ei materia danda est, in qua versari €possit. Sed nec omnium divinatio est, ut ratio docuit, €nec locus nec materia invenitur, cui divinationem prae-€ficere possimus. Vide igitur, ne nulla sit divinatio. Est €quidam Graecus vulgaris in hanc sententiam versus: €@@@@Bene qui/ coniciet, va/tem hunc perhibebo o/ptumum. €Num igitur aut, quae tempestas inpendeat, vates me-€lius coniciet quam gubernator aut morbi naturam €acutius quam medicus aut belli administrationem pru-€dentius quam inperator coniectura adsequetur? @@Sed animadverti, Quinte, te caute et ab iis con-€iecturis, quae haberent artem atque prudentiam, et €ab iis rebus, quae sensibus aut artificiis perciperentur, @1 €abducere divinationem eamque ita definire: divinatio-€nem esse earum rerum praedictionem et praesensio-€nem, quae essent fortuitae. Primum eodem revolveris. €Nam et medici et gubernatoris et imperatoris prae-€sensio est rerum fortuitarum. Num igitur aut haru-€spex aut augur aut vates quis aut somnians melius €coniecerit aut e morbo evasurum aegrotum aut e pe-€riculo navem aut ex insidiis exercitum quam medicus, quam gubernator, quam imperator? Atqui ne illa qui-€dem divinantis esse dicebas, ventos aut imbres inpen-€dentes quibusdam praesentire signis (in quo nostra €quaedam Aratea memoriter a te pronuntiata sunt), etsi €haec ipsa fortuita sunt; plerumque enim, non semper €eveniunt. Quae est igitur aut ubi versatur fortuitarum €rerum praesensio, quam divinationem vocas? Quae €enim praesentiri aut arte aut ratione aut usu aut €coniectura possunt, ea non divinis tribuenda putas, €sed peritis. Ita relinquitur, ut ea fortuita divinari €possint, quae nulla nec arte nec sapientia provideri €possunt; ut, si quis M. Marcellum illum, qui ter con-€sul fuit, multis annis ante dixisset naufragio esse €periturum, divinasset profecto; nulla enim arte alia €id nec sapientia scire potuisset. Talium ergo rerum, €quae in fortuna positae sunt, praesensio divinatio est. @@Potestne igitur earum rerum, quae nihil habent €rationis, quare futurae sint, esse ulla praesensio? Quid €est enim aliud fors, quid fortuna, quid casus, quid €eventus, nisi cum sic aliquid cecidit, sic evenit, ut vel €aliter cadere atque evenire potuerit? Quo modo ergo €id, quod temere fit caeco casu et volubilitate fortu-nae, praesentiri et praedici potest? Medicus morbum €ingravescentem ratione providet, insidias imperator, €tempestates gubernator; et tamen ii ipsi saepe fallun-€tur, qui nihil sine certa ratione opinantur; ut agri-€cola, cum florem oleae videt, bacam quoque se visu-€rum putat, non sine ratione ille quidem; sed non €numquam tamen fallitur. Quodsi falluntur ii, qui @1 €nihil sine aliqua probabili coniectura ac ratione di-€cunt, quid existimandum est de coniectura eorum, qui €extis aut avibus aut ostentis aut oraclis aut somniis €futura praesentiunt? Nondum dico, quam haec signa €nulla sint, fissum iecoris, corvi cantus, volatus aquilae, €stellae traiectio, voces furentium, sortes, somnia; de €quibus singulis dicam suo loco; nunc de universis. Qui potest provideri quicquam futurum esse, quod €neque causam habet ullam neque notam, cur futurum €sit? Solis defectiones itemque lunae praedicuntur in €multos annos ab iis, qui siderum motus numeris per-€sequuntur; ea praedicunt enim, quae naturae necessi-€tas perfectura est. Vident ex constantissimo motu €lunae, quando illa e regione solis facta incurrat in €umbram terrae, quae est meta noctis, ut eam obscu-€rari necesse sit, quandoque eadem luna subiecta atque €opposita soli nostris oculis eius lumen obscuret, quo €in signo quaeque errantium stellarum quoque tempore €futura sit, qui exortus quoque die signi alicuius aut €qui occasus futurus sit. Haec qui ante dicunt, quam rationem sequantur, vides. Qui thesaurum inventum €iri aut hereditatem venturam dicunt, quid sequuntur? €aut in qua rerum natura inest id futurum? Quodsi €haec eaque, quae sunt eiusdem generis, habent ali-€quam talem necessitatem, quid est tandem, quod casu €fieri aut forte fortuna putemus? Nihil enim est tam €contrarium rationi et constantiae quam fortuna, ut €mihi ne in deum quidem cadere videatur, ut sciat, €quid casu et fortuito futurum sit. Si enim scit, certe €illud eveniet; sin certe eveniet, nulla fortuna est; est €autem fortuna; rerum igitur fortuitarum nulla prae-sensio est. Aut si negas esse fortunam et omnia, €quae fiunt quaeque futura sunt, ex omni aeternitate €definita dicis esse fataliter, muta definitionem divina-€tionis, quam dicebas praesensionem esse rerum for-€tuitarum. Si enim nihil fieri potest, nihil accidere, €nihil evenire, nisi quod ab omni aeternitate certum @1 €fuerit esse futurum rato tempore, quae potest esse €fortuna? qua sublata qui locus est divinationi? quae €a te fortuitarum rerum est dicta praesensio. Quam-€quam dicebas omnia, quae fierent futurave essent, fato €contineri. Anile sane et plenum superstitionis fati €nomen ipsum; sed tamen apud Stoicos de isto fato €multa dicuntur; de quo alias; nunc quod necesse est. Si omnia fato, quid mihi divinatio prodest? €Quod enim is, qui divinat, praedicit, id vero futu-€rum est, ut ne illud quidem sciam quale sit, quod €Deiotarum, necessarium nostrum, ex itinere aquila €revocavit; qui nisi revertisset, in eo conclavi ei cu-€bandum fuisset, quod proxuma nocte corruit; ruina €igitur oppressus esset. At id neque, si fatum fuerat, €effugisset nec, si non fuerat, in eum casum incidisset. €Quid ergo adiuvat divinatio? aut quid est, quod me €moneant aut sortes aut exta aut ulla praedictio? Si €enim fatum fuit classes populi Romani bello Punico €primo, alteram naufragio, alteram a Poenis depressam, €interire, etiamsi tripudium solistumum pulli fecissent €L. Iunio et P. Claudio consulibus, classes tamen inter-€issent. Sin, cum auspiciis obtemperatum esset, inter-€iturae classes non fuerunt, non interierunt fato; vultis autem omnia fato; nulla igitur est divinatio. Quodsi €fatum fuit bello Punico secundo exercitum populi Ro-€mani ad lacum Trasumennum interire, num id vitari €potuit, si Flaminius consul iis signis iisque auspiciis, €quibus pugnare prohibebatur, paruisset? [Certe po-€tuit.] Aut igitur non fato interiit exercitus, aut, si €fato (quod certe vobis ita dicendum est), etiamsi ob-€temperasset auspiciis, idem eventurum fuisset; mutari €enim fata non possunt. Ubi est igitur ista divinatio €Stoicorum? quae, si fato omnia fiunt, nihil nos ad-€monere potest, ut cautiores simus; quoquo enim modo €nos gesserimus, fiet tamen illud, quod futurum est; €sin autem id potest flecti, nullum est fatum; ita ne €divinatio quidem, quoniam ea rerum futurarum est. @1 €Nihil autem est pro certo futurum, quod potest ali-€qua procuratione accidere ne fiat. @@Atque ego ne utilem quidem arbitror esse nobis €futurarum rerum scientiam. Quae enim vita fuisset €Priamo, si ab adulescentia scisset, quos eventus se-€nectutis esset habiturus? Abeamus a fabulis, propiora vi-€deamus. Clarissimorum hominum nostrae civitatis gra-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜–†vissimos exitus in Consolatione collegimus. Quid igitur? €ut omittamus superiores, Marcone Crasso putas utile €fuisse tum, cum maxumis opibus fortunisque florebat, €scire sibi interfecto Publio filio exercituque deleto trans €Euphratem cum ignominia et dedecore esse pereundum? €An Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus €triumphis, maximarum rerum gloria laetaturum fuisse, €si sciret se in solitudine Aegyptiorum trucidatum iri €amisso exercitu, post mortem vero ea consecutura, quae sine lacrimis non possumus dicere? Quid vero €Caesarem putamus, si divinasset fore ut in eo senatu, €quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pom-€peia ante ipsius Pompeii simulacrum tot centurioni-€bus suis inspectantibus a nobilissumis civibus, partim €etiam a se omnibus rebus ornatis, trucidatus ita iace-€ret, ut ad eius corpus non modo amicorum, sed ne €servorum quidem quisquam accederet, quo cruciatu €animi vitam acturum fuisse? Certe igitur ignoratio futurorum malorum utilior est quam scientia. Nam €illud quidem dici, praesertim a Stoicis, nullo modo €potest: Non isset ad arma Pompeius, non transisset €Crassus Euphratem, non suscepisset bellum civile €Caesar. Non igitur fatalis exitus habuerunt; vultis €autem evenire omnia fato; nihil ergo illis profuisset €divinare; atque etiam omnem fructum vitae superioris €perdidissent; quid enim posset iis esse laetum exitus €suos cogitantibus? Ita, quoquo sese verterint Stoici, €iaceat necesse est omnis eorum sollertia. Si enim id, €quod eventurum est, vel hoc vel illo modo potest €evenire, fortuna valet plurimum; quae autem fortuita @1 €sunt, certa esse non possunt. Sin autem certum est, €quid quaque de re quoque tempore futurum sit, quid €est, quod me adiuvent haruspices? [2qui]2 cum res tristis-simas portendi dixerunt, addunt ad extremum omnia €levius casura rebus divinis procuratis; si enim nihil €fit extra fatum, nihil levari re divina potest. Hoc €sentit Homerus, cum querentem Iovem inducit, quod €Sarpedonem filium a morte contra fatum eripere non €posset. Hoc idem significat Graecus ille in eam sen-€tentiam versus: €@@@@Quod fo/re paratum est, i/d summum exsupera/t Iovem. €Totum omnino fatum etiam Atellanio versu iure mihi €esse inrisum videtur; sed in rebus tam severis non €est iocandi locus. Concludatur igitur ratio: Si enim €provideri nihil potest futurum esse eorum, quae casu €fiunt, quia esse certa non possunt, divinatio nulla est; €sin autem idcirco possunt provideri, quia certa sunt €et fatalia, rursus divinatio nulla est; eam enim tu fortuitarum rerum esse dicebas. Sed haec fuerit no-€bis tamquam levis armaturae prima orationis excur-€sio; nunc comminus agamus experiamurque, si possi-€mus cornua commovere disputationis tuae. €@@Duo enim genera divinandi esse dicebas, unum €artificiosum, alterum naturale; artificiosum constare €partim ex coniectura, partim ex observatione diuturna; €naturale, quod animus arriperet aut exciperet extrin-€secus ex divinitate, unde omnes animos haustos aut €acceptos aut libatos haberemus. Artificiosa divinatio-€nis illa fere genera ponebas: extispicum eorumque, €qui ex fulgoribus ostentisque praedicerent, tum augu-€rum eorumque, qui signis aut ominibus uterentur, €omneque genus coniecturale in hoc fere genere pone-bas. Illud autem naturale aut concitatione mentis edi €et quasi fundi videbatur aut animo per somnum sen-€sibus et curis vacuo provideri. Duxisti autem divina-€tionem omnem a tribus rebus, a deo, a fato, a natura. @1 €Sed tamen cum explicare nihil posses, pugnasti com-€menticiorum exemplorum mirifica copia. De quo pri-€mum hoc libet dicere: Hoc ego philosophi non esse €arbitror, testibus uti, qui aut casu veri aut malitia €falsi fictique esse possunt; argumentis et rationibus €oportet, quare quidque ita sit, docere, non eventis, iis €praesertim, quibus mihi liceat non credere. @@Ut ordiar ab haruspicina, quam ego rei publicae €causa communisque religionis colendam censeo. Sed €soli sumus; licet verum exquirere sine invidia, mihi €praesertim de plerisque dubitanti. Inspiciamus, si pla-€cet, exta primum. Persuaderi igitur cuiquam potest ea, €quae significari dicuntur extis, cognita esse ab haruspi-€cibus observatione diuturna? Quam diuturna ista fuit? €aut quam longinquo tempore observari potuit? aut quo €modo est conlatum inter ipsos, quae pars inimica, quae €pars familiaris esset, quod fissum periculum, quod €commodum aliquod ostenderet? An haec inter se ha-€ruspices Etrusci, Elii, Aegyptii, Poeni contulerunt? €At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi €quidem potest; alios enim alio more videmus exta interpretari, nec esse unam omnium disciplinam. Et €certe, si est in extis aliqua vis, quae declaret futura, €necesse est eam aut cum rerum natura esse coniunc-€tam aut conformari quodam modo numine deorum €vique divina. Cum rerum natura tanta tamque prae-€clara in omnes partes motusque diffusa quid habere €potest commune non dicam gallinaceum fel (sunt enim, €qui vel argutissima haec exta esse dicant), sed tauri €opimi iecur aut cor aut pulmo quid habet naturale, quod declarare possit, quid futurum sit? Democritus €tamen non inscite nugatur, ut physicus, quo genere €nihil adrogantius: €@@@@Quo/d est ante pedes, ne/mo spectat, cae/li scrutantu/r plagas. €Verum is tamen habitu extorum et colore declarari €censet haec dumtaxat: pabuli genus et earum rerum, @1 €quas terra procreet, vel ubertatem vel tenuitatem; €salubritatem etiam aut pestilentiam extis significari €putat. O mortalem beatum! cui certo scio ludum €numquam defuisse; huncine hominem tantis delecta-€tum esse nugis, ut non videret tum futurum id veri €simile, si omnium pecudum exta eodem tempore in €eundem habitum se coloremque converterent? Sed €si eadem hora aliae pecudis iecur nitidum atque ple-€num est, aliae horridum et exile, quid est, quod de-clarari possit habitu extorum et colore? an hoc eius-€dem modi est, quale Pherecydeum illud, quod est a €te dictum? qui cum aquam ex puteo vidisset haustam, €terrae motum dixit futurum. Parum, credo, inpudenter, €quod, cum factus est motus, dicere audent, quae vis id €effecerit; etiamne futurum esse aquae iugis colore prae-€sentiunt? Multa istius modi dicuntur in scholis, sed credere omnia vide ne non sit necesse. Verum sint €sane ista Democritea vera; quando ea nos extis ex-€quirimus? aut quando aliquid eius modi ab haruspice €inspectis extis audivimus? Ab aqua aut ab igni pe-€ricula monent; tum hereditates, tum damna denun-€tiant; fissum familiare et vitale tractant; caput iecoris €ex omni parte diligentissime considerant; si vero id €non est inventum, nihil putant accidere potuisse tri-stius. Haec observari certe non potuerunt, ut supra €docui. Sunt igitur artis inventa, non vetustatis, si €est ars ulla rerum incognitarum; cum rerum autem €natura quam cognationem habent? quae ut uno con-€sensu iuncta sit et continens, quod video placuisse €physicis, eisque maxume, qui omne, quod esset, unum €esse dixerunt, quid habere mundus potest cum the-€sauri inventione coniunctum? Si enim extis pecuniae €mihi amplificatio ostenditur idque fit natura, primum €exta sunt coniuncta mundo, deinde meum lucrum na-€tura rerum continetur. Nonne pudet physicos haec €dicere? Ut enim iam sit aliqua in natura rerum con-€tagio, quam esse concedo (multa enim Stoici colli- @1 €gunt; nam et musculorum iecuscula bruma dicuntur €augeri, et puleium aridum florescere brumali ipso die, €et inflatas rumpi vesiculas, et semina malorum, quae €in iis mediis inclusa sint, in contrarias partis se ver-€tere, iam nervos in fidibus aliis pulsis resonare alios, €ostreisque et conchyliis omnibus contingere, ut cum €luna pariter crescant pariterque decrescant, arboresque €ut hiemali tempore cum luna simul senescente, quia tum exsiccatae sint, tempestive caedi putentur. Quid €de fretis aut de marinis aestibus plura dicam? quo-€rum accessus et recessus lunae motu gubernantur. €Sescenta licet eiusdem modi proferri, ut distantium €rerum cognatio naturalis appareat)_demus hoc; nihil €enim huic disputationi adversatur; num etiam, si fis-€sum cuiusdam modi fuerit in iecore, lucrum ostendi-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜¢ˆˆtur? qua ex coniunctione naturae et quasi concentu €atque consensu, quam $SUMPA/QEIAN& Graeci appellant, €convenire potest aut fissum iecoris cum lucello meo €aut meus quaesticulus cum caelo, terra rerumque na-€tura? Concedam hoc ipsum, si vis, etsi magnam €iacturam causae fecero, si ullam esse convenientiam naturae cum extis concessero; sed tamen eo concesso €qui evenit, ut is, qui impetrire velit, convenientem €hostiam rebus suis immolet? Hoc erat, quod ego non €rebar posse dissolvi. At quam festive dissolvitur! €pudet me non tui quidem, cuius etiam memoriam ad-€miror, sed Chrysippi, Antipatri, Posidonii, qui idem €istuc quidem dicunt, quod est dictum a te, ad hostiam €deligendam ducem esse vim quandam sentientem at-€que divinam, quae toto confusa mundo sit. Illud vero €multo etiam melius, quod et a te usurpatum est et €dicitur ab illis: cum immolare quispiam velit, tum €fieri extorum mutationem, ut aut absit aliquid aut supersit; deorum enim numini parere omnia. Haec €iam, mihi crede, ne aniculae quidem existimant. An €censes, eundem vitulum si alius delegerit, sine capite €iecur inventurum; si alius, cum capite? Haec decessio @1 €capitis aut accessio subitone fieri potest, ut se exta €ad immolatoris fortunam accommodent? non perspi-€citis aleam quandam esse in hostiis deligendis, prae-€sertim cum res ipsa doceat? Cum enim [tristissuma] €exta sine capite fuerunt, quibus nihil videtur esse di-€rius, proxuma hostia litatur saepe pulcherrime. Ubi €igitur illae minae superiorum extorum? aut quae tam €subito facta est deorum tanta placatio? €@@Sed adfers in tauri opimi extis immolante Caesare €cor non fuisse; id quia non potuerit accidere, ut €sine corde victuma illa viveret, iudicandum esse tum interisse cor, cum immolaretur. Qui fit, ut alterum €intellegas, sine corde non potuisse bovem vivere, alte-€rum non videas, cor subito non potuisse nescio quo €avolare? Ego enim possum vel nescire, quae vis sit €cordis ad vivendum, vel suspicari contractum aliquo €morbo bovis exile et exiguum et vietum cor et dissi-€mile cordis fuisse; tu vero quid habes, quare putes, €si paulo ante cor fuerit in tauro opimo, subito id in €ipsa immolatione interisse? an quod aspexit vestitu €purpureo excordem Caesarem, ipse corde privatus est? €Urbem philosophiae, mihi crede, proditis, dum castella €defenditis; nam, dum haruspicinam veram esse vultis, €physiologiam totam pervertitis. Caput est in iecore, €cor in extis; iam abscedet, simul ac molam et vinum €insperseris; deus id eripiet, vis aliqua conficiet aut €exedet. Non ergo omnium ortus atque obitus natura €conficiet, et erit aliquid, quod aut ex nihilo oriatur €aut in nihilum subito occidat. Quis hoc physicus €dixit umquam? haruspices dicunt; his igitur quam physicis credendum potius existumas? Quid? cum plu-€ribus deis immolatur, qui tandem evenit, ut litetur €aliis, aliis non litetur? quae autem inconstantia deorum €est, ut primis minentur extis, bene promittant secun-€dis? aut tanta inter eos dissensio, saepe etiam inter €proxumos, ut Apollinis exta bona sint, Dianae non €bona? Quid est tam perspicuum quam, cum fortuito @1 €hostiae adducantur, talia cuique exta esse, qualis cui-€que obtigerit hostia? At enim id ipsum habet aliquid €divini, quae cuique hostia obtingat, tamquam in sor-€tibus, quae cui ducatur. Mox de sortibus; quamquam €tu quidem non hostiarum causam confirmas sortium €similitudine, sed infirmas sortis conlatione hostiarum. An, cum in Aequimaelium misimus, qui adferat agnum, €quem immolemus, is mihi agnus adfertur, qui habet €exta rebus accommodata, et ad eum agnum non casu, €sed duce deo servus deducitur? Nam si casum in eo €quoque dicis esse quasi sortem quandam cum deorum €voluntate coniunctam, doleo tantam Stoicos nostros €Epicureis inridendi sui facultatem dedisse; non enim ignoras, quam ista derideant. Et quidem illi facilius €facere possunt; deos enim ipsos iocandi causa induxit €Epicurus perlucidos et perflabilis et habitantis tam-€quam inter duos lucos sic inter duos mundos propter €metum ruinarum, eosque habere putat eadem membra, €quae nos, nec usum ullum habere membrorum. Ergo €hic circumitione quadam deos tollens recte non dubi-€tat divinationem tollere; sed non, ut hic sibi constat, €item Stoici. Illius enim deus nihil habens nec sui €nec alieni negotii non potest hominibus divinationem €inpertire; vester autem deus potest non inpertire, ut €nihilo minus mundum regat et hominibus consulat. Cur igitur vos induitis in eas captiones, quas num-€quam explicetis? Ita enim, cum magis properant, con-€cludere solent: 'Si di sunt, est divinatio; sunt €autem di; est ergo divinatio.' Multo est proba-€bilius: 'non est autem divinatio; non sunt ergo di.' €Vide, quam temere committant, ut, si nulla sit divi-€natio, nulli sint di. Divinatio enim perspicue tollitur, €deos esse retinendum est. @@Atque hac extispicum divinatione sublata omnis €haruspicina sublata est. Ostenta enim sequuntur et €fulgura. Valet autem in fulguribus observatio diu-€turna, in ostentis ratio plerumque coniecturaque ad- @1 €hibetur. Quid est igitur, quod observatum sit in ful-€gure? Caelum in sedecim partis diviserunt Etrusci. €Facile id quidem fuit, quattuor, quas nos habemus, €duplicare, post idem iterum facere, ut ex eo dicerent, €fulmen qua ex parte venisset. Primum id quid in-€terest? deinde quid significat? Nonne perspicuum est €ex prima admiratione hominum, quod tonitrua iactus-€que fulminum extimuissent, credidisse ea efficere re-€rum omnium praepotentem Iovem? Itaque in nostris €commentariis scriptum habemus: 'Iove tonante, ful-gurante comitia populi habere nefas.' Hoc €fortasse rei publicae causa constitutum est; comitio-€rum enim non habendorum causas esse voluerunt. €Itaque comitiorum solum vitium est fulmen, quod €idem omnibus rebus optumum auspicium habemus, si €sinistrum fuit. Sed de auspiciis alio loco, nunc de €fulgoribus. €@@Quid igitur minus a physicis dici debet quam quic-€quam certi significari rebus incertis? Non enim te €puto esse eum, qui Iovi fulmen fabricatos esse Cyclo-pas in Aetna putes; nam esset mirabile, quo modo id €Iuppiter totiens iaceret, cum unum haberet; nec vero €fulminibus homines, quid aut faciendum esset aut ca-€vendum, moneret. Placet enim Stoicis eos anhelitus €terrae, qui frigidi sint, cum fluere coeperint, ventos €esse; cum autem se in nubem induerint eiusque tenuis-€simam quamque partem coeperint dividere atque dis-€rumpere idque crebrius facere et vehementius, tum et €fulgores et tonitrua existere; si autem nubium con-€flictu ardor expressus se emiserit, id esse fulmen. €Quod igitur vi naturae, nulla constantia, nullo rato €tempore videmus effici, ex eo significationem rerum €consequentium quaerimus? Scilicet, si ista Iuppiter significaret, tam multa frustra fulmina emitteret! Quid €enim proficit, cum in medium mare fulmen iecit? €quid, cum in altissimos montis, quod plerumque fit? €quid, cum in desertas solitudines? quid, cum in ea- @1 €rum gentium oras, in quibus haec ne observantur €quidem? €@@At inventum est caput in Tiberi. Quasi ego artem €aliquam istorum esse negem! divinationem nego. Caeli €enim distributio, quam ante dixi, et certarum rerum €notatio docet, unde fulmen venerit, quo concesserit; €quid significet autem, nulla ratio docet. Sed urges €me meis versibus: €@@@@Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo €@@@@Ipse suos quondam tumulos ac templa petivit €@@@@Et Capitolinis iniecit sedibus ignis. €Tum statua Nattae, tum simulacra deorum Romulus-€que et Remus cum altrice belua vi fulminis icti con-€ciderunt, deque his rebus haruspicum extiterunt re-sponsa verissuma. Mirabile autem illud, quod eo ipso €tempore, quo fieret indicium coniurationis in senatu, €signum Iovis biennio post, quam erat locatum, in Ca-€pitolio conlocabatur._Tu igitur animum induces €(sic enim mecum agebas) causam istam et contra €facta tua et contra scripta defendere?_Frater es; €eo vereor. Verum quid tibi hic tandem nocet? resne, €quae talis est, an ego, qui verum explicari volo? Ita-€que nihil contra dico, a te rationem totius haruspi-€cinae peto. Sed te mirificam in latebram coniecisti; €quod enim intellegeres fore ut premerere, cum ex te þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜®ˆŒcausas unius cuiusque divinationis exquirerem, multa €verba fecisti te, cum res videres, rationem causamque €non quaerere; quid fieret, non cur fieret, ad rem per-€tinere. Quasi ego aut fieri concederem aut esset phi-losophi causam, cur quidque fieret, non quaerere! Et €eo quidem loco et Prognostica nostra pronuntiabas €et genera herbarum, scammoniam aristolochiamque ra-€dicem, quarum causam ignorares, vim et effectum vi-€deres. Dissimile totum; nam et prognosticorum cau-€sas persecuti sunt et Boe+thus Stoicus, qui est a te €nominatus, et noster etiam Posidonius, et, si causae €non reperiantur istarum rerum, res tamen ipsae ob- @1 €servari animadvertique potuerunt. Nattae vero statua €aut aera legum de caelo tacta quid habent observa-€tum ac vetustum? Pinarii Nattae nobiles; a nobilitate €igitur periculum. Hoc tam callide Iuppiter [2ex]2cogita-€vit! Romulus lactens fulmine ictus; urbi igitur peri-€culum ostenditur, ei quam ille condidit. Quam scite €per notas nos certiores facit Iuppiter! At eodem tem-€pore signum Iovis conlocabatur, quo coniuratio indi-€cabatur. Et tu scilicet mavis numine deorum id fac-€tum quam casu arbitrari, et redemptor, qui columnam €illam de Cotta et de Torquato conduxerat faciendam, €non inertia aut inopia tardior fuit, sed a deis inmor-talibus ad istam horam reservatus est. Non equidem €plane despero ista esse vera, sed nescio et discere a €te volo. Nam cum mihi quaedam casu viderentur sic €evenire, ut praedicta essent a divinantibus, dixisti €multa de casu, ut Venerium iaci posse casu quattuor €talis iactis, sed quadringentis centum Venerios non posse €casu consistere. Primum nescio, cur non possint, sed €non pugno; abundas enim similibus. Habes et resper-€sionem pigmentorum et rostrum suis et alia permulta. €Idem Carneadem fingere dicis de capite Panisci; quasi €non potuerit id evenire casu et non in omni mar-€more necesse sit inesse vel Praxitelia capita! Illa enim €ipsa efficiuntur detractione, neque quicquam illuc adfer-€tur a Praxitele; sed cum multa sunt detracta et ad €liniamenta oris perventum est, tum intellegas illud, quod iam expolitum sit, intus fuisse. Potest igitur €tale aliquid etiam sua sponte in lapicidinis Chiorum €extitisse. Sed sit hoc fictum; quid? in nubibus num-€quam animadvertisti leonis formam aut hippocentauri? €Potest igitur, quod modo negabas, veritatem casus €imitari. €@@Sed quoniam de extis et de fulgoribus satis est €disputatum, ostenta restant, ut tota haruspicina sit €pertractata. Mulae partus prolatus est a te. Res mi-€rabilis, propterea quia non saepe fit; sed si fieri non @1 €potuisset, facta non esset. Atque hoc contra omnia €ostenta valeat, numquam, quod fieri non potuerit, esse €factum; sin potuerit, non esse mirandum. Causarum €enim ignoratio in re nova mirationem facit; eadem €ignoratio si in rebus usitatis est, non miramur. Nam €qui mulam peperisse miratur, is, quo modo equa pa-€riat, aut omnino quae natura partum animantis faciat, €ignorat. Sed quod crebro videt, non miratur, etiamsi, €cur fiat, nescit; quod ante non vidit, id si evenit, €ostentum esse censet. Utrum igitur cum concepit mula an cum peperit, ostentum est? conceptio contra €naturam fortasse, sed partus prope necessarius. €@@Sed quid plura? ortum videamus haruspicinae; sic €facillume, quid habeat auctoritatis, iudicabimus. Tages €quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra ara-€retur et sulcus altius esset impressus, extitisse repente €et eum adfatus esse, qui arabat. Is autem Tages, ut €in libris est Etruscorum, puerili specie dicitur visus, €sed senili fuisse prudentia. Eius adspectu cum obsti-€puisset bubulcus clamoremque maiorem cum admira-€tione edidisset, concursum esse factum, totamque brevi €tempore in eum locum Etruriam convenisse; tum illum €plura locutum multis audientibus, qui omnia verba €eius exceperint litterisque mandarint; omnem autem €orationem fuisse eam, qua haruspicinae disciplina con-€tineretur; eam postea crevisse rebus novis cognoscen-€dis et ad eadem illa principia referendis. Haec acce-€pimus ab ipsis, haec scripta conservant, hunc fontem habent disciplinae. Num ergo opus est ad haec re-€fellenda Carneade? num Epicuro? estne quisquam ita €desipiens, qui credat exaratum esse, deum dicam an €hominem? Si deum, cur se contra naturam in terram €abdiderat, ut patefactus aratro lucem aspiceret? quid? €idem nonne poterat deus hominibus disciplinam su-€periore e loco tradere? Si autem homo ille Tages €fuit, quonam modo potuit terra oppressus vivere? €unde porro illa potuit, quae docebat alios, ipse didi- @1 €cisse? Sed ego insipientior quam illi ipsi, qui ista €credunt, qui quidem contra eos tam diu disputem. €@@Vetus autem illud Catonis admodum scitum est, €qui mirari se aiebat, quod non rideret haruspex, ha-ruspicem cum vidisset. Quota enim quaeque res eve-€nit praedicta ab istis? aut, si evenit quippiam, quid €adferri potest, cur non casu id evenerit? Rex Prusias, €cum Hannibali apud eum exsulanti depugnari place-€ret, negabat se audere, quod exta prohiberent. 'Ain €tu?' inquit, 'carunculae vitulinae mavis quam €imperatori veteri credere?' Quid? ipse Caesar €cum a summo haruspice moneretur, ne in Africam €ante brumam transmitteret, nonne transmisit? quod €ni fecisset, uno in loco omnes adversariorum copiae €convenissent. Quid ego haruspicum responsa comme-€morem (possum equidem innumerabilia), quae aut nul-los habuerint exitus aut contrarios? Hoc civili bello, €di inmortales! quam multa luserunt! quae nobis in €Graeciam Roma responsa haruspicum missa sunt! €quae dicta Pompeio! etenim ille admodum extis et €ostentis movebatur. Non lubet commemorare, nec €vero necesse est, tibi praesertim, qui interfuisti; vides €tamen omnia fere contra, ac dicta sint, evenisse. Sed €haec hactenus; nunc ad ostenta veniamus. @@Multa me consule a me ipso scripta recitasti, multa €ante Marsicum bellum a Sisenna collecta attulisti, €multa ante Lacedaemoniorum malam pugnam in Leuc-€tricis a Callisthene commemorata dixisti; de quibus €dicam equidem singulis, quoad videbitur; sed dicen-€dum etiam est de universis. Quae est enim ista a €deis profecta significatio et quasi denuntiatio calami-€tatum? quid autem volunt di inmortales primum ea €significantes, quae sine interpretibus non possimus €intellegere, deinde ea, quae cavere nequeamus? At €hoc ne homines quidem probi faciunt, ut amicis in-€pendentis calamitates praedicant, quas illi effugere €nullo modo possint, ut medici, quamquam intellegunt @1 €saepe, tamen numquam aegris dicunt illo morbo eos €esse morituros; omnis enim praedictio mali tum pro-batur, cum ad praedictionem cautio adiungitur. Quid €igitur aut ostenta aut eorum interpretes vel Lacedae-€monios olim vel nuper nostros adiuverunt? quae si €signa deorum putanda sunt, cur tam obscura fuerunt? €si enim, ut intellegeremus, quid esset eventurum, €aperte declarari oportebat, aut ne occulte quidem, si €ea sciri nolebant. €@@Iam vero coniectura omnis, in qua nititur divina-€tio, ingeniis hominum in multas aut diversas aut etiam €contrarias partis saepe diducitur. Ut enim in causis €iudicialibus alia coniectura est accusatoris, alia defen-€soris et tamen utriusque credibilis, sic in omnibus iis €rebus, quae coniectura investigari videntur, anceps €reperitur oratio. Quas autem res tum natura, tum casus €adfert, non numquam etiam errorem creat similitudo, €magna stultitia est earum rerum deos facere effecto-res, causas rerum non quaerere. Tu vates Boeotios €credis Lebadiae vidisse ex gallorum gallinaceorum €cantu victoriam esse Thebanorum, quia galli victi si-€lere solerent, canere victores. Hoc igitur per gallinas €Iuppiter tantae civitati signum dabat? An illae aves, €nisi cum vicerunt, canere non solent? At tum cane-€bant nec vicerant. Id enim est, inquies, ostentum. €Magnum vero! quasi pisces, non galli cecinerint! Quod €autem est tempus, quo illi non cantent, vel noctur-€num vel diurnum? Quodsi victores alacritate et quasi €laetitia ad canendum excitantur, potuit accidisse alia quoque laetitia, qua ad cantum moverentur. Demo-€critus quidem optumis verbis causam explicat, cur €ante lucem galli canant; depulso enim de pectore et þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜¹„in omne corpus diviso et mitificato cibo cantus edere €quiete satiatos; qui quidem 'silentio noctis', ut ait €Ennius, €@@@@. . . . favent fauci/bus russis €@@@@Cantu/ plausuque premu/nt alas. @1 €Cum igitur hoc animal tam sit canorum sua sponte, €quid in mentem venit Callistheni dicere deos gallis €signum dedisse cantandi, cum id vel natura vel casus €efficere potuisset? @@Sanguine pluisse senatui nuntiatum est, Atratum €etiam fluvium fluxisse sanguine, deorum sudasse simu-€lacra. Num censes his nuntiis Thalen aut Anaxago-€ran aut quemquam physicum crediturum fuisse? nec €enim sanguis nec sudor nisi e corpore. Sed et decolo-€ratio quaedam ex aliqua contagione terrena maxume €potest sanguini similis esse, et umor adlapsus extrin-€secus, ut in tectoriis videmus austro, sudorem videtur €imitari. Atque haec in bello plura et maiora viden-€tur timentibus, eadem non tam animadvertuntur in €pace; accedit illud etiam, quod in metu et periculo cum creduntur facilius, tum finguntur inpunius. Nos €autem ita leves atque inconsiderati sumus, ut, si mu-€res corroserint aliquid, quorum est opus hoc unum, €monstrum putemus? Ante vero Marsicum bellum quod €clipeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosissent, €maxumum id portentum haruspices esse dixerunt; quasi €vero quicquam intersit, mures diem noctem aliquid €rodentes scuta an cribra corroserint! Nam si ista se-€quimur, quod Platonis Politian nuper apud me mures €corroserunt, de re publica debui pertimescere, aut, si €Epicuri de voluptate liber rosus esset, putarem anno-€nam in macello cariorem fore. @@An vero illa nos terrent, si quando aliqua porten-€tosa aut ex pecude aut ex homine nata dicuntur? €quorum omnium, ne sim longior, una ratio est. Quic-€quid enim oritur, qualecumque est, causam habeat a €natura necesse est, ut, etiamsi praeter consuetudinem €extiterit, praeter naturam tamen non possit existere. €Causam igitur investigato in re nova atque admira-€bili, si poteris; si nullam reperies, illud tamen ex-€ploratum habeto, nihil fieri potuisse sine causa, eum-€que terrorem, quem tibi rei novitas attulerit, naturae @1 €ratione depellito. Ita te nec terrae fremitus nec caeli €discessus nec lapideus aut sanguineus imber nec tra-iectio stellae nec faces visae terrebunt. Quorum om-€nium causas si a Chrysippo quaeram, ipse ille divi-€nationis auctor numquam illa dicet facta fortuito €naturalemque rationem omnium reddet; nihil enim €fieri sine causa potest; nec quicquam fit, quod fieri €non potest; nec, si id factum est, quod potuit fieri, €portentum debet videri; nulla igitur portenta sunt. €Nam si, quod raro fit, id portentum putandum est, €sapientem esse portentum est; saepius enim mulam €peperisse arbitror quam sapientem fuisse. Illa igitur €ratio concluditur: nec id, quod non potuerit fieri, fac-€tum umquam esse, nec, quod potuerit, id portentum esse; ita omnino nullum esse portentum. Quod etiam €coniector quidam et interpres portentorum non in-€scite respondisse dicitur ei, qui quondam ad eum ret-€tulisset quasi ostentum, quod anguis domi vectem €circumiectus fuisset: 'Tum esset', inquit, 'osten-€tum, si anguem vectis circumplicavisset.' Hoc €ille responso satis aperte declaravit nihil habendum €esse, quod fieri posset, ostentum. €@@C. Gracchus ad M. Pomponium scripsit duobus an-€guibus domi conprehensis haruspices a patre convo-€catos. Qui magis anguibus quam lacertis, quam mu-€ribus? Quia sunt haec cotidiana, angues non item; €quasi vero referat, quod fieri potest, quam id saepe €fiat. Ego tamen miror, si emissio feminae anguis €mortem adferebat Ti. Graccho, emissio autem maris €anguis erat mortifera Corneliae, cur alteram utram €emiserit; nihil enim scribit respondisse haruspices, si €neuter anguis emissus esset, quid esset futurum. At €mors insecuta Gracchum est. Causa quidem, credo, €aliqua morbi gravioris, non emissione serpentis; ne-€que enim tanta est infelicitas haruspicum, ut ne casu €quidem umquam fiat, quod futurum illi esse dixerint. Nam illud mirarer, si crederem, quod apud Homerum @1 €Calchantem dixisti ex passerum numero belli Troiani €annos auguratum; de cuius coniectura sic apud Ho-€merum, ut nos otiosi convertimus, loquitur Aga-€memnon: €@@@@Ferte, viri, et duros animo tolerate labores, €@@@@Auguris ut nostri Calchantis fata queamus €@@@@Scire ratosne habeant an vanos pectoris orsus. €@@@@Namque omnes memori portentum mente retentant, €@@@@Qui non funestis liquerunt lumina fatis. €@@@@Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis, €@@@@Quae Priamo cladem et Troiae pestemque ferebant, €@@@@Nos circum latices gelidos fumantibus aris €@@@@Aurigeris divom placantes numina tauris €@@@@Sub platano umbrifera, fons unde emanat aquai+, €@@@@Vidimus inmani specie tortuque draconem €@@@@Terribilem, Iovis ut pulsu penetraret ab ara; €@@@@Qui platani in ramo foliorum tegmine saeptos €@@@@Corripuit pullos; quos cum consumeret octo, €@@@@Nona super tremulo genetrix clangore volabat; €@@@@Cui ferus inmani laniavit viscera morsu. @@@@Hunc, ubi tam teneros volucris matremque peremit, €@@@@Qui luci ediderat, genitor Saturnius idem €@@@@Abdidit et duro formavit tegmine saxi. €@@@@Nos autem timidi stantes mirabile monstrum €@@@@Vidimus in mediis divom versarier aris. €@@@@Tum Calchas haec est fidenti voce locutus: €@@@@'Quidnam torpentes subito obstipuistis, Achivi? €@@@@Nobis haec portenta deum dedit ipse creator €@@@@Tarda et sera nimis, sed fama ac laude perenni. @1 €@@@@Nam quot avis taetro mactatas dente videtis, €@@@@Tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos; €@@@@Quae decumo cadet et poena satiabit Achivos'. €@@@@Edidit haec Calchas; quae iam matura videtis. Quae tandem ista auguratio est ex passeribus anno-€rum potius quam aut mensuum aut dierum? Cur au-€tem de passerculis coniecturam facit, in quibus nullum €erat monstrum, de dracone silet, qui, id quod fieri €non potuit, lapideus dicitur factus? postremo quid si-€mile habet passer annis? Nam de angue illo, qui €Sullae apparuit immolanti, utrumque memini, et Sullam, €cum in expeditionem educturus esset, immolavisse, et €anguem ab ara extitisse, eoque die rem praeclare esse €gestam non haruspicis consilio, sed imperatoris. @@Atque haec ostentorum genera mirabile nihil ha-€bent; quae cum facta sunt, tum ad coniecturam ali-€qua interpretatione revocantur, ut illa tritici grana €in os pueri Midae congesta aut apes, quas dixisti in €labris Platonis consedisse pueri, non tam mirabilia €sint quam coniecta belle; quae tamen vel ipsa falsa €esse vel ea, quae praedicta sunt, fortuito cecidisse €potuerunt. De ipso Roscio potest illud quidem esse €falsum, ut circumligatus fuerit angui, sed ut in cunis €fuerit anguis, non tam est mirum, in Solonio prae-€sertim, ubi ad focum angues nundinari solent. Nam €quod haruspices responderint nihil illo clarius, nihil €nobilius fore, miror deos immortales histrioni futuro claritatem ostendisse, nullam ostendisse Africano. At-€que etiam a te Flaminiana ostenta collecta sunt: quod €ipse et equus eius repente conciderit; non sane mira-€bile hoc quidem! quod evelli primi hastati signum €non potuerit; timide fortasse signifer evellebat, quod €fidenter infixerat. Nam Dionysii equus quid attulit €admirationis, quod emersit e flumine quodque habuit €apes in iuba? Sed quia brevi tempore regnare coe-€pit, quod acciderat casu, vim habuit ostenti. At La- @1 €cedaemoniis in Herculis fano arma sonuerunt, eius-€demque dei Thebis valvae clausae subito se aperue-€runt, eaque scuta, quae fuerant sublime fixa, sunt €humi inventa. Horum cum fieri nihil potuerit sine €aliquo motu, quid est, cur divinitus ea potius quam casu facta esse dicamus? At in Lysandri statuae €capite Delphis extitit corona ex asperis herbis, et qui-€dem subita. Itane? censes ante coronam herbae ex-€titisse, quam conceptum esse semen? herbam autem €asperam credo avium congestu, non humano satu; €iam, quicquid in capite est, id coronae simile videri €potest. Nam quod eodem tempore stellas aureas Ca-€storis et Pollucis Delphis positas decidisse, neque eas €usquam repertas esse dixisti, furum id magis factum quam deorum videtur. Simiae vero Dodonaeae impro-€bitatem historiis Graecis mandatam esse demiror. Quid þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜Åƒminus mirum quam illam monstruosissumam bestiam €urnam evertisse, sortes dissupavisse? Et negant hi-€storici Lacedaemoniis ullum ostentum hoc tristius ac-€cidisse! Nam illa praedicta Veientium, si lacus Al-€banus redundasset isque in mare fluxisset, Romam €perituram; si repressus esset, Veios . . . . ita aqua €Albana deducta ad utilitatem agri suburbani, non ad €arcem urbemque retinendam. At paulo post audita €vox est monentis, ut providerent, ne a Gallis Roma €caperetur; ex eo Aio Loquenti aram in nova via con-€secratam. Quid ergo? Aius iste Loquens, cum eum €nemo norat, et aiebat et loquebatur [2et]2 ex eo nomen €invenit; posteaquam et sedem et aram et nomen in-€venit, obmutuit? Quod idem dici de Moneta potest; €a qua praeterquam de sue plena quid umquam moniti €sumus? @@Satis multa de ostentis; auspicia restant et sortes €eae, quae ducuntur, non illae, quae vaticinatione fun-€duntur, quae oracla verius dicimus; de quibus tum €dicemus, cum ad naturalem divinationem venerimus. €Restat etiam de Chaldaeis; sed primum auspicia vi- @1 €deamus. Difficilis auguri locus ad contra dicendum. €Marso fortasse, sed Romano facillumus. Non enim €sumus ii nos augures, qui avium reliquorumve signo-€rum observatione futura dicamus. Et tamen credo Ro-€mulum, qui urbem auspicato condidit, habuisse opi-€nionem esse in providendis rebus augurandi scientiam €(errabat enim multis in rebus antiquitas), quam vel €usu iam vel doctrina vel vetustate immutatam vide-€mus; retinetur autem et ad opinionem vulgi et ad €magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurium, collegii auctoritas. Nec vero non omni €supplicio digni P. Claudius L. Iunius consules, qui con-€tra auspicia navigaverunt; parendum enim religioni fuit €nec patrius mos tam contumaciter repudiandus. Iure €igitur alter populi iudicio damnatus est, alter mortem €sibi ipse conscivit. Flaminius non paruit auspiciis, ita-€que periit cum exercitu. At anno post Paulus paruit; €num minus cecidit in Cannensi pugna cum exercitu? €Etenim, ut sint auspicia, quae nulla sunt, haec certe, €quibus utimur, sive tripudio sive de caelo, simulacra €sunt auspiciorum, auspicia nullo modo. Q. &7Fabi, te& €&7mihi in auspicio esse volo&; respondet: &7audivi&. Hic €apud maiores nostros adhibebatur peritus, nunc qui-€lubet. Peritum autem esse necesse est eum, qui, si-€lentium quid sit, intellegat; id enim silentium dici-mus in auspiciis, quod omni vitio caret. Hoc intelle-€gere perfecti auguris est; illi autem, qui in auspicium €adhibetur, cum ita imperavit is, qui auspicatur: &7dicito, €&7[2si]2 silentium esse videbitur&, nec suspicit nec cir-€cumspicit; statim respondet silentium esse videri. €Tum ille: &7dicito, si pascentur&._&7Pascuntur&._ €Quae aves? aut ubi? Attulit, inquit, in cavea pullos €is, qui ex eo ipso nominatur pullarius. Haec sunt €igitur aves internuntiae Iovis! quae pascantur necne, €quid refert? Nihil ad auspicia; sed quia, cum pascun-€tur, necesse est aliquid ex ore cadere et terram pa-€vire (terripavium primo, post terripudium dictum est; @1 €hoc quidem iam tripudium dicitur)_cum igitur offa €cecidit ex ore pulli, tum auspicanti tripudium solisti-mum nuntiatur. Ergo hoc auspicium divini quicquam €habere potest, quod tam sit coactum et expressum? €Quo antiquissumos augures non esse usos argumento €est, quod decretum collegii vetus habemus omnem €avem tripudium facere posse. Tum igitur esset au-€spicium (si modo esset ei liberum) se ostendisse; tum €avis illa videri posset interpres et satelles Iovis; nunc €vero inclusa in cavea et fame enecta si in offam pultis €invadit, et si aliquid ex eius ore cecidit, hoc tu auspi-€cium aut hoc modo Romulum auspicari solitum putas? Iam de caelo servare non ipsos censes solitos, qui €auspicabantur? Nunc imperant pullario; ille renun-€tiat. Fulmen sinistrum auspicium optumum habemus €ad omnis res praeterquam ad comitia; quod quidem €institutum rei publicae causa est, ut comitiorum vel €in iudiciis populi vel in iure legum vel in creandis €magistratibus principes civitatis essent interpretes. At €Ti. Gracchi litteris Scipio et Figulus consules, cum €augures iudicassent eos vitio creatos esse, magistratu €se abdicaverunt. Quis negat augurum disciplinam esse? €divinationem nego. At haruspices divini; quos cum €Ti. Gracchus propter mortem repentinam eius, qui in €praerogativa referenda subito concidisset, in senatum €introduxisset, non iustum rogatorem fuisse dixerunt. Primum vide, ne in eum dixerint, qui rogator centu-€riae fuisset; is enim erat mortuus; id autem sine di-€vinatione coniectura poterant dicere. Deinde fortasse €casu, qui nullo modo est ex hoc genere tollendus. €Quid enim scire Etrusci haruspices aut de tabernaculo €recte capto aut de pomerii iure potuerunt? Equidem €adsentior C. Marcello potius quam App. Claudio, qui €ambo mei collegae fuerunt, existimoque ius augurum, €etsi divinationis opinione principio constitutum sit, €tamen postea rei publicae causa conservatum ac re-€tentum. @1 @@Sed de hoc loco plura in aliis, nunc hactenus. €Externa enim auguria, quae sunt non tam artificiosa €quam superstitiosa, videamus. Omnibus fere avibus €utuntur, nos admodum paucis; alia illis sinistra sunt, €alia nostris. Solebat ex me Deiotarus percontari no-€stri augurii disciplinam, ego ex illo sui. Di immor-€tales! quantum differebat! ut quaedam essent etiam €contraria. Atque ille iis semper utebatur, nos, nisi €dum a populo auspicia accepta habemus, quam mul-€tum iis utimur? Bellicam rem administrari maiores €nostri nisi auspicato noluerunt; quam multi anni sunt, €cum bella a proconsulibus et a propraetoribus admi-nistrantur, qui auspicia non habent! Itaque nec am-€nis transeunt auspicato nec tripudio auspicantur. Ubi €ergo avium divinatio? quae, quoniam ab iis, qui au-€spicia nulla habent, bella administrantur, ad urbanas €[2res]2 retenta videtur, a bellicis esse sublata. Nam ex €acuminibus quidem, quod totum auspicium militare €est, iam M. Marcellus ille quinquiens consul totum €omisit, idem imperator, idem augur optumus. Et qui-€dem ille dicebat, si quando rem agere vellet, ne im-€pediretur auspiciis, lectica operta facere iter se solere. €Huic simile est, quod nos augures praecipimus, ne €iuges auspicium obveniat, ut iumenta iubeant diiungere. Quid est aliud nolle moneri a Iove nisi efficere, ut €aut ne fieri possit auspicium aut, si fiat, videri? €@@Nam illud admodum ridiculum, quod negas Deio-€tarum auspiciorum, quae sibi ad Pompeium profici-€scenti facta sint, paenitere, quod fidem secutus ami-€citiamque populi Romani functus sit officio; antiquio-€rem enim sibi fuisse laudem et gloriam quam re-€gnum et possessiones suas. Credo equidem, sed hoc €nihil ad auspicia; nec enim ei cornix canere potuit €recte eum facere, quod populi Romani libertatem €defendere pararet; ipse hoc sentiebat, sicuti sensit. Aves eventus significant aut adversos aut secundos; €virtutis auspiciis video esse usum Deiotarum, quae @1 €vetat spectare fortunam, dum praestetur fides. Aves €vero [2si]2 prosperos eventus ostenderunt, certe fefel-€lerunt. Fugit e proelio cum Pompeio; grave tempus! €Discessit ab eo; luctuosa res! Caesarem eodem tem-€pore hostem et hospitem vidit; quid hoc tristius? €Is cum ei Trocmorum tetrarchian eripuisset et ad-€seculae suo Pergameno nescio cui dedisset eidemque €detraxisset Armeniam a senatu datam, cumque ab €eo magnificentissumo hospitio acceptus esset, spolia-€tum reliquit et hospitem et regem. Sed labor lon-€gius; ad propositum revertar. Si eventa quaerimus, €quae exquiruntur avibus, nullo modo prospera Deio-€taro; sin officia, a virtute ipsius, non ab auspiciis pe-tita sunt. Omitte igitur lituum Romuli, quem in €maximo incendio negas potuisse comburi; contemne €cotem Atti Navii. Nihil debet esse in philosophia €commenticiis fabellis loci; illud erat philosophi potius, €totius augurii primum naturam ipsam videre, deinde €inventionem, deinde constantiam. Quae est igitur na-€tura, quae volucris huc et illuc passim vagantis effi-€ciat ut significent aliquid et tum vetent agere, tum €iubeant aut cantu aut volatu? cur autem aliis a laeva, €aliis a dextra datum est avibus ut ratum auspicium þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜Ðˆ‹facere possint? Quo modo autem haec aut quando €aut a quibus inventa dicemus? Etrusci tamen habent €exaratum puerum auctorem disciplinae suae; nos quem? €Attumne Navium? At aliquot annis antiquior Romu-€lus et Remus, ambo augures, ut accepimus. An Pisi-€darum aut Cilicum aut Phrygum ista inventa dice-€mus? Placet igitur humanitatis expertis habere divi-€nitatis auctores? @@At omnes reges, populi, nationes utuntur auspiciis. €Quasi vero quicquam sit tam valde quam nihil sapere €vulgare, aut quasi tibi ipsi in iudicando placeat mul-€titudo! Quotus quisque est, qui voluptatem neget esse €bonum? plerique etiam summum bonum dicunt. Num €igitur eorum frequentia Stoici de sententia deterren- @1 €tur? aut num plerisque in rebus sequitur eorum auc-€toritatem multitudo? Quid mirum igitur, si in au-€spiciis et in omni divinatione inbecilli animi super-€stitiosa ista concipiant, verum dispicere non possint? Quae autem est inter augures conveniens et coniuncta €constantia? Ad nostri augurii consuetudinem dixit €Ennius: €@@@@Tum tonuit laevum bene tempestate serena. €At Homericus Aiax apud Achillem querens de fero-€citate Troianorum nescio quid hoc modo nuntiat: €@@@@Prospera Iuppiter his dextris fulgoribus edit. €Ita nobis sinistra videntur, Graiis et barbaris dextra me-€liora. Quamquam haud ignoro, quae bona sint, sinistra €nos dicere, etiamsi dextra sint; sed certe nostri sini-€strum nominaverunt externique dextrum, quia plerum-que id melius videbatur. Haec quanta dissensio est! €Quid? quod aliis avibus utuntur, aliis signis, aliter €observant, alia respondent, non necesse est fateri €partim horum errore susceptum esse, partim super-€stitione, multa fallendo? €@@Atque his superstitionibus non dubitasti etiam omina €adiungere. Aemilia Paulo Persam perisse, quod pater €omen accepit; Caecilia se sororis filiae sedes suas €tradere. Iam illa: Favete linguis et praeroga-€tivam, omen comitiorum. Hoc est ipsum esse con-€tra se copiosum et disertum. Quando enim ista ob-€servans quieto et libero animo esse poteris, ut ad rem €gerendam non superstitionem habeas, sed rationem €ducem? Itane? si quis aliquid ex sua re atque ex €suo sermone dixerit et eius verbum aliquod apte ce-€ciderit ad id, quod ages aut cogitabis, ea res tibi aut timorem adferet aut alacritatem? Cum M. Crassus €exercitum Brundisii inponeret, quidam in portu caricas €Cauno advectas vendens Cauneas clamitabat. Dica-€mus, si placet, monitum ab eo Crassum, caveret ne €iret; non fuisse periturum, si omini paruisset. Quae @1 €si suscipiamus, pedis offensio nobis et abruptio corri-€giae et sternumenta erunt observanda. @@Sortes restant et Chaldaei, ut ad vates veniamus €et ad somnia. Dicendum igitur putas de sortibus? €Quid enim sors est? Idem prope modum, quod micare, €quod talos iacere, quod tesseras, quibus in rebus te-€meritas et casus, non ratio nec consilium valet. Tota €res est inventa fallaciis aut ad quaestum aut ad super-€stitionem aut ad errorem. Atque ut in haruspicina €fecimus, sic videamus, clarissumarum sortium quae €tradatur inventio. Numerium Suffustium Praenestino-€rum monumenta declarant, honestum hominem et no-€bilem, somniis crebris, ad extremum etiam minacibus €cum iuberetur certo in loco silicem caedere, perterri-€tum visis irridentibus suis civibus id agere coepisse; €itaque perfracto saxo sortis erupisse in robore insculp-€tas priscarum litterarum notis. Is est hodie locus €saeptus religiose propter Iovis pueri, qui lactens cum €Iunone Fortunae in gremio sedens mammam adpetens castissime colitur a matribus. Eodemque tempore in €eo loco, ubi Fortunae nunc est aedes, mel ex olea €fluxisse dicunt, haruspicesque dixisse summa nobilitate €illas sortis futuras, eorumque iussu ex illa olea arcam €esse factam, eoque conditas sortis, quae hodie Fortu-€nae monitu tolluntur. Quid igitur in his potest esse €certi, quae Fortunae monitu pueri manu miscentur €atque ducuntur? quo modo autem istae positae in illo €loco? quis robur illud cecidit, dolavit, inscripsit? €Nihil est, inquiunt, quod deus efficere non possit. Uti-€nam sapientis Stoicos effecisset, ne omnia cum super-€stitiosa sollicitudine et miseria crederent! Sed hoc €quidem genus divinationis vita iam communis explosit; €fani pulchritudo et vetustas Praenestinarum etiam nunc retinet sortium nomen, atque id in volgus. Quis enim €magistratus aut quis vir inlustrior utitur sortibus? €ceteris vero in locis sortes plane refrixerunt. Quod €Carneadem Clitomachus scribit dicere solitum, nus- @1 €quam se fortunatiorem quam Praeneste vidisse For-€tunam. Ergo hoc divinationis genus omittamus. €@@Ad Chaldaeorum monstra veniamus; de quibus €Eudoxus, Platonis auditor, in astrologia iudicio doc-€tissimorum hominum facile princeps, sic opinatur, id €quod scriptum reliquit, Chaldaeis in praedictione et €in notatione cuiusque vitae ex natali die minime esse credendum. Nominat etiam Panaetius, qui unus e €Stoicis astrologorum praedicta reiecit, Anchialum et €Cassandrum, summos astrologos illius aetatis, qua €erat ipse, cum in ceteris astrologiae partibus excelle-€rent, hoc praedictionis genere non usos. Scylax Hali-€carnassius, familiaris Panaetii, excellens in astrologia €idemque in regenda sua civitate princeps, totum hoc Chaldaicum praedicendi genus repudiavit. Sed ut ra-€tione utamur omissis testibus, sic isti disputant, qui €haec Chaldaeorum natalicia praedicta defendunt: Vim €quandam esse aiunt signifero in orbe, qui Graece €$ZWDIAKO/S& dicitur, talem, ut eius orbis una quaeque €pars alia alio modo moveat inmutetque caelum, per-€inde ut quaeque stellae in his finitumisque partibus €sint quoque tempore, eamque vim varie moveri ab €iis sideribus, quae vocantur errantia; cum autem in €eam ipsam partem orbis venerint, in qua sit ortus €eius, qui nascatur, aut in eam, quae coniunctum ali-€quid habeat aut consentiens, ea triangula illi et qua-€drata nominant. Etenim cum %tempore anni tempesta-€tumque caeli conversiones commutationesque tantae €fiant accessu stellarum et recessu, cumque ea vi solis €efficiantur, quae videmus, non veri simile solum, sed €etiam verum esse censent perinde, utcumque temperatus €sit ae+r, ita pueros orientis animari atque formari, ex €eoque ingenia, mores, animum, corpus, actionem vitae, casus cuiusque eventusque fingi. O delirationem in-€credibilem! non enim omnis error stultitia dicenda €est. Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit aliquid, €ut praedicere possint dumtaxat, qualis quisque natura @1 €et ad quam quisque maxume rem aptus futurus sit; €cetera, quae profiteantur, negat ullo modo posse sciri; €etenim geminorum formas esse similis, vitam atque €fortunam plerumque disparem. Procles et Eurysthe-€nes, Lacedaemoniorum reges, gemini fratres fuerunt. At ii nec totidem annos vixerunt; anno enim Procli €vita brevior fuit, multumque is fratri rerum gestarum €gloria praestitit. At ego id ipsum, quod vir optumus, €Diogenes, Chaldaeis quasi quadam praevaricatione con-€cedit, nego posse intellegi. Etenim cum, ut ipsi di-€cunt, ortus nascentium luna moderetur, eaque ani-€madvertant et notent sidera natalicia Chaldaei, quae-€cumque lunae iuncta videantur, oculorum fallacissimo €sensu iudicant ea, quae ratione atque animo videre €debebant. Docet enim ratio mathematicorum, quam €istis notam esse oportebat, quanta humilitate luna €feratur terram paene contingens, quantum absit a €proxuma Mercurii stella, multo autem longius a Ve-€neris, deinde alio intervallo distet a sole, cuius lumine €conlustrari putatur; reliqua vero tria intervalla infinita €et inmensa, a sole ad Martis, inde ad Iovis, ab eo ad €Saturni stellam, inde ad caelum ipsum, quod extre-mum atque ultumum mundi est. Quae potest igitur €contagio ex infinito paene intervallo pertinere ad lu-€nam vel potius ad terram? €@@Quid? cum dicunt, id quod iis dicere necesse est, €omnis omnium ortus, quicumque gignantur in omni €terra, quae incolatur, eosdem esse, eademque omnibus, €qui eodem statu caeli et stellarum nati sint, accidere €necesse esse, nonne eius modi sunt, ut ne caeli qui-€dem naturam interpretes istos caeli nosse appareat? €Cum enim illi orbes, qui caelum quasi medium divi-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜Üˆ‹dunt et aspectum nostrum definiunt, qui a Graecis €$O(RI/ZONTES& nominantur, a nobis finientes rectissume €nominari possunt, varietatem maxumam habeant alii-€que in aliis locis sint, necesse est ortus occasusque siderum non fieri eodem tempore apud omnis. Quodsi @1 €eorum vi caelum modo hoc, modo illo modo tempe-€ratur, qui potest eadem vis esse nascentium, cum caeli €tanta sit dissimilitudo? In his locis, quae nos inco-€limus, post solstitium Canicula exoritur, et quidem €aliquot diebus, at apud Troglodytas, ut scribitur, ante €solstitium, ut, si iam concedamus aliquid vim caele-€stem ad eos, qui in terra gignuntur, pertinere, con-€fitendum sit illis eos, qui nascuntur eodem tempore, €posse in dissimilis incidere naturas propter caeli dis-€similitudinem; quod minime illis placet; volunt enim €illi omnis eodem tempore ortos, qui ubique sint nati, eadem condicione nasci. Sed quae tanta dementia est, €ut in maxumis motibus mutationibusque caeli nihil €intersit, qui ventus, qui imber, quae tempestas ubi-€que sit? quarum rerum in proxumis locis tantae dis-€similitudines saepe sunt, ut alia Tusculi, alia Romae €eveniat saepe tempestas; quod, qui navigant, maxume €animadvertunt, cum in flectendis promunturiis vento-€rum mutationes maxumas saepe sentiunt. Haec igitur €cum sit tum serenitas, tum perturbatio caeli, estne €sanorum hominum hoc ad nascentium ortus pertinere €non dicere [quod non certe pertinet], illud nescio quid €tenue, quod sentiri nullo modo, intellegi autem vix €potest, quae a luna ceterisque sideribus caeli tempe-€ratio fiat, dicere ad puerorum ortus pertinere? Quid? €quod non intellegunt seminum vim, quae ad gignen-€dum procreandumque plurimum valeat, funditus tolli, €mediocris erroris est? Quis enim non videt et formas €et mores et plerosque status ac motus effingere a €parentibus liberos? quod non contingeret, si haec non €vis et natura gignentium efficeret, sed temperatio lu-nae caelique moderatio. Quid? quod uno et eodem €temporis puncto nati dissimilis et naturas et vitas €et casus habent, parumne declarat nihil ad agen-€dam vitam nascendi tempus pertinere? nisi forte pu-€tamus neminem eodem tempore ipso et conceptum et €natum, quo Africanum. Num quis igitur talis fuit? @1 @@Quid? illudne dubium est, quin multi, cum ita €nati essent, ut quaedam contra naturam depravata €haberent, restituerentur et corrigerentur ab natura, cum €se ipsa revocasset, aut arte atque medicina? ut, quo-€rum linguae sic inhaererent, ut loqui non possent, €eae scalpello resectae liberarentur. Multi etiam na-€turae vitium meditatione atque exercitatione sustule-€runt, ut Demosthenem scribit Phalereus, cum &7rho& €dicere nequiret, exercitatione fecisse, ut planissume €diceret. Quodsi haec astro ingenerata et tradita es-€sent, nulla res ea mutare posset. Quid? dissimilitudo €locorum nonne dissimilis hominum procreationes ha-€bet? quas quidem percurrere oratione facile est, quid €inter Indos et Persas, Aethiopas et Syros differat cor-€poribus, animis, ut incredibilis varietas dissimilitudo-que sit. Ex quo intellegitur plus terrarum situs quam €lunae tactus ad nascendum valere. Nam quod aiunt €quadringenta septuaginta milia annorum in pericli-€tandis experiundisque pueris, quicumque essent nati, €Babylonios posuisse, fallunt; si enim esset factitatum, €non esset desitum; neminem autem habemus aucto-€rem, qui id aut fieri dicat aut factum sciat. Videsne €me non ea dicere, quae Carneades, sed ea, quae prin-€ceps Stoicorum Panaetius dixerit? Ego autem etiam €haec requiro: omnesne, qui Cannensi pugna ceciderint, €uno astro fuerint; exitus quidem omnium unus et €idem fuit. Quid? qui ingenio atque animo singulares, €num astro quoque uno? quod enim tempus, quo non €innumerabiles nascantur? at certe similis nemo Ho-meri. Et, si ad rem pertinet, quo modo caelo adfecto €conpositisque sideribus quodque animal oriatur, valeat €id necesse est non in hominibus solum, verum in be-€stiis etiam; quo quid potest dici absurdius? L. qui-€dem Tarutius Firmanus, familiaris noster, in primis €Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae €natalem diem repetebat ab iis Parilibus, quibus eam €a Romulo conditam accepimus, Romamque, in iugo @1 €cum esset luna, natam esse dicebat nec eius fata ca-nere dubitabat. O vim maxumam erroris! Etiamne €urbis natalis dies ad vim stellarum et lunae pertine-€bat? Fac in puero referre, ex qua adfectione caeli €primum spiritum duxerit; num hoc in latere aut in €caemento, ex quibus urbs effecta est, potuit valere? €Sed quid plura? cotidie refelluntur. Quam multa ego €Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi €Caesari a Chaldaeis dicta memini, neminem eorum €nisi senectute, nisi domi, nisi cum claritate esse €moriturum! ut mihi permirum videatur quemquam ex-€stare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedicta €cotidie videat re et eventis refelli. @@Restant duo divinandi genera, quae habere dicimur €a natura, non ab arte, vaticinandi et somniandi; de €quibus, Quinte, inquam, si placet, disseramus. Mihi €vero, inquit, placet; his enim, quae adhuc disputasti, €prorsus adsentior, et, vere ut loquar, quamquam tua €me oratio confirmavit, tamen etiam mea sponte nimis €superstitiosam de divinatione Stoicorum sententiam €iudicabam; haec me Peripateticorum ratio magis mo-€vebat et veteris Dicaearchi et eius, qui nunc floret, €Cratippi, qui censent esse in mentibus hominum tam-€quam oraclum aliquod, ex quo futura praesentiant, si €aut furore divino incitatus animus aut somno relaxa-€tus solute moveatur ac libere. His de generibus quid €sentias et quibus ea rationibus infirmes, audire sane €velim. @@Quae cum ille dixisset, tum ego rursus quasi ab €alio principio sum exorsus dicere: Non ignoro, inquam, €Quinte, te semper ita sensisse, ut de ceteris divinandi €generibus dubitares, ista duo, furoris et somnii, quae €a libera mente fluere viderentur, probares. Dicam igi-€tur, de istis ipsis duobus generibus mihi quid videa-€tur, si prius, et Stoicorum conclusio rationis et Cra-€tippi nostri quid valeat, videro. Dixisti enim et €Chrysippum et Diogenem et Antipatrum concludere @1 €hoc modo: 'Si sunt di neque ante declarant ho-€minibus, quae futura sint, aut non diligunt €homines aut, quid eventurum sit, ignorant aut €existumant nihil interesse hominum scire, quid €sit futurum, aut non censent esse suae maiesta-€tis praesignificare hominibus, quae sunt futura, €aut ea ne ipsi quidem di significare possunt; at neque non diligunt nos (sunt enim benefici €generique hominum amici) neque ignorant ea, €quae ab ipsis constituta et designata sunt; €neque nostra nihil interest scire ea, quae fu-€tura sunt, (erimus enim cautiores, si sciemus) €neque hoc alienum ducunt maiestate sua (nihil €est enim beneficentia praestantius) neque non €possunt futura praenoscere; non igitur di sunt €nec significant nobis futura; sunt autem di; €significant ergo; et non, si significant futura, €nullas dant vias nobis ad significationum €scientiam (frustra enim significarent) nec, si €dant vias, non est divinatio; est igitur divi-natio.' O acutos homines! quam paucis verbis con-€fectum negotium putant! ea sumunt ad concludendum, €quorum iis nihil conceditur. Conclusio autem rationis €ea probanda est, in qua ex rebus non dubiis id, quod €dubitatur, efficitur. €@@Videsne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere €solent Stoici, quem ad modum, quod in natura rerum €omne esse dicimus, id infinitum esse concluserit? €'Quod finitum est', inquit, 'habet extremum.' €Quis hoc non dederit? 'Quod autem habet extre-€mum, id cernitur ex alio extrinsecus.' Hoc quo-€que est concedendum. 'At, quod omne est, id non €cernitur ex alio extrinsecus.' Ne hoc quidem €negari potest. 'Nihil igitur cum habeat extre-mum, infinitum sit necesse est.' Videsne, ut €ad rem dubiam [2a]2 concessis rebus pervenerit? Hoc vos €dialectici non facitis, nec solum ea non sumitis ad @1 €concludendum, quae ab omnibus concedantur, sed ea €sumitis, quibus concessis nihilo magis efficiatur, quod €velitis. Primum enim hoc sumitis: 'Si sunt di, be-€nefici in homines sunt.' Quis hoc vobis dabit? €Epicurusne? qui negat quicquam deos nec alieni cu-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜èˆ‰rare nec sui; an noster Ennius? qui magno plausu €loquitur adsentiente populo: €@@@@E/go deum genus e/sse semper di/xi et dicam cae/litum, €@@@@Se/d eos non cura/re opinor, qui/d agat humanu/m genus. €Et quidem, cur sic opinetur, rationem subicit; sed €nihil est necesse dicere, quae sequuntur; tantum sat €est intellegi, id sumere istos pro certo, quod dubium controversumque sit. Sequitur porro, nihil deos €ignorare, quod omnia sint ab iis constituta. €Hic vero quanta pugna est doctissumorum hominum €negantium esse haec a dis inmortalibus constituta! €At nostra interest scire ea, quae eventura sunt. Ma-€gnus Dicaearchi liber est nescire ea melius esse quam €scire. Negant id esse alienum maiestate deorum. €Scilicet casas omnium introspicere, ut videant, quid cuique conducat. 'Neque non possunt futura €praenoscere.' Negant posse ii, quibus non placet €esse certum, quid futurum sit. Videsne igitur, quae €dubia sint, ea sumi pro certis atque concessis? Deinde €contorquent et ita concludunt: 'Non igitur et sunt €di nec significant futura'; id enim iam perfectum €arbitrantur. Deinde adsumunt: 'Sunt autem di', €quod ipsum non ab omnibus conceditur. 'Signifi-€cant ergo.' Ne id quidem sequitur; possunt enim €non significare et tamen esse di. 'Nec, si signifi-€cant, non dant vias aliquas ad scientiam si-€gnificationis.' At id quoque potest, ut non dent €homini, ipsi habeant; cur enim Tuscis potius quam €Romanis darent? 'Nec, si dant vias, nulla est €divinatio.' Fac dare deos, quod absurdum est; quid @1 €refert, si accipere non possumus? Extremum [2est]2: 'Est €igitur divinatio.' Sit extremum, effectum tamen €non est; ex falsis enim, ut ab ipsis didicimus, verum €effici non potest. Iacet igitur tota conclusio. @@Veniamus nunc ad optumum virum, familiarem €nostrum, Cratippum. 'Si sine oculis', inquit, 'non €potest exstare officium et munus oculorum, pos-€sunt autem aliquando oculi non fungi suo mu-€nere, qui vel semel ita est usus oculis, ut vera €cerneret, is habet sensum oculorum vera cer-€nentium. Item igitur, si sine divinatione non €potest officium et munus divinationis exstare, €potest autem, cum quis divinationem habeat, €errare aliquando nec vera cernere, satis est €ad confirmandam divinationem semel aliquid €ita esse divinatum, nihil ut fortuito cecidisse €videatur; sunt autem eius generis innumera-€bilia; esse igitur divinationem confitendum €est.' Festive et breviter; sed cum bis sumpsit, quod €voluit, etiamsi faciles nos ad concedendum habuerit, €id tamen, quod adsumit, concedi nullo modo potest. 'Si', inquit, 'aliquando oculi peccent, tamen, €quia recte aliquando viderunt, inest in iis vis €videndi; item, si quis semel aliquid in divina-€tione dispexerit, is, etiam cum peccet, tamen €existumandus sit habere vim divinandi.' Vide, €quaeso, Cratippe noster, quam sint ista similia; nam €mihi non videntur. Oculi enim vera cernentes utuntur €natura atque sensu, animi, si quando vel vaticinando €vel somniando vera viderunt, usi sunt fortuna atque €casu; nisi forte concessuros tibi existumas eos, qui €somnia pro somniis habent, si quando aliquod som-€nium verum evaserit, non id fortuito accidisse. Sed €demus tibi istas duas sumptiones (ea quae $LH/MMATA €appellant dialectici, sed nos Latine loqui malumus), €adsumptio tamen (quam $PRO/SLHYIN& iidem vocant) non dabitur. Adsumit autem Cratippus hoc modo: 'Sunt @1 €autem innumerabiles praesensiones non for-€tuitae.' At ego dico nullam (vide, quanta sit con-€troversia); iam adsumptione non concessa nulla con-€clusio est. At impudentes sumus, qui, cum tam per-€spicuum sit, non concedamus. Quid est perspicuum? €'Multa vera', inquit 'evadere.' Quid, quod multo €plura falsa? Nonne ipsa varietas, quae est propria €fortunae, fortunam esse causam, non naturam esse €docet? Deinde, si tua ista conclusio, Cratippe, vera €est (tecum enim mihi res est), non intellegis eadem €uti posse et haruspices et fulguratores et interpretes €ostentorum et augures et sortilegos et Chaldaeos? €quorum generum nullum est, ex quo non aliquid, sicut €praedictum sit, evaserit. Ergo aut ea quoque ge-€nera divinandi sunt, quae tu rectissume inprobas, aut, €si ea non sunt, non intellego, cur haec duo sint, quae €relinquis. Qua ergo ratione haec inducis, eadem illa €possunt esse, quae tollis. @@Quid vero habet auctoritatis furor iste, quem divi-€num vocatis, ut, quae sapiens non videat, ea videat €insanus, et is, qui humanos sensus amiserit, divinos €adsecutus sit? Sibyllae versus observamus, quos illa €furens fudisse dicitur. Quorum interpres nuper falsa €quadam hominum fama dicturus in senatu putabatur €eum, quem re vera regem habebamus, appellandum €quoque esse regem, si salvi esse vellemus. Hoc si €est in libris, in quem hominem et in quod tempus €est? callide enim, qui illa composuit, perfecit, ut, €quodcumque accidisset, praedictum videretur hominum et temporum definitione sublata. Adhibuit etiam la-€tebram obscuritatis, ut iidem versus alias in aliam €rem posse accommodari viderentur. Non esse autem €illud carmen furentis cum ipsum poe+ma declarat (est €enim magis artis et diligentiae quam incitationis et €motus), tum vero ea, quae $A)KROSTIXI/S& dicitur, cum €deinceps ex primis [2primi cuiusque]2 versus litteris ali-€quid conectitur, ut in quibusdam Ennianis: Q. &7Ennius& @1 €&7fecit&. Id certe magis est attenti animi quam furentis. Atque in Sibyllinis ex primo versu cuiusque senten-€tiae primis litteris illius sententiae carmen omne prae-€texitur. Hoc scriptoris est, non furentis, adhibentis €diligentiam, non insani. Quam ob rem Sibyllam qui-€dem sepositam et conditam habeamus, ut, id quod €proditum est a maioribus, iniussu senatus ne legantur €quidem libri valeantque ad deponendas potius quam €ad suscipiendas religiones; cum antistitibus agamus, ut €quidvis potius ex illis libris quam regem proferant, €quem Romae posthac nec di nec homines esse pa-€tientur. €@@@@At multi saepe vera vaticinati, ut Cassandra: €@@@@Iamque mari magno . . . €eademque paulo post: €@@@@Eheu videte . . . Num igitur me cogis etiam fabulis credere? quae de-€lectationis habeant, quantum voles, verbis sententiis, €numeris cantibus adiuventur; auctoritatem quidem nul-€lam debemus nec fidem commenticiis rebus adiungere. €Eodemque modo nec ego Publicio nescio cui nec Mar-€ciis vatibus nec Apollinis opertis credendum existimo; €quorum partim ficta aperte, partim effutita temere €numquam ne mediocri quidem cuiquam, non modo prudenti probata sunt. Quid? inquies, remex ille de €classe Coponii nonne ea praedixit, quae facta sunt? €Ille vero, et ea quidem, quae omnes eo tempore ne €acciderent timebamus. Castra enim in Thessalia ca-€stris conlata audiebamus, videbaturque nobis exercitus €Caesaris et audaciae plus habere, quippe qui patriae €bellum intulisset, et roboris propter vetustatem; ca-€sum autem proelii nemo nostrum erat quin timeret, €sed, ita ut constantibus hominibus par erat, non aperte. €Ille autem Graecus, quid mirum, si magnitudine ti-€moris, ut plerumque fit, a constantia atque a mente €atque a se ipse discessit? qua perturbatione animi, €quae, sanus cum esset, timebat ne evenirent, ea de- @1 €mens eventura esse dicebat. Utrum tandem, per deos €atque homines! magis veri simile est vesanum remi-€gem an aliquem nostrum, qui ibi tum eramus, me, €Catonem, Varronem, Coponium ipsum, consilia deo-€rum inmortalium perspicere potuisse? @@Sed iam ad te venio, €@@@@O/ sancte Apollo, qui u/mbilicum ce/rtum terrarum o/bsides, €@@@@U/nde superstitio/sa primum sae/va evasit vo/x fera. €Tuis enim oraculis Chrysippus totum volumen inplevit €partim falsis, ut ego opinor, partim casu veris, ut fit €in omni oratione saepissime, partim flexiloquis et ob-€scuris, ut interpres egeat interprete et sors ipsa ad €sortes referenda sit, partim ambiguis, et quae ad dia-€lecticum deferendae sint. Nam cum illa sors edita est €opulentissumo regi Asiae: €@@@@Croesus Halyn penetrans magnam pervertet opum vim, €hostium vim se perversurum putavit, pervertit autem suam. Utrum igitur eorum accidisset, verum oraclum €fuisset. Cur autem hoc credam umquam editum €Croeso? aut Herodotum cur veraciorem ducam Ennio? þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜ô„Num minus ille potuit de Croeso quam de Pyrrho €fingere Ennius? Quis enim est, qui credat Apollinis €ex oraculo Pyrrho esse responsum: €@@@@Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse? €Primum Latine Apollo numquam locutus est; deinde €ista sors inaudita Graecis est; praeterea Pyrrhi tem-€poribus iam Apollo versus facere desierat; postremo, €quamquam semper fuit, ut apud Ennium est, €@@@@stolidum genus Aeacidarum, €@@@@Bellipotentes sunt magis quam sapientipotentes, €tamen hanc amphiboliam versus intellegere potuisset, €'vincere te Romanos' nihilo magis in se quam in €Romanos valere; nam illa amphibolia, quae Croesum @1 €decepit, vel Chrysippum potuisset fallere, haec vero ne Epicurum quidem. Sed, quod caput est, cur isto €modo iam oracla Delphis non eduntur non modo €nostra aetate, sed iam diu, iam ut nihil possit esse €contemptius? Hoc loco cum urguentur, evanuisse aiunt €vetustate vim loci eius, unde anhelitus ille terrae fieret, €quo Pythia mente incitata oracla ederet. De vino aut sal-€samento putes loqui, quae evanescunt vetustate; de vi €loci agitur, neque solum naturali, sed etiam divina; quae €quo tandem modo evanuit? Vetustate, inquies. Quae €vetustas est, quae vim divinam conficere possit? quid €tam divinum autem quam adflatus e terra mentem ita €movens, ut eam providam rerum futurarum efficiat? ut €ea non modo cernat multo ante, sed etiam numero ver-€suque pronuntiet. Quando ista vis autem evanuit? an postquam homines minus creduli esse coeperunt? De-€mosthenes quidem, qui abhinc annos prope trecentos €fuit, iam tum $FILIPPI/ZEIN& Pythiam dicebat, id est €quasi cum Philippo facere. Hoc autem eo spectabat, €ut eam a Philippo corruptam diceret; [2ex]2 quo licet ex-€istumare in aliis quoque oraculis Delphicis aliquid €non sinceri fuisse. Sed nescio quo modo isti philo-€sophi superstitiosi et paene fanatici quidvis malle vi-€dentur quam se non ineptos. Evanuisse mavultis et €extinctum esse id, quod si umquam fuisset, certe ae-€ternum esset, quam ea, quae non sunt credenda, non €credere. @@Similis est error in somniis; quorum quidem de-€fensio repetita quam longe est! Divinos animos cen-€sent esse nostros, eosque esse tractos extrinsecus, ani-€morumque consentientium multitudine conpletum esse €mundum; hac igitur mentis et ipsius divinitate et €coniunctione cum externis mentibus cerni, quae sint €futura. Contrahi autem animum Zeno et quasi labi €putat atque concidere, id ipsum esse dormire. Iam €Pythagoras et Plato, locupletissimi auctores, quo in €somnis certiora videamus, praeparatos quodam cultu @1 €atque victu proficisci ad dormiendum iubent; faba €quidem Pythagorei utique abstinere, quasi vero eo €cibo mens, non venter infletur. Sed nescio quo modo €nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab aliquo philosophorum. Utrum igitur censemus dor-€mientium animos per sene ipsos in somniando moveri €an, ut Democritus censet, externa et adventicia visione €pulsari? Sive enim sic est sive illo modo, videri pos-€sunt permulta somniantibus falsa pro veris. Nam et €navigantibus moveri videntur ea, quae stant, et quo-€dam obtutu oculorum duo pro uno lucernae lumina. €Quid dicam, insanis, quid ebriis quam multa falsa €videantur? Quodsi eius modi visis credendum non est, €cur somniis credatur, nescio. Nam tam licet de his €erroribus, si velis, quam de somniis disputare, ut ea, €quae stant, [2si]2 moveri videantur, terrae motum signi-€ficare dicas aut repentinam aliquam fugam, gemino €autem lucernae lumine declarari dissensionem ac se-ditionem [moveri]. Iam ex insanorum aut ebriorum €visis innumerabilia coniectura trahi possunt, quae fu-€tura videantur . . . . Quis est enim, qui totum diem €iaculans non aliquando conliniet? Totas noctes som-€niamus, neque ulla est fere, qua non dormiamus, et €miramur aliquando id, quod somniarimus, evadere? €Quid est tam incertum quam talorum iactus? tamen €nemo est, quin saepe iactans Venerium iaciat aliquando, €non numquam etiam iterum ac tertium. Num igitur, €ut inepti, Veneris id inpulsu fieri malumus quam casu €dicere? Quodsi ceteris temporibus falsis visis creden-€dum non est, non video, quid praecipui somnus ha-beat, in quo valeant falsa pro veris. Quodsi ita na-€tura paratum esset, ut ea dormientes agerent, quae €somniarent, alligandi omnes essent, qui cubitum irent; €maiores enim quam ulli insani efficerent motus som-€niantes. Quodsi insanorum visis fides non est habenda, €quia falsa sunt, cur credatur somniantium visis, quae €multo etiam perturbatiora sunt, non intellego; an @1 €quod insani sua visa coniectori non narrant, narrant, €qui somniaverunt? Quaero etiam, si velim scribere €quid aut legere aut canere vel voce vel fidibus aut €geometricum quiddam aut physicum aut dialecticum €explicare, somniumne exspectandum sit an ars adhi-€benda; sine qua nihil earum rerum nec fieri nec ex-€pediri potest. Atqui, ne si navigare quidem velim, €ita gubernem, ut somniaverim; praesens enim poena sit. Qui igitur convenit aegros a coniectore somnio-€rum potius quam a medico petere medicinam? An €Aesculapius, an Serapis potest nobis praescribere per €somnum curationem valetudinis, Neptunus gubernan-€tibus non potest? et si sine medico medicinam dabit €Minerva, Musae scribendi, legendi, ceterarum artium €scientiam somniantibus non dabunt? At si curatio €daretur valetudinis, haec quoque, quae dixi, darentur; €quae quoniam non dantur, medicina non datur; qua €sublata tollitur omnis auctoritas somniorum. @@Sed haec [quoque] in promptu fuerint; nunc in-€teriora videamus. Aut enim divina vis quaedam con-€sulens nobis somniorum significationes facit, aut con-€iectores ex quadam convenientia et coniunctione na-€turae, quam vocant $SUMPA/QEIAN&, quid cuique rei €conveniat [ex somniis], et quid quamque rem sequatur, €intellegunt, aut eorum neutrum est, sed quaedam ob-€servatio constans atque diuturna est, cum quid visum €secundum quietem sit, quid evenire et quid sequi so-€leat. Primum igitur intellegendum est nullam vim €esse divinam effectricem somniorum. Atque illud qui-€dem perspicuum est, nulla visa somniorum proficisci €a numine deorum; nostra enim causa di id facerent, ut providere futura possemus. Quotus igitur est quis-€que, qui somniis pareat, qui intellegat, qui memine-€rit? quam multi vero, qui contemnant eamque super-€stitionem inbecilli animi atque anilis putent! Quid est €igitur, cur his hominibus consulens deus somniis mo-€neat eos, qui illa non modo cura, sed ne memoria @1 €quidem digna ducant? Nec enim ignorare deus po-€test, qua mente quisque sit, nec frustra ac sine causa €quid facere dignum deo est, quod abhorret etiam ab €hominis constantia. Ita, si pleraque somnia aut igno-€rantur aut negleguntur, aut nescit hoc deus aut frustra €somniorum significatione utitur; et horum neutrum €in deum cadit; nihil igitur a deo somniis significari €fatendum est. @@Illud etiam requiro, cur, si deus ista visa nobis €providendi causa dat, non vigilantibus potius det quam €dormientibus. Sive enim externus et adventicius pul-€sus animos dormientium commovet, sive per se ipsi €animi moventur, sive quae causa alia est, cur secun-€dum quietem aliquid videre, audire, agere videamur, €eadem causa vigilantibus esse poterat; idque si nostra €causa di secundum quietem facerent, vigilantibus idem €facerent, praesertim cum Chrysippus Academicos re-€fellens permulto clariora et certiora esse dicat, quae €vigilantibus videantur, quam quae somniantibus. Fuit €igitur divina beneficentia dignius, cum consulerent no-€bis, clariora visa dare vigilanti quam obscuriora per €somnum. Quod quoniam non fit, somnia divina pu-tanda non sunt. Iam vero quid opus est circumitione €et anfractu, ut sit utendum interpretibus somniorum €potius, quam derecto deus, siquidem nobis consulebat, €'Hoc facito, hoc ne feceris' diceret idque visum €vigilanti potius quam dormienti daret? €@@Iam vero quis dicere audeat vera omnia esse €somnia? 'Aliquot somnia vera', inquit Ennius, €'sed omnia noenum necesse est'. Quae est tan-€dem ista distinctio? quae vera, quae falsa habet? et, €si vera a deo mittuntur, falsa unde nascuntur? nam €si ea quoque divina, quid inconstantius deo? quid in-þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢˜ÿˆŒscitius autem est quam mentes mortalium falsis et €mendacibus visis concitare? sin vera visa divina sunt, €falsa autem et inania humana, quae est ista designandi €licentia, ut hoc deus, hoc natura fecerit potius quam @1 €aut omnia deus, quod negatis, aut omnia natura? €quodquoniam illud negatis, hoc necessario confitendum est. Naturam autem eam dico, qua numquam animus €insistens agitatione et motu esse vacuus potest. Is €cum languore corporis nec membris uti nec sensibus €potest, incidit in visa varia et incerta ex reliquiis, ut €ait Aristoteles, inhaerentibus earum rerum, quas vi-€gilans gesserit aut cogitaverit; quarum perturbatione €mirabiles interdum existunt species somniorum; quae si €alia falsa, alia vera, qua nota internoscantur, scire sane €velim. Si nulla est, quid istos interpretes audiamus? €sin quaepiam est, aveo audire, quae sit; sed haerebunt. Venit enim iam in contentionem, utrum sit proba-€bilius, deosne inmortalis, rerum omnium praestantia €excellentis, concursare [2circum]2 omnium mortalium, qui €ubique sunt, non modo lectos, verum etiam grabatos €et, cum stertentem aliquem viderint, obicere iis visa €quaedam tortuosa et obscura, quae illi exterriti somno €ad coniectorem mane deferant, an natura fieri, ut mo-€biliter animus agitatus, quod vigilans viderit, dor-€miens videre videatur. Utrum philosophia dignius, sa-€garum superstitione ista interpretari an explicatione €naturae? ut, si iam fieri possit vera coniectura som-€niorum, tamen isti, qui profitentur, eam facere non €possint; ex levissimo enim et indoctissimo genere €constant. Stoici autem tui negant quemquam nisi sa-pientem divinum esse posse. Chrysippus quidem divi-€nationem definit his verbis: vim cognoscentem et €videntem et explicantem signa, quae a dis ho-€minibus portendantur; officium autem esse eius €praenoscere, dei erga homines mente qua sint quidque €significent, quem ad modumque ea procurentur atque €expientur. Idemque somniorum coniectionem definit €hoc modo: esse vim cernentem et explanantem, €quae a dis hominibus significentur in somnis. €Quid ergo? ad haec mediocri opus est prudentia an €et ingenio praestanti et eruditione perfecta? Talem @1 autem cognovimus neminem. Vide igitur, ne, etiamsi €divinationem tibi esse concessero, quod numquam fa-€ciam, neminem tamen divinum reperire possimus. €Qualis autem ista mens est deorum, si neque ea no-€bis significant in somnis, quae ipsi per nos intellega-€mus, neque ea, quorum interpretes habere possimus? €similes enim sunt dei, si ea nobis obiciunt, quorum €nec scientiam neque explanatorem habeamus, tam-€quam si Poeni aut Hispani in senatu nostro loque-rentur sine interprete. Iam vero quo pertinent ob-€scuritates et aenigmata somniorum? intellegi enim a €nobis di velle debebant ea, quae nostra causa nos €monerent. Quid? poe+ta nemo, nemo physicus obscu-rus? Ille vero nimis etiam obscurus Euphorion; at €non Homerus. Uter igitur melior? Valde Heraclitus €obscurus, minime Democritus. Num igitur conferendi? €Mea causa me mones, quod non intellegam? Quid me €igitur mones? ut si quis medicus aegroto imperet, ut €sumat €@@@@Terrigenam, herbigradam, domiportam, sanguine cassam, €potius quam hominum more cocleam diceret. Nam €Pacuvianus Amphio €@@@@Quadrupe/s tardigrada, agre/stis, humilis, a/spera, €@@@@Capite/ brevi, cervice a/nguina, aspectu/ truci, €@@@@Evi/scerata, ina/nima, cum animali/ sono €cum dixisset obscurius, tum Attici respondent: €@@@@Non i/ntellegimus, ni/si si aperte di/xeris. €At ille uno verbo: Testudo. Non potueras hoc igi-€tur a principio, citharista, dicere? @@Defert ad coniectorem quidam somniasse se ovum €pendere ex fascea lecti sui cubicularis (est hoc in Chry-€sippi libro somnium); respondit coniector thensaurum €defossum esse sub lecto. Fodit, invenit auri aliquan-€tum, idque circumdatum argento, misit coniectori, @1 €quantulum visum est de argento. Tum ille: 'Nihilne', €inquit, 'de vitello?' id enim ei ex ovo videbatur €aurum declarasse, reliquum argentum. Nemone igitur €umquam alius ovum somniavit? cur ergo hic nescio €qui thensaurum solus invenit? quam multi inopes digni €praesidio deorum nullo somnio ad thensaurum repe-€riendum admonentur! Quam autem ob causam tam €est obscure admonitus, ut ex ovo nasceretur thensauri €similitudo, potius quam aperte thensaurum quaerere €iuberetur, sicut aperte Simonides vetitus est navigare? Ergo obscura somnia minime consentanea maiestati €deorum. €@@Ad aperta et clara veniamus, quale est de illo in-€terfecto a caupone Megaris, quale de Simonide, qui €ab eo, quem humarat, vetitus est navigare, quale €etiam de Alexandro, quod a te praeteritum esse miror, €Quinte. Cum Ptolomaeus, familiaris eius, in proelio €telo venenato ictus esset eoque vulnere summo cum €dolore moreretur, Alexander adsidens somno est con-€sopitus. Tum secundum quietem visus ei dicitur draco €is, quem mater Olympias alebat, radiculam ore ferre €et simul dicere, quo illa loci nasceretur (neque is longe €aberat ab eo loco), eius autem esse vim tantam, ut €Ptolomaeum facile sanaret. Cum Alexander experrec-€tus narrasset amicis somnium, emissi sunt, qui illam €radiculam quaererent; qua inventa et Ptolomaeus sa-€natus dicitur et multi milites, qui erant eodem genere teli vulnerati. Multa etiam sunt a te ex historiis pro-€lata somnia, matris Phalaridis, Cyri superioris, matris €Dionysii, Poeni Hamilcaris, Hannibalis, P. Decii; per-€vulgatum iam illud de praesule, C. Gracchi etiam et €recens Caeciliae, Baliarici filiae, somnium. Sed haec €externa ob eamque causam ignota nobis sunt, non €nulla etiam ficta fortasse. Quis enim auctor istorum? €De nostris somniis quid habemus dicere? tu de emerso €me et equo ad ripam, ego de Mario cum fascibus €laureatis me in suum deduci iubente monumentum. @1 €Omnium somniorum, Quinte, una ratio est; quae, per €deos inmortalis! videamus ne nostra superstitione et depravatione superetur. Quem enim tu Marium visum €a me putas? Speciem, credo, eius et imaginem, ut €Democrito videtur. Unde profectam imaginem? a cor-€poribus enim solidis et a certis figuris vult fluere €imagines; quod igitur Marii corpus erat? Ex eo, in-€quit, quod fuerat. Ista igitur me imago Marii in €campum Atinatem persequebatur?_Plena sunt imagi-€num omnia; nulla enim species cogitari potest nisi pulsu imaginum._Quid ergo? istae imagines ita no-€bis dicto audientes sunt, ut, simul atque velimus, ac-€currant? etiamne earum rerum, quae nullae sunt? €quae est enim forma tam invisitata, tam nulla, quam €non sibi ipse fingere animus possit? ut, quae num-€quam vidimus, ea tamen informata habeamus, oppi-dorum situs, hominum figuras. Num igitur, cum aut €muros Babylonis aut Homeri faciem cogito, imago €illorum me aliqua pellit? Omnia igitur, quae volu-€mus, nota nobis esse possunt; nihil est enim, de quo €cogitare nequeamus; nullae ergo imagines obrepunt €in animos dormientium extrinsecus, nec omnino fluunt €ullae, nec cognovi quemquam, qui maiore auctoritate €nihil diceret. Animorum est ea vis eaque natura, ut €vigeant vigilantes nullo adventicio pulsu, sed suo motu €incredibili quadam celeritate. Hi cum sustinentur mem-€bris et corpore et sensibus, omnia certiora cernunt, co-€gitant, sentiunt. Cum autem haec subtracta sunt deser-€tusque animus languore corporis, tum agitatur ipse €per sese. Itaque in eo et formae versantur et actiones, et multa audiri, multa dici videntur. Haec scilicet in €inbecillo remissoque animo multa omnibus modis con-€fusa et variata versantur, maxumeque reliquiae rerum €earum moventur in animis et agitantur, de quibus vi-€gilantes aut cogitavimus aut egimus, ut mihi tempo-€ribus illis multum in animo Marius versabatur recor-€danti, quam ille gravem suum casum magno animo, @1 €quam constanti tulisset. Hanc credo causam de illo €somniandi fuisse. Tibi autem de me cum sollicitudine €cogitanti subito sum visus emersus e flumine. Inerant €enim in utriusque nostrum animis vigilantium cogi-€tationum vestigia. At quaedam adiuncta sunt, ut mihi €de monumento Marii, tibi, quod equus, in quo ego vehebar, mecum una demersus rursus apparuit. An €tu censes ullam anum tam deliram futuram fuisse, þ´·´ÿï°µ³ÿï‚ÄéöÿïƒÃéãÿ¢›ƒut somniis crederet, nisi ista casu non numquam forte €temere concurrerent? Alexandro draco loqui visus est. €Potest omnino hoc esse falsum, potest verum; sed €utrum est, non est mirabile; non enim audivit ille €draconem loquentem, sed est visus audire, et quidem, €quo maius sit, cum radicem ore teneret, locutus est. €Sed nihil est magnum somnianti. Quaero autem, cur €Alexandro tam inlustre somnium, tam certum, nec €huic eidem alias, nec multa ceteris; mihi quidem prae-€ter hoc Marianum nihil sane, quod meminerim. Frustra €igitur consumptae tot noctes tam longa in aetate. Nunc quidem propter intermissionem forensis operae €et lucubrationes detraxi et meridiationes addidi, qui-€bus uti antea non solebam, nec tam multum dormiens €ullo somnio sum admonitus, tantis praesertim de re-€bus, nec mihi magis umquam videor, quam cum aut €in foro magistratus aut in curia senatum video, som-€niare. €@@Etenim (ex divisione hoc secundum est) quae est €continuatio coniunctioque naturae, quam, ut dixi, vo-€cant $SUMPA/QEIAN&, eius modi, ut thensaurus ex ovo in-€tellegi debeat? Nam medici ex quibusdam rebus et ad-€venientis et crescentis morbos intellegunt, non nullas €etiam valetudinis significationes, ut hoc ipsum, pleni €enectine simus, ex quodam genere somniorum intellegi €posse dicunt. Thensaurus vero et hereditas et honos et €victoria et multa generis eiusdem qua cum somniis naturali cognatione iunguntur? Dicitur quidam, cum €in somnis complexu Venerio iungeretur, calculos eie- @1 €cisse. Video sympathian; visum est enim tale obiec-€tum dormienti, ut id, quod evenit, naturae vis, non €opinio erroris effecerit. Quae igitur natura obtulit €illam speciem Simonidi, a qua vetaretur navigare? €aut quid naturae copulatum habuit Alcibiadis quod €scribitur somnium? qui paulo ante interitum visus est €in somnis amicae esse amictus amiculo. Is cum esset €proiectus inhumatus ab omnibusque desertus iaceret, €amica corpus eius texit suo pallio. Ergo hoc inerat €in rebus futuris et causas naturalis habebat, an, et €ut videretur et ut eveniret, casus effecit? @@Quid? ipsorum interpretum coniecturae nonne ma-€gis ingenia declarant eorum quam vim consensumque €naturae? Cursor ad Olympia proficisci cogitans visus €est in somnis curru quadrigarum vehi. Mane ad con-€iectorem. At ille: 'Vinces', inquit; 'id enim cele-€ritas significat et vis equorum.' Post idem ad €Antiphontem. Is autem: 'Vincare', inquit, 'necesse €est; an non intellegis quattuor ante te cucur-€risse?' Ecce alius cursor (atque horum somniorum €et talium plenus est Chrysippi liber, plenus Antipatri) €_sed ad cursorem redeo: Ad interpretem detulit aqui-€lam se in somnis visum esse factum. At ille: 'Vi-€cisti; ista enim avi volat nulla vehementius.' €Huic eidem Antipho: 'Baro', inquit, 'victum €te esse non vides? ista enim avis insectans €alias avis et agitans semper ipsa postrema est'. Parere quaedam matrona cupiens dubitans, es-€setne praegnans, visa est in quiete obsignatam habere €naturam. Rettulit. Negavit eam, quoniam obsignata €fuisset, concipere potuisse. At alter praegnantem €esse dixit; nam inane obsignari nihil solere. Quae est €ars coniectoris eludentis ingenio? an ea, quae dixi, €et innumerabilia, quae conlecta habent Stoici, quic-€quam significant nisi acumen hominum ex similitu-€dine aliqua coniecturam modo huc, modo illuc du-€centium? Medici signa quaedam habent ex venis et @1 €spiritu aegroti multisque ex aliis futura praesentiunt; €gubernatores cum exsultantis lolligines viderunt aut €delphinos se in portum conicientes, tempestatem si-€gnificari putant. Haec ratione explicari et ad naturam €revocari facile possunt, ea vero, quae paulo ante dixi, €nullo modo. @@At enim observatio diuturna (haec enim pars una €restat) notandis rebus fecit artem. Ain tandem? som-€nia observari possunt? quonam modo? sunt enim €innumerabiles varietates. Nihil tam praepostere, tam €incondite, tam monstruose cogitari potest, quod non €possimus somniare; quo modo igitur haec infinita et €semper nova aut memoria conplecti aut observando €notare possumus? Astrologi motus errantium stella-€rum notaverunt; inventus est enim ordo in iis stellis, €qui non putabatur. Cedo tandem, qui sit ordo aut €quae concursatio somniorum; quo modo autem di-€stingui possunt vera somnia a falsis? cum eadem et €aliis aliter evadant et isdem non semper eodem modo; €ut mihi mirum videatur, cum mendaci homini ne ve-€rum quidem dicenti credere soleamus, quo modo isti, €si somnium verum evasit aliquod, non ex multis po-€tius uni fidem derogent quam ex uno innumerabilia €confirment. @@Si igitur neque deus est effector somniorum ne-€que naturae societas ulla cum somniis neque obser-€vatione inveniri potuit scientia, effectum est, ut nihil €prorsus somniis tribuendum sit, praesertim cum illi €ipsi, qui ea vident, nihil divinent, ii, qui interpretan-€tur, coniecturam adhibeant, non naturam, casus autem €innumerabilibus paene saeculis in omnibus plura mi-€rabilia quam in somniorum visis effecerit, neque con-€iectura, quae in varias partis duci possit, non num-€quam etiam in contrarias, quicquam sit incertius. Explodatur [2igitur]2 haec quoque somniorum divinatio €pariter cum ceteris. Nam, ut vere loquamur, super-€stitio fusa per gentis oppressit omnium fere animos @1 €atque hominum inbecillitatem occupavit. Quod et in €iis libris dictum est, qui sunt de natura deorum, et €hac disputatione id maxume egimus. Multum enim et €nobismet ipsis et nostris profuturi videbamur, si eam €funditus sustulissemus. Nec vero (id enim diligenter €intellegi volo) superstitione tollenda religio tollitur. €Nam et maiorum instituta tueri sacris caerimoniisque €retinendis sapientis est, et esse praestantem aliquam €aeternamque naturam, et eam suspiciendam admiran-€damque hominum generi pulchritudo mundi ordoque re-rum caelestium cogit confiteri. Quam ob rem, ut religio €propaganda etiam est, quae est iuncta cum cognitione €naturae, sic superstitionis stirpes omnes eligendae. In-€stat enim et urget et, quo te cumque verteris, persequi-€tur, sive tu vatem sive tu omen audieris, sive immolaris €sive avem aspexeris, si Chaldaeum, si haruspicem videris, €si fulserit, si tonuerit, si tactum aliquid erit de caelo, €si ostenti simile natum factumve quippiam; quorum €necesse est plerumque aliquid eveniat, ut numquam liceat quieta mente consistere. Perfugium videtur €omnium laborum et sollicitudinum esse somnus. At €ex eo ipso plurumae curae metusque nascuntur; qui €quidem ipsi per se minus valerent et magis contem-€nerentur, nisi somniorum patrocinium philosophi sus-€cepissent, nec ii quidem contemptissimi, sed in pri-€mis acuti et consequentia et repugnantia videntes, €qui prope iam absoluti et perfecti putantur. Quorum €licentiae nisi Carneades restitisset, haud scio an soli €iam philosophi iudicarentur. Cum quibus omnis fere €nobis disceptatio contentioque est, non quod eos ma-€xume contemnamus, sed quod videntur acutissime sen-€tentias suas prudentissimeque defendere. Cum autem €proprium sit Academiae iudicium suum nullum inter-€ponere, ea probare, quae simillima veri videantur, €conferre causas et, quid in quamque sententiam dici €possit, expromere, nulla adhibita sua auctoritate iudi-€cium audientium relinquere integrum ac liberum, te- @1 €nebimus hanc consuetudinem a Socrate traditam ea-€que inter nos, si tibi, Quinte frater, placebit, quam €saepissime utemur. Mihi vero, inquit ille, nihil pot-€est esse iucundius. Quae cum essent dicta, surreximus. ï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1DE FATO €@@@@LIBER.}1 ‘@@. . . . quia pertinet ad mores, quod $H)=QOS& illi vocant, €nos eam partem philosophiae de moribus appellare €solemus, sed decet augentem linguam Latinam nomi-€nare moralem; explicandaque vis est ratioque enun-€tiationum, quae Graeci $A)CIW/MATA& vocant; quae de re €futura cum aliquid dicunt deque eo, quod possit fieri €aut non possit, quam vim habeant, obscura quaestio €est, quam $PERI\ DUNATW=N& philosophi appellant, totaque €est $LOGIKH/&, quam rationem disserendi voco. Quod €autem in aliis libris feci, qui sunt de natura deorum, €itemque in iis, quos de divinatione edidi, ut in utram-þ´·´ÿï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿ‘ˆŒque partem perpetua explicaretur oratio, quo facilius €id a quoque probaretur, quod cuique maxime proba-€bile videretur, id in hac disputatione de fato casus quidam ne facerem inpedivit. Nam cum essem in €Puteolano Hirtiusque noster, consul designatus, isdem €in locis, vir nobis amicissimus et his studiis, in qui-€bus nos a pueritia viximus, deditus, multum una era-€mus, maxime nos quidem exquirentes ea consilia, quae €ad pacem et ad concordiam civium pertinerent. Cum €enim omnes post interitum Caesaris novarum pertur-€bationum causae quaeri viderentur iisque esse occur-€rendum putaremus, omnis fere nostra in his delibera- @1 €tionibus consumebatur oratio, idque et saepe alias €et quodam liberiore, quam solebat, et magis vacuo €ab interventoribus die, cum ad me ille venisset, primo €ea, quae erant cotidiana et quasi legitima nobis, de €pace et de otio. @@Quibus actis Quid ergo? inquit ille, quoniam ora-€torias exercitationes non tu quidem, ut spero, reliquisti, €sed certe philosophiam illis anteposuisti, possumne €aliquid audire? Tu vero, inquam, vel audire vel di-€cere; nec enim, id quod recte existimas, oratoria illa €studia deserui, quibus etiam te incendi, quamquam €flagrantissumum acceperam, nec ea, quae nunc tracto, €minuunt, sed augent potius illam facultatem. Nam €cum hoc genere philosophiae, quod nos sequimur, ma-€gnam habet orator societatem; subtilitatem enim ab €Academia mutuatur et ei vicissim reddit ubertatem €orationis et ornamenta dicendi. Quam ob rem, in-€quam, quoniam utriusque studii nostra possessio est, €hodie, utro frui malis, optio sit tua. Tum Hirtius: €Gratissumum, inquit, et tuorum omnium simile; nihil enim umquam abnuit meo studio voluntas tua. Sed €quoniam rhetorica mihi vestra sunt nota teque in iis €et audivimus saepe et audiemus atque hanc Academi-€corum contra propositum disputandi consuetudinem €indicant te suscepisse Tusculanae disputationes, ponere €aliquid, ad quod audiam, si tibi non est molestum, €volo. An mihi, inquam, potest quicquam esse mole-€stum, quod tibi gratum futurum sit? Sed ita audies, €ut Romanum hominem, ut timide ingredientem ad hoc €genus disputandi, ut longo intervallo haec studia re-€petentem. Ita, inquit, audiam te disputantem, ut ea €lego, quae scripsisti. Proinde ordire. Considamus hic. @@. . . quorum in aliis, ut in Antipatro poe+ta, ut in €brumali die natis, ut in simul aegrotantibus fratribus, €ut in urina, ut in unguibus, ut in reliquis eius modi, €naturae contagio valet, quam ego non tollo, vis est €nulla fatalis; in aliis autem fortuita quaedam esse @1 €possunt, ut in illo naufrago, ut in Icadio, ut in Da-€phita; quaedam etiam Posidonius (pace magistri dixe-€rim) comminisci videtur; sunt quidem absurda. Quid €enim? si Daphitae fatum fuit ex equo cadere atque €ita perire, ex hocne equo, qui cum equus non esset, €nomen habebat alienum? aut Philippus hasne in ca-€pulo quadrigulas vitare monebatur? quasi vero capulo €sit occisus. Quid autem magnum aut naufragum illum €sine nomine in rivo esse lapsum? (quamquam huic €quidem hic scribit praedictum in aqua esse pereun-€dum); ne hercule Icadii quidem praedonis video fa-tum ullum; nihil enim scribit ei praedictum. Quid €mirum igitur ex spelunca saxum in crura eius inci-€disse? puto enim, etiamsi Icadius tum in spelunca €non fuisset, saxum tamen illud casurum fuisse. Nam €aut nihil omnino est fortuitum, aut hoc ipsum potuit €evenire fortuna. Quaero igitur (atque hoc late pate-€bit), si fati omnino nullum nomen, nulla natura, nulla €vis esset et forte temere casu aut pleraque fierent €aut omnia, num aliter, ac nunc eveniunt, evenirent. €Quid ergo adtinet inculcare fatum, cum sine fato ratio €omnium rerum ad naturam fortunamve referatur? @@Sed Posidonium, sicut aequum est, cum bona gra-€tia dimittamus, ad Chrysippi laqueos revertamur. Cui €quidem primum de ipsa contagione rerum respondea-€mus, reliqua postea persequemur. Inter locorum na-€turas quantum intersit, videmus; alios esse salubris, €alios pestilentis, in aliis esse pituitosos et quasi re-€dundantis, in aliis exsiccatos atque aridos; multaque €sunt alia, quae inter locum et locum plurimum diffe-€rant. Athenis tenue caelum, ex quo etiam acutiores €putantur Attici, crassum Thebis, itaque pingues The-€bani et valentes. Tamen neque illud tenue caelum effi-€ciet, ut aut Zenonem quis aut Arcesilam aut Theo-€phrastum audiat, neque crassum, ut Nemea potius quam Isthmo victoriam petat. Diiunge longius. Quid €enim loci natura adferre potest, ut in porticu Pom- @1 €peii potius quam in campo ambulemus? tecum quam €cum alio? Idibus potius quam Kalendis? Ut igitur €ad quasdam res natura loci pertinet aliquid, ad quas-€dam autem nihil, sic astrorum adfectio valeat, si vis, €ad quasdam res, ad omnis certe non valebit. At enim, €quoniam in naturis hominum dissimilitudines sunt, ut €alios dulcia, alios subamara delectent, alii libidinosi, €alii iracundi aut crudeles aut superbi sint, alii a talibus €vitiis abhorreant,_quoniam igitur, inquit, tantum €natura a natura distat, quid mirum est has dissimili-€tudines ex differentibus causis esse factas? @@Haec disserens, qua de re agatur, et in quo causa €consistat, non videt. Non enim, si alii ad alia pro-€pensiores sunt propter causas naturalis et antecedentis, €idcirco etiam nostrarum voluntatum atque adpetitio-€num sunt causae naturales et antecedentes. Nam nihil €esset in nostra potestate, si ita se res haberet. Nunc €vero fatemur, acuti hebetesne, valentes inbecilline si-€mus, non esse id in nobis. Qui autem ex eo cogi putat, €ne ut sedeamus quidem aut ambulemus voluntatis €esse, is non videt, quae quamque rem res consequa-€tur. Ut enim et ingeniosi et tardi ita nascantur an-€tecedentibus causis itemque valentes et inbecilli, non €sequitur tamen, ut etiam sedere eos et ambulare et €rem agere aliquam principalibus causis definitum et constitutum sit. Stilponem, Megaricum philosophum, €acutum sane hominem et probatum temporibus illis €accepimus. Hunc scribunt ipsius familiares et ebrio-€sum et mulierosum fuisse, neque haec scribunt vitu-€perantes, sed potius ad laudem; vitiosam enim natu-€ram ab eo sic edomitam et conpressam esse doctrina, €ut nemo umquam vinulentum illum, nemo in eo libi-€dinis vestigium viderit. Quid? Socraten nonne legimus €quem ad modum notarit Zopyrus physiognomon, qui €se profitebatur hominum mores naturasque ex corpore, €oculis, vultu, fronte pernoscere? stupidum esse Socra-€ten dixit et bardum, quod iugula concava non habe- @1 €ret, obstructas eas partes et obturatas esse dicebat; €addidit etiam mulierosum; in quo Alcibiades cachin-num dicitur sustulisse. Sed haec ex naturalibus cau-€sis vitia nasci possunt, extirpari autem et funditus €tolli, ut is ipse, qui ad ea propensus fuerit, a tantis €vitiis avocetur, non est id positum in naturalibus €causis, sed in voluntate, studio, disciplina. Quae tol-€luntur omnia, si vis et natura fati ex divinationis €ratione firmabitur. €@@Etenim si est divinatio, qualibusnam a perceptis €artis proficiscitur? (percepta appello, quae dicuntur €Graece $QEWRH/MATA&). Non enim credo nullo percepto €aut ceteros artifices versari in suo munere, aut eos, qui divinatione utantur, futura praedicere. Sint igitur €astrologorum percepta huius modi: 'Si quis verbi €causa oriente Canicula natus est, is in mari non mo-€rietur.' Vigila, Chrysippe, ne tuam causam, in qua €tibi cum Diodoro, valente dialectico, magna luctatio €est, deseras. Si enim est verum, quod ita conectitur: €'Si quis oriente Canicula natus est, in mari non mo-€rietur', illud quoque verum est: 'Si Fabius oriente €Canicula natus est, Fabius in mari non morietur.' €Pugnant igitur haec inter se, Fabium oriente Canicula €natum esse, et Fabium in mari moriturum; et quon-€iam certum in Fabio ponitur, natum esse eum Ca-€nicula oriente, haec quoque pugnant, et esse Fabium, €et in mari esse moriturum. Ergo haec quoque con-€iunctio est ex repugnantibus: 'Et est Fabius, et in €mari Fabius morietur', quod, ut propositum est, ne €fieri quidem potest. Ergo illud: 'Morietur in mari Fa-€bius' ex eo genere est, quod fieri non potest. Omne €ergo, quod falsum dicitur in futuro, id fieri non pot-þ´·´ÿï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿ˜est. At hoc, Chrysippe, minime vis, maximeque tibi €de hoc ipso cum Diodoro certamen est. Ille enim id €solum fieri posse dicit, quod aut sit verum aut futu-€rum sit verum, et, quicquid futurum sit, id dicit fieri €necesse esse et, quicquid non sit futurum, id negat @1 €fieri posse. Tu, et quae non sint futura, posse fieri €dicis, ut frangi hanc gemmam, etiamsi id numquam €futurum sit, neque necesse fuisse Cypselum regnare €Corinthi, quamquam id millensimo ante anno Apollinis €oraculo editum esset. At si ista conprobabis divina €praedicta, et, quae falsa in futuris dicentur, in iis ha-€bebis, ut ea fieri non possint [ut si dicatur Africa-€num Karthagine potiturum], et, si vere dicatur de €futuro, idque ita futurum sit, dicas esse necessarium; quae est tota Diodori vobis inimica sententia. Ete-€nim si illud vere conectitur: 'Si oriente Canicula na-€tus es, in mari non moriere', primumque quod est in €conexo: 'Natus es oriente Canicula', necessarium est €(omnia enim vera in praeteritis necessaria sunt, ut €Chrysippo placet dissentienti a magistro Cleanthe, €quia sunt inmutabilia nec in falsum e vero praeterita €possunt convertere); si igitur, quod primum in conexo €est, necessarium est, fit etiam, quod consequitur, neces-€sarium. Quamquam hoc Chrysippo non videtur valere in €omnibus; sed tamen, si naturalis est causa, cur in mari €Fabius non moriatur, in mari Fabius mori non potest. @@Hoc loco Chrysippus aestuans falli sperat Chal-€daeos ceterosque divinos, neque eos usuros esse con-€iunctionibus, ut ita sua percepta pronuntient: 'Si quis €natus est oriente Canicula, is in mari non morietur', €sed potius ita dicant: 'Non et natus est quis oriente €Canicula, et is in mari morietur.' O licentiam iocu-€larem! ne ipse incidat in Diodorum, docet Chaldaeos, €quo pacto eos exponere percepta oporteat. Quaero €enim, si Chaldaei ita loquantur, ut negationes infini-€tarum coniunctionum potius quam infinita conexa po-€nant, cur idem medici, cur geometrae, cur reliqui fa-€cere non possint. Medicus in primis, quod erit ei €perspectum in arte, non ita proponet: 'Si cui venae €sic moventur, is habet febrim', sed potius illo modo: €'Non et venae sic [2cui]2 moventur, et is febrim non €habet.' Itemque geometres non ita dicet: 'In sphaera @1 €maximi orbes medii inter se dividuntur', sed potius €illo modo: 'Non et sunt in sphaera maximi orbes, et ii non medii inter se dividuntur.' Quid est, quod non €possit isto modo ex conexo transferri ad coniunctio-€num negationem? Et quidem aliis modis easdem res €efferre possumus. Modo dixi: 'In sphaera maximi or-€bes medii inter se dividuntur'; possum dicere: 'Si €in sphaera maximi orbes erunt', possum dicere: 'Quia €in sphaera maximi orbes erunt'. Multa genera sunt €enuntiandi nec ullum distortius quam hoc, quo Chry-€sippus sperat Chaldaeos contentos Stoicorum causa fore. @@Illorum tamen nemo ita loquitur; maius est enim €has contortiones orationis quam signorum ortus obi-€tusque perdiscere. Sed ad illam Diodori contentionem, €quam $PERI\ DUNATW=N& appellant, revertamur, in qua, €quid valeat id, quod fieri possit, anquiritur. Placet €igitur Diodoro id solum fieri posse, quod aut verum €sit aut verum futurum sit. Qui locus attingit hanc €quaestionem, nihil fieri, quod non necesse fuerit, et, €quicquid fieri possit, id aut esse iam aut futurum €esse, nec magis commutari ex veris in falsa posse ea, €quae futura, quam ea, quae facta sunt; sed in factis €inmutabilitatem apparere, in futuris quibusdam, quia €non apparet, ne inesse quidem videri, ut in eo, qui €mortifero morbo urgeatur, verum sit 'Hic morietur €hoc morbo', at hoc idem si vere dicatur in eo, in quo €vis morbi tanta non appareat, nihilo minus futurum sit. €Ita fit, ut commutatio ex vero in falsum ne in futuro €quidem ulla fieri possit. Nam 'Morietur Scipio' talem €vim habet, ut, quamquam de futuro dicitur, tamen ut id €non possit convertere in falsum; de homine enim dicitur, cui necesse est mori. Sic si diceretur: 'Morietur noctu €in cubiculo suo vi oppressus Scipio', vere diceretur; €id enim fore diceretur, quod esset futurum; futurum €autem fuisse ex eo, quia factum est, intellegi debet. €Nec magis erat verum 'Morietur Scipio' quam 'Mo-€rietur illo modo', nec magis necesse mori Scipioni @1 €quam illo modo mori, nec magis inmutabile ex vero €in falsum 'Necatus est Scipio' quam 'Necabitur €Scipio'; nec, cum haec ita sint, est causa, cur Epicu-€rus fatum extimescat et ab atomis petat praesidium €easque de via deducat et uno tempore suscipiat res €duas inenodabiles, unam, ut sine causa fiat aliquid, €ex quo existet, ut de nihilo quippiam fiat, quod nec €ipsi nec cuiquam physico placet, alteram, ut, cum duo €individua per inanitatem ferantur, alterum e regione moveatur, alterum declinet. Licet enim Epicuro con-€cedenti omne enuntiatum aut verum aut falsum esse €non vereri, ne omnia fato fieri sit necesse; non enim €aeternis causis naturae necessitate manantibus verum €est id, quod ita enuntiatur: 'Descendit in Academiam €Carneades', nec tamen sine causis, sed interest inter €causas fortuito antegressas et inter causas cohibentis €in se efficientiam naturalem. Ita et semper verum €fuit 'Morietur Epicurus, cum duo et septuaginta an-€nos vixerit, archonte Pytharato', neque tamen erant €causae fatales, cur ita accideret, sed, quod ita cecidit, [2serie]2 certa causarum casurum, sicut cecidit, fuit. Nec €ii, qui dicunt inmutabilia esse, quae futura sint, nec €posse verum futurum convertere in falsum, fati ne-€cessitatem confirmant, sed verborum vim interpretan-€tur. At qui introducunt causarum seriem sempiter-€nam, ii mentem hominis voluntate libera spoliatam €necessitate fati devinciunt. €@@Sed haec hactenus; alia videamus. Concludit enim €Chrysippus hoc modo: 'Si est motus sine causa, €non omnis enuntiatio, quod $A)CI/WMA& dialectici €appellant, aut vera aut falsa erit; causas enim €efficientis quod non habebit, id nec verum nec €falsum erit; omnis autem enuntiatio aut vera €aut falsa est; motus ergo sine causa nullus est. Quod si ita est, omnia, quae fiunt, causis fiunt €antegressis; id si ita est, fato omnia fiunt; ef-€ficitur igitur fato fieri, quaecumque fiant.' Hic @1 €primum si mihi libeat adsentiri Epicuro et negare €omnem enuntiationem aut veram esse aut falsam, eam €plagam potius accipiam quam fato omnia fieri con-€probem; illa enim sententia habet aliquid disputatio-€nis, haec vero non est tolerabilis. Itaque contendit €omnis nervos Chrysippus, ut persuadeat omne $A)CI/WMA €aut verum esse aut falsum. Ut enim Epicurus vere-€tur, ne, si hoc concesserit, concedendum sit fato fieri, €quaecumque fiant, (si enim alterum utrum ex aeterni-€tate verum sit, esse id etiam certum et, si certum, €etiam necessarium; ita et necessitatem et fatum con-€firmari putat) sic Chrysippus metuit, ne, si non ob-€tinuerit omne, quod enuntietur, aut verum esse aut €falsum, non teneat omnia fato fieri et ex causis ae-ternis rerum futurarum. Sed Epicurus declinatione €atomi vitari necessitatem fati putat. Itaque tertius €quidam motus oritur extra pondus et plagam, cum €declinat atomus intervallo minimo (id appellat $E)LA/-€$XISTON&); quam declinationem sine causa fieri si minus €verbis, re cogitur confiteri. Non enim atomus ab €atomo pulsa declinat. Nam qui potest pelli alia ab €alia, si gravitate feruntur ad perpendiculum corpora €individua rectis lineis, ut Epicuro placet? Sequitur €enim, ut, si alia ab alia numquam depellatur, ne €contingat quidem alia aliam. Ex quo efficitur, etiamsi sit atomus eaque declinet, declinare sine causa. Hanc €Epicurus rationem induxit ob eam rem, quod veritus €est, ne, si semper atomus gravitate ferretur naturali €ac necessaria, nihil liberum nobis esset, cum ita mo-€veretur animus, ut atomorum motu cogeretur. Id €Democritus, auctor atomorum, accipere maluit, neces-€sitate omnia fieri, quam a corporibus individuis natu-€ralis motus avellere. Acutius Carneades, qui docebat €posse Epicureos suam causam sine hac commenticia €declinatione defendere. Nam cum docerent esse posse €quendam animi motum voluntarium, id fuit defendi €melius quam introducere declinationem, cuius prae- @1 þ´·´ÿï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿ˜—ˆsertim causam reperire non possent; quo defenso fa-€cile Chrysippo possent resistere. Cum enim conces-€sissent motum nullum esse sine causa, non concede-€rent omnia, quae fierent, fieri causis antecedentibus; €voluntatis enim nostrae non esse causas externas et antecedentis. Communi igitur consuetudine sermonis €abutimur, cum ita dicimus, velle aliquid quempiam €aut nolle sine causa; ita enim dicimus 'sine causa', €ut dicamus: sine externa et antecedente causa, non €sine aliqua; ut, cum vas inane dicimus, non ita loqui-€mur, ut physici, quibus inane esse nihil placet, sed €ita, ut verbi causa sine aqua, sine vino, sine oleo vas €esse dicamus, sic, cum sine causa animum dicimus €moveri, sine antecedente et externa causa moveri, non €omnino sine causa dicimus. De ipsa atomo dici po-€test, cum per inane moveatur gravitate et pondere, €sine causa moveri, quia nulla causa accedat extrinse-cus. Rursus autem, ne omnes physici inrideant nos, €si dicamus quicquam fieri sine causa, distinguendum €est et ita dicendum, ipsius individui hanc esse natu-€ram, ut pondere et gravitate moveatur, eamque ipsam €esse causam, cur ita feratur. Similiter ad animorum €motus voluntarios non est requirenda externa causa; €motus enim voluntarius eam naturam in se ipse con-€tinet, ut sit in nostra potestate nobisque pareat, nec €id sine causa; eius rei enim causa ipsa natura est. Quod cum ita sit, quid est, cur non omnis pronuntia-€tio aut vera aut falsa sit, nisi concesserimus fato fieri, €quaecumque fiant? Quia futura vera, inquit, non possunt €esse ea, quae causas, cur futura sint, non habent; ha-€beant igitur causas necesse est ea, quae vera sunt; €ita, cum evenerint, fato evenerint. Confectum negotium, €siquidem concedendum tibi est aut fato omnia fieri, aut quicquam fieri posse sine causa. An aliter haec €enuntiatio vera esse non potest: 'Capiet Numantiam €Scipio', nisi ex aeternitate causa causam serens hoc €erit effectura? An hoc falsum potuisset esse, si esset @1 €sescentis saeculis ante dictum? Et si tum non esset €vera haec enuntiatio: 'Capiet Numantiam Scipio', ne €illa quidem eversa vera est haec enuntiatio: 'Cepit €Numantiam Scipio.' Potest igitur quicquam factum €esse, quod non verum fuerit futurum esse? Nam ut €praeterita ea vera dicimus, quorum superiore tempore €vera fuerit instantia, sic futura, quorum consequenti tempore vera erit instantia, ea vera dicemus. Nec, si €omne enuntiatum aut verum aut falsum est, sequitur €ilico esse causas inmutabilis, easque aeternas, quae €prohibeant quicquam secus cadere, atque casurum sit; €fortuitae sunt causae, quae efficiant, ut vere dicantur, €quae ita dicentur: 'Veniet in senatum Cato', non in-€clusae in rerum natura atque mundo; et tamen tam €est inmutabile venturum, cum est verum, quam ve-€nisse, nec ob eam causam fatum aut necessitas ex-€timescenda est. Etenim erit confiteri necesse: 'Si hoc €enuntiatum: "Veniet in Tusculanum Hortensius" ve-€rum non est, sequitur, ut falsum sit.' Quorum isti €neutrum volunt; quod fieri non potest. €@@Nec nos impediet illa ignava ratio, quae dicitur; €appellatur enim quidam a philosophis $A)RGO\S LO/GOS&, cui €si pareamus, nihil omnino agamus in vita. Sic enim in-€terrogant: 'Si fatum tibi est ex hoc morbo convalescere, €sive tu medicum adhibueris sive non adhibueris, conva-lesces; item, si fatum tibi est ex hoc morbo non conva-€lescere, sive tu medicum adhibueris sive non adhibue-€ris, non convalesces; et alterutrum fatum est; medi-€cum ergo adhibere nihil attinet.' Recte genus hoc €interrogationis ignavum atque iners nominatum est, €quod eadem ratione omnis e vita tolletur actio. Licet €etiam inmutare, ut fati nomen ne adiungas et eandem €tamen teneas sententiam, hoc modo: 'Si ex aeterni-€tate verum hoc fuit: "Ex isto morbo convalesces", €sive adhibueris medicum sive non adhibueris, conva-€lesces; itemque, si ex aeternitate falsum hoc fuit: €"Ex isto morbo convalesces", sive adhibueris medi- @1 €cum sive non adhibueris, non convalesces'; deinde ce-tera. Haec ratio a Chrysippo reprehenditur. Quaedam €enim sunt, inquit, in rebus simplicia, quaedam copu-€lata; simplex est: 'Morietur illo die Socrates'; huic, €sive quid fecerit sive non fecerit, finitus est moriendi €dies. At si ita fatum erit: 'Nascetur Oedipus Laio', €non poterit dici: 'sive fuerit Laius cum muliere sive €non fuerit'; copulata enim res est et confatalis; sic €enim appellat, quia ita fatum sit et concubiturum cum €uxore Laium et ex ea Oedipum procreaturum, ut, si €esset dictum: 'Luctabitur Olympiis Milo' et referret €aliquis: 'Ergo, sive habuerit adversarium sive non €habuerit, luctabitur', erraret; est enim copulatum 'luc-€tabitur', quia sine adversario nulla luctatio est. Om-€nes igitur istius generis captiones eodem modo refel-€luntur. 'Sive tu adhibueris medicum sive non adhi-€bueris, convalesces' captiosum; tam enim est fatale €medicum adhibere quam convalescere. Haec, ut dixi, €confatalia ille appellat. @@Carneades genus hoc totum non probabat et nimis €inconsiderate concludi hanc rationem putabat. Itaque €premebat alio modo nec ullam adhibebat calumniam; €cuius erat haec conclusio: 'Si omnia antecedentibus €causis fiunt, omnia naturali conligatione con-€serte contexteque fiunt; quod si ita est, omnia €necessitas efficit; id si verum est, nihil est in €nostra potestate; est autem aliquid in nostra €potestate; at, si omnia fato fiunt, omnia cau-€sis antecedentibus fiunt; non igitur fato fiunt, quaecumque fiunt.' Hoc artius adstringi ratio non €potest. Nam si quis velit idem referre atque ita di-€cere: 'Si omne futurum ex aeternitate verum est, ut €ita certe eveniat, quem ad modum sit futurum, omnia €necesse est conligatione naturali conserte contexteque €fieri', nihil dicat. Multum enim differt, utrum causa €naturalis ex aeternitate futura vera efficiat, an etiam €sine aeternitate naturali, futura quae sint, ea vera @1 €esse possint intellegi. Itaque dicebat Carneades ne €Apollinem quidem futura posse dicere nisi ea, quo-€rum causas natura ita contineret, ut ea fieri necesse esset. Quid enim spectans deus ipse diceret Marcel-€lum eum, qui ter consul fuit, in mari esse periturum? €Erat hoc quidem verum ex aeternitate, sed causas id €efficientis non habebat. Ita ne praeterita quidem ea, €quorum nulla signa tamquam vestigia extarent, Apol-€lini nota esse censebat; quo minus futura! causis enim €efficientibus quamque rem cognitis posse denique sciri, €quid futurum esset. Ergo nec de Oedipode potuisse €Apollinem praedicere nullis in rerum natura causis €praepositis, cur ab eo patrem interfici necesse esset, €nec quicquam eius modi. Quocirca, si Stoicis, qui €omnia fato fieri dicunt, consentaneum est huius modi €oracla ceteraque, quae a divinatione ducuntur, conpro-€bare, iis autem, qui, quae futura sunt, ea vera esse €ex aeternitate dicunt, non idem dicendum est, vide, €ne non eadem sit illorum causa et Stoicorum; hi enim €urguentur angustius, illorum ratio soluta ac libera est. Quodsi concedatur nihil posse evenire nisi causa €antecedente, quid proficiatur, si ea causa non ex ae-€ternis causis apta dicatur? Causa autem ea est, quae €id efficit, cuius est causa, ut vulnus mortis, cruditas €morbi, ignis ardoris. Itaque non sic causa intellegi €debet, ut, quod cuique antecedat, id ei causa sit, sed €quod cuique efficienter antecedat, nec, quod in campum €descenderim, id fuisse causae, cur pila luderem, nec €Hecubam causam interitus fuisse Troianis, quod Ale-€xandrum genuerit, nec Tyndareum Agamemnoni, quod €Clytaemnestram. Hoc enim modo viator quoque bene €vestitus causa grassatori fuisse dicetur, cur ab eo spoliaretur. Ex hoc genere illud est Ennii: €@@@@Utina/m ne in nemore Pe/lio secu/ribus €@@@@Caesae a/ccidissent a/biegnae ad terra/m trabes! €Licuit vel altius: 'Utinam ne in Pelio nata ulla um-€quam esset arbor!' etiam supra: 'Utinam ne esset @1 €mons ullus Pelius!' similiterque superiora repetentem €regredi infinite licet. €@@@@Neve i/nde navis i/nchoandi exo/rdium €@@@@Coepi/sset. €Quorsum haec praeterita? Quia sequitur illud: €@@@@Nam nu/mquam era errans me/a domo ecferre/t pedem, €@@@@Mede/a, animo aegra, amo/re saevo sau/cia, þ´·´ÿï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿ˜£ˆ%non ut eae res causam adferrent amoris. @@Interesse autem aiunt, utrum eius modi quid sit, €sine quo effici aliquid non possit, an eius modi, cum €quo effici aliquid necesse sit. Nulla igitur earum est €causa, quoniam nulla eam rem sua vi efficit, cuius €causa dicitur; nec id, sine quo quippiam non fit, causa €est, sed id, quod cum accessit, id, cuius est causa, €efficit necessario. Nondum enim ulcerato serpentis €morsu Philocteta quae causa in rerum natura conti-€nebatur, fore ut is in insula Lemno linqueretur? post autem causa fuit propior et cum exitu iunctior. Ratio €igitur eventus aperit causam. Sed ex aeternitate vera €fuit haec enuntiatio: 'Relinquetur in insula Philocte-€tes', nec hoc ex vero in falsum poterat convertere. €Necesse est enim in rebus contrariis duabus (contra-€ria autem hoc loco ea dico, quorum alterum ait €quid, alterum negat), ex iis igitur necesse est invito €Epicuro alterum verum esse, alterum falsum, ut €'Sauciabitur Philocteta' omnibus ante saeculis verum €fuit, 'Non sauciabitur' falsum; nisi forte volumus €Epicureorum opinionem sequi, qui tales enuntiatio-€nes nec veras nec falsas esse dicunt aut, cum id €pudet, illud tamen dicunt, quod est inpudentius, ve-€ras esse ex contrariis diiunctiones, sed, quae in his enuntiata essent, eorum neutrum esse verum. O ad-€mirabilem licentiam et miserabilem inscientiam disse-€rendi! Si enim aliquid in eloquendo nec verum nec €falsum est, certe id verum non est; quod autem ve-€rum non est, qui potest non falsum esse? aut, quod @1 €falsum non est, qui potest non verum esse? tenebitur €[2igitur]2 id, quod a Chrysippo defenditur, omnem enun-€tiationem aut veram aut falsam esse; ratio ipsa coget €et ex aeternitate quaedam esse vera, et ea non esse €nexa causis aeternis et a fati necessitate esse libera. @@Ac mihi quidem videtur, cum duae sententiae fuis-€sent veterum philosophorum, una eorum, qui cense-€rent omnia ita fato fieri, ut id fatum vim necessitatis €adferret, in qua sententia Democritus, Heraclitus, Em-€pedocles, Aristoteles fuit, altera eorum, quibus vide-€rentur sine ullo fato esse animorum motus voluntarii, €Chrysippus tamquam arbiter honorarius medium fe-€rire voluisse, sed adplicat se ad eos potius, qui ne-€cessitate motus animorum liberatos volunt; dum au-€tem verbis utitur suis, delabitur in eas difficultates, ut necessitatem fati confirmet invitus. Atque hoc, si €placet, quale sit videamus in adsensionibus, quas prima €oratione tractavi. Eas enim veteres illi, quibus omnia €fato fieri videbantur, vi effici et necessitate dicebant. €Qui autem ab iis dissentiebant, fato adsensiones libe-€rabant negabantque fato adsensionibus adhibito neces-€sitatem ab his posse removeri, iique ita disserebant: €'Si omnia fato fiunt, omnia fiunt causa ante-€cedente, et, si adpetitus, illa etiam, quae ad-€petitum sequuntur, ergo etiam adsensiones; at, €si causa adpetitus non est sita in nobis, ne ipse €quidem adpetitus est in nostra potestate; quod €si ita est, ne illa quidem, quae adpetitu effi-€ciuntur, sunt sita in nobis; non sunt igitur €neque adsensiones neque actiones in nostra €potestate. Ex quo efficitur, ut nec laudatio-€nes iustae sint nec vituperationes nec honores €nec supplicia'. Quod cum vitiosum sit, probabiliter €concludi putant non omnia fato fieri, quaecumque fiant. @@Chrysippus autem cum et necessitatem inprobaret €et nihil vellet sine praepositis causis evenire, causa-€rum genera distinguit, ut et necessitatem effugiat et @1 €retineat fatum. 'Causarum enim', inquit, 'aliae €sunt perfectae et principales, aliae adiuvantes €et proximae. Quam ob rem, cum dicimus omnia €fato fieri causis antecedentibus, non hoc in-€tellegi volumus: causis perfectis et principa-€libus, sed causis adiuvantibus [antecedentibus] €et proximis'. Itaque illi rationi, quam paulo ante €conclusi, sic occurrit: si omnia fato fiant, sequi illud €quidem, ut omnia causis fiant antepositis, verum non €principalibus causis et perfectis, sed adiuvantibus et €proximis. Quae si ipsae non sunt in nostra potestate, €non sequitur, ut ne adpetitus quidem sit in nostra €potestate. At hoc sequeretur, si omnia perfectis et €principalibus causis fieri diceremus, ut, cum eae cau-€sae non essent in nostra potestate, ne ille quidem esset in nostra potestate. Quam ob rem, qui ita fa-€tum introducunt, ut necessitatem adiungant, in eos €valebit illa conclusio; qui autem causas antecedentis €non dicent perfectas neque principalis, in eos nihil €valebit. Quod enim dicantur adsensiones fieri causis €antepositis, id quale sit, facile a se explicari putat. €Nam quamquam adsensio non possit fieri nisi com-€mota viso, tamen, cum id visum proximam causam €habeat, non principalem, hanc habet rationem, ut €Chrysippus vult, quam dudum diximus, non ut illa €quidem fieri possit nulla vi extrinsecus excitata €(necesse est enim adsensionem viso commoveri), €sed revertitur ad cylindrum et ad turbinem suum, €quae moveri incipere nisi pulsa non possunt. Id €autem cum accidit, suapte natura, quod superest, et cylindrum volvi et versari turbinem putat. 'Ut €igitur', inquit, 'qui protrusit cylindrum, de-€dit ei principium motionis, volubilitatem au-€tem non dedit, sic visum obiectum inprimet €illud quidem et quasi signabit in animo suam €speciem, sed adsensio nostra erit in potestate, €eaque, quem ad modum in cylindro dictum @1 €est, extrinsecus pulsa, quod reliquum est, €suapte vi et natura movebitur. Quodsi aliqua €res efficeretur sine causa antecedente, falsum €esset omnia fato fieri; sin omnibus, quaecum-€que fiunt, veri simile est causam antecedere, €quid adferri poterit, cur non omnia fato fieri €fatendum sit? modo intellegatur, quae sit cau-sarum distinctio ac dissimilitudo.' Haec cum €ita sint a Chrysippo explicata, si illi, qui negant ad-€sensiones fato fieri, %fateantur tamen eas non sine €viso antecedente fieri, alia ratio est; sed, si concedunt €anteire visa, nec tamen fato fieri adsensiones, quod €proxima illa et continens causa non moveat adsen-€sionem, vide, ne idem dicant. Neque enim Chrysip-€pus, concedens adsensionis proximam et continentem €causam esse in viso positam, [neque] eam causam €esse ad adsentiendum necessariam concedet, ut, si €omnia fato fiant, omnia causis fiant antecedentibus €et necessariis; itemque illi, qui ab hoc dissentiunt €confitentes non fieri adsensiones sine praecursione vi-€sorum, dicent, si omnia fato fierent eius modi, ut €nihil fieret nisi praegressione causae, confitendum esse €fato fieri omnia; ex quo facile intellectu est, quoniam €utrique patefacta atque explicata sententia sua ad €eundem exitum veniant, verbis eos, non re dissidere. Omninoque cum haec sit distinctio, ut quibusdam in €rebus vere dici possit, cum hae causae antegressae €sint, non esse in nostra potestate, quin illa eveniant, €quorum causae fuerint, quibusdam autem in rebus €causis antegressis in nostra tamen esse potestate, ut €illud aliter eveniat, hanc distinctionem utrique ad-€probant, sed alteri censent, quibus in rebus, cum cau-€sae antecesserint, non sit in nostra potestate, ut aliter €illa eveniant, eas fato fieri; quae autem in nostra €potestate sint, ab iis fatum abesse . . . . @@Hoc modo hanc causam disceptari oportet, non €ab atomis errantibus et de via declinantibus petere @1 €praesidium. 'Declinat', inquit, 'atomus'. Primum €cur? aliam enim quandam vim motus habebant a De-€mocrito inpulsionis, quam plagam ille appellat, a te, €Epicure, gravitatis et ponderis. Quae ergo nova causa €in natura est, quae declinet atomum? aut num sor-€tiuntur inter se, quae declinet, quae non? aut cur €minimo declinent intervallo, maiore non? aut cur de-€clinent uno minimo, non declinent duobus aut tribus? Optare hoc quidem est, non disputare. Nam neque €extrinsecus inpulsam atomum loco moveri et declinare €dicis, neque in illo inani, per quod feratur atomus, €quicquam fuisse causae, cur ea non e regione ferre-€tur, nec in ipsa atomo mutationis aliquid factum est, €quam ob rem naturalem motum sui ponderis non te-€neret. Ita cum attulisset nullam causam, quae istam €declinationem efficeret, tamen aliquid sibi dicere vi-€detur, cum id dicat, quod omnium mentes aspernentur þ´·´ÿï°µ´ÿï‚ÆáôÿïƒÃéãÿ˜°ac respuant. Nec vero quisquam magis confirmare €mihi videtur non modo fatum, verum etiam necessi-€tatem et vim omnium rerum sustulisseque motus animi €voluntarios, quam hic, qui aliter obsistere fato fate-€tur se non potuisse, nisi ad has commenticias decli-€nationes confugisset. Nam, ut essent atomi, quas qui-€dem esse mihi probari nullo modo potest, tamen €declinationes istae numquam explicarentur. Nam si €atomis, ut gravitate ferantur, tributum est necessitate €naturae, quod omne pondus nulla re inpediente mo-€veatur et feratur necesse est, illud quoque necesse est, €declinare, quibusdam atomis vel, si volunt, omnibus €naturaliter . . . . @1 Ÿæòÿôÿ@@@@{1FRAGMENTA}1 Ÿæò±ÿïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ·®²®±µÿChrysippus aestuans laboransque, quonam [2pacto]2 €explicet et fato omnia fieri, et esse aliquid in nobis, €intricatur hoc modo. ïãÓåòö® ¦³Á®¦ ³®³·¶ÿáúFatum est conexio rerum per aeternitatem se invicem tenens, €quae suo ordine et lege variatur, ita tamen, ut ipsa varietas €habeat aeternitatem. ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ µ®¸ÿâúTales sunt hominum mentes, quali pater ipse €Iuppiter auctiferas lustravit lumine terras. ŸæòµÿïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ³®±¶®³ óñ®ÿãúNam cum esset apud se ad Lavernium Scipio €unaque Pontius, adlatus est forte Scipioni acupenser, €qui admodum raro capitur, sed est piscis, ut ferunt, €in primis nobilis. Cum autem Scipio unum et alterum €ex iis, qui eum salutatum venerant, invitavisset plures-€que etiam invitaturus videretur, in aurem Pontius: €'Scipio', inquit, 'vide, quid agas; acupenser iste €paucorum hominum est.' @1 ï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1DE OFFICIIS €@@@@LIBRI TRES}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Quamquam te, Marce fili, annum iam audientem €Cratippum idque Athenis abundare oportet praecep-€tis institutisque philosophiae propter summam et doc-€toris auctoritatem et urbis, quorum alter te scientia €augere potest, altera exemplis, tamen, ut ipse ad meam €utilitatem semper cum Graecis Latina coniunxi neque €id in philosophia solum, sed etiam in dicendi exercita-€tione feci, idem tibi censeo faciendum, ut par sis in €utriusque orationis facultate. Quam quidem ad rem €nos, ut videmur, magnum attulimus adiumentum ho-€minibus nostris, ut non modo Graecarum litterarum €rudes, sed etiam docti aliquantum se arbitrentur adep-tos et ad discendum et ad iudicandum. Quam ob rem €disces tu quidem a principe huius aetatis philosopho-€rum et disces quam diu voles; tam diu autem velle €debebis, quoad te quantum proficias non paenitebit. €Sed tamen nostra legens non multum a Peripateticis @1 €dissidentia, quoniam utrique Socratici et Platonici vo-€lumus esse, de rebus ipsis utere tuo iudicio_nihil €enim impedio_orationem autem Latinam efficies €profecto legendis nostris pleniorem. Nec vero hoc €arroganter dictum existimari velim. Nam philoso-€phandi scientiam concedens multis, quod est oratoris €proprium, apte, distincte, ornate dicere, quoniam in €eo studio aetatem consumpsi, si id mihi assumo, vi-deor id meo iure quodam modo vindicare. Quam ob €rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non solum €orationes meas, sed hos etiam de philosophia libros, €qui iam illis fere se aequarunt, studiose legas,_vis €enim maior in illis dicendi,_sed hoc quoque colen-€dum est aequabile et temperatum orationis genus. Et €id quidem nemini video Graecorum adhuc contigisse, €ut idem utroque in genere laboraret sequereturque et €illud forense dicendi et hoc quietum disputandi genus, €nisi forte Demetrius Phalereus in hoc numero haberi €potest, disputator subtilis, orator parum vehemens, €dulcis tamen, ut Theophrasti discipulum possis agno-€scere. Nos autem quantum in utroque profecerimus, €aliorum sit iudicium, utrumque certe secuti sumus. Equidem et Platonem existimo si genus forense di-€cendi tractare voluisset, gravissime et copiosissime €potuisse dicere et Demosthenem si illa, quae a Pla-€tone didicerat, tenuisset et pronuntiare voluisset, or-€nate splendideque facere potuisse; eodemque modo €de Aristotele et Isocrate iudico, quorum uterque suo €studio delectatus contempsit alterum. Sed cum sta-€tuissem scribere ad te aliquid hoc tempore, multa €posthac, ab eo ordiri maxime volui, quod et aetati @1 €tuae esset aptissimum et auctoritati meae. Nam cum €multa sint in philosophia et gravia et utilia accurate €copioseque a philosophis disputata, latissime patere €videntur ea quae de officiis tradita ab illis et prae-€cepta sunt. Nulla enim vitae pars neque publicis ne-€que privatis neque forensibus neque domesticis in re-€bus, neque si tecum agas quid, neque si cum altero €contrahas, vacare officio potest in eoque et colendo €sita vitae est honestas omnis et neglegendo turpitudo. Atque haec quidem quaestio communis est omnium €philosophorum. Quis est enim, qui nullis officii prae-€ceptis tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt €non nullae disciplinae, quae propositis bonorum et ma-€lorum finibus officium omne pervertant. Nam qui sum-€mum bonum sic instituit, ut nihil habeat cum virtute €coniunctum, idque suis commodis, non honestate me-€titur, hic, si sibi ipse consentiat et non interdum natu-€rae bonitate vincatur, neque amicitiam colere possit nec €iustitiam nec liberalitatem; fortis vero dolorem sum-€mum malum iudicans aut temperans voluptatem sum-€mum bonum statuens esse certe nullo modo potest. Quae quamquam ita sint in promptu, ut res disputa-€tione non egeat, tamen sunt a nobis alio loco disputata. €Hae disciplinae igitur si sibi consentaneae velint esse, €de officio nihil queant dicere, neque ulla officii prae-€cepta firma, stabilia, coniuncta naturae tradi possunt, @1 €nisi aut ab iis, qui solam, aut ab iis, qui maxime €honestatem propter se dicant expetendam. Ita propria €est ea praeceptio Stoicorum, Academicorum, Peripa-€teticorum, quoniam Aristonis, Pyrrhonis, Erilli iam €pridem explosa sententia est, qui tamen haberent ius €suum disputandi de officio, si rerum aliquem dilec-€tum reliquissent, ut ad officii inventionem aditus esset. €Sequimur igitur hoc quidem tempore et hac in quae-€stione potissimum Stoicos, non ut interpretes, sed, ut €solemus, e fontibus eorum iudicio arbitrioque nostro €quantum quoque modo videbitur, hauriemus. @@Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio €futura est, ante definire, quid sit officium, quod a €Panaetio praetermissum esse miror. Omnis enim, quae €a ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet a de-€finitione proficisci, ut intellegatur, quid sit id de quo €disputetur. €@@Omnis de officio duplex est quaestio. Unum genus €est, quod pertinet ad finem bonorum, alterum, quod €positum est in praeceptis, quibus in omnes partes usus €vitae conformari possit. Superioris generis huiusmodi €sunt exempla, omniane officia perfecta sint, num quod €officium aliud alio maius sit et quae sunt generis €eiusdem. @1 €@@Quorum autem officiorum praecepta traduntur, ea €quamquam pertinent ad finem bonorum, tamen minus €id apparet, quia magis ad institutionem vitae com-€munis spectare videntur; de quibus est nobis his li-€bris explicandum. @@Atque etiam alia divisio est officii. Nam et medium €quoddam officium dicitur et perfectum. Perfectum of-€ficium rectum, opinor, vocemus, quoniam Graeci $KAT-€$O/RQWMA&, hoc autem commune officium vocant. Atque €ea sic definiunt, ut rectum quod sit, id officium per-€fectum esse definiant; medium autem officium id esse €dicunt, quod cur factum sit, ratio probabilis reddi pos-sit. Triplex igitur est, ut Panaetio videtur, consilii €capiendi deliberatio. Nam aut honestumne factu sit €an turpe dubitant id, quod in deliberationem cadit; €in quo considerando saepe animi in contrarias senten-€tias distrahuntur. Tum autem aut anquirunt aut con-€sultant ad vitae commoditatem iucunditatemque, ad €facultates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, €quibus et se possint iuvare et suos, conducat id necne, €de quo deliberant; quae deliberatio omnis in rationem €utilitatis cadit. Tertium dubitandi genus est, cum pu-€gnare videtur cum honesto id, quod videtur esse utile. €Cum enim utilitas ad se rapere, honestas contra revo-€care ad se videtur, fit ut distrahatur in deliberando animus afferatque ancipitem curam cogitandi. Hac di- @1 þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜Š‚visione, cum praeterire aliquid maximum vitium in €dividendo sit, duo praetermissa sunt. Nec enim solum, €utrum honestum an turpe sit, deliberari solet, sed €etiam duobus propositis honestis utrum honestius, €itemque duobus propositis utilibus utrum utilius. Ita €quam ille triplicem putavit esse rationem in quinque €partes distribui debere reperitur. Primum igitur est €de honesto, sed dupliciter, tum pari ratione de utili, post de comparatione eorum disserendum. Principio €generi animantium omni est a natura tributum, ut se, €vitam corpusque tueatur, declinet ea, quae nocitura €videantur, omniaque, quae sint ad vivendum neces-€saria anquirat et paret, ut pastum, ut latibula, ut alia €generis eiusdem. €@@Commune autem animantium omnium est coniunc-€tionis appetitus procreandi causa et cura quaedam €eorum, quae procreata sint. Sed inter hominem et be-€luam hoc maxime interest, quod haec tantum, quan-€tum sensu movetur, ad id solum, quod adest quodque €praesens est se accommodat, paulum admodum sen-€tiens praeteritum aut futurum. Homo autem, quod ra-€tionis est particeps, per quam consequentia cernit, €causas rerum videt earumque praegressus et quasi @1 €antecessiones non ignorat, similitudines comparat re-€busque praesentibus adiungit atque adnectit futuras, €facile totius vitae cursum videt ad eamque degendam praeparat res necessarias. Eademque natura vi ra-€tionis hominem conciliat homini et ad orationis et €ad vitae societatem ingeneratque inprimis praecipuum €quendam amorem in eos, qui procreati sunt impel-€litque, ut hominum coetus et celebrationes et esse et €a se obiri velit ob easque causas studeat parare ea, €quae suppeditent ad cultum et ad victum, nec sibi €soli, sed coniugi, liberis, ceterisque quos caros habeat €tuerique debeat, quae cura exsuscitat etiam animos et maiores ad rem gerendam facit. Inprimisque hominis €est propria veri inquisitio atque investigatio. Itaque €cum sumus necessariis negotiis curisque vacui, tum €avemus aliquid videre, audire, addiscere cognitionem-€que rerum aut occultarum aut admirabilium ad beate €vivendum necessariam ducimus. Ex quo intellegitur, €quod verum, simplex sincerumque sit, id esse naturae €hominis aptissimum. Huic veri videndi cupiditati ad-€iuncta est appetitio quaedam principatus, ut nemini €parere animus bene informatus a natura velit nisi €praecipienti aut docenti aut utilitatis causa iuste et €legitime imperanti; ex quo magnitudo animi existit @1 humanarumque rerum contemptio. Nec vero illa par-€va vis naturae est rationisque, quod unum hoc animal €sentit, quid sit ordo, quid sit quod deceat, in factis €dictisque qui modus. Itaque eorum ipsorum, quae €aspectu sentiuntur, nullum aliud animal pulchritudi-€nem, venustatem, convenientiam partium sentit; quam €similitudinem natura ratioque ab oculis ad animum €transferens multo etiam magis pulchritudinem, con-€stantiam, ordinem in consiliis factisque conservandam €putat cavetque ne quid indecore effeminateve faciat, €tum in omnibus et opinionibus et factis ne quid libi-€dinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex rebus con-€flatur et efficitur id, quod quaerimus, honestum, quod €etiamsi nobilitatum non sit, tamen honestum sit, quod-€que vere dicimus, etiamsi a nullo laudetur, natura esse €laudabile. @@Formam quidem ipsam, Marce fili, et tamquam fa-€ciem honesti vides, 'quae si oculis cerneretur, mira-€biles amores ut ait Plato, excitaret sapientiae'. Sed €omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur €ex aliqua. Aut enim in perspicientia veri sollertiaque €versatur aut in hominum societate tuenda tribuen-€doque suum cuique et rerum contractarum fide aut €in animi excelsi atque invicti magnitudine ac robore €aut in omnium, quae fiunt quaeque dicuntur ordine et €modo, in quo inest modestia et temperantia. Quae €quattuor quamquam inter se colligata atque implicata @1 €sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera na-€scuntur, velut ex ea parte, quae prima descripta est, in €qua sapientiam et prudentiam ponimus, inest inda-€gatio atque inventio veri, eiusque virtutis hoc munus est proprium. Ut enim quisque maxime perspicit, quid €in re quaque verissimum sit quique acutissime et ce-€lerrime potest et videre et explicare rationem, is pru-€dentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quo-€circa huic quasi materia, quam tractet et in qua verse-tur, subiecta est veritas. Reliquis autem tribus virtuti-€bus necessitates propositae sunt ad eas res parandas €tuendasque, quibus actio vitae continetur, ut et so-€cietas hominum coniunctioque servetur et animi ex-€cellentia magnitudoque cum in augendis opibus utili-€tatibusque et sibi et suis comparandis, tum multo €magis in his ipsis despiciendis eluceat. Ordo autem €et constantia et moderatio et ea, quae sunt his similia, €versantur in eo genere ad quod est adhibenda actio €quaedam, non solum mentis agitatio. Is enim rebus, €quae tractantur in vita, modum quendam et ordinem €adhibentes, honestatem et decus conservabimus. @@Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam €vimque divisimus, primus ille, qui in veri cognitione €consistit, maxime naturam attingit humanam. Omnes €enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae €cupiditatem, in qua excellere pulchrum putamus, labi €autem, errare, nescire, decipi et malum et turpe dici- @1 €mus. In hoc genere et naturali et honesto duo vitia €vitanda sunt, unum, ne incognita pro cognitis habea-€mus hisque temere assentiamur, quod vitium effugere €qui volet_omnes autem velle debent_adhibebit ad considerandas res et tempus et diligentiam. Alte-€rum est vitium, quod quidam nimis magnum studium €multamque operam in res obscuras atque difficiles €conferunt easdemque non necessarias. Quibus vitiis €declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis €operae curaeque ponetur, id iure laudabitur, ut in €astrologia C. Sulpicium audimus, in geometria Sex. €Pompeium ipsi cognovimus, multos in dialecticis, plu-€res in iure civili, quae omnes artes in veri investiga-€tione versantur, cuius studio a rebus gerendis abduci €contra officium est. Virtutis enim laus omnis in ac-€tione consistit, a qua tamen fit intermissio saepe mul-€tique dantur ad studia reditus; tum agitatio mentis, €quae numquam adquiescit, potest nos in studiis cogi-€tationis etiam sine opera nostra continere. Omnis €autem cogitatio motusque animi aut in consiliis ca-€piendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene bea-€teque vivendum aut in studiis scientiae cognitionisque €versabitur. Ac de primo quidem officii fonte diximus. @@De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, €qua societas hominum inter ipsos et vitae quasi com- @1 €munitas continetur; cuius partes duae: iustitia, in qua €virtutis splendor est maximus, ex qua viri boni nomi-€nantur, et huic coniuncta beneficentia, quam eandem €vel benignitatem vel liberalitatem appellari licet. Sed €iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat, nisi €lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro commu-nibus utatur, privatis ut suis. Sunt autem privata nulla €natura, sed aut vetere occupatione, ut qui quondam in €vacua venerunt, aut victoria, ut qui bello potiti sunt, €aut lege, pactione, condicione, sorte; ex quo fit, ut €ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus Tuscu-€lanorum; similisque est privatarum possessionum di-€scriptio. Ex quo, quia suum cuiusque fit eorum, quae €natura fuerant communia, quod cuique optigit, id €quisque teneat; e quo si quis [2quaevis]2 sibi appetet, violabit ius humanae societatis. Sed quoniam, ut prae-€clare scriptum est a Platone, non nobis solum nati €sumus ortusque nostri partem patria vindicat, partem €amici, atque, ut placet Stoicis, quae in terris gignan-€tur, ad usum hominum omnia creari, homines autem €hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis €alii prodesse possent, in hoc naturam debemus ducem @1 €sequi, communes utilitates in medium adferre, mu-€tatione officiorum, dando accipiendo, tum artibus, €tum opera, tum facultatibus devincire hominum inter homines societatem. Fundamentum autem est iusti-€tiae fides, id est dictorum conventorumque constantia €et veritas. Ex quo, quamquam hoc videbitur fortasse þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜—„cuipiam durius, tamen audeamus imitari Stoicos, qui €studiose exquirunt, unde verba sint ducta, credamus-€que, quia fiat, quod dictum est appellatam fidem. €@@Sed iniustitiae genera duo sunt, unum eorum, qui €inferunt, alterum eorum, qui ab is, quibus infertur, si €possunt, non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste €impetum in quempiam facit aut ira aut aliqua €perturbatione incitatus, is quasi manus afferre vide-€tur socio; qui autem non defendit nec obsistit, si €potest, iniuriae, tam est in vitio, quam si parentes aut amicos aut patriam deserat. Atque illae quidem €iniuriae, quae nocendi causa de industria inferuntur, €saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere alteri €cogitat, timet, ne, nisi id fecerit, ipse aliquo afficiatur €incommodo. Maximam autem partem ad iniuriam fa-€ciendam aggrediuntur, ut adipiscantur ea, quae con-cupiverunt; in quo vitio latissime patet avaritia. Ex-€petuntur autem divitiae cum ad usus vitae necessarios, €tum ad perfruendas voluptates. In quibus autem ma-€ior est animus, in is pecuniae cupiditas spectat ad @1 €opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M. Cras-€sus negabat ullam satis magnam pecuniam esse ei, €qui in re publica princeps vellet esse, cuius fructibus €exercitum alere non posset. Delectant etiam magnifici €apparatus vitaeque cultus cum elegantia et copia, €quibus rebus effectum est, ut infinita pecuniae cupidi-€tas esset. Nec vero rei familiaris amplificatio nemini €nocens vituperanda est, sed fugienda semper iniuria est. Maxime autem adducuntur plerique, ut eos iusti-€tiae capiat oblivio, cum in imperiorum, honorum, glo-€riae cupiditatem inciderunt. Quod enim est apud En-€nium 'nulla sancta societas nec fides regni est', id €latius patet. Nam quidquid eiusmodi est, in quo non €possint plures excellere, in eo fit plerumque tanta con-€tentio, ut difficillimum sit servare sanctam societatem. €Declaravit id modo temeritas C. Caesaris, qui omnia €iura divina et humana pervertit propter eum, quem €sibi ipse opinionis errore finxerat principatum. Est €autem in hoc genere molestum, quod in maximis ani-€mis splendidissimisque ingeniis plerumque existunt €honoris, imperii, potentiae, gloriae cupiditates. Quo €magis cavendum est, ne quid in eo genere peccetur. Sed in omni iniustitia permultum interest, utrum per-€turbatione aliqua animi, quae plerumque brevis est et €ad tempus, an consulto et cogitata fiat iniuria. Le-€viora enim sunt ea, quae repentino aliquo motu acci-€dunt, quam ea, quae meditata et praeparata inferun-€tur. Ac de inferenda quidem iniuria satis dictum est. @@Praetermittendae autem defensionis deserendique €officii plures solent esse causae. Nam aut inimicitias @1 €aut laborem aut sumptus suscipere nolunt aut etiam €neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibus-€dam occupationibusve sic impediuntur, ut eos, quos €tutari debeant, desertos esse patiantur. Itaque viden-€dum est, ne non satis sit id, quod apud Platonem est €in philosophos dictum, quod in veri investigatione €versentur quodque ea, quae plerique vehementer ex-€petant, de quibus inter se digladiari soleant, contem-€nant et pro nihilo putent, propterea iustos esse. Nam €alterum [iustitiae genus] assequuntur, in inferenda ne €cui noceant iniuria, in alterum incidunt, discendi enim €studio impediti, quos tueri debent, deserunt. Itaque €eos ne ad rem publicam quidem accessuros putant €nisi coactos. Aequius autem erat id voluntate fieri; €nam hoc ipsum ita iustum est, quod recte fit, si est voluntarium. Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris €tuendae aut odio quodam hominum suum se negotium €agere dicant nec facere cuiquam videantur iniuriam. €Qui altero genere iniustitiae vacant, in alterum incur-€runt; deserunt enim vitae societatem, quia nihil con-€ferunt in eam studii, nihil operae, nihil facultatum. @1 @@Quando igitur duobus generibus iniustitiae proposi-€tis adiunximus causas utriusque generis easque res €ante constituimus, quibus iustitia contineretur, facile €quod cuiusque temporis officium sit poterimus, nisi €nosmet ipsos valde amabimus, iudicare. Est enim dif-€ficilis cura rerum alienarum. Quamquam Terentianus €ille Chremes 'humani nihil a se alienum putat'; sed €tamen, quia magis ea percipimus atque sentimus, quae €nobis ipsis aut prospera aut adversa eveniunt, quam €illa, quae ceteris, quae quasi longo intervallo inter-€iecto videmus, aliter de illis ac de nobis iudicamus. €Quocirca bene praecipiunt, qui vetant quicquam agere, €quod dubites aequum sit an iniquum. Aequitas lucet €ipsa per se, dubitatio cogitationem significat iniuriae. @@Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae maxime €videntur digna esse iusto homine, eoque quem virum €bonum dicimus, commutantur fiuntque contraria, ut €reddere depositum, [17etiamne furioso?]17 facere promis-€sum quaeque pertinent ad veritatem et ad fidem; ea €migrare interdum et non servare fit iustum. Referri €enim decet ad ea, quae posui principio fundamenta €iustitiae, primum ut ne cui noceatur, deinde ut com-€muni utilitati serviatur. Ea cum tempore commutan-€tur, commutatur officium et non semper est idem. Potest enim accidere promissum aliquod et conven- @1 €tum, ut id effici sit inutile vel ei, cui promissum sit, €vel ei, qui promiserit. Nam si, ut in fabulis est, Nep-€tunus, quod Theseo promiserat, non fecisset, Theseus €Hippolyto filio non esset orbatus. Ex tribus enim op-€tatis, ut scribitur, hoc erat tertium, quod de Hippolyti €interitu iratus optavit; quo impetrato in maximos luc-€tus incidit. Nec promissa igitur servanda sunt ea, €quae sint is, quibus promiseris inutilia, nec si plus tibi €ea noceant, quam illi prosint [cui promiseris] contra €officium est, maius anteponi minori, ut si constitueris, €cuipiam te advocatum in rem praesentem esse ven-€turum atque interim graviter aegrotare filius coeperit, €non sit contra officium non facere, quod dixeris, ma-€gisque ille, cui promissum sit, ab officio discedat, si €se destitutum queratur. Iam illis promissis standum €non esse quis non videt, quae coactus quis metu, quae €deceptus dolo promiserit? quae quidem pleraque iure praetorio liberantur, nonnulla legibus. Existunt etiam €saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida sed €malitiosa iuris interpretatione. Ex quo illud 'summum €ius summa iniuria' factum est iam tritum sermone €proverbium. Quo in genere etiam in re publica multa €peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum @1 €hoste indutiae factae, noctu populabatur agros, quod €dierum essent pactae, non noctium indutiae. Ne noster €quidem probandus, si verum est Q. Fabium Labeonem €seu quem alium_nihil enim habeo praeter auditum €_arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a se-€natu datum, cum ad locum venisset, cum utrisque se-€paratim locutum, ne cupide quid agerent, ne adpeten-€ter, atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum €utrique fecissent, aliquantum agri in medio relictum €est. Itaque illorum finis sic, ut ipsi dixerant, termina-€vit; in medio relictum quod erat, populo Romano ad-€iudicavit. Decipere hoc quidem est, non iudicare. Quo-€circa in omni est re fugienda talis sollertia. @@Sunt autem quaedam officia etiam adversus eos €servanda, a quibus iniuriam acceperis. Est enim ulci-€scendi et puniendi modus; atque haud scio an satis sit €eum, qui lacessierit iniuriae suae paenitere, ut et ipse €ne quid tale posthac et ceteri sint ad iniuriam tar-€diores. Atque in re publica maxime conservanda sunt €iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi, unum €per disceptationem, alterum per vim, cumque illud €proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad posterius, si uti non licet superiore. Quare sus-€cipienda quidem bella sunt ob eam causam, ut sine €iniuria in pace vivatur, parta autem victoria conser-€vandi i, qui non crudeles in bello, non inmanes fue-€runt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos, @1 €Sabinos, Hernicos in civitatem etiam acceperunt, at €Karthaginem et Numantiam funditus sustulerunt; nol-€lem Corinthum, sed credo aliquid secutos, oportuni-€tatem loci maxime, ne posset aliquando ad bellum €faciendum locus ipse adhortari. Mea quidem senten-€tia paci, quae nihil habitura sit insidiarum, semper est þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜£ˆŒconsulendum. In quo si mihi esset obtemperatum, si €non optimam, at aliquam rem publicam, quae nunc €nulla est, haberemus. Et cum iis, quos vi deviceris €consulendum est, tum ii, qui armis positis ad impera-€torum fidem confugient, quamvis murum aries per-€cusserit, recipiendi. In quo tantopere apud nostros €iustitia culta est, ut ii, qui civitates aut nationes devic-€tas bello in fidem recepissent, earum patroni essent more maiorum. Ac belli quidem aequitas sanctissime €fetiali populi Romani iure perscripta est. Ex quo in-€tellegi potest nullum bellum esse iustum, nisi quod €aut rebus repetitis geratur aut denuntiatum ante sit et €indictum. [17Popilius imperator tenebat provinciam, in €cuius exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem €Popilio videretur unam dimittere legionem, Catonis €quoque filium, qui in eadem legione militabat, dimisit. €Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato €ad Popilium scripsit, ut, si eum patitur in exercitu €remanere, secundo eum obliget militiae sacramento, €quia priore amisso iure cum hostibus pugnare non po-€terat.]17 Adeo summa erat observatio in bello movendo. [17Marci quidem Catonis senis est epistula ad Marcum @1 €filium, in qua scribit se audisse eum missum factum €esse a consule cum in Macedonia bello Persico miles €esset. Monet igitur ut caveat, ne proelium ineat; negat €enim ius esse, qui miles non sit cum hoste pugnare.]17 €Equidem etiam illud animadverto, quod, qui proprio €nomine perduellis esset, is hostis vocaretur, lenitate €verbi rei tristitiam mitigatam. Hostis enim apud ma-€iores nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum di-€cimus. Indicant duodecim tabulae: &7aut status dies €&7cum hoste&, itemque &7adversus hostem aeterna aucto-€&7ritas&. Quid ad hanc mansuetudinem addi potest, eum, €quicum bellum geras, tam molli nomine appellare? €Quamquam id nomen durius effecit iam vetustas; a €peregrino enim recessit et proprie in eo, qui arma contra ferret, remansit. Cum vero de imperio decertatur €belloque quaeritur gloria, causas omnino subesse tamen €oportet easdem, quas dixi paulo ante iustas causas esse €bellorum. Sed ea bella, quibus imperii proposita gloria €est, minus acerbe gerenda sunt. Ut enim cum civi-€liter contendimus [2contendimus]2 aliter si est inimicus, €aliter si competitor_cum altero certamen honoris et €dignitatis est, cum altero capitis et famae_sic cum €Celtiberis, cum Cimbris bellum ut cum inimicis gere-€batur, uter esset, non uter imperaret, cum Latinis, Sa-€binis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio dimicaba-€tur. Poeni foedifragi, crudelis Hannibal, reliqui iustio- @1 €res. Pyrrhi quidem de captivis reddendis illa prae-€clara: €@@@@'Nec mi aurum posco nec mi pretium de-€@@@@@@@deritis, €@@@@Nec cauponantes bellum sed belligeran-€@@@@@@@tes, €@@@@Ferro, non auro, vitam cernamus utrique. €@@@@Vosne velit an me regnare era, quidve fe-€@@@@@@@rat Fors €@@@@Virtute experiamur. Et hoc simul accipe €@@@@@@@dictum: €@@@@Quorum virtutei belli Fortuna pepercit €@@@@Eorundem libertati me parcere certum est. €@@@@Dono ducite doque volentibus cum ma-€@@@@@@@gnis dis.' @@Regalis sane et digna Aeacidarum genere sententia. €@@Atque etiam si quid singuli temporibus adducti ho-€sti promiserunt, est in eo ipso fides conservanda, ut €primo Punico bello Regulus captus a Poenis, cum de €captivis commutandis Romam missus esset iurasset-€que se rediturum, primum, ut venit, captivos redden-€dos in senatu non censuit, deinde, cum retineretur a €propinquis et ab amicis, ad supplicium redire maluit quam fidem hosti datam fallere. [17Secundo autem Pu-€nico bello post Cannensem pugnam quos decem Han- @1 €nibal Romam misit astrictos iure iurando se redituros €esse nisi de redimendis is, qui capti erant, impetras-€sent, eos omnes censores, quoad quisque eorum vi-€xit, quod peierassent in aerariis reliquerunt, nec €minus illum, qui iure iurando fraude culpam inve-€nerat. Cum enim permissu Hannibalis exisset e ca-€stris, rediit paulo post, quod se oblitum nescio quid €diceret; deinde egressus e castris iure iurando se so-€lutum putabat, et erat verbis, re non erat.]17 Semper €autem in fide quid senseris, non quid dixeris, cogitan-€dum est. [17Maximum autem exemplum est iustitiae in €hostem a maioribus nostris constitutum, cum a Pyrrho €perfuga senatui est pollicitus se venenum regi daturum €et eum necaturum. Senatus et C. Fabricius eum Pyrrho €dedit. Ita ne hostis quidem et potentis et bellum ultro €inferentis interitum cum scelere adprobavit.]17 Ac de bellicis quidem officiis satis dictum est. Meminerimus €autem etiam adversus infimos iustitiam esse servan-€dam. Est autem infima condicio et fortuna servorum, €quibus non male praecipiunt, qui ita iubent uti, ut €mercennariis, operam exigendam, iusta praebenda. €Cum autem duobus modis, id est aut vi aut fraude, €fiat iniuria, fraus quasi vulpeculae, vis leonis videtur; €utrumque homine alienissimum, sed fraus odio digna €maiore. Totius autem iniustitiae nulla capitalior quam €eorum, qui tum, cum maxime fallunt, id agunt, ut €viri boni esse videantur. De iustitia satis dictum. @1 @@Deinceps, ut erat propositum, de beneficentia ac de €liberalitate dicatur, qua quidem nihil est naturae ho-€minis accommodatius, sed habet multas cautiones. Vi-€dendum est enim, primum ne obsit benignitas et iis €ipsis, quibus benigne videbitur fieri, et ceteris, deinde €ne maior benignitas sit, quam facultates, tum ut pro €dignitate cuique tribuatur; id enim est iustitiae fun-€damentum, ad quam haec referenda sunt omnia. Nam €et qui gratificantur cuipiam, quod obsit illi, cui pro-€desse velle videantur, non benefici neque liberales, sed €perniciosi assentatores iudicandi sunt, et qui aliis no-€cent, ut in alios liberales sint, in eadem sunt iniustitia, ut si in suam rem aliena convertant. Sunt autem multi €et quidem cupidi splendoris et gloriae, qui eripiunt €aliis, quod aliis largiantur, ique arbitrantur se bene-€ficos in suos amicos visum iri, si locupletent eos qua-€cumque ratione. Id autem tantum abest, officio ut €nihil magis [officio] possit esse contrarium. Viden-€dum est igitur, ut ea liberalitate utamur. quae prosit €amicis, noceat nemini. Quare L. Sullae, C. Caesaris €pecuniarum translatio a iustis dominis ad alienos non €debet liberalis videri; nihil est enim liberale, quod non idem iustum. Alter locus erat cautionis, ne be-€nignitas maior esset quam facultates, quod qui beni-€gniores volunt esse, quam res patitur, primum in eo @1 €peccant, quod iniuriosi sunt in proximos; quas enim €copias his et suppeditari aequius est et relinqui eas €transferunt ad alienos. Inest autem in tali liberalitate €cupiditas plerumque rapiendi et auferendi per iniu-€riam, ut ad largiendum suppetant copiae. Videre €etiam licet plerosque non tam natura liberales quam €quadam gloria ductos, ut benefici videantur facere €multa, quae proficisci ab ostentatione magis quam a €voluntate videantur. Talis autem simulatio vanitati €est coniunctior quam aut liberalitati aut honestati. Tertium est propositum, ut in beneficentia dilectus €esset dignitatis; in quo et mores eius erunt spectandi, €in quem beneficium conferetur, et animus erga nos et €communitas ac societas vitae et ad nostras utilitates €officia ante collata; quae ut concurrant omnia, opta-€bile est; si minus, plures causae maioresque ponderis €plus habebunt. @@Quoniam autem vivitur non cum perfectis homini-€bus planeque sapientibus, sed cum iis, in quibus prae-€clare agitur, si sunt simulacra virtutis, etiam hoc in-€tellegendum puto, neminem omnino esse neglegen-€dum, in quo aliqua significatio virtutis appareat, co-€lendum autem esse ita quemque maxime, ut quisque €maxime virtutibus his lenioribus erit ornatus, mo-€destia, temperantia, hac ipsa, de qua multa iam dicta €sunt, iustitia. Nam fortis animus et magnus in homine €non perfecto nec sapiente ferventior plerumque est, @1 €illae virtutes bonum virum videntur potius attingere. €Atque haec in moribus. @@De benivolentia autem, quam quisque habeat erga €nos, primum illud est in officio, ut ei plurimum tri-€buamus, a quo plurimum diligamur, sed benivolen-€tiam non adulescentulorum more ardore quodam amo-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜¯…ris, sed stabilitate potius et constantia iudicemus. Sin €erunt merita, ut non ineunda, sed referenda sit gratia, €maior quaedam cura adhibenda est; nullum enim of-ficium referenda gratia magis necessarium est. Quod-€si ea, quae utenda acceperis, maiore mensura, si modo €possis, iubet reddere Hesiodus, quidnam beneficio pro-€vocati facere debemus? An imitari agros fertiles, qui €multo plus efferunt, quam acceperunt? Etenim si in €eos, quos speramus nobis profuturos, non dubitamus, €officia conferre, quales in eos esse debemus, qui iam €profuerunt? Nam cum duo genera liberalitatis sint, €unum dandi beneficii, alterum reddendi, demus necne €in nostra potestate est, non reddere viro bono non licet, modo id facere possit sine iniuria. Acceptorum €autem beneficiorum sunt dilectus habendi, nec du-€bium, quin maximo cuique plurimum debeatur. In €quo tamen inprimis, quo quisque animo, studio, beni-€volentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt €multa temeritate quadam sine iudicio, vel morbo in @1 €omnes vel repentino quodam quasi vento impetu €animi incitati; quae beneficia aeque magna non sunt €habenda atque ea, quae iudicio, considerate constan-€terque delata sunt. Sed in collocando beneficio et in €referenda gratia, si cetera paria sunt, hoc maxime of-€ficii est, ut quisque opis indigeat, ita ei potissimum €opitulari; quod contra fit a plerisque; a quo enim plu-€rimum sperant, etiamsi ille iis non eget, tamen ei po-€tissimum inserviunt. @@Optime autem societas hominum coniunctioque ser-€vabitur, si, ut quisque erit coniunctissimus, ita in eum €benignitatis plurimum conferetur. Sed quae naturae €principia sint communitatis et societatis humanae, re-€petendum videtur altius. Est enim primum quod cer-€nitur in universi generis humani societate. Eius autem €vinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, €communicando, disceptando, iudicando conciliat inter €se homines coniungitque naturali quadam societate, €neque ulla re longius absumus a natura ferarum, in €quibus inesse fortitudinem saepe dicimus, ut in equis, €in leonibus, iustitiam, aequitatem, bonitatem non dici-mus; sunt enim rationis et orationis expertes. Ac la-€tissime quidem patens hominibus inter ipsos, omnibus €inter omnes societas haec est. In qua omnium rerum, €quas ad communem hominum usum natura genuit, €est servanda communitas, [17ut quae descripta sunt legi-€bus et iure civili, haec ita teneantur, %ut sit constitu-€tum e quibus ipsis, cetera sic observentur,]17 ut in Grae-€corum proverbio est, amicorum esse communia omnia. @1 €Omnium autem communia hominum videntur ea, quae €sunt generis eius, quod ab Ennio positum in una re €transferri in permultas potest: €@@@@"Homo qui erranti comiter monstrat viam, €@@@@Quasi lumen de suo lumine accendat facit. €@@@@Nihilo minus ipsi lucet, cum illi accenderit." €@@Una ex re satis praecipit, ut quidquid sine detri-mento commodari possit, id tribuatur vel ignoto. Ex €quo sunt illa communia: non prohibere aqua proflu-€ente, pati ab igne ignem capere, si qui velit, consilium €fidele deliberanti dare, quae sunt iis utilia, qui acci-€piunt, danti non molesta. Quare et his utendum est et €semper aliquid ad communem utilitatem afferendum. €Sed quoniam copiae parvae singulorum sunt, eorum €autem, qui his egeant, infinita est multitudo, vulgaris €liberalitas referenda est ad illum Ennii finem 'nihilo-€minus ipsi lucet', ut facultas sit, qua in nostros si-€mus liberales. @@Gradus autem plures sunt societatis hominum. Ut €enim ab illa infinita discedatur, proprior est eiusdem €gentis, nationis, linguae, qua maxime homines coniun-€guntur. Interius etiam est eiusdem esse civitatis; mul-€ta enim sunt civibus inter se communia, forum, fana, @1 €porticus, viae, leges, iura, iudicia, suffragia, consuetu-€dines praeterea et familiaritates multisque cum multis €res rationesque contractae. Artior vero colligatio est €societatis propinquorum; ab illa enim inmensa socie-€tate humani generis in exiguum angustumque con-cluditur. Nam cum sit hoc natura commune animan-€tium, ut habeant libidinem procreandi, prima societas €in ipso coniugio est, proxima in liberis, deinde una €domus, communia omnia; id autem est principium ur-€bis et quasi seminarium rei publicae. Sequuntur fra-€trum coniunctiones, post consobrinorum sobrinorum-€que, qui cum una domo iam capi non possint, in alias €domos tamquam in colonias exeunt. Sequuntur co-€nubia et affinitates ex quibus etiam plures propinqui; €quae propagatio et suboles origo est rerum publica-€rum. Sanguinis autem coniunctio et benivolentia de-vincit homines [2et]2 caritate. Magnum est enim eadem €habere monumenta maiorum, eisdem uti sacris, sepul-€chra habere communia. [17Sed omnium societatum nulla €praestantior est, nulla firmior, quam cum viri boni €moribus similes sunt familiaritate coniuncti; illud €enim honestum, quod saepe dicimus, etiam si in alio €cernimus, tamen nos movet atque illi in quo id inesse videtur amicos facit.]17 Et quamquam omnis virtus nos €ad se allicit facitque, ut eos diligamus, in quibus ipsa €inesse videatur, tamen iustitia et liberalitas id maxime €efficit. [17Nihil autem est amabilius nec copulatius, quam @1 €morum similitudo bonorum; in quibus enim eadem €studia sunt, eaedem voluntates, in iis fit, ut aeque €quisque altero delectetur ac se ipso, efficiturque id, €quod Pythagoras vult in amicitia, ut unus fiat ex plu-€ribus.]17 Magna etiam illa communitas est, quae con-€ficitur ex beneficiis ultro et citro datis acceptis, quae €et mutua et grata dum sunt, inter quos ea sunt firma devinciuntur societate. Sed cum omnia ratione animo-€que lustraris, omnium societatum nulla est gravior, nulla €carior quam ea, quae cum re publica est uni cuique €nostrum. Cari sunt parentes, cari liberi, propinqui, fa-€miliares, sed omnes omnium caritates patria una com-€plexa est, pro qua quis bonus dubitet mortem oppe-€tere, si ei sit profuturus? Quo est detestabilior isto-€rum immanitas, qui lacerarunt omni scelere patriam €et in ea funditus delenda occupati et sunt et fuerunt. Sed si contentio quaedam et comparatio fiat, quibus €plurimum tribuendum sit officii, principes sint patria et €parentes, quorum beneficiis maximis obligati sumus €proximi liberi totaque domus, quae spectat in nos solos €neque aliud ullum potest habere perfugium, deinceps €bene convenientes propinqui, quibuscum communis @1 €etiam fortuna plerumque est. Quamobrem necessaria €praesidia vitae debentur his maxime quos ante dixi, vita €autem victusque communis, consilia, sermones, cohor-€tationes, consolationes, interdum etiam obiurgationes €in amicitiis vigent maxime, estque ea iucundissima €amicitia, quam similitudo morum coniugavit. @@Sed in his omnibus officiis tribuendis videndum erit, €quid cuique maxime necesse sit et quid quisque vel €sine nobis aut possit consequi aut non possit. Ita non €idem erunt necessitudinum gradus qui temporum, €suntque officia, quae aliis magis quam aliis debeantur, €ut vicinum citius adiuveris in fructibus percipiendis €quam aut fratrem aut familiarem, at, si lis in iudicio €sit, propinquum potius et amicum quam vicinum de-€fenderis. [17Haec igitur et talia circumspicienda sunt in €omni officio et consuetudo exercitatioque capienda, ut €boni ratiocinatores officiorum esse possimus et ad-€dendo deducendoque videre, quae reliqui summa fiat, ex quo quantum cuique debeatur intellegas.]17 Sed ut €nec medici nec imperatores nec oratores quamvis artis €praecepta perceperint, quicquam magna laude dignum €sine usu et exercitatione consequi possunt, sic officii €conservandi praecepta traduntur illa quidem, ut faci-€mus ipsi, sed rei magnitudo usum quoque exercitatio-€nemque desiderat. Atque ab iis rebus, quae sunt in €iure societatis humanae, quemadmodum ducatur ho-€nestum, ex quo aptum est officium, satis fere diximus. @@Intellegendum autem est, cum proposita sint genera @1 €quattuor, e quibus honestas officiumque manaret, €splendidissimum videri, quod animo magno elatoque €humanasque res despiciente factum sit. Itaque in pro-€bris maxime in promptu est, si quid tale dici potest: €@@@@'Vos enim iuvenes animum geritis muliebrem, illa €@@@@@@@virgo viri' þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜½ˆˆet si quid eiusmodi: €@@@@'Salmacida spolia sine sudore et sanguine.' €Contraque in laudibus, quae magno animo et fortiter €excellenterque gesta sunt, ea nescio quomodo quasi €pleniore ore laudamus. Hinc rhetorum campus de €Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, €[2hinc no]2ster Cocles, hinc Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, €hinc M. Marcellus, innumerabiles alii, maximeque ipse €populus Romanus animi magnitudine excellit. Decla-€ratur autem studium bellicae gloriae, quod statuas €quoque videmus ornatu fere militari. @@Sed ea animi elatio, quae cernitur in periculis et la-€boribus, si iustitia vacat pugnatque non pro salute €communi, sed pro suis commodis, in vitio est; non €modo enim id virtutis non est, sed est potius immani-€tatis omnem humanitatem repellentis. Itaque probe €definitur a Stoicis fortitudo, cum eam virtutem esse €dicunt propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, €qui fortitudinis gloriam consecutus est insidiis et ma-€litia, laudem est adeptus: nihil honestum esse potest, quod iustitia vacat. Praeclarum igitur illud Platonis: €'Non, inquit, solum scientia, quae est remota ab iusti- @1 €tia calliditas potius quam sapientia est appellanda, €verum etiam animus paratus ad periculum, si sua €cupiditate, non utilitate communi impellitur, audaciae €potius nomen habeat, quam fortitudinis.' Itaque viros €fortes et magnanimos eosdem bonos et simplices, ve-€ritatis amicos minimeque fallaces esse volumus; quae sunt ex media laude iustitiae. Sed illud odiosum est, €quod in hac elatione et magnitudine animi facillime €pertinacia et nimia cupiditas principatus innascitur. €Ut enim apud Platonem est, omnem morem Lacedae-€moniorum inflammatum esse cupiditate vincendi, sic, €ut quisque animi magnitudine maxime excellet, ita €maxime vult princeps omnium vel potius solus esse. €Difficile autem est, cum praestare omnibus concu-€pieris, servare aequitatem, quae est iustitiae maxime €propria. Ex quo fit ut neque disceptatione vinci se €nec ullo publico ac legitimo iure patiantur, existunt-€que in re publica plerumque largitores et factiosi, ut €opes quam maximas consequantur et sint vi potius €superiores quam iustitia pares. Sed quo difficilius, €hoc praeclarius; nullum enim est tempus, quod iusti-tia vacare debeat. Fortes igitur et magnanimi sunt €habendi non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam. €Vera autem et sapiens animi magnitudo honestum €illud, quod maxime natura sequitur, in factis positum, €non in gloria iudicat principemque se esse mavult €quam videri. Etenim qui ex errore imperitae multi-€tudinis pendet, hic in magnis viris non est habendus. @1 €Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut quisque €altissimo animo est, gloriae cupiditate; qui locus est €sane lubricus, quod vix invenitur, qui laboribus sus-€ceptis periculisque aditis non quasi mercedem rerum €gestarum desideret gloriam. @@Omnino fortis animus et magnus duabus rebus ma-€xime cernitur, quarum una in rerum externarum de-€spicientia ponitur, cum persuasum sit nihil hominem €nisi quod honestum decorumque sit aut admirari aut €optare aut expetere oportere, nullique neque homini €neque perturbationi animi nec fortunae succumbere. €Altera est res, ut cum ita sis affectus animo, ut supra €dixi, res geras magnas illas quidem et maxime utiles, €sed ut vehementer arduas plenasque laborum et peri-€culorum cum vitae, tum multarum rerum, quae ad vi-tam pertinent. Harum rerum duarum splendor omnis, €amplitudo, addo etiam utilitatem, in posteriore est, €causa autem et ratio efficiens magnos viros in priore. €In eo est enim illud, quod excellentes animos et hu-€mana contemnentes facit. Id autem ipsum cernitur in €duobus, si et solum id, quod honestum sit, bonum iu-€dices et ab omni animi perturbatione liber sis. Nam et €ea, quae eximia plerisque et praeclara videntur, parva €ducere eaque ratione stabili firmaque contemnere for-€tis animi magnique ducendum est, et ea, quae videntur €acerba, quae multa et varia in hominum vita fortuna- @1 €que versantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae dis-€cedas, nihil a dignitate sapientis. robusti animi est magnaeque constantiae. Non est autem consentaneum, €qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, nec qui €invictum se a labore praestiterit, vinci a voluptate. €Quam ob rem et haec videnda et pecuniae fugienda €cupiditas; nihil enim est tam angusti animi tamque €parvi quam amare divitias, nihil honestius magni-€ficentiusque quam pecuniam contemnere, si non ha-€beas, si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque con-€ferre. Cavenda etiam est gloriae cupiditas, ut supra €dixi; eripit enim libertatem, pro qua magnanimis vi-€ris omnis debet esse contentio. Nec vero imperia ex-€petenda ac potius aut non accipienda interdum aut deponenda non numquam. Vacandum autem omni est €animi perturbatione, cum cupiditate et metu, tum €etiam aegritudine [et voluptate] animi et iracundia, ut €tranquillitas animi et securitas adsit, quae affert cum €constantiam tum etiam dignitatem. €@@Multi autem et sunt et fuerunt, qui eam, quam dico, €tranquillitatem expetentes a negotiis publicis se re-€moverint ad otiumque perfugerint, in his et nobilissimi €philosophi longeque principes et quidam homines se- @1 €veri et graves, nec populi nec principum mores ferre €potuerunt vixeruntque non nulli in agris delectati re sua familiari. His idem propositum fuit quod regibus, €ut ne qua re egerent, ne cui parerent, libertate uteren-€tur, cuius proprium est sic vivere ut velis. Quare cum €hoc commune sit potentiae cupidorum cum his, quos €dixi, otiosis, alteri se adipisci id posse arbitrantur, si €opes magnas habeant, alteri si contenti sint et suo et €parvo. In quo neutrorum omnino contemnenda sen-€tentia est, sed et facilior et tutior et minus aliis gra-€vis aut molesta vita est otiosorum, fructuosior autem €hominum generi et ad claritatem amplitudinemque €aptior eorum, qui se ad rem publicam et ad magnas res gerendas accomodaverunt. Quapropter et iis for-€sitan concedendum sit rem publicam non capessenti-€bus, qui excellenti ingenio doctrinae sese dediderunt, €et iis, qui aut valitudinis imbecillitate aut aliqua gra-€viore causa impediti a re publica recesserunt, cum €eius administrandae potestatem aliis laudemque con-€cederent. Quibus autem talis nulla sit causa, si despi-€cere se dicant ea, quae plerique mirentur, imperia et €magistratus, iis non modo non laudi, verum etiam €vitio dandum puto. Quorum iudicium in eo, quod €gloriam contemnant et pro nihilo putent, difficile €factu est non probare, sed videntur labores et mo-€lestias, tum offensionum et repulsarum quasi quan-€dam ignominiam timere et infamiam. Sunt enim qui €in rebus contrariis parum sibi constent, voluptatem @1 €severissime contemnant, in dolore sint molliores, glo-€riam neglegant, frangantur infamia atque ea quidem non satis constanter. Sed iis qui habent a natura ad-€iumenta rerum gerendarum, abiecta omni cunctatione €adipiscendi magistratus et gerenda res publica est; €nec enim aliter aut regi civitas aut declarari animi €magnitudo potest. Capessentibus autem rem publicam €nihil minus quam philosophis, haud scio an magis €etiam, et magnificentia et despicientia adhibenda sit €rerum humanarum, quam saepe dico, et tranquillitas €animi atque securitas, si quidem nec anxii futuri sunt €et cum gravitate constantiaque victuri. Quae faciliora sunt philosophis, quo minus multa patent in eorum €vita, quae fortuna feriat, et quo minus multis rebus €egent, et quia si quid adversi eveniat, tam graviter €cadere non possunt. Quocirca non sine causa maiores €motus animorum concitantur [maioraque efficiendi] €rem publicam gerentibus quam quietis, quo magis iis €et magnitudo est animi adhibenda et vacuitas ab an-€goribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caveat, €ne id modo consideret, quam illa res honesta sit, sed €etiam ut habeat efficiendi facultatem; in quo ipso con-€siderandum est, ne aut temere desperet propter igna-€viam aut nimis confidat propter cupiditatem. In om-€nibus autem negotiis priusquam adgrediare, adhi-€benda est praeparatio diligens. @@Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜Ê‚esse quam urbanas, minuenda est haec opinio. Multi €enim bella saepe quaesiverunt propter gloriae cupidi- @1 €tatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerum-€que contingit, eoque magis, si sunt ad rem militarem €apti et cupidi bellorum gerendorum; vere autem si €volumus iudicare multae res extiterunt urbanae ma-iores clarioresque quam bellicae. Quamvis enim The-€mistocles iure laudetur et sit eius nomen quam Solo-€nis inlustrius citeturque Salamis clarissimae testis vic-€toriae, quae anteponatur consilio Solonis ei, quo pri-€mum constituit Areopagitas, non minus praeclarum €hoc quam illud iudicandum est. Illud enim semel pro-€fuit, hoc semper proderit civitati; hoc consilio leges €Atheniensium, hoc maiorum instituta servantur. Et €Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopa-€gum adiuverit, at ille vere [2a]2 se adiutum Themisto-€clem; est enim bellum gestum consilio senatus eius, qui a Solone erat constitutus. Licet eadem de Pausa-€nia Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quam-€quam imperium Lacedaemoniis dilatatum putatur, €tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi legibus et €disciplinae conferendi sunt; quin etiam ob has ipsas €causas et parentiores habuerunt exercitus et fortiores. €Mihi quidem neque pueris nobis M. Scaurus C. Mario €neque, cum versaremur in re publica, Q. Catulus Cn. €Pompeio cedere videbatur; parvi enim sunt foris arma, €nisi est consilium domi. Nec plus Africanus, singu-€laris et vir et imperator in exscindenda Numantia rei €publicae profuit quam eodem tempore P. Nasica pri- @1 €vatus, cum Ti. Gracchum interemit; quamquam haec €quidem res non solum ex domestica est ratione_at-€tingit etiam bellicam, quoniam vi manuque confecta €est_sed tamen id ipsum est gestum consilio urbano sine exercitu. Illud autem optimum est, in quod in-€vadi solere ab improbis et invidis audio "cedant arma €togae concedat laurea laudi". Ut enim alios omittam, €nobis rem publicam gubernantibus nonne togae arma €cesserunt? Neque enim periculum in re publica fuit €gravius umquam nec maius otium. Ita consiliis dili-€gentiaque nostra celeriter de manibus audacissimorum €civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur €gesta umquam in bello tanta? qui triumphus conferen-dus? Licet enim mihi, M. fili, apud te gloriari, ad quem €et hereditas huius gloriae et factorum imitatio perti-€net. Mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus, €Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut di-€ceret frustra se triumphum tertium deportaturum €fuisse, nisi meo in rem publicam beneficio ubi trium-€pharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae forti-€tudines non inferiores militaribus; in quibus plus €etiam quam in his operae studiique ponendum est. @@Omnino illud honestum, quod ex animo excelso ma-€gnificoque quaerimus, animi efficitur, non corporis vi-€ribus. Exercendum tamen corpus et ita afficiendum €est, ut oboedire consilio rationique possit in exse-€quendis negotiis et in labore tolerando. Honestum au- @1 €tem id, quod exquirimus, totum est positum in animi €cura et cogitatione; in quo non minorem utilitatem €afferunt, qui togati rei publicae praesunt, quam qui €bellum gerunt. Itaque eorum consilio saepe aut non €suscepta aut confecta bella sunt, non numquam etiam €illata, ut M. Catonis bellum tertium Punicum, in quo etiam mortui valuit auctoritas. Qua re expetenda qui-€dem magis est decernendi ratio quam decertandi for-€titudo, sed cavendum, ne id bellandi magis fuga quam €utilitatis ratione faciamus. Bellum autem ita susci-€piatur, ut nihil aliud nisi pax quaesita videatur. For-€tis vero animi et constantis est non perturbari in re-€bus asperis nec tumultuantem de gradu deici, ut dici-€tur, sed praesenti animo uti et consilio nec a ratione discedere. Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii €magni est, praecipere cogitatione futura et aliquanto €ante constituere, quid accidere possit in utramque par-€tem et quid agendum sit, cum quid evenerit, nec com-€mittere, ut aliquando dicendum sit "non putaram". €Haec sunt opera magni animi et excelsi et prudentia €consilioque fidentis; temere autem in acie versari et €manu cum hoste confligere immane quiddam et be-€luarum simile est; sed cum tempus necessitasque po-€stulat, decertandum manu est et mors servituti turpi-€tudinique anteponenda. @@[17De evertendis autem diripiendisque urbibus valde €considerandum est, ne quid temere, ne quid crude- @1 €liter. Idque est viri magni rebus agitatis punire son-€tes, multitudinem conservare, in omni fortuna recta €atque honesta retinere.]17 Ut enim sunt, quemadmodum €supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponant, sic €reperias multos, quibus periculosa et calida consilia €quietis et cogitatis splendidiora et maiora videantur. Numquam omnino periculi fuga committendum est, €ut inbelles timidique videamur, sed fugiendum illud €etiam, ne offeramus nos periculis sine causa, quo esse €nihil potest stultius. Quapropter in adeundis periculis €consuetudo imitanda medicorum est, qui leviter aegro-€tantes leniter curant, gravioribus autem morbis peri-€culosas curationes et ancipites adhibere coguntur. €Quare in tranquillo tempestatem adversam optare de-€mentis est, subvenire autem tempestati quavis ratione €sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re expli-€cata boni quam addubitata mali. Periculosae autem €rerum actiones partim is sunt, qui eas suscipiunt, par-tim rei publicae. Itemque alii de vita, alii de gloria €et benivolentia civium in discrimen vocantur. Promp-€tiores igitur debemus esse ad nostra pericula quam ad €communia dimicareque paratius de honore et gloria €quam de ceteris commodis. Inventi autem multi sunt, €qui non modo pecuniam, sed etiam vitam profundere €pro patria parati essent, idem gloriae iacturam ne €minimam quidem facere vellent, ne re publica quidem @1 €postulante, ut Callicratidas, qui, cum Lacedaemonio-€rum dux fuisset Peloponnesiaco bello multaque fe-€cisset egregie, vertit ad extremum omnia, cum con-€silio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis re-€movendam nec cum Atheniensibus dimicandum puta-€bant. Quibus ille respondit Lacedaemonios classe illa €amissa aliam parare posse, se fugere sine suo dede-€core non posse. Atque haec quidem Lacedaemoniis €plaga mediocris, illa pestifera, qua, cum Cleombrotus €invidiam timens temere cum Epaminonda conflixis-€set, Lacedaemoniorum opes corruerunt. Quanto Q. €Maximus melius, de quo Ennius: €@@@@"Unus homo nobis cunctando restituit rem. €@@@@Non enim rumores ponebat ante salutem. €@@@@Ergo postque magisque viri nunc gloria claret." €@@Quod genus peccandi vitandum est etiam in rebus €urbanis. Sunt enim qui quod sentiunt, etsi optimum €sit, tamen invidiae metu non audent dicere. @@Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Pla-€tonis praecepta teneant: unum, ut utilitatem civium €sic tueantur, ut quaecumque agunt, ad eam referant €obliti commodorum suorum, alterum, ut totum cor-€pus rei publicae curent, ne, dum partem aliquam tu-€entur, reliquas deserant. Ut enim tutela, sic procuratio @1 €rei publicae ad eorum utilitatem, qui commissi sunt, €non ad eorum, quibus commissa est, gerenda est. Qui €autem parti civium consulunt, partem neglegunt, rem €perniciosissimam in civitatem inducunt, seditionem €atque discordiam; ex quo evenit, ut alii populares, €alii studiosi optimi cuiusque videantur, pauci univer-sorum. Hinc apud Athenienses magnae discordiae, in €nostra re publica non solum seditiones, sed etiam pe-€stifera bella civilia; quae gravis et fortis civis et in €re publica dignus principatu fugiet atque oderit tra-€detque se totum rei publicae neque opes aut potentiam €consectabitur totamque eam sic tuebitur, ut omnibus €consulat. Nec vero criminibus falsis in odium aut in-€vidiam quemquam vocabit omninoque ita iustitiae ho-€nestatique adhaerescet, ut, dum ea conservet, quam-€vis graviter offendat mortemque oppetat potius, quam deserat illa, quae dixi. Miserrima omnino est ambitio €honorumque contentio, de qua praeclare apud eundem €est Platonem "similiter facere eos, qui inter se con-€tenderent, uter potius rem publicam administraret, ut €si nautae certarent, quis eorum potissimum guber-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜×†naret". Idemque praecipit, "ut eos adversarios existi-€memus, qui arma contra ferant, non eos, qui suo iu-€dicio tueri rem publicam velint", qualis fuit inter P. €Africanum et Q. Metellum sine acerbitate dissensio. @@Nec vero audiendi qui graviter inimicis irascendum @1 €putabunt idque magnanimi et fortis viri esse cense-€bunt; nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro €viro dignius placabilitate atque clementia. In liberis €vero populis et in iuris aequabilitate exercenda etiam €est facilitas et altitudo animi quae dicitur, ne si irasca-€mur aut intempestive accedentibus aut impudenter ro-€gantibus in morositatem inutilem et odiosam incida-€mus et tamen ita probanda est mansuetudo atque cle-€mentia, ut adhibeatur rei publicae causa severitas, sine €qua administrari civitas non potest. omnis autem et €animadversio et castigatio contumelia vacare debet €neque ad eius, qui punitur aliquem aut verbis castigat, sed ad rei publicae utilitatem referri. Cavendum est €etiam ne maior poena quam culpa sit et ne isdem de €causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem. pro-€hibenda autem maxime est ira puniendo; numquam €enim iratus qui accedet ad poenam mediocritatem €illam tenebit, quae est inter nimium et parum, quae €placet Peripateticis et recte placet, modo ne laudarent €iracundiam et dicerent utiliter a natura datam. illa €vero omnibus in rebus repudianda est optandumque, €ut ii, qui praesunt rei publicae, legum similes sint, €quae ad puniendum non iracundia, sed aequitate du-€cuntur. @1 @@Atque etiam in rebus prosperis et ad voluntatem €nostram fluentibus superbiam magnopere, fastidium €arrogantiamque fugiamus. nam ut adversas res, sic €secundas inmoderate ferre levitatis est praeclaraque €est aequabilitas in omni vita et idem semper vultus €eademque frons, ut de Socrate idemque de C. Laelio €accepimus. Philippum quidem Macedonum regem re-€bus gestis et gloria superatum a filio, facilitate et hu-€manitate video superiorem fuisse. itaque alter semper €magnus, alter saepe turpissimus, ut recte praecipere €videantur, qui monent, ut, quanto superiores simus, €tanto nos geramus summissius. Panaetius quidem €Africanum auditorem et familiarem suum solitum ait €dicere, 'ut equos propter crebras contentiones proeli-€orum ferocitate exultantes domitoribus tradere so-€leant, ut is facilioribus possint uti, sic homines secun-€dis rebus ecfrenatos sibique praefidentes tamquam in €gyrum rationis et doctrinae duci oportere, ut perspi-€cerent rerum humanarum imbecillitatem varietatem-que fortunae'. Atque etiam in secundissimis rebus €maxime est utendum consilio amicorum isque maior €etiam quam ante tribuenda auctoritas. Isdemque tem-€poribus cavendum est ne assentatoribus patefaciamus €aures neve adulari nos sinamus, in quo falli facile est. @1 €tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur; ex €quo nascuntur innumerabilia peccata, cum homines €inflati opinionibus turpiter irridentur et in maximis versantur erroribus. sed haec quidem hactenus. Illud €autem sic est iudicandum, maximas geri res et maximi €animi ab is, qui res publicas regant, quod earum ad-€ministratio latissime pateat ad plurimosque pertineat; €esse autem magni animi et fuisse multos etiam in €vita otiosa, qui aut investigarent aut conarentur ma-€gna quaedam seseque suarum rerum finibus contine-€rent aut interiecti inter philosophos et eos, qui rem €publicam administrarent, delectarentur re sua fami-€liari, non eam quidem omni ratione exaggerantes ne-€que excludentes ab eius usu suos potiusque et amicis €impertientes et rei publicae, si quando usus esset. quae €primum bene parta sit nullo neque turpi quaestu ne-€que odioso, [17tum quam plurimis, modo dignis, se uti-€lem praebeat]17 deinde augeatur ratione, diligentia, par-€simonia [17nec libidini potius luxuriaeque quam liberali-€tati et beneficentiae pareat]17. Haec praescripta servan-€tem licet magnifice, graviter animoseque vivere atque €etiam simpliciter, fideliter, vere hominum amice. @1 @@Sequitur ut de una reliqua parte honestatis dicen-€dum sit, in qua verecundia et quasi quidam ornatus €vitae, temperantia et modestia omnisque sedatio per-€turbationum animi et rerum modus cernitur. hoc loco €continetur id, quod dici latine decorum potest, graece enim $PRE/PON& dicitur [decorum]. huius vis ea est, ut €ab honesto non queat separari; nam et quod decet €honestum est et quod honestum est decet. qua-€lis autem differentia sit honesti et decori, facilius €intellegi quam explanari potest. quicquid est enim, €quod deceat, id tum apparet, cum antegressa est €honestas. itaque non solum in hac parte honesta-€tis, de qua hoc loco disserendum est, sed etiam €in tribus superioribus quid deceat apparet. Nam et €ratione uti atque oratione prudenter et agere quod €agas considerate omnique in re quid sit veri videre et €tueri decet, contraque falli, errare, labi, decipi tam €dedecet quam delirare et mente esse captum; et iusta €omnia decora sunt, iniusta contra, ut turpia, sic in-€decora. Similis est ratio fortitudinis. quod enim viri-€liter animoque magno fit, id dignum viro et decorum videtur, quod contra, id ut turpe sic indecorum. Quare €pertinet quidem ad omnem honestatem hoc, quod dico, €decorum, et ita pertinet, ut non recondita quadam ra-€tione cernatur, sed sit in promptu. est enim quiddam, €idque intellegitur in omni virtute, quod deceat; quod €cogitatione magis a virtute potest quam re separari. €ut venustas et pulchritudo corporis secerni non potest €a valitudine, sic hoc, de quo loquimur, decorum to- @1 €tum illud quidem est cum virtute confusum, sed mente et cogitatione distinguitur. Est autem eius descriptio €duplex; nam et generale quoddam decorum intellegi-€mus, quod in omni honestate versatur, et aliud huic €subiectum, quod pertinet ad singulas partes honesta-€tis. Atque illud superius sic fere definiri solet, deco-€rum id esse, quod consentaneum sit hominis excellen-€tiae in eo, in quo natura eius a reliquis animantibus €differat. quae autem pars subiecta generi est, eam sic €definiunt, ut id decorum velint esse, quod ita naturae €consentaneum sit, ut in eo moderatio et temperantia appareat cum specie quadam liberali. Haec ita in-€tellegi, possumus existimare ex eo decoro, quod poe-€tae sequuntur, de quo alio loco plura dici solent. Sed €ut tum servare illud poetas, quod deceat, dicimus, €cum id quod quaque persona dignum est, et fit et di-€citur, ut si Aeacus aut Minos diceret 'oderint dum €metuant' aut 'natis sepulchro ipse est parens' indeco-€rum videretur, quod eos fuisse iustos accepimus; at €Atreo dicente plausus excitantur, est enim digna per-€sona oratio; sed poetae quid quemque deceat, ex per-€sona iudicabunt; nobis autem personam imposuit ipsa €natura magna cum excellentia praestantiaque animan- @1 tium reliquarum. Quocirca poetae in magna varietate €personarum etiam vitiosis quid conveniat et quid de-€ceat videbunt, nobis autem cum a natura constantiae, €moderationis, temperantiae, verecundiae partes datae €sint cumque eadem natura doceat non neglegere, quem-€admodum nos adversus homines geramus, efficitur €ut et illud, quod ad omnem honestatem pertinet, de-€corum quam late fusum sit appareat et hoc, quod €spectatur in uno quoque genere virtutis. Ut enim pul-€chritudo corporis apta compositione membrorum mo-€vet oculos et delectat hoc ipso, quod inter se omnes €partes cum quodam lepore consentiunt, sic hoc deco-€rum, quod elucet in vita, movet adprobationem eorum, €quibuscum vivitur, ordine et constantia et modera-tione dictorum omnium atque factorum. adhibenda est €igitur quaedam reverentia adversus homines et optimi €cuiusque et reliquorum. nam neglegere quid de se quis-€que sentiat, non solum arrogantis est sed etiam om-€nino dissoluti. est autem quod differat in hominum €ratione habenda inter iustitiam et verecundiam. iusti-€tiae partes sunt non violare homines, verecundiae non €offendere, in quo maxime vis perspicitur decori. His €igitur expositis quale sit id, quod decere dicimus, in-€tellectum puto. @@Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum €habet viam, quae deducit ad convenientiam conserva-€tionemque naturae; quam si sequemur ducem, nun-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜ä„quam aberrabimus sequemurque et id, quod acutum @1 €et perspicax natura est, et id, quod ad hominum con-€sociationem accommodatum, et id, quod vehemens €atque forte. Sed maxima vis decori in hac inest parte, €de qua disputamus; neque enim solum corporis, qui €ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi €motus probandi, qui item ad naturam accommodati sunt. Duplex est enim vis animorum atque naturae: €una pars in appetitu posita est, quae est $O(RMH/& Graece, €quae hominem huc et illuc rapit, altera in ra-€tione, quae docet et explanat, quid faciendum fugien-€dumque sit. [17Ita fit, ut ratio praesit, appetitus obtem-€peret. Omnis autem actio vacare debet temeritate et €neglegentia nec vero agere quicquam, cuius non pos-€sit causam probabilem reddere; haec est enim fere descriptio officii.]17 Efficiendum autem est, ut appeti-€tus rationi oboediant eamque neque praecurrant nec €propter pigritiam aut ignaviam deserant sintque tran-€quilli atque omni animi perturbatione careant; ex quo €elucebit omnis constantia omnisque moderatio. nam €qui appetitus longius evagantur et tamquam exul-€tantes sive cupiendo sive fugiendo non satis a ratione €retinentur, ii sine dubio finem et modum transeunt. @1 €relinquunt enim et abiciunt oboedientiam nec rationi €parent, cui sunt subiecti lege naturae; a quibus non €modo animi perturbantur, sed etiam corpora. licet ora €ipsa cernere iratorum aut eorum, qui aut libidine ali-€qua aut metu commoti sunt aut voluptate nimia ge-€stiunt; quorum omnium vultus, voces, motus status-que mutantur. Ex quibus illud intellegitur, ut ad of-€ficii formam revertamur, appetitus omnes contrahen-€dos sedandosque esse excitandamque animadversio-€nem et diligentiam, ut ne quid temere ac fortuito, in-€considerate neglegenterque agamus. neque enim ita €generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti €esse videamur, ad severitatem potius et ad quaedam €studia graviora atque maiora. ludo autem et ioco uti €illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris €tum, cum gravibus seriisque rebus satis fecerimus. €ipsumque genus iocandi non profusum nec immo-€destum, sed ingenuum et facetum esse debet. ut enim €pueris non omnem ludendi licentiam damus, sed eam, €quae ab honestatis actionibus non sit aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. Duplex €omnino est iocandi genus, unum inliberale, petulans, €flagitiosum, obscenum, alterum elegans, urbanum, in-€geniosum, facetum, quo genere non modo Plautus €noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam phi-€losophorum Socraticorum libri referti sunt, multaque €multorum facete dicta, ut ea, quae a sene Catone col- @1 €lecta sunt, quae vocantur $A)POFQE/GMATA&. Facilis igitur €est distinctio ingenui et inliberalis ioci. alter est, si €tempore fit, ut si remisso animo, [2vel severissimo]2 ho-€mine dignus, alter ne libero quidem, si rerum turpi-€tudo adhibetur et verborum obscenitas. Ludendi etiam €est quidam modus retinendus, ut ne nimis omnia pro-€fundamus elatique voluptate in aliquam turpitudinem delabamur. suppeditant autem et campus noster et €studia venandi honesta exempla ludendi. Sed pertinet €ad omnem officii quaestionem semper in promptu ha-€bere, quantum natura hominis pecudibus reliquisque €beluis antecedat; illae nihil sentiunt nisi voluptatem €ad eamque feruntur omni impetu, hominis autem mens €discendo alitur et cogitando, semper aliquid aut an-€quirit aut agit videndique et audiendi delectatione €ducitur. quin etiam, si quis est paulo ad voluptates €propensior, modo ne sit ex pecudum genere, sunt enim €quidam homines non re sed nomine, sed si quis est @1 €paulo erectior, quamvis voluptate capiatur, occultat €et dissimulat appetitum voluptatis propter verecun-diam. Ex quo intellegitur corporis voluptatem non €satis esse dignam hominis praestantia eamque con-€temni et reici oportere, sin sit quispiam, qui aliquid €tribuat voluptati, diligenter ei tenendum esse eius €fruendae modum. itaque victus cultusque corporis ad €valitudinem referatur et ad vires, non ad voluptatem. €Atque etiam, si considerare volemus, quae sit in na-€tura excellentia et dignitas, intellegemus, quam sit €turpe diffluere luxuria et delicate ac molliter vivere, €quamque honestum parce, continenter, severe, sobrie. @@Intellegendum etiam est duabus quasi nos a natura €indutos esse personis; quarum una communis est ex €eo, quod omnes participes sumus rationis praestan-€tiaeque eius, qua antecellimus bestiis, a qua omne ho-€nestum decorumque trahitur et ex qua ratio inveniendi €officii exquiritur, altera autem quae proprie singulis €est tributa. ut enim in corporibus magnae dissimili-€tudines sunt, alios videmus velocitate ad cursum, alios €viribus ad luctandum valere, itemque in formis aliis €dignitatem inesse, aliis venustatem, sic in animis exi-stunt maiores etiam varietates. Erat in L. Crasso, in €L. Philippo multus lepos, maior etiam magisque de €industria in C. Caesare, L. filio; at isdem temporibus €in M. Scauro et in M. Druso adulescente singularis @1 €severitas, in C. Laelio multa hilaritas, in eius familiari €Scipione ambitio maior, vita tristior. de Graecis autem €dulcem et facetum festivique sermonis atque in omni €oratione simulatorem, quem $EI)/RWNA& Graeci nomina-€runt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Pe-€riclem summam auctoritatem consecutos sine ulla hi-€laritate. Callidum Hannibalem ex Poenorum, ex no-€stris ducibus Q. Maximum accepimus, facile celare, €tacere, dissimulare, insidiari, praeripere hostium con-€silia. in quo genere Graeci Themistoclem et Pheraeum €Iasonem ceteris anteponunt, in primisque versutum €et callidum factum Solonis, qui, quo et tutior eius €vita esset et plus aliquanto rei publicae prodesset, furere se simulavit. Sunt his alii multum dispares, €simplices et aperti, qui nihil ex occulto, nihil de insi-€diis agendum putant, veritatis cultores, fraudis ini-€mici, itemque alii, qui quidvis perpetiantur, cuivis de-€serviant, dum quod velint consequantur, ut Sullam et €M. Crassum videbamus. quo in genere versutissimum €et patientissimum Lacedaemonium Lysandrum acce-€pimus, contraque Callicratidan, qui praefectus classis €proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermoni-€bus %alium quemque, quamvis praepotens sit, effi- @1 €cere, ut unus de multis esse videatur, quod in Catulo, €et in patre et in filio, idemque in Q. Mucio, Mancia €vidimus. audivi ex maioribus natu, hoc idem fuisse €in P. Scipione Nasica, contraque patrem eius, illum €qui Ti. Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam €comitatem habuisse sermonis, [17ne Xenocratem quidem €severissimum philosophorum]17 ob eamque rem ipsam €magnum et clarum fuisse. innumerabiles aliae dissi-€militudines sunt naturae morumque, minime tamen €vituperandorum. @@Admodum autem tenenda sunt sua cuique, non vi-€tiosa, sed tamen propria, quo facilius, decorum illud, €quod quaerimus, retineatur. Sic enim est faciendum, €ut contra universam naturam nihil contendamus, ea €tamen conservata propriam nostram sequamur, ut €etiamsi sint alia graviora atque meliora, tamen nos €studia nostra nostrae naturae regula metiamur; neque €enim attinet naturae repugnare nec quicquam sequi, €quod assequi non queas. ex quo magis emergit quale €sit decorum illud, ideo quia nihil decet invita Minerva, @1 ut aiunt, id est adversante et repugnante natura. Om-€nino si quicquam est decorum, nihil est profecto ma-€gis quam aequabilitas universae vitae, tum singula-€rum actionum, quam conservare non possis, si alio-€rum naturam imitans, omittas tuam. Ut enim sermone €eo debemus uti, qui notus est nobis, ne ut quidam €Graeca verba inculcantes iure optimo rideamur, sic €in actiones omnemque vitam nullam discrepantiam conferre debemus. Atque haec differentia naturarum €tantam habet vim, ut non numquam mortem sibi ipse €consciscere alius debeat, alius in eadem causa non €debeat. Num enim alia in causa M. Cato fuit, alia €ceteri, qui se in Africa Caesari tradiderunt? atqui ce-€teris forsitan vitio datum esset, si se interemissent, €propterea quod lenior eorum vita et mores fuerant €faciliores; Catoni cum incredibilem tribuisset natura €gravitatem, eamque ipse perpetua constantia robora-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜ðˆŠvisset semperque in proposito susceptoque consilio €permansisset, moriendum potius quam tyranni vultus aspiciendus fuit. Quam multa passus est Ulixes in €illo errore diuturno, cum et mulieribus, si Circe et €Calypso mulieres appellandae sunt, inserviret et in €omni sermone omnibus affabilem [et iocundum] esse €se vellet. domi vero etiam contumelias servorum an-€cillarumque pertulit, ut ad id aliquando, quod cupie- @1 €bat, veniret. At Aiax, quo animo traditur, milies op-€petere mortem quam illa perpeti maluisset. Quae con-€templantes expendere oportebit, quid quisque habeat €sui, eaque moderari nec velle experiri, quam se aliena €deceant; id enim maxime quemque decet, quod est cuiusque maxime [2suum]2. Suum quisque igitur no-€scat ingenium acremque se et bonorum et vitiorum €suorum iudicem praebeat, ne scaenici plus quam nos €videantur habere prudentiae. illi enim non optumas, €sed sibi accomodatissimas fabulas eligunt; qui voce €freti sunt, Epigonos Medumque, qui gestu Melanip-€pam, Clytemestram, semper Rupilius, quem ego me-€mini, Antiopam, non saepe Aesopus Aiacem. ergo hi-€strio hoc videbit in scena, non videbit sapiens vir in €vita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in iis po-€tissimum elaborabimus. sin aliquando necessitas nos €ad ea detruserit, quae nostri ingenii non erunt, omnis €adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut ea, si €non decore, at quam minime indecore facere possi-€mus, nec tam est enitendum, ut bona, quae nobis data €non sint, sequamur, quam ut vitia fugiamus. @@Ac duabus iis personis, quas supra dixi, tertia adiun-€gitur, quam casus aliqui aut tempus imponit, quarta @1 €etiam, quam nobismet ipsis iudicio nostro accommo-€damus. nam regna, imperia, nobilitatem, honores, di-€vitias, opes eaque, quae sunt his contraria, in casu €sita temporibus gubernantur; ipsi autem gerere quam €personam velimus, a nostra voluntate proficiscitur. €itaque se alii ad philosophiam, alii ad ius civile, alii €ad eloquentiam applicant, ipsarumque virtutum in alia alius mavult excellere. quorum vero patres aut ma-€iores aliqua gloria praestiterunt, ii student plerumque €eodem in genere laudis excellere, ut Q. Mucius P. f. €in iure civili, Pauli filius Africanus in re militari. €quidam autem ad eas laudes quas a patribus accepe-€runt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus elo-€quentia cumulavit bellicam gloriam, quod idem fecit €Timotheus, Cononis f., qui cum belli laude non in-€ferior fuisset quam pater, ad eam laudem doctrinae €et ingenii gloriam adiecit. fit autem interdum, ut non-€nulli omissa imitatione maiorum suum quoddam in-€stitutum consequantur, maximeque in eo plerumque €elaborant ii, qui magna sibi proponunt obscuris orti maioribus. Haec igitur omnia, cum quaerimus quid €deceat, complecti animo et cogitatione debemus; in €primis autem constituendum est, quos nos et quales @1 €esse velimus et in quo genere vitae, quae deliberatio €est omnium difficillima. ineunte enim adulescentia, €cum est maxima inbecillitas consilii, tum id sibi quis-€que genus aetatis degendae constituit, quod maxime €adamavit. itaque ante implicatur aliquo certo genere €cursuque vivendi, quam potuit, quod optimum esset, iudicare. Nam quod Herculem Prodicus dicit, ut est €apud Xenophontem, cum primum pubesceret, quod €tempus a natura ad deligendum, quam quisque viam €vivendi sit ingressurus, datum est, exisse in solitudi-€nem atque ibi sedentem diu secum multumque dubi-€tasse, cum duas cerneret vias, unam Voluptatis, alte-€ram Virtutis, utram ingredi melius esset, hoc Herculi, €Iovis satu edito, potuit fortasse contingere, nobis non €item, qui imitamur quos cuique visum est atque ad €eorum studia institutaque impellimur. Plerumque au-€tem parentium praeceptis imbuti ad eorum consuetu-€dinem moremque deducimur; alii multitudinis iudicio €feruntur, quaeque maiori parti pulcherrima videntur, €ea maxime exoptant; nonnulli tamen sive felicitate €quadam sive bonitate naturae sine parentium disci-€plina rectam vitae secuti sunt viam. @@Illud autem maxime rarum genus est eorum, qui €aut excellenti ingenii magnitudine aut praeclara eru- @1 €ditione atque doctrina aut utraque re ornati spatium €etiam deliberandi habuerunt, quem potissimum vitae €cursum sequi vellent; in qua deliberatione ad suam €cuiusque naturam consilium est omne revocandum. €Nam cum in omnibus quae aguntur, ex eo, quomodo €quisque natus est, ut supra dictum est, quid deceat, €exquirimus, tum in tota vita constituenda multo est €eius rei cura maior adhibenda, ut constare in perpe-€tuitate vitae possimus nobismet ipsis nec in ullo of-ficio claudicare. Ad hanc autem rationem quoniam €maximam vim natura habet, fortuna proximam, utri-€usque omnino habenda ratio est in deligendo genere €vitae, sed naturae magis; multo enim et firmior est €et constantior, ut fortuna nonunquam tamquam ipsa €mortalis cum immortali natura pugnare videatur. Qui €igitur ad naturae suae non vitiosae genus consilium €vivendi omne contulerit, is constantiam teneat, id enim €maxime decet, nisi forte se intellexerit errasse in deli-€gendo genere vitae. Quod si acciderit, potest autem €accidere, facienda morum institutorumque mutatio est. €Eam mutationem si tempora adiuvabunt, facilius com-€modiusque faciemus; sin minus, sensim erit pede-€temptimque facienda, ut amicitias, quae minus delec-€tent et minus probentur, magis decere censent sapien-tes sensim diluere quam repente praecidere. Commu-€tato autem genere vitae omni ratione curandum est €ut id bono consilio fecisse videamur. Sed quoniam @1 €paulo ante dictum est imitandos esse maiores, primum €illud exceptum sit ne vitia sint imitanda, deinde si na-€tura non feret, [ut quaedam imitari possint],_ut su-€perioris filius Africani, qui hunc Paulo natum adop-€tavit, propter infirmitatem valetudinis non tam potuit €patris similis esse, quam ille fuerat sui_si igitur €non poterit sive causas defensitare sive populum con-€tionibus tenere sive bella gerere, illa tamen praestare €debebit, quae erunt in ipsius potestate, iustitiam, fi-€dem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, quo mi-€nus ab eo id, quod desit, requiratur. Optima autem €hereditas a patribus traditur liberis omnique patri-€monio praestantior gloria virtutis rerumque gestarum, cui dedecori esse nefas et vitium iudicandum est. Et €quoniam officia non eadem disparibus aetatibus tri-€buuntur aliaque sunt iuvenum, alia seniorum, aliquid €etiam de hac distinctione dicendum est. Est igitur €adulescentis maiores natu vereri exque iis deligere €optimos et probatissimos, quorum consilio atque auc-€toritate nitatur; ineuntis enim aetatis inscitia senum €constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem €haec aetas a libidinibus arcenda est exercendaque in €labore patientiaque et animi et corporis, ut eorum et €in bellicis et in civilibus officiis vigeat industria. At-€que etiam cum relaxare animos et dare se iucunditati €volent, caveant intemperantiam, meminerint verecun- @1 €diae, quod erit facilius, si in eiusmodi quidem rebus maiores natu nolint interesse. Senibus autem labores €corporis minuendi, exercitationes animi etiam augen-€dae videntur, danda vero opera, ut et amicos et €iuventutem et maxime rem publicam consilio et pru-€dentia quam plurimum adiuvent. Nihil autem ma-€gis cavendum est senectuti quam ne languori se desi-€diaeque dedat; luxuria vero cum omni aetati turpis, €tum senectuti foedissima est. €@@Sin autem etiam libidinum intemperantia accessit, €duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus con-€cipit et facit adulescentium impudentiorem intempe-€rantiam. @@Ac ne illud quidem alienum est, de magistratuum, €de privatorum, de civium, de peregrinorum officiis di-€cere. Est igitur proprium munus magistratus intelle-€gere se gerere personam civitatis debereque eius di-€gnitatem et decus sustinere, servare leges, iura descri-€bere, ea fidei suae commissa meminisse. Privatum €autem oportet aequo et pari cum civibus iure vivere €neque summissum et abiectum neque se ecferentem, €tum in re publica ea velle, quae tranquilla et honesta €sint; talem enim solemus et sentire bonum civem et dicere. Peregrini autem atque incolae officium est nihil þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡˜ý‚praeter suum negotium agere, nihil de alio anquirere @1 €minimeque esse in aliena re publica curiosum._Ita €fere officia reperientur, cum quaeretur quid deceat et €quid aptum sit personis, temporibus, aetatibus. Nihil €est autem quod tam deceat, quam in omni re gerenda €consilioque capiendo servare constantiam. @@Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, dictis, €in corporis denique motu et statu cernitur idque positum €est in tribus rebus, formositate, ordine, ornatu ad €actionem apto, difficilibus ad eloquendum, sed satis €erit intellegi, in his autem tribus continetur cura etiam €illa, ut probemur iis, quibuscum apud quosque viva-€mus, his quoque de rebus pauca dicantur. Principio €corporis nostri magnam natura ipsa videatur habuisse €rationem, quae formam nostram reliquamque figuram, €in qua esset species honesta, eam posuit in promptu, €quae partes autem corporis ad naturae necessitatem €datae aspectum essent deformem habiturae [atque for-mam], eas contexit atque abdidit. Hanc naturae tam €diligentem fabricam imitata est hominum verecundia. €Quae enim natura occultavit, eadem omnes, qui sana €mente sunt, removent ab oculis ipsique necessitati dant €operam ut quam occultissime pareant; quarumque @1 €partium corporis usus sunt necessarii, eas neque par-€tes neque earum usus suis nominibus appellant, quod-€que facere non turpe est, modo occulte, id dicere ob-€scenum est. Itaque nec actio rerum illarum aperta pe-tulantia vacat nec orationis obscenitas. Nec vero au-€diendi sunt Cynici aut se qui fuerunt Stoici paene €cynici qui reprehendunt et irrident, quod ea, quae re €turpia non sint, verbis flagitiosa ducamus, illa autem, €quae turpia sunt, nominibus appellemus suis. Latro-€cinari, fraudare, adulterare re turpe est, sed dicitur €non obscene; liberis dare operam re honestum est, €nomine obscenum; pluraque in eam sententiam ab €eisdem contra verecundiam disputantur. Nos autem €naturam sequamur et ab omni, quod abhorret ab ocu-€lorum auriumque approbatione fugiamus; status, in-€cessus, sessio, accubitio, vultus, oculi, manuum motus teneat illud decorum. Quibus in rebus duo maxime €sunt fugienda, ne quid effeminatum aut molle et ne €quid durum aut rusticum sit. Nec vero histrionibus €oratoribusque concedendum est, ut is haec apta sint, €nobis dissoluta. Scaenicorum quidem mos tantam ha-€bet vetere disciplina verecundiam, ut in scaenam sine €subligaculo prodeat nemo; verentur enim, ne, si quo casu @1 €evenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, aspi-€ciantur non decore. Nostro quidem more cum parenti-€bus puberes filii, cum soceris generi non lavantur. €Retinenda igitur est huius generis verecundia, prae-sertim natura ipsa magistra et duce. Cum autem pul-€chritudinis duo genera sint, quorum in altero venustas €sit, in altero dignitas, venustatem muliebrem ducere €debemus, dignitatem virilem. Ergo et a forma remo-€veatur omnis viro non dignus ornatus, et huic simile €vitium in gestu motuque caveatur. Nam et palaestrici €motus sunt saepe odiosiores et histrionum nonnulli €gestus ineptiis non vacant, et in utroque genere quae €sunt recta et simplicia laudantur. Formae autem di-€gnitas coloris bonitate tuenda est, color exercitationi-€bus corporis. Adhibenda praeterea munditia est non €odiosa neque exquisita nimis, tantum quae fugiat €agrestem et inhumanam neglegentiam. Eadem ratio €est habenda vestitus, in quo, sicut in plerisque rebus, mediocritas optima est. Cavendum autem est, ne aut €tarditatibus utamur [2in]2 ingressu mollioribus, ut €pomparum ferculis similes esse videamur, aut in festi-€nationibus suscipiamus nimias celeritates, quae cum €fiunt, anhelitus moventur, vultus mutantur, ora tor-€quentur; ex quibus magna significatio fit non adesse €constantiam. Sed multo etiam magis elaborandum est, €ne animi motus a natura recedant, quod assequemur, €si cavebimus ne in perturbationes atque exanimatio- @1 €nes incidamus et si attentos animos ad decoris conser-vationem tenebimus. Motus autem animorum duplices €sunt; alteri cogitationis, alteri appetitus. Cogitatio in €vero exquirendo maxime versatur, appetitus impellit €ad agendum. Curandum est igitur, ut cogitatione ad €res quam optimas utamur, appetitum rationi oboedien-€tem praebeamus. €@@Et quoniam magna vis orationis est eaque duplex, €altera contentionis, altera sermonis, contentio discep-€tationibus tribuatur iudiciorum, contionum, senatus, €sermo in circulis, disputationibus, congressionibus fa-€miliarium versetur, sequatur etiam convivia. Conten-€tionis praecepta rhetorum sunt, nulla sermonis, quam-€quam haud scio an possint haec quoque esse. Sed €discentium studiis inveniuntur magistri, huic autem €qui studeant sunt nulli, rhetorum turba referta omnia; €quamquam quoniam verborum sententiarumque prae-cepta sunt, eadem ad sermonem pertinebunt. Sed cum €orationis indicem vocem habeamus, in voce autem €duo sequamur, ut clara sit, ut suavis, utrumque om-€nino a natura petundum est, verum alterum exercitatio €augebit, alterum imitatio presse loquentium et leniter. €Nihil fuit in Catulis, ut eos exquisito iudicio putares €uti litterarum, quamquam erant litterati; sed et alii; €hi autem optime uti lingua Latina putabantur. Sonus €erat dulcis, litterae neque expressae, neque oppressae, €ne aut obscurum esset aut putidum, sine contentione €vox nec languens nec canora. Uberior oratio L. Crassi €nec minus faceta, sed bene loquendi de Catulis opinio €non minor. Sale vero et facetiis Caesar, Catuli patris €frater, vicit omnes, ut in illo ipso forensi genere di- @1 €cendi contentiones aliorum sermone vinceret. In om-€nibus igitur his elaborandum est, si in omni re quid deceat exquirimus. Sit ergo hic sermo, in quo Socra-€tici maxime excellunt, lenis minimeque pertinax, insit €in eo lepos. Nec vero, tamquam in possessionem suam €venerit, excludat alios, sed cum reliquis in rebus tum €in sermone communi vicissitudinem non iniquam putet. €Ac videat in primis, quibus de rebus loquatur, si seriis, €severitatem adhibeat, si iocosis leporem. In primisque €provideat, ne sermo vitium aliquod indicet inesse in €moribus; quod maxime tum solet evenire, cum stu-€diose de absentibus detrahendi causa aut per ridicu-lum aut severe, maledice contumelioseque dicitur. Ha-€bentur autem plerumque sermones aut de domesticis €negotiis aut de re publica aut de artium studiis atque €doctrina. Danda igitur opera est, ut, etiamsi aberrare €ad alia coeperit, ad haec revocetur oratio, sed utcum-€que aderunt; neque enim isdem de rebus nec omni €tempore nec similiter delectamur. Animadvertendum €est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut incipiendi ratio fuerit, ita sit desinendi modus. Sed €quomodo in omni vita rectissime praecipitur, ut per-€turbationes fugiamus, id est motus animi nimios ra-€tioni non obtemperantes, sic eiusmodi motibus sermo €debet vacare, ne aut ira existat aut cupiditas aliqua €aut pigritia aut ignavia aut tale aliquid appareat, €maximeque curandum est, ut eos, quibuscum sermo-€nem conferemus, et vereri et diligere videamur. Ob-€iurgationes etiam nonnumquam incidunt necessariae, @1 €in quibus utendum est fortasse et vocis contentione €maiore et verborum gravitate acriore, id agendum €etiam, ut ea facere videamur irati. Sed ut ad urendum €et secandum, sic ad hoc genus castigandi raro invi-€tique veniemus, nec unquam nisi necessario, si nulla €reperietur alia medicina, sed tamen ira procul absit, €cum qua nihil recte fieri, nihil considerate potest. Magna[2m]2 autem parte[2m]2 clementi castigatione licet €uti, gravitate tamen adiuncta, ut et severitas adhibea-€tur et contumelia repellatur, atque etiam illud ipsum, €quod acerbitatis habet obiurgatio, significandum est €ipsius id causa, qui obiurgetur, esse susceptum. Rec-€tum est autem etiam in illis contentionibus, quae cum €inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, €tamen gravitatem retinere, iracundiam pellere; quae €enim cum aliqua perturbatione fiunt, ea nec constanter €fieri possunt neque is, qui adsunt, probari. Deforme €etiam est de se ipsum praedicare, falsa praesertim, et €cum inrisione audientium imitari militem gloriosum. @@Et quoniam omnia persequimur, volumus quidem þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡›Š‚certe, dicendum est etiam, qualem hominis honorati €et principis domum placeat esse, cuius finis est usus, €ad quem accommodanda est aedificandi descriptio et €tamen adhibenda commoditatis dignitatisque diligen-€tia. Cn. Octavio, qui primus ex illa familia consul €factus est, honori fuisse accepimus, quod praeclaram @1 €aedificasset in Palatio et plenam dignitatis domum, €quae cum vulgo viseretur, suffragata domino, novo €homini, ad consulatum putabatur. Hanc Scaurus de-€molitus accessionem adiunxit aedibus. Itaque ille in €suam domum consulatum primus attulit, hic, summi €et clarissimi viri filius, in domum multiplicatam non €repulsam solum rettulit, sed ignominiam etiam et ca-lamitatem. Ornanda enim est dignitas domo, non ex €domo tota quaerenda, nec domo dominus, sed domino €domus honestanda est, et, ut in ceteris habenda ratio €non sua solum, sed etiam aliorum, sic in domo clari €hominis, in quam et hospites multi recipiendi et ad-€mittenda hominum cuiusque modi multitudo, adhi-€benda cura est laxitatis. Aliter ampla domus dedecori €saepe domino est, si est in ea solitudo, et maxime, si €aliquando alio domino solita est frequentari. Odiosum €est enim, cum a praetereuntibus dicitur: "o domus an-€tiqua et quam dispari dominare domino" quod quidem his temporibus in multis licet dicere. Cavendum au-€tem est, praesertim si ipse aedifices, ne extra modum €sumptu et magnificentia prodeas, quo in genere mul-€tum mali etiam in exemplo est. Studiose enim plerique €praesertim in hanc partem facta principum imitantur, €ut L. Luculli, summi viri, virtutem quis? at quam €multi villarum magnificentiam imitati! Quarum qui-€dem certe est adhibendus modus ad mediocritatemque @1 €revocandus. Eademque mediocritas ad omnem usum €cultumque vitae transferenda est. Sed haec hactenus. @@In omni autem actione suscipienda tria sunt tenen-€da, primum ut appetitus rationi pareat, quo nihil est €ad officia conservanda accommodatius, deinde ut ani-€madvertatur, quanta illa res sit, quam efficere veli-€mus, ut neve maior neve minor cura et opera suscipia-€tur, quam causa postulet. Tertium est, ut caveamus, €ut ea, quae pertinent ad liberalem speciem et digni-€tatem, moderata sint. Modus autem est optimus decus €ipsum tenere, de quo ante diximus, nec progredi lon-€gius. Horum tamen trium praestantissimum est appe-€titum obtemperare rationi. @@Deinceps de ordine rerum et de opportunitate tem-€porum dicendum est. Haec autem scientia continentur €ea, quam Graeci $EU)TACI/AN& nominant, non hanc, quam €interpretamur modestiam, quo in verbo modus inest, €sed illa est $EU)TACI/A&, in qua intellegitur ordinis conser-€vatio. Itaque, ut eandem nos modestiam appellemus, €sic definitur a Stoicis, ut modestia sit scientia rerum €earum, quae agentur aut dicentur, loco suo collocan-€darum. Ita videtur eadem vis ordinis et collocationis €fore; nam et ordinem sic definiunt, compositionem €rerum aptis et accommodatis locis. Locum autem ac-€tionis opportunitatem temporis esse dicunt; tempus €autem actionis opportunum Graece $EU)KAIRI/A&, Latine €appellatur occasio. Sic fit, ut modestia haec, quam @1 €ita interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis idoneorum ad agendum temporum. Sed potest eadem €esse prudentiae definitio, de qua principio diximus, €hoc autem loco de moderatione et temperantia et ha-€rum similibus virtutibus quaerimus. Itaque quae erant €prudentiae propria suo loco dicta sunt; quae autem €harum virtutum, de quibus iam diu loquimur, quae €pertinent ad verecundiam et ad eorum approbatio-€nem, quibuscum vivimus, nunc dicenda sunt. @@Talis est igitur ordo actionum adhibendus, ut, quem-€admodum in oratione constanti, sic in vita omnia €sint apta inter se et convenientia; turpe enim valdeque €vitiosum in re severa convivio digna aut delicatum €aliquem inferre sermonem. Bene Pericles, cum ha-€beret collegam in praetura Sophoclem poetam iique €de communi officio convenissent et casu formosus €puer praeteriret dixissetque Sophocles "o puerum pul-€chrum, Pericle"! "At enim praetorem, Sophocle, decet €non solum manus sed etiam oculos abstinentes ha-€bere." Atque hoc idem Sophocles si in athletarum €probatione dixisset, iusta reprehensione caruisset. €Tanta vis est et loci et temporis. Ut si qui, cum €causam sit acturus, in itinere aut in ambulatione se-€cum ipse meditetur, aut si quid aliud attentius cogitet, €non reprehendatur, at hoc idem si in convivio faciat, inhumanus videatur inscitia temporis. Sed ea, quae €multum ab humanitate discrepant, ut si qui in foro €cantet aut si qua est alia magna perversitas, facile @1 €apparet nec magnopere admonitionem et praecepta €desiderat; quae autem parva videntur esse delicta €neque a multis intellegi possunt, ab is est diligentius €declinandum. Ut in fidibus aut tibiis quamvis pau-€lum discrepent, tamen id a sciente animadverti solet, €sic videndum est in vita ne forte quid discrepet, vel €multo etiam magis, quo maior et melior actionum quam sonorum concentus est. Itaque ut in fidibus €musicorum aures vel minima sentiunt, sic nos, si acres €ac diligentes iudices esse volumus animadversoresque €vitiorum, magna saepe intellegemus ex parvis. Ex €oculorum optutu, superciliorum aut remissione aut €contractione, ex maestitia, ex hilaritate, ex risu, ex lo-€cutione, ex reticentia, ex contentione vocis, ex sum-€missione, ex ceteris similibus facile iudicabimus, quid €eorum apte fiat, quid ab officio naturaque discrepet. €Quo in genere non est incommodum, quale quidque €eorum sit ex aliis iudicare, ut si quid non deceat illos, €vitemus ipsi. Fit enim nescio quomodo ut magis in €aliis cernamus, quam in nobismet ipsis, si quid delin-€quitur. Itaque facillume corriguntur in discendo, quo- @1 rum vitia imitantur emendandi causa magistri. Nec €vero alienum est ad ea deligenda, quae dubitationem €afferunt, adhibere doctos homines vel etiam usu peri-€tos et, quid iis de quoque officii genere placeat ex-€quirere. Maior enim pars eo fere deferri solet, quo €a natura ipsa deducitur. In quibus videndum est, non €modo quid quisque loquatur, sed etiam quid quisque €sentiat atque etiam de qua causa quisque sentiat. Ut €enim pictores et ii qui signa fabricantur et vero etiam €poetae suum quisque opus a vulgo considerari vult, €ut si quid reprehensum sit a pluribus, id corrigatur, €iique et secum et aliis quid in eo peccatum sit exqui-€runt, sic aliorum iudicio permulta nobis et facienda et non facienda et mutanda et corrigenda sunt. Quae €vero more agentur institutisque civilibus, de his nihil €est praecipiendum; illa enim ipsa praecepta sunt, nec €quemquam hoc errore duci oportet, ut siquid Socrates €aut Aristippus contra morem consuetudinemque civi-€lem fecerint locutive sint, idem sibi arbitretur licere; €magnis illi et divinis bonis hanc licentiam assequeban-€tur. Cynicorum vero ratio tota est eicienda; est enim @1 €inimica verecundiae, sine qua nihil rectum esse po-test, nihil honestum. Eos autem, quorum vita per-€specta in rebus honestis atque magnis est, bene de re €publica sentientes ac bene meritos aut merentes sicut €aliquo honore aut imperio affectos observare et colere €debemus, tribuere etiam multum senectuti, cedere iis, €qui magistratum habebunt, habere dilectum civis et €peregrini in ipsoque peregrino privatimne an publice €venerit. Ad summam, ne agam de singulis, totius €generis hominum conciliationem et consociationem co-€lere, tueri, servare debemus. @@Iam de artificiis et quaestibus, qui liberales ha-€bendi, qui sordidi sint, haec fere accepimus. Primum €improbantur ii quaestus, qui in odia hominum incur-€runt, ut portitorum, ut feneratorum. Inliberales autem €et sordidi quaestus mercennariorum omnium, quorum €operae, non quorum artes emuntur; est enim in illis €ipsa merces auctoramentum servitutis. Sordidi etiam €putandi, qui mercantur a mercatoribus, quod statim €vendant; nihil enim proficiant, nisi admodum mentian-€tur; nec vero est quicquam turpius vanitate. Opificesque €omnes in sordida arte versantur; nec enim quicquam €ingenuum habere potest officina. Minimeque artes eae @1 €probandae, quae ministrae sunt voluptatum 'cetarii, þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¡›–ˆŽlanii, coqui, fartores, piscatores', ut ait Terentius. Ad-€de huc, si placet, unguentarios, saltatores, totumque ludum talarium. Quibus autem artibus aut prudentia €maior inest aut non mediocris utilitas quaeritur ut me-€dicina, ut architectura, ut doctrina rerum honestarum, €eae sunt iis, quorum ordini conveniunt, honestae. Mer-€catura autem, si tenuis est, sordida putanda est; sin €magna et copiosa, multa undique apportans multis-€que sine vanitate inpertiens, non est admodum vitu-€peranda; atque etiam si satiata quaestu vel contenta €potius, ut saepe ex alto in portum, ex ipso se portu €in agros possessionesque contulit, videtur iure optimo €posse laudari. Omnium autem rerum, ex quibus ali-€quid adquiritur, nihil est agri cultura melius, nihil €uberius, nihil dulcius, nihil homine, nihil libero di-€gnius. De qua quoniam in Catone Maiore satis multa €diximus, illinc assumes quae ad hunc locum pertinebunt. @@Sed ab iis partibus, quae sunt honestatis, quem ad €modum officia ducerentur, satis expositum videtur. €Eorum autem ipsorum, quae honesta sunt, potest in-€cidere saepe contentio et comparatio, de duobus ho-€nestis utrum honestius, qui locus a Panaetio est prae-€termissus. Nam cum omnis honestas manet a parti-€bus quattuor, quarum una sit cognitionis, altera com- @1 €munitatis, tertia magnanimitatis, quarta moderationis, €haec in deligendo officio saepe inter se comparentur necesse est. Placet igitur aptiora esse naturae ea of-€ficia, quae ex communitate, quam ea, quae ex cogni-€tione ducantur, idque hoc argumento confirmari po-€test, quod, si contigerit ea vita sapienti, ut omnium €rerum affluentibus copiis [17quamvis]17 omnia, quae co-€gnitione digna sint, summo otio secum ipse consideret €et contempletur, tamen si solitudo tanta sit, ut homi-€nem videre non possit, excedat e vita. Princepsque €omnium virtutum illa sapientia, quam $SOFI/AN& Graeci €vocant, prudentiam enim, quam Graeci $FRO/NHSIN& di-€cunt, aliam quandam intellegimus, quae est rerum €expetendarum fugiendarumque scientia; illa autem sa-€pientia, quam principem dixi, rerum est divinarum €et humanarum scientia, in qua continetur deorum et €hominum communitas et societas inter ipsos; ea si €maxima est, ut est, certe necesse est, quod a communi-€tate ducatur officium, id esse maximum. Etenim co-€gnitio contemplatioque [naturae] manca quodam modo €atque inchoata sit, si nulla actio rerum consequatur. €Ea autem actio in hominum commodis tuendis ma-€xime cernitur; pertinet igitur ad societatem generis €humani; ergo haec cognitioni anteponenda est. @1 @@Atque id optimus quisque reapse ostendit et iudicat. €Quis enim est tam cupidus in perspicienda cognoscen-€daque rerum natura, ut, si ei tractanti contemplanti-€que res cognitione dignissimas subito sit allatum pe-€riculum discrimenque patriae, cui subvenire opitu-€larique possit, non illa omnia relinquat atque abiciat, €etiamsi dinumerare se stellas aut metiri mundi ma-€gnitudinem posse arbitretur? Atque hoc idem in pa-rentis, in amici re aut periculo fecerit. Quibus rebus €intellegitur, studiis officiisque scientiae praeponenda €esse officia iustitiae, quae pertinent ad hominum utili-€tatem, qua nihil homini esse debet antiquius. Atque €illi ipsi, quorum studia vitaque omnis in rerum co-€gnitione versata est, tamen ab augendis hominum uti-€litatibus et commodis non recesserunt. Nam et erudie-€runt multos, quo meliores cives utilioresque rebus suis €publicis essent, ut Thebanum Epaminondam Lysis Py-€thagoreus, Syracosium Dionem Plato multique multos, €nosque ipsi, quicquid ad rem publicam attulimus, si €modo aliquid attulimus, a doctoribus atque doctrina instructi ad eam et ornati accessimus. Neque solum €vivi atque praesentes studiosos discendi erudiunt at-€que docent, sed hoc idem etiam post mortem monu-€mentis litterarum assequuntur. Nec enim locus ullus €est praetermissus ab iis, qui ad leges, qui ad mores, €qui ad disciplinam rei publicae pertineret, ut otium @1 €suum ad nostrum negotium contulisse videantur. Ita €illi ipsi doctrinae studiis et sapientiae dediti ad ho-€minum utilitatem suam intelligentiam prudentiamque €potissimum conferunt; ob eamque etiam causam elo-€qui copiose, modo prudenter, melius est quam vel €acutissime sine eloquentia cogitare, quod cogitatio in €se ipsa vertitur, eloquentia complectitur eos, quibus-cum communitate iuncti sumus. Atque ut apium exa-€mina non fingendorum favorum causa congregantur, €sed cum congregabilia natura sint, fingunt favos, sic €homines, ac multo etiam magis, natura congregati ad-€hibent agendi cogitandique sollertiam. Itaque, nisi ea €virtus, quae constat ex hominibus tuendis, id est ex €societate generis humani, attingat cognitionem rerum, €solivaga cognitio et ieiuna videatur, [17itemque magni-€tudo animi remota communitate coniunctioneque hu-€mana feritas sit quaedam et immanitas.]17 Ita fit, ut €vincat cognitionis studium consociatio hominum at-€que communitas. @@Nec verum est quod dicitur a quibusdam propter €necessitatem vitae, quod ea, quae natura desideraret, €consequi sine aliis atque efficere non possemus, id-€circo initam esse cum hominibus communitatem et €societatem; quodsi omnia nobis, quae ad victum cul-€tumque pertinent, quasi virgula divina, ut aiunt, sup-€peditarentur, tum optimo quisque ingenio negotiis €omnibus omissis totum se in cognitione et scientia €collocaret. Non est ita. Nam et solitudinem fugeret et @1 €socium studii quaereret, tum docere, tum discere vellet, €tum audire, tum dicere. Ergo omne officium, quod ad €coniunctionem hominum et ad societatem tuendam va-€let, anteponendum est illi officio, quod cognitione et scientia continetur. Illud forsitan quaerendum sit, €num haec communitas, quae maxime est apta naturae €ea sit etiam moderationi modestiaeque semper ante-€ponenda. non placet; sunt enim quaedam partim ita €foeda, partim ita flagitiosa, ut ea ne conservandae €quidem patriae causa sapiens facturus sit. Ea Posido-€nius collegit permulta, sed ita taetra quaedam, ita ob-€scena, ut dictu quoque videantur turpia. Haec igitur €non suscipiet rei publicae causa, ne res publica qui-€dem pro se suscipi volet. Sed haec commodius se res €habet, quod non potest accidere tempus, ut intersit €rei publicae quicquam illorum facere sapientem. Quare hoc quidem effectum sit, in officiis deligendis €[hoc] genus officiorum excellere, quod teneatur homi-€num societate. Etenim cognitionem prudentiamque €sequetur considerata actio; ita fit, ut agere considerate €pluris sit quam cogitare prudenter. Atque haec qui-€dem hactenus. Patefactus enim locus est ipse, ut non €difficile sit in exquirendo officio quid cuique sit prae-€ponendum videre. In ipsa autem communitate sunt €gradus officiorum, ex quibus quid cuique praestet in-€tellegi possit, ut prima diis immortalibus, secunda @1 €patriae, tertia parentibus, deinceps gradatim reliquis debeantur. Quibus ex rebus breviter disputatis intel-€legi potest non solum id homines solere dubitare, ho-€nestumne an turpe sit, sed etiam duobus propositis €honestis utrum honestius sit. Hic locus a Panaetio est, €ut supra dixi, praetermissus. Sed iam ad reliqua per-€gamus.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@Quemadmodum officia ducerentur ab honestate, €Marce fili, atque ab omni genere virtutis, satis expli-€catum arbitror libro superiore. Sequitur ut haec offi-€ciorum genera persequar, quae pertinent ad vitae cul-€tum et ad earum rerum, quibus utuntur homines, fa-€cultatem, ad opes, ad copias; [17in quo tum quaeri dixi, €quid utile, quid inutile, tum ex utilibus quid utilius €aut quid maxime utile]17. De quibus dicere adgrediar, €si pauca prius de instituto ac de iudicio meo dixero. Quamquam enim libri nostri complures non modo ad €legendi, sed etiam ad scribendi studium excitaverunt, €tamen interdum vereor ne quibusdam bonis viris phi-€losophiae nomen sit invisum mirenturque in ea tantum €me operae et temporis ponere. Ego autem quam diu €res publica per eos gerebatur, quibus se ipsa commise-€rat, omnes meas curas cogitationesque in eam confe- @1 €rebam. Cum autem dominatu unius omnia tenerentur €neque esset usquam consilio aut auctoritati locus, so-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢’ˆŠcios denique tuendae rei publicae summos viros ami-€sissem, nec me angoribus dedidi, quibus essem con-€fectus, nisi iis restitissem, nec rursum indignis homine docto voluptatibus. Atque utinam res publica stetis-€set quo coeperat statu nec in homines non tam com-€mutandarum quam evertendarum rerum cupidos in-€cidisset! Primum enim, ut stante re publica facere €solebamus, in agendo plus quam in scribendo operae €poneremus, deinde ipsis scriptis non ea, quae nunc, €sed actiones nostras mandaremus, ut saepe fecimus. €Cum autem res publica, in qua omnis mea cura, cogi-€tatio, opera poni solebat, nulla esset omnino, illae €scilicet litterae conticuerunt forenses et senatoriae. Nihil agere autem cum animus non posset, in his €studiis ab initio versatus aetatis existimavi honestissime €molestias posse deponi, si me ad philosophiam retulissem €Cui cum multum adulescens discendi causa temporis €tribuissem posteaquam honoribus inservire coepi meque €totum rei publicae tradidi, tantum erat philosophiae loci, €quantum superfuerat amicorum et rei publicae tempori. €Id autem omne consumebatur in legendo, scribendi otium non erat. Maximis igitur in malis hoc tamen boni €assecuti videmur, ut ea litteris mandaremus, quae nec €erant satis nota nostris et erant cognitione dignissima. €Quid enim est, per deos, optabilius sapientia, quid €praestantius, quid homini melius, quid homine di- @1 €gnius? Hanc igitur qui expetunt, philosophi nominan-€tur, nec quicquam aliud est philosophia, si interpre-€tari velis, praeter studium sapientiae. Sapientia autem €est, ut a veteribus philosophis definitum est, rerum €divinarum et humanarum causarumque, quibus eae €res continentur, scientia, cuius studium qui vituperat €haud sane intellego quidnam sit quod laudandum putet. Nam sive oblectatio quaeritur animi requiesque €curarum, quae conferri cum eorum studiis potest, qui €semper aliquid anquirunt, quod spectet et valeat ad €bene beateque vivendum? sive ratio constantiae vir-€tutisque ducitur, aut haec ars est aut nulla omnino, €per quam eas assequamur. Nullam dicere maximarum €rerum artem esse, cum minimarum sine arte nulla sit, €hominum est parum considerate loquentium atque in €maximis rebus errantium. Si autem est aliqua disci-€plina virtutis, ubi ea quaeretur, cum ab hoc discendi €genere discesseris. Sed haec cum ad philosophiam €cohortamur, accuratius disputari solent, quod alio quo-€dam libro fecimus. Hoc autem tempore tantum nobis €declarandum fuit, cur orbati rei publicae muneribus, ad hoc nos studium potissimum contulissemus. Occu-€ritur autem nobis, et quidem a doctis et eruditis quae-€rentibus, satisne constanter facere videamur, qui, cum €percipi nihil posse dicamus, tamen et aliis de rebus €disserere soleamus et hoc ipso tempore praecepta of-€ficii persequamur. Quibus vellem satis cognita esset €nostra sententia. Non enim sumus ii, quorum vagetur €animus errore nec habeat umquam quid sequatur. @1 €Quae enim esset ista mens vel quae vita potius, non €modo disputandi, sed etiam vivendi ratione sublata? €Nos autem, ut ceteri alia certa, alia incerta esse di-€cunt, sic ab his dissentientes alia probabilia, contra alia dicimus. Quid est igitur, quod me impediat ea, €quae probabilia mihi videantur, sequi, quae contra €improbare atque adfirmandi arrogantiam vitantem fu-€gere temeritatem, quae a sapientia dissidet plurimum? €Contra autem omnia disputantur a nostris, quod hoc €ipsum probabile elucere non possit, nisi ex utraque €parte causarum esset facta contentio. Sed haec ex-€planata sunt in Academicis nostris satis, ut arbitror, €diligenter. Tibi autem, mi Cicero, quamquam in anti-€quissima nobilissimaque philosophia Cratippo auc-€tore versaris iis simillimo, qui ista praeclara pepere-€runt, tamen haec nostra, finituma vestris, ignota esse €nolui. Sed iam ad instituta pergamus. @@Quinque igitur rationibus propositis officii perse-€quendi, quarum duae ad decus honestatemque perti-€nerent, duae ad commoda vitae, copias, opes, facul-€tates, quinta ad eligendi iudicium, si quando ea, quae €dixi, pugnare inter se viderentur, honestatis pars con-€fecta est, quam quidem tibi cupio esse notissimam. €Hoc autem de quo nunc agimus, id ipsum est, quod €utile appellatur. In quo verbo lapsa consuetudo de-€flexit de via sensimque eo deducta est, ut honestatem €ab utilitate secernens constitueret esse honestum ali-€quid, quod utile non esset, et utile, quod non ho-€nestum, qua nulla pernicies maior hominum vi- @1 tae potuit afferri. Summa quidem auctoritate phi-€losophi severe sane atque honeste haec tria genera €confusa cogitatione distinguunt: quicquid enim iustum €sit, id etiam utile esse censent, itemque quod ho-€nestum, idem iustum, ex quo efficitur, ut, quicquid €honestum sit, idem sit utile. Quod qui parum perspi-€ciunt, ii saepe versutos homines et callidos admiran-€tes, malitiam sapientiam iudicant. Quorum error eri-€piendus est opinioque omnis ad eam spem tradu-€cenda, ut honestis consiliis iustisque factis, non fraude €et malitia se intellegant ea, quae velint, consequi posse. Quae ergo ad vitam hominum tuendam perti-€nent, partim sunt inanima, ut aurum, argentum, ut €ea, quae gignuntur e terra, ut alia generis eiusdem, €partim animalia, quae habent suos impetus et rerum €appetitus. Eorum autem rationis expertia sunt, alia €ratione utentia. Expertes rationis equi, boves, reli-€quae pecudes, apes, quarum opere efficitur aliquid ad €usum hominum atque vitam. Ratione autem utentium €duo genera ponunt, deorum unum, alterum hominum. €Deos placatos pietas efficiet et sanctitas; proxime au-€tem et secundum deos homines hominibus maxime utiles esse possunt. Earumque item rerum, quae no-€ceant et obsint, eadem divisio est. Sed quia deos no-€cere non putant, iis exceptis homines hominibus obesse €plurimum arbitrantur. Ea enim ipsa, quae inanima @1 €diximus, pleraque sunt hominum operis effecta, quae €nec haberemus, nisi manus et ars accessisset, nec iis €sine hominum administratione uteremur. Neque enim €valitudinis curatio neque navigatio, neque agricultura €neque frugum fructuumque reliquorum perceptio et €conservatio sine hominum opera ulla esse potuisset. Iam vero et earum rerum quibus abundaremus, ex-€portatio, et earum quibus egeremus invectio certe €nulla esset, nisi iis muneribus homines fungerentur. €Eademque ratione nec lapides ex terra exciderentur €ad usum nostrum necessarii, nec ferrum, aes, aurum, €argentum effoderetur penitus abditum sine hominum €labore et manu. Tecta vero, quibus et frigorum vis €pelleretur et calorum molestiae sedarentur, unde aut €initio generi humano dari potuissent aut postea sub-€venire, si aut vi tempestatis aut terrae motu aut ve-€tustate cecidissent, nisi communis vita ab hominibus harum rerum auxilia petere didicisset? Adde ductus €aquarum, derivationes fluminum, agrorum inrigatio-€nes, moles oppositas fluctibus, portus manu factos, €quae unde sine hominum opere habere possemus? Ex €quibus multisque aliis perspicuum est, qui fructus €quaeque utilitates ex rebus iis, quae sint inanima, per-€cipiantur, eas nos nullo modo sine hominum manu €atque opera capere potuisse. Qui denique ex bestiis €fructus aut quae commoditas, nisi homines adiuva-€rent, percipi posset? Nam et qui principes inveniendi €fuerunt, quem ex quaque belua usum habere posse-€mus, homines certe fuerunt, nec hoc tempore sine ho- @1 €minum opera aut pascere eas aut domare aut tueri €aut tempestivos fructus ex iis capere possemus; ab €eisdemque et eae, quae nocent, interficiuntur et, quae usui possunt esse, capiuntur. Quid enumerem artium €multitudinem, sine quibus vita omnino nulla esse po-€tuisset? Qui enim aegris subveniret[2ur]2, quae esset €oblectatio valentium, qui victus aut cultus, nisi tam €multae nobis artes ministrarent quibus rebus exculta €hominum vita tantum distat a victu et cultu bestiarum. €Urbes vero sine hominum coetu non potuissent nec €aedificari nec frequentari, ex quo leges moresque con-€stituti, tum iuris aequa discriptio certaque vivendi €disciplina; quas res et mansuetudo animorum conse-€cuta et verecundia est effectumque, ut esset vita mu-€nitior atque ut dando et accipiendo mutandisque fa-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜ˆcultatibus et commodis nulla re egeremus. @@Longiores hoc loco sumus quam necesse est. Quis €est enim, cui non perspicua sint illa, quae pluribus €verbis a Panaetio commemorantur, neminem neque €ducem bello nec principem domi magnas res et salu-€tares sine hominum studiis gerere potuisse. Comme-€moratur ab eo Themistocles, Pericles, Cyrus, Agesilaos, €Alexander, quos negat sine adiumentis hominum tantas €res efficere potuisse. Utitur in re non dubia testibus non €necessariis. Atque ut magnas utilitates adipiscimur €conspiratione hominum atque consensu, sic nulla tam €detestabilis pestis est, quae non homini ab homine @1 €nascatur. Est Dicaearchi liber de interitu hominum, €Peripatetici magni et copiosi, qui collectis ceteris cau-€sis eluvionis, pestilentiae, vastitatis, beluarum etiam €repentinae multitudinis, quarum impetu docet quae-€dam hominum genera esse consumpta, deinde com-€parat, quanto plures deleti sint homines hominum €impetu, id est bellis aut seditionibus, quam omni re-€liqua calamitate. @@Cum igitur hic locus nihil habeat dubitationis, quin €homines plurimum hominibus et prosint et obsint, €proprium hoc statuo esse virtutis, conciliare animos €hominum et ad usus suos adiungere. Itaque, quae in €rebus inanimis quaeque in usu et tractatione belua-€rum fiunt utiliter ad hominum vitam, artibus ea tri-€buuntur operosis, hominum autem studia, ad amplifi-€cationem nostrarum rerum prompta ac parata, viro-rum praestantium sapientia et virtute excitantur. Ete-€nim virtus omnis tribus in rebus fere vertitur, quarum €una est in perspiciendo, quid in quaque re verum sin-€cerumque sit, quid consentaneum cuique, quid con-€sequens, ex quo quaeque gignantur, quae cuiusque rei €causa sit, alterum cohibere motus animi turbatos, quos €Graeci $PA/QH& nominant, appetitionesque, quas illi $O(RMA/S&, €oboedientes efficere rationi, tertium iis, quibuscum €congregemur, uti moderate et scienter, quorum studiis @1 €ea, quae natura desiderat, expleta cumulataque ha-€beamus, per eosdemque, si quid importetur nobis in-€commodi, propulsemus ulciscamurque eos, qui nocere €nobis conati sint, tantaque poena adficiamus, quan-tam aequitas humanitasque patiatur. Quibus autem €rationibus hanc facultatem assequi possimus, ut ho-€minum studia complectamur eaque teneamus, dice-€mus, neque ita multo post, sed pauca ante dicenda €sunt. Magnam vim esse in fortuna in utramque par-€tem, vel secundas ad res vel adversas, quis ignorat? Nam €et cum prospero flatu eius utimur, ad exitus pervehimur €optatos et cum reflavit, affligimur. Haec igitur ipsa €fortuna ceteros casus rariores habet, primum ab ina-€nimis procellas, tempestates, naufragia, ruinas, incen-€dia, deinde a bestiis ictus, morsus, impetus. Haec ergo, ut dixi, rariora. At vero interitus exercituum, ut pro-€xime trium, saepe multorum clades imperatorum, ut €nuper summi et singularis viri, invidiae praeterea mul-€titudinis atque ob eas bene meritorum saepe civium ex-€pulsiones, calamitates, fugae, rursusque secundae res, €honores, imperia, victoriae, quamquam fortuita sunt, €tamen sine hominum opibus et studiis neutram in partem €effici possunt. Hoc igitur cognito dicendum est, quonam €modo hominum studia ad utilitates nostras allicere atque €excitare possimus. Quae si longior fuerit oratio cum €magnitudine utilitatis comparetur; ita fortasse etiam €brevior videbitur. @@Quaecumque igitur homines homini tribuunt ad eum €augendum atque honestandum, aut benivolentiae gra- @1 €tia faciunt, cum aliqua de causa quempiam diligunt, €aut honoris, si cuius virtutem suspiciunt quemque di-€gnum fortuna quam amplissima putant, aut cui fidem €habent et bene rebus suis consulere arbitrantur, aut cuius €opes metuunt, aut contra, a quibus aliquid exspectant, ut €cum reges popularesve homines largitiones aliquas pro-€ponunt, aut postremo pretio ac mercede ducuntur, quae €sordidissima est illa quidem ratio et inquinatissima et €iis, qui ea tenentur, et illis, qui ad eam confugere co-nantur. Male enim se res habet, cum quod virtute €effici debet, id temptatur pecunia. Sed quoniam non €numquam hoc subsidium necessarium est, quemad-€modum sit utendum eo dicemus, si prius iis de rebus, €quae virtuti propriores sunt, dixerimus. [17Atque etiam €subiciunt se homines imperio alterius et potestati de €causis pluribus. Ducuntur enim aut benivolentia aut €beneficiorum magnitudine aut dignitatis praestantia €aut spe sibi id utile futurum aut metu ne vi parere co-€gantur aut spe largitionis promissisque capti aut po-€stremo, ut saepe in nostra re publica videmus, mercede conducti.]17 Omnium autem rerum nec aptius est quic-€quam ad opes tuendas ac tenendas quam diligi nec €alienius quam timeri. Praeclare enim Ennius 'Quem €metuunt oderunt; quem quisque odit perisse expetit'. €Multorum autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea €fuit ignotum, nuper est cognitum. Nec vero huius ty-€ranni solum, quem armis oppressa pertulit civitas, @1 €[apparet cuius] maxime %portui interitus declarat, €quantum odium hominum valet ad pestem, sed reli-€quorum similes exitus tyrannorum, quorum haud fere €quisquam talem interitum effugit. Malus enim est cu-€stos diuturnitatis metus contraque benivolentia fidelis vel ad perpetuitatem. Sed iis, qui vi oppressos im-€perio coercent, sit sane adhibenda saevitia, ut eris in €famulos, si aliter teneri non possunt; qui vero in libera €civitate ita se instruunt, ut metuantur, iis nihil potest €esse dementius. Quamvis enim sint demersae leges €alicuius opibus, quamvis timefacta libertas, emergunt €tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis aut occultis €de honore suffragiis. Acriores autem morsus sunt in-€termissae libertatis quam retentae. Quod igitur latissime €patet neque ad incolumitatem solum, sed etiam ad €opes et potentiam valet plurimum, id amplectamur, ut €metus absit, caritas retineatur. Ita facillime quae vole-€mus et privatis in rebus et in re publica consequemur. €Etenim qui se metui volent, a quibus metuentur, eos-dem metuant ipsi necesse est. Quid enim censemus €superiorem illum Dionysium quo cruciatu timoris angi €solitum, qui cultros metuens tonsorios candente car-€bone sibi adurebat capillum? quid Alexandrum Phe-€raeum quo animo vixisse arbitramur? qui, ut scriptum €legimus, cum uxorem Theben admodum diligeret, ta-€men ad eam ex epulis in cubiculum veniens barbarum, €et eum quidem, ut scriptum est, conpunctum notis €Thraeciis destricto gladio iubebat anteire praemitte- @1 €batque de stipatoribus suis qui scrutarentur arculas €muliebres et, ne quod in vestimentis telum occultare-€tur, exquirerent. O miserum, qui fideliorem et barba-€rum et stigmatiam putaret, quam coniugem. Nec eum €fefellit; ab ea est enim ipsa propter pelicatus suspicio-€nem interfectus. Nec vero ulla vis imperii tanta est, quae premente metu possit esse diuturna. Testis est Phalaris, €cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui non €ex insidiis interiit, ut is, quem modo dixi, Alexander, €non a paucis, ut hic noster, sed in quem universa Agri-€gentinorum multitudo impetum fecit. Quid? Macedo-€nes nonne Demetrium reliquerunt universique se ad Pyr-€rhum contulerunt? Quid? Lacedaemonios iniuste impe-€rantes nonne repente omnes fere socii deseruerunt spec-€tatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae calami-€tatis? Externa libentius in tali re quam domestica €recordor. Verum tamen quam diu imperium populi €Romani beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut €pro sociis aut de imperio gerebantur, exitus erant bel-€lorum aut mites aut necessarii, regum, populorum, €nationum portus erat et refugium senatus, nostri autem €magistratus imperatoresque ex hac una re maximam €laudem capere studebant, si provincias, si socios ae-quitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium €orbis terrae verius quam imperium poterat nominari. €Sensim hanc consuetudinem et disciplinam iam antea €minuebamus, post vero Sullae victoriam penitus ami-€simus; desitum est enim videri quicquam in socios ini-€quum, cum exstitisset in cives tanta crudelitas. Ergo €in illo secuta est honestam causam non honesta vic-€toria. Est enim ausus dicere hasta posita, cum bona þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜›ˆ‰in foro venderet et bonorum virorum et locupletium €et certe civium, praedam se suam vendere. Secutus @1 €est, qui in causa impia, victoria etiam foediore, non €singulorum civium bona publicaret, sed universas pro-€vincias regionesque uno calamitatis iure comprehen-deret. Itaque vexatis ac perditis exteris nationibus €ad exemplum amissi imperii portari in triumpho Mas-€siliam vidimus et ex ea urbe triumphari, sine qua €numquam nostri imperatores ex transalpinis bellis tri-€umpharunt. Multa praeterea commemorarem nefaria €in socios, si hoc uno quicquam sol vidisset indignius. €Iure igitur plectimur. Nisi enim multorum impunita €scelera tulissemus, numquam ad unum tanta perve-€nisset licentia, a quo quidem rei familiaris ad paucos, cupiditatum ad multos improbos venit hereditas. Nec €vero umquam bellorum civilium semen et causa deerit, €dum homines perditi hastam illam cruentam et me-€minerint et sperabunt, quam P. Sulla cum vibrasset €dictatore propinquo suo, idem sexto tricensimo anno €post a sceleratiore hasta non recessit, alter autem, qui €in illa dictatura scriba fuerat, in hac fuit quaestor ur-€banus. Ex quo debet intellegi talibus praemiis propo-€sitis numquam defutura bella civilia. Itaque parietes €modo urbis stant et manent, iique ipsi iam extrema €scelera metuentes, rem vero publicam penitus amisi-€mus. Atque in has clades incidimus,_redeundum €est enim ad propositum_, dum metui quam cari esse €et diligi malumus. Quae si populo Romano iniuste €imperanti accidere potuerunt, quid debent putare sin-€guli? Quod cum perspicuum sit benivolentiae vim €esse magnam, metus imbecillam, sequitur ut dissera-€mus, quibus rebus facillime possimus eam, quam vo-lumus, adipisci cum honore et fide caritatem. Sed ea @1 €non pariter omnes egemus; nam ad cuiusque vitam €institutam accommodandum est, a multisne opus sit €an satis sit a paucis diligi. Certum igitur hoc sit, idque €et primum et maxime necessarium familiaritates ha-€bere fidas amantium nos amicorum. haec enim est €una res prorsus, ut non multum differat inter sum-€mos et mediocres viros, eaque utrisque est propemo-dum comparanda. Honore et gloria et benivolentia €civium fortasse non aeque omnes egent, sed tamen, €si cui haec suppetunt, adiuvant aliquantum cum ad €cetera, tum ad amicitias comparandas. €@@Sed de amicitia alio libro dictum est, qui inscribitur €Laelius; nunc dicamus de gloria, quamquam ea quo-€que de re duo sunt nostri libri, sed attingamus, quan-€doquidem ea in rebus maioribus administrandis ad-€iuvat plurimum. Summa igitur et perfecta gloria con-€stat ex tribus his: si diligit multitudo, si fidem habet, €si cum admiratione quadam honore dignos putat. Haec €autem, si est simpliciter breviterque dicendum, quibus €rebus pariuntur a singulis, eisdem fere a multitudine. €Sed est alius quoque quidam aditus ad multitudinem, €ut in universorum animos tamquam influere possi-mus. Ac primum de illis tribus, quae ante dixi, bene-€volentiae praecepta videamus; quae quidem capitur €beneficiis maxime, secundo autem loco voluntate be-€nefica benivolentia movetur, etiamsi res forte non sup-€petit; vehementer autem amor multitudinis commove- @1 €tur ipsa fama et opinione liberalitatis, beneficentiae, €iustitiae, fidei omniumque earum virtutum, quae per-€tinent ad mansuetudinem morum ac facilitatem. Ete-€nim illud ipsum, quod honestum decorumque dicimus, €quia per se nobis placet animosque omnium natura et €specie sua commovet maximeque quasi perlucet ex €iis, quas commemoravi, virtutibus, idcirco illos, in €quibus eas virtutes esse remur, a natura ipsa diligere €cogimur. Atque hae quidem causae diligendi gravis-€simae; possunt enim praeterea nonnullae esse levi-ores. Fides autem ut habeatur duabus rebus effici po-€test, si existimabimur adepti coniunctam cum iustitia €prudentiam. Nam et iis fidem habemus, quos plus €intellegere quam nos arbitramur quosque et futura €prospicere credimus et cum res agatur in discrimen-€que ventum sit, expedire rem et consilium ex tempore €capere posse; hanc enim utilem homines existimant €veramque prudentiam. Iustis autem et fidis homini-€bus, id est bonis viris, ita fides habetur, ut nulla sit €in iis fraudis iniuriaeque suspicio. Itaque his salutem €nostram, his fortunas, his liberos rectissime committi arbitramur. Harum igitur duarum ad fidem facien-€dam iustitia plus pollet, quippe cum ea sine prudentia €satis habeat auctoritatis; prudentia sine iustitia nihil €valet ad faciendam fidem. Quo enim quis versutior €et callidior, hoc invisior et suspectior detracta opi-€nione probitatis. Quam ob rem intellegentiae iustitia €coniuncta quantum volet habebit ad faciendam fidem €virium, iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia €nihil valebit prudentia. @1 @@Sed ne quis sit admiratus cur, cum inter omnes €philosophos constet a meque ipso saepe disputatum €sit, qui unam haberet, omnes habere virtutes, nunc €ita seiungam, quasi possit quisquam, qui non idem €prudens sit, iustus esse, alia est illa, cum veritas ipsa €limatur in disputatione, subtilitas, alia, cum ad opi-€nionem communem omnis accommodatur oratio. €Quam ob rem, ut vulgus, ita nos hoc loco loquimur, €ut alios fortes, alios viros bonos, alios prudentes esse €dicamus. Popularibus enim verbis est agendum et €usitatis, cum loquimur de opinione populari, idque €eodem modo fecit Panaetius. Sed ad propositum re-€vertamur. @@Erat igitur ex iis tribus, quae ad gloriam pertine-€rent, hoc tertium, ut cum admiratione hominum ho-€nore ab iis digni iudicaremur. Admirantur igitur com-€muniter illi quidem omnia, quae magna et praeter €opinionem suam animadverterunt, separatim autem €in singulis, si perspiciunt nec opinata quaedam bona. €Itaque eos viros suspiciunt maximisque efferunt lau-€dibus, in quibus existimant se excellentes quasdam €et singulares perspicere virtutes, despiciunt autem eos €et contemnunt, in quibus nihil virtutis, nihil animi, €nihil nervorum putant. Non enim omnes eos con-€temnunt, de quibus male existumant. Nam quos im-€probos, maledicos, fraudulentos putant et ad facien-€dam iniuriam instructos, eos contemnunt quidem neu-€tiquam sed de iis male existumant. Quam ob rem, @1 €ut ante dixi, contemnuntur ii, qui 'nec sibi nec alteri', €ut dicitur, in quibus nullus labor, nulla industria, nulla cura est. Admiratione autem adficiuntur ii, qui anteire €ceteris virtute putantur et cum omni carere dede-€core, tum vero iis vitiis, quibus alii non facile possunt €obsistere. Nam et voluptates, blandissumae dominae, €maioris partis animos a virtute detorquent et, dolo-€rum cum admoventur faces, praeter modum plerique €exterrentur; vita, mors, divitiae, paupertas omnes ho-€mines vehementissime permovent. Quae qui in utram-€que partem excelso animo magnoque despiciunt, cum-€que aliqua iis ampla et honesta res obiecta est, totos €ad se convertit et rapit, tum quis non admiretur splen-dorem pulcritudinemque virtutis? Ergo et haec animi €despicientia admirabilitatem magnam facit et ma-€xume iustitia, ex qua una virtute viri boni appellan-€tur, mirifica quaedam multitudini videtur, nec iniuria. €Nemo enim iustus esse potest, qui mortem, qui dolo-€rem, qui exilium, qui egestatem timet, aut qui ea, €quae sunt his contraria, aequitati anteponit. Maxime-€que admirantur eum, qui pecunia non movetur; quod €in quo viro perspectum sit, hunc igni spectatum arbi-€trantur. Itaque illa tria quae proposita sunt ad glo-€riam, omnia iustitia conficit, et benivolentiam, quod €prodesse vult plurimis, et ob eandem causam fidem €et admirationem, quod eas res spernit et neglegit, ad €quas plerique inflammati aviditate rapiuntur. @@Ac mea quidem sententia omnis ratio atque insti- @1 €tutio vitae adiumenta hominum desiderat, in primis-€que, ut habeat quibuscum possit familiares conferre €sermones; quod est difficile, nisi speciem prae te boni €viri feras. Ergo etiam solitario homini atque in agro €vitam agenti opinio iustitiae necessaria est, eoque €etiam magis, quod eam si non habebunt, [iniusti habe-€buntur] nullis praesidiis saepti multis afficientur in-iuriis. Atque iis etiam, qui vendunt, emunt, conducunt, €locant contrahendisque negotiis implicantur, iustitia þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜¨ƒad rem gerendam necessaria est, cuius tanta vis est, €ut ne illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur, €possint sine ulla particula iustitiae vivere. Nam qui €eorum cuipiam, qui una latrocinantur, furatur aliquid €aut eripit, is sibi ne in latrocinio quidem relinquit lo-€cum, ille autem, qui archipirata dicitur, nisi aequa-€biliter praedam dispertiat, aut interficiatur a sociis €aut relinquatur. Quin etiam leges latronum esse di-€cuntur, quibus pareant, quas observent. Itaque propter €aequabilem praedae partitionem et Bardulis Illyrius €latro, de quo est apud Theopompum, magnas opes €habuit et multo maiores Viriatus Lusitanus, cui qui-€dem etiam exercitus nostri imperatoresque cesserunt, €quem C. Laelius, is qui Sapiens usurpatur, praetor €fregit et comminuit ferocitatemque eius ita repressit, €ut facile bellum reliquis traderet. Cum igitur tanta €vis iustitiae sit, ut ea etiam latronum opes firmet at-€que augeat, quantam eius vim inter leges et iudicia et in constituta re publica fore putamus? Mihi quidem €non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed etiam €apud maiores nostros iustitiae fruendae causa viden- @1 €tur olim bene morati reges constituti. Nam cum pre-€meretur in otio multitudo ab iis, qui maiores opes ha-€bebant, ad unum aliquem confugiebant virtute prae-€stantem, qui cum prohiberet iniuria tenuiores, aequi-€tate constituenda summos cum infimis pari iure re-€tinebat. Eademque constituendarum legum fuit causa quae regum. Ius enim semper est quaesitum aequa-€bile; neque enim aliter esset ius. Id si ab uno iusto et €bono viro consequebantur, erant eo contenti; cum id €minus contingeret, leges sunt inventae, quae cum om-€nibus semper una atque eadem voce loquerentur. Ergo €hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum de-€ligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio €multitudinis. Adiuncto vero, ut idem etiam prudentes €haberentur, nihil erat, quod homines iis auctoribus €non posse consequi se arbitrarentur. Omni igitur ra-€tione colenda et retinenda iustitia est, cum ipsa per €sese_nam aliter iustitia non esset_tum propter €amplificationem honoris et gloriae. Sed ut pecuniae €non quaerendae solum ratio est, verum etiam collo-€candae, quae perpetuos sumptus suppeditet, nec so-€lum necessarios, sed etiam liberales, sic gloria et quae-renda et collocanda ratione est. Quamquam praeclare €Socrates hanc viam ad gloriam proximam et quasi €compendiariam dicebat esse, si quis id ageret, ut qua-€lis haberi vellet, talis esset. Quod si qui simulatione €et inani ostentatione et ficto non modo sermone sed €etiam voltu stabilem se gloriam consequi posse rentur, €vehementer errant. Vera gloria radices agit atque @1 €etiam propagatur, ficta omnia celeriter tamquam flo-€sculi decidunt nec simulatum potest quicquam esse €diuturnum. Testes sunt permulti in utramque partem, €sed brevitatis causa familia contenti erimus una. Ti-€berius enim Gracchus, P. f., tam diu laudabitur, dum €memoria rerum Romanarum manebit, at eius filii nec €vivi probabantur bonis et mortui numerum optinent €iure caesorum. Qui igitur adipisci veram gloriam vo-€let, iustitiae fungatur officiis. Ea quae essent, dictum €est in libro superiore. @@Sed ut facillime, quales simus, tales esse videamur, €etsi in eo ipso vis maxima est, ut simus ii, qui haberi €velimus, tamen quaedam praecepta danda sunt. Nam €si quis ab ineunte aetate habet causam celebritatis €et nominis aut a patre acceptam, quod tibi, mi Cicero, €arbitror contigisse, aut aliquo casu atque fortuna, in €hunc oculi omnium coniciuntur atque in eum, quid €agat, quemadmodum vivat, inquiritur, et, tamquam in €clarissima luce versetur, ita nullum obscurum potest nec dictum eius esse nec factum. Quorum autem prima €aetas propter humilitatem et obscuritatem in homi-€num ignoratione versatur, ii, simul ac iuvenes esse €coeperunt, magna spectare et ad ea rectis studiis de-€bent contendere; quod eo firmiore animo facient, quia €non modo non invidetur illi aetati verum etiam fave-€tur. Prima est igitur adulescenti commendatio ad glo-€riam, si qua ex bellicis rebus comparari potest, in qua @1 €multi apud maiores nostros extiterunt; semper enim €fere bella gerebantur. Tua autem aetas incidit in id €bellum, cuius altera pars sceleris nimium habuit, al-€tera felicitatis parum. Quo tamen in bello cum te €Pompeius alae [alteri] praefecisset, magnam laudem €et a summo viro et ab exercitu consequebare equi-€tando, iaculando, omni militari labore tolerando. At-€que ea quidem tua laus pariter cum re publica cecidit. €Mihi autem haec oratio suscepta non de te est, sed de €genere toto. Quam ob rem pergamus ad ea, quae restant. @@Ut igitur in reliquis rebus multo maiora opera sunt €animi quam corporis, sic eae res quas ingenio ac ra-€tione persequimur, gratiores sunt quam illae, quas €viribus. Prima igitur commendatio proficiscitur a mo-€destia, tum pietate in parentes, in suos benivolentia. €Facillume autem et in optimam partem cognoscuntur €adulescentes, qui se ad claros et sapientes viros bene €consulentes rei publicae contulerunt, quibuscum si €frequentes sunt, opinionem adferunt populo eorum €fore se similes, quos sibi ipsi delegerint ad imitan-dum. P. Rutilii adulescentiam ad opinionem et inno-€centiae et iuris scientiae P. Mucii commendavit do-€mus. Nam L. quidem Crassus, cum esset admodum €adulescens, non aliunde mutuatus est, sed sibi ipse €peperit maximam laudem ex illa accusatione nobili €et gloriosa, et qua aetate qui exercentur, laude adfici €solent, ut de Demosthene accepimus, ea aetate L. Cras-€sus ostendit, id se in foro optume iam facere, quod €etiam tum poterat domi cum laude meditari. @1 @@Sed cum duplex ratio sit orationis, quarum in altera €sermo sit, in altera contentio, non est id quidem dubium, €quin contentio orationis maiorem vim habeat ad gloriam €_ea est enim, quam eloquentiam dicimus_sed ta-€men difficile dictu est, quantopere conciliet animos €comitas adfabilitasque sermonis. Extant epistolae et €Philippi ad Alexandrum et Antipatri ad Cassandrum €et Antigoni ad Philippum filium, trium prudentissi-€morum,_sic enim accepimus_quibus praecipiunt, €ut oratione benigna multitudinis animos ad benivolen-€tiam alliciant militesque blande appellando sermone €deleniant. Quae autem in multitudine cum contentione €habetur oratio, ea saepe universam excitat gloriam. €Magna est enim admiratio copiose sapienterque di-€centis, quam qui audiunt intellegere etiam et sapere €plus quam ceteros arbitrantur. Si vero inest in ora-€tione mixta modestia gravitas nihil admirabilius fieri potest, eoque magis, si ea sunt in adulescente. Sed €cum sint plura causarum genera, quae eloquentiam €desiderent, multique in nostra re publica adulescentes €et apud iudices et apud populum et apud senatum di-€cendo laudem assecuti sint, maxima est admiratio in €iudiciis, quorum ratio duplex est. Nam ex accusatione €et ex defensione constat, quarum etsi laudabilior est de-€fensio, tamen etiam accusatio probata persaepe est. €Dixi paulo ante de Crasso. Idem fecit adulescens M. €Antonius. Etiam P. Sulpicii eloquentiam accusatio in-€lustravit, cum seditiosum et inutilem civem, C. Nor- @1 banum, in iudicium vocavit. Sed hoc quidem non est €saepe faciendum nec umquam nisi aut rei publicae €causa, ut ii, quos ante dixi, aut ulciscendi gratia, ut €duo Luculli, aut patrocinii, ut nos pro Siculis, pro €Sardis [in Albucio] Iulius. In accusando etiam M.' €Aquilio L. Fufii cognita industria est. Semel igitur €aut non saepe certe. Sin erit, cui faciendum sit sae-€pius, rei publicae tribuat hoc muneris, cuius inimicos €ulcisci saepius non est reprehendendum; modus tamen €adsit. Duri enim hominis, vel potius vix hominis €videtur periculum capitis inferre multis. Id cum peri-€culosum ipsi est, tum etiam sordidum ad famam com-€mittere, ut accusator nominere; quod contigit M. €Bruto, summo genere nato, illius filio, qui iuris civi-lis in primis peritus fuit. Atque etiam hoc praeceptum €officii diligenter tenendum est, ne quem umquam in-€nocentem iudicio capitis arcessas; id enim sine sce-€lere fieri nullo pacto potest. Nam quid est tam in-€humanum, quam eloquentiam a natura ad salutem ho-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜³†minum et ad conservationem datam ad bonorum pe-€stem perniciemque convertere? Nec tamen, ut hoc fu-€giendum est, item est habendum religioni nocentem €aliquando, modo ne nefarium impiumque defendere. €Vult hoc multitudo, patitur consuetudo, fert etiam hu-€manitas. Iudicis est semper in causis verum sequi, @1 €patroni non numquam veri simile, etiam si minus sit €verum, defendere, quod scribere, praesertim cum de €philosophia scriberem, non auderem, nisi idem pla-€ceret gravissimo Stoicorum Panaetio. Maxime autem €et gloria paritur et gratia defensionibus, eoque maior, €si quando accidit, ut ei subveniatur, qui potentis ali-€cuius opibus circumveniri urgerique videatur, ut nos €et saepe alias et adulescentes contra L. Sullae domi-€nantis opes pro Sex. Roscio Amerino fecimus, quae, €ut scis, extat oratio. @@Sed expositis adulescentium officiis, quae valeant €ad gloriam adipiscendam, deinceps de beneficentia €ac de liberalitate dicendum est, cuius est ratio duplex. €Nam aut opera benigne fit indigentibus aut pecunia. €Facilior est haec posterior locupleti praesertim, sed €illa lautior ac splendidior et viro forti claroque di-€gnior. Quamquam enim in utroque inest gratificandi €liberalis voluntas, tamen altera ex arca, altera ex vir-€tute depromitur, largitioque, quae fit ex re familiari, €fontem ipsum benignitatis exhaurit. Ita benignitate €benignitas tollitur, qua quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis. At qui opera, id est vir-€tute et industria, benefici et liberales erunt, primum, €quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne facien-€dum adiutores habebunt, dein consuetudine benefi-€centiae paratiores erunt et tamquam exercitatiores ad €bene de multis promerendum. Praeclare in epistula €quadam Alexandrum filium Philippus accusat, quod €largitione benivolentiam Macedonum consectetur. @1 €'Quae te, malum, inquit, ratio in istam spem induxit, €ut eos tibi fideles putares fore, quos pecunia corru-€pisses? An tu id agis, ut Macedones non te regem €suum, sed ministrum et praebitorem sperent fore?' €Bene 'ministrum et praebitorem', quia sordidum regi, €melius etiam [quod] largitionem corruptelam dixit €esse. Fit enim deterior, qui accipit atque ad idem semper expectandum paratior. Hoc ille filio, sed prae-€ceptum putemus omnibus. Quam ob rem id quidem €non dubium est, quin illa benignitas, quae constet ex €opera et industria, et honestior sit et latius pateat et €possit prodesse pluribus. Non numquam tamen est €largiendum nec hoc benignitatis genus omnino repu-€diandum est et saepe idoneis hominibus indigentibus €de re familiari impertiendum, sed diligenter atque mo-€derate. Multi enim patrimonia effuderunt, inconsulte €largiendo. Quid autem est stultius quam. quod li-€benter facias, curare ut id diutius facere non possis? €Atque etiam sequuntur largitionem rapinae. Cum enim €dando egere coeperunt, alienis bonis manus afferre €coguntur. Ita, cum benivolentiae comparandae causa €benefici esse velint, non tanta studia assequuntur €eorum, quibus dederunt, quanta odia eorum, quibus ademerunt. Quam ob rem nec ita claudenda res est €familiaris, ut eam benignitas aperire non possit, nec €ita reseranda, ut pateat omnibus; modus adhibeatur €isque referatur ad facultates. Omnino meminisse de- @1 €bemus id, quod a nostris hominibus saepissime usur-€patum iam in proverbii consuetudinem venit, largi-€tionem fundum non habere. Etenim quis potest modus €esse, cum et idem, qui consueverunt et idem illud alii €desiderent. €@@Omnino duo sunt genera largorum, quorum alteri €prodigi, alteri liberales; prodigi, qui epulis et viscera-€tionibus et gladiatorum muneribus ludorum venatio-€numque apparatu pecunias profundunt in eas res, qua-€rum memoriam aut brevem aut nullam omnino sint €relicturi, liberales autem, qui suis facultatibus aut cap-€tos a praedonibus redimunt, aut aes alienum susci-€piunt amicorum aut in filiarum collocatione adiuvant aut opitulantur vel in re quaerenda vel augenda. Ita-€que miror, quid in mentem venerit Theophrasto, in €eo libro, quem de divitiis scripsit, in quo multa prae-€clare, illud absurde: est enim multus in laudanda ma-€gnificentia et apparitione popularium munerum ta-€liumque sumptuum facultatem fructum divitiarum pu-€tat. Mihi autem ille fructus liberalitatis, cuius pauca €exempla posui, multo et maior videtur et certior. €Quanto Aristoteles gravius et verius nos reprehendit, €qui has pecuniarum effusiones non admiremur, quae €fiunt ad multitudinem deleniendam. At ii, 'qui ab hoste €obsidentur, si emere aquae sextarium cogerentur mina, @1 €hoc primo incredibile nobis videri omnesque mirari, €sed cum adtenderint, veniam necessitati dare, in his €immanibus iacturis infinitisque sumptibus nihil nos €magnopere mirari, cum praesertim neque necessitati €subveniatur nec dignitas augeatur ipsaque illa delec-€tatio multitudinis ad breve [2exigatur]2 exiguumque tem-€pus eaque a levissimo quoque, in quo tamen ipso una €cum satietate memoria quoque moriatur voluptatis.' Bene etiam colligit 'haec pueris et mulierculis et ser-€vis et servorum simillimis liberis esse grata, gravi €vero homini et ea, quae fiunt, iudicio certo ponde-€ranti probari posse nullo modo'. Quamquam intel-€lego in nostra civitate inveterasse iam bonis tempori-€bus, ut splendor aedilitatum ab optimis viris postule-€tur. Itaque et P. Crassus cum cognomine dives tum €copiis functus est aedilicio maximo munere, et paulo €post L. Crassus cum omnium hominum moderatissimo €Q. Mucio magnificentissima aedilitate functus est, €deinde C. Claudius App. f., multi post, Luculli, Hor-€tensius, Silanus; omnes autem P. Lentulus me consule €vicit superiores; hunc est Scaurus imitatus; magnifi-€centissima vero nostri Pompei munera secundo con-€sulatu; in quibus omnibus quid mihi placeat, vides. Vitanda tamen suspicio est avaritiae. Mamerco, ho-€mini divitissimo, praetermissio aedilitatis consulatus €repulsam attulit. Quare et si postulatur a populo, bo-€nis viris si non desiderantibus, ad tamen approbanti-€bus faciundum est, modo pro facultatibus, nos ipsi €ut fecimus, et si quando aliqua res maior atque utilior @1 €populari largitione adquiritur, ut Oresti nuper prandia €in semitis decumae nomine magno honori fuerunt. €Ne M. quidem Seio vitio datum est, quod in caritate €asse modium populo dedit; magna enim se et invete-€rata invidia nec turpi iactura, quando erat aedilis, €nec maxima liberavit. Sed honori summo nuper no-€stro Miloni fuit qui gladiatoribus emptis rei publicae €causa, quae salute nostra continebatur, omnes P. Clo-dii conatus furoresque compressit. Causa igitur lar-€gitionis est, si aut necesse est aut utile. In his autem €ipsis mediocritatis regula optima est. L. quidem Phi-€lippus, Q. f., magno vir ingenio inprimisque clarus, €gloriari solebat se sine ullo munere adeptum esse om-€nia, quae haberentur amplissima. Dicebat idem Cotta, €Curio. Nobis quoque licet in hoc quodam modo glo-€riari; nam pro amplitudine honorum, quos cunctis suf-€fragiis adepti sumus nostro quidem anno, quod con-€tigit eorum nemini, quos modo nominavi, sane exi-guus sumptus aedilitatis fuit. Atque etiam illae im-€pensae meliores, muri, navalia, portus, aquarum duc-€tus omniaque, quae ad usum rei publicae pertinent, €quamquam, quod praesens tamquam in manum datur, €iucundius est, tamen haec in posterum gratiora. Thea-€tra, porticus, nova templa verecundius reprehendo €propter Pompeium, sed doctissimi non probant, ut et €hic ipse Panaetius, quem multum in his libris secutus €sum non interpretatus, et Phalereus Demetrius, qui €Periclem, principem Graeciae vituperat, quod tantam €pecuniam in praeclara illa propylaea coniecerit. Sed €de hoc genere toto in iis libris, quos de re publica @1 €scripsi, diligenter est disputatum. Tota igitur ratio €talium largitionum genere vitiosa est, temporibus ne-€cessaria et tum ipsum et ad facultates accommodanda €et mediocritate moderanda est. @@In illo autem altero genere largiendi, quod a libera-€litate proficiscitur, non uno modo in disparibus causis €adfecti esse debemus. Alia causa est eius, qui calami-€tate premitur, et eius, qui res meliores quaerit nullis þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜¾suis rebus adversis. Propensior benignitas esse de-€bebit in calamitosos, nisi forte erunt digni calamitate. €In iis tamen, qui se adiuvari volent, non ne adfligan-€tur, sed ut altiorem gradum ascendant, restricti om-€nino esse nullo modo debemus, sed in deligendis ido-€neis iudicium et diligentiam adhibere. Nam praeclare €Ennius 'Bene facta male locata male facta arbitror'. Quod autem tributum est bono viro et grato, in eo €cum ex ipso fructus est, tum etiam ex ceteris. Temeri-€tate enim remota gratissima est liberalitas, eoque eam €studiosius plerique laudant, quod summi cuiusque bo-€nitas commune perfugium est omnium. Danda igitur €opera est, ut iis beneficiis quam plurimos adficiamus, €quorum memoria liberis posterisque prodatur, ut iis €ingratis esse non liceat. Omnes enim immemorem €beneficii oderunt eamque iniuriam in deterrenda libe-€ralitate sibi etiam fieri, eumque, qui faciat commu-€nem hostem tenuiorum putant. Atque haec benignitas €etiam rei publicae est utilis, redimi e servitute captos, €locupletari tenuiores; quod quidem volgo solitum fieri €ab ordine nostro in oratione Crassi scriptum copiose €videmus. Hanc ergo consuetudinem benignitatis lar- @1 €gitioni munerum longe antepono; haec est gravium €hominum atque magnorum, illa quasi assentatorum €populi multitudinis levitatem voluptate quasi titil-lantium. Conveniet autem cum in dando munificum €esse, tum in exigendo non acerbum in omnique re con-€trahenda, vendundo emendo, conducendo locando, vi-€cinitatibus et confiniis aequum, facilem, multa multis €de suo iure cedentem, a litibus vero, quantum liceat €et nescio an paulo plus etiam, quam liceat, abhorren-€tem. Est enim non modo liberale paulum non num-€quam de suo iure decedere, sed interdum etiam fruc-€tuosum. Habenda autem ratio est rei familiaris, quam €quidem dilabi sinere flagitiosum est, sed ita, ut in-€liberalitatis avaritiaeque absit suspicio. Posse enim €liberalitate uti non spoliantem se patrimonio nimirum €est pecuniae fructus maximus. Recte etiam a Theo-€phrasto est laudata hospitalitas. Est enim, ut mihi qui-€dem videtur, valde decorum patere domos hominum €inlustrium hospitibus inlustribus idque etiam rei pu-€blicae est ornamento homines externos hoc liberali-€tatis genere in urbe nostra non egere. Est autem etiam €vehementer utile iis, qui honeste posse multum vo-€lunt, per hospites apud externos populos valere opi-€bus et gratia. Theophrastus quidem scribit Cimonem €Athenis etiam in suos curiales Laciadas hospitalem @1 €fuisse; ita enim instituisse et vilicis imperavisse, ut €omnia praeberentur, quicumque Laciades in villam €suam devertisset. @@Quae autem opera, non largitione beneficia dantur, €haec tum in universam rem publicam tum in singulos €cives conferuntur. Nam in iure cavere, consilio iuvare €atque hoc scientiae genere prodesse quam plurimis €vehementer et ad opes augendas pertinet et ad gratiam. €Itaque cum multa praeclara maiorum, tum quod optime €constituti iuris civilis summo semper in honore fuit co-€gnitio atque interpretatio; quam quidem ante hanc €confusionem temporum in possessione sua principes €retinuerunt, nunc, ut honores, ut omnes dignitatis gra-€dus, sic huius scientiae splendor deletus est, idque eo €indignius, quod eo tempore hoc contigit, cum is esset, €qui omnes superiores, quibus honore par esset, scientia €facile vicisset. Haec igitur opera grata multis et ad beneficiis obstringendos homines accommodata. Atque €huic arti finitima est dicendi gravior facultas et gra-€tior et ornatior. Quid enim eloquentia praestabilius €vel admiratione audientium vel spe indigentium vel €eorum, qui defensi sunt, gratia? Huic quoque ergo a €maioribus nostris est in toga dignitatis principatus €datus. Diserti igitur hominis et facile laborantis, quod-€que in patriis est moribus, multorum causas et non €gravate et gratuito defendentis beneficia et patrocinia late patent. Admonebat me res, ut hoc quoque loco €intermissionem eloquentiae, ne dicam interitum de-€plorarem, ni vererer, ne de me ipso aliquid viderer @1 €queri. Sed tamen videmus, quibus extinctis oratori-€bus, quam in paucis spes quanto in paucioribus facul-€tas, quam in multis sit audacia. Cum autem omnes €non possint, ne multi quidem, aut iuris periti esse aut €diserti, licet tamen opera prodesse multis beneficia €petentem, commendantem iudicibus, magistratibus, vi-€gilantem pro re alterius, eos ipsos, qui aut consulun-€tur aut defendunt, rogantem; quod qui faciunt, pluri-€mum gratiae consequuntur, latissimeque eorum manat industria. Iam illud non sunt admonendi,_est enim €in promptu,_ut animadvertant, cum iuvare alios €velint, ne quos offendant. Saepe enim aut eos lae-€dunt, quos non debent, aut eos, quos non expedit; si €imprudentes, neglegentiae est, si scientes temeritatis. €Utendum etiam est excusatione adversus eos, quos in-€vitus offendas, quacumque possis, quare id, quod fe-€ceris, necesse fuerit nec aliter facere potueris, ceteris-€que operis et officiis erit id, quod violatum videbitur, €compensandum. @@Sed cum in hominibus iuvandis aut mores spectari €aut fortuna soleat, dictu quidem est proclive, itaque €volgo loquuntur, se in beneficiis collocandis mores €hominum, non fortunam sequi. Honesta oratio est, €sed quis est tandem, qui inopis et optimi viri cau-€sae anteponat in opera danda gratiam fortunati et po-€tentis? A quo enim expeditior et celerior remuneratio €fore videtur, in eum fere est voluntas nostra propen-€sior. Sed animadvertendum est diligentius, quae natura €rerum sit. Nimirum enim inops ille, si bonus est vir, €etiam si referre gratiam non potest, habere certe potest. @1 €Commode autem, quicumque dixit, 'pecuniam qui ha-€beat, non reddidisse, qui reddiderit non habere, gra-€tiam autem et, qui rettulerit, habere et, qui habeat, €rettulisse'. At qui se locupletes, honoratos, beatos pu-€tant, ii ne obligari quidem beneficio volunt; qui etiam €beneficium se dedisse arbitrantur, cum ipsi quamvis €magnum aliquod acceperint, atque etiam a se aut po-€stulari aut exspectari aliquid suspicantur, patrocinio €vero se usos aut clientes appellari mortis instar pu-€tant. @@At vero ille tenuis, cum quidquid factum sit, se €spectatum, non fortunam putat, non modo illi qui est €meritus, sed etiam illis, a quibus exspectat_eget enim €multis_gratum se videri studet, neque vero verbis €auget suum munus, si quo forte fungitur, sed etiam €extenuat. Videndumque illud est, quod, si opulentum €fortunatumque defenderis, in uno illo aut, si forte, in €liberis eius manet gratia; sin autem inopem, probum €tamen et modestum, omnes non improbi humiles quae €magna in populo multitudo est, praesidium sibi para-tum vident. Quam ob rem melius apud bonos quam €apud fortunatos beneficium collocari puto. Danda €omnino opera est, ut omni generi satis facere possi-€mus, sed, si res in contentionem veniet, nimirum The-€mistocles est auctor adhibendus, qui cum consuleretur, €utrum bono viro pauperi an minus probato diviti fi-€liam collocaret 'Ego vero, inquit, malo virum, qui pe- @1 €cunia egeat, quam pecuniam quae viro'. Sed corrupti €mores depravatique sunt admiratione divitiarum; qua-€rum magnitudo quid ad unumquemque nostrum per-€tinet? Illum fortasse adiuvat, qui habet; ne id quidem €semper; sed fac iuvare; utentior sane sit, honestior €vero quomodo? Quod si etiam bonus erit vir, ne im-€pediant divitiae quominus iuvetur, modo ne adiu-€vent, sitque omne iudicium, non quam locuples, sed €qualis quisque sit. Extremum autem praeceptum in €beneficiis operaque danda, ne quid contra aequitatem €contendas, ne quid pro iniuria; fundamentum enim est €perpetuae commendationis et famae iustitia, sine qua €nihil potest esse laudabile. @@Sed quoniam de eo genere beneficiorum dictum est, €quae ad singulos spectant, deinceps de iis, quae ad €universos quaeque ad rem publicam pertinent, dispu-€tandum est. Eorum autem ipsorum partim eius modi €sunt, ut ad universos cives pertineant, partim, singu-€los ut attingant, quae sunt etiam gratiora. Danda €opera est omnino, si possit, utrisque, nec minus, ut €etiam singulis consulatur, sed ita, ut ea res aut prosit €aut certe ne obsit rei publicae. C. Gracchi frumentaria þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜ÈˆŠmagna largitio, exhauriebat igitur aerarium; modica €M. Octavii et rei publicae tolerabilis et plebi neces- @1 saria, ergo et civibus et rei publicae salutaris. In pri-€mis autem videndum erit ei, qui rem publicam ad-€ministrabit, ut suum quisque teneat neque de bonis €privatorum publice deminutio fiat. Perniciose enim €Philippus in tribunatu, cum legem agrariam ferret, €quam tamen antiquari facile passus est et in eo vehe-€menter se moderatum praebuit, sed cum in agendo €multa populariter, tum illud male, 'non esse in civitate €duo milia hominum, qui rem haberent'. Capitalis €oratio est ad aequationem bonorum pertinens, qua €peste quae potest esse maior? Hanc enim ob causam €maxime, ut sua tenerentur, res publicae civitatesque €constitutae sunt. Nam, etsi duce natura congregaban-€tur homines, tamen spe custodiae rerum suarum ur-bium praesidia quaerebant. Danda etiam opera est, €ne, quod apud maiores nostros saepe fiebat propter €aerarii tenuitatem assiduitatemque bellorum, tributum €sit conferendum, idque ne eveniat multo ante erit pro-€videndum. Sin quae necessitas huius muneris alicui €rei publicae obvenerit_malo enim quam nostrae €ominari neque tamen de nostra, sed de omni re pu-€blica disputo_danda erit opera, ut omnes intelle-€gant, si salvi esse velint, necessitati esse parendum. €Atque etiam omnes, qui rem publicam gubernabunt, €consulere debebunt ut earum rerum copia sit, quae €sunt ad victum necessariae. Quarum qualis comparatio €fieri soleat et debeat, non est necesse disputare; est €enim in promptu; tantum locus attingendus fuit. @@Caput autem est in omni procuratione negotii et @1 €muneris publici, ut avaritiae pellatur etiam minima €suspicio. 'Utinam', inquit C. Pontius Samnis, 'ad illa €tempora me fortuna reservavisset et tum essem natus, €quando Romani dona accipere coepissent. Non essem €passus diutius eos imperare.' Ne illi multa saecula €expectanda fuerunt: modo enim hoc malum in hanc €rem publicam invasit. Itaque facile patior tum potius €Pontium fuisse, si quidem in illo tantum fuit roboris. €Nondum centum et decem anni sunt, cum de pecuniis €repetundis a L. Pisone lata lex est nulla antea cum €fuisset. At vero postea tot leges et proxumae quae-€que duriores, tot rei, tot damnati, tantum Italicum €bellum propter iudiciorum metum excitatum, tanta €sublatis legibus et iudiciis expilatio direptioque so-€ciorum, ut inbecillitate aliorum, non nostra virtute valeamus. Laudat Africanum Panaetius, quod fuerit €abstinens. Quidni laudet? Sed in illo alia maiora. €Laus abstinentiae non hominis est solum, sed etiam €temporum illorum. Omni Macedonum gaza, quae fuit €maxima, potitus est Paulus; tantum in aerarium pe-€cuniae invexit, ut unius imperatoris praeda finem at-€tulerit tributorum. At hic nihil domum suam intulit €praeter memoriam nominis sempiternam. Imitatus pa-€trem Africanus nihilo locupletior Carthagine eversa. €Quid? qui eius collega fuit in censura, L. Mummius, €num quid copiosior, cum copiosissimam urbem fundi-€tus sustulisset? Italiam ornare quam domum suam €maluit; quamquam Italia ornata domus ipsa mihi vi-detur ornatior. Nullum igitur vitium taetrius est, ut @1 €eo, unde digressa est, referat se oratio, quam avaritia, €praesertim in principibus et rem publicam gubernanti-€bus. Habere enim quaestui rem publicam non modo €turpe est, sed sceleratum etiam et nefarium. Itaque, €quod Apollo Pythius oraclum edidit, Spartam nulla €re alia nisi avaritia esse perituram, id videtur non so-€lum Lacedaemoniis, sed etiam omnibus opulentis po-€pulis praedixisse. Nulla autem re conciliare facilius €benivolentiam multitudinis possunt ii, qui rei publi-cae praesunt, quam abstinentia et continentia. Qui €vero se populares volunt ob eamque causam aut agra-€riam rem temptant, ut possessores pellantur suis se-€dibus, aut pecunias creditas debitoribus condonandas €putant, labefactant fundamenta rei publicae, concor-€diam primum, quae esse non potest, cum aliis adi-€muntur, aliis condonantur pecuniae, deinde aequita-€tem, quae tollitur omnis, si habere suum cuique non €licet. Id enim est proprium, ut supra dixi, civitatis at-€que urbis, ut sit libera et non sollicita suae rei cuius-que custodia. Atque in hac pernicie rei publicae ne €illam quidem consequuntur, quam putant, gratiam. Nam €cui res erepta est, est inimicus; cui data est, etiam €dissimulat se accipere voluisse et maxime in pecuniis €creditis occultat suum gaudium, ne videatur non fuisse €solvendo. At vero ille, qui accipit iniuriam, et memi-€nit et prae se fert dolorem suum, nec, si plures sunt €ii, quibus inprobe datum est, quam illi, quibus iniuste €ademptum est, idcirco plus etiam valent. Non enim €numero haec iudicantur, sed pondere. Quam autem €habet aequitatem, ut agrum multis annis aut etiam €saeculis ante possessum qui nullum habuit habeat, @1 qui autem habuit amittat? Ac propter hoc iniuriae €genus Lacedaemonii Lysandrum ephorum expulerunt, €Agim regem, quod nunquam antea apud eos acciderat, €necaverunt, exque eo tempore tantae discordiae se-€cutae sunt, ut et tyranni existerent et optumates ex-€terminarentur et praeclarissime constituta res publica €dilaberetur. Nec vero solum ipsa cecidit, sed etiam €reliquam Graeciam evertit contagionibus malorum, €quae a Lacedaemoniis profectae manarunt latius. €Quid? nostros Gracchos, Ti. Gracchi summi viri filios, €Africani nepotes, nonne agrariae contentiones perdi-derunt? At vero Aratus Sicyonius iure laudatur, qui, €cum eius civitas quinquaginta annos a tyrannis tene-€retur, profectus Argis Sicyonem clandestino introitu €urbe est potitus, cumque tyrannum Nicoclem inpro-€viso oppressisset, sescentos exules, qui locupletissimi €fuerant eius civitatis, restituit remque publicam ad-€ventu suo liberavit. Sed cum magnam animadverteret €in bonis et possessionibus difficultatem, quod et eos, €quos ipse restituerat, quorum bona alii possederant, €egere iniquissimum esse arbitrabatur et quinquaginta €annorum possessiones movere non nimis aequum pu-€tabat, propterea quod tam longo spatio multa heredi-€tatibus, multa emptionibus, multa dotibus tenebantur €sine iniuria, iudicavit neque illis adimi nec iis non satis fieri, quorum illa fuerant, oportere. Cum igitur €statuisset opus esse ad eam rem constituendam pe-€cunia Alexandream se proficisci velle dixit remque €integram ad reditum suum iussit esse, isque celeriter @1 €ad Ptolomaeum, suum hospitem, venit, qui tum re-€gnabat alter post Alexandream conditam. Quoi cum €exposuisset patriam se liberare velle causamque do-€cuisset, a rege opulento vir summus facile impetra-€vit, ut grandi pecunia adiuvaretur. Quam cum Sicyo-€nem attulisset, adhibuit sibi in consilium quindecim €principes, cum quibus causas cognovit et eorum, qui €aliena tenebant, et eorum, qui sua amiserant, perfecit-€que aestumandis possessionibus, ut persuaderet aliis, €ut pecuniam accipere mallent, possessionibus cede-€rent, aliis, ut commodius putarent numerari sibi, quod €tanti esset, quam suum recuperare. Ita perfectum est, €ut omnes concordia constituta sine querella discede-rent. O virum magnum dignumque, qui in re publica €nostra natus esset! Sic par est, agere cum civibus, €non, ut bis iam vidimus, hastam in foro ponere et €bona civium voci subicere praeconis. At ille Graecus, €id quod fuit sapientis et praestantis viri, omnibus con-€sulendum putavit, eaque est summa ratio et sapientia €boni civis, commoda civium non divellere atque omnis €aequitate eadem continere. Habitent gratis in alieno. €Quid ita? ut, cum ego emerim, aedificarim, tuear, im-€pendam, tu me invito fruare meo? Quid est aliud aliis sua eripere, aliis dare aliena? Tabulae vero no-€vae quid habent argumenti, nisi ut emas mea pecunia €fundum, eum tu habeas, ego non habeam pecuniam? €Quam ob rem ne sit aes alienum, quod rei publicae €noceat, providendum est, quod multis rationibus ca- @1 €veri potest, non, si fuerit, ut locupletes suum perdant, €debitores lucrentur alienum. Nec enim ulla res vehe-€mentius rem publicam continet quam fides, quae esse €nulla potest, nisi erit necessaria solutio rerum credi-€tarum. Numquam vehementius actum est quam me €consule ne solveretur. Armis et castris temptata res þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ¢˜ÔˆŒest ab omni genere hominum et ordine; quibus ita re-€stiti, ut hoc totum malum de re publica tolleretur. €Numquam nec maius aes alienum fuit nec melius nec €facilius dissolutum est; fraudandi enim spe sublata €solvendi necessitas consecuta est. At vero hic nunc €victor tum quidem victus, quae cogitarat, cum ipsius €intererat, tum ea perfecit, cum eius iam nihil interesset. €Tanta in eo peccandi libido fuit, ut hoc ipsum eum delectaret peccare, etiam si causa non esset. Ab hoc €igitur genere largitionis, ut aliis detur, aliis auferatur, €aberunt ii, qui rem publicam tuebuntur, inprimisque €operam dabunt, ut iuris et iudiciorum aequitate suum €quisque teneat et neque tenuiores propter humilitatem €circumveniantur neque locupletibus ad sua vel tenenda €vel recuperanda obsit invidia, praeterea, quibuscum-€que rebus vel belli vel domi poterunt, rem publicam €augeant imperio, agris, vectigalibus. Haec magnorum €hominum sunt, haec apud maiores nostros factitata, €haec genera officiorum qui persecuntur cum summa €utilitate rei publicae magnam ipsi adipiscentur et gra-€tiam et gloriam. @@In his autem utilitatum praeceptis Antipater Tyrius, €Stoicus, qui Athenis nuper est mortuus, duo praeterita €censet esse a Panaetio, valitudinis curationem et pe- @1 €cuniae; quas res a summo philosopho praeteritas ar-€bitror, quod essent faciles; sunt certe utiles. Sed vale-€tudo sustentatur notitia sui corporis et observatione, €quae res aut prodesse soleant aut obesse, et conti-€nentia in victu omni atque cultu corporis tuendi causa €praetermittendis voluptatibus, postremo arte eorum quorum ad scientiam haec pertinent. Res autem fami-€liaris quaeri debet iis rebus, a quibus abest turpitudo, €conservari autem diligentia et parsimonia, eisdem €etiam rebus augeri. Has res commodissime Xenophon €Socraticus persecutus est in eo libro, qui Oeconomicus €inscribitur, quem nos, ista fere aetate cum essemus, €qua es tu nunc, e Graeco in Latinum convertimus. €[17Sed toto hoc de genere, de quaerenda, de collocanda €pecunia, etiam [de utenda] commodius a quibusdam €optimis viris ad Ianum medium sedentibus quam ab €ullis philosophis ulla in schola disputatur. Sunt ta-€men ea cognoscenda, pertinent enim ad utilitatem, de qua hoc libro disputatum est.]17 Sed utilitatum compa-€ratio, quoniam hic locus erat quartus, a Panaetio prae-€termissus, saepe est necessaria. Nam et corporis com-€moda cum externis et externa cum corporis et ipsa €inter se corporis et externa cum externis comparari €solent. Cum externis corporis hoc modo comparantur, €valere ut malis quam dives esse, cum corporis externa @1 €hoc modo, dives esse potius quam maximis corporis €viribus; ipsa inter se corporis sic, ut bona valitudo €voluptati anteponatur, vires celeritati, externorum au-tem, ut gloria divitiis, vectigalia urbana rusticis. Ex €quo genere comparationis illud est Catonis senis: a €quo cum quaereretur, quid maxime in re familiari ex-€pediret, respondit "Bene pascere"; quid secundum: €"satis bene pascere"; quid tertium: "male pascere"; €quid quartum "arare". Et cum ille, qui quaesierat, di-€xisset, quid faenerari, tum Cato "quid hominem, in-€quit, occidere?" Ex quo et multis aliis intellegi debet €utilitatum comparationes fieri solere recteque hoc adiunctum esse exquirendorum officiorum genus. Re-€liqua deinceps persequemur.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘@@P. Scipionem, Marce fili, eum, qui primus Africanus €appellatus est, dicere solitum scripsit Cato, qui fuit €eius fere aequalis, numquam se minus otiosum esse, €quam cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus €esset. Magnifica vero vox et magno viro ac sapiente €digna; quae declarat illum et in otio de negotiis cogi-€tare et in solitudine secum loqui solitum, ut neque €cessaret umquam et interdum conloquio alterius non €egeret. Ita duae res, quae languorem adferunt ceteris, €illum acuebant, otium et solitudo. Vellem nobis hoc @1 €idem vere dicere liceret, sed si minus imitatione tan-€tam ingenii praestantiam consequi possumus, volun-€tate certe proxime accedimus. Nam et a re publica €forensibusque negotiis armis impiis vique prohibiti €otium persequimur et ob eam causam urbe relicta rura peragrantes saepe soli sumus. Sed nec hoc otium €cum Africani otio nec haec solitudo cum illa compa-€randa est. Ille enim requiescens a rei publicae pul-€cherrimis muneribus otium sibi sumebat aliquando et €coetu hominum frequentiaque interdum tamquam in €portum se in solitudinem recipiebat, nostrum autem €otium negotii inopia, non requiescendi studio consti-€tutum est. Extincto enim senatu deletisque iudiciis €quid est, quod dignum nobis aut in curia aut in foro agere possimus? Ita qui in maxima celebritate atque €in oculis civium quondam vixerimus, nunc fugientes €conspectum sceleratorum, quibus omnia redundant, €abdimus nos quantum licet et saepe soli sumus. Sed €quia sic ab hominibus doctis accepimus, non solum €ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere €ex his ipsis, si quid inesset boni, propterea et otio €fruor, non illo quidem, quo debeat is, qui quondam €peperisset otium civitati, nec eam solitudinem lan-€guere patior, quam mihi adfert necessitas, non volun-tas. Quamquam Africanus maiorem laudem meo iu-€dicio assequebatur. Nulla enim eius ingenii monu-€menta mandata litteris, nullum opus otii, nullum so-€litudinis munus extat; ex quo intellegi debet illum @1 €mentis agitatione investigationeque earum rerum, quas €cogitando consequebatur, nec otiosum nec solum um-€quam fuisse; nos autem, qui non tantum roboris ha-€bemus, ut cogitatione tacita a solitudine abstrahamur, €ad hanc scribendi operam omne studium curamque €convertimus. Itaque plura brevi tempore eversa quam €multis annis stante re publica scripsimus. @@Sed cum tota philosophia, mi Cicero, frugifera et €fructuosa nec ulla pars eius inculta ac deserta sit, €tum nullus feracior in ea locus est nec uberior, quam €de officiis, a quibus constanter honesteque vivendi €praecepta ducuntur. Quare quamquam a Cratippo no-€stro, principe huius memoriae philosophorum, haec €te assidue audire atque accipere confido, tamen con-€ducere arbitror talibus aures tuas vocibus undique €circumsonare, nec eas, si fieri possit, quicquam aliud audire. Quod cum omnibus est faciendum, qui vitam €honestam ingredi cogitant, tum haud scio an nemini €potius quam tibi. Sustines enim non parvam expecta-€tionem imitandae industriae nostrae, magnam hono-€rum, non nullam fortasse nominis. Suscepisti onus €praeterea grave et Athenarum et Cratippi; ad quos €cum tamquam ad mercaturam bonarum artium sis €profectus, inanem redire turpissimum est dedecoran-€tem et urbis auctoritatem et magistri. Quare quantum €coniti animo potes, quantum labore contendere, si di-€scendi labor est potius quam voluptas, tantum fac ut €efficias neve committas, ut, cum omnia suppeditata €sint a nobis, tute tibi defuisse videare. Sed haec hacte- @1 €nus; multa enim saepe ad te cohortandi gratia scrip-€simus; nunc ad reliquam partem propositae divisionis €revertamur. @@Panaetius igitur, qui sine controversia de officiis €accuratissime disputavit quemque nos correctione qua-€dam adhibita potissimum secuti sumus, tribus generi-€bus propositis, in quibus deliberare homines et con-€sultare de officio solerent, uno cum dubitarent, ho-€nestumne id esset, de quo ageretur, an turpe, altero €utilene esset an inutile, tertio, si id, quod speciem €haberet honesti, pugnaret cum eo, quod utile videre-€tur, quomodo ea discerni oporteret, de duobus generi-€bus primis tribus libris explicavit, de tertio autem €genere deinceps se scripsit dicturum nec exsolvit id, quod promiserat. Quod eo magis miror, quia scrip-€tum a discipulo eius Posidonio est, triginta annis vi-€xisse Panaetium posteaquam illos libros edidisset. €Quem locum miror a Posidonio breviter esse tactum €in quibusdam commentariis, praesertim cum scribat €nullum esse locum in tota philosophia tam necessa-rium. Minime vero assentior iis, qui negant eum lo-€cum a Panaetio praetermissum, sed consulto relictum, €nec omnino scribendum fuisse, quia numquam posset €utilitas cum honestate pugnare. De quo alterum po-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜‰…test habere dubitationem, adhibendumne fuerit hoc €genus, quod in divisione Panaetii tertium est an plane €omittendum, alterum dubitari non potest, quin a Pa-€naetio susceptum sit, sed relictum. Nam qui e divi-€sione tripertita duas partes absolverit, huic necesse €est restare tertiam; praeterea in extremo libro tertio €de hac parte pollicetur se deinceps esse dicturum. Accedit eodem testis locuples Posidonius, qui etiam @1 €scribit in quadam epistola, P. Rutilium Rufum dicere €solere, qui Panaetium audierat, ut nemo pictor esset €inventus, qui in Coa Venere eam partem, quam Apelles €inchoatam reliquisset, absolveret_oris enim pul-€chritudo reliqui corporis imitandi spem auferebat_, €sic ea, quae Panaetius praetermisisset et non perfecis-€set, propter eorum, quae perfecisset, praestantiam ne-€minem persecutum. @@Quam ob rem de iudicio Panaetii dubitari non po-€test; rectene autem hanc tertiam partem ad exquiren-€dum officium adiunxerit an secus, de eo fortasse dis-€putari potest. Nam, sive honestum solum bonum est, €ut Stoicis placet, sive, quod honestum est, id ita sum-€mum bonum est, quemadmodum Peripateticis vestris €videtur, ut omnia ex altera parte collocata vix minimi €momenti instar habeant, dubitandum non est quin €numquam possit utilitas cum honestate contendere. €Itaque accepimus Socratem exsecrari solitum eos, qui €primum haec natura cohaerentia opinione distraxis-€sent. Cui quidem ita sunt Stoici assensi, ut et, quic-€quid honestum esset, id utile esse censerent, nec utile quicquam, quod non honestum. Quodsi is esset Pa-€naetius, qui virtutem propterea colendam diceret, quod €ea efficiens utilitatis esset, ut ii, qui res expetendas €vel voluptate vel indolentia metiuntur, liceret ei di-€cere utilitatem aliquando cum honestate pugnare. Sed €cum sit is, qui id solum bonum iudicet, quod honestum @1 €sit, quae autem huic repugnent specie quadam utili-€tatis, eorum neque accessione meliorem vitam fieri €nec decessione peiorem, non videtur debuisse eius-€modi deliberationem introducere, in qua quod utile €videretur cum eo, quod honestum est, compararetur. Etenim quod summum bonum a Stoicis dicitur, con-€venienter naturae vivere, id habet hanc, ut opinor, €sententiam, cum virtute congruere semper, cetera au-€tem, quae secundum naturam essent, ita legere, si ea €virtuti non repugnarent. Quod cum ita sit, putant qui-€dam hanc comparationem non recte introductam nec €omnino de eo genere quicquam praecipiendum fuisse. €Atque illud quidem honestum, quod proprie vereque €dicitur id in sapientibus est solis neque a virtute di-€velli umquam potest. In iis autem, in quibus sapientia €perfecta non est, ipsum illud quidem perfectum ho-€nestum nullo modo, similitudines honesti esse pos-sunt. Haec enim officia, de quibus his libris disputa-€mus, media Stoici appellant; ea communia sunt et €late patent, quae et ingenii bonitate multi assequun-€tur et progressione discendi. Illud autem officium, €quod rectum idem appellant, perfectum atque abso-€lutum est et, ut idem dicunt, omnes numeros habet nec praeter sapientem cadere in quemquam potest. Cum €autem aliquid actum est, in quo media officia com-€pareant, id cumulate videtur esse perfectum propterea, €quod vulgus, quid absit a perfecto, non fere intellegit; €quatenus autem intellegit, nihil putat praetermissum, @1 €quod idem in poematis, in picturis usu venit in aliis-€que compluribus, ut delectentur imperiti laudentque €ea, quae laudanda non sint, ob eam, credo, causam, €quod insit in his aliquid probi, quod capiat ignaros, €qui idem, quid in unaquaque re vitii sit, nequeant iu-€dicare. Itaque cum sunt docti a peritis, desistunt fa-€cile sententia. Haec igitur officia, de quibus his libris €disserimus, quasi secunda quaedam honesta esse di-€cunt, non sapientium modo propria, sed cum omni hominum genere communia. Itaque iis omnes, in qui-€bus est virtutis indoles, commoventur. Nec vero, cum €duo Decii aut duo Scipiones fortes viri commemoran-€tur, aut cum Fabricius, aut Aristides iustus nomina-€tur, aut ab illis fortitudinis aut ab his iustitiae tam-€quam a sapiente petitur exemplum; nemo enim horum €sic sapiens, ut sapientem volumus intellegi, nec ii, qui €sapientes habiti et nominati, M. Cato et C. Laelius, €sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex medi-€orum officiorum frequentia similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium. Quocirca nec id, €quod vere honestum est, fas est cum utilis repugnan-€tia comparari, nec id quod communiter appellamus ho-€nestum, quod colitur ab iis, qui bonos se viros haberi @1 €volunt, cum emolumentis umquam est comparandum €tamque id honestum, quod in nostram intellegentiam €cadit, tuendum conservandumque nobis est quam il-€lud, quod proprie dicitur vereque est honestum, sa-€pientibus; aliter enim teneri non potest, si quae ad €virtutem est facta progressio. Sed haec quidem de €his, qui conservatione officiorum existimantur boni. Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodis €neque ea volunt praeponderari honestate, ii solent in €deliberando honestum cum eo, quod utile putant, com-€parare, boni viri non solent. Itaque existimo Panae-€tium, cum dixerit homines solere in hac comparatione €dubitare, hoc ipsum sensisse, quod dixerit solere €modo, non etiam oportere. Etenim non modo pluris €putare, quod utile videatur quam quod honestum sit, €sed etiam haec inter se comparare et in his addubi-€tare turpissimum est. Quid ergo est quod non num-€quam dubitationem adferre soleat considerandumque €videatur? Credo, si quando dubitatio accidit, quale sit id, de quo consideretur. Saepe enim tempore fit, €ut quod turpe plerumque haberi soleat, inveniatur non €esse turpe. Exempli causa ponatur aliquid, quod pa-€teat latius. Quod potest maius scelus quam non modo €hominem, sed etiam familiarem hominem occidere? €Num igitur se adstrinxit scelere, si qui tyrannum occi-€dit quamvis familiarem? Populo quidem Romano non €videtur, qui ex omnibus praeclaris factis illud pulcher-€rimum existimat. Vicit ergo utilitas honestatem? €Immo vero honestas utilitatem secuta est. @1 €@@Itaque, ut sine ullo errore diiudicare possimus, si €quando cum illo, quod honestum intellegimus, pu-€gnare id videbitur, quod appellamus utile, formula €quaedam constituenda est; quam si sequemur in com-paratione rerum, ab officio numquam recedemus. Erit €autem haec formula Stoicorum rationi disciplinaeque €maxime consentanea; quam quidem his libris propte-€rea sequimur, quod, quamquam et a veteribus Aca-€demicis et a Peripateticis vestris, qui quondam idem €erant, qui Academici, quae honesta sunt, anteponun-€tur iis, quae videntur utilia, tamen splendidius haec €ab eis disserentur, quibus, quicquid honestum est idem €utile videtur nec utile quicquam, quod non honestum, €quam ab iis, quibus et honestum aliquid non utile aut €utile non honestum. Nobis autem nostra Academia €magnam licentiam dat, ut, quodcumque maxime pro-€babile occurrat, id nostro iure liceat defendere. Sed redeo ad formulam._Detrahere igitur alteri aliquid €et hominem hominis incommodo suum commodum €augere magis est contra naturam quam mors, quam €paupertas, quam dolor, quam cetera, quae possunt €aut corpori accidere aut rebus externis. Nam principio €tollit convictum humanum et societatem. Si enim sic €erimus adfecti, ut propter suum quisque emolumen-€tum spoliet aut violet alterum, disrumpi necesse est €eam, quae maxime est secundum naturam, humani generis societatem. Ut, si unum quodque membrum @1 €sensum hunc haberet, ut posse putaret se valere, si €proximi membri valitudinem ad se traduxisset, de-€bilitari et interire totum corpus necesse esset, sic, si €unus quisque nostrum ad se rapiat commoda aliorum €detrahatque quod cuique possit, emolumenti sui gra-€tia, societas hominum et communitas evertatur ne-€cesse est. Nam sibi ut quisque malit, quod ad usum €vitae pertineat, quam alteri adquirere, concessum est €non repugnante natura, illud natura non patitur, ut €aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes augea-mus. Neque vero hoc solum natura, id est iure gen-€tium, sed etiam legibus populorum, quibus in sin-€gulis civitatibus res publica continetur, eodem modo þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜—„constitutum est, ut non liceat sui commodi causa no-€cere alteri. Hoc enim spectant leges, hoc volunt, in-€columem esse civium coniunctionem; quam qui diri-€munt, eos morte, exsilio, vinclis, damno coercent. At-€que hoc multo magis efficit ipsa naturae ratio, quae €est lex divina et humana; cui parere qui velit,_om-€nes autem parebunt, qui secundum naturam volent €vivere_numquam committet, ut alienum appetat, et id, quod alteri detraxerit, sibi adsumat. Etenim €multo magis est secundum naturam excelsitas animi €et magnitudo itemque comitas, iustitia, liberalitas €quam voluptas, quam vita, quam divitiae; quae qui-€dem contemnere et pro nihilo ducere comparantem €cum utilitate communi magni animi et excelsi est. €[17Detrahere autem de altero sui commodi causa magis €est contra naturam quam mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem.]17 Itemque magis est secundum @1 €naturam, pro omnibus gentibus, si fieri possit, conser-€vandis aut iuvandis, maximos labores molestiasque €suscipere imitantem Herculem illum, quem hominum €fama beneficiorum memor in concilio caelestium con-€locavit quam vivere in solitudine non modo sine ullis €molestiis sed etiam in maximis voluptatibus, abun-€dantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritu-€dine et viribus. Quocirca optimo quisque et splendi-€dissimo ingenio longe illam vitam huic anteponit. Ex €quo efficitur, hominem naturae oboedientem homini nocere non posse. Deinde qui alterum violat, ut ipse €aliquid commodi consequatur, aut nihil existimat se €facere contra naturam aut magis fugienda censet mor-€tem, paupertatem, dolorem, amissionem etiam libero-€rum, propinquorum, amicorum, quam facere cuiquam €iniuriam. Si nihil existimat contra naturam fieri ho-€minibus violandis, quid cum eo disseras, qui omnino €hominem ex homine tollat? Sin fugiendum id quidem €censet, sed multo illa peiora, mortem, paupertatem, €dolorem, errat in eo, quod ullum aut corporis aut for-€tunae vitium vitiis animi gravius existimat. Ergo €unum debet esse omnibus propositum, ut eadem sit €utilitas uniuscuiusque et universorum; quam si ad se €quisque rapiet, dissolvetur omnis humana consortio. @@Atque etiam si hoc natura praescribit, ut homo ho-€mini, quicumque sit, ob eam ipsam causam, quod is €homo sit, consultum velit, necesse est secundum ean-€dem naturam omnium utilitatem esse communem. €Quod si ita est, una continemur omnes et eadem lege €naturae, idque ipsum si ita est, certe violare alterum €naturae lege prohibemur. Verum autem primum, ve- @1 rum igitur extremum. Nam illud quidem absurdum €est, quod quidam dicunt, parenti se aut fratri nihil €detracturos sui commodi causa, aliam rationem esse €civium reliquorum. Hi sibi nihil iuris, nullam socie-€tatem communis utilitatis causa statuunt esse cum ci-€vibus quae sententia omnem societatem distrahit civi-€tatis. Qui autem civium rationem dicunt habendam, €externorum negant, ii dirimunt communem humani €generis societatem; qua sublata beneficentia, liberali-€tas, bonitas, iustitia funditus tollitur; quae qui tollunt, €etiam adversus deos immortales impii iudicandi sunt. €Ab iis enim constitutam inter homines societatem ever-€tunt, cuius societatis artissimum vinculum est magis €arbitrari esse contra naturam hominem homini detra-€here sui commodi causa quam omnia incommoda su-€bire vel externa vel corporis vel etiam ipsius animi. €%Iustitia enim una virtus omnium est domina et re-€gina virtutum. @@Forsitan quispiam dixerit: Nonne igitur sapiens, si €fame ipse conficiatur, abstulerit cibum alteri homini €ad nullam rem utili? Minime vero: non enim mihi €est vita mea utilior quam animi talis affectio, nemi-€nem ut violem commodi mei gratia. Quid? si Phala-€rim, crudelem tyrannum et immanem, vir bonus, ne €ipse frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne @1 faciat? Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si €quid ab homine ad nullam partem utili utilitatis tuae €causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturae €legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei €publicae atque hominum societati, si in vita remaneas, €adferre possis si quid ob eam causam alteri de-€traxeris, non sit reprehendendum. Sin autem id non €sit eiusmodi, suum cuique incommodum ferendum est €potius quam de alterius commodis detrahendum. Non €igitur magis est contra naturam morbus aut egestas €aut quid eiusmodi quam detractio atque appetitio €alieni, sed communis utilitatis derelictio contra na-turam est; est enim iniusta. Itaque lex ipsa naturae, €quae utilitatem hominum conservat et continet, de-€cernet profecto, ut ab homine inerti atque inutili ad €sapientem, bonum, fortem virum transferantur res ad vi-€vendum necessariae, qui si occiderit, multum de com-€muni utilitate detraxerit, modo hoc ita faciat, ut ne €ipse de se bene existimans seseque diligens hanc cau-€sam habeat ad iniuriam. Ita semper officio fungetur €utilitati consulens hominum et ei, quam saepe com-memoro, humanae societati. Nam quod ad Phalarim €attinet, perfacile iudicium est. Nulla est enim societas €nobis cum tyrannis et potius summa distractio est, €neque est contra naturam spoliare eum, si possis, €quem est honestum necare, atque hoc omne genus €pestiferum atque impium ex hominum communitate €exterminandum est. Etenim, ut membra quaedam am-€putantur, si et ipsa sanguine et tamquam spiritu carere €coeperunt et nocent reliquis partibus corporis, sic ista €in figura hominis feritas et immanitas beluae a com- @1 €muni tamquam humanitate corporis segreganda est. €Huius generis quaestiones sunt omnes eae, in quibus €ex tempore officium exquiritur. @@Eiusmodi igitur credo res Panaetium persecuturum €fuisse, nisi aliqui casus aut occupatio eius consilium €peremisset. Ad quas ipsas consultationes ex superiori-€bus libris satis multa praecepta sunt, quibus perspici €possit, quid sit propter turpitudinem fugiendum, quid €sit, quod idcirco fugiendum non sit, quod omnino turpe €non sit. Sed quoniam operi inchoato, prope tamen €absoluto, tamquam fastigium imponimus, ut geomet-€rae solent non omnia docere, sed postulare, ut quae-€dam sibi concedantur, quo facilius quae volunt, expli-€cent, sic ego a te postulo, mi Cicero, ut mihi concedas €si potes, nihil praeter id, quod honestum sit, propter €se esse expetendum. Sin hoc non licet per Cratippum, €at illud certe dabis, quod honestum sit, id esse ma-€xime propter se expetendum. Mihi utrumvis satis est €et tum hoc tum illud probabilius videtur nec praeterea quicquam probabile. Ac primum in hoc Panaetius de-€fendendus est, quod non utilia cum honestis pugnare €aliquando posse dixerit_neque enim ei fas erat_ €sed ea quae viderentur utilia. Nihil vero utile, quod €non idem honestum, nihil honestum, quod non idem €utile sit, saepe testatur negatque ullam pestem ma-€iorem in vitam hominum invasisse quam eorum opini-€onem, qui ista distraxerint. Itaque non ut aliquando @1 €anteponeremus utilia honestis, sed ut ea sine errore €diiudicaremus, si quando incidissent, induxit eam, €quae videretur esse, non quae esset, repugnantiam. €Hanc igitur partem relictam explebimus nullis admi-€niculis, sed, ut dicitur, Marte nostro. Neque enim quic-€quam est de hac parte post Panaetium explicatum, €quod quidem mihi probaretur, de iis, quae in manus €meas venerint. @@Cum igitur aliqua species utilitatis obiecta est, com-€moveri necesse est. Sed si, cum animum attenderis, €turpitudinem videas adiunctam ei rei, quae speciem €utilitatis attulerit, tum non utilitas relinquenda est, €sed intellegendum, ubi turpitudo sit, ibi utilitatem esse €non posse. Quod si nihil est tam contra naturam quam €turpitudo_recta enim et convenientia et constantia €natura desiderat aspernaturque contraria_nihilque €tam secundum naturam quam utilitas, certe in eadem €re utilitas et turpitudo esse non potest. Itemque, si €ad honestatem nati sumus eaque aut sola expetenda €est, ut Zenoni visum est, aut certe omni pondere gra-€vior habenda quam reliqua omnia, quod Aristoteli pla-€cet, necesse est, quod honestum sit, id esse aut solum €aut summum bonum, quod autem bonum, id certe utile, ita, quicquid honestum, id utile. Quare error €hominum non proborum, cum aliquid, quod utile vi-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜¤ƒsum est, arripuit, id continuo secernit ab honesto. €Hinc sicae, hinc venena, hinc falsa testamenta nascun-€tur, hinc furta, peculatus, expilationes, direptionesque €sociorum et civium, hinc opum nimiarum, potentiae €non ferendae, postremo etiam in liberis civitatibus €regnandi existunt cupiditates, quibus nihil nec tae- @1 €trius nec foedius excogitari potest. Emolumenta enim €rerum fallacibus iudiciis vident, poenam, non dico €legum, quam saepe perrumpunt, sed ipsius turpitu-dinis, quae acerbissima est, non vident. Quam ob rem €hoc quidem deliberantium genus pellatur e medio_ €est enim totum sceleratum et impium_qui delibe-€rant, utrum id sequantur, quod honestum esse vi-€deant, an se scientes scelere contaminent; in ipsa enim €dubitatione facinus inest, etiamsi ad id non pervene-€rint. Ergo ea deliberanda omnino non sunt, in quibus €est turpis ipsa deliberatio. @@Atque etiam ex omni deliberatione celandi et occul-€tandi spes opinioque removenda est; satis enim no-€bis, si modo in philosophia aliquid profecimus, per-€suasum esse debet, si omnes deos hominesque celare €possimus, nihil tamen avare, nihil iniuste, nihil libi-€dinose, nihil incontinenter esse faciendum. Hinc ille €Gyges inducitur a Platone, qui cum terra discessisset €magnis quibusdam imbribus, descendit in illum hia-€tum aeneumque equum, ut ferunt fabulae, animad-€vertit, cuius in lateribus fores essent; quibus apertis €corpus hominis mortui vidit magnitudine invisitata €anulumque aureum in digito; quem ut detraxit, ipse €induit_erat autem regius pastor_tum in concilium €se pastorum recepit. Ibi cum palam eius anuli ad pal-€mam converterat, a nullo videbatur, ipse autem om-€nia videbat; idem rursus videbatur, cum in locum anu-€lum inverterat. Itaque hac oportunitate anuli usus €reginae stuprum intulit eaque adiutrice regem domi- @1 €num interemit, sustulit quos obstare arbitrabatur, nec €in his eum facinoribus quisquam potuit videre. Sic €repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae. Hunc €igitur ipsum anulum si habeat sapiens, nihil plus sibi €licere putet peccare, quam si non haberet; honesta enim bonis viris, non occulta quaeruntur. Atque hoc €loco philosophi quidam minime mali illi quidem, sed €non satis acuti, fictam et commenticiam fabulam pro-€latam dicunt a Platone, quasi vero ille aut factum id €esse aut fieri potuisse defendat. Haec est vis huius €anuli et huius exempli: si nemo sciturus, nemo ne €suspicaturus quidem sit, cum aliquid divitiarum, po-€tentiae, dominationis, libidinis causa feceris, si id diis €hominibusque futurum sit semper ignotum, sisne fac-€turus? Negant id fieri posse. Quamquam potest id €quidem, sed quaero, quod negant posse, id si posset, €quidnam facerent. Urgent rustice sane. Negant enim €posse et in eo perstant, hoc verbum quid valeat non €vident. Cum enim quaerimus, si celare possint, quid €facturi sint, non quaerimus, possintne celare, sed €tamquam tormenta quaedam adhibemus, ut si respon-€derint se impunitate proposita facturos, quod expe-€diat, facinorosos se esse fateantur, si negent, omnia €turpia per se ipsa fugienda esse concedant. Sed iam ad propositum revertamur. Incidunt multae saepe @1 €causae, quae conturbent animos utilitatis specie, non, €cum hoc deliberetur, relinquendane sit honestas prop-€ter utilitatis magnitudinem_nam id quidem impro-€bum est_sed illud, possitne id, quod utile videatur, €fieri non turpiter. Cum Collatino collegae Brutus im-€perium abrogabat, poterat videri facere id iniuste; €fuerat enim in regibus expellendis socius Bruti con-€siliorum et adiutor. Cum autem consilium hoc prin-€cipes cepissent, cognationem Superbi nomenque Tar-€quiniorum et memoriam regni esse tollendam, quod €erat utile, patriae consulere, id erat ita honestum, ut €etiam ipsi Collatino placere deberet. Itaque utilitas €valuit propter honestatem, sine qua ne utilitas quidem esse potuisset. At in eo rege, qui urbem condidit, non €item. Species enim utilitatis animum pepulit eius; €cui cum visum esset utilius solum quam cum altero re-€gnare, fratrem interemit. Omisit hic et pietatem et €humanitatem, ut id, quod utile videbatur, neque erat, €assequi posset, et tamen [muri causa] opposuit spe-€ciem honestatis nec probabilem nec sane idoneam. €Peccavit igitur, pace vel Quirini vel Romuli dixerim. Nec tamen nostrae nobis utilitates omittendae sunt €aliisque tradendae, cum his ipsi egeamus, sed suae €cuique utilitati, quod sine alterius iniuria fiat, ser-€viendum est. Scite Chrysippus, ut multa, "qui sta-€dium, inquit, currit, eniti et contendere debet quam €maxime possit, ut vincat, supplantare eum, quicum €certet, aut manu depellere nullo modo debet; sic in €vita sibi quemque petere, quod pertineat ad usum, €non iniquum est, alteri deripere ius non est". @1 @@Maxime autem perturbantur officia in amicitiis, qui-€bus et non tribuere, quod recte possis et tribuere quod €non sit aequum, contra officium est. Sed huius generis €totius breve et non difficile praeceptum est. Quae €enim videntur utilia, honores, divitiae, voluptates, ce-€tera generis eiusdem, haec amicitiae numquam ante-€ponenda sunt. At neque contra rem publicam neque €contra ius iurandum ac fidem amici causa vir bonus €faciet, ne si iudex quidem erit de ipso amico; ponit €enim personam amici, cum induit iudicis. Tantum da-€bit amicitiae, ut veram amici causam esse malit, ut €orandae litis tempus, quoad per leges liceat, acco-modet. Cum vero iurato sententia dicendast, memine-€rit deum se adhibere testem, id est, ut ego arbitror, €mentem suam, qua nihil homini dedit deus ipse di-€vinius. Itaque praeclarum a maioribus accepimus mo-€rem rogandi iudicis, si eum teneremus, &7qvae salva €&7fide facere possit&. Haec rogatio ad ea pertinet, quae €paulo ante dixi honeste amico a iudice posse concedi. €Nam si omnia facienda sint, quae amici velint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint. Lo-€quor autem de communibus amicitiis; nam in sapienti-€bus viris perfectisque nihil potest esse tale. Damo-€nem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoc animo inter €se fuisse, ut, cum eorum alteri Dionysius tyrannus diem €necis destinavisset et is, qui morti addictus esset, pau-€cos sibi dies commendandorum suorum causa postula- @1 €visset, vas factus est alter eius sistendi, ut si ille non re-€vertisset, moriendum esset ipsi. Qui cum ad diem se re-€cepisset, admiratus eorum fidem tyrannus petivit, ut se ad amicitiam tertium adscriberent. Cum igitur id, €quod utile videtur in amicitia, cum eo, quod ho-€nestum est, comparatur, iaceat utilitatis species, va-€leat honestas. Cum autem in amicitia, quae honesta €non sunt, postulabuntur, religio et fides anteponatur €amicitiae; sic habebitur is, quem exquirimus dilectus €officii. €@@Sed utilitatis specie in republica saepissime pecca-€tur, ut in Corinthi disturbatione nostri; durius etiam €Athenienses, qui sciverunt, ut Aeginetis, qui classe €valebant, pollices praeciderentur. Hoc visum est utile; €nimis enim imminebat propter propinquitatem Aegina €Piraeo. Sed nihil, quod crudele, utile; est enim homi-€num naturae, quam sequi debemus, maxima inimica crudelitas. Male etiam, qui peregrinos urbibus uti pro-€hibent eosque exterminant, ut Pennus apud patres €nostros, Papius nuper. Nam esse pro cive, qui civis €non sit, rectum est non licere, quam legem tulerunt €sapientissimi consules Crassus et Scaevola. Usu vero €urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa €praeclara, in quibus publicae utilitatis species prae €honestate contemnitur. Plena exemplorum est nostra €res publica cum saepe, tum maxime bello Punico se-€cundo, quae Cannensi calamitate accepta maiores ani-€mos habuit quam unquam rebus secundis; nulla ti-€moris significatio, nulla mentio pacis. Tanta vis est honesti, ut speciem utilitatis obscuret. Athenienses €cum Persarum impetum nullo modo possent sustinere @1 €statuerentque, ut urbe relicta, coniugibus et liberis €Troezene depositis, naves conscenderent libertatem-€que Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam €suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque recipe-€rent, lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem sequi €videbatur, sed ea nulla erat repugnante honestate. þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜±Themistocles post victoriam eius belli, quod cum Per-€sis fuit, dixit in contione se habere consilium rei pu-€blicae salutare, sed id sciri non opus esse; postulavit, €ut aliquem populus daret, quicum communicaret; da-€tus est Aristides. Huic ille, classem Lacedaemoniorum, €quae subducta esset ad Gytheum, clam incendi posse €quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. €Quod Aristides cum audisset, in contionem magna €exspectatione venit dixitque perutile esse consilium, €quod Themistocles adferret, sed minime honestum. €Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne €utile quidem putaverunt totamque eam rem, quam ne €audierant quidem, auctore Aristide repudiaverunt. Me-€lius hi quam nos, qui piratas immunes, socios vecti-€gales habemus. €@@Maneat ergo, quod turpe sit, id numquam esse utile, €ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipi-€scare; hoc enim ipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est. Sed incidunt, ut supra dixi, saepe €causae, cum repugnare utilitas honestati videatur, ut €animadvertendum sit, repugnetque plane an possit €cum honestate coniungi. Eius generis hae sunt quae-€stiones: Si exempli gratia vir bonus Alexandrea Rho-€dum magnum frumenti numerum advexerit in Rho- @1 €diorum inopia et fame summaque annonae caritate, €si idem sciat complures mercatores Alexandrea sol-€visse navesque in cursu frumento onustas petentes €Rhodum viderit, dicturusne sit id Rhodiis an silentio €suum quam plurimo venditurus? Sapientem et bo-€num virum fingimus; de eius deliberatione et consul-€tatione quaerimus, qui celaturus Rhodios non sit, si id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit. In €huiusmodi causis aliud Diogeni Babylonio videri solet, €magno et gravi Stoico, aliud Antipatro, discipulo eius, €homini acutissimo; Antipatro omnia patefacienda, ut €ne quid omnino, quod venditor norit, emptor ignoret, €Diogeni venditorem, quatenus iure civili constitutum €sit, dicere vitia oportere, cetera sine insidiis agere et, €quoniam vendat, velle quam optime vendere. "Ad-€vexi, exposui, vendo meum non pluris, quam ceteri, €fortasse etiam minoris, cum maior est copia; cui fit iniuria?" Exoritur Antipatri ratio ex altera parte: €"Quid ais? tu, cum hominibus consulere debeas et €servire humanae societati eaque lege natus sis et ea €habeas principia naturae, quibus parere et quae sequi €debeas, ut utilitas tua communis sit utilitas vicissim-€que communis utilitas tua sit, celabis homines, quid €iis adsit commoditatis et copiae? Respondebit Di-€ogenes fortasse sic: "Aliud est celare, aliud tacere, €neque ego nunc te celo, si tibi non dico, quae natura €deorum sit, qui sit finis bonorum, quae tibi plus prod-€essent cognita quam tritici vilitas. Sed non, quicquid @1 €tibi audire utile est, idem mihi dicere necesse est." "Immo vero [inquiet ille] necesse est, si quidem me-€ministi esse inter homines natura coniunctam societa-€tem." "Memini," inquiet ille, "sed num ista societas €talis est, ut nihil suum cuiusque sit? Quod si ita est, €ne vendendum quidem quicquam est, sed donandum." €@@Vides in hac tota disceptatione non illud dici "quam-€vis hoc turpe sit, tamen, quoniam expedit, faciam", sed €ita expedire, ut turpe non sit, ex altera autem parte, ea re, quia turpe sit, non esse faciendum. Vendat ae-€des vir bonus, propter aliqua vitia, quae ipse norit, €ceteri ignorent, pestilentes sint et habeantur salubres, €ignoretur in omnibus cubiculis apparere serpentes, €[2sint]2 male materiatae et ruinosae, sed hoc praeter €dominum nemo sciat; quaero, si haec emptoribus ven-€ditor non dixerit aedesque vendiderit pluris multo. €quam se venditurum putarit, num id iniuste aut im-€probe fecerit? "Ille vero" inquit Antipater. "Quid est €enim aliud erranti viam non monstrare, quod Athenis €execrationibus publicis sanctum est, si hoc non est, €emptorem pati ruere et per errorem in maximam frau-€dem incurrere. Plus etiam est quam viam non mon-€strare; nam est scientem in errorem alterum inducere." Diogenes contra "Num te emere coegit, qui ne horta-€tus quidem est? Ille, quod non placebat, proscripsit, €tu quod placebat, emisti. Quod si qui proscribunt vil-€lam bonam beneque aedificatam non existimantur fe- @1 €fellisse, etiam si illa nec bona est nec aedificata ra-€tione, multo minus, qui domum non laudarunt. Ubi €enim iudicium emptoris est, ibi fraus venditoris quae €potest esse? Sin autem dictum non omne praestan-€dum est, quod dictum non est, id praestandum putas? €Quid vero est stultius quam venditorem eius rei, quam €vendat, vitia narrare? Quid autem tam absurdum €quam si domini iussu ita praeco praedicet: "`6domum pestilentem vendo?"`6 Sic ergo in quibusdam causis €dubiis ex altera parte defenditur honestas, ex altera €ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile videatur, non €modo facere honestum sit, sed etiam non facere turpe. €Haec est illa, quae videtur utilium fieri cum honestis €saepe dissensio. Quae diiudicanda sunt; non enim, ut quaereremus, exposuimus, sed ut explicaremus. Non €igitur videtur nec frumentarius ille Rhodios nec hic €aedium venditor celare emptores debuisse. Neque €enim id est celare, quicquid reticeas, sed cum, quod €tu scias, id ignorare emolumenti tui causa velis eos, €quorum intersit id scire. Hoc autem celandi genus €quale sit et cuius hominis, quis non videt? Certe non €aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non viri €boni, versuti potius obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, €callidi, veteratoris, vafri. Haec tot et alia plura nonne €inutile est vitiorum subire nomina? @@Quod si vituperandi qui reticuerunt, quid de iis €existimandum est, qui orationis vanitatem adhibue-€runt? C. Canius, eques Romanus, nec infacetus et satis €litteratus, cum se Syracusas otiandi, ut ipse dicere €solebat, non negotiandi causa contulisset, dictitabat @1 €se hortulos aliquos emere velle, quo invitare amicos €et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod €cum percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam €faceret Syracusis, venales quidem se hortos non ha-€bere, sed licere uti Canio, si vellet, ut suis, et simul €ad cenam hominem in hortos invitavit in posterum €diem. Cum ille promisisset, tum Pythius, qui esset ut €argentarius apud omnes ordines gratiosus, piscatores €ad se convocavit et ab iis petivit, ut ante suos hortu-€los postridie piscarentur, dixitque quid eos facere vel-€let. Ad cenam tempori venit Canius; opipare a Pythio €adparatum convivium, cumbarum ante oculos multi-€tudo, pro se quisque, quod ceperat, adferebat; ante pedes Pythii pisces abiciebantur. Tum Canius "quaeso", €inquit, "quid est hoc, Pythi? tantumne piscium? tan-€tumne cumbarum?" Et ille "quid mirum?" inquit, €"hoc loco est Syracusis quidquid est piscium, hic aqua-€tio, hac villa isti carere non possunt." Incensus Ca-€nius cupiditate contendit a Pythio, ut venderet. Gra-€vate ille primo. Quid multa? impetrat. Emit homo €cupidus et locuples tanti, quanti Pythius voluit, et €emit instructos. Nomina facit, negotium conficit. In-€vitat Canius postridie familiares suos, venit ipse ma-€ture, scalmum nullum videt. Quaerit ex proximo vi-€cino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos €nullos videret. "Nullae, quod sciam," ille, "sed hic @1 €piscari nulli solent. Itaque heri mirabar quid accidis-set." Stomachari Canius, sed quid faceret? Nondum €enim C. Aquilius, collega et familiaris meus, protule-€rat de dolo malo formulas; in quibus ipsis, cum ex €eo quaereretur, quid esset dolus malus, respondebat, €cum esset aliud simulatum, aliud actum. Hoc quidem €sane luculente, ut ab homine perito definiendi. Ergo €et Pythius et omnes aliud agentes, aliud simulantes €perfidi, improbi, malitiosi. Nullum igitur eorum fac-€tum potest utile esse, cum sit tot vitiis inquinatum. @@Quod si Aquiliana definitio vera est, ex omni vita €simulatio dissimulatioque tollenda est. Ita nec ut emat €melius nec ut vendat quicquam simulabit aut dissimu-€labit vir bonus. Atque iste dolus malus et legibus erat €vindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio €adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in €quibus additur &7ex fide bona&. Reliquorum autem iudi-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜½ˆˆciorum haec verba maxime excellunt: in arbitrio rei €uxoriae &7melivs aeqvivs&, in fiducia &7vt inter bonos bene €&7agier&. Quid ergo? aut in eo, &7qvod melivs aeqvivs&, €potest ulla pars inesse fraudis? aut cum dicitur &7inter €&7bonos bene agier&, quicquam agi dolose aut malitiose €potest? Dolus autem malus in simulatione, ut ait €Aquilius, continetur. Tollendum est igitur ex rebus €contrahendis omne mendacium. Non inlicitatorem €venditor, non qui contra se liceatur emptor apponet. €Uterque si ad eloquendum venerit, non plus quam se- @1 mel eloquetur. Quintus quidem Scaevola, Publi filius, €cum postulasset, ut sibi fundus, cuius emptor erat, €semel indicaretur idque venditor ita fecisset, dixit se €pluris aestumare; addidit centum milia. Nemo est, €qui hoc viri boni fuisse neget; sapientis negant, ut si €minoris quam potuisset vendidisset. Haec igitur est €illa pernicies, quod alios bonos alios sapientes existi-€mant. Ex quo Ennius "nequiquam sapere sapientem, €qui ipse sibi prodesse non quiret". Vere id quidem, €si, quid esset prodesse mihi cum Ennio conveniret. Hecatonem quidem Rhodium, discipulum Panaetii, vi-€deo in iis libris, quos de officio scripsit Q. Tuberoni, €dicere, sapientis esse nihil contra mores, leges, insti-€tuta facientem habere rationem rei familiaris. Neque €enim solum nobis divites esse volumus, sed liberis, €propinquis, amicis maximeque rei publicae. Singulo-€rum enim facultates et copiae divitiae sunt civitatis. €Huic Scaevolae factum, de quo paulo ante dixi, pla-€cere nullo modo potest. Etenim omnino tantum se €negat facturum compendii sui causa, quod non liceat. Huic nec laus magna tribuenda nec gratia est. Sed €sive et simulatio et dissimulatio dolus malus est, per-€paucae res sunt, in quibus non dolus malus iste verse-€tur, sive vir bonus est is, qui prodest quibus potest, €nocet nemini, certe istum virum bonum non facile re-€perimus. Numquam igitur est utile peccare, quia sem-€per est turpe, et, quia semper est honestum virum bo-€num esse, semper est utile. @@Ac de iure quidem praediorum sanctum apud nos €est iure civili, ut in iis vendendis vitia dicerentur, quae @1 €nota essent venditori. Nam cum ex duodecim tabulis €satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata, €quae qui infitiatus esset, dupli [poena] subiret, a iuris €consultis etiam reticentiae poena est constituta. Quid-€quid enim est in praedio vitii, id statuerunt, si vendi-€tor sciret, nisi nominatim dictum esset, praestari opor-tere. Ut, cum in arce augurium augures acturi essent €iussissentque T. Claudium Centumalum, qui aedes in €Caelio monte habebat, demoliri ea, quorum altitudo €officeret auspiciis, Claudius proscripsit insulam [ven-€didit], emit P. Calpurnius Lanarius. Huic ab auguri-€bus illud idem denuntiatum est. Itaque Calpurnius €cum demolitus esset cognossetque Claudium aedes €postea proscripsisse, quam esset ab auguribus demo-€liri iussus, arbitrum illum adegit &7qvidqvid sibi dare fa-€&7cere oporteret ex fide bona&. M. Cato sententiam dixit, €huius nostri Catonis pater. Ut enim ceteri ex patribus, €sic hic, qui illud lumen progenuit, ex filio est nomi-€nandus. Is igitur iudex ita pronuntiavit, cum in ven-€dundo rem eam scisset et non pronuntiasset, emptori damnum praestari oportere. Ergo ad fidem bonam €statuit pertinere notum esse emptori vitium, quod nos-€set venditor. Quod si recte iudicavit, non recte fru-€mentarius ille, non recte aedium pestilentium vendi-€tor tacuit. Sed huiusmodi reticentiae iure civili com-€prehendi non possunt; quae autem possunt diligenter @1 €tenentur. M. Marius Gratidianus, propinquus noster, €C. Sergio Oratae vendiderat aedes eas, quas ab eodem €ipse paucis ante annis emerat. Eae serviebant, sed hoc €in mancipio Marius non dixerat; adducta res in iudi-€cium est. Oratam Crassus, Gratidianum defendebat €Antonius. Ius Crassus urgebat, "quod vitii venditor €non dixisset sciens, id oportere praestari", aequitatem €Antonius, "quoniam id vitium ignotum Sergio non €fuisset, qui illas aedes vendidisset, nihil fuisse necesse €dici nec eum esse deceptum, qui id, quod emerat, quo €iure esset, teneret". Quorsus haec? Ut illud intelle-€gas, non placuisse maioribus nostris astutos. @@Sed aliter leges, aliter philosophi tollunt astutias; €leges, quatenus manu tenere possunt, philosophi, qua-€tenus ratione et intellegentia. Ratio ergo hoc postulat, €ne quid insidiose, ne quid simulate, ne quid fallaciter. €Suntne igitur insidiae tendere plagas, etiam si exci-€taturus non sis, nec agitaturus? Ipsae enim ferae nullo €insequente saepe incidunt. Sic tu aedes proscribas, €tabulam tamquam plagam ponas, [domum propter vi-tia vendas] in eam aliquis incurrat inprudens? Hoc €quamquam video propter depravationem consuetudi-€nis neque more turpe haberi neque aut lege sanciri €aut iure civili, tamen naturae lege sanctum est. So-€cietas est enim_quod etsi saepe dictum est, dicen-€dum est tamen saepius_latissime quidem quae pa-€teat, omnium inter omnes, interior eorum, qui eius-€dem gentis sint, propior eorum, qui eiusdem civita-€tis. Itaque maiores aliud ius gentium, aliud ius civile €esse voluerunt, quod civile, non idem continuo gen- @1 €tium, quod autem gentium, idem civile esse debet. €Sed nos veri iuris germanaeque iustitiae solidam et €expressam effigiem nullam tenemus, umbra et ima-€ginibus utimur. Eas ipsas utinam sequeremur. Fe-€runtur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis. Nam quanti verba illa &7vti ne propter te fidemve tvam& €&7captvs fravdatvsve sim&! Quam illa aurea &7vt inter €&7bonos bene agier oportet et sine fravdatione&. Sed, €qui sint boni et quid sit bene agi magna quaestio est. €Q. quidem Scaevola, pontifex maximus, summam vim €esse dicebat in omnibus iis arbitriis, in quibus addere-€tur &7ex fide bona& fideique bonae nomen existimabat €manare latissime, idque versari in tutelis, societatibus, €fiduciis, mandatis, rebus emptis, venditis, conductis, €locatis, quibus vitae societas contineretur; in iis ma-€gni esse iudicis statuere, praesertim cum in plerisque €essent iudicia contraria, quid quemque cuique prae-stare oporteret. Quocirca astutiae tollendae sunt eaque €malitia, quae vult illa quidem videri se esse pruden-€tiam, sed abest ab ea distatque plurimum; prudentia €est enim locata in dilectu bonorum et malorum, ma-€litia, si omnia quae turpia sunt, mala sunt, mala bonis €ponit ante. Nec vero in praediis solum ius civile duc-€tum a natura malitiam fraudemque vindicat, sed etiam €in mancipiorum venditione venditoris fraus omnis ex-€cluditur. Qui enim scire debuit de sanitate, de fuga, €de furtis, praestat edicto aedilium. Heredum alia causa est. Ex quo intellegitur, quoniam iuris natura fons sit, €hoc secundum naturam esse, neminem id agere, ut ex @1 €alterius praedetur inscitia. Nec ulla pernicies vitae €maior inveniri potest quam in malitia simulatio in-€tellegentiae, ex quo ista innumerabilia nascuntur, ut €utilia cum honestis pugnare videantur. Quotus enim €quisque reperietur, qui impunitate et ignoratione om-€nium proposita abstinere possit iniuria. @@Periclitemur, si placet, et in iis quidem exemplis, €in quibus peccari volgus hominum fortasse non putet. €Neque enim de sicariis, veneficis, testamentariis, furi-€bus, peculatoribus, hoc loco disserendum est, qui non €verbis sunt et disputatione philosophorum, sed vinclis €et carcere fatigandi, sed haec consideremus, quae fa-€ciunt ii, qui habentur boni. L. Minuci Basili locupletis €hominis falsum testamentum quidam e Graecia Ro-€mam attulerunt. Quod quo facilius obtinerent, scrip-€serunt heredes secum M. Crassum et Q. Hortensium, €homines eiusdem aetatis potentissimos. Qui cum illud €falsum esse suspicarentur, sibi autem nullius essent €conscii culpae, alieni facinoris munusculum non re-€pudiaverunt. Quid ergo? Satin est hoc, ut non deli-€quisse videantur? Mihi quidem non videtur, quam-€quam alterum vivum amavi, alterum non odi mor-tuum. Sed cum Basilus M. Satrium sororis filium €nomen suum ferre voluisset eumque fecisset heredem €_hunc dico patronum agri Piceni et Sabini; o turpe €nomen, illorum notam temporum, non erat aequum €principes civis rem habere, ad Satrium nihil praeter þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜Ê†nomen pervenire. Etenim si is, qui non defendit in- @1 €iuriam neque propulsat a suis, cum potest, iniuste fa-€cit, ut in primo libro disserui, qualis habendus est is, €qui non modo non repellit, sed etiam adiuvat iniu-€riam? Mihi quidem etiam verae hereditates non ho-€nestae videntur, si sunt malitiosis blanditiis, officio-€rum non veritate, sed simulatione quaesitae. Atqui €in talibus rebus aliud utile interdum, aliud honestum €videri solet. Falso; nam eadem utilitatis quae hone-statis est regula. Qui hoc non perviderit, ab hoc nulla €fraus aberit, nullum facinus. Sic enim cogitans "est €istuc quidem honestum, verum hoc expedit", res a €natura copulatas audebit errore divellere, qui fons est €fraudium, maleficiorum, scelerum omnium. Itaque si €vir bonus habeat hanc vim, ut, si digitis concrepuerit, €possit in locupletium testamenta nomen eius inrepere, €hac vi non utatur, ne si exploratum quidem habeat €id omnino neminem umquam suspicaturum. At dares €hanc vim M. Crasso, ut digitorum percussione heres €posset scriptus esse, qui re vera non esset heres, in €foro, mihi crede, saltaret. Homo autem iustus isque, €quem sentimus virum bonum, nihil cuiquam, quod in €se transferat, detrahet. Hoc qui admiratur, is se, quid sit vir bonus, nescire fateatur. At vero, si qui voluerit €animi sui complicatam notionem evolvere, iam se ipse €doceat eum virum bonum esse, qui prosit, quibus pos-€sit, noceat nemini nisi lacessitus iniuria. Quid ergo? €Hic non noceat, qui quodam quasi veneno perficiat, @1 €ut veros heredes moveat, in eorum locum ipse succe-€dat? "Non igitur faciat" dixerit quis, "quod utile sit, €quod expediat?" Immo intellegat nihil nec expedire €nec utile esse, quod sit iniustum. Hoc qui non didi-cerit, bonus vir esse non poterit. [2C.]2 Fimbriam con-€sularem audiebam de patre nostro puer iudicem M. €Lutatio Pinthiae fuisse, equiti Romano sane honesto, €cum is sponsionem fecisset &7ni vir bonvs esset&. Itaque €ei dixisse Fimbriam se illam rem numquam iudica-€turum, ne aut spoliaret fama probatum hominem, si €contra iudicavisset, aut statuisse videretur virum bo-€num esse aliquem, cum ea res innumerabilibus offi-€ciis et laudibus contineretur. Huic igitur viro bono, €quem Fimbria etiam, non modo Socrates noverat, €nullo modo videri potest quicquam esse utile, quod €non honestum sit. Itaque talis vir non modo facere, €sed ne cogitare quidem quicquam audebit, quod non €audeat praedicare. Haec non turpe est dubitare phi-€losophos, quae ne rustici quidem dubitent? a quibus €natum est id, quod iam contritum est vetustate pro-€verbium. Cum enim fidem alicuius bonitatemque lau-€dant, dignum esse dicunt, quicum in tenebris mices. €Hoc quam habet vim nisi illam, nihil expedire quod €non deceat, etiam si id possis nullo refellente opti-nere? Videsne hoc proverbio neque Gygi illi posse €veniam dari neque huic, quem paulo ante fingebam €digitorum percussione hereditates omnium posse con-€verrere? Ut enim, quod turpe est, id, quamvis occul-€tetur, tamen honestum fieri nullo modo potest, sic, €quod honestum non est, id utile ut sit effici non potest €adversante et repugnante natura. @1 @@At enim cum permagna praemia sunt, est causa €peccandi. C. Marius, cum a spe consulatus longe abes-€set et iam septimum annum post praeturam iaceret €neque petiturus umquam consulatum videretur, Q. Me-€tellum, cuius legatus erat, summum virum et civem €cum ab eo, imperatore suo, Romam missus esset, apud €populum Romanum criminatus est, bellum illum du-€cere, si se consulem fecissent, brevi tempore aut vivum €aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Ro-€mani redacturum. Itaque factus est ille quidem con-€sul, sed a fide iustitiaque discessit, qui optimum et €gravissimum civem, cuius legatus et a quo missus esset, in invidiam falso crimine adduxerit. Ne noster €quidem Gratidianus officio viri boni functus est tum, €cum praetor esset, collegiumque praetorium tribuni €plebi adhibuissent, ut res nummaria de communi sen-€tentia constitueretur; iactabatur enim temporibus illis €nummus sic, ut nemo posset scire, quid haberet. Con-€scripserunt communiter edictum cum poena atque iu-€dicio constitueruntque, ut omnes simul in rostra post €meridiem escenderent. Et ceteri quidem alius alio: €Marius ab subselliis in rostra recta idque, quod com-€muniter compositum fuerat, solus edixit. Et ea res, €si quaeris, ei magno honori fuit; omnibus vicis sta-€tuae, ad eas tus, cerei. Quid multa? Nemo umquam multitudini fuit carior. Haec sunt, quae conturbent in €deliberatione non numquam, cum id, in quo violatur €aequitas, non ita magnum, illud autem, quod ex eo €paritur, permagnum videtur, ut Mario praeripere col- @1 €legis et tribunis plebi popularem gratiam non ita €turpe, consulem ob eam rem fieri, quod sibi tum pro-€posuerat, valde utile videbatur. Sed omnium una re-€gula est, quam tibi cupio esse notissimam: aut illud, €quod utile videtur, turpe ne sit, aut si turpe est, ne €videatur esse utile. Quid igitur? possumusne aut €illum Marium virum bonum iudicare aut hunc? Ex-€plica atque excute intellegentiam tuam, ut videas, quae €sit in ea species [2et]2 forma et notio viri boni. Cadit €ergo in virum bonum mentiri, emolumenti sui causa €criminari, praeripere, fallere? Nihil profecto minus. Est ergo ulla res tanti aut commodum ullum tam ex-€petendum, ut viri boni et splendorem et nomen amit-€tas? Quid est, quod afferre tantum utilitas ista, quae €dicitur, possit, quantum auferre, si boni viri nomen €eripuerit, fidem iustitiamque detraxerit? [17Quid enim €interest, utrum ex homine se convertat quis in beluam €an hominis figura immanitatem gerat beluae?]17 €@@Quid? qui omnia recta et honesta neglegunt, dum-€modo potentiam consequantur, nonne idem faciunt, €quod is, qui etiam socerum habere voluit eum, cuius €ipse audacia potens esset. Utile ei videbatur pluri-€mum posse alterius invidia. Id quam iniustum in pa-€triam et quam turpe esset, non videbat. Ipse autem €socer in ore semper Graecos versus de Phoenissis ha-€bebat, quos dicam ut potero; incondite fortasse sed €tamen, ut res possit intellegi: €@@@@'Nam si violandum est ius, regnandi gratia, €@@@@Violandum est; aliis rebus pietatem colas.' @1 €@@Capitalis Eteocles vel potius Euripides, qui id unum quod omnium sceleratissimum fuerit, exceperit. Quid €igitur minuta colligimus, hereditates, mercaturas, ven-€ditiones fraudulentas? Ecce tibi, qui rex populi Ro-€mani dominusque omnium gentium esse concupiverit €idque perfecerit. Hanc cupiditatem si honestam quis €esse dicit, amens est; probat enim legum et libertatis €interitum earumque oppressionem taetram et detesta-€bilem gloriosam putat. Qui autem fatetur honestum €non esse in ea civitate, quae libera fuerit quaeque esse €debeat, regnare, sed ei, qui id facere possit, esse utile, €qua hunc obiurgatione aut quo potius convitio a tanto €errore coner avellere? Potest enim, di immortales, €cuiquam esse utile foedissimum et taeterrimum par-€ricidium patriae, quamvis is, qui se eo obstrinxerit, €ab oppressis civibus parens nominetur? Honestate €igitur dirigenda utilitas est, et quidem sic, ut haec €duo verbo inter se discrepare, re unum sonare videan-tur. Non habeo ad volgi opinionem quae maior utili-€tas quam regnandi esse possit, nihil contra inutilius €ei, qui id iniuste consecutus sit, invenio, cum ad veri-€tatem coepi revocare rationem. Possunt enim cui-€quam esse utiles angores, sollicitudines, diurni et noc-€turni metus, vita insidiarum periculorumque plenis-€sima? €@@'Multi iniqui atque infideles regno, pauci benivoli' €inquit Accius. At cui regno? quod a Tantalo et Pe-€lope proditum iure optinebatur. Nam quanto plures €ei regi putas, qui exercitu populi Romani populum @1 €ipsum Romanum oppressisset civitatemque non modo €liberam, sed etiam gentibus imperantem servire sibi coegisset? Hunc tu quas conscientiae labes in animo €censes habuisse, quae vulnera? Cuius autem vita €ipsi potest utilis esse, cum eius vitae ea condicio sit, €ut qui illam eripuerit, in maxima et gratia futurus €sit et gloria? Quod si haec utilia non sunt, quae ma-€xime videntur, quia plena sunt dedecoris ac turpitu-€dinis, satis persuasum esse debet, nihil esse utile, þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜Õˆˆquod non honestum sit. @@Quamquam id quidem cum saepe alias, tum Pyrrhi €bello a C. Fabricio consule iterum et a senatu nostro €iudicatum est. Cum enim rex Pyrrhus populo Ro-€mano bellum ultro intulisset cumque de imperio cer-€tamen esset cum rege generoso ac potente, perfuga €ab eo venit in castra Fabricii eique est pollicitus, €si praemium sibi proposuisset, se, ut clam venisset, €sic clam in Pyrrhi castra rediturum et eum veneno €necaturum. Hunc Fabricius reducendum curavit ad €Pyrrhum idque eius factum laudatum a senatu est. €Atqui si speciem utilitatis opinionemque quaerimus, €magnum illud bellum perfuga unus et gravem ad-€versarium imperii sustulisset, sed magnum dedecus €et flagitium, quicum laudis certamen fuisset, eum non virtute, sed scelere superatum. Utrum igitur utilius €vel Fabricio, qui talis in hac urbe qualis Aristides €Athenis fuit, vel senatui nostro qui numquam utili-€tatem a dignitate seiunxit, armis cum hoste certare €an venenis? Si gloriae causa imperium expetundum €est, scelus absit, in quo non potest esse gloria; sin €ipsae opes expetuntur quoquo modo, non poterunt @1 €utiles esse cum infamia. Non igitur utilis illa L. Phi-€lippi Q. f. sententia, quas civitates L. Sulla pecunia ac-€cepta ex senatus consulto liberavisset, ut eae rursus €vectigales essent, neque iis pecuniam, quam pro liber-€tate dederant, redderemus. Ei senatus est assensus. €Turpe imperio! Piratarum enim melior fides quam €senatus. 'At aucta vectigalia, utile igitur.' Quousque €audebunt dicere quicquam utile, quod non honestum? Potest autem ulli imperio, quod gloria debet fultum €esse et benevolentia sociorum, utile esse odium et €infamia? Ego etiam cum Catone meo saepe dissensi. €Nimis mihi praefracte videbatur aerarium vectigalia-€que defendere, omnia publicanis negare, multa sociis, €cum in hos benefici esse deberemus, cum illis sic agere, €ut cum colonis nostris soleremus, eoque magis, quod €illa ordinum coniunctio ad salutem rei publicae per-€tinebat. Male etiam Curio, cum causam Transpada-€norum aequam esse dicebat, semper autem addebat €"vincat utilitas". Potius doceret non esse aequam, quia €non esset utilis rei publicae, quam cum utilem diceret €non esse, aequam fateretur. @@Plenus est sextus liber de officiis Hecatonis talium €quaestionum, sitne boni viri in maxima caritate an-€nonae familiam non alere. In utramque partem dis-€putat, sed tamen ad extremum utilitate, ut putat, of-€ficium dirigit magis quam humanitate. Quaerit, si in €mari iactura facienda sit, equine pretiosi potius iactu-€ram faciat an servuli vilis. Hic alio res familiaris, @1 €alio ducit humanitas. "Si tabulam de naufragio stul-€tus arripuerit, extorquebitne eam sapiens, si potuerit?" €Negat, quia sit iniurium. Quid? dominus navis eri-€pietne suum? Minime, non plus quam [si] navigantem €in alto eicere de navi velit, quia sua sit. Quoad enim €perventumst eo, quo sumpta navis est, non domini est navis, sed navigantium. Quid? si una tabula sit, €duo naufragi, eique sapientes, sibine uterque rapiat €an alter cedat alteri? Cedat vero, sed ei, cuius magis €intersit vel sua vel rei publicae causa vivere. Quid? €si haec paria in utroque? Nullum erit certamen, sed €quasi sorte aut micando victus alteri cedet alter €Quid? si pater fana expilet, cuniculos agat ad aera-€rium, indicetne id magistratibus filius? Nefas id qui-€dem est, quin etiam defendat patrem si arguatur. Non €igitur patria praestat omnibus officiis? Immo vero, €sed ipsi patriae conducit pios habere cives in parentes. €Quid? si tyrannidem occupare, si patriam prodere co-€nabitur pater, silebitne filius? Immo vero obsecrabit €patrem, ne id faciat. Si nihil proficiet, accusabit, mi-€nabitur etiam; ad extremum, si ad perniciem patriae €res spectabit, patriae salutem anteponet saluti patris. Quaerit etiam, si sapiens adulterinos nummos acce-€perit imprudens pro bonis, cum id nescierit, solu-€turusne sit eos, si cui debeat, pro bonis. Diogenes ait, @1 €Antipater negat, cui potius assentior. Qui vinum fu-€giens vendat sciens, debeatne dicere. Non necesse €putat Diogenes, Antipater viri boni existimat. Hae €sunt quasi controversiae [iura] Stoicorum. In mancipio €vendundo dicendane vitia, non ea, quae nisi dixeris, €redhibeatur mancipium iure civili, sed haec, men-€dacem esse, aleatorem, furacem, ebriosum. Alteri di-cenda videntur, alteri non videntur. Si quis aurum ven-€dens orichalcum se putet vendere, indicetne ei vir €bonus aurum illud esse, an emat denario, quod sit €mille denarium? Perspicuum est iam et quid mihi €videatur et quae sit inter eos philosophos, quos nomi-€navi, controversia. €@@Pacta et promissa semperne servanda sint, &7qvae nec €&7vi nec dolo malo&, ut praetores solent, &7facta sint&. Si €quis medicamentum cuipiam dederit ad aquam inter-€cutem pepigeritque, si eo medicamento sanus factus €esset, ne illo medicamento umquam postea uteretur, €si eo medicamento sanus factus sit et annis aliquot €post inciderit in eundem morbum nec ab eo, quicum €pepigerat, impetret, ut iterum eo liceat uti, quid fa-€ciendum sit. Cum sit is inhumanus, qui non concedat, @1 €nec ei quicquam fiat iniuriae, vitae et saluti consulen-dum. Quid? si qui sapiens rogatus sit ab eo, qui eum €heredem faciat, cum ei testamento sestertium milies €relinquatur, ut antequam hereditatem adeat luce pa-€lam in foro saltet, idque se facturum promiserit, quod €aliter heredem eum scripturus ille non esset, faciat €quod promiserit necne? Promisisse nollem et id arbi-€tror fuisse gravitatis; quoniam promisit, si saltare in €foro turpe ducet, honestius mentietur, si ex hereditate €nihil ceperit, quam si ceperit, nisi forte eam pecuniam €in rei publicae magnum aliquod tempus contulerit, ut €vel saltare, cum patriae consulturus sit, turpe non sit. Ac ne illa quidem promissa servanda sunt, quae non €sunt iis ipsis utilia, quibus illa promiseris. Sol Phae-€tonti filio, ut redeamus ad fabulas, facturum se esse €dixit, quidquid optasset. Optavit, ut in currum patris €tolleretur; sublatus est; atque is ante quam constitit €ictu fulminis deflagravit; quanto melius fuerat in hoc €promissum patris non esse servatum. Quid? quod €Theseus exegit promissum a Neptuno? Cui cum tres €optationes Neptunus dedisset, optavit interitum Hip-€polyti filii, cum is patri suspectus esset de noverca; €quo optato impetrato, Theseus in maximis fuit lucti-bus. Quid? [2quod]2 Agamemnon cum devovisset €Dianae, quod in suo regno pulcherrimum natum esset €illo anno, immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo €quidem anno natum pulchrius. Promissum potius non €faciendum, quam tam taetrum facinus admittendum @1 €fuit. Ergo et promissa non facienda nonnumquam ne-€que semper deposita reddenda. Si gladium quis apud €te sana mente deposuerit, repetat insaniens, reddere €peccatum sit, officium non reddere. Quid? si is, qui €apud te pecuniam deposuerit, bellum inferat patriae, €reddasne depositum? Non credo, facies enim contra €rem publicam, quae debet esse carissima. Sic multa, €quae honesta natura videntur esse, temporibus fiunt €non honesta. Facere promissa, stare conventis, red-€dere deposita commutata utilitate fiunt non honesta. €Ac de iis quidem, quae videntur esse utilitates contra €iustitiam simulatione prudentiae, satis arbitror dictum. @@Sed quoniam a quattuor fontibus honestatis primo €libro officia duximus, in eisdem versemur, cum doce-€bimus, ea, quae videantur esse utilia neque sint, quam €sint virtutis inimica. Ac de prudentia quidem, quam €vult imitari malitia, itemque de iustitia, quae semper €est utilis, disputatum est. Reliquae sunt duae partes €honestatis quarum altera in animi excellentis magni-€tudine et praestantia cernitur, altera in conformatione €et moderatione continentiae et temperantiae. @@Utile videbatur Ulixi, ut quidem poetae tragici pro-€diderunt, nam apud Homerum, optimum auctorem, ta-€lis de Ulixe nulla suspicio est, sed insimulant eum tra-€goediae simulatione insaniae militiam subterfugere €voluisse. Non honestum consilium, at utile, ut aliquis €fortasse dixerit, regnare et Ithacae vivere otiose cum €parentibus, cum uxore, cum filio. Ullum tu decus in €cotidianis laboribus cum hac tranquillitate conferen-þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜áˆ‰dum putas? Ego vero istam contemnendam et abicien- @1 €dam, quoniam quae honesta non sit ne utilem quidem esse arbitror. Quid enim auditurum putas fuisse Uli-€xem, si in illa simulatione perseverasset? Qui cum €maximas res gesserit in bello, tamen haec audiat ab €Aiace €@@@@"Cuius ipse princeps iuris iurandi fuit, €@@@@Quod omnes scitis, solus neglexit fidem. €@@@@Furere adsimulare, ne coiret, institit. €@@@@Quod ni Palamedi perspicax prudentia €@@@@Istius percepset malitiosam audaciam €@@@@Fide sacratae ius perpetuo falleret." @@Illi vero non modo cum hostibus, verum etiam cum €fluctibus, id quod fecit, dimicare melius fuit quam €deserere consentientem Graeciam ad bellum barbaris €inferendum. Sed omittamus et fabulas et externa; ad €rem factam nostramque veniamus. M. Atilius Regulus, €cum consul iterum in Africa ex insidiis captus esset €duce Xanthippo Lacedaemonio, imperatore autem €patre Hannibalis Hamilcare, iuratus missus est ad se-€natum, ut nisi redditi essent Poenis captivi nobiles €quidam, rediret ipse Carthaginem. Is cum Romam ve-€nisset, utilitatis speciem videbat, sed eam, ut res de-€clarat, falsam iudicavit; quae erat talis: manere in €patria, esse domui suae cum uxore, cum liberis, quam €calamitatem accepisset in bello communem fortunae €bellicae iudicantem tenere consularis dignitatis gra-€dum. Quis haec negat esse utilia? quem censes? Ma-gnitudo animi et fortitudo negat. Num locupletiores @1 €quaeris auctores? Harum enim est virtutum proprium €nihil extimescere, omnia humana despicere, nihil, quod €homini accidere possit intolerandum putare. Itaque €quid fecit? In senatum venit, mandata exposuit, sen-€tentiam ne diceret, recusavit; quamdiu iure iurando €hostium teneretur, non esse se senatorem. Atque illud €etiam, (o stultum hominem, dixerit quispiam, et re-€pugnantem utilitati suae), reddi captivos negavit esse €utile illos enim adulescentes esse et bonos duces, se €iam confectum senectute. Cuius cum valuisset auctori-€tas, captivi retenti sunt, ipse Carthaginem rediit, ne-€que eum caritas patriae retinuit nec suorum. Neque €vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad €exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum con-€servandum putabat. Itaque tum, cum vigilando ne-€cabatur, erat in meliore causa, quam si domi senex captivus, periurus consularis remansisset. At stulte, €qui non modo non censuerit captivos remittendos, ve-€rum etiam dissuaserit. Quo modo stulte? etiamne, si €rei publicae conducebat? Potest autem, quod inutile €rei publicae sit, id cuiquam civi utile esse? €@@Pervertunt homines ea, quae sunt fundamenta na-€turae, cum utilitatem ab honestate seiungunt. Omnes €enim expetimus utilitatem ad eamque rapimur nec fa-€cere aliter ullo modo possumus. Nam quis est, qui €utilia fugiat? aut quis potius, qui ea non studiosissime €persequatur? Sed quia nusquam possumus nisi in €laude, decore, honestate utilia reperire, propterea illa €prima et summa habemus, utilitatis nomen non tam €splendidum quam necessarium ducimus. @@Quid est igitur, dixerit quis, in iure iurando? num @1 €iratum timemus Iovem? At hoc quidem commune est €omnium philosophorum, non eorum modo, qui deum €nihil habere ipsum negotii dicunt, nihil exhibere alteri, €sed eorum etiam, qui deum semper agere aliquid et €moliri volunt, numquam nec irasci deum nec nocere. €Quid autem iratus Juppiter plus nocere potuisset, €quam nocuit sibi ipse Regulus? Nulla igitur vis fuit €religionis, quae tantam utilitatem perverteret. An ne €turpiter faceret? Primum minima de malis? Non igi-€tur tantum mali turpitudo ista habebat, quantum ille €cruciatus. Deinde illud etiam apud Accium: €@@@@"Fregistin fidem? €@@@@Neque dedi neque do infideli cuiquam." €quamquam ab impio rege dicitur, luculente tamen €dicitur. Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus €videri quaedam utilia, quae non sint, sic se dicere vi-€deri quaedam honesta, quae non sunt, ut hoc ipsum €videtur honestum conservandi iuris iurandi causa ad €cruciatum revertisse, sed fit non honestum, quia, quod €per vim hostium esset actum, ratum esse non debuit. Addunt etiam, quicquid valde utile sit, id fieri ho-€nestum, etiam si antea non videretur. Haec fere contra €Regulum. Sed prima videamus. @@Non fuit Juppiter metuendus ne iratus noceret, qui €neque irasci solet nec nocere. Haec quidem ratio non €magis contra Reguli, quam contra omne ius iurandum €valet. Sed in iure iurando non qui metus, sed quae vis €sit, debet intellegi. Est enim ius iurandum affirmatio @1 €religiosa; quod autem affirmate, quasi deo teste pro-€miseris, id tenendum est. Iam enim non ad iram deo-€rum, quae nulla est, sed ad iustitiam et ad fidem per-€tinet. Nam praeclare Ennius: €@@@@"O Fides alma apta pinnis et ius iurandum Iovis." €Qui ius igitur iurandum violat, is fidem violat, quam €in Capitolio vicinam Iovis optimi maximi, ut in Ca-tonis oratione est, maiores nostri esse voluerunt. At €enim ne iratus quidem Juppiter plus Regulo nocuisset, €quam sibi nocuit ipse Regulus. Certe, si nihil malum €esset nisi dolere. Id autem non modo non summum €malum, sed ne malum quidem esse maxima auctoritate €philosophi affirmant. Quorum quidem testem non me-€diocrem, sed haud scio an gravissimum Regulum no-€lite quaeso vituperare. Quem enim locupletiorem €quaerimus quam principem populi Romani, qui reti-€nendi officii causa cruciatum subierit voluntarium? €Nam quod aiunt minima de malis, id est, ut turpiter €potius quam calamitose; an est ullum maius malum €turpitudine? Quae si in deformitate corporis habeat €aliquid offensionis, quanta illa depravatio et foeditas turpificati animi debet videri? Itaque nervosius qui €ista disserunt, solum audent malum dicere id, quod €turpe sit, qui autem remissius, ii tamen non dubitant €summum malum dicere. Nam illud quidem €@@@@"Neque dedi neque do infideli cuiquam" €idcirco recte a poeta, quia, cum tractaretur Atreus, €personae serviendum fuit. Sed si hoc sibi sument, nul- @1 €lam esse fidem, quae infideli data sit, videant, ne €quaeratur latebra periurio. @@Est autem ius etiam bellicum fidesque iuris iurandi €saepe cum hoste servanda. Quod enim ita iuratum €est, ut mens conciperet fieri oportere, id servandum €est; quod aliter, id si non fecerit, nullum est periurium. €Ut, si praedonibus pactum pro capite pretium non €attuleris, nulla fraus est, ne si iuratus quidem id non €feceris. Nam pirata non est ex perduellium numero €definitus, sed communis hostis omnium; cum hoc nec fides debet nec ius iurandum esse commune. Non €enim falsum iurare periurare est, sed quod &7ex animi €&7tvi sententia& iuraris, sicut verbis concipitur more no-€stro, id non facere periurium est. Scite enim Euripides: €@@@@"Iuravi lingua, mentem iniuratam gero". €Regulus vero non debuit condiciones pactionesque bel-€licas et hostiles perturbare periurio. Cum iusto enim €et legitimo hoste res gerebatur, adversus quem et to-€tum ius fetiale et multa sunt iura communia. Quod €ni ita esset, numquam claros viros senatus vinctos ho-stibus dedidisset. At vero T. Veturius et Sp. Postu-€mius, cum iterum consules essent, quia, cum male €pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub €iugum missis, pacem cum Samnitibus fecerant, dediti €sunt iis, iniussu enim populi senatusque fecerant. €Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum €tribuni pl. erant, quod eorum auctoritate pax erat €facta, dediti sunt, ut pax Samnitium repudiaretur. At-€que huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, €suasor et auctor fuit. Quod idem multis annis post @1 €C. Mancinus, qui, ut Numantinis, quibuscum sine se-€natus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogatio-€nem suasit eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex se-€natus consulto ferebant; qua accepta est hostibus de-€ditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in €eadem causa esset, deprecante accepta lex non est. €Hic ea, quae videbatur utilitas, plus valuit quam ho-€nestas, apud superiores utilitatis species falsa ab ho-nestatis auctoritate superata est. At non debuit ratum €esse, quod erat actum per vim. Quasi vero forti viro €vis possit adhiberi. Cur igitur ad senatum proficisce-€batur, cum praesertim de captivis dissuasurus esset? þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜î…Quod maximum in eo est, id reprehenditis. Non enim €suo iudicio stetit, sed suscepit causam, ut esset iu-€dicium senatus; cui nisi ipse auctor fuisset, captivi €profecto Poenis redditi essent. Ita incolumis in patria €Regulus restitisset. Quod quia patriae non utile pu-€tavit, idcirco sibi honestum et sentire illa et pati cre-€didit. Nam quod aiunt, quod valde utile sit, id fieri €honestum, immo vero esse, non fieri. Est enim nihil €utile, quod idem non honestum, nec quia utile, ho-€nestum, sed, quia honestum, utile. Quare ex multis €mirabilibus exemplis haud facile quis dixerit hoc ex-€emplo aut laudabilius aut praestantius. @@Sed ex tota hac laude Reguli unum illud est admira-€tione dignum, quod captivos retinendos censuit. Nam €quod rediit, nobis nunc mirabile videtur, illis quidem €temporibus aliter facere non potuit. Itaque ista laus €non est hominis, sed temporum. Nullum enim vincu-€lum ad astringendam fidem iure iurando maiores ar-€tius esse voluerunt. Id indicant leges in duodecim ta- @1 €bulis, indicant sacratae, indicant foedera, quibus etiam €cum hoste devincitur fides, indicant notiones animadver-€sionesque censorum, qui nulla de re diligentius quam de iure iurando iudicabant. L. Manlio A. f., cum dictator €fuisset, M. Pomponius tr. pl. diem dixit, quod is paucos €sibi dies ad dictaturam gerendam addidisset; crimi-€nabatur etiam, quod Titum filium, qui postea est Tor-€quatus appellatus, ab hominibus relegasset et ruri ha-€bitare iussisset. Quod cum audivisset adulescens filius €negotium exhiberi patri, accurisse Romam et cum pri-€mo luci Pomponii domum venisse dicitur. Cui cum €esset nuntiatum, qui illum iratum allaturum ad se ali-€quid contra patrem arbitraretur, surrexit e lectulo re-€motisque arbitris ad se adulescentem iussit venire. At €ille, ut ingressus est, confestim gladium destrinxit iu-€ravitque se illum statim interfecturum, nisi ius iuran-€dum sibi dedisset se patrem missum esse facturum. €Iuravit hoc terrore coactus Pomponius; rem ad popu-€lum detulit, docuit, cur sibi causa desistere necesse €esset, Manlium missum fecit. Tantum temporibus illis €ius iurandum valebat. Atque hic T. Manlius is est, €qui ad Anienem Galli, quem ab eo provocatus occide-€rat, torque detracto cognomen invenit, cuius tertio €consulatu Latini ad Veserim fusi et fugati, magnus €vir in primis et qui perindulgens in patrem, idem €acerbe severus in filium. @1 @@Sed, ut laudandus Regulus in conservando iure iu-€rando, sic decem illi, quos post Cannensem pugnam €iuratos ad senatum misit Hannibal, se in castra redi-€turos ea, quorum erant potiti Poeni, nisi de redimen-€dis captivis impetravissent, si non redierunt, vitu-€perandi. De quibus non omnes uno modo. Nam Poly-€bius, bonus auctor inprimis, ex decem nobilissimis, €qui tum erant missi, [2unum, qui]2 egressus e castris €redisset, quasi aliquid esset oblitus, Romae remansisse. €Reditu enim in castra liberatum se esse iure iurando €interpretabatur, non recte. Fraus enim distringit, non €dissolvit periurium. Fuit igitur stulta calliditas, per-€verse imitata prudentiam. Itaque decrevit senatus, ut €ille veterator et callidus, vinctus ad Hannibalem du-ceretur. Sed illud maximum. Octo hominum milia €tenebat Hannibal, non quos in acie cepisset, aut qui €periculo mortis diffugissent, sed qui relicti in castris €fuissent a Paulo et a Varrone consulibus. Eos senatus €non censuit redimendos, cum id parva pecunia fieri €posset, ut esset insitum militibus nostris aut vincere €aut emori. Qua quidem re audita fractum animum €Hannibalis scribit idem, quod senatus populusque Ro-€manus rebus afflictis tam excelso animo fuisset. Sic @1 €honestatis comparatione ea, quae videntur utilia, vin-cuntur. Acilius autem, qui Graece scripsit historiam, €plures ait fuisse, qui in castra revertissent eadem €fraude, ut iure iurando liberarentur eosque a censori-€bus omnibus ignominiis notatos. Sit iam huius loci €finis. Perspicuum est enim ea, quae timido animo, €humili, demisso fractoque fiant, quale fuisset Reguli €factum, si aut de captivis quod ipsi opus esse videre-€tur, non quod rei publicae, censuisset aut domi rema-€nere voluisset, non esse utilia, quia sint flagitiosa, foeda, turpia. Restat quarta pars, quae decore, mode-€ratione, modestia, continentia, temperantia continetur. €Potest igitur quicquam utile esse, quod sit huic ta-€lium virtutum choro contrarium? Atqui ab Aristippo €Cyrenaici atque Annicerii philosophi nominati omne €bonum in voluptate posuerunt virtutemque censue-€runt ob eam rem esse c[2on]2laudandam, quod effi-€ciens esset voluptatis; quibus obsoletis floret Epicu-€rus, eiusdem fere adiutor auctorque sententiae. Cum €his viris equisque, ut dicitur, si honestatem tueri ac retinere sententia est, decertandum est. Nam si non €modo utilitas, sed vita omnis beata corporis firma €constitutione eiusque constitutionis spe explorata, ut €a Metrodoro scriptum est, continetur, certe haec utili-€tas et quidem summa,_sic enim censent_cum ho-€nestate pugnabit. Nam ubi primum prudentiae locus €dabitur? an ut conquirat undique suavitates? Quam @1 €miser virtutis famulatus servientis voluptati. Quod €autem munus prudentiae? an legere intellegenter vo-€luptates? fac nihil isto esse iucundius, quid cogitari €potest turpius? Iam, qui dolorem summum malum €dicat, apud eum quem habet locum fortitudo, quae est €dolorum laborumque contemptio? Quamvis enim mul-€tis locis dicat Epicurus, sicuti dicit, satis fortiter de €dolore, tamen non id spectandum est, quid dicat, sed €quid consentaneum sit ei dicere, qui bona voluptate €terminaverit, mala dolore. Et si illum audiam de con-€tinentia et temperantia, dicit ille quidem multa multis €locis, sed aqua haeret, ut aiunt. Nam qui potest tem-€perantiam laudare is, qui ponat summum bonum in €voluptate? Est enim temperantia libidinum inimica, libidines autem consectatrices voluptatis. Atque in his €tamen tribus generibus quoquo modo possunt, non €incallide tergiversantur. Prudentiam introducunt scien-€tiam suppeditantem voluptates, depellentem dolores. €Fortitudinem quoque aliquo modo expediunt, cum tra-€dunt rationem neglegendae mortis, perpetiendi do-€loris. Etiam temperantiam inducunt non facillime illi €quidem, sed tamen quoquo modo possunt. Dicunt €enim voluptatis magnitudinem doloris detractione fi-€niri. Iustitia vacillat vel iacet potius omnesque eae €virtutes, quae in communitate cernuntur et in socie- @1 €tate generis humani. Neque enim bonitas nec liberali-€tas nec comitas esse potest, non plus quam amicitia, si €haec non per se expetantur, sed ad voluptatem utili-tatemve referantur. Conferamus igitur in pauca. Nam €ut utilitatem nullam esse docuimus, quae honestati €esset contraria, sic omnem voluptatem dicimus ho-€nestati esse contrariam. Quo magis reprehendendos €Calliphontem et Dinomachum iudico, qui se diremptu-€ros controversiam putaverunt, si cum honestate vo-€luptatem tamquam cum homine pecudem copulavis-€sent. Non recipit istam coniunctionem honestas, asper-€natur, repellit. Nec vero finis bonorum et malorum, €qui simplex esse debet, ex dissimillimis rebus misceri €et temperari potest. Sed de hoc_magna enim res est, alio loco pluribus; nunc ad propositum. Quemad-€modum igitur, si quando ea, quae videtur utilitas, ho-€nestati repugnat, diiudicanda res sit, satis est supra €disputatum. Sin autem speciem utilitatis etiam volup-€tas habere dicetur, nulla potest esse ei cum honestate €coniunctio. Nam, ut tribuamus aliquid voluptati, con-€dimenti fortasse non nihil, utilitatis certe nihil ha-€bebit. @@Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem sen-€tentia magnum, sed perinde erit, ut acceperis. Quam-€quam hi tibi tres libri inter Cratippi commentarios tam-€quam hospites erunt recipiendi, sed, ut, si ipse venis-€sem Athenas, quod quidem esset factum, nisi me e €medio cursu clara voce patria revocasset, aliquando €me quoque audires, sic, quoniam his voluminibus ad €te profecta vox est mea, tribues iis temporis, quantum €poteris, poteris autem quantum voles. Cum vero in- @1 €tellexero te hoc scientiae genere gaudere, tum et prae-€sens tecum propediem, ut spero, et dum aberis, absens þ´·´ÿï°µµÿï‚ÏææÿïƒÃéãÿ£˜ùˆŒloquar. Vale igitur, mi Cicero, tibique persuade esse €te quidem mihi carissimum, sed multo fore cariorem, €si talibus monumentis praeceptisque laetabere. @1 ï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¿ôÿ@@@@{1EPISTVLAE AD FAMILIARES}1 ±ŸóáÿáúïìÒïíáåÿïäÉä® Éáî® µ¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS. ‘Ego omni officio ac potius pietate erga te ceteris satis facio €omnibus, mihi ipse numquam satis facio. tanta enim magni-€tudo est tuorum erga me meritorum ut, quoniam tu nisi €perfecta re de me non conquiesti, ego quia non idem in tua €causa efficio vitam mihi esse acerbam putem. in causa haec €sunt: Hammonius, regis legatus, aperte pecunia nos €oppugnat. res agitur per eosdem creditores per quos, cum tu €aderas, agebatur. regis causa si qui sunt qui velint, qui pauci €sunt, omnes rem ad Pompeium deferri volunt. senatus €religionis calumniam non religione sed malevolentia et illius regiae largitionis invidia comprobat. Pompeium et hortari @1 €et orare et iam liberius accusare et monere ut magnam €infamiam fugiat non desistimus. sed plane nec precibus €nostris nec admonitionibus relinquit locum. nam cum in €sermone cottidiano tum in senatu palam sic egit causam €tuam ut neque eloquentia maiore quisquam nec gravitate €nec studio nec contentione agere potuerit, cum summa €testificatione tuorum in se officiorum et amoris erga te sui. €Marcellinum tibi esse iratum sc[2rib]2is; is hac regia causa €excepta ceteris in rebus se acerrimum tui defensorem fore €ostendit. quod dat, accipimus; quod instituit referre de €religione et saepe iam rettulit, ab eo deduci non potest. @@Res ante Idus acta sic est (nam haec Idibus mane scripsi): €Hortensi et mea et Luculli sententia cedit religioni de €exercitu; teneri enim res aliter non potest. sed ex illo senatus €consulto quod te referente factum est tibi decernit ut regem €reducas, quod commodo rei [2publicae]2 facere possis, ut €exercitum religio tollat, te auctorem senatus retineat. Crassus €tris legatos decernit nec excludit Pompeium; censet enim €etiam ex iis qui cum imperio sint. Bibulus tris legatos ex iis €qui privati sint. huic adsentiuntur reliqui consulares praeter €Servilium, qui omnino reduci negat oportere, et Volcacium, €qui Lupo referente Pompeio decernit, et Afranium, qui €adsentitur Volcacio. quae res auget suspicionem Pompei €voluntatis; nam [2anim]2advertebatur Pompei familiaris €adsentiri Volcacio. laboratur vehementer; inclinata res est. €Libonis et Hypsaei non obscura concursatio et contentio €omniumque Pompei familiarium studium in eam opinionem €rem adduxerunt ut Pompeius cupere videatur; cui qui €nolunt, idem tibi, quod eum ornasti, non sunt amici. @1 @@Nos in causa auctoritatem eo minorem habemus quod €tibi debemus, gratiam autem nostram exstinguit hominum €suspicio, quod Pompeio se gratificari putant. ut in rebus €multo ante quam profectus es ab ipso rege et ab intimis ac €domesticis Pompei clam exulceratis, deinde palam a con-€sularibus exagitatis et in summam invidiam adductis, ita €versamur. nostram fidem omnes, amorem tu absens, prae-€sentes tui, cognoscent. si esset in iis fides in quibus summa €esse debebat, non laboraremus.  Ÿóáÿâúïäøöé Ëáì® Æåâò® µ¶ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘Id. Ian. in senatu nihil est confectum propterea quod dies €magna ex parte consumptus est altercatione Lentuli consulis €et Canini tribuni pl. eo die nos quoque multa verba fecimus €maximeque visi sumus senatum commemoratione tuae €voluntatis erga illum ordinem permovere. itaque postridie €placuit ut breviter sententias diceremus. videbatur enim €reconciliata nobis voluntas esse senatus, quod cum dicendo €tum singulis appellandis rogandisque perspexeram. itaque €cum sententia prima Bibuli pronuntiata esset, ut tres legati €regem reducerent, secunda Hortensi, ut tu sine exercitu €reduceres, tertia Volcaci, ut Pompeius reduceret, postulatum €est ut Bibuli sententia divideretur. quatenus de religione @1 €dicebat, cui quidem rei iam obsisti non poterat, Bibulo €adsensum est; de tribus legatis frequentes ierunt in alia omnia. proxima erat Hortensi sententia, cum Lupus tribunus €pl., quod ipse de Pompeio rettulisset, intendere coepit ante €se oportere discessionem facere quam consules. eius orationi €vehementer ab omnibus reclamatum est; erat enim et iniqua €et nova. consules neque concedebant neque valde repugna-€bant; diem consumi volebant, id quod est factum. per-€spiciebant enim in Hortensi sententiam multis partibus pluris €ituros, quamquam aperte ut Volcacio adsentirentur multi €rogabantur, atque id ipsum consulibus invitis; nam ii Bibuli sententiam valere cupierant. hac controversia usque ad €noctem ducta senatus dimissus est. €@@Ego eo die casu apud Pompeium cenavi nactusque tempus €hoc magis idoneum quam umquam antea, quod post tuum €discessum is dies honestissimus nobis fuerat in senatu, ita sum €cum illo locutus ut mihi viderer animum hominis ab omni €alia cogitatione ad tuam dignitatem tuendam traducere. €quem ego ipsum cum audio, prorsus eum libero omni €suspicione cupiditatis; cum autem eius familiaris omnium €ordinum video, perspicio, id quod iam omnibus est apertum, €totam rem istam iam pridem a certis hominibus non invito €rege ipso consiliariisque eius esse corruptam. @@Haec scripsi a. d. XVI Kal. Febr. ante lucem. eo die €senatus erat futurus. nos in senatu, quem ad modum spero, €dignitatem nostram, ut potest in tanta hominum perfidia et €iniquitate, retinebimus. quod ad popularem rationem attinet, €hoc videmur esse consecuti, ut ne quid agi cum populo aut €salvis auspiciis aut salvis legibus aut denique sine vi posset. @1 €de his rebus pridie quam haec scripsi senatus auctoritas €gravissima intercessit; cui cum Cato et Caninius inter-€cessissent, tamen est perscripta. eam ad te missam esse €arbitror. de ceteris rebus quicquid erit actum scribam ad te et €ut quam rectissime agatur omni mea cura, opera, diligentia, €gratia providebo.  ŸóáÿãúïäÉáî® µ¶¨¿©ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘A. Trebonio, qui in tua provincia magna negotia et ampla et €expedita habet, multos annos utor valde familiariter. is cum €antea semper et suo splendore et nostra ceterorumque €amicorum commendatione grati[2osi]2ssimus in provincia fuit, €tum hoc tempore propter tuum in me amorem nostramque €necessitudinem vehementer confidit his meis litteris se apud te gratiosum fore. quae ne spes eum fallat vehementer rogo te €commendoque tibi eius omnia negotia, libertos, procura-€tores, familiam, in primisque ut, quae T. Ampius de €eius re decrevit, ea comprobes omnibusque rebus eum ita €tractes ut intellegat meam commendationem non vulgarem €fuisse. @1  Ÿóáÿäúïäøéö Ëáì® Æåâò®¨¿© µ¶ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘A. d. XVI Kal. Febr. cum in senatu pulcherrime staremus, €quod iam illam sententiam Bibuli de tribus legatis pridie eius €diei fregeramus, unumque certamen esset relictum sententia €Volcaci, res ab adversariis nostris extracta est variis calumniis. €causam enim frequenti senatu non magna varietate magnaque €invidia eorum qui a te causam regiam alio traferebant €obtinebamus. eo die acerbum habuimus Curionem, Bibulum €multo iustiorem, paene etiam amicum. Caninius et Cato €negarunt se legem ullam ante comitia esse laturos. senatus €haberi ante Kal. Febr. per legem Pupiam, id quod scis, non €potest, neque mense Februario toto nisi perfectis aut reiectis legationibus. haec tamen opinio est populi Romani, a tuis €invidis atque obtrectatoribus nomen inductum fictae €religionis [2idque susceptum ab aliis]2 non tam ut te impediret €quam ut ne quis propter exercitus cupiditatem Alexandream €vellet ire. dignitatis autem tuae nemo est qui[2n]2 existimet €habitam esse rationem ab senatu. nemo est enim quin sciat, €quo minus discessio fieret, per adversarios tuos esse factum; @1 €qui nunc populi nomine, re autem vera sceleratissimo €tribunorum pl. latrocinio si quae conabuntur agere, satis €i[2a]2m provisum est ut ne quid salvis auspiciis aut legibus aut €etiam sine vi agere possent. @@Ego neque de meo studio neque de non nullorum iniuria €scribendum mihi esse arbitror. quid enim aut me ostentem, €qui, si vitam pro tua dignitate profundam, nullam partem þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±¤“„äúïìÒïíáåÿïäøéö Ëáì® Æåâò®¨¿© µ¶ÿvidear meritorum tuorum adsecutus, aut de aliorum iniuriis €querar, quod sine summo dolore facere non possum? ego tibi €a vi, hac praesertim imbecillitate magistratuum, praestare €nihil possum; vi excepta, possum confirmare te et senatus €et populi Romani summo studio amplitudinem tuam €retenturum. ©…áŸóáÿåúïäã® Îïî® Æåâò® µ¶ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘Tametsi mihi nihil fuit optatius quam ut primum abs te ipso, €deinde a ceteris omnibus quam gratissimus erga te esse €cognoscerer, tamen adficior summo dolore eius modi tempora €post tuam profectionem consecuta esse ut et meam et cetero-€rum erga te fidem et benevolentiam absens experirere. te €videre et sentire eandem fidem esse hominum in tua dignitate €quam ego in mea salute sum expertus ex tuis litteris intellexi. nos cum maxime consilio, studio, labore, gratia de causa €regia niteremur, subito exorta est nefaria Catonis promulgatio €quae nostra studia impediret et animos a minore cura ad €summum timorem traduceret. sed tamen, in eius [2modi]2 €perturbatione rerum quamquam omnia sunt metuenda, @1 €nihil magis quam perfidiam timemus; et Catoni quidem, €quoquo modo se res habet, profecto resistemus. @@De Alexandrina re causaque regia tantum habeo polliceri, €me tibi absenti tuisque praesentibus cumulate satis facturum. €sed vereor ne aut eripiatur causa regia nobis aut deseratur; €quorum utrum minus velim, non facile possum existimare. €sed, si res coget, est quiddam tertium, quod neque Selicio nec €mihi displicebat, ut neque iacere re[ge]m pateremur nec nobis €repugnantibus ad eum deferri ad quem prope iam delata €existimatur. a nobis agentur omnia diligenter ut neque, si €quid obtineri poterit, non contendamus nec, si quid non €obtinuerimus, repulsi esse videamur. @@Tuae sapientiae magnitudinisque animi est omnem ampli-€tudinem et dignitatem tuam in virtute atque in rebus gestis €tuis atque in tua gravitate positam existimare; si quid ex iis €rebus quas tibi fortuna largita est non nullorum hominum €perfidia detraxerit, id maiori illis fraudi quam tibi futurum. €a me nullum tempus praetermittitur de tuis rebus et agendi €et cogitandi. utor ad omnia Q. Selicio; neque enim pru-€dentiorem quemquam ex tuis neque fide maiore esse iudico €neque amantiorem tui.  Ÿóáÿæúïäðáõìï ðïóô ö Éä® Æåâò® µ¶ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘Hic quae agantur quaeque acta sint [ea] te et litteris €multorum et nuntiis cognosse arbitror; quae autem posita @1 €sunt in coniectura quaeque videntur fore, ea puto tibi a me €scribi oportere. €@@Postea quam Pompeius et apud populum a. d. VII Id. €Febr., cum pro Milone diceret, clamore convicioque €iact[2at]2us est in senatuque a Catone aspere et acerbe €inim[2icor]2um magno silentio est accusatus, visus est mihi €vehementer esse perturbatus. itaque Alexandrina causa, €quae nobis adhuc integra est (nihil enim tibi detraxit senatus €nisi id quod per eandem religionem dari alteri non potest), €videtur ab illo plane esse deposita. @@Nunc id speramus idque molimur ut rex, cum intellegat €sese quod cogitabat, ut a Pompeio reducatur, adsequi non €posse et, nisi per te sit restitutus, desertum se atque abiectum €fore, proficiscatur ad te; quod sine ulla dubitatione, si €Pompeius paulum modo ostenderit sibi placere, faciet. sed €nosti hominis tarditatem et taciturnitatem. nos tamen nihil €quod ad eam rem pertineat praetermittimus. ceteris iniuriis €quae propositae sunt a Catone facile, ut spero, resistemus. €amicum ex consularibus neminem tibi esse video praeter €Hortensium et Lucullum; ceteri sunt partim obscurius iniqui, €partim non dissimulanter irati. tu fac animo forti magnoque €sis speresque fore ut fracto impetu levissimi hominis tuam €pristinam dignitatem et gloriam consequare. @1 ¦ŸóáÿçúïäÍáòô® µ¶¨¿©ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘Quae gerantur accipies ex Pollione, qui omnibus negotiis non €interfuit solum sed praefuit. me in summo dolore quem in €tuis rebus capio maxime scilicet consolatur spes, quod valde €suspicor fore ut infringatur hominum improbitas et consiliis €tuorum amicorum et ipsa die, quae debilitat cogitationes et €inimicorum et proditorum tuorum. @@Facile secundo loco me consolatur recordatio meorum €temporum, quorum imaginem video in rebus tuis; nam etsi €minore in re violatur tua dignitas quam mea adflicta est, €tamen est tanta similitudo ut sperem te mihi ignoscere si ea €non timuerim quae ne tu quidem umquam timenda duxisti. €sed praesta te eum qui mihi a teneris, ut Graeci dicunt, €unguiculis es cognitus. illustrabit, mihi crede, tuam ampli-€tudinem hominum iniuria. a me omnia summa in te studia €officiaque exspecta. non fallam opinionem tuam.  ŸóáÿèúˆïäÑõéîô® µ¶ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘Legi tuas litteras, quibus ad me scribis gratum tibi esse quod €crebro certior per me fias de omnibus rebus et meam erga te €benevolentiam facile perspicias; quorum alterum mihi, ut te €plurimum diligam, facere necesse est, si volo is esse quem tu €me esse voluisti; alterum facio libenter, ut, quoniam inter-€vallo locorum et temporum diiuncti sumus, per litteras €tecum quam saepissime colloquar. quod si rarius fiet quam @1 €tu exspectabis, id erit causae quod non eius generis meae €litterae sunt ut eas audeam temere committere. quotiens €mihi certorum hominum potestas erit quibus recte dem, non €praetermittam. @@Quod scire vis qua quisque in te fide sit et voluntate, €difficile dictu est de singulis. unum illud audeo, quod antea €tibi saepe significavi, nunc quoque re perspecta et cognita €scribere, vehementer quosdam homines, et eos maxime qui €te et maxime debuerunt et plurimum iuvare potuerunt, €invidisse dignitati tuae, simillimamque in re dissimili tui €temporis nunc et nostri quondam fuisse rationem, ut quos tu €rei publicae causa laeseras palam te oppugnarent, quorum €auctoritatem, dignitatem voluntatemque defenderas non tam €memores essent virtutis tuae quam laudis inimici. quo €quidem tempore, ut perscripsi ad te antea, cognovi Hor-€tensium percupidum tui, studiosum Lucullum, ex magi-€stratibus autem L. Racilium et fide et animo singulari. nam €nostra propugnatio ac defensio dignitatis tuae propter €magnitudinem benefici tui fortasse plerisque offici maiorem auctoritatem habere videatur quam sententiae. praeterea €quidem de consularibus nemini possum aut studi erga te aut €offici aut amici animi esse testis. etenim Pompeium, qui €mecum saepissime non solum [2a]2 me provocatus sed etiam €sua sponte de te communicare solet, scis temporibus illis non €saepe in senatu fuisse; cui quidem litterae tuae quas proxime €miseras, quod facile intellexerim, periucundae fuerunt. mihi €quidem humanitas tua, vel summa potius sapientia, non €iucunda solum sed etiam admirabilis visa est. virum enim €excellentem et tibi tua praestanti in eum liberalitate €devinctum non nihil suspicantem propter aliquorum opini-€onem suae cupiditatis te ab se abalienatum illa epistula €retinuisti. qui mihi cum semper tuae laudi favere visus est, @1 €etiam ipso suspiciosissimo tempore Caniniano, tum vero €lectis tuis litteris perspectus est a me toto animo de te ac de €tuis ornamentis et commodis cogitare. @@Qua re ea quae scribam sic habeto, me cum illo re saepe €communicata de illius ad te sententia atque auctoritate €scribere: quoniam senatus consultum nullum exstat quo €reductio regis Alexandrini tibi adempta sit eaque quae de €ea [2re per]2scripta est auctoritas, cui scis intercessum esse, ut €ne quis omnino regem reduceret, tantam vim habet ut magis €iratorum hominum studium quam constantis senatus con-€silium esse videatur, te perspicere posse, qui Ciliciam €Cyprumque teneas, quid efficere et quid consequi possis, et, €si res facultatem habitura videatur ut Alexandream atque €Aegyptum tenere possis, esse et tuae et nostri imperi digni-€tatis, Ptolomaide aut aliquo propinquo loco rege collocato, €te cum classe atque exercitu proficisci Alexandream ut, eam €cum pace praesidiisque firmaris, Ptolomaeus redeat in €regnum; ita fore ut et per te restituatur, quem ad modum €senatus initio censuit, et sine multitudine reducatur, quem þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±§”ˆ‘èúˆïìÒïíáåÿïäÑõéîô® µ¶ÿad modum homines religiosi Sibyllae placere dixerunt. @@Sed haec sententia sic et illi et nobis probabatur ut ex €eventu homines de tuo consilio existimaturos videremus; si €cecidisset ut volumus et optamus, omnis te et sapienter et €fortiter, si aliquid esset offensum, eosdem illos et cupide et €temere fecisse dicturos. qua re quid adsequi possis non tam €facile est nobis quam tibi, cuius prope in conspectu Aegyptus €est, iudicare. nos quidem hoc sentimus, si exploratum tibi €sit posse te illius regni potiri, non esse cunctandum; si €dubium sit, non esse conandum. illud tibi adfirmo, si rem €istam ex sententia gesseris, fore ut absens a multis, cum €redieris ab omnibus collaudere; offensionem esse periculosam @1 €propter interpositam auctoritatem religionemque video. sed €ego te ut ad certam laudem adhortor sic a dimicatione €deterreo redeoque ad illud quod initio scripsi, totius facti €tui iudicium non tam ex consilio tuo quam ex eventu homines €esse facturos. @@Quod si haec ratio rei gerendae periculosa tibi esse €videbitur, placebat illud, ut, si rex amicis tuis, qui per €provinciam atque imperium tuum pecunias ei credidissent, €fidem suam praestitisset, et auxiliis eum tuis et copiis €adiuvares; eam esse naturam et regionem provinciae tuae €ut illius reditum vel adiuvando confirmares vel neglegendo €impedires. in hac ratione quid res, quid causa, quid tempus €ferat, tu facillime optimeque perspicies. quid nobis placuisset €ex me potissimum putavi te scire oportere. @@Quod mihi de nostro statu, de Milonis familiaritate, de €levitate et imbecillitate Clodi gratularis, minime miramur €te tuis ut egregium artificem praeclaris operibus laetari. €quamquam est incredibilis hominum perversitas (graviore €enim verbo uti non libet), qui nos, quos favendo in communi €causa retinere potuerunt, invidendo abalienarunt; quorum €malevolentissimis obtrectationibus nos scito de vetere illa €nostra diuturnaque sententia prope iam esse depulsos, non €nos quidem ut nostrae dignitatis simus obliti sed ut habeamus €rationem aliquando etiam salutis. poterat utrumque prae-€clare, si esset fides, si gravitas in hominibus consularibus; sed €tanta est in plerisque levitas ut eos non tam constantia in re publica nostra delectet quam splendor offendat. quod €eo liberius ad te scribo quia non solum temporibus his, €quae per te sum adeptus, sed iam olim nascenti prope @1 €nostrae laudi dignitatique favisti, simulque quod video non, €ut antehac putabam, novitati esse invisum meae; in te enim, €homine omnium nobilissimo, similia invidorum vitia per-€spexi, quem tamen illi esse in principibus facile sunt passi, €evolare altius certe noluerunt. gaudeo tuam dissimilem fuisse €fortunam; multum enim interest utrum laus imminuatur an €salus deseratur. me meae tamen ne nimis paeniteret tua €virtute perfectum est. curasti enim ut plus additum ad €memoriam nominis nostri quam demptum de fortuna €videretur. @@Te vero [e]moneo cum beneficiis tuis tum amore incitatus €meo ut omnem gloriam, ad quam a pueritia inflammatus fuisti, €omni cura atque industria consequare magnitudinemque €animi tui, quam ego semper sum admiratus semperque amavi, €ne umquam inflectas cuiusquam iniuria. magna est hominum €opinio de te, magna commendatio liberalitatis, magna €memoria consulatus tui. haec profecto vides quanto expres-€siora quantoque illustriora futura sint cum aliquantum ex €provincia atque ex imperio laudis accesserit. quamquam te €ita gerere volo quae per exercitum atque imperium gerenda €sunt ut haec multo ante meditere, huc te pares, haec cogites, €ad haec te exerceas, sentiasque, id quod quia semper €sperasti non dubito quin adeptus intellegas, te facillime posse €obtinere summum atque altissimum gradum civitatis. quae €quidem mea cohortatio ne tibi inanis aut sine causa suscepta €videatur, illa me ratio movit, ut te ex nostris eventis com-€munibus admonendum putarem ut considerares in omni €re[2li]2qua vita quibus crederes, quos caveres. @@Quod scribis te velle scire qui sit rei publicae status, summa €dissensio est, sed contentio dispar; nam qui plus opibus, €armis, potentia valent perfecisse tamen mihi videntur @1 €stultitia et inconstantia adversariorum ut etiam auctoritate €iam plus valerent. itaque perpaucis adversantibus omnia quae €ne per populum quidem sine seditione se [2posse]2 adsequi €arbitrabantur per senatum consecuti sunt. nam et stipendium €Caesari decretum est et decem legati, et ne lege Sempronia €succederetur facile perfectum est. quod e[g]o ad te brevius €scribo quia me status hic rei publicae non delectat, scribo €tamen ut te admoneam quod ipse litteris omnibus a pueritia €deditus experiendo tamen magis quam discendo cognovi tu €tuis rebus integris discas: neque salutis nostrae rationem €habendam nobis esse sine dignitate neque dignitatis sine €salute. @@Quod mihi de filia et de Crassipede gratularis, agnosco €humanitatem tuam speroque et opto nobis hanc coniunc-€tionem voluptati fore. Lentulum nostrum, eximia spe, summa €virtute adulescentem, cum ceteris artibus quibus studuisti €semper ipse tum in primis imitatione tui fac erudias; nulla €enim erit hac praestantior disciplina. quem nos et quia tuus €et quia te dignus est filius et quia nos diligit semperque €dilexit in primis amamus carumque habemus.  Ÿóáÿèú‰ïäÆåâò® µµ¨¿©ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS.]2 ‘De omnibus rebus quae ad te pertinent, quid actum, quid €constitutum sit, quid Pompeius susceperit, optime ex €M. Plaetorio cognosces, qui non solum interfuit iis rebus sed €etiam praefuit neque ullum officium erga te hominis €amantissimi, prudentissimi, diligentissimi praetermisit. ex @1 €eodem de toto statu rerum communium cognosces; quae €quales sint, non facile est scribere. sunt quidem certe in €amicorum nostrorum potestate, atque ita ut nullam muta-€tionem umquam hac hominum aetate habitura res esse €videatur. @@Ego quidem, ut debeo et ut tute mihi praecepisti et ut me €pietas utilitasque cogit, me ad eius rationes adiungo quem €tu in meis rationibus tibi esse adiungendum putasti. sed te €non praeterit quam sit difficile sensum in re publica, €praesertim rectum et confirmatum, deponere. verum tamen €ipse me conformo ad eius voluntatem a quo honeste dis-€sentire non possum, neque id facio, ut forsitan quibusdam €videar, simulatione; tantum enim animi inductio et €mehercule amor erga Pompeium apud me valet ut, quae illi €utilia sunt et quae ille vult, ea mihi omnia iam et recta et €vera videantur; neque, ut ego arbitror, errarent ne adversarii €quidem eius si, cum pares esse non possent, pugnare €desisterent. @@Me quidem etiam illa res consolatur quod ego is sum cui €vel maxime concedant omnes ut vel ea defendam quae €Pompeius velit vel taceam vel etiam, id quod mihi maxime €libet, ad nostra m[2e]2 studia referam litterarum; quod €profecto faciam, si mihi per eiusdem amicitiam licebit. quae €enim proposita fuerant nobis cum et honoribus amplissimis €et laboribus maximis perfuncti essemus, dignitas in sententiis €dicendis, libertas in re publica capessenda, ea sublata tota €sunt, nec mihi magis quam omnibus. nam aut adsentiendum €est nulla cum gravitate paucis aut frustra dissentiendum. @@Haec ego ad te ob eam causam maxime scribo ut iam de €tua quoque ratione meditere. commutata tota ratio est @1 €senatus, iudiciorum, rei totius publicae. otium nobis €exoptandum est, quod ii qui potiuntur rerum praestaturi €videntur, si quidam homines patientius eorum potentiam €ferre potuerint. dignitatem quidem illam consularem fortis €et constantis senatoris nihil est quod cogitemus; amissa culpa €est eorum qui a senatu et ordinem coniunctissimum et €hominem clarissimum abalienarunt. @@Sed ut ad ea quae coniunctiora rebus tuis sunt revertar, €Pompeium tibi valde amicum esse cognovi. eo tu consule, €quantum ego perspicio, omnia quae voles obtinebis. quibus €in rebus me sibi ille adfixum habebit, neque a me ulla res €quae ad te pertineat neglegetur; neque enim verebor ne sim €ei molestus, cui iucundum erit etiam propter se ipsum cum €me esse gratum videbit. @@Tu velim tibi ita persuadeas, nullam rem esse minimam þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±¨ˆ–‚èú‰ïìÒïíáåÿïäÆåâò® µµ¨¿©ÿquae ad te pertineat quae mihi non carior sit quam meae res €omnes; idque cum sentiam, sedulitate mihime[2t]2 ipse satis €facere non possim, re quidem ipsa ideo mihi non satis facio €quod nullam partem tuorum meritorum non modo referenda €sed ne cogitanda quidem gratia consequi possum. @@Rem te valde bene gessisse rumor erat. exspectabantur €litterae tuae, de quibus eramus iam cum Pompeio locuti. €quae si erunt adlatae, nostrum studium exstabit in con-€veniendis magistratibus et senatoribus; ceteraque quae ad te €pertinebunt cum etiam plus contenderimus quam possumus, €minus tamen faciemus quam debemus. @1  ŸóáÿèúŠïäÄåã® µ´ÿ@@@@M. CICERO S. D. LENTULO IMP. ‘Periucundae mihi fuerunt litterae tuae, quibus intellexi te €perspicere meam in te pietatem; quid enim dicam bene-€volentiam, cum illud ipsum gravissimum et sanctissimum €nomen pietatis levius mihi meritis erga me tuis esse videatur? €quod autem tibi grata mea erga te studia scribis esse, facis tu €quidem abundantia quadam amoris ut etiam grata sint ea €quae praetermitti sine nefario scelere non possunt. tibi autem €multo notior atque illustrior meus in te animus esset si hoc €tempore omni quo di[2i]2uncti fuimus et una et Romae fuissemus. nam in eo ipso quod te ostendis esse facturum €quodque et in primis potes et ego a te vehementer exspecto, €in sententiis senatoriis et in omni actione atque admini-€stratione rei publicae [floruissemus], de qua ostendam €equidem paulo post qui sit meus sensus et status et rescribam €tibi ad ea quae quaeris_sed certe et ego te auctore amicissimo €ac sapientissimo et tu me consiliario fortasse non imperi-€tissimo, fideli quidem et benevolo certe, usus esses. quamquam €tua quidem causa te esse imperatorem provinciamque bene €gestis rebus cum exercitu victore obtinere, ut debeo, laetor; €sed certe qui tibi ex me fructus debentur eos uberiores et €praesentiores praesens capere potuisses, in iis vero ulciscendis €quos tibi partim inimicos esse intellegis propter tuam €propugnationem salutis meae, partim invidere propter illius €actionis amplitudinem et gloriam, mirificum me tibi comitem €praebuissem. quamquam ille perennis inimicus amicorum €suorum, qui tuis maximis beneficiis ornatus in te potissimum @1 €fractam illam et debilitatam vim suam contulit, nostram €vicem ultus est ipse sese. ea est enim conatus quibus patefactis €nullam sibi in posterum non modo dignitatis sed ne libertatis quidem partem reliquit. te autem, etsi mallem in meis rebus €expertum quam etiam in tuis, tamen in molestia gaudeo eam €fidem cognosse hominum non ita magna mercede quam ego €maximo dolore cognoram. €@@De qua ratione tota iam videtur mihi exponendi tempus dari ut tibi rescribam ad ea quae quaeris. certiorem te per €litteras scribis esse factum me cum Caesare et cum Appio €esse in gratia teque id non reprehendere adscribis; Vatinium €autem scire te velle ostendis quibus rebus adductus defen-€derim et laudarim. quod tibi ut planius exponam, altius paulo €rationem consiliorum meorum repetam necesse est. €@@Ego me, Lentule, initio [2beneficio]2 rerum atque actionum €tuarum non solum meis sed etiam rei publicae restitutum puta-€bam et, quoniam tibi incredibilem quendam amorem et omnia €in te ipsum summa ac singularia studia deberem, rei publicae, €quae te in me restituendo multum adiuvisset, eum certe me €animum merito ipsius debere arbitrabar quem antea tantum €modo communi officio civium, non aliquo erga me singulari €beneficio debitum praestitissem. hac me mente fuisse et €senatus ex me te consule audivit et tu in nostris sermonibus collocutionibusque vidisti. etsi iam primis temporibus illis €multis rebus meus offendebatur animus, cum te agente de €reliqua nostra dignitate aut occulta non nullorum odia aut €obscura in me studia cernebam. nam neque de monumentis €meis ab iis adiutus es a quibus debuisti neque de vi nefaria €qua cum fratre eram domo expulsus neque hercule in iis €ipsis rebus quae, quamquam erant mihi propter rei familiaris @1 €naufragia necessariae, tamen a me minimi putabantur, in €meis damnis ex auctoritate senatus sarciendis, eam volun-€tatem quam exspectaram praestiterunt. quae cum viderem €(neque erant obscura), non tamen tam acerba mihi haec €accidebant quam erant illa grata quae fecerant. @@Itaque, quamquam et Pompeio plurimum te quidem ipso €praedicatore ac teste debebam et eum non solum beneficio €sed amore etiam et perpetuo quodam iudicio meo diligebam, €tamen non reputans quid ille vellet in omnibus meis sen-tentiis de re publica pristinis per[2ma]2nebam. ego sedente €Cn. Pompeio, cum ut laudaret P. Sestium introisset in urbem €dixissetque testis Vatinius me fortuna et felicitate C. Caesaris €commotum illi amicum esse coepisse, dixi me M. Bibuli €fortunam, quam ille adflictam putaret, omnium triumphis €victoriisque anteferre, dixique eodem teste alio loco eosdem €esse qui Bibulum exire domo prohibuissent et qui me €coegissent. tota vero interrogatio mea nihil habuit nisi €reprehensionem illius tribunatus. in qua omnia dicta sunt €libertate animoque maximo de vi, de auspiciis, de donatione €regnorum, neque vero hac in causa modo sed constanter saepe in senatu. quin etiam Marcellino et Philippo consulibus €Non. Apr. mihi est senatus adsensus ut de agro Campano €frequenti senatu Id. Mai. referretur. num potui magis in €arcem illius causae invadere aut magis oblivisci temporum €meorum, meminisse actionum? €@@Hac a me sententia dicta magnus animorum motus est €factus cum eorum quorum oportuit tum illorum etiam quorum numquam putaram. nam hoc senatus consulto in €meam sententiam facto Pompeius, cum mihi nihil ostendisset €se esse offensum, in Sardiniam et in Africam profectus est €eoque itinere Lucam ad Caesarem venit. ibi multa de mea @1 €sententia questus est Caesar, quippe qui etiam Ravennae €Crassum ante vidisset ab eoque in me esset incensus. sane €moleste Pompeium id ferre constabat; quod ego, cum audis-€sem ex aliis, maxime ex meo fratre cognovi. quem cum in €Sardinia Pompeius paucis post diebus quam Luca discesserat €convenisset, 'te' inquit 'ipsum cupio; nihil opportunius €potuit accidere. nisi cum Marco fratre diligenter egeris, €dependendum tibi est quod mihi pro illo spopondisti.' quid €multa? questus est graviter, sua merita commemoravit, quid €egisset saepissime de actis Caesaris cum ipso meo fratre €quidque sibi is de me recepisset in memoriam redegit seque €quae de mea salute egisset voluntate Caesaris egisse ipsum €meum fratrem testatus est. cuius causam dignitatemque €mihi ut commendaret, rogavit ut eam ne oppugnarem, si €nollem aut non possem tueri. @@Haec cum ad me frater pertulisset et cum tamen Pompeius €ad me cum mandatis Vibullium misisset ut integrum mihi €de causa Campana ad suum reditum reservarem, collegi ipse €me et cum ipsa quasi re publica collocutus sum, ut mihi tam €multa pro se perpesso atque perfuncto concederet ut officium €meum memoremque in bene meritos animum fidemque €fratris mei praestarem, eumque quem bonum civem semper €habuisset bonum virum esse pateretur. €@@In illis autem meis actionibus sententiisque omnibus quae €Pompeium videbantur offendere certorum hominum, quos €iam debes suspicari, sermones referebantur ad me qui, cum €illa sentirent in re publica quae ego agebam semperque €sensissent, me tamen non satis facere Pompeio Caesaremque €inimicissimum mihi futurum gaudere se aiebant. erat hoc €mihi dolendum, sed multo illud magis, quod inimicum meum €(meum autem? immo vero legum, iudiciorum, oti, patriae, €bonorum omnium) sic amplexabantur, sic in manibus @1 €habebant, sic fovebant, sic me praesente osculabantur, non €illi quidem ut mihi stomachum facerent, quem ego funditus €perdidi, sed certe ut facere se arbitrarentur. hic ego, €quantum humano consilio efficere potui, circumspectis rebus €meis omnibus rationibusque subductis summam feci cogi-€tationum mearum omnium; quam tibi, si potero, breviter €exponam. @@Ego, si ab improbis et perditis civibus rem publicam teneri €viderem, sicut et Cinnanis temporibus scimus et non nullis €aliis accidisse, non modo praemiis, quae apud me minimum þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±¨‰˜‹„èúŠïìÒïíáåÿïäÄåã® µ´ÿvalent, sed ne periculis quidem compulsus ullis, quibus tamen €moventur etiam fortissimi viri, ad eorum causam me €adiungerem, ne si summa quidem eorum in me merita €constarent. cum autem in re publica Cn. Pompeius princeps €esset vir, is qui hanc potentiam et gloriam maximis in rem €publicam meritis praestantissimisque rebus gestis esset €consecutus cuiusque ego dignitatis ab adulescentia fautor, in €praetura autem et in consulatu adiutor etiam exstitissem, €cumque idem auctoritate et sententia per se, consiliis et €studiis tecum me adiuvisset meumque inimicum unum in €civitate haberet inimicum, non putavi famam inconstantiae €mihi pertimescendam si quibusdam in sententiis paulum me €immutassem meamque voluntatem ad summi viri de meque €optime meriti dignitatem adgregassem. @@In hac sententia complectendus erat mihi Caesar, ut vides, €in coniuncta et causa et dignitate. hic multum valuit cum €vetus amicitia, quam tu non ignoras mihi et Quinto fratri €cum Caesare fuisse, tum humanitas eius ac liberalitas brevi €tempore et litteris et officiis perspecta nobis et cognita. €vehementer etiam res ipsa publica me movit, quae mihi €videbatur contentionem, praesertim maximis rebus a Caesare @1 €gestis, cum illis viris nolle fieri et ne fieret vehementer €recusare. gravissime autem me in hanc mentem impulit et €Pompei fides, quam de me Caesari dederat, et fratris mei, €quam Pompeio. €@@Erant praeterea haec animadvertenda in civitate quae €sunt apud Platonem nostrum scripta divinitus, quales in re €publica principes essent talis reliquos solere esse civis. €tenebam memoria nobis consulibus ea fundamenta iacta iam €ex Kal. Ian. confirmandi senatus ut neminem mirari €oporteret Non. Dec. tantum vel animi fuisse in illo ordine €vel auctoritatis; idemque memineram nobis privatis usque €ad Caesarem et Bibulum consules, cum sententiae nostrae €magnum in senatu pondus haberent, unum fere sensum fuisse bonorum omnium. postea, cum tu Hispaniam citeri-€orem cum imperio obtineres neque res publica consules €haberet sed mercatores provinciarum et seditionum servos €ac ministros, iecit quidam casus caput meum quasi certaminis €causa in mediam contentionem dissensionemque civilem. quo €in discrimine cum mirifica senatus, incredibilis Italiae totius, €singularis omnium bonorum consensio in me tuendo ex-€stitisset, non dicam quid acciderit (multorum est enim et €varia culpa), tantum dicam brevi, non mihi exercitum sed €duces defuisse. in quo, ut iam sit in iis culpa qui me non €defenderunt, non minor est in iis qui reliquerunt; et si €accusandi sunt si qui pertimuerunt, magis etiam repre-€hendendi si qui se timere simularunt. illud quidem certe €nostrum consilium iure laudandum est, qui meos civis et €a me conservatos et me servare cupientis spoliatos ducibus €servis armatis obici noluerim declararique maluerim quanta €vis esse potuisset in consensu bonorum, si iis pro me stante €pugnare licuisset, cum adflictum excitare potuissent; quorum @1 €quidem animum tu non perspexisti solum, cum de me ageres, sed etiam confirmasti atque tenuisti. qua in causa (non modo €non negabo sed etiam semper et meminero et praedicabo €libenter) usus es quibusdam nobilissimis hominibus fortiori-€bus in me restituendo quam fuerant idem in tenendo. qua €in sententia si constare voluissent, suam auctoritatem simul €cum salute mea reciperassent. recreati[2s]2 enim boni[2s]2 €viri[2s]2 consulatu tuo et constantissimis atque optimis €actionibus tuis excitati[2s]2, Cn. Pompeio praesertim ad causam €adiuncto, cum etiam Caesar rebus maximis gestis singulari-€bus ornatus et novis honoribus ac iudiciis senatus ad €auctoritatem eius ordinis adiungeretur, nulli improbo civi €locus ad rem publicam violandam esse potuisset. @@Sed attende, quaeso, quae sint consecuta. primum illa €furia, [2ille fur]2 muliebrium religionum, qui non pluris €fecerat Bonam Deam quam tris sorores, impunitatem est €illorum sententiis adsecutus qui, cum tribunus pl. poenas €a seditioso civi per bonos viros iudicio persequi vellet, €exemplum praeclarissimum in posterum vindicandae sedi-€tionis de re publica sustulerunt, idemque postea non meum €monumentum (non enim illae manubiae meae sed operis €locatio mea fuerat), monumentum vero senatus hostili nomine €et cruentis inustum litteris esse passi sunt. qui me homines €quod salvum esse voluerunt est mihi gratissimum; sed vellem €non solum salutis meae quem ad modum medici sed ut aliptae €etiam virium et coloris rationem habere voluissent. nunc, ut €Apelles Veneris caput et summa pectoris politissima arte €perfecit, reliquam partem corporis incohatam reliquit, sic €quidam homines in capite meo solum elaborarunt, reliquum €corpus imperfectum ac rude reliquerunt. @@In quo ego spem fefelli non modo invidorum sed etiam €inimicorum meorum, qui de uno acerrimo et fortissimo viro @1 €meoque iudicio omnium magnitudine animi et constantia €praestantissimo, Q. Metello L. f., quondam falsam opinionem €acceperant, quem post reditum dictitant fracto animo et €demisso fuisse (est vero probandum, qui et summa voluntate €cesserit et egregia animi alacritate afuerit neque sane redire €curarit, eum ob id ipsum f[2r]2actum fuisse in quo cum omnis €homines tum M. illum Scaurum, singularem virum, constan-€tia et gravitate superasset!)_sed quod de illo acceperant aut €etiam suspicabantur de me idem cogitabant, abiectiore €animo me futurum, cum res publica maiorem etiam mihi €animum quam umquam habuissem daret cum declarasset €se non potuisse me uno civi carere cumque Metellum unius €tribuni pl. rogatio, me universa res publica duce senatu, €comitante Italia, promulgantibus omnibus [2paene magi-€stratibus]2, te ferente consule, comitiis centuriatis, cunctis €ordinibus hominibus incumbentibus, omnibus denique suis €viribus reciperavisset. @@Neque vero ego mihi postea quicquam adsumpsi neque €hodie adsumo quod quemquam malevolentissimum iure €possit offendere; tantum enitor ut neque amicis neque etiam €alienioribus opera, consilio, labore desim. hic meae vitae €cursus offendit eos fortasse qui splendorem et speciem huius €vitae intuentur, sollicitudinem autem et laborem perspicere €non possunt. illud vero non obscure queruntur, in meis €sententiis quibus ornem Caesarem quasi desciscere m[2e a]2 €pristina causa. ego autem cum illa sequor quae paulo ante €proposui tum hoc non in postremis de quo coeperam €exponere. non offendes eundem bonorum sensum, Lentule, €quem reliquisti; qui confirmatus consulatu nostro, [2non]2 €numquam postea interruptus, adflictus ante te consulem, €recreatus abs te, totus est nunc ab iis a quibus tuendus fuerat @1 €derelictus. idque non solum fronte atque vultu, quibus €simulatio facillime sustinetur, declarant ii qui tum nostro €illo statu optimates nominabantur sed etiam sen[2tentia]2 €su[2a]2 saepe iam tabellaque docuerunt. @@Itaque tota iam sapientium civium, qualem me et esse et €numerari volo, et sententia et voluntas mutata esse debet. id €enim iubet idem ille Plato, quo ego vehementer auctore €moveor, tantum contendere in re publica quantum probare €tuis civibus possis; vim neque parenti nec patriae adferre opor-€tere. atque hanc quidem ille causam sibi ait non attingendae €rei publicae fuisse, quod, cum offendisset populum Atheni-€ensem prope iam desipientem senectute cumque eum nec per-€suadendo nec cogendo regi [posse] vidisset, cum persuaderi €posse diffideret, cogi fas esse non arbitraretur. mea ratio fuit €alia, quod neque desipiente populo nec integra re mihi €ad consulendum capesseremne rem publicam implicatus €tenebar; sed laetatus tamen sum quod mihi liceret in eadem €causa et mihi utilia et cuivis bono recta defendere. huc €accessit commemoranda quaedam et divina Caesaris in me €fratremque meum liberalitas. qui mihi, quascumque res €gere[2re]2t, tuendus esset; nunc in tanta felicitate tantisque €victoriis, etiam si in nos non is esset qui est, tamen ornandus €videretur. si[2c]2 enim te existimare velim, cum a vobis meae €salutis auctoribus discesserim, neminem esse cuius officiis me €tam esse devinctum non solum confitear sed etiam gaudeam. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±¨‰˜“èúŠïìÒïíáåÿïäÄåã® µ´ÿ@@Quod quoniam tibi exposui, facilia sunt ea quae a me de €Vatinio et de Crasso requiris. nam de Appio quod scribis €sicuti de Caesare te non reprehendere, gaudeo tibi con- @1 €silium probari meum. de Vatinio autem, primum reditus €intercesserat in gratiam per Pompeium, statim ut ille praetor €est factus, cum quidem ego eius petitionem gravissimis in €senatu sententiis oppugnassem, neque tam illius laedendi €causa quam defendendi atque ornandi Catonis; post autem €Caesaris ut illum defenderem mira contentio est consecuta. €cur autem laudarim, peto a te ut id a me neve in hoc reo neve €in aliis requiras, ne tibi ego idem reponam cum veneris. €tametsi possum vel absenti; recordare enim quibus lauda-€tionem ex ultimis terris miseris; nec hoc pertimueris, nam €a me ipso laudantur et laudabuntur idem. sed tamen defen-€dendi Vatini fuit etiam ille stimulus de quo in iudicio, cum €illum defenderem, dixi me facere quiddam quod in 'Eunucho' €parasitus suaderet militi: €@@@@'ubi nominabit Phaedriam, tu Pamphilam €@@@@continuo. si quando illa dicet "Phaedriam €@@@@intro mittamus comissatum", Pamphilam €@@@@cantatum provocemus. si laudabit haec €@@@@illius formam, tu huius contra. denique €@@@@par pro pari referto, quod eam mordeat.' €sic petivi a iudicibus ut, quoniam quidam nobiles homines €et de me optime meriti nimis amarent inimicum meum €meque inspectante saepe eum in senatu modo severe €seducerent, modo familiariter atque hilare amplexarentur, €quoniamque illi haberent suum Publium, darent mihi ipsi €alium Publium in quo possem illorum animos mediocriter €lacessitus leviter repungere. neque solum dixi sed etiam €saepe facio dis hominibusque approbantibus. @@Habes de Vatinio. cognosce de Crasso: ego, cum mihi cum €illo magna iam gratia esset, quod eius omnis gravissimas €iniurias communis concordiae causa voluntaria quadam €oblivione contrieram, repentinam eius defensionem Gabini, @1 €quem proximis superioribus diebus acerrime oppugnasset, €tamen, si sine ulla mea contumelia suscepisset, tulissem. sed €cum me disputantem, non lacessentem, laesisset, exarsi non €solum praesenti, credo, iracundia (nam ea tam vehemens €fortasse non fuisset) sed cum inclusum illud odium multarum €eius in me iniuriarum, quod ego effudisse me omne arbi-€trabar, residuum tamen insciente me fuisset, omne repente €apparuit. quo quidem tempore ipso quidam homines, et €idem illi quos saepe signific[ati]o neque appello, cum se €maximum fructum cepisse dicerent ex libertate mea meque €tum denique sibi esse visum rei publicae qualis fuissem €restitutum, cumque ea contentio mihi magnum etiam foris €fructum tulisset, gaudere se dicebant mihi et illum inimicum €et eos qui in eadem causa essent numquam amicos futuros. €quorum iniqui sermones cum ad me per homines honestis-€simos perferrentur, cumque Pompeius ita contendisset ut €nihil umquam magis ut cum Crasso redirem in gratiam €Caesarque per litteras maxima se molestia ex illa contentione €adfectum ostenderet, habui non temporum solum rationem €meorum sed etiam naturae, Crassusque, ut quasi testata €populo Romano esset nostra gratia, paene a meis laribus in €provinciam est profectus; nam, cum mihi condixisset, €cenavit apud [2me]2 in mei generi Crassipedis hortis. quam ob €rem eius causam, quod te scribis audisse, magna illius €commendatione susceptam defendi in senatu, sicut mea fides €postulabat. @@Accepisti quibus rebus adductus quamque rem causamque €defenderim quique meus in re publica sit pro mea parte €capessenda status. de quo sic velim statuas, me haec eadem €sensurum fuisse si mihi integra omnia ac libera fuissent. nam @1 €neque pugnandum arbitrarer contra tantas opes neque €delendum, etiam si id fieri posset, summorum civium €principatum [2neque]2 permanendum in una sententia €conversis rebus ac bonorum voluntatibus mutatis, sed tem-€poribus adsentiendum. numquam enim [2in]2 praestantibus €in re publica gubernanda viris laudata est in una sententia €perpetua permansio; sed ut in navigando tempestati obsequi €artis est etiam si portum tenere non queas, cum vero id possis €mutata velificatione adsequi stultum est eum tenere cum €periculo cursum quem coeperis potius quam eo commutato €quo velis tamen pervenire, sic, cum omnibus nobis in €administranda re publica propositum esse debeat, id quod €a me saepissime dictum est, cum dignitate otium, non idem €semper dicere sed idem semper spectare debemus. €@@Quam ob rem, ut paulo ante posui, si essent omnia mihi €solutissima, tamen in re publica non alius essem atque nunc €sum. cum vero in hunc sensum et adliciar beneficiis hominum €et compellar iniuriis, facile patior ea me de re publica sentire €ac dicere quae maxime cum meis tum etiam rei publicae €rationibus putem conducere. apertius autem haec ago ac €saepius quod et Quintus, frater meus, legatus est Caesaris et €nullum meum minimum dictum, non modo factum, pro €Caesare intercessit quod ille non ita illustri gratia exceperit €ut ego eum mihi devinctum putarem. itaque eius omni et €gratia, quae summa est, et opibus, quas intellegis esse maxi-€mas, sic fruor ut meis; nec mihi aliter potuisse videor homi-€num perditorum de me consilia frangere nisi cum praesidiis €iis quae semper habui nunc etiam potentium benevolentiam €coniunxissem. @@His ego consiliis, si te praesentem habuissem, ut opinio mea €fert, essem usus isdem. novi enim temperantiam et modera- @1 €tionem naturae tuae, novi animum cum mihi amicissimum €tum nulla in ceteros malevolentia suffusum contraque cum €magnum et excelsum tum etiam apertum et simplicem. vidi €ego quosdam in te talis qualis tu eosdem in me videre €potuisti. quae me moverunt, movissent eadem te profecto. €sed quocumque tempore mihi potestas praesentis tui fuerit, €tu eris omnium moderator consiliorum meorum, tibi erit €eidem, cui salus mea fuit, etiam dignitas curae. me quidem €certe tuarum actionum, sententiarum, voluntatum, rerum €denique omnium socium comitemque habebis, neque mihi €in omni vita res tam erit ulla proposita quam ut cottidie €vehementius te de me optime meritum esse laetere. @@Quod rogas ut mea tibi scripta mittam quae post discessum €tuum scripserim, sunt orationes quaedam, quas Menocrito €dabo, neque ita multae, ne pertimescas. scripsi etiam (nam €me iam ab orationibus diiungo fere referoque ad mansuetiores €Musas, quae me maxime sicut iam a prima adulescentia €delectarunt)_scripsi igitur Aristotelio more, quem ad €modum quidem volui, tris libros in disputatione ac dialogo €'de Oratore', quos arbitror Lentulo tuo fore non inutilis. €abhorrent enim a communibus praeceptis atque omnem €antiquorum et Aristoteliam et Isocratiam rationem oratoriam €complectuntur. scripsi etiam versibus tris libros 'de €Temporibus meis', quos iam pridem ad te misissem si esse €edendos putassem; sunt enim testes et erunt sempiterni €meritorum erga me tuorum meaeque pietatis. sed quia €verebar, non eos qui se laesos arbitrarentur (etenim id feci €parce et molliter), sed eos quos erat infinitum bene de [2me]2 €meritos omnis nominare * * * . quos tamen ipsos libros, si €quem cui recte committam invenero, curabo ad te per-€ferendos. atque istam quidem partem vitae consuetudinisque @1 €nostrae totam ad te defero; quantum litteris, quantum €studiis, veteribus nostris delectationibus, consequi poterimus, €id omne [2ad]2 arbitrium tuum, qui haec semper amasti, €libentissime conferemus. @@Quae ad me de tuis rebus domesticis scribis quaeque mihi €commendas ea tantae mihi curae sunt ut me nolim admoneri, €rogari vero sine magno dolore vix possim. quod de Quinti €fratris negotio scribis, te priore aestate, quod morbo impeditus €in Ciliciam non transieris, conficere non potuisse, nunc €autem omnia facturum ut conficias, id scito esse eius modi ut €frater meus vere existimet adiuncto isto fundo patrimonium €fore suum per te constitutum. tu me de tuis rebus omnibus et €de Lentuli tui nostrique studiis et exercitationibus velim €quam familiarissime certiorem et quam saepissime facias €existimesque neminem cuiquam neque cariorem neque €iucundiorem umquam fuisse quam te mihi, idque me non €modo ut tu sentias sed ut omnes gentes, etiam ut posteritas þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ±¨‰˜˜ˆŽèúŠïìÒïíáåÿïäÄåã® µ´ÿomnis intellegat esse facturum. @@Appius in sermonibus antea dictitabat, postea dixit etiam €in senatu palam, sese, si licitum esset legem curiatam ferre, €sortiturum esse cum collega provinciam; si curiata lex non €esset, se paraturum cum collega tibique successurum, €legemque curiatam consuli ferri opus esse, necesse non esse; €se, quoniam ex senatus consulto provinciam haberet, lege €Cornelia imperium habiturum quoad in urbem introisset. €ego quid ad te tuorum quisque necessariorum scribat nescio; €varias esse opiniones intellego. sunt qui putant posse te non €decedere quod sine lege curiata tibi succedatur; sunt etiam €qui, si decedas, a te relinqui posse qui provinciae praesit. €mihi non tam de iure certum est, quamquam ne id quidem @1 €valde dubium est, quam illud, ad tuam summam amplitudi-€nem, dignitatem, libertatem, qua te scio libentissime frui €solere, pertinere te sine ulla mora provinciam successori €concedere, praesertim cum sine suspicione tuae cupiditatis €non possis illius cupiditatem refutare. ego utrumque meum €puto esse, et quid sentiam ostendere et quod feceris defendere. @@Scripta iam epistula superiore accepi tuas litteras de €publicanis, [2in]2 quibus aequitatem tuam non potui non €probare, felicitate quadam vellem consequi potuisses ne €eius ordinis quem semper ornasti rem aut voluntatem €offenderes. equidem non desinam tua decreta defendere; sed €nosti consuetudinem hominum, scis quam graviter inimici €ipsi illi Q. Scaevolae fuerint. tibi tamen sum auctor ut, si €quibus rebus possis, eum tibi ordinem aut reconcilies aut €mitiges. id etsi difficile est, tamen mihi videtur esse pru-€dentiae tuae.  Ÿóáÿèú‹ïä൴¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. L. VALERIO IURISCONSULTO ‘(cur enim tibi hoc non gratificer nescio, praesertim cum his €temporibus audacia pro sapientia liceat uti). €@@Lentulo nostro egi per litteras tuo nomine gratias diligenter. €sed tu velim desinas iam nostris litteris uti et nos aliquando €revisas et ibi malis esse ubi aliquo numero sis quam istic ubi €solus sapere videare. quamquam qui istinc veniunt partim €te superbum esse dicunt, quod nihil respondeas, partim €contumeliosum, quod male respondeas. sed iam cupio tecum €coram iocari. qua re fac ut quam primum venias neque in €Apuliam tuam accedas, ut possimus salvum venisse gaudere. €nam illo si veneris tam Ulixes, cognosces tuorum neminem. @1 °ŸóáÿèúŒïäðáòôå ðòéïòå µ³¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. CURIONI ‘Quamquam me nomine neglegentiae suspectum tibi esse €doleo, tamen non tam mihi molestum fuit accusari abs te @1 €officium meum quam iucundum requiri, praesertim cum, in €quo accusabar, culpa vacarem, in quo autem desiderare te €significabas meas litteras, prae te ferres perspectum mihi €quidem sed tamen dulcem et optatum amorem tuum. €equidem neminem praetermisi, quem quidem ad te per-€venturum putarem, cui litteras non dederim; etenim quis €est tam in scribendo impiger quam ego? a te vero bis terve €summum et eas perbrevis accepi. qua re, si iniquus es in me €iudex, condemnabo eodem ego te crimine; sin me id facere €noles, te mihi aequum praebere debebis. €@@Sed de litteris hactenus; non enim vereor ne non scribendo €te expleam, praesertim si in eo genere studium meum non aspernabere. ego te afuisse tam diu a nobis et dolui, quod €carui fructu iucundissimae consuetudinis, et laetor, quod €absens omnia cum maxima dignitate es consecutus quodque €in omnibus tuis rebus meis optatis fortuna respondit. breve €est quod me tibi praecipere meus incredibilis in te amor cogit: €tanta est exspectatio vel animi vel ingeni tui ut ego te €obsecrare obtestarique non dubitem sic ad nos conformatus €revertare ut, quam exspectationem tui concitasti, hanc €sustinere ac tueri possis. et quoniam meam tuorum erga me €meritorum memoriam nulla umquam delebit oblivio, te rogo €ut memineris, quantaecumque tibi accessiones fient et €fortunae et dignitatis, eas te non potuisse consequi ni meis €puer olim fidelissimis atque amantissimis consiliis paruisses. €qua re hoc animo in nos esse debebis ut aetas nostra iam €ingravescens in amore atque in adulescentia tua conquiescat. @1  Ÿóáÿèú@@@@M. CICERO S. D. CURIONI ‘Gravi teste privatus sum amoris summi erga te mei patre tuo, €clarissimo viro; qui cum suis laudibus tum vero te filio €superasset omnium fortunam si ei contigisset ut te ante videret €quam a vita discederet. sed spero nostram amicitiam non €egere testibus. tibi patrimonium di fortunent! me certe €habebis cui et carus aeque sis et iucundus ac fuisti patri.  ŸóáÿèúŽ@@@@M. CICERO S. D. C. CURIONI ‘Rupae studium non defuit declarandorum munerum tuo €nomine, sed nec mihi placuit nec cuiquam tuorum quicquam €te absente fieri quod tibi, cum venisses, non esset integrum. €equidem [2quid]2 sentiam aut scribam ad te postea pluribus €aut, ne ad ea meditere, imparatum te offendam coramque €contra istam rationem meam dicam, ut aut te in meam €sententiam adducam aut certe testatum apud animum tuum €relinquam quid senserim, ut, si quando, quod nolim, €displicere tibi tuum consilium coeperit, possis meum €recordari. brevi tamen sic habeto, in eum statum temporum @1 €tuum reditum incidere ut iis bonis quae tibi natura, studio, €fortuna data sunt facilius omnia quae sunt amplissima in re €publica consequi possis quam muneribus. quorum neque €facultatem quisquam admiratur (est enim copiarum, non €virtutis) neque quisquam est quin satietate iam defessus €sit. @@Sed aliter atque ostenderam facio qui ingrediar ad €explicandam rationem sententiae meae; qua re omnem hanc €disputationem in adventum tuum differo. summa [2te]2 scito €in exspectatione esse eaque a te exspectari quae a summa €virtute summoque ingenio exspectanda sunt. ad quae si es, €ut debes, paratus, quod ita esse confido, plurimis maximisque €muneribus et nos amicos et civis tuos universos et rem publi-€cam adficies. illud cognosces profecto, mihi te neque cariorem €neque iucundiorem esse quemquam.  Ÿóáÿèúïäðáòôå ðòéïòå µ³ÿ@@@@CICERO S. D. C. CURIONI ‘Epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud €certissimum, cuius causa inventa res ipsa est, ut certiores €faceremus absentis si quid esset quod eos scire aut nostra aut €ipsorum interesset. huius generis litteras a me profecto non @1 €exspectas. tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores €et nuntios, in meis autem rebus nihil est sane novi. reliqua €sunt epistularum genera duo, quae me magno opere €delectant, unum familiare et iocosum, alterum severum et €grave. utro me minus deceat uti non intellego. iocerne tecum €per litteras? civem mehercule non puto esse, qui temporibus €his ridere possit. an gravius aliquid scribam? quid est quod €possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re €publica? atqui in hoc genere haec mea causa est ut [2neque €ea quae sentio audeam]2 neque ea quae non sentio velim €scribere. @@Quam ob rem, quoniam mihi nullum scribendi argu-€mentum relictum est, utar ea clausula qua soleo teque ad €studium summae laudis cohortabor. est enim tibi gravis €adversaria constituta et parata incredibilis quaedam exspec-€tatio; quam tu una re facillime vinces, si hoc statueris, €quarum laudum gloriam adamaris, quibus artibus eae laudes €comparantur, in iis esse laborandum. in hanc sententiam €scriberem plura, nisi te tua sponte satis incitatum esse €confiderem. et hoc, quicquid attigi, non feci inflammandi €tui causa sed testificandi amoris mei. @1  Ÿóáÿèú@@@@CICERO S. D. C. CURIONI ‘Haec negotia quo modo se habeant, epistula ne [2ad te]2 €quidem narrare audeo. tibi, etsi ubicumque es, ut scripsi ad €te ante, in eadem es navi, tamen quod abes gratulor, vel quia €non vides ea quae nos vel quod excelso et illustri loco sita est €laus tua in plurimorum et sociorum et civium conspectu; €quae ad nos nec obscuro nec vario sermone sed et clarissima €et una omnium voce perfertur. @@Unum illud nescio gratulerne tibi an timeam, quod €mirabilis est exspectatio reditus tui; non quo verear ne tua €virtus opinioni hominum non respondeat, sed mehercule ne, €cum veneris, non habeas iam quod cures; ita sunt omnia €debilitata iam [2et]2 prope exstincta. sed haec ipsa nescio þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ²¥’†èúïìÒïíáåÿïäðáòôå ðòéïòå µ³ÿrectene sint litteris commissa. quare cetera cognosces ex aliis. €tu tamen, sive habes aliquam spem de re publica sive €desperas, ea para, meditare, cogita quae esse in eo civi ac €viro debent qui sit rem publicam adflictam et oppressam €miseris temporibus ac perditis moribus in veterem dignitatem €et libertatem vindicaturus. @1  Ÿóáÿèú‘ïäÑõéîô® µ³¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. CURIONI ‘Nondum erat auditum te ad Italiam adventare cum Sex. €Villium, Milonis mei familiarem, cum his ad te litteris misi. €sed tamen, cum appropinquare tuus adventus putaretur et €te iam ex Asia Romam versus profectum esse constaret, €magnitudo rei fecit ut non vereremur ne nimis cito mitte-€remus, cum has quam primum ad te perferri litteras magno €opere vellemus. €@@Ego, si mea in te essent officia solum, Curio, tanta quanta €magis a te ipso praedicari quam a me ponderari solent, €verecundius a te, si quae magna res mihi petenda esset, €contenderem. grave est enim homini pudenti petere aliquid €magnum ab eo de quo se bene meritum putet, ne id quod €petat exigere magis quam rogare et in mercedis potius quam benefici loco numerare videatur. sed quia tua in me [vel] €nota omnibus vel ipsa novitate meorum temporum clarissima €et maxima beneficia exstiterunt estque animi ingenui, cui €multum debeas, eidem plurimum velle debere, non dubitavi €id a te per litteras petere quod mihi omnium esset maximum €maximeque necessarium. neque enim sum veritus ne sustinere €tua in me vel innumerabilia [2officia]2 non possem, cum €praesertim confiderem nullam esse gratiam tuam quam non €vel capere animus meus in accipiendo vel in remunerando €cumulare atque illustrare posset. @@Ego omnia mea studia, omnem operam, curam, industriam, €cogitationem, mentem denique omnem in Milonis consulatu @1 €fixi et locavi statuique in eo me non offici solum fructum sed €etiam pietatis laudem debere quaerere. neque vero cuiquam €salutem ac fortunas suas tantae curae fuisse umquam puto €quantae mihi sit honos eius, in quo omnia mea posita esse €decrevi. huic te unum tanto adiumento esse, si volueris, posse €intellego ut nihil sit praeterea nobis requirendum. habemus €haec omnia, bonorum studium conciliatum ex tribunatu €propter nostram, ut spero te intellegere, causam, vulgi ac €multitudinis propter magnificentiam munerum liberalita-€temque naturae, iuventutis et gratiosorum in suffragiis studia €propter ipsius excellentem in eo genere vel gratiam vel €diligentiam, nostram suffragationem, si minus potentem, at €probatam tamen et iustam et debitam et propterea fortasse etiam gratiosam. dux nobis et auctor opus est et eorum €ventorum quos proposui moderator quidam et quasi €gubernator. qui si ex omnibus unus optandus esset, quem €tecum conferre possemus non haberemus. €@@Quam ob rem, si me memorem, si gratum, si bonum virum €vel ex hoc ipso quod tam vehementer de Milone laborem €existimare potes, si dignum denique tuis beneficiis iudicas, €hoc a te peto, ut subvenias huic meae sollicitudini et huic €meae laudi vel, ut verius dicam, prope saluti tuum studium €dices. de ipso T. Annio tantum tibi polliceor, te maioris €animi, gravitatis, constantiae benevolentiaeque erga te, si €complecti hominem volueris, habiturum esse neminem. mihi €vero tantum decoris, tantum dignitatis adiunxeris ut eundem €te facile agnoscam fuisse in laude mea qui fueris in salute. @@Ego, ni te videre scirem qua mente haec scriberem, €quantum offici sustinerem, quanto opere mihi esset in hac @1 €petitione Milonis omni non modo contentione sed etiam €dimicatione elaborandum, plura scriberem. nunc tibi omnem €rem atque causam meque totum commendo atque trado. €unum hoc sic habeto, si a te hanc rem impetraro, me paene €plus tibi quam ipsi Miloni debiturum. non enim mihi tam €mea salus cara fuit, in qua praecipue sum ab illo adiutus, €quam pietas erit in referenda gratia iucunda. eam autem €unius tuo studio me adsequi posse confido.  Ÿóáÿèú’ïìéî ãáóôòéó áä Ðéîäåîéóóõí¨¿©ÿïäøéé Ëáì® Éáî® µ±¨¿©ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. C. CURIONI TR. PL. ‘Sera gratulatio reprehendi non solet, praesertim si nulla €neglegentia praetermissa est. longe enim absum, audio sero. €sed tibi et gratulor et ut sempiternae laudi tibi sit iste €tribunatus exopto, teque hortor ut omnia gubernes et €moderere prudentia tua, ne te auferant aliorum consilia. €nemo est qui tibi sapientius suadere possit te ipso; numquam €labere si te audies. non scribo hoc temere. cui scribam video. €novi animum, novi consilium tuum. non vereor ne quid €timide, ne quid stulte facias si ea defendes quae ipse recta €esse senties. @@Quod [2in]2 rei publicae tempus non incideris sed veneris €(iudicio enim tuo, non casu, in ipsum discrimen rerum €contulisti tribunatum tuum), profecto vides. quanta vis in €re publica temporum sit, quanta varietas rerum, quam €incerti exitus, quam flexibiles hominum voluntates, quid €insidiarum, quid vanitatis in vita, non dubito quin cogites. €sed amabo te, cura et cogita[tioni]_nihil novi, sed illud €idem quod initio scripsi. tecum loquere, [et] te adhibe in €consilium, te audi, tibi obtempera. alteri qui melius consilium €dare possit quam tu non facile inveniri potest; tibi vero ipsi €certe nemo melius dabit. di immortales! cur ego absum vel €spectator laudum tuarum vel particeps vel socius vel minister €consiliorum? tametsi hoc minime tibi deest; sed tamen €efficeret magnitudo et vis amoris mei consilio te ut possem €iuvare. @1 @@Scribam ad te plura alias; paucis enim diebus eram €missurus domesticos tabellarios, ut, quoniam sane feliciter et €ex mea sententia rem publicam gessimus, unis litteris totius €aestatis res gestas ad senatum perscriberem. de sacerdotio tuo €quantam curam adhibuerim quamque difficili in re atque €causa cognosces ex iis litteris quas Thrasoni, liberto tuo, dedi. @@Te, mi Curio, pro tua incredibili in me benevolentia €meaque item in te singulari rogo atque oro ne patiare €quicquam mihi ad hanc provincialem molestiam temporis €prorogari. praesens tecum egi, cum te tribunum pl. isto anno €fore non putarem, itemque petivi saepe per litteras, sed tum €quasi a senatore, nobilissimo tamen adulescente et gratiosis-€simo, nunc a tribuno pl. et a Curione tribuno, non ut €decernatur aliquid novi, quod solet esse difficilius, sed ut ne €quid novi decernatur, ut et senati consultum et leges defendas, €eaque mihi condicio maneat qua profectus sum. hoc te €vehementer etiam atque etiam rogo.  Ÿóáÿèú“ïìÁôèåîéóÿïäðòéä® Îïî® Ñõéîô® µ±ÿ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. M. CAELIO ‘Quid? tu me hoc tibi mandasse existimas ut mihi gladiatorum €compositiones, ut vadimonia dilata et Chresti compilationem €mitteres et ea quae nobis cum Romae sumus narrare nemo €audeat? vide quantum tibi meo iudicio tribuam (nec €mehercule iniuria; $POLITIKW/TERON& enim te adhuc neminem €cognovi): ne illa quidem curo mihi scribas quae maximis in €rebus rei publicae geruntur cottidie, nisi quid ad me ipsum €pertinebit. scribent alii, multi nuntiabunt, perferet multa €etiam ipse rumor. qua re ego nec praeterita nec praesentia €abs te sed, ut ab homine longe in posterum prospiciente, €futura exspecto, ut ex tuis litteris, cum formam rei publicae viderim, quale aedificium futurum sit scire possim. neque €tamen adhuc habeo quod te accusem; neque enim fuit quod €tu plus providere posses quam quivis nostrum in primisque €ego, qui cum Pompeio compluris dies nullis in aliis nisi de €re publica sermonibus versatus sum. quae nec possunt scribi €nec scribenda sunt; tantum habeto, civem egregium esse €Pompeium et ad omnia quae providenda sunt in re publica €et animo et consilio paratum. qua re da te homini; com-€plectetur, mihi crede. iam idem illi et boni et mali cives €videntur qui nobis videri solent. @@Ego, cum Athenis decem ipsos dies fuissem multumque €mecum Gallus noster Caninius, proficiscebar inde prid. Non. @1 €Quint., cum hoc ad te litterarum dedi. tibi cum omnia mea €commendatissima esse cupio tum nihil magis quam ne €tempus nobis provinciae prorogetur. in eo mihi sunt omnia. €quod quando et quo modo et per quos agendum sit, tu €optime constitues. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ²¨‰Ÿóáÿèú”ïìéî ãáóôòéó Íïðóõèåóôéá娿©ÿïäá® ä® öééé Éä® Ïãô®¨¿©ÿ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. M. CAELIO AEDILI €@@@@CURULI DESIGNATO ‘Primum tibi, ut debeo, gratulor laetorque cum praesenti tum €etiam sperata tua dignitate, serius non neglegentia mea sed €ignoratione rerum omnium. in iis enim sum locis quo et €propter longinquitatem et propter latrocinia tardissime €omnia perferuntur. et cum gratulor tum vero quibus verbis €tibi gratias agam non reperio, quod ita factus sis ut dederis €nobis, quem ad modum scripseras ad me, quod semper €ridere possemus. itaque, cum primum audivi, ego ille ipse €factus sum (scis quem dicam) egique omnis illos adulescentis quos ille [i]actitat. difficile est loqui; te autem contemplans €absentem et quasi tecum coram loquerer €@@@@'non edepol quantam rem egeris neque quantum facinus €@@@@@@@feceris . . . ' €quod quia praeter opinionem mihi acciderat, referebam me €ad illud: €@@@@'incredibile hoc factu[2m]2 obicitur.' @1 €repente vero incessi 'omnibus laetitiis [2laetus]2.' in quo cum €obiurgarer quod nimio gaudio paene desiperem, ita me €defendebam: €@@@@'ego voluptatem animi nimiam . . . ' €quid quaeris? dum illum rideo, paene sum factus ille. @@Sed haec pluribus multaque alia et de te et ad te cum €primum ero aliquid nactus oti. te vero, mi Rufe, diligo, quem €mihi fortuna dedit amplificatorem dignitatis meae, ultorem €non modo inimicorum sed etiam invidorum meorum, ut eos €partim scelerum suorum, partim etiam ineptiarum paeniteret.  Ÿóáÿèú•ïìéî ãáóôòéó áä Ðéîäåîéóóõíÿïäá® ä® øöéé Ëáì® Äåã® µ±ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI €@@@@DESIGNATO ‘Tu vide quam ad me litterae non perferantur! non enim €possum adduci ut abs te, postea quam aedilis es factus, nullas €putem datas, praesertim cum esset tanta res tantae gratu-€lationis, de te quia quod sperabam, de Hillo (balbus enim €sum) quod non putaram. atqui sic habeto, nullam me €epistulam accepisse tuam post comitia ista praeclara quae €me laetitia extulerunt; ex quo vereor ne idem eveniat in meas €litteras. equidem numquam domum misi unam epistulam €quin esset ad te altera, nec mihi est te iucundius quicquam €nec carius. @@Sed (balbi non sumus) ad rem redeamus. ut optasti, ita €est. velles enim, ais, tantum modo ut haberem negoti quod @1 €esset ad laureolam satis; Parthos times quia diffidis copiis €nostris. ergo ita accidit. nam Parthico bello nuntiato locorum €quibusdam angustiis et na[2tu]2ra montium fretus ad Amanum €exercitum adduxi satis probe ornatum auxiliis et quadam €auctoritate apud eos qui me non norant nominis nostri. €multum est enim in his locis: 'hicine est ille qui urbem . . . ? €quem senatus . . . ?' nosti cetera. cum venissem ad Amanum, €qui mons mihi cum Bibulo communis est divisus aquarum €divertiis, Cassius noster, quod mihi magnae voluptati fuit, €feliciter ab Antiochea hostem reiecerat, Bibulus provinciam €acceperat. @@Interea cum meis copiis omnibus vexavi Amaniensis, hostis €sempiternos. multi occisi, capti, reliqui dissipati. castella €munita improviso adventu capta et incensa. ita victoria iusta €imperator appellatus apud Issum, quo in loco, saepe ut ex te €audivi, Clitarchus tibi narravit Dareum ab Alexandro esse €superatum, abduxi exercitum ad infestissimam Ciliciae €partem. ibi quintum et vicensimum iam diem aggeribus, €vineis, turribus oppugnabam oppidum munitissimum, Pin-€denissum, tantis opibus tantoque negotio ut mihi ad summam €gloriam nihil desit nisi nomen oppidi. quod si, ut spero, cepero, tum vero litteras publice mittam. haec ad te in €praesenti[2a]2 scripsi ut sperares te adsequi id quod optasses. €@@Sed ut redeam ad Parthos, haec aestas habuit hunc exitum €satis felicem; ea quae sequitur magno est in timore. qua €re, mi Rufe, vigila, primum ut mihi succedatur; sin id €erit, ut scribis et ut ego arbitror, spissius, illud quod facile €est, ne quid mihi temporis prorogetur. de re publica ex tuis €litteris, ut antea tibi scripsi, cum praesentia tum etiam futura €magis exspecto. qua re ut ad me omnia quam diligentissime €perscribas te vehementer rogo. @1  Ÿóáÿèú–ïìÌáïäéãåáåÿïäðòéä® Îïî® Áðò® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI ‘Putaresne umquam accidere posse ut mihi verba deessent, €neque solum ista vestra oratoria sed haec etiam levia nostra-€tia? desunt autem propter hanc causam quod mirifice sum @1 €sollicitus quidnam de provinciis decernatur. mirum me €desiderium tenet urbis, incredibile meorum atque in primis €tui, satietas autem provinciae, vel quia videmur eam famam €consecuti ut non tam accessio quaerenda quam fortuna €metuenda sit vel quia totum negotium non est dignum €viribus nostris, qui maiora onera in re publica sustinere et €possim et soleam, vel quia belli magni timor impendet, quod €videmur effugere si ad constitutam diem decedemus. @@De pantheris per eos qui venari solent agitur mandatu meo €diligenter. sed mira paucitas est, et eas quae sunt valde aiunt €queri quod nihil cuiquam insidiarum in mea provincia nisi €sibi fiat. itaque constituisse dicuntur in Cariam ex nostra €provincia decedere. sed tamen sedulo fit et in primis a Patisco. €quicquid erit, tibi erit; sed quid esset plane nesciebamus. €mihi mehercule magnae curae est aedilitas tua. ipse dies me €admonebat; scripsi enim haec ipsis Megalensibus. tu velim €ad me de omni rei publicae statu quam diligentissime €perscribas; ea enim certissima putabo quae ex te cognoro.  Ÿóáÿèú—ïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõí¨¿©ÿïäã® ö Ëáì® Ñõéîô® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI ‘Sollicitus equidem eram de rebus urbanis. ita tumultuosae €contiones, ita molestae Quinquatrus adferebantur; nam €citeriora nondum audieramus. sed tamen nihil me magis €sollicitabat quam in his molestiis non me, si quae ridenda €essent, ridere tecum; sunt enim multa, sed ea non audeo €scribere. illud moleste fero, nihil me adhuc his de rebus €habere tuarum litterarum. qua re, etsi, cum tu haec leges, €ego iam annuum munus confecero, tamen obviae mihi velim €sint tuae litterae quae me erudiant de omni re publica, ne €hospes plane veniam. hoc melius quam tu facere nemo €potest. @@Diogenes tuus, homo modestus, a me cum Philone €Pessinunte[2m]2 discessit. iter habebant [2ad]2 Adiatorigem, €quamquam omnia nec benigna nec copiosa cognorant. €@@Urbem, urbem, mi Rufe, cole et in ista luce vive! omnis €peregrinatio, quod ego ab adulescentia iudicavi, obscura et €sordida est iis quorum industria Romae potest illustris esse. €quod cum probe scirem, utinam in sententia permansissem! €cum una mehercule ambulatiuncula atque uno sermone nostro omnis fructus provinciae non confero. spero me €integritatis laudem consecutum: non erat minor ex con-€temnenda quam est ex conservata provincia. spem triumphi €inicis: satis gloriose triumpharem, non essem quidem tam @1 €diu in desiderio rerum mihi carissimarum. sed, ut spero, €propediem te videbo. tu mihi obviam mitte epistulas te €dignas.  Ÿóáÿèú˜ïìÌáïäéãåáåÿïäéî® Íáé® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI ‘Raras tuas quidem (fortasse enim non perferuntur) sed €suavis accipio litteras; vel quas proxime acceperam, quam €prudentis, quam multi et offici et consili! etsi omnia sic €constitueram mihi agenda ut tu admonebas, tamen con-€firmantur nostra consilia cum sentimus prudentibus fideli-€terque suadentibus idem videri. @@Ego Appium, ut saepe tecum locutus sum, valde diligo €meque ab eo diligi statim coeptum esse ut simultatem €deposuimus sensi. nam et honorificus in me consul fuit et @1 €suavis amicus et studiosus studiorum etiam meorum. mea €vero officia ei non defuisse tu es testis, cui iam $KWMIKO\S €$MA/RTUS&, ut opinor, accedit Phania; et mehercule etiam pluris €eum feci quod te amari ab eo sensi. iam me Pompei totum €esse scis, Brutum a me amari intellegis. quid est causae cur €mihi non in optatis sit complecti hominem florentem aetate, €opibus, honoribus, ingenio, liberis, propinquis, adfinibus, €amicis, collegam meum praesertim et in ipsa collegi laude et €scientia studiosum mei? haec eo pluribus scripsi quod [2non]2 €nihil significabant tuae litterae subdubitare qua essem erga €illum voluntate. credo te audisse aliquid. falsum est, mihi þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ²¨’ˆèú˜ïìÌáïäéãåáåÿïäéî® Íáé® µ°ÿcrede, si quid audisti. genus institutorum et rationum €mearum dissimilitudinem non nullam habet cum illius €administratione provinciae. ex eo quidam suspicati fortasse €sunt animorum contentione, non opinionum dissensione, me €ab eo discrepare. nihil autem feci umquam neque dixi quod €contra illius existimationem esse vellem; post hoc negotium €autem et temeritatem nostri Dolabellae deprecatorem me pro €illius periculo praebeo. @@Erat in eadem epistula 'veternus civitatis.' gaudebam sane €et congelasse nostrum amicum laetabar otio. extrema pagella €pupugit me tuo chirographo. quid ais? Caesarem nunc €defendit Curio? qui[2s]2 hoc putaret, praeter me? nam, ita €vivam, putavi. di immortales, quam ego risum nostrum €desidero! €@@Mihi erat in animo, quoniam iuris dictionem confe[2ce]2ram, €civitates locupletaram, publicanis etiam superioris lustri €reliqua sine sociorum ulla querela conservaram, privatis, sum-€mis infimis, fueram iucundus, proficisci in Ciliciam Non. @1 €Mai. et, cum prima aestiva attigissem militemque collocassem, €decedere ex senatus consulto. cupio te aedilem videre miroque €desiderio me urbs adficit et omnes mei tuque in primis.  Ÿóáÿèú™ïäíåä® Íáòô®¨¿© µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI ‘M. Fabio, viro optimo et homine doctissimo, familiarissime €utor mirificeque eum diligo cum propter summum ingenium €eius summamque doctrinam tum propter singularem €modestiam. eius negotium sic velim suscipias ut si esset res €mea. novi ego vos magnos patronos; hominem occidat €oportet qui vestra opera uti velit. sed in hoc homine nullam €accipio excusationem. omnia relinques, si me amabis, cum €tua opera Fabius uti volet. €@@Ego res Romanas vehementer exspecto et desidero, in €primisque quid agas scire cupio. nam iam diu propter hiemis €magnitudinem nihil novi ad nos adferebatur.  ŸóáÿèúšïìÓéäáåÿïäééé áõô ðòéä® Îïî® Óåøô® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO AEDILI CURULI ‘Non potuit accuratius agi nec prudentius quam est actum €a te cum Curione de supplicatione; et hercule confecta res €ex sententia mea est cum celeritate tum quod is qui erat €iratus, competitor tuus et idem meus, adsensus est ei qui €ornavit res nostras divinis laudibus. qua re scito me sperare €ea quae sequuntur; ad quae tu te para. @@Dolabellam a te gaudeo primum laudari, deinde etiam €amari. nam ea quae speras Tulliae meae prudentia temperari €posse, scio cui tuae epistulae respondeant. quid si meam €legas quam ego tum ex tuis litteris misi ad Appium? sed quid €agas? sic vivitur. quod actum est di approbent! spero fore €iucundum generum nobis, multumque in eo tua nos €humanitas adiuvabit. @@Res publica me valde sollicitat. faveo Curioni, Caesarem €honestum esse cupio, pro Pompeio emori possum, sed tamen €ipsa re publica nihil mihi est carius; in qua tu non valde te €iactas. districtus enim mihi videris esse, quod et bonus civis et €bonus amicus es. @@Ego de provincia decedens quaestorem Coelium praeposui €provinciae. 'puerum' inquis. at quaestorem, at nobilem €adulescentem, at omnium fere exemplo. neque erat superiore €honore usus quem praeficerem. Pomptinus multo ante €discesserat, a Quinto fratre impetrari non poterat; quem €tamen si reliquissem, dicerent iniqui non me plane post @1 €annum, ut senatus voluisset, de provincia decessisse quoniam €alterum me reliquissem. fortasse etiam illud adderent, senatum €eos voluisse provinciis praeesse qui antea non praefuissent, €fratrem meum triennium Asiae praefuisse. denique nunc €sollicitus non sum; si fratrem reliquissem, omnia timerem. €postremo non tam mea sponte quam potentissimorum €duorum exemplo, qui omnis Cassios Antoniosque complexi €sunt, hominem adulescentem non tam allicere volui quam €alienare nolui. hoc tu meum consilium laudes necesse est; €mutari enim non potest. @@De Ocella parum ad me plane scripseras et in actis non €erat. tuae res gestae ita notae sunt ut trans montem Taurum €etiam de Matrinio sit auditum. ego, nisi quid me etesiae €morabuntur, celeriter, ut spero, vos videbo.  Ÿóáÿèú›ïìéî Ãõíáîïÿïäöé öåì ö Îïî® Íáé® ´¹ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CAELIO ‘Magno dolore me adfecissent tuae litterae nisi iam et ratio €ipsa depulisset omnis molestias et diuturna desperatione €rerum obduruisset animus ad dolorem novum. sed tamen €qua re acciderit ut ex meis superioribus litteris id suspicarere €quod scribis nescio. quid enim in illis fuit praeter querelam €temporum, quae non meum animum magis sollicitum €habere[2n]2t quam tuum? nam non eam cognovi aciem ingeni €tui quod ipse videam te id ut non putem videre. illud €miror, adduci potuisse te, qui me penitus nosse deberes, ut €existimares aut me tam improvidum qui ab excitata €fortuna ad inclinatam et prope iacentem desciscerem aut tam €inconstantem ut collectam gratiam florentissimi hominis @1 €effunderem a meque ipse deficerem et, quod initio semperque €fugi, civili bello interessem. @@Quod est igitur meum triste consilium? ut discederem €fortasse in aliquas solitudines. nosti enim non modo stomachi €mei, cuius tu similem quondam habebas, sed etiam oculorum €in hominum insolentium indignitate fastidium. accedit etiam €molesta haec pompa lictorum meorum nomenque imperi quo €appellor. eo si onere carerem, quamvis parvis Italiae latebris €contentus essem. sed incurrit haec nostra laurus non solum €in oculos sed iam etiam in voculas malevolorum. quod cum €ita esset, nil tamen umquam de profectione nisi vobis €approbantibus cogitavi. sed mea praediola tibi nota sunt; in €his mihi necesse est esse, ne amicis molestus sim. quod autem €in maritimis facillime sum, moveo non nullis suspicionem €velle me navigare. quod tamen fortasse non nollem si possem €ad otium. nam ad bellum quidem, qui convenit? praesertim €contra eum cui spero me satis fecisse ab eo cui iam satis fieri €nullo modo potest. @@Deinde sententiam meam tu facillime perspicere potuisti €iam ab illo tempore cum in Cumanum mihi obviam venisti. €non enim te celavi sermonem T. Ampi. vidisti quam €abhorrerem ab urbe relinquenda, cum audissem. nonne tibi €adfirmavi quidvis me potius perpessurum quam ex Italia ad €bellum civile exiturum? quid ergo accidit cur consilium €mutarem? nonne omnia potius ut in sententia permanerem? €credas hoc mihi velim, quod puto te existimare, me ex his €miseriis nihil aliud quaerere nisi ut homines aliquando €intellegant me nihil maluisse quam pacem, ea desperata €nihil tam fugisse quam arma civilia. huius me constantiae €puto fore ut numquam paeniteat. etenim memini in hoc €genere gloriari solitum esse familiarem nostrum Q. Horten-€sium, quod numquam bello civili interfuisset. hoc nostra laus @1 €erit illustrior quod illi tribuebatur ignaviae, de nobis id €existimari posse non arbitror. @@Nec me ista terrent quae mihi a te ad timorem fidissime €atque amantissime proponuntur. nulla est enim acerbitas €quae non omnibus hac orbis terrarum perturbatione €impendere videatur. quam quidem ego a re publica meis €privatis et domesticis incommodis libentissime, vel istis ipsis quae tu me mones ut caveam, redemissem. filio meo, €quem tibi carum esse gaudeo, si erit ulla res publica, satis €amplum patrimonium relinquam in memoria nominis mei; €sin autem nulla erit, nihil accidet ei separatim a reliquis €civibus. nam quod rogas ut respiciam generum meum, €adulescentem optimum mihique carissimum, an dubitas, €qui scias quanti cum illum tum vero Tulliam meam faciam, €quin ea me cura vehementissime sollicitet et eo magis quod €in communibus miseriis hac tamen oblectabar specula, €Dolabellam meum, vel potius nostrum, fore ab iis molestiis €quas liberalitate sua contraxerat liberum? velim quaeras €quos ille dies sustinuerit in urbe dum fuit, quam acerbos sibi, €quam mihimet ipsi socero non honestos. @@Itaque neque ego hunc Hispaniensem casum exspecto, de €quo mihi exploratum est ita esse ut tu scribis, neque quicquam €astute cogito. si quando erit civitas, erit profecto nobis locus; €sin autem non erit, in easdem solitudines tu ipse, ut arbitror, €venies in quibus nos consedisse audies. sed ego fortasse €vaticinor et haec omnia meliores habebunt exitus. recordor þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ²¨–‡èú›ïìéî Ãõíáîïÿïäöé öåì ö Îïî® Íáé® ´¹ÿenim desperationes eorum qui senes erant adulescente me. €eos ego fortasse nunc imitor et utor aetatis vitio. velim ita sit; €sed tamen. @@Togam praetextam texi Oppio puto te audisse; nam €Curtius noster dibaphum cogitat, sed eum infector moratur. €hoc aspersi ut scires me tamen in stomacho solere ridere. @1 €[2de]2 Dolabella quod scripsi suadeo videas tamquam si tua €res agatur. €@@Extremum illud erit: nos nihil turbulenter, nihil temere €faciemus. te tamen oramus, quibuscumque erimus in terris, €ut nos liberosque nostros ita tueare ut amicitia nostra et tua €fides postulabit.  ŸóáÿèúœïìÔáòóéÿïäã® øö Ëáì® Óåøô® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. %CANINI% SAL[2L]2USTIO €@@@@PRO Q. ‘Litteras a te mihi [2binas]2 stator tuus reddidit Tarsi a. d. €XVI Kal. Sext. his ego ordine, ut videris velle, respondebo. €@@De successore meo nihil audivi ne[2que]2 quemquam fore €arbitror. quin ad diem decedam nulla causa est, praesertim €sublato metu Parthico. commoraturum me nusquam sane €arbitror. Rhodum Ciceronum causa puerorum accessurum €puto, neque id tamen certum. ad urbem volo quam primum €venire; sed tamen iter meum rei publicae et rerum urba-€narum ratio gubernabit. successor tuus non potest ita matu-€rare ullo modo ut tu me in Asia possis convenire. @@De rationibus referendis, non erat incommodum te nullam €referre, quam tibi scribis a Bibulo fieri potestatem; sed id €vix mihi videris per legem Iuliam facere posse, quam €Bibulus certa quadam ratione non servat, tibi magno opere €servandam censeo. @@Quod scribis Apamea praesidium deduci non oportuisse, €videbam item ceteros existimare molesteque ferebam de ea €re minus commodos sermones malevolorum fuisse. [2sed]2 €Parthi transierint necne praeter te video dubitare neminem. €itaque omnia praesidia, quae magna et firma paraveram, €commotus hominum non dubio sermone dimisi. @@Rationes mei quaestoris nec verum fuit me tibi mittere nec €tamen erant confectae. eas nos Apameae deponere cogita-€bamus. de praeda mea praeter quaestores urbanos, id est @1 €populum Romanum, terruncium nec attigit nec tacturus est €quisquam. Laodiceae me praedes accepturum arbitror omnis €pecuniae publicae, ut et mihi et populo cautum sit sine €vecturae periculo. quod scribis ad me de drach[2m]2um €CCCI#1100#1100#1100, nihil est quod in isto genere cuiquam possim €commodare. omnis enim pecunia ita tractatur ut praeda €a praefectis, quae autem mihi attributa est a quaestore €curetur. @@Quod quaeris quid existimem de legionibus quae decretae €sunt in Syriam, antea dubitabam venturaene essent; nunc €mihi non est dubium quin, si antea auditum erit otium esse €in Syria, venturae non sint. Marium quidem successorem €tarde video esse venturum, propterea quod senatus ita decrevit €ut cum legionibus iret. @@Uni epistulae respondi; venio ad alteram. petis a me ut €Bibulo te quam diligentissime commendem. in quo mihi €voluntas non deest, sed locus esse videtur tecum expostulandi. €solus enim tu ex omnibus qui cum Bibulo sunt certiorem me €numquam fecisti quam valde Bibuli voluntas a me sine causa €abhorreret. permulti enim ad me detulerunt, cum magnus €Antiocheae metus esset et magna spes in me atque in €exercitu meo, solitum dicere quidvis se perpeti malle quam €videri eguisse auxilio meo. quod ego officio quaestorio te €adductum reticere de praetore tuo non moleste ferebam, €quamquam quem ad modum tractarere audiebam. ille €autem, cum ad Thermum de Parthico bello scriberet, ad me €litteram numquam misit, ad quem intellegebat eius belli €periculum pertinere. tantum de auguratu fili sui scripsit ad me; @1 €in quo ego misericordia commotus, et quod semper amicissimus €Bibulo fui, dedi operam ut ei quam humanissime scriberem. ille si [2in]2 omnis est malevolus, quod numquam existimavi, €minus offendor in me; sin autem a me est alienior, nihil tibi €meae litterae proderunt. nam ad senatum quas Bibulus €litteras misit, in iis, quod mihi cum illo erat commune sibi €soli attribuit; se ait curasse ut cum quaestu populi pecunia €permutaretur. quod autem meum erat proprium, ut alariis €Transpadanis uti negarem, id etiam populo se remisisse €scribit. quod vero illius erat solius id mecum communicat: €'equitibus auxiliariis' inquit 'cum amplius frumenti postu-€laremus.' illud vero pusilli animi et [2in]2 ipsa malevolentia €ieiuni atque inanis, quod Ariobarzanem, quia senatus per me €regem appellavit mihique commendavit, iste in litteris non €regem sed regis Ariobarzanis filium appellat. hoc animo qui €sunt deteriores fiunt rogati. sed tibi morem gessi, litteras ad €eum scripsi. quas cum acceperis, facies quod voles.  ŸóáÿèúïìÌáïäéãåáåÿïäéî® Íáé® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. Q. THERMO PRO PR. ‘Officium meum erga Rhodonem ceteraque mea studia quae €tibi ac tuis praestiti tibi, homini gratissimo, grata esse €vehementer gaudeo, mihique scito in dies maiori curae esse €dignitatem tuam; quae quidem a te ipso integritate et €clementia tua sic amplificata est ut nihil addi posse videatur. sed mihi magis magisque cottidie de rationibus tuis cogitanti €placet illud meum consilium quod initio Aristoni nostro, ut €ad me venit, ostendi, gravis te suscepturum inimicitias si @1 €adulescens potens et nobilis a te ignominia adfectus esset. et €hercule sine dubio erit ignominia. habes enim neminem €honoris gradu superiorem; ille autem, ut omittam nobili-€tatem, hoc ipso vincit viros optimos hominesque innocentis-€simos legatos tuos, quod et quaestor est et quaestor tuus. €nocere tibi iratum neminem posse perspicio, sed tamen tris €fratris summo loco natos, promptos, non indisertos, te nolo €habere iratos, iure praesertim; quos video deinceps tribunos pl. per triennium fore. tempora autem rei publicae qualia €futura sint quis scit? mihi quidem turbulenta videntur fore. €cur ego te velim incidere in terrores tribunicios, praesertim €cum sine cuiusquam reprehensione quaestori[2i]2s legatis €quaestorem possis anteferre? qui si [2se]2 dignum maioribus €suis praebuerit, ut spero et opto, tua laus ex aliqua parte €fuerit; sin quid offenderit, sibi totum, nihil tibi offenderit. €@@Quae mihi veniebant in mentem quae ad te pertinere €arbitrabar, quod in Ciliciam proficiscebar, existimavi me ad €te oportere scribere. tu quod egeris, id velim di approbent. €sed si me audies, vitabis inimicitias et posteritatis otio €consules.  Ÿóáÿèúžïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõíÿïäã® éø Ëáì® Ñõéîô® µ°ÿ@@@@M. TULLIUS M. F. [2M. N.]2 CICERO IMP. S. D. €@@@@C. COELIO L. F. C. N. CALDO Q. ‘Cum optatissimum nuntium accepissem te mihi quaestorem €obtigisse, eo iucundiorem mihi eam sortem sperabam fore €quo diutius in provincia mecum fuisses. magni enim videbatur €interesse ad eam necessitudinem quam nobis fors tribuisset @1 €consuetudinem quoque accedere. postea, cum mihi nihil €neque a te ipso neque ab ullo alio de adventu tuo scriberetur, €verebar ne ita caderet, quod etiam nunc vereor, ne, ante €quam tu in provinciam venisses, ego de provincia decederem. €accepi autem a te missas litteras in Cilicia, cum essem in €castris, a. d. X Kal. Quint., scriptas humanissime, quibus €facile et officium et ingenium tuum perspici posset; sed €neque unde nec quo die datae essent aut quo tempore te €exspectarem significabant, nec is qui attulerat a te acceperat, €ut ex eo scirem quo ex loco aut quo tempore essent datae. quae cum essent incerta, existimavi tamen faciendum esse ut €ad te statores meos et lictores cum litteris mitterem. quas si €satis opportuno tempore accepisti, gratissimum mihi feceris €si ad me in Ciliciam quam primum veneris. nam quod ad me €Curi[2u]2s, consobrinus tuus, mihi, ut scis, maxime necessarius, €quod item C. Vergilius, propinquus tuus, familiarissimus €noster, de te accuratissime scripsit, valet id quidem apud me €multum, sicuti debet hominum amicissimorum diligens €commendatio, sed tuae litterae de tua praesertim dignitate €et de nostra coniunctione maximi sunt apud me ponderis. €mihi quaestor optatior obtingere nemo potuit. quam ob rem €quaecumque a me ornamenta ad te [2proficisci poterunt]2 €proficiscentur, ut omnes intellegant a me habitam esse €rationem tuae maiorumque tuorum dignitatis. sed id facilius þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ²¨“’ˆèúžïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõíÿïäã® éø Ëáì® Ñõéîô® µ°ÿconsequar si ad me in Ciliciam veneris. quod ego et mea et €rei publicae et maxime tua interesse arbitror. @1 °ŸóáÿèúŸïìÒïíá娿©ÿïäåø® µ³ öåì éî® µ²ÿ@@@@CICERO APPIO IMP. S. D. ‘Si ipsa res publica tibi narrare posset quo modo sese haberet, €non facilius ex ea cognoscere posses quam ex liberto tuo €Phania; ita est homo non modo prudens verum etiam, quod €iuvet, curiosus. quapropter ille tibi omnia explanabit; id €enim mihi et ad brevitatem est aptius et ad reliquas res €providentius. de mea autem benevolentia erga te etsi potes €ex eodem Phania cognoscere, tamen videntur etiam aliquae €meae partes. sic enim tibi persuade, carissimum te mihi esse €cum propter multas suavitates ingeni, offici, humanitatis tuae €tum quod ex tuis litteris et ex multorum sermonibus intellego €omnia quae a me profecta sunt in te tibi accidisse gratissima. €quod cum ita sit, perficiam profecto ut longi temporis €usuram, qua caruimus intermissa nostra consuetudine, et gratia €et crebritate et magnitudine officiorum meorum sarciam, €idque me, quoniam tu ita vis, puto non invita Minerva €esse facturum. quam quidem ego si forte de tuis sumpsero, €non solum $*POLIA/DA& sed etiam $*)APPIA/DA& nominabo. @1 @@Cilix, libertus tuus, antea mihi minus fuit notus; sed ut €mihi reddidit a te litteras plenas et amoris et offici, mirifice €ipse suo sermone subsecutus est humanitatem litterarum €tuarum. iucunda mihi eius oratio fuit cum de animo tuo, de €sermonibus quos de me haberes cottidie, mihi narraret. quid €quaeris? biduo factus est mihi familiaris, ita tamen ut €Phaniam valde sim desideraturus. quem cum Romam €remittes, quod, ut putabamus, celeriter eras facturus, omni-€bus ei de rebus quas agi, quas curari a me voles mandata des €velim. @@L. Valerium iureconsultum valde tibi commendo, sed ita €etiam si non est iure consultus; melius enim ei cavere volo €quam ipse aliis solet. valde hominem diligo; est ex meis €domesticis atque intimis familiaribus. omnino tibi agit €gratias, sed idem scribit meas litteras maximum apud te €pondus habituras. id eum ne fallat etiam atque etiam €rogo.  Ÿóáÿèú ïìáä õòâåíÿïäÆåâò® öåì Íáòô® µ±ÿ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. APPIO PULCHRO IMP. ‘Cum et contra voluntatem meam et praeter opinionem €accidisset ut mihi cum imperio in provinciam proficisci €necesse esset, in multis et variis molestiis cogitationibusque €meis haec una consolatio occurrebat, quod neque tibi amicior €quam ego sum quisquam posset succedere neque ego ab €ullo provinciam accipere qui mallet eam quam maxime €mihi aptam explicatamque tradere. quod si tu quoque €eandem de mea voluntate erga te spem habes, ea te profecto €numquam fallet. a te maximo opere pro nostra summa €coniunctione tuaque singulari humanitate etiam atque etiam @1 €quaeso et peto ut quibuscumque rebus poteris (poteris autem pluribus) prospicias et consulas rationibus meis. vides ex €senatus consulto provinciam esse habendam. si eam, quod €eius facere potueris, quam expeditissimam mihi tradideris, €facilior erit mihi quasi decursus mei temporis. quid in eo €genere efficere possis, tui consili est; ego te quod tibi veniet €in mentem mea interesse valde rogo. €@@Pluribus verbis ad te scriberem si aut tua humanitas €longiorem orationem exspectaret aut id fieri nostra amicitia €pateretur aut res verba desideraret ac non pro se ipsa €loqueretur. hoc velim tibi persuadeas, si rationibus meis €provisum a te esse intellexero, magnam te ex eo et perpetuam €voluptatem esse capturum.  Ÿóáÿèú¡ïìÂòõîäéóééÿïäåø® Íáé® µ±ÿ@@@@CICERO S. D. APPIO PULCHRO ‘A. d. XI Kal. Iun. Brundisium cum venissem, Q. Fabi[2us €Vergili]2anus, legatus tuus, mihi praesto fuit eaque me ex tuis €mandatis monuit quae non mihi, ad quem pertinebant, sed €universo senatui venerant in mentem, praesidio firmiore opus €esse ad istam provinciam; censebant enim omnes fere ut in €Italia supplementum meis et Bibuli legionibus scriberetur. €id cum Sulpicius consul passurum se negaret, multa nos €quidem questi sumus, sed tantus consensus senatus fuit ut €mature proficisceremur parendum ut fuerit, itaque fecimus. €@@Nunc, quod a te petii litteris iis quas Romae tabellariis €tuis dedi, velim tibi curae sit ut, quae successori con- @1 €iunctissimo et amicissimo commodare potest is qui provinciam €tradit, ut ea pro nostra consociatissima voluntate cura ac €diligentia tua complectare, ut omnes intellegant nec me €benevolentiori cuiquam succedere nec te amiciori potuisse €provinciam tradere. @@Ex iis litteris quarum ad me exemplum misisti, quas in €senatu recitari voluisti, sic intellexeram, permultos a te €milites esse dimissos; sed mihi Fabius idem demonstravit te id €cogitasse facere, sed, cum ipse a te discederet, integrum €militum numerum fuisse. id si ita est, pergratum mihi feceris €si istas exiguas copias quas habuisti quam minime im-€minueris. qua de re senatus consulta quae facta sunt ad te €missa esse arbitror. equidem pro eo quanti te facio quicquid €feceris approbabo, sed te quoque confido ea facturum quae €mihi intelleges maxime esse accommodata. €@@Ego C. Pomptinum, legatum meum, Brundisii exspectabam €eumque ante Kal. Iun. Brundisium venturum arbitrabar. €quo cum venerit, quae primum navigandi nobis facultas €data erit, utemur.  Ÿóáÿèú¢ïäðòéä® Îïî® Éõî® öåì ðáõìï ðïóôÿ@@@@[2CICERO S. D. APPIO PULCHRO]2 ‘Prid. Non. Iun., cum essem Brundisii, litteras tuas accepi, €quibus erat scriptum te L. Clodio mandasse quae illum €mecum loqui velles. eum sane exspectabam, ut ea quae a te €adferret quam primum cognoscerem. meum studium erga te €et officium, tametsi multis iam rebus spero tibi esse €cognitum, tamen in iis maxime declarabo quibus plurimum @1 €significare potuero tuam mihi existimationem et dignitatem €carissimam esse. mihi et Q. Fabius Vergilianus et C. €Flaccus L. f. et diligentissime M. Octavius Cn. f. demon-€stravit me a te plurimi fieri. quod egomet multis argumentis €iam antea iudicaram maximeque illo libro augurali, quem ad me amantissime scriptum suavissimum misisti. mea in te €omnia summa necessitudinis officia constabunt. nam cum te €ipsum, ex quo tempore tu me diligere coepisti, cottidie pluris €feci, tum accesserunt etiam coniunctiones necessariorum €tuorum (duo enim duarum aetatum plurimi facio, Cn. €Pompeium, filiae tuae socerum, et M. Brutum, generum €tuum), collegique coniunctio praesertim tam honorifice a te €approbata non mediocre vinculum mihi quidem attulisse €videtur ad voluntates nostras copulandas. €@@Sed et, si Clodium convenero, ex illius sermone ad te €scribam plura et ipse operam dabo ut te quam primum €videam. quod scribis tibi manendi causam eam fuisse ut me €convenires, id mihi, ne mentiar, est gratum.  Ÿóáÿèú£ïìÔòáììéâõóÿïäá® ä® öé Ëáì® Óåøô® µ±ÿ@@@@CICERO S. D. APPIO PULCHRO ‘Trallis veni a. d. VI Kal. Sext. ibi mihi praesto fuit L. €Lucilius cum litteris mandatisque tuis; quo quidem hominem €neminem potuisti nec mihi amiciorem nec, ut arbitror, ad ea €cognoscenda quae scire volebam aptiorem prudentioremve €mittere. ego autem et tuas litteras legi libenter et audivi €Lucilium diligenter. nunc, quoniam et tu ita sentis (scribis €enim quae [2de]2 nostris officiis ego ad te scripseram, etsi tibi @1 €iucunda fuerint, tamen, quoniam ex alto repetita sint, non €necessaria te putasse) et re vera confirmata amicitia et €perspecta fide commemoratio officiorum supervacanea est, €eam partem orationis praetermittam, tibi tamen agam, ut €debeo, gratias. animadverti enim et didici ex tuis litteris te €omnibus in rebus habuisse rationem ut mihi consuleres €[2p]2raestitueresque et parares quodam modo omnia quo mea ratio facilior et solutior esse posset. hoc tuum officium cum €mihi gratissimum esse dicam, sequitur illud, ut te existimare €velim mihi magnae curae fore atque esse iam, primum ut €ipse tu tuique omnes, deinde ut etiam reliqui, scire possint €me tibi esse amicissimum. quod quibus adhuc non satis est €perspectum ii mihi nolle magis nos hoc animo esse quam non €intellegere videntur. sed profecto intellegent; neque enim €obscuris personis nec parvis in causis res agetur. sed haec €fieri melius quam dici aut scribi volo. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ³¥“èú£ïìÔòáììéâõóÿïäá® ä® öé Ëáì® Óåøô® µ±ÿ@@Quod itinerum meorum ratio te non nullam in dubita-€tionem videtur adducere, visurusne me sis in provincia, ea €res se sic habet: Brundisii cum loquerer cum Phania, liberto €tuo, veni in eum sermonem ut dicerem me libenter ad eam €partem provinciae primum esse venturum quo te maxime €velle arbitrarer. tunc mihi ille dixit, quod classe tu velles €decedere, per fore accommodatum tibi si ad Sidam €[maritimam partem provinciae] navibus accessissem. dixi me €esse facturum itaque fecissem nisi mi L. Clodius noster €Corcyrae dixisset minime id esse faciendum; te Laodiceae €fore ad meum adventum. erat id mihi multo brevius multoque commodius, cum praesertim te ita malle arbitrarer. tua ratio €postea est commutata. nunc quid fieri possit, tu facillime @1 €statues; ego tibi meum consilium exponam. prid. Kal. Sext. €puto me Laodiceae fore. perpaucos dies, dum pecunia €accipitur quae mihi ex publica permutatione debetur, €commorabor. deinde iter faciam ad exercitum, ut circiter Id. €Sext. putem me ad Iconium fore. sed si quid nunc me fallit €in scribendo (procul enim aberam ab re ipsa et a locis), simul €ac progredi coepero, quam celerrime potero et quam €creberrimis litteris faciam ut tibi nota sit omnis ratio dierum €atque itinerum meorum. oneris tibi imponere nec audeo €quicquam nec debeo; sed, quod commodo tuo fieri possit, €utriusque nostrum magni inte[2resse puto ut te videam €ante]2 quam decedas. quam facultatem si quis casus eripuerit, €mea tamen in te omnia officia constabunt non secus ac si te €vidissem. tibi de nostris rebus nihil sum ante mandaturus per €litteras quam desperaro coram me tecum agere posse. @@Quod te a Scaevola petisse dicis ut, dum tu abesses, ante €adventum meum provinciae praeesset, eum ego Ephesi vidi €fuitque mecum familiariter triduum illud quod ego Ephesi €commoratus sum nec ex eo quicquam audivi quod sibi a te €mandatum diceret. ac sane vellem potuisset obsequi €voluntati tuae; non enim arbitror noluisse.  Ÿóáÿèú¤ïìéî ãáóôòéó áä Éãïîéõíÿïäðòéä® Ëáì® Óåðô® µ±ÿ@@@@M. CICERO S. D. APPIO PULCHRO ‘Cum meum factum cum tuo comparo, etsi non magis mihi €faveo in nostra amicitia tuenda quam tibi, tamen multo €magis meo facto delector quam tuo. ego enim Brundisii €quaesivi ex Phania, cuius mihi videbar et fidelitatem erga te @1 €perspexisse et nosse locum quem apud te is teneret, quam in €partem provinciae maxime putaret te velle ut in succedendo €primum venirem. cum ille mihi respondisset nihil me tibi €gratius facere posse quam si ad Sidam navigassem, etsi minus €dignitatis habebat ille adventus et ad multas res mihi minus erat aptus, tamen ita me dixi esse facturum. idem ego, cum €L. Clodium Corcyrae convenissem, hominem ita tibi €coniunctum ut mihi cum illo cum loquerer tecum loqui €viderer, dixi ei me ita facturum esse ut in eam partem quam €Phania rogasset primum venirem. tunc ille, mihi cum gratias €egisset, magno opere a me petivit ut Laodiceam protinus €irem; te in prima provincia velle esse ut quam primum €decederes; quin, nisi ego successor essem, quem tu cuperes €videre, te antea quam tibi successum esset decessurum fuisse. €quod quidem erat consentaneum cum iis litteris quas ego €Romae acceperam, ex quibus perspexisse mihi videbar quam €festinares decedere. respondi Clodio me ita esse facturum, ac €multo quidem libentius quam si illud esset faciendum quod €promiseram Phaniae. itaque et consilium mutavi et ad te €statim mea manu scriptas litteras misi, quas quidem ex tuis €litteris intellexi satis mature ad te esse perlatas. @@Hoc ego meo facto valde delector; nihil enim potuit fieri €amantius. considera nunc vicissim tuum. non modo ibi non €fuisti ubi me quam primum videre posses sed eo discessisti €quo ego te ne persequi quidem possem triginta diebus qui €tibi ad [2de]2cedendum lege, ut opinor, Cornelia constituti €essent; ut tuum factum [2iis]2 qui quo animo inter nos simus €ignorent alieni hominis, ut levissime dicam, et fugientis €congressum, meum vero coniunctissimi et amicissimi esse videatur. ac mihi tamen, ante quam in provinciam veni, €redditae sunt a te litterae quibus, etsi te Tarsum proficisci €demonstrabas, tamen mihi non dubiam spem mei conveniendi @1 €adferebas; cum interea, credo equidem, malevoli homines €(late enim patet hoc vitium et est in multis), sed tamen €probabilem materiem nacti sermonis, ignari meae con-€stantiae conabantur alienare a te voluntatem meam; qui te €forum Tarsi agere, statuere multa, decernere, iudicare €dicerent, cum posses iam suspicari tibi esse successum, quae €ne ab iis quidem fieri solerent qui brevi tempore sibi succedi €putarent. @@Horum ego sermone non movebar. quin etiam, credas mi €velim, si quid tu ageres, levari me putabam molestia et ex €annua provincia, quae mihi longa videretur, prope iam €undecim mensuum provinciam factam esse gaudebam, si €absenti mihi unius mensis labor detractus esset. illud, vere €dicam, me movet, in tanta militum paucitate abesse tris €cohortis, quae sint plenissimae, nec me scire ubi sint. €molestissime autem fero quod te ubi visurus sim nescio; eoque €ad te tardius scripsi quod cottidie te ipsum exspectabam, cum €interea ne litteras quidem ullas accepi quae me docerent quid €ageres aut ubi te visurus essem. itaque virum fortem mihique €in primis probatum, D. Antonium, praefectum evocatorum, €misi ad te, cui si tibi videretur, cohortis traderes, ut, dum €tempus anni esset idoneum, aliquid negoti gerere possem. in €quo tuo consilio ut me sperarem esse usurum et amicitia €nostra et litterae tuae fecerant, quod ne nunc quidem €despero. sed plane quando aut ubi te visurus sim, nisi ad €me scripseris, ne suspicari quidem possum. @@Ego ut me tibi amicissimum esse et aequi et iniqui intelle-€gant curabo. de tuo in me animo iniquis secus existimandi €videris non nihil loci dedisse. id si correxeris, mihi valde €gratum erit. et ut habere rationem possis quo loco me salva €lege Cornelia convenias, ego in provinciam veni prid. Kal. €Sext., iter in Ciliciam facio per Cappadociam, castra movi @1 €ab Iconio prid. Kal. Sept. nunc tu et ex diebus et ex ratione €itineris, si putabis me esse conveniendum, constitues quo loco €id commodissime fieri possit et quo die.  Ÿóáÿèú¥ïìÌáïäéãåáåÿïäíåä® Æåâò®¨¿© µ°ÿ@@@@CICERO S. D. APPIO PULCHRO ‘Pluribus verbis ad te scribam cum plus oti nactus ero. haec €scripsi subito, cum Bruti pueri Laodiceae me convenissent et €se Romam properare dixissent. itaque nullas iis praeterquam €ad te et ad Brutum dedi litteras. @@Legati Appiani mihi volumen a te plenum querelae €iniquissimae reddiderunt, quod eorum aedificationem litteris €meis impedissem. eadem autem epistula petebas ut eos quam €primum, ne in hiemem inciderent, ad facultatem aedificandi €liberarem, et simul peracute querebare quod eos tributa €exigere vetarem prius quam ego re cognita permisissem. genus €enim quoddam fuisse impediendi, cum ego cognoscere non €[2possem]2 nisi cum ad hiemem me ex Cilicia recepissem. @@Ad omnia accipe et cognosce aequitatem expostulationis €tuae. primum, cum ad me aditum esset ab iis qui dicerent €a se intolerabilia tributa exigi, quid habuit iniquitatis me €scribere ne facerent ante quam ego rem causamque cognos-€sem? non poteram, credo, ante hiemem; sic enim scribis. €quasi vero ad cognoscendum ego ad illos, non illi ad me €venire debuerint! 'tam longe?' inquis. quid? cum dabas iis €litteras per quas mecum agebas ne eos impedirem quo €minus ante hiemem aedificarent, non eos ad me venturos €arbitrabare? tametsi id quidem fecerunt ridicule; quas enim €litteras adferebant ut opus aestate facere possent, eas mihi €post brumam reddiderunt. sed scito et multo pluris esse qui €de tributis recusent quam qui exigi velint et me tamen quod €te velle existimem esse facturum. de Appianis hactenus. @@A Pausania, Lentuli liberto, accenso meo, audivi cum €diceret te secum esse questum quod tibi obviam non prodis- @1 €sem. scilicet contempsi te, nec potest fieri me quicquam €superbius! cum puer tuus ad me secunda fere vigilia venisset €isque te ante lucem Iconium mihi venturum nuntiasset €incertumque utra via, cum essent duae, altera [2A.]2 Varronem, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ³§”‡èú¥ïìÌáïäéãåáåÿïäíåä® Æåâò®¨¿© µ°ÿtuum familiarissimum, altera Q. Leptam, praefectum fabrum €meum, tibi obviam misi. mandavi utrique eorum ut a te ad €me recurrerent ut tibi obviam prodire possem. currens Lepta €venit mihique nuntiavit te iam castra praetergressum esse. €confestim Iconium veni. cetera iam tibi nota sunt. an ego €tibi obviam non prodirem, primum Ap. Claudio, deinde €imperatori, deinde more maiorum, deinde, quod caput est, €amico, qui in isto genere multo etiam ambitiosius facere soleam quam honos meus et dignitas postulat? sed haec €hactenus. illud idem Pausania dicebat te dixisse: 'quidni? €Appius Lentulo, Lentulus Ampio processit obviam, Cicero €Appio noluit.' quaeso, etiamne tu has ineptias, homo mea €sententia summa prudentia, multa etiam doctrina, plurimo €rerum usu, addo urbanitatem, quae est virtus ut Stoici €rectissime putant? ullam Appietatem aut Lentulitatem €valere apud me plus quam ornamenta virtutis existimas? cum €ea consecutus nondum eram quae sunt hominum opinionibus €amplissima, tamen ista vestra nomina numquam sum admi-€ratus; viros eos qui ea vobis reliquissent magnos arbitrabar. €postea vero quam ita et cepi et gessi maxima imperia ut €mihi nihil neque ad honorem neque ad gloriam acquirendum €putarem, superiorem quidem numquam, sed parem vobis me €speravi esse factum. nec mehercule aliter vidi existimare vel €Cn. Pompeium, quem omnibus qui umquam fuerunt, vel €P. Lentulum, quem mihi ipsi antepono. tu si aliter existimas, @1 €nihil errabis si paulo diligentius, ut quid sit $EU)GE/NEIA& [quid €sit nobilitas] intellegas, Athenodorus, Sandonis filius, quid €de his rebus dicat attenderis. @@Sed ut ad rem redeam, me tibi non amicum modo verum €etiam amicissimum existimes velim. profecto omnibus meis €officiis efficiam ut ita esse vere possis iudicare. tu autem si id €agis ut minus mea causa, dum ego absim, debere videaris €quam ego tua laborarim, libero te ista cura: €@@@@'$PA/R' E)/MOIGE KAI\ A)/LLOI €@@@@$OI(/ KE/ ME TIMH/SOUSI, MA/LISTA DE\ MHTI/ETA *ZEU/S2.&' €si autem natura es $FILAI/TIOS&, illud non perficies, quo minus €tua causa velim; hoc adsequere ut, quam in partem tu €accipias, minus laborem. €@@Haec ad te scripsi liberius fretus conscientia offici mei €benevolentiaeque, quam a me certo iudicio susceptam, €quoad tu voles, conservabo.  Ÿóáÿèú¦ïìéî ãáóôòéó éî áçòï Íïðóõèåóôéáåÿïäá® ä® öééé Éä® Ïãô® µ±ÿ@@@@CICERO S. D. APPIO PULCHRO ‘Etsi, quantum ex tuis litteris intellegere potui, videbam te €hanc epistulam cum ad urbem esses esse lecturum refrigerato €iam levissimo sermone hominum provincialium, tamen, €cum tu tam multis verbis ad me de improborum oratione €scripsisses, faciendum mihi putavi ut tuis litteris brevi €responderem. @@Sed prima duo capita epistulae tuae tacita mihi quodam €modo relinquenda sunt. nihil enim habent quod definitum €sit aut certum, nisi me vultu et taciturnitate significasse tibi €non esse amicum, idque pro tribunali cum aliquid ageretur €et non nullis in conviviis intellegi potuisse. hoc totum nihil €esse possum intellegere, sed, cum sit nihil, ne quid dicatur €quidem intellego. illud quidem scio, meos multos et illustris €et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos cum tua €summa laude et cum magna [sollicitudine] significatione €nostrae familiaritatis ad te vere potuisse deferri. €@@Nam quod ad legatos attinet, quid a me fieri potuit aut €elegantius aut iustius quam ut sumptus egentissimarum €civitatum minuerem sine ulla imminutione dignitatis tuae, €praesertim ipsis civitatibus postulantibus? nam mihi totum €genus legationum tuo nomine proficiscentium notum non €erat. Apameae cum essem, multarum civitatum principes ad €me detulerunt sumptus decerni legatis nimis magnos, cum solvendo civitates non essent. hic ego multa simul cogitavi. @1 €primum te, hominem non solum sapientem verum etiam, ut €nunc loquimur, urbanum, non arbitrabar genere isto lega-€tionum delectari, idque me arbitror Synnadis pro tribunali €multis verbis disputavisse: primum Ap. Claudium senatui €populoque Romano non Midaensium testimonio (in ea €enim civitate mentio facta est) sed sua sponte esse laudatum; €deinde me i[s]ta vidisse accidere multis ut eorum causa €legationes Romam venirent, sed iis legationibus non memi-€nisse ullum tempus laudandi aut locum dari; studia mihi €eorum placere, quod in te bene merito grati essent, consilium €totum videri minime necessarium; si autem vellent declarare €in eo officium suum, laudaturum me si qui suo sumptu €functus esset officio, concessurum si legitimo, non permis-€surum si infinito. €@@Quid enim reprehendi potest? nisi quod addis visum esse €quibusdam edictum meum quasi consulto ad istas legationes €impediendas esse accommodatum. iam non tantum mihi €videntur iniuriam facere ii qui haec disputant quam si cuius aures ad hanc disputationem patent. Romae composui €edictum; nihil addidi nisi quod publicani me rogarunt, cum €Samum ad me venissent, ut de tuo edicto totidem verbis €transferrem in meum. diligentissime scriptum caput est quod €pertinet ad minuendos sumptus civitatum. quo in capite sunt €quaedam nova, salutaria civitatibus, quibus ego magno €opere delector; hoc vero ex quo suspicio nata est me exquisisse €aliquid in quo te offenderem tralaticium est. neque enim €eram tam desipiens ut privatae rei causa legari putarem qui €et tibi non privato et pro re non privata sua sed publica, non €in privato sed in publico orbis terrae consilio, id est in senatu, @1 €ut gratias agerent mittebantur; neque, cum edixi ne quis €iniussu meo proficisceretur, exclusi eos qui me in castra et qui €trans Taurum persequi non possent_nam id est maxime in €tuis litteris irridendum. quid enim erat quod me per-€sequerentur in castra Taurumve transirent, cum ego Laodicea €usque ad Iconium iter ita fecerim ut me omnium illarum dioe-€cesium quae cis Taurum sunt omniumque earum civitatum magistratus legationesque convenirent? nisi forte postea €coeperunt legare quam ego Taurum transgressus sum; quod €certe non ita est. cum enim Laodiceae, cum Apameae, cum €Synnadis, cum Philomelii, cum Iconii essem, quibus in €oppidis omnibus commoratus sum, omnes iam istius generis €legationes erant constitutae. atque hoc tamen te scire volo, €me de isto sumptu legationum aut minuendo aut remittendo €decrevisse nil nisi quod principes civitatum a me postulassent, €ne in venditionem tributorum et illam acerbissimam €exactionem, quam tu non ignoras, capitum atque ostiorum €inducerentur sumptus minime necessarii. ego autem, cum €hoc suscepissem non solum iustitia sed etiam misericordia €adductus ut levarem miseriis perditas civitates et perditas €maxime per magistratus suos, non potui in illo sumptu non €necessario neglegens esse. €@@Tu, [2si]2 istius modi sermones ad te delati de me sunt, non €debuisti credere; si autem hoc genere delectaris, ut quae tibi €in mentem veniant aliis attribuas, genus sermonis inducis in €amicitiam minime liberale. ego, si in provincia de tua fama €detrahere umquam cogitassem, non generum tuum * * * €libertum Brundisii neque ad praefectum fabrum Corcyrae €quem in locum me venire velles rettulissem. qua re potes €doctissimis hominibus auctoribus, quorum sunt de amicitia €gerenda praeclarissime scripti libri, genus hoc totum orationis @1 €tollere, 'disputabant, ego contra disserebam; dicebant, ego €negabam.' @@An mihi de te nihil esse dictum umquam putas? ne hoc €quidem, quod cum me Laodiceam venire voluisses, Taurum €ipse transisti? quod isdem diebus meus conventus erat €Apameae, Synnade, Philomelii, tuus Tarsi? non dicam plura, €ne in quo te obiurgem id ipsum videar imitari; illud dicam €ut sentio: si ista quae alios loqui dicis ipse sentis, tua summa €culpa est; sin autem alii tecum haec loquuntur, tua tamen, €quod audis, culpa non nulla est. mea ratio in tota amicitia €nostra constans et gravis reperietur. quod si qui me astuti-€orem fingit, quid potest esse callidius quam, cum te absentem €semper defenderim, cum praesertim mihi usu venturum non €arbitrarer ut ego quoque a te absens defendendus essem, €nunc committere ut tu iure optimo me absentem deserere €posses? @@Unum genus excipio sermonis in quo persaepe aliquid þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ³¨ˆ—‚èú¦ïìéî ãáóôòéó éî áçòï Íïðóõèåóôéáåÿïäá® ä® öééé Éä® Ïãô® µ±ÿdicitur quod te putem nolle dici, si aut legatorum tuorum €cuipiam aut praefectorum aut tribunorum militum male €dicitur; quod tamen ipsum non mehercule adhuc accidit me €audiente ut aut gravius diceretur aut in pluris quam mecum €Corcyrae Clodius est locutus, cum in eo genere maxime €quereretur te aliorum improbitate minus felicem fuisse. hos €ego sermones, quod et multi sunt et tuam existimationem, ut €ego sentio, non offendunt, lacessivi numquam, sed non valde €repressi. €@@Si quis est qui neminem bona fide in gratiam putet redire €posse, non nostram is perfidiam coarguit sed indicat suam, €simulque non de me is peius quam de te existimat; sin autem €quem mea instituta in provincia non delectant et quadam €dissimilitudine institutorum meorum ac tuorum laedi se €putat, cum uterque nostrum recte fecerit sed non idem @1 €uterque secutus sit, hunc ego amicum habere non curo. liberalitas tua ut hominis nobilissimi latius in provincia €patuit. nostra si angustior (etsi de tua prolixa beneficaque €natura limavit aliquid posterior annus propter quandam €tristitiam temporum), non debent mirari homines, cum et €natura semper ad largiendum ex alieno fuerim restrictior et €temporibus, quibus alii moventur, isdem ego movear, €@@@@'me[2d]2 esse acerbum sibi ut[2i]2 sim dulcis mihi.' @@De rebus urbanis quod me certiorem fecisti, cum per se €mihi gratum fuit, tum quod significasti tibi omnia mea €mandata curae fore. in quibus unum illud te praecipue rogo, €ut cures ne quid mihi ad hoc negoti aut oneris accedat aut €temporis, Hortensiumque, nostrum collegam et familiarem, €roges ut, si umquam mea causa quicquam aut sensit aut €fecit, de hac quoque sententia bima decedat, qua mihi nihil €potest esse inimicius. @@De nostris rebus quod scire vis, Tarso Non. Oct. Amanum €versus profecti sumus. haec scripsi postridie eius diei, cum €castra haberem in agro Mo[2p]2s[2u]2hestiae. si quid egero, €scribam ad te neque domum umquam ad me litteras mittam €quin adiungam eas quas tibi reddi velim. de Parthis quod €quaeris, fuisse nullos puto. Arabes qui fuerunt admixto €Parthico ornatu dicuntur omnes revertisse. hostem esse in €Syria negant ullum. €@@Tu velim ad me quam saepissime et de tuis rebus scribas €et de meis et de omni rei publicae statu. de quo sum sollicitus €eo magis quod ex tuis litteris cognovi Pompeium nostrum in €Hispaniam iturum. @1  Ÿóáÿèú§ïìÌáïäéãåáåÿïäðáõìï ðïóô ø Ëáì® Æåâò® µ°ÿ@@@@CICERO APPIO PULCHRO S. ‘Vix tandem legi litteras dignas Ap. Claudio, plenas humani-€tatis, offici, diligentiae. aspectus videlicet urbis tibi tuam €pristinam urbanitatem reddidit. nam quas ex itinere ante €quam ex Asia egressus es ad me litteras misisti, unas de legatis €a me prohibitis proficisci, alteras de Appi[2an]2orum aedifi-€catione impedita, legi perinvitus. itaque conscientia meae €constantis erga te voluntatis rescripsi tibi subiratus. iis vero €litteris lectis quas Philotimo, liberto meo, dedisti cognovi @1 €intellexique in provincia multos fuisse qui nos quo animo €inter nos sumus esse nollent, ad urbem vero ut accesseris, vel €potius ut primum tuos videris, cognosse te ex iis qua in te €absentem fide, qua in omnibus officiis tuendis erga te obser-€vantia et constantia fuissem. itaque quanti illud me aestimare €putas quod est in tuis litteris scriptum, si quid inciderit quod €ad meam dignitatem pertineat, etsi vix fieri possit, tamen te €parem mihi gratiam relaturum? tu vero facile facies; nihil €est enim quod studio et benevolentia, vel amore potius, €effici non possit. @@Ego, etsi et ipse ita iudicabam et fiebam crebro a meis per €litteras certior, tamen maximam laetitiam cepi ex tuis litteris €de spe minime dubia et plane explorata triumphi tui, neque €vero ob eam causam, quo ipse facilius consequerer (nam id €quidem $*)EPIKOU/REION& est), sed mehercule quod tua dignitas €atque amplitudo mihi est ipsa cara per se. qua re, quoniam €pluris tu habes quam ceteri quos scias in hanc provinciam €proficisci, quod te adeunt fere omnes, si quid velis, gratissi-€mum mihi feceris si ad me, simul atque adeptus eris quod et tu €confidis et ego opto, litteras miseris. longi subselli, ut noster €Pompeius appellat, iudicatio et mora si quem tibi item unum €alterumve diem abstulerit (quid enim potest amplius?), tua €tamen dignitas suum locum obtinebit. sed si me diligis, si a me €diligi vis, ad me litteras, ut quam primum laetitia adficiar, €mittito. @@Et velim, reliquum quod est promissi ac muneris tui, mihi €persolvas. cum ipsam cognitionem iuris auguri consequi €cupio tum mehercule tuis incredibiliter studiis erga me €muneribusque delector. quod autem a me tale quiddam €desideras, sane mihi considerandum est quonam te remunerer €potissimum genere. nam profecto non est meum, qui in €scribendo, ut soles admirari, tantum industriae ponam, €committere ut neglegens [2non]2 scribendo fuisse videar, @1 €praesertim cum id non modo neglegentis sed etiam ingrati €animi crimen futurum sit. @@Verum haec videbimus. illud quod polliceris velim pro tua €fide diligentiaque et pro nostra non instituta sed iam invete-€rata amicitia cures [2et]2 enitare, ut supplicatio nobis quam €honorificentissime quam primumque decernatur. omnino €serius misi litteras quam vellem (in quo cum difficultas €navigandi fuit odiosa tum [2in]2 ipsum discessum senatus €incidisse credo meas litteras), sed id feci adductus auctoritate €et consilio tuo, idque a me recte factum puto quod non statim €ut appellatus imperator sim sed aliis rebus additis aestivisque €confectis litteras miserim. haec igitur tibi erunt curae, quem €ad modum ostendis, meque totum et mea et meos com-€mendatos habebis.  Ÿóáÿèú¨ïäðáòôå ðòéïòå Áðò® µ°ÿ@@@@CICERO APPIO PULCHRO S. ‘Cum est ad nos adlatum de temeritate eorum qui tibi €negotium facesserent, etsi graviter primo nuntio commotus €sum, quod nihil tam praeter opinionem meam accidere €potuit, tamen, ut me collegi, cetera mi facillima videbantur, €quod et in te ipso maximam spem et in tuis magnam habebam, €multaque mihi veniebant in mentem quam ob rem istum €laborem tibi etiam honori putarem fore. illud plane moleste €tuli, quod certissimum et iustissimum triumphum hoc €invidorum consilio esse tibi ereptum videbam. quod tu si €tanti facies quanti ego semper iudicavi faciendum esse, €facies sapienter et ages victor ex inimicorum dolore tri-€umphum iustissimum. ego enim plane video fore nervis, @1 €opibus, sapientia tua, vehementer ut inimicos tuos paeniteat €intemperantiae suae. de me tibi si[2c]2 contestans omnis deos €promitto atque confirmo, me pro tua dignitate (malo enim €dicere quam pro salute) in hac provincia cui tu praefuisti €rogando deprecatoris, laborando propinqui, auctoritate cari €hominis, ut spero, apud civitates, gravitate imperatoris €suscepturum officia atque partis. omnia volo a me et postules €et [2ex]2spectes. vincam meis officiis cogitationes tuas. @@Q. Servilius perbrevis mihi a te litteras reddidit, quae €mihi tamen nimis longae visae sunt; iniuriam enim €mihi fieri putabam cum rogabar. nollem accidisset tempus €in quo perspicere posses quanti te, quanti Pompeium, quem €unum ex omnibus facio, ut debeo, plurimi, quanti Brutum €facerem; quamquam in consuetudine cottidiana perspexisses, €sicuti perspicies. sed quoniam accidit, si quid a me praeter-€missum erit, commissum facinus et admissum dedecus €confitebor. @@Pomptinus, qui a te tractatus est praestanti ac singulari €fide, cuius tui benefici sum ego testis, praestat tibi memoriam €benevolentiamque quam debet. qui cum maximis suis rebus €coactus a me invitissimo decessisset, tamen, ut vidit interesse €tua, conscendens iam navem Epheso Laodiceam revertit. €talia te cum studia videam habiturum esse innumerabilia, €plane dubitare non possum quin tibi amplitudo ista sollicitudo €futura sit. si vero efficis ut censores creentur et si ita gesseris €censuram ut et debes et potes, non tibi solum sed tuis €omnibus video in perpetuum summo te praesidio futurum. €illud pugna et enitere, ne quid nobis temporis prorogetur, €ut, cum hic tibi satis fecerimus, istic quoque nostram in te €benevolentiam navare possimus. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ³¨Š”èú¨ïìÌáïäéãåáåÿïäðáòôå ðòéïòå Áðò® µ°ÿ@@Quae de hominum atque ordinum omnium erga te studiis €scribis ad me minime mihi miranda et maxime iucunda @1 €acciderunt, eademque ad me perscripta sunt a familiaribus €meis. itaque capio magnam voluptatem, cum tibi, cuius €mihi amicitia non solum [etiam] ampla sed etiam iucunda €est, ea tribui quae debeantur, tum vero remanere etiam €nunc in civitate nostra studia prope omnium consensu erga €fortis et industrios viros, quae mihi ipsi una semper tributa €merces est laborum et vigiliarum mearum. @@Illud vero mihi permirum accidit, tantam temeritatem €fuisse in eo adulescente, cuius ego salutem duobus capitis €iudiciis summa contentione defendi, ut tuis inimicitiis €suscipiendis oblivisceretur [pro] omnium fortunarum ac €rationum suarum, praesertim cum tu omnibus vel ornamentis €vel praesidiis redundares, [2ipsi,]2 ut levissime dicam, multa €deessent. cuius sermo stultus et puerilis erat iam ante ad me €a M. Caelio, familiari nostro, perscriptus; de quo item €sermone multa scripta sunt abs te. ego autem citius cum eo €qui tuas inimicitias suscepisset veterem coniunctionem €diremissem quam novam conciliassem; neque enim de meo €erga te studio dubitare debes neque id est obscurum cuiquam €in provincia nec Romae fuit. @@Sed tamen significatur in tuis litteris suspicio quaedam et €dubitatio tua, de qua alienum tempus est mihi tecum €expostulandi, purgandi autem mei necessarium. ubi enim €ego cuiquam legationi fui impedimento quo minus Romam €ad laudem tuam mitteretur? aut in quo potui, si te palam €odissem, minus quod tibi obesset facere, si clam, magis €aperte inimicus esse? quod si essem ea perfidia qua sunt ii qui €in nos haec conferunt, tamen ea stultitia certe non fuissem €ut aut in obscuro odio apertas inimicitias aut in quo tibi €nihil nocerem summam ostenderem voluntatem nocendi. ad @1 €me adire quosdam memini, nimirum ex Epicteto, qui dicerent €nimis magnos sumptus legatis decerni. quibus ego non tam €imperavi quam censui sumptus legatis quam maxime ad €legem Corneliam decernendos; atque in eo ipso me non €perseverasse testes sunt rationes civitatum, in quibus €quantum quaeque voluit legatis tuis datum induxit. @@Te autem quibus mendaciis homines levissimi onerarunt! €non modo sublatos sumptus sed etiam a procuratoribus €eorum qui iam profecti essent repetitos et ablatos eamque €causam multis omnino non eundi fuisse. quererer tecum €atque expostularem ni, ut supra scripsi, purgare me tibi hoc €tuo tempore quam accusare te mallem idque putarem esse €rectius. itaque nihil de te, quod credideris, de me, quam ob €rem non debueris credere, pauca dicam. nam si me virum €bonum, si dignum iis studiis eaque doctrina cui me a pueritia €dedi, si satis magni animi, non minimi consili, in maximis €rebus perspectum habes, nihil in me non modo perfidiosum €et insidiosum et fallax in amicitia sed ne humile quidem aut ieiunum debes agnoscere. sin autem me astutum et occultum €libet fingere, quid est quod minus cadere in eius modi €naturam possit quam aut florentissimi hominis aspernari €benevolentiam aut eius existimationem oppugnare in €provincia cuius laudem domi defenderis aut in ea re animum €ostendere inimicum in qua nihil obsis aut id eligere ad €perfidiam quod ad indicandum odium apertissimum sit, ad €nocendum levissimum? quid erat autem cur ego in te tam €implacabilis essem, cum te ex fratre meo ne tunc quidem cum €tibi prope necesse esset eas agere partis inimicum mihi fuisse €cognossem? cum vero reditum nostrum in gratiam uterque €expetisset, quid in consulatu tuo frustra mecum egisti quod €me aut facere aut sentire voluisses? quid mihi mandasti, cum €te Puteolos prosequerer, in quo non exspectationem tuam €diligentia mea vicerim? @1 @@Quod si id est maxime astuti, omnia ad suam utilitatem €referre, quid mihi tandem erat utilius, quid commodis meis €aptius, quam hominis nobilissimi atque honoratissimi €coniunctio, cuius opes, ingenium, liberi, adfines, propinqui €mihi magno vel ornamento vel praesidio esse possent? quae €tamen ego omnia in expetenda amicitia tua non astutia €quadam sed aliqua potius sapientia secutus sum. quid? illa €vincula, quibus quidem libentissime astringor, quanta sunt, €studiorum similitudo, suavitas consuetudinis, delectatio €vitae atque victus, sermonis societas, litterae interiores! atque €haec domestica; quid illa tandem popularia, reditus illustris €in gratiam, in quo ne per imprudentiam quidem errari €potest sine suspicione perfidiae, amplissimi sacerdoti col-€legium, in quo non modo amicitiam violari apud maiores €nostros fas non erat sed ne cooptari quidem sacerdotem €licebat qui cuiquam ex collegio esset inimicus? @@Quae ut omittam tam multa atque tanta, quis umquam €tanti quemquam fecit aut facere potuit aut debuit quanti ego €Cn. Pompeium, socerum tuae filiae? etenim, si merita valent, €patriam, liberos, salutem, dignitatem, memet ipsum mihi €per illum restitutum puto; si consuetudinis iucunditas, quae €fuit umquam amicitia consularium in nostra civitate €coniunctior? si illa amoris atque offici signa, quid mihi ille €non commisit, quid non mecum communicavit, quid de se €in senatu, cum ipse abesset, per quemquam agi maluit, €quibus ille me rebus non ornat[issim]um voluit amplissime? €qua denique ille facilitate, qua humanitate tulit contentionem €meam pro Milone adversantem interdum actionibus suis! €quo studio providit ne quae me illius temporis invidia €attingeret, cum me consilio, cum auctoritate, cum armis €denique texit suis! quibus quidem temporibus haec in eo @1 €gravitas, haec animi altitudo fuit non modo ut Phrygi alicui €aut Lycaoni, quod tu in legatis fecisti, sed ne summorum €quidem hominum malevolis de me sermonibus crederet. €huius igitur filius cum sit gener tuus cumque praeter hanc €coniunctionem adfinitatis quam sis Cn. Pompeio carus €quamque iucundus intellegam, quo tandem animo in te esse €debeo? cum praesertim eas ad me is litteras miserit quibus, €etiam si tibi, cui sum amicissimus, hostis essem, placarer €tamen totumque me ad eius viri ita de me meriti voluntatem €nutumque converterem. @@Sed haec hactenus; pluribus enim etiam fortasse verbis €quam necesse fuit scripta sunt. nunc ea quae a me profecta €quaeque instituta sunt cognosce. * * * €@@Atque haec agimus et agemus magis pro dignitate quam €pro periculo tuo. te enim, ut spero, propediem censorem €audiemus, cuius magistratus officia, quae sunt maximi animi €summique consili, tibi diligentius et accuratius quam haec €quae nos de te agimus cogitanda esse censeo.  Ÿóáÿèú©ïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõíÿïäöé Ëáì® Ñõéîô® µ°¨¿©ÿ@@@@CICERO APPIO PULCHRO, UT SPERO, CENSORI S. D. ‘Cum essem in castris ad fluvium Pyramum, redditae mihi €sunt uno tempore a te epistulae duae, quas ad me Q. Servilius €Tarso miserat. earum in altera dies erat adscripta Non. Apr., €in altera, quae mihi recentior videbatur, dies non erat. €respondebo igitur superiori prius, in qua scribis ad me de €absolutione maiestatis. de qua etsi permulto a[2n]2te certior €factus eram litteris, nuntiis, fama denique ipsa (nihil enim €fuit clarius, non quo quisquam aliter putasset, sed nihil de @1 €insignibus ad laudem viris obscure nuntiari solet), tamen €eadem illa laetiora fecerunt mihi tuae litterae, non solum €quia planius loquebantur et uberius quam vulgi sermo sed €etiam quia magis videbar tibi gratulari cum de te ex te ipso audiebam. complexus igitur sum cogitatione te absentem, €epistulam vero osculatus etiam ipse mihi gratulatus sum. €quae enim [2a]2 cuncto populo, a senatu, a iudicibus ingenio, €industriae, virtuti tribuuntur, quia mihi ipse adsentor €fortasse cum ea esse in me fingo, mihi quoque ipsi tribui puto. €@@Nec tam gloriosum exitum tui iudici exstitisse sed tam €pravam inimicorum tuorum mentem fuisse mirabar. 'de €ambitu vero quid interest' inquies 'an de maiestate?' ad €rem, nihil; alterum enim non attigisti, alteram auxisti. €verum tamen est maiestas, etsi Sulla voluit ne in quemvis €impune declamari liceret, [2ambigua]2; ambitus vero ita €apertam vim habet ut aut accusetur improbe aut defendatur. €quid enim? facta necne facta largitio ignorari potest? þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ³¨‹’ˆŽèú©ïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõíÿïäöé Ëáì® Ñõéîô® µ°¨¿©ÿtuorum autem honorum cursus cui suspectus umquam fuit? €me miserum, qui non adfuerim! quos ego risus excitassem! @@Sed de maiestatis iudicio duo mihi illa ex tuis litteris €iucundissima fuerunt: unum, quod te ab ipsa re publica €defensum scribis, quae quidem etiam in summa bonorum €et fortium civium copia tueri talis viros deberet, nunc vero €eo magis quod tanta penuria est in omni vel honoris vel €aetatis gradu ut iam orba civitas talis tutores complecti €debeat; alterum, quod Pompei et Bruti fidem benevolenti-€amque mirifice laudas. laetor virtute et officio cum tuorum €necessariorum, meorum amicissimorum, tum alterius €omnium saeculorum et gentium principis, alterius iam €pridem iuventutis, celeriter, ut spero, civitatis. de mercen- @1 €nariis testibus a suis civitatibus notandis, nisi iam factum €aliquid est per Flaccum, fiet a me cum per Asiam decedam. @@Nunc ad alteram epistulam venio. quod ad me quasi €formam communium temporum et totius rei publicae €misisti expressam, prudentia litterarum tuarum valde mihi €est grata; video enim et pericula leviora quam timebam et €maiora praesidia, si quidem, ut scribis, omnes vires civitatis €se ad Pompei ductum applicaverunt, tuumque simul €promptum animum et alacrem perspexi ad defendendam €rem publicam mirificamque cepi voluptatem ex hac tua €diligentia, quod in summis tuis occupationibus mihi tamen €rei publicae statum per te notum esse voluisti. nam auguralis €libros ad commune utriusque nostrum otium serva. ego enim €a te cum tua promissa per litteras flagitabam, ad urbem te €otiosissimum esse arbitrabar. nunc tamen, ut ipse polliceris, €pro auguralibus libris orationes tuas confectas omnis €exspectabo. @@D. Tullius, cui mandata ad me dedisti, non convenerat me, €nec erat iam quisquam mecum tuorum praeter omnis meos, €qui sunt omnes tui. stomachosiores meas litteras quas dicas €esse non intellego. bis ad te scripsi me purgans diligenter, te €leviter accusans in eo quod de me cito credidisses. quod €genus querelae mihi quidem videbatur esse amici; sin tibi €displicet, non utar eo posthac. sed si, ut scribis, eae litterae €non fuerunt disertae, scito meas non fuisse. ut enim €Aristarchus Homeri versum negat quem non probat, sic tu €(libet enim mihi iocari), quod disertum non erit, ne putaris €meum. €@@Vale, et in censura, si iam es censor, ut spero, de proavo €multum cogitato tuo. @1  ŸóáÿèúªïìÓéäáåÿïäééé áõô ðòéä® Îïî® Óåøô® µ°ÿ@@@@CICERO APPIO PULCHRO S. ‘Gratulabor tibi prius (ita enim rerum ordo postulat), deinde €ad me convertar. €@@Ego vero vehementer gratulor de iudicio ambitus, neque €id quod nemini dubium fuit, absolutum esse te, sed illud €quod, quo melior civis, quo vir clarior, quo fortior amicus es €quoque plura virtutis industriae ornamenta in te sunt, eo €mirandum est magis nullam ne in tabellae quidem latebra €fuisse absconditam malevolentiam quae te impugnare €auderet. non horum temporum, non horum hominum atque €morum negotium. nihil iam sum pridem admiratus magis. @@De me autem, suscipe paulisper meas partis et eum te esse €finge qui sum ego: si facile inveneris quid dicas, noli €ignoscere haesitationi meae. ego vero velim mihi Tulliaeque €meae, sicut tu amicissime et suavissime optas, prospere €evenire ea quae me insciente facta sunt a meis. sed ita €cecidisse ut agerentur eo tempore, spero omnino cum aliqua €felicitate et opto_verum tamen plus me in hac spe tua €sapientia et humanitas consolatur quam opportunitas €temporis. itaque quem ad modum expediam exitum huius €institutae orationis non reperio. neque enim tristius dicere €quicquam debeo ea de re quam tu ipse om[2i]2nibus optimis €prosequeris neque non me tamen mordet aliquid. in quo €unum non vereor, ne tu parum perspicias ea quae gesta sint €ab aliis esse gesta; quibus ego ita mandaram ut, cum tam €longe afuturus essem, ad me ne referrent, agerent quod probassent. in hoc autem mihi illud occurrit: 'quid tu igitur €si adfuisses?' rem probassem, de tempore nihil te invito, €nihil sine consilio egissem tuo. @1 €@@Vides sudare me iam dudum laborantem quo modo [2et]2 €ea tuear quae mihi tuenda sunt et te non offendam. leva me €igitur hoc onere; numquam enim mihi videor tractasse €causam difficiliorem. sic habeto tamen: nisi iam tunc omnia €negotia cum summa tua dignitate diligentissime confecissem, €tametsi nihil videbatur ad meum erga te pristinum studium €addi posse, tamen hac mihi adfinitate nuntiata non maiore €equidem studio sed acrius, apertius, significantius dignitatem tuam defendissem. decedenti mihi et iam imperio annuo €terminato a. d. III Non. Sext., cum ad Sidam navi accederem €et mecum Q. Servilius esset, litterae a meis sunt redditae. €dixi statim Servilio (etenim videbatur esse commotus) ut €omnia a me maiora exspectaret. quid multa? benevolentior €tibi quam fui nilo sum factus, diligentior ad declarandam €benevolentiam multo. nam ut vetus nostra simultas antea €stimulabat me ut caverem ne cui suspicionem ficte recon-€ciliatae gratiae darem, sic adfinitas nova curam mihi adfert €cavendi ne quid de summo meo erga te amore detractum €esse videatur.  Ÿóáÿèú«ïìÒèïä騿©ÿïäÓåøô® µ°ÿ@@@@CICERO APPIO PULCHRO S. ‘Quasi divinarem tali in officio fore mihi aliquando expeten-€dum studium tuum, sic, cum de tuis rebus gestis agebatur, €inserviebam honori tuo. dicam tamen vere, plus quam €acceperas reddidisti. quis enim ad me non perscripsit te €non solum auctoritate, oratione, sententia tua, quibus ego €a tali viro contentus eram, sed etiam opera, consilio, domum €veniendo, conveniendis meis nullum onus offici cuiquam @1 €reliquum fecisse? haec mihi ampliora multo sunt quam illa €ipsa propter quae haec laborantur. insignia enim virtutis €multi etiam sine virtute adsecuti sunt, talium virorum tanta €studia adsequi sola virtus potest. @@Itaque mihi propono fructum amicitiae nostrae ipsam €amicitiam, qua nihil est uberius, praesertim in iis studiis qui-€bus uterque nostrum devinctus est. nam tibi me profiteor et €in re publica socium, de qua idem sentimus, et in cottidiana €vita coniunctum, quam his artibus studiisque colimus. vellem €ita fortuna tulisset ut, quanti ego omnis tuos facio, [2ta]2nti €tu meos facere posses; quod tamen ipsum nescio qua permotus €animi divinatione non [2de]2spero. sed hoc nihil ad te; €nostrum est onus. illud velim sic habeas, quod intelleges, hac €re novata additum potius aliquid ad meum erga te studium, €quo nihil videbatur addi posse, quam quicquam esse €detractum. €@@Cum haec scribebam, censorem iam te esse sperabam. eo €brevior est epistula et ut adversus magistrum morum €modestior. °Ÿóáÿèú¬ïìéî Ãõíáîïÿïäã® ø Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@M. CICERO S. D. SER. SULPICIO ‘C. Trebatius, familiaris meus, ad me scripsit te ex se quaesisse €quibus in locis essem, molesteque te ferre quod me propter €valetudinem tuam, cum ad urbem accessissem, non vidisses, €et hoc tempore velle te mecum, si propius accessissem, de €officio utriusque nostrum communicare. €@@Utinam, Servi, salvis rebus (sic enim est dicendum) €colloqui potuissemus inter nos! profecto aliquid opis occidenti €rei publicae tulissemus. cognoram enim iam absens te haec €mala multo ante providentem defensorem pacis et in consulatu €tuo et post consulatum fuisse. ego autem, cum consilium tuum €probarem et idem ipse sentirem, nihil proficiebam. sero enim €veneram, solus eram, rudis esse videbar in causa, incideram €in hominum pugnandi cupidorum insanias. nunc, quoniam €nihil iam videmur opitulari posse rei publicae, si quid est in €quo nobismet ipsis consulere possimus, non ut aliquid ex €pristino statu nostro retineamus sed ut quam honestissime €lugeamus, nemo est omnium quicum potius mihi quam @1 €tecum communicandum putem. nec enim clarissimorum €virorum, quorum similes esse debemus, exempla neque €doctissimorum, quos semper coluisti, praecepta te fugiunt. €atque ipse antea ad te scripsissem te frustra in senatum, sive €potius in conventum senatorum, esse venturum, ni veritus €essem ne eius animum offenderem qui a me ut te imitarer €petebat. cui quidem ego, cum me rogaret ut adessem in €senatu, eadem omnia quae a te de pace et de Hispaniis dicta þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ´ˆšèú¬ïìéî Ãõíáîïÿïäã® ø Ëáì® Íáé® ´¹ÿsunt ostendi me esse dicturum. @@Res vides quo modo se habeat: orbem terrarum imperiis €distributis ardere bello, urbem sine legibus, sine iudiciis, sine €iure, sine fide relictam direptioni et incendiis. itaque mihi €venire in mentem nihil potest non modo quod sperem sed €vix iam quod audeam optare. sin autem tibi, homini €prudentissimo, videtur utile esse nos colloqui, quamquam €longius etiam cogitabam ab urbe discedere, cuius iam etiam €nomen invitus audio, tamen propius accedam; Trebatioque €mandavi ut, si quid tu eum velles ad me mittere, ne recusaret, €idque ut facias velim, aut, si quem tuorum fidelium voles, ad €me mittas, ne aut tibi exire ex urbe necesse sit aut mihi €accedere. ego tantum tibi tribuo quantum mihi fortasse €adrogo, ut exploratum habeam quicquid nos communi €sententia statuerimus id omnis homines probaturos. €@@Vale.  Ÿóáÿèú­ïäééé öåì ðòéä® Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@M. CICERO S. D. SER. SULPICIO ‘A. d. III Kal. Mai., cum essem in Cumano, accepi tuas €litteras; quibus lectis cognovi non satis prudenter fecisse €Philotimum, qui, cum abs te mandata haberet, ut scribis, de @1 €omnibus rebus, ipse ad me non venisset, litteras tuas misisset, €quas intellexi breviores fuisse quod eum perlaturum putasses. €sed tamen, postquam tuas litteras legi, Postumia tua me €convenit et Servius noster. his placuit ut tu in Cumanum €venires, quod etiam mecum ut ad te scriberem egerunt. @@Quod meum consilium exquiris, id est tale ut capere €facilius ipse possim quam alteri dare. quid enim est quod €audeam suadere tibi, homini summa auctoritate summaque €prudentia? si quid rectissimum sit quaerimus, perspicuum €est; si quid maxime expediat, obscurum. sin ii sumus qui €profecto esse debemus, ut nihil arbitremur expedire nisi €quod rectum honestumque sit, non potest esse dubium quid €faciendum nobis sit. @@Quod existimas meam causam coniunctam esse cum tua, €certe similis in utroque nostrum, cum optime sentiremus, €error fuit. nam omnia utriusque consilia ad concordiam €spectaverunt; qua cum ipsi Caesari nihil esset utilius, €gratiam quoque nos inire ab eo defendenda pace arbi-€trabamur. quantum nos fefellerit et quem in locum res €deducta sit vides. neque solum ea perspicis quae geruntur €quaeque iam gesta sunt sed etiam qui cursus rerum, qui €exitus futurus sit. ergo aut probare oportet ea quae fiunt aut €interesse etiam si non probes; quorum altera mihi turpis, altera etiam periculosa ratio videtur. restat ut discedendum €putem; in quo reliqua videtur esse deliberatio, quod con-€silium in discessu, quae loca sequamur. omnino cum miserior €res numquam accidit tum ne deliberatio quidem difficilior. €nihil enim constitui potest quod non incurrat in magnam €aliquam difficultatem. €@@Tu, si videbitur, ita censeo facias ut, si habes iam statutum €quid tibi agendum putes, in quo non sit coniunctum con-€silium tuum cum meo, supersedeas hoc labore itineris. sin @1 €autem est quod mecum communicare velis, ego te exspectabo. €tu, quod tuo commodo fiat, quam primum velim venias, €sicut intellexi et Servio et Postumiae placere. €@@Vale.  Ÿóáÿèú®ïìÒïíá娿©ÿïäðáòôå ðò® Óåðô® öåì áîôåá ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. SER. SULPICIO ‘Vehementer te esse sollicitum et in communibus miseriis €praecipuo quodam dolore angi multi ad nos cottidie deferunt. €quod quamquam minime miror et meum quodam modo €agnosco, doleo tamen te sapientia praeditum prope singulari €non tuis bonis delectari potius quam alienis malis laborare. €me quidem, etsi nemini concedo qui maiorem ex pernicie et €peste rei publicae molestiam traxerit, tamen multa iam @1 €consolantur maximeque conscientia consiliorum meorum. €multo enim ante tamquam ex aliqua specula prospexi €tempestatem futuram, neque id solum mea sponte sed multo €etiam magis monente et denuntiante te. etsi enim afui €magnam partem consulatus tui, tamen et absens cogno-€scebam quae esset tua in hoc pestifero bello cavendo et €praedicendo sententia et ipse adfui primis temporibus tui €consulatus, cum accuratissime monuisti senatum collectis €omnibus bellis civilibus ut et illa timerent quae meminissent €et scirent, cum superiores nullo tali exemplo antea in re €publica cognito tam crudeles fuissent, quicumque postea rem €publicam oppressisset armis multo intolerabiliorem futurum. €nam quod exemplo fit id etiam iure fieri putant, sed aliquid atque adeo multa addunt et adferunt de suo. qua re memi-€nisse debes eos qui auctoritatem et consilium tuum non sint €secuti sua stultitia occidisse, cum tua prudentia salvi esse €potuissent. €@@Dices 'quid me ista res consolatur in tantis tenebris et €quasi parietinis rei publicae?' est omnino vix consolabilis €dolor. tanta est omnium rerum amissio et desperatio recipe-€randi. sed tamen et Caesar ipse ita de te iudicat et omnes cives €sic existimant, quasi lumen aliquod exstinctis ceteris elucere €sanctitatem et prudentiam et dignitatem tuam. haec tibi ad €levandas molestias magna esse debent. quod autem a tuis €abes, id eo levius ferendum est quod eodem tempore a multis €et magnis molestiis abes. quas ad te omnis perscriberem nisi €vererer ne ea cognosceres absens quae quia non vides mihi €videris melior[2e]2 esse condicione quam nos qui videmus. @@Hactenus existimo nostram consolationem recte adhibitam €esse quoad certior ab homine amicissimo fieres iis de rebus €quibus levari possent molestiae tuae. reliqua sunt in te ipso €neque mihi ignota nec minima solacia, aut, [2ut]2 quidem ego @1 €sentio, multo maxima. quae ego experiens cottidie sic probo €ut ea mihi salutem adferre videantur. te autem ab initio €aetatis memoria teneo summe omnium doctrinarum studio-€sum fuisse omniaque quae a sapientissimis ad bene vivendum €tradita essent summo studio curaque didicisse. quae quidem €vel optimis rebus et usui et delectationi esse possent; his vero €temporibus habemus aliud nihil in quo acquiescamus. nihil €faciam insolenter neque te tali vel scientia vel natura praedi-€tum hortabor ut ad eas te referas artis quibus a primis temporibus aetatis studium tuum dedisti. tantum dicam, €quod te spero approbaturum, me, postea quam illi arti cui €studueram nihil esse loci neque in curia neque in foro €viderem, omnem meam curam atque operam ad philoso-€phiam contulisse. tuae scientiae excellenti ac singulari non €multo plus quam nostrae relictum est loci. qua re non equidem €te moneo, sed mihi ita persuasi, te quoque in isdem versari €rebus, quae etiam si minus prodessent, animum tamen €a sollicitudine abducerent. €@@Servius quidem tuus in omnibus ingenuis artibus in €primisque in hac in qua ego me scripsi acquiescere ita €versatur ut excellat. a me vero sic diligitur ut tibi uni €concedam, praeterea nemini, mihique ab eo gratia refertur. €in quo ille existimat, quod facile appareat, cum me colat et €observet, tibi quoque in eo se facere gratissimum.  Ÿóáÿèú¯ïìÒïíáåÿïäåø® Óåðô® áõô éî® Ïãô® ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. SER. SULPICIO ‘Accipio excusationem tuam qua usus es cur saepius ad me €litteras uno exemplo dedisses, sed accipio ex ea parte €quatenus aut neglegentia aut improbitate eorum qui €epistulas accipiant fieri scribis ne ad nos perferantur; illam @1 €partem excusationis qua te scribis orationis paupertate (sic €enim appellas) isdem verbis epistulas saepius mittere nec €nosco nec probo. et ego ipse, quem tu per iocum (sic enim €accipio) divitias orationis habere dicis, me non esse verborum €admodum inopem agnosco ($EI)RWNEU/ESQAI& enim non necesse €est), sed tamen idem (nec hoc $EI)RWNEUO/MENOS&) facile cedo €tuorum scriptorum subtilitati et elegantiae. @@Consilium tuum quo te usum scribis hoc Achaicum €negotium non recusavisse, cum semper probavissem, tum €multo magis probavi lectis tuis proximis litteris. omnes enim €causae quas commemoras iustissimae sunt tuaque et auctori-€tate et prudentia dignissimae. quod aliter cecidisse rem €existimas atque opinatus sis, id tibi nullo modo adsentior. €sed quia tanta perturbatio et confusio est rerum, ita perculsa €et prostrata foedissimo bello iacent omnia ut is cuique locus €ubi ipse sit et sibi quisque miserrimus esse videatur, propterea þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ´¤’ˆŠèú¯ïìÒïíáåÿïäåø® Óåðô® áõô éî® Ïãô® ´¶ÿet tui consili paenitet te et nos qui domi sumus tibi beati €videmur, at contra nobis non tu quidem vacuus molestiis, €sed prae nobis beatus. atque hoc ipso melior est tua quam €nostra condicio quod tu quid doleat scribere audes, nos ne id €quidem tuto possumus; nec id victoris vitio, quo nihil €moderatius, sed ipsius victoriae, quae civilibus bellis semper €est insolens. @@Uno te vicimus quod de Marcelli, collegae tui, salute €paulo ante quam tu cognovimus, etiam hercule quod quem €ad modum ea res ageretur vidimus. nam sic fac existimes, €post has miserias, id est postquam armis disceptari coeptum €sit de iure publico, nihil esse actum aliud cum dignitate. nam €et ipse Caesar, accusata acerbitate Marcelli (sic enim €appellabat) laudataque honorificentissime et aequitate tua €et prudentia, repente praeter spem dixit se senatui roganti @1 €de Marcello ne omnis quidem causa negaturum. fecerat €autem hoc senatus, ut, cum a L. Pisone mentio esset facta de €Marcello et C. Marcellus se ad Caesaris pedes abiecisset, €cunctus consurgeret et ad Caesarem supplex accederet. noli €quaerere: ita mihi pulcher hic dies visus est ut speciem €aliquam viderer videre quasi reviviscentis rei publicae. @@Itaque, cum omnes ante me rogati gratias Caesari €egissent praeter Volcacium (is enim, si eo loco esset, negavit €se facturum fuisse), ego rogatus mutavi meum consilium; €nam statueram, non mehercule inertia sed desiderio pristinae €dignitatis, in perpetuum tacere. fregit hoc meum consilium €et Caesaris magnitudo animi et senatus officium; itaque €pluribus verbis egi Caesari gratias, meque metuo ne etiam €in ceteris rebus honesto otio privarim, quod erat unum €solacium in malis. sed tamen, quoniam effugi eius offensio-€nem, qui fortasse arbitraretur me hanc rem publicam non €putare si perpetuo tacerem, modice hoc faciam aut etiam €intra modum, ut et illius voluntati et meis studiis serviam. €nam etsi a prima aetate me omnis ars et doctrina liberalis et €maxime philosophia delectavit, tamen hoc studium cottidie €ingravescit, credo, et aetatis maturitate ad prudentiam et iis €temporum vitiis ut nulla res alia levare animum molestiis possit. a quo studio te abduci negotiis intellego ex tuis litteris, €sed tamen aliquid iam noctes te adiuvabunt. €@@Servius tuus, vel potius noster, summa me observantia €colit; cuius ego cum omni probitate summaque virtute tum €studiis doctrinaque delector. is mecum saepe de tua mansione €aut decessione communicat. adhuc in hac sum sententia, €nihil ut faciamus nisi quod maxime Caesar velle videatur. €res sunt eius modi ut, si Romae sis, nihil praeter tuos @1 €delectare possit. de reliquis nihil melius ipso est; ceteri et €cetera eius modi ut, si alterum utrum necesse sit, audire €ea malis quam videre. hoc nostrum consilium nobis minime €iucundum est, qui te videre cupimus; sed consulimus tibi. €@@Vale.  Ÿóáÿèú°ïìÁôèåîéóÿïäã® íåä® Íáòô® ´µÿ@@@@SERVIUS CICERONI S. ‘Postea quam mihi renuntiatum est de obitu Tulliae, filiae €tuae, sane quam pro eo ac debui graviter molesteque tuli €communemque eam calamitatem existimavi, qui, si istic €adfuissem, neque tibi defuissem coramque meum dolorem €tibi declarassem; etsi genus hoc consolationis mi[2se]2rum €atque acerbum est propterea quia per quos ea confieri debet, €propinquos ac familiaris, ii ipsi pari molestia adficiuntur €neque sine lacrimis multis id conari possunt, uti magis ipsi €videantur aliorum consolatione indigere quam aliis posse €suum officium praestare. tamen, quae in praesentia in €mentem mihi venerunt, decrevi brevi ad te perscribere, non €quo ea te fugere existimem sed quod forsitan dolore impeditus €minus ea perspicias. @@Quid est quod tanto opere te commoveat tuus dolor €intestinus? cogita quem ad modum adhuc fortuna nobiscum €egerit; ea nobis erepta esse quae hominibus non minus quam €liberi cara esse debent, patriam, honestatem, dignitatem, @1 €honores omnis. hoc uno incommodo addito quid ad dolorem €adiungi potuit? aut qui non in illis rebus exercitatus animus €callere iam debet atque omnia minoris existimare? @@At illius vicem, credo, doles. quotiens in eam cogitationem €necesse est et tu veneris et nos saepe incidimus, hisce €temporibus non pessime cum iis esse actum quibus sine €dolore licitum est mortem cum vita commutare! quid autem €fuit quod illam hoc tempore ad vivendum magno opere €invitare posset? quae res, quae spes, quod animi solacium? €ut cum aliquo adulescente primario coniuncta aetatem €gereret? licitum est tibi, credo, pro tua dignitate ex hac €iuventute generum deligere cuius fidei liberos tuos te tuto €committere putares. an ut ea liberos ex sese pareret quos €cum florentis videret laetaretur, qui rem a parente traditam €per se tenere possent, honores ordinatim petituri essent, in €re publica, in amicorum negotiis libertate sua [2us]2uri? quid €horum fuit quod non prius quam datum est ademptum sit? €at vero malum est liberos amittere. malum, nisi hoc peius €est, haec sufferre et perpeti. @@Quae res mihi non mediocrem consolationem attulit volo €tibi commemorare, si forte eadem res tibi dolorem minuere €possit. ex Asia rediens cum ab Aegina Megaram versus €navigarem, coepi regiones circumcirca prospicere. post me €erat Aegina, ante me Megara, dextra Piraeus, sinistra €Corinthus, quae oppida quodam tempore florentissima €fuerunt, nunc prostrata et diruta ante oculos iacent. coepi €egomet mecum sic cogitare: 'hem! nos homunculi indigna-€mur si quis nostrum interiit aut occisus est, quorum vita €brevior esse debet, cum uno loco tot oppidum cadavera €proiecta iacent? visne tu te, Servi, cohibere et meminisse €hominem te esse natum?' crede mihi, cogitatione ea non @1 €mediocriter sum confirmatus. hoc idem, si tibi videtur, fac €ante oculos tibi proponas. modo uno tempore tot viri €clarissimi interierunt, de imperio populi Romani tanta €deminutio facta est, omnes provinciae conquassatae sunt: in €unius mulierculae animula si iactura facta est, tanto opere €commoveris? quae si hoc tempore non diem suum obisset, €paucis post annis tamen ei moriendum fuit, quoniam homo nata fuerat. etiam tu ab hisce rebus animum ac cogitationem €tuam avoca atque ea potius reminiscere quae digna tua €persona sunt: illam, quam diu ei opus fuerit, vixisse, una €cum re publica fuisse, te, patrem suum, praetorem, con-€sulem, augurem vidisse, adulescentibus primariis nuptam €fuisse, omnibus bonis prope perfunctam esse, cum res €publica occideret, vita excessisse. quid est quod tu aut illa €cum fortuna hoc nomine queri possitis? €@@Denique noli te oblivisci Ciceronem esse et eum qui aliis €consueris praecipere et dare consilium, neque imitare malos €medicos, qui in alienis morbis profitentur tenere se medicinae €scientiam, ipsi se curare non possunt, sed potius quae aliis €tute praecipere soles ea tute tibi subiace atque apud animum propone. nullus dolor est quem non longinquitas temporis €minuat ac molliat. hoc te exspectare tempus tibi turpe est ac €non ei rei sapientia tua te occurrere. quod si qui etiam €inferis sensus est, qui illius in te amor fuit pietasque in omnis €suos, hoc certe illa te facere non vult. da hoc illi mortuae, da €ceteris amicis ac familiaribus, qui tuo dolore maerent, da €patriae, ut, si qua in re opus sit, opera et consilio tuo uti €possit. denique, quoniam in eam fortunam devenimus ut €etiam huic rei nobis serviendum sit, noli committere ut €quisquam te putet non tam filiam quam rei publicae €tempora et aliorum victoriam lugere. @1 €@@Plura me ad te de hac re scribere pudet, ne videar pru-€dentiae tuae diffidere. qua re, si hoc unum proposuero, €finem faciam scribendi: vidimus aliquotiens secundam €pulcherrime te ferre fortunam magnamque ex ea re te €laudem apisci; fac aliquando intellegamus adversam quoque €te aeque ferre posse neque id maius quam debeat tibi onus €videri, ne ex omnibus virtutibus haec una tibi videatur €deesse. €@@Quod ad me attinet, cum te tranquilliorem animo esse €cognoro, de iis rebus quae hic geruntur quem ad modumque €se provincia habeat certiorem faciam. €@@Vale.  Ÿóáÿèú±ïìéî Áôôéãé Îïíåîôáîïÿïäíåä® Áðò® ´µÿ@@@@M. CICERO S. D. SER. SULPICIO þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ´¦èú±ïìéî Áôôéãé Îïíåîôáîïÿïäíåä® Áðò® ´µÿEgo vero, Servi, vellem, ut scribis, in meo gravissimo casu €adfuisses. quantum enim praesens me adiuvare potueris et €consolando et prope aeque dolendo facile ex eo intellego €quod litteris lectis aliquantum acquievi. nam et ea scripsisti €quae levare luctum possent et in me consolando non medio-€crem ipse animi dolorem adhibuisti. Servius tamen tuus €omnibus officiis quae illi tempori tribui potuerunt declaravit €et quanti ipse me faceret et quam suum talem erga me €animum tibi gratum putaret fore. cuius officia iucundiora €scilicet saepe mihi fuerunt, numquam tamen gratiora. €@@Me autem non oratio tua solum et societas paene aegri-€tudinis sed etiam auctoritas consolatur; turpe enim esse €existimo me non ita ferre casum meum ut tu tali sapientia €praeditus ferendum putas. sed opprimor interdum et vix €resisto dolori, quod ea me solacia deficiunt quae ceteris, @1 €quorum mihi exempla propono, simili in fortuna non defu-€erunt. nam et Q. Maximus, qui filium consularem, clarum €virum et magnis rebus gestis, amisit, et L. Paulus, qui duo €septem diebus, et vester Galus et M. Cato, qui summo €ingenio, summa virtute filium perdidit, iis temporibus €fuerunt ut eorum luctum ipsorum dignitas consolaretur, ea quam ex re publica consequebantur. mihi autem, amissis €ornamentis iis quae ipse commemoras quaeque eram maximis €laboribus adeptus, unum manebat illud solacium quod €ereptum est. non amicorum negotiis, non rei publicae €procuratione impediebantur cogitationes meae, nihil in foro €agere libebat, aspicere curiam non poteram, existimabam, €id quod erat, omnis me et industriae meae fructus et fortunae €perdidisse. sed cum cogitarem haec mihi tecum et cum €quibusdam esse communia et cum frangerem iam ipse me €cogeremque illa ferre toleranter, habebam quo confugerem, €ubi conquiescerem, cuius in sermone et suavitate omnis €curas doloresque deponerem. €@@Nunc autem hoc tam gravi vulnere etiam illa quae €consanuisse videbantur recrudescunt. non enim, ut tum me €a re publica maestum domus excipiebat quae levaret, sic €nunc domo maerens ad rem publicam confugere possum ut €in eius bonis acquiescam. itaque et domo absum et foro, €quod nec eum dolorem quem e re publica capio domus iam €consolari potest nec domesticum res publica. @@Quo magis te exspecto teque videre quam primum cupio. €maior mihi [2le]2vatio [mihi] adferri nulla potest quam con-€iunctio consuetudinis sermonumque nostrorum; quamquam €sperabam tuum adventum (sic enim audiebam) appropin-€quare. ego autem cum multis de causis te exopto quam €primum videre tum etiam ut ante commentemur inter nos €qua ratione nobis traducendum sit hoc tempus, quod est @1 €totum ad unius voluntatem accommodandum, et prudentis €et liberalis et, ut perspexisse videor, nec a me alieni et tibi €amicissimi. quod cum ita sit, magnae tamen est deliberationis €quae ratio sit ineunda nobis non agendi aliquid sed illius €concessu et beneficio quiescendi. €@@Vale.  Ÿóáÿèú²ïìÒïíáåÿïäÓåðô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARCELLO ‘Etsi eo te adhuc consilio usum intellego ut id reprehendere €non audeam, non quin ab eo ipse dissentiam sed quod ea te €sapientia esse iudicem ut meum consilium non anteponam €tuo, tamen et amicitiae nostrae vetustas et tua summa erga €me benevolentia, quae mihi iam a pueritia tua cognita €est, me hortata est ut ea scriberem ad te quae et saluti €tuae conducere arbitrarer et non aliena esse ducerem a €dignitate. @@Ego eum te esse qui horum malorum initia multo ante €videris, consulatum magnificentissime atque optime gesseris, €praeclare memini. sed idem etiam illa vidi, neque te con-€silium civilis belli ita gerendi nec copias Cn. Pompei nec €genus exercitus probare semperque summe diffidere; qua in €sententia me quoque fuisse memoria tenere te arbitror. €itaque neque tu multum interfuisti rebus gerendis et ego id €semper egi ne interessem. non enim iis rebus pugnabamus €quibus valere poteramus, consilio, auctoritate, causa, quae €erant in nobis superiora, sed lacertis et viribus, quibus pares €non eramus. victi sumus igitur; aut, si vinci dignitas non €potest, fracti certe et abiecti. in quo tuum consilium nemo €potest non maxime laudare, quod cum spe vincendi simul €abiecisti certandi etiam cupiditatem ostendistique sapientem €et bonum civem initia belli civilis invitum suscipere, extrema libenter non persequi. qui non idem consilium quod tu €secuti sunt, eos video in duo genera esse distractos; aut enim €renovare bellum conati sunt, ii qui se in Africam contulerunt, €aut, quem ad modum nos, victori sese crediderunt. medium @1 €quoddam tuum consilium fuit, qui hoc fortasse humilis €animi duceres, illud pertinacis. €@@Fateor a plerisque, vel dicam ab omnibus, sapiens tuum €consilium, a multis etiam magni ac fortis animi iudicatum. €sed habet ista ratio, ut mihi quidem videtur, quendam €modum, praesertim cum nihil tibi deesse arbitrer ad tuas €fortunas omnis obtinendas praeter voluntatem. sic enim €intellexi, nihil aliud esse quod dubitationem adferret ei penes €quem est potestas nisi quod vereretur ne tu illud beneficium €omnino non putares. de quo quid sentiam nihil attinet dicere, cum appareat ipse quid fecerim. sed tamen, si iam €ita constituisses ut abesse perpetuo malles quam ea quae €nolles videre, tamen id cogitare deberes, ubicumque esses, €te fore in eius ipsius quem fugeres potestate. qui si facile €passurus esset te carentem patria et fortunis tuis quiete et €libere vivere, cogitandum tibi tamen esset Romaene et domi €tuae, cuicuimodi res esset, an Mitylenis aut Rhodi malles €vivere. sed cum ita late pateat eius potestas quem veremur €ut terrarum orbem complexa sit, nonne mavis sine periculo €tuae domi esse quam cum periculo alienae? equidem, etiam €si oppetenda mors esset, domi atque in patria mallem quam €in externis atque alienis locis. €@@Hoc idem omnes qui te diligunt sentiunt; quorum est €magna pro tuis maximis clarissimisque virtutibus multitudo. habemus etiam rationem rei familiaris tuae, quam dissipari €nolumus. nam etsi nullam potest accipere iniuriam quae €futura perpetua sit, propterea quod neque is qui tenet rem €publicam patietur neque ipsa res publica, tamen impetum €praedonum in tuas fortunas fieri nolo. ii autem qui essent €auderem scribere nisi te intellegere confiderem. @@Hic te unius sollicitudines, unius etiam multae et adsiduae €lacrimae, C. Marcelli, fratris optimi, deprecantur. nos cura @1 €et dolore proximi sumus, precibus tardiores quod ius adeundi, €cum ipsi deprecatione eguerimus, non habemus, gratia €tantum possumus quantum victi. sed tamen consilio studio €Marcello non desumus; a tuis reliquis non adhibemur. ad €omnia parati sumus.  Ÿóáÿèú³ïäÓåøô®¨¿© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARCELLO ‘Neque monere te audeo, praestanti prudentia virum, nec €confirmare, maximi animi hominem unumque fortissimum, €consolari vero nullo modo. nam si ea quae acciderunt ita fers €ut audio, gratulari magis virtuti debeo quam consolari €dolorem tuum; sin te tanta mala rei publicae frangunt, non €ita abundo ingenio ut te consoler, cum ipse me non possim. €reliquum est igitur ut tibi me in omni re eum praebeam €praestemque et ad omnia quae tui velint ita sim praesto ut €me non solum omnia %debere tua causa sed causa% quoque €etiam quae non possim putem. @@Illud tamen vel tu me monuisse vel censuisse puta vel €propter benevolentiam tacere non potuisse, ut, quod ego €facio, tu quoque animum inducas, si sit aliqua res publica, €in ea te esse oportere iudicio hominum reque principem, €necessitate cedentem tempori; sin autem nulla sit, hunc €tamen aptissimum esse etiam ad exsulandum locum. si enim €libertatem sequimur, qui locus hoc dominatu vacat? sin €qualemcumque locum, quae est domestica sede iucundior? €sed, mihi crede, etiam is qui omnia tenet favet ingeniis, €nobilitatem vero et dignitates hominum, quantum ei res et €ipsius causa concedit, amplectitur. €@@Sed plura quam statueram. redeo e[2r]2go ad unum €illud, me tuum esse; fore cum tuis, si modo erunt tui; si €minus, me certe in omnibus rebus satis nostrae coniunctioni €amorique facturum. €@@Vale. @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ´¨‰Ÿóáÿèú´ïìÒïíáåÿïäÓåðô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARCELLO ‘Etsi perpaucis ante diebus dederam Q. Mucio litteras ad te €pluribus verbis scriptas quibus declaraveram quo te animo €censerem esse oportere et quid tibi faciendum arbitrarer, €tamen, cum Theophilus, libertus tuus, proficisceretur, cuius €ego fidem erga te benevolentiamque perspexeram, sine meis €litteris eum ad te venire nolui. €@@Isdem igitur de rebus etiam atque etiam hortor quibus €superioribus litteris hortatus sum, ut in ea re publica €quaecumque est quam primum velis esse. multa videbis €fortasse quae nolis, non plura tamen quam audis cottidie. €non est porro tuum uno sensu solum oculorum moveri, cum €idem illud auribus percipias, quod etiam maius videri solet, €minus laborare. @@At tibi ipsi dicendum erit aliquid quod non sentias aut €faciendum quod non probes. primum tempori cedere, id est €necessitati parere, semper sapientis est habitum. deinde non €habet, ut nunc quidem est, id viti res. dicere fortasse quae €sentias non licet, tacere plane licet. omnia enim delata ad €unum sunt. is utitur consilio ne suorum quidem, sed suo. €quod non multo secus fieret si is rem publicam teneret quem €secuti sumus. an qui in bello, cum omnium nostrum con-€iunctum esset periculum, suo et certorum hominum minime €prudentium consilio uteretur eum magis communem cen- @1 €semus in victoria futurum fuisse quam incertis in rebus fuisset? €et qui nec te consule tuum sapientissimum consilium secutus €esset nec fratre tuo consulatum ex auctoritate tua gerente €vobis auctoribus uti voluerit nunc omnia tenentem nostras €sententias desideraturum censes fuisse? @@Omnia sunt misera in bellis civilibus, quae maiores nostri €ne semel quidem, nostra aetas saepe iam sensit, sed miserius €nihil quam ipsa victoria; quae etiam si ad meliores venit, €tamen eos ipsos ferociores impotentioresque reddit, ut, etiam €si natura tales non sint, necessitate esse cogantur. multa enim €victori eorum arbitrio per quos vicit etiam invito facienda €sunt. an tu non videbas mecum simul quam illa crudelis €esset futura victoria? igitur tunc quoque careres patria ne €quae nolles videres? 'non' inquies; 'ego enim ipse tenerem €opes et dignitatem meam.' at erat tuae virtutis in minimis €tuas res ponere, de re publica vehementius laborare. €@@Deinde qui finis istius consili est? nam adhuc et factum €tuum probatur et ut in tali re etiam fortuna laudatur: €factum, quod et initium belli necessario secutus sis et €extrema sapienter persequi nolueris; fortuna, quod honesto €otio tenueris et statum et famam dignitatis tuae. nunc vero €nec locus tibi ullus dulcior esse debet patria nec eam diligere €minus debes quod deformior est, sed misereri potius nec eam €multis claris viris orbatam privare etiam aspectu tuo. @@Denique, si fuit magni animi non esse supplicem victori, €vide ne superbi sit aspernari eiusdem liberalitatem, et, [2si]2 €sapientis est carere patria, duri non desiderare, et, si re €publica non possis frui, stulti sit nolle privata. €@@Caput illud est, ut, si ista vita tibi commodior esse videatur, €cogitandum tamen sit ne tutior non sit. magna gladiorum est €licentia, sed in externis locis minor etiam ad facinus €verecundia. @1 €@@Mihi salus tua tantae curae est ut Marcello, fratri tuo, aut €par aut certe proximus sim. tuum est consulere temporibus €et incolumitati et vitae et fortunis tuis.  ŸóáÿèúµïìÿïäÄåã® ´¶¨¿©ÿ@@@@CICERO MARCELLO S. ‘Etsi nihil erat novi quod ad te scriberem magisque litteras €tuas iam exspectare incipiebam, vel te potius ipsum, tamen, €cum Theophilus proficisceretur, non potui nihil ei litterarum €dare. cura igitur ut quam primum venias. venies enim, mihi €crede, exspectatus, neque solum nobis, id est tuis, sed prorsus €omnibus. venit enim mihi in mentem subvereri interdum ne te delectet tarda decessio. quod si nullum haberes sensum €nisi oculorum, prorsus tibi ignoscerem si quosdam nolles €videre; sed cum leviora non multo essent quae audirentur €quam quae viderentur, suspicarer autem multum interesse €rei familiaris tuae te quam primum venire idque in omnis €partis valeret, putavi ea de re te esse admonendum. sed €quoniam quid mihi placeret ostendi, reliqua tu pro tua €prudentia considerabis. me tamen velim quod ad tempus te €exspectemus certiorem facias.  Ÿóáÿèú¶ïìÍùôéìåîéóÿïäÏãô® ´¶ÿ@@@@MARCELLUS CICERONI S. ‘Plurimum valuisse apud me tuam semper auctoritatem cum €in omni re tum in hoc maxime negotio potes existimare. cum €mihi C. Marcellus, frater amantissimus mei, non solum €consilium daret sed precibus quoque me obsecraret, non €prius mihi persuadere potuit quam tuis est effectum litteris €ut uterer vestro potissimum consilio. €@@Res quem ad modum sit acta vestrae litterae mihi decla-€rant. gratulatio tua etsi est mihi probatissima quod ab optimo €fit animo, tamen hoc mihi multo iucundius est et gratius quod €in summa paucitate amicorum, propinquorum ac necessari-€orum qui vere meae saluti faverent te cupidissimum mei €singularemque mihi benevolentiam praestitisse cognovi. reliqua sunt eius modi quibus ego, quoniam haec erant €tempora, facile et aequo animo carebam. hoc vero eius modi €esse statuo ut sine talium virorum et amicorum benevolentia €neque in adversa neque in secunda fortuna quisquam vivere €possit. itaque in hoc ego mihi gratulor. tu vero ut intellegas €homini amicissimo te tribuisse officium re tibi praestabo. €@@Vale. @1  Ÿóáÿèú·ïìÁôèåîéóÿïäðòéä® Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@SERVIUS CICERONI SAL. PLUR. ‘Etsi scio non iucundissimum me nuntium vobis adlaturum, €tamen, quoniam casus et natura in nobis dominatur, visum €est faciendum, quoquo modo res se haberet, vos certiores €facere. €@@A. d. X Kal. Iun., cum ab Epidauro Piraeum navi advectus €essem, ibi [2M.]2 Marcellum, collegam nostrum, conveni €eumque diem ibi consumpsi ut cum eo essem. postero die @1 €[2cu]2m ab eo digressus essem eo consilio ut ab Athenis in €Boeotiam irem reliquamque iuris dictionem absolverem, ille, €ut aiebat, supra Mal[2e]2as in Italiam versus navigaturus erat. post diem tertium eius diei, cum ab Athenis proficisci in €animo haberem, circiter hora decima noctis P. Postumius, €familiaris eius, ad me venit et mihi nuntiavit M. Marcellum, €collegam nostrum, post cenae tempus a P. Magio Cilone, €familiare eius, pugione percussum esse et duo vulnera €accepisse, unum in stomacho, alterum in capite secundum €aurem; sperare tamen eum vivere posse. Magium se ipsum €interfecisse postea; se a Marcello ad me missum esse qui haec €nuntiaret et rogaret uti medicos ei mitterem. itaque medicos €coegi et e vestigio eo sum profectus prima luce. cum non €longe a Piraeo abessem, puer Acidini obviam mihi venit cum €codicillis in quibus erat scriptum paulo ante lucem Marcellum €diem suum obisse. ita vir clarissimus ab homine deterrimo €acerbissima morte est adfectus et cui inimici propter digni-€tatem pepercerant inventus est amicus qui ei mortem €offerret. @@Ego tamen ad tabernaculum eius perrexi. inveni duos €libertos et pauculos servos; reliquos aiebant profugisse metu €perterritos, quod dominus eorum ante tabernaculum inter-€fectus esset. coactus sum in eadem illa lectica qua ipse delatus €eram meisque lecticariis in urbem eum referre, ibique pro ea €copia quae Athenis erat funus ei satis amplum faciendum €curavi. ab Atheniensibus locum sepulturae intra urbem ut €darent impetrare non potui quod religione se impediri €dicerent, neque tamen id antea cuiquam concesserant. quod @1 €proximum fuit, uti in quo vellemus gymnasio eum sepeli-€remus, nobis permiserunt. nos in nobilissimo orbi terrarum €gymnasio Academiae locum delegimus ibique eum com-€bussimus posteaque curavimus ut eidem Athenienses in €eodem loco monumentum ei marmoreum faciendum locarent. €ita quae nostra officia fuerunt pro collegio et pro propinqui-€tate et vivo et mortuo omnia ei praestitimus. €@@Vale. €@D. prid. Kal. Iun. Athenis.  Ÿóáÿèú¸ïìÒïíáåÿïäÓåøô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. FIGULO ‘Quaerenti mihi iam diu quid ad te potissimum scriberem €non modo certa res nulla sed ne genus quidem litterarum €usitatum veniebat in mentem. unam enim partem et con-€suetudinem earum epistularum quibus secundis rebus uti þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ´¨…èú¸ïìÒïíáåÿïäÓåøô® ´¶¨¿©ÿsolebamus tempus eripuerat, perfeceratque fortuna ne quid €tale scribere possem aut omnino cogitare. relinquebatur €triste quoddam et miserum et his temporibus consentaneum @1 €genus litterarum. id quoque deficiebat me, in quo debebat €esse aut promissio auxili alicuius aut consolatio doloris tui. €quid pollicerer non erat; ipse enim pari fortuna adfectus €aliorum opibus casus meos sustentabam, saepiusque mihi €veniebat in mentem queri quod ita viverem quam gaudere €quod viverem. @@Quamquam enim nulla me ipsum privatim pepulit €insignis iniuria nec mihi quicquam tali tempore in mentem €venit optare quod non ultro mihi Caesar detulerit, tamen €%nihil% iis conficior curis ut ipsum quod maneam in vita €peccare me existimem. careo enim cum familiarissimis multis, €quos aut mors eripuit nobis aut distraxit fuga, tum omnibus €amicis quorum benevolentiam nobis conciliarat per me €quondam te socio defensa res publica, versorque in eorum €naufragiis et bonorum direptionibus nec audio solum, quod €ipsum esset miserum, sed etiam id ipsum video, quo nihil est €acerbius, eorum fortunas dissipari quibus nos olim adiutori-€bus illud incendium exstinximus; et in qua urbe modo gratia, €auctoritate, gloria floruimus in ea nunc his quidem omnibus €caremus. obtinemus ipsius Caesaris summam erga nos €humanitatem, sed ea plus non potest quam vis et mutatio omnium rerum atque temporum. itaque orbus iis rebus €omnibus quibus et natura me et voluntas et consuetudo €adsuefecerat cum ceteris, ut quidem videor, tum mihi ipse €displiceo. natus enim ad agendum semper aliquid dignum €viro nunc non modo agendi rationem nullam habeo sed ne €cogitandi quidem; et qui antea aut obscuris hominibus aut €etiam sontibus opitulari poteram nunc P. Nigidio, uni €omnium doctissimo et sanctissimo et maxima quondam €gratia et mihi certe amicissimo, ne benigne quidem €polliceri possum. @1 @@Ergo hoc ereptum est litterarum genus. reliquum est ut €consoler et adferam rationes quibus te a molestiis coner €abducere. at ea quidem facultas vel tui vel alterius con-€solandi in te summa est, si umquam in ullo fuit. itaque eam €partem quae ab exquisita quadam ratione et doctrina €proficiscitur non attingam; tibi totam relinquam. quid sit €forti et sapienti homine dignum, quid gravitas, quid altitudo €animi, quid acta tua vita, quid studia, quid artes quibus €a pueritia floruisti a te flagitent, tu videbis. ego quod €intellegere et sentire, quia sum Romae et quia curo €attendoque, possum id tibi adfirmo, te in istis molestiis in €quibus es hoc tempore non diutius futurum, in iis autem in €quibus etiam nos sumus fortasse semper fore. @@Video[2r]2 mihi perspicere primum ipsius animum qui €plurimum potest propensum ad salutem tuam. non scribo €hoc temere. quo minus familiaris sum, hoc sum ad investi-€gandum curiosior. quo facilius quibus est iratior respondere €tristius possit, hoc est adhuc tardior ad te molestia liberan-€dum. familiares vero eius, et ii quidem qui illi iucundissimi €sunt, mirabiliter de te et loquuntur et sentiunt. accedit €eodem vulgi voluntas, vel potius consensus omnium. etiam €illa quae minimum nunc quidem potest sed possit [2aliquando €aliquid]2 necesse est, res publica, quascumque viris habebit, €ab his ipsis [2a]2 quibus tenetur de te propediem, mihi crede, €impetrabit. @@Redeo igitur ad id, ut iam tibi etiam pollicear aliquid, €quod primo omiseram. nam et complectar eius familiaris-€simos, qui me admodum diligunt multumque mecum sunt, €et in ipsius consuetudinem, quam adhuc meus pudor mihi €clausit, insinuabo et certe omnis vias persequar quibus €putabo ad id quod volumus perveniri posse. in hoc toto €genere plura faciam quam scribere audeo. cetera, quae tibi @1 €a multis prompta esse certo scio, a me sunt paratissima. nihil €in re familiari mea est quod ego meum malim esse quam €tuum. hac de re et de hoc genere toto hoc scribo parcius quod €te id quod ipse confido sperare malo, te esse usurum tuis. @@Extremum illud est, ut te orem et obsecrem animo ut €maximo sis nec ea solum memineris quae ab aliis magnis €viris accepisti sed illa etiam quae ipse ingenio studioque €peperisti. quae si colliges, et sperabis omnia optime et quae €accident, qualiacumque erunt, sapienter feres. sed haec tu €melius, vel optime omnium; ego quae pertinere ad te intelle-€gam studiosissime omnia diligentissimeque curabo tuorumque €tristissimo meo tempore meritorum erga me memoriam €conservabo.  Ÿóáÿèú¹ïäÉáî® ´µ¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. CN. PLANCIO ‘Binas a te accepi litteras Corcyrae datas, quarum alteris €mihi gratulabare quod audisses me meam pristinam digni-€tatem obtinere, alteris dicebas te velle quae egissem bene et €feliciter evenire. €@@Ego autem, si dignitas est bene de re publica sentire et €bonis viris probare quod sentias, obtineo dignitatem meam; €sin autem in eo dignitas est si quod sentias aut re efficere €possis aut denique libera oratione defendere, ne vestigium €quidem ullum est reliquum nobis dignitatis agiturque €praeclare si nosmet ipsos regere possumus ut ea quae partim €iam adsunt, partim impendent, moderate feramus. quod est €difficile in eius modi bello cuius exitus ex altera parte caedem ostentet, ex altera servitutem. quo in periculo non €nihil me consolatur cum recordor haec me tum vidisse cum €secundas etiam res nostras, non modo adversas, perti-€mescebam videbamque quanto periculo de iure publico @1 €disceptaretur armis; quibus si ii vicissent ad quos ego pacis €spe, non belli cupiditate, adductus accesseram, tamen €intellegebam et iratorum hominum et cupidorum et insolen-€tium quam crudelis esset futura victoria, sin autem victi €essent, quantus interitus esset futurus civium partim amplissi-€morum, partim etiam optimorum; qui me haec praedicentem €atque optime consulentem saluti suae malebant nimium €timidum quam satis prudentem existimari. @@Quod autem mihi de eo quod egerim gratularis, te ita €velle certo scio. sed ego tam misero tempore nihil novi €consili cepissem nisi in reditu meo nihilo meliores res €domesticas quam rem publicam offendissem. quibus enim €pro meis immortalibus beneficiis carissima mea salus et meae €fortunae esse debebant, cum propter eorum scelus nihil €mihi intra meos parietes tutum, nihil insidiis vacuum €viderem, novarum me necessitudinum fidelitate contra €veterum perfidiam muniendum putavi. @@Sed de nostris rebus satis, vel etiam nimium multa. de tuis €velim ut eo sis animo quo debes esse, id est ut ne quid tibi €praecipue timendum putes. si enim status erit aliquis civitatis, €quicumque erit, te omnium periculorum video expertem €fore; nam alteros tibi iam placatos esse intellego, alteros €numquam iratos fuisse. de mea autem in te voluntate sic €velim iudices, me, quibuscumque rebus opus esse intellegam, €quamquam videam qui sim hoc tempore et quid possim, €opera tamen et consilio, studio quidem certe, rei, famae, €saluti tuae praesto futurum. tu velim et quid agas et quid €acturum te putes facias me quam diligentissime certiorem. @1  Ÿóáÿèúº@@@@[2M. CICERO S. D. CN. PLANCIO]2 ‘Accepi perbrevis tuas litteras, quibus id quod scire cupiebam €cognoscere non potui, cognovi autem id quod mihi dubium €non fuit; nam quam fortiter ferres communis miserias non €intellexi, quam me amares facile perspexi. sed hoc scieram; €illud si scissem, ad id meas litteras accommodavissem. @@Sed tamen, etsi antea scripsi quae existimavi scribi €oportere, tamen hoc [2te]2 tempore breviter commonendum €putavi ne quo periculo te proprio existimares esse. in magno €omnes, sed tamen in communi sumus. qua re non debes aut €propriam fortunam et praecipuam postulare aut communem €recusare. quapropter eo animo simus inter nos quo semper €fuimus; quod de te sperare, de me praestare possum. °Ÿóáÿèú»ïìéî Çáììéá Ãéóáìðéîáÿïäã® ðòéä® Éä® Éáî® ¶²ÿ@@@@Q. METELLUS Q. F. CELER PRO COS. S. D. M. TULLIO €@@@@CICERONI ‘Si vales, bene est. €@@Existimaram pro mutuo inter nos animo et pro recon-€ciliata gratia nec absente[2m umquam me abs te]2 ludibrio €laesum iri nec Metellum fratrem ob dictum capite ac fortunis €per te oppugnatum iri. quem si parum pudor ipsius defende-þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ†èú»ïìéî Çáììéá Ãéóáìðéîáÿïäã® ðòéä® Éä® Éáî® ¶²ÿbat, debebat vel familiae nostrae dignitas vel meum studium €erga vos remque publicam satis sublevare. nunc video illum €circumventum, me desertum, a quibus minime conveniebat. @@Itaque in luctu et squalore sum, qui provinciae, qui €exercitui praesum, qui bellum gero. quae quoniam nec €ratione nec maiorum nostrum clementia administrastis, non €erit mirandum si vos paenitebit. te tam mobili in me meosque €esse animo non sperabam. me interea nec domesticus dolor €nec cuiusquam iniuria ab re publica abducet.  Ÿóáÿèú¼ïìÒïíáåÿïäíåä® Éáî® ¶²ÿ@@@@M. TULLIUS M. F. CICERO Q. METELLO Q. F. CELERI €@@@@PRO COS. S. D. ‘Si tu exercitusque valetis, bene est. €@@Scribis ad me te existimasse pro mutuo inter nos animo et €pro reconciliata gratia numquam te a me ludibrio laesum iri. @1 €quod cuius modi sit satis intellegere non possum; sed tamen €suspicor ad te esse adlatum me in senatu, cum disputarem €permultos esse qui rem publicam a me conservatam dolerent, €dixisse a te propinquos tuos, quibus negare non potuisses, €impetrasse ut ea quae statuisses tibi in senatu de mea laude €esse dicenda reticeres. quod cum dicerem, illud adiunxi, mihi €tecum ita dispertitum officium fuisse in rei publicae salute €retinenda ut ego urbem a domesticis insidiis et ab intestino €scelere, tu Italiam et ab armatis hostibus et ab occulta €coniuratione defenderes, atque hanc nostram tanti et tam €praeclari muneris societatem a tuis propinquis labefactatam, €qui, cum tu a me rebus amplissimis atque honorificentissimis €ornatus esses, timuissent ne quae mihi pars abs te voluntatis €mutuae tribueretur. @@Hoc in sermone cum a me exponeretur quae mea exspec-€tatio fuisset orationis tuae quantoque in errore versatus €essem, visa est oratio non iniucunda, et mediocris quidam est €risus consecutus, non in te sed magis in errorem meum et €quod me abs te cupisse laudari aperte atque ingenue €confitebar. iam hoc non potest in te non honorifice esse €dictum, me in clarissimis meis atque amplissimis rebus tamen €aliquod testimonium tuae vocis habere voluisse. @@Quod autem ita scribis, 'pro mutuo inter nos animo', quid €tu existimes esse in amicitia mutuum, nescio; equidem hoc €arbitror, cum par voluntas accipitur et redditur. ego si hoc €dicam, me tua causa praetermisisse provinciam, tibi ipse €levior videar esse; meae enim rationes ita tulerunt, atque €eius mei consili maiorem in dies singulos fructum volup-€tatemque capio. illud dico, me, ut primum in contione €provinciam deposuerim, statim quem ad modum eam tibi @1 €traderem cogitare coepisse. nihil dico de sortitione vestra; €tantum te suspicari volo, nihil in ea re per collegam meum me €insciente esse factum. recordare cetera, quam cito senatum €illo die facta sortitione coegerim, quam multa de te verba €fecerim, cum tu ipse mihi dixisti orationem meam non €solum in te honorificam sed etiam in collegas tuos con-tumeliosam fuisse. iam illud senatus consultum quod eo die €factum est ea praescriptione est ut, dum id exstabit, officium €meum in te obscurum esse non possit. postea vero quam €profectus es, velim recordere quae ego de te in senatu egerim, €quae in contionibus dixerim, quas ad te litteras miserim. quae €cum omnia collegeris, tu ipse velim iudices satisne videatur €his omnibus rebus tuus adventus, cum proxime Romam €venisti, mutue respondisse. @@Quod scribis de reconciliata gratia, non intellego cur €reconciliatam esse dicas quae numquam imminuta est. @@Quod scribis non oportuisse Metellum, fratrem tuum, ob €dictum a me oppugnari, primum hoc velim existimes, €animum mihi istum tuum vehementer probari et fraternam €plenam humanitatis ac pietatis voluntatem; deinde, si qua €ego in re fratri tuo rei publicae causa restiterim, ut mihi €ignoscas (tam enim sum amicus rei publicae quam qui €maxime); si vero meam salutem contra illius impetum in me €crudelissimum defenderim, satis habeas nihil me etiam tecum €de tui fratris iniuria conqueri. quem ego cum comperissem €omnem sui tribunatus conatum in meam perniciem parare €atque meditari, egi cum Claudia, uxore tua, et cum vestra €sorore Mucia, cuius erga me studium pro Cn. Pompei €necessitudine multis in rebus perspexeram, ut eum ab illa iniuria deterrerent. atqui ille, quod te audisse certo scio, €prid. Kal. Ian., qua iniuria nemo umquam in ullo magistratu €improbissimus civis adfectus est ea me consulem adfecit, cum @1 €rem publicam conservassem, atque abeuntem magistratu €contionis habendae potestate privavit. cuius iniuria mihi €tamen honori summo fuit; nam cum ille mihi nihil nisi ut €iurarem permitteret, magna voce iuravi verissimum pul-€cherrimumque ius iurandum, quod populus idem magna €voce me vere iurasse iuravit. @@Hac accepta tam insigni iniuria tamen illo ipso die misi ad €Metellum communis amicos qui agerent cum eo ut de illa €mente desisteret. quibus ille respondit sibi non esse integrum; €etenim paulo ante in contione dixerat ei qui in alios animum €advertisset indicta causa dicendi ipsi potestatem fieri non €oportere. hominem gravem et civem egregium, qui, qua €poena senatus consensu bonorum omnium eos adfecerat qui €urbem incendere et magistratus ac senatum trucidare, bellum €maximum conflare voluissent, eadem dignum iudicaret eum €qui curiam caede, urbem incendiis, Italiam bello liberasset! €itaque ego Metello, fratri tuo, praesenti restiti. nam in €senatu Kal. Ian. sic cum eo de re publica disputavi ut €sentiret sibi cum viro forti et constanti esse pugnandum. €a. d. III Non. Ian. cum agere coepisset, tertio quoque verbo €orationis suae me appellabat, mihi minabatur, neque illi €quicquam deliberatius fuit quam me, quacumque ratione €posset, non iudicio neque disceptatione sed vi atque €impressione evertere. huius ego temeritati si virtute atque €animo non restitissem, quis esset qui me in consulatu non €casu potius existimaret quam consilio fortem fuisse? @@Haec si tu Metellum cogitare de me nescisti, debes €existimare te maximis de rebus a fratre esse celatum; sin €autem aliquid impertivit tibi sui consili, lenis a te et facilis €existimari debeo qui nihil tecum de his ipsis rebus expostulem. €et si intellegis non me dicto Metelli, ut scribis, sed consilio €eius animoque in me inimicissimo esse commotum, cognosce @1 €nunc humanitatem meam, si humanitas appellanda est in €acerbissima iniuria remissio animi ac dissolutio. nulla est €a me umquam sententia dicta in fratrem tuum; quotiens-€cumque aliquid est actum, sedens iis adsensi qui mihi €lenissime sentire visi sunt. addam illud etiam, quod iam ego €curare non debui sed tamen fieri non moleste tuli atque etiam €ut ita fieret pro mea parte adiuvi, ut senati consulto meus €inimicus, quia tuus frater erat, sublevaretur. @@Qua re non ego oppugnavi fratrem tuum, sed fratri tuo €repugnavi; nec in te, ut scribis, animo fui mobili, sed ita stabili €ut in mea erga te voluntate etiam desertus ab officiis tuis per-€manerem. atque hoc ipso tempore tibi paene minitanti nobis €per litteras hoc rescribo atque respondeo: ego dolori tuo non €solum ignosco sed summam etiam laudem tribuo (meus enim €me sensus, quanta vis fraterni sit amoris, admonet); a te peto €ut tu quoque aequum te iudicem dolori meo praebeas; si €acerbe, si crudeliter, si sine causa sum a tuis oppugnatus, €ut statuas mihi non modo non cedendum sed etiam tuo €atque exercitus tui auxilio in eius modi causa utendum €fuisse. €@@Ego te mihi semper amicum esse volui, me ut tibi amicis-€simum esse intellegeres laboravi. maneo in voluntate et, €quoad voles tu, permanebo, citiusque amore tui fratrem €tuum odisse desinam quam illius odio quicquam de nostra €benevolentia detraham. @1  Ÿóáÿèú½ïìéî Èéóðáîéáÿïäãéô® µ¶ÿ@@@@Q. METELLUS NEPOS S. D. M. CICERONI ‘Hominis importunissimi contumeliae, quibus crebris conti-€onibus me onerat, tuis erga me officiis leniuntur et, ut sunt €leves ab eius modi homine, a me despiciuntur, libenterque commutata persona te mihi fratris loco esse duco. de illo ne €meminisse quidem volo, tametsi bis eum invitum servavi. €@@De meis rebus, ne vobis multitudine litterarum molestior €essem, ad Lollium perscripsi de rationibus provinciae quid þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ£’…èú½ïìéî Èéóðáîéáÿïäãéô® µ¶ÿvellem fieri, ut is vos doceret et commonefaceret. €@@Si poteris, velim pristinam tuam erga me voluntatem €conserves.  Ÿóáÿèú¾ïìÄùòòáãèééÿïäã® íåä® Éáî® µ·ÿ@@@@M. CICERO S. D. Q. METELLO COS. ‘Litterae Quinti fratris et T. Pomponi, necessari mei, tantum €spei dederant ut in te non minus auxili quam in tuo collega €mihi constitutum fuerit. itaque ad te litteras statim misi, per €quas, ut fortuna postulabat, et gratias tibi egi et de reliquo €tempore auxilium petii. postea mihi non tam meorum €litterae quam sermones eorum qui hac iter faciebant animum €tuum immutatum significabant; quae res fecit ut tibi litteris €obstrepere non auderem. @@Nunc mihi Quintus frater meus mitissimam tuam oratio-€nem, quam in senatu habuisses, perscripsit; qua inductus ad €te scribere sum conatus et abs te, quantum tua fert voluntas, €peto quaesoque ut tuos mecum serves potius quam propter €adrogantem crudelitatem tuorum me oppugnes. tu, tuas €inimicitias ut rei publicae donares, te vicisti; alienas ut €contra rem publicam confirmes adduceris? quod si mihi tua €clementia opem tuleris, omnibus in rebus me fore in tua €potestate tibi confirmo. si mihi neque magistratus neque €senatum neque populum auxiliari propter eam vim quae me €cum re publica vicit licuerit, vide ne, cum velis revocare €tempus omnium [re]servandorum, cum qui servetur non €erit, non possis. @1  Ÿóáÿèú¿ïìÒïíáåÿïäã® öééé Ëáì® Éáî® ¶²ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. ANTONIO M. F. IMP. ‘Etsi statueram nullas ad te litteras mittere nisi commenda-€ticias (non quo eas intellegerem satis apud te valere sed ne €iis qui me rogarent aliquid de nostra coniunctione immi-€nutum esse ostenderem), tamen, cum T. Pomponius, homo €omnium meorum in te studiorum et officiorum maxime €conscius, tui cupidus, nostri amantissimus, ad te proficisce-€retur, aliquid mihi scribendum putavi, praesertim cum aliter €ipsi Pomponio satis facere non possem. @@Ego si abs te summa officia desiderem, mirum nemini €videri debeat. omnia enim a me in te profecta sunt quae ad €tuum commodum, quae ad honorem, quae ad dignitatem €pertinerent. pro his rebus nullam mihi abs te relatam esse €gratiam tu es optimus testis, contra etiam esse aliquid abs te €profectum ex multis audivi; nam comperisse me non audeo €dicere, ne forte id ipsum verbum ponam quod abs te aiunt €falso in me solere conferri. sed ea quae ad me delata sunt €malo te ex Pomponio, cui non minus molesta fuerunt, quam €ex meis litteris cognoscere. meus in te animus quam €singulari officio fuerit, et senatus et populus Romanus testis €est; tu quam gratus erga me fueris ipse existimare potes, €quantum mihi debeas ceteri existiment. @@Ego quae tua causa antea feci, voluntate sum adductus €posteaque constantia; sed reliqua, mihi crede, multo maius @1 €meum studium maioremque gravitatem et laborem deside-€rant. quae ego si non profundere ac perdere videbor, omnibus €meis viribus sustinebo; sin autem ingrata esse sentiam, non €committam ut tibi ipsi insanire videar. ea quae sint et cuius €modi poteris ex Pomponio cognoscere. atque ipsum tibi €Pomponium ita commendo ut, quamquam ipsius causa €confido te facturum esse omnia, tamen abs te hoc petam ut, €si quid in te residet amoris erga me, id omne in Pomponi €negotio ostendas. hoc mihi nihil gratius facere potes.  ŸóáÿèúÀïäíåä® öåì åø® Äåã® ¶²ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SESTIO L. F. PRO Q. ‘Cum ad me Decius librarius venisset egissetque mecum ut €operam darem ne tibi hoc tempore succederetur, quamquam €illum hominem frugi et tibi amicum existimabam, tamen, €quod memoria tenebam cuius modi ad me litteras antea €misisses, non satis credidi homini prudenti tam valde esse €mutatam voluntatem tuam. sed postea quam et Cornelia tua €Terentiam convenit et ego cum Q. Cornelio locutus sum, €adhibui diligentiam, quotienscumque senatus fuit, ut €adessem, plurimumque in eo negoti habui ut Q. Fufium €tribunum pl. et ceteros ad quos tu scripseras cogerem mihi €potius credere quam tuis litteris. omnino res tota in mensem €Ianuarium reiecta erat, sed facile obtinebatur. @@Ego tua gratulatione commotus, quod ad me pridem €scripseras velle te bene [2e]2venire quod de Crasso domum €emissem, emi eam ipsam domum <30XXXV>30 aliquanto post €tuam gratulationem. itaque nunc me scito tantum habere €aeris alieni ut cupiam coniurare, si quisquam recipiat. sed €partim odio inducti me excludunt et aperte vindicem €coniurationis oderunt, partim non credunt et a me insidias €metuunt nec putant ei nummos deesse posse qui ex obsidione €feneratores exemerit. omni[2no]2 semissibus magna copia est; €ego autem meis rebus gestis hoc sum adsecutus ut bonum €nomen existimer. @@Domum tuam atque aedificationem omnem perspexi et €vehementer probavi. €@@Antonium, etsi eius in me officia omnes desiderant, tamen @1 €in senatu gravissime ac diligentissime defendi senatumque €vehementer oratione mea atque auctoritate commovi. €@@Tu ad me velim litteras crebrius mittas.  ŸóáÿèúÁïäÁðò® ¶²ÿ@@@@M. TULLIUS M. F. CICERO S. D. CN. POMPEIO CN. F. €@@@@MAGNO IMPERATORI ‘S. t. e. q. v. b. e. [2v.]2 €@@Ex litteris tuis quas publice misisti cepi una cum omnibus €incredibilem voluptatem; tantam enim spem oti ostendisti €qua[2nta]2m ego semper omnibus te uno fretus pollicebar. sed €hoc scito, tuos veteres hostis, novos amicos, vehementer €litteris perculsos atque ex magna spe deturbatos iacere. @@Ad me autem litteras quas misisti, quamquam exiguam €significationem tuae erga me voluntatis habebant, tamen €mihi scito iucundas fuisse. nulla enim re tam laetari soleo €quam meorum officiorum conscientia; quibus si quando non €mutue respondetur, apud me plus offici residere facillime €patior. illud non dubito, quin, si te mea summa erga te €studia parum mihi adiunxerint, res publica nos inter nos €conciliatura coniuncturaque sit. @@Ac ne ignores quid ego in tuis litteris desiderarim, scribam €aperte, sicut et mea natura et nostra amicitia postulat. res €eas gessi quarum aliquam in tuis litteris et nostrae neces-€situdinis et rei publicae causa gratulationem exspectavi; €quam ego abs te praetermissam esse arbitror quod verer[2er]2e €ne cuius animum offenderes. sed scito ea quae nos pro salute €patriae gessimus orbis terrae iudicio ac testimonio com-€probari; quae, cum veneris, tanto consilio tantaque animi €magnitudine a me gesta esse cognosces ut tibi multo maiori €quam Africanus fuit [a] me non multo minore[2m]2 quam €Laelium facile et in re publica et in amicitia adiunctum esse €patiare. @1  ŸóáÿèúÂïäÉá¿© µ´ÿ@@@@M. CICERO M. LICINIO P. F. CRASSO ‘Quantum %ad% meum studium exstiterit dignitatis tuae vel €tuendae vel etiam augendae, non dubito quin ad te omnes tui €scripserint. non enim fuit aut mediocre aut obscurum aut €eius modi quod silentio posset praeteriri. nam et cum €consulibus et cum multis consularibus tanta contentione €decertavi quanta numquam antea ulla in causa suscepique €mihi perpetuam propugnationem pro omnibus ornamentis €tuis veterique nostrae necessitudini iam diu debitum sed €multa varietate temporum interruptum officium cumulate €reddidi. @@Neque mehercule umquam mihi tui aut colendi aut €ornandi voluntas defuit. sed quaedam pestes hominum laude €aliena dolentium et te non numquam a me alienarunt et me €aliquando immutarunt tibi. sed exstitit tempus optatum €mihi magis quam speratum, ut florentissimis tuis rebus mea €perspici posset et memoria nostrae voluntatis et amicitiae €fides. sum enim consecutus non modo ut domus tua tota sed €ut cuncta civitas me tibi amicissimum esse cognosceret. €itaque et praestantissima omnium feminarum, uxor tua, et €eximia pietate, virtute, gratia tui Crassi meis consiliis, €monitis, studiis actionibusque nituntur et senatus populusque €Romanus intellegit tibi absenti nihil esse tam promptum aut €tam paratum quam in omnibus rebus quae ad te pertineant €operam, curam, diligentiam, auctoritatem meam. @@Quae sint acta quaeque agantur, domesticorum tibi litteris €declarari puto. de me sic existimes ac tibi persuadeas €vehementer velim, non me repentina aliqua voluntate aut €fortuito ad tuam amplitudinem meis officiis amplectendam @1 €incidisse sed, ut primum forum attigerim, spectasse semper þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨ˆ“†èúÂïìÒïíáåÿïäÉá¿© µ´ÿut tibi possem quam maxime esse coniunctus. quo quidem ex €tempore memoria teneo neque meam tibi observantiam €neque mihi tuam summam benevolentiam ac liberalitatem €defuisse. si quae inciderunt non tam re quam suspicione €violata, ea, cum fuerint et falsa et inania, sint evulsa ex omni €memoria vitaque nostra. is enim tu vir es et eum me esse €cupio ut, quoniam in eadem rei publicae tempora incidimus, €coniunctionem amicitiamque nostram utrique nostrum laudi €sperem fore. @@Quam ob rem tu, quantum tuo iudicio tribuendum esse €nobis putes, statues ipse et, ut spero, statues ex nostra €dignitate. ego vero tibi profiteor atque polliceor eximium €et singulare meum studium in omni genere offici quod ad €honestatem et gloriam tuam spectet. in quo etiam si multi €mecum contendent, tamen cum reliquis omnibus tum €Crassis tuis iudicibus omnis facile superabo; quos quidem €ego ambo unice diligo, sed in [Marco] benevolentia pari hoc €magis sum Publio deditus quod me, quamquam a pueritia €sua semper, tamen hoc tempore maxime sicut alterum €parentem et observat et diligit. @@Has litteras velim existimes foederis habituras esse vim, €non epistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio €sanctissime esse observaturum diligentissimeque esse fac-€turum. quae a me suscepta defensio est te absente dignitatis €tuae, in ea iam ego non solum amicitiae nostrae sed etiam €constantiae meae causa permanebo. quam ob rem satis esse €hoc tempore arbitratus sum hoc ad te scribere, me, si quid €ipse intellegerem aut ad voluntatem aut ad commodum aut €ad amplitudinem tuam pertinere, mea sponte id esse €facturum; sin autem quippiam aut a te essem admonitus aut €a tuis, effecturum ut intellegeres nihil neque te scripsisse @1 €neque quemquam tuorum frustra ad me detulisse. quam ob €rem velim ita et ipse ad me scribas de omnibus minimis, €maximis, mediocribus rebus ut ad hominem amicissimum et €tuis praecipias ut opera, consilio, auctoritate, gratia mea sic €utantur in omnibus publicis, privatis, forensibus, domesticis €tuis, amicorum, hospitum, clientium tuorum negotiis ut, €quod eius fieri possit, praesentiae tuae desiderium meo €labore minuatur.  ŸóáÿèúÃïìÎáòïîáåÿïäö Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@VATINIUS IMP. CICERONI SUO S. ‘S. v. b. e. e. v. €@@Si tuam consuetudinem in patrociniis tuendis servas, €P. Vatinius cliens advenit qui pro se causam dicier vult. non, €puto, repudiabis in honore quem in periculo recepisti. ego €autem quem potius adoptem aut invocem quam illum quo €defendente vincere didici? an verear ne, qui potentissimorum €hominum conspirationem neglexerit pro mea salute, is pro €honore meo pusillorum ac malevolorum obtrectationes et €invidias non prosternat atque obterat? €@@Qua re, si me, sicut soles, amas, suscipe meme totum atque @1 €hoc, quicquid est, oneris ac muneris pro mea dignitate tibi €tuendum ac sustinendum puta. scis meam fortunam nescio quo €modo facile obtrectatores invenire, non meo quidem meher-€cules merito; sed quanti id refert, si tamen fato nescio quo €accidit? si qui forte fuerit qui nostrae dignitati obesse velit, €peto a te ut tuam consuetudinem et liberalitatem in me absente €defendendo mihi praestes. litteras ad senatum de rebus nostris €gestis, quo exemplo miseram, infra tibi perscripsi. @@Dicitur mihi tuus servus anagnostes fugitivus cum Vardaeis €esse. de quo tu mihi nihil mandasti, ego tamen terra marique €ut conquireretur praemandavi et profecto tibi illum reperiam, €nisi si in Dalmatiam aufugerit; et inde tamen aliquando €eruam. tu nos fac ames. €@@Vale. €@A. d. V Id. Quint. ex castris Narona. ©ŠáŸóáÿèúÄïìÎáòïîá娿©ÿïäÉáî® ´´ÿ@@@@VATINIUS CICERONI SUO S. ‘S. v. b. e. e. q. v. €@@De Dionysio tuo adhuc nihil extrico, et eo minus quod me €frigus Dalmaticum, quod illinc eiecit, etiam hic refrigeravit. €sed tamen non desistam quin illum aliquando eruam. sed €tamen omnia mi dura imperas. De Catilio nescio quid ad me €scripsisti deprecationis diligentissimae. apage te cum nostro €Sex. Servilio! nam mehercule ego quoque illum amo. sed €huiusce modi vos clientis, huius modi causas recipitis? €hominem unum omnium crudelissimum, qui tot ingenuos, @1 €matresfamilias, civis Romanos occidit, abripuit, disperdidit, €regiones vastavit? simius, non semissis homo, contra me €arma tulit et eum bello cepi. @@Sed tamen, mi Cicero, quid facere possum? omnia me-€hercule cupio quae tu mi imperas. meam animadversionem €et supplicium quo usurus eram in eum quem cepissem €remitto tibi et condono: quid illis respondere possum qui €sua bona direpta, navis expugnatas, fratres, liberos, parentis €occisos actione expostulant? si mehercules Appi os haberem, €in cuius locum suffectus sum, tamen hoc sustinere non €possem. quid ergo est? faciam omnia sedulo quae te sciam €velle. defenditur a Q. Volusio, tuo discipulo, si forte ea res €poterit adversarios fugare. in eo maxima spes est. @@Nos, si quid erit istic opus, defendes.  ŸóáÿèúÅïìÎáòïîáåÿïäÎïî® Äåã® ´µÿ@@@@[2VATINIUS CICERONI SUO S.]2 ‘Ego post supplicationes mihi decretas in Dalmatiam profectus €sum. sex oppida vi oppugnando cepi. unum %hoc%, quod erat €maximum, quater a me iam captum; quattuor enim turris €et quattuor muros cepi et arcem eorum totam. ex qua me €nives, frigora, imbres detruserunt, indigneque, mi Cicero, €oppidum captum et bellum confectum relinquere sum €coactus. qua re te rogo, si opus erit, ad Caesarem meam €causam agas meque tibi in omnis partis defendendum putes, €hoc existimans, neminem te tui amantiorem habere. €@@Vale. €@D. Non. Dec. Narona.  ŸóáÿèúÆïäðáòôå ðòéïòå Îïö®¨¿© ´µÿ@@@@[2VATINIUS CICERONI SUO S.]2 ‘Caesar adhuc mi iniuriam facit. de meis supplicationibus et €rebus gestis Dalmaticis adhuc non refert, quasi vero non €iustissimi triumphi in Dalmatia res gesserim. nam si hoc €exspectandum est, dum totum bellum conficiam, viginti €oppida sunt Dalmatiae antiqua, quae ipsi sibi adsciverunt €amplius sexaginta. haec nisi omnia expugno si mihi suppli-€cationes non decernuntur, longe alia condicione ego sum ac €ceteri imperatores. @1 ¨‹ŸóáÿèúÇïìÒïíáåÿïäðáòôå ðòéïòå Äå㮨¿© ´µÿ@@@@M. CICERO VATINIO IMP. S. ‘Grata tibi mea esse officia non miror; cognovi enim te €gratissimum omnium idque numquam destiti praedicare. €nec enim tu mihi habuisti modo gratiam verum etiam €cumulatissime rettulisti. quam ob rem [2in]2 reliquis tuis €rebus omnibus pari me studio erga te et eadem voluntate €cognosces. @@Quod mihi feminam primariam, Pompeiam, uxorem tuam, €commendas, cum Sura nostro statim tuis litteris lectis locutus €sum ut ei meis verbis diceret ut, quicquid opus esset, mihi €denuntiaret; me omnia quae ea vellet summo studio curaque €facturum. itaque faciam eamque, si opus esse videbitur, €ipse conveniam. tu tamen ei velim scribas ut nullam rem €neque tam magnam neque tam parvam putet quae €mihi aut difficilis aut parum me digna videatur. omnia €quae in tuis rebus agam et non laboriosa mihi et honesta €videbuntur. @@De Dionysio, si me amas, confice. quamcumque ei fidem €dederis, praestabo; si vero improbus fuerit, ut est, duces eum €captivum in triumpho. Dalmatis di male faciant qui tibi €molesti sunt! sed, ut scribis, brevi capientur et illustrabunt €res tuas gestas; semper enim habiti sunt bellicosi. @1  ŸóáÿèúÈïìÁîôééÿïäã® ðòéä® Éä® Áðò® µµÿ@@@@M. CICERO S. D. L. LUCCEIO Q. F. ‘Coram me tecum eadem haec agere saepe conantem deterruit €pudor quidam paene subrusticus quae nunc expromam €absens audacius; epistula enim non erubescit. €@@Ardeo cupiditate incredibili neque, ut ego arbitror, €reprehendenda nomen ut nostrum scriptis illustretur et €celebretur tuis. quod etsi mihi saepe ostendis te esse facturum, €tamen ignoscas velim huic festinationi meae. genus enim €scriptorum tuorum, etsi erat semper a me vehementer exspec-€tatum, tamen vicit opinionem meam meque ita vel cepit vel €incendit ut cuperem quam celerrime res nostras monumentis €commendari tuis. neque enim me solum commemoratio €posteritatis ac spes quaedam immortalitatis rapit sed etiam €illa cupiditas ut vel auctoritate testimoni tui vel indicio €benevolentiae vel suavitate ingeni vivi perfruamur. @@Neque tamen haec cum scribebam eram nescius quantis þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨Œ’‚èúÈïìÁîôééÿïäã® ðòéä® Éä® Áðò® µµÿoneribus premerere susceptarum rerum et iam institutarum. €sed quia videbam Italici belli et civilis historiam iam a te €paene esse perfectam, dixeras autem mihi te reliquas res €ordiri, deesse mihi nolui quin te admonerem ut cogitares €coniunctene malles cum reliquis rebus nostra contexere an, €ut multi Graeci fecerunt, Callisthenes Phocicum bellum, €Timaeus Pyrrhi, Polybius Numantinum, qui omnes a per-€petuis suis historiis ea quae dixi bella separaverunt, tu €quoque item civilem coniurationem ab hostilibus externisque €bellis seiungeres. equidem ad nostram laudem non multum €video interesse, sed ad properationem meam quiddam @1 €interest non te exspectare dum ad locum venias ac statim €causam illam totam et tempus arripere; et simul, si uno in €argumento unaque in persona mens tua tota versabitur, €cerno iam animo quanto omnia uberiora atque ornatiora €futura sint. €@@Neque tamen ignoro quam impudenter faciam qui primum €tibi tantum oneris imponam (potest enim mihi denegare €occupatio tua), deinde etiam ut ornes me postulem. quid si illa tibi non tanto opere videntur ornanda? sed tamen, qui €semel verecundiae finis transierit, eum bene et naviter oportet €esse impudentem. itaque te plane etiam atque etiam rogo €ut et ornes ea vehementius etiam quam fortasse sentis et in eo €leges historiae neglegas gratiamque illam de qua suavissime €quodam in prohoemio scripsisti, a qua te flecti non magis €potuisse demonstras quam Herculem Xenophontium illum €a Voluptate, eam, si me tibi vehementius commendabit, ne €aspernere amorique nostro plusculum etiam quam concedet €veritas largiare. €@@Quod si te adducemus ut hoc suscipias, erit, ut mihi persuadeo, materies digna facultate et copia tua. a principio €enim coniurationis usque ad reditum nostrum videtur mihi €modicum quoddam corpus confici posse, in quo et illa poteris €uti civilium commutationum scientia vel in explicandis €causis rerum novarum vel in remediis incommodorum, cum €et reprehendes ea quae vituperanda duces et quae placebunt €exponendis rationibus comprobabis et, si liberius, ut con-€suesti, agendum putabis, multorum in nos perfidiam, insidias, €proditionem notabis. multam etiam casus nostri varietatem €tibi in scribendo suppeditabunt plenam cuiusdam voluptatis, €quae vehementer animos hominum in legendo te scriptore €tenere possit. nihil est enim aptius ad delectationem lectoris @1 €quam temporum varietates fortunaeque vicissitudines. quae €etsi nobis optabiles in experiendo non fuerunt, in legendo €tamen erunt iucundae. habet enim praeteriti doloris secura re-cordatio delectationem; ceteris vero nulla perfunctis propria €molestia, casus autem alienos sine ullo dolore intuentibus, €etiam ipsa misericordia est iucunda. quem enim nostrum €ille moriens apud Mantineam Epaminondas non cum €quadam miseratione delectat? qui tum denique sibi evelli €iubet spiculum postea quam ei percontanti dictum est €clipeum esse salvum, ut etiam in vulneris dolore aequo €animo cum laude moreretur. cuius studium in legendo non €erectum Themistocli fuga %redituque% retinetur? etenim €ordo ipse annalium mediocriter nos retinet quasi enumera-€tione fastorum; at viri saepe excellentis ancipites variique €casus habent admirationem, exspectationem, laetitiam, €molestiam, spem, timorem; si vero exitu notabili conclu-€duntur, expletur animus iucundissima lectionis voluptate. @@Quo mihi acciderit optatius si in hac sententia fueris, ut €a continentibus tuis scriptis, in quibus perpetuam rerum €gestarum historiam complecteris, secernas hanc quasi €fabulam rerum eventorumque nostrorum. habet enim varios €actus multasque [2mut]2ationes et consiliorum et temporum. €ac non vereor ne adsentatiuncula quadam aucupari tuam €gratiam videar cum hoc demonstrem, me a te potissimum €ornari celebrarique velle. neque enim tu is es qui quid sis €nescias et qui non eos magis qui te non admirentur invidos €quam eos qui laudent adsentatores arbitrere; neque autem €ego sum ita demens ut me sempiternae gloriae per eum @1 €commendari velim qui non ipse quoque in me commendando propriam ingeni gloriam consequatur. neque enim Alexander €ille gratiae causa ab Apelle potissimum pingi et a Lysippo fingi €volebat, sed quod illorum artem cum ipsis tum etiam sibi €gloriae fore putabat. atque illi artifices corporis simulacra €ignotis nota faciebant, quae vel si nulla sint, nihilo sint tamen €obscuriores clari viri. nec minus est Spa[2r]2tiates Agesilaus €ille perhibendus, qui neque pictam neque fictam [tam] imagi-€nem suam passus est esse, quam qui in eo genere laborarunt. €unus enim Xenophontis libellus in eo rege laudando facile €omnis imagines omnium statuasque superavit. €@@Atque hoc praestantius mihi fuerit et ad laetitiam animi €et ad memoriae dignitatem si in tua scripta pervenero quam €si in ceterorum quod non ingenium mihi solum suppeditatum €fuerit tuum, sicut Timoleonti a Timaeo aut ab Herodoto €Themistocli, sed etiam auctoritas clarissimi et spectatissimi €viri et in rei publicae maximis gravissimisque causis cogniti €atque in primis probati, ut mihi non solum praeconium, quod, €cum in Sigeum venisset, Alexander ab Homero Achilli tribu-€tum esse dixit, sed etiam grave testimonium impertitum clari €hominis magnique videatur. placet enim Hector ille mihi €Naevianus, qui non tantum 'laudari' se laetatur sed addit €etiam 'a laudato viro'. @@Quod si a te non impetro, hoc est, si quae te res impedierit €(neque enim fas esse arbitror quicquam me rogantem abs te €non impetrare), cogar fortasse facere quod non nulli saepe €reprehendunt: scribam ipse de me, multorum tamen €exemplo et clarorum virorum. sed, quod te non fugit, haec €sunt in hoc genere vitia: et verecundius ipsi de sese scribant €necesse est si quid est laudandum et praetereant si quid €reprehendendum est. accedit etiam ut minor sit fides, minor @1 €auctoritas, multi denique reprehendant et dicant verecun-€diores esse praecones ludorum gymnicorum, qui, cum ceteris €coronas imposuerint victoribus eorumque nomina magna €voce pronuntiarint, cum ipsi ante ludorum missionem corona €donentur, alium praeconem adhibeant, ne sua voce se ipsi victores esse praedicent. haec nos vitare cupimus et, si recipis €causam nostram, vitabimus idque ut facias rogamus. €@@Ac ne forte mirere cur, cum mihi saepe ostenderis te €accuratissime nostrorum temporum consilia atque eventus €litteris mandaturum, a te id nunc tanto opere et tam multis €verbis petamus, illa nos cupiditas incendit de qua initio €scripsi, festinationis, quod alacres animo sumus ut et ceteri €viventibus nobis ex libris tuis nos cognoscant et nosmet ipsi €vivi gloriola nostra perfruamur. @@His de rebus quid acturus sis, si tibi non est molestum, €rescribas mihi velim. si enim suscipis causam, conficiam €commentarios rerum omnium; sin autem differs me in €tempus aliud, coram tecum loquar. tu interea non cessabis €et ea quae habes instituta perpolies nosque diliges.  ŸóáÿèúÉïìÒïíáå öåì éî Ôõóãõìáî憎©ÿïäáåóôáôå öåì áõôõíîï ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. L. LUCCEIO Q. F. ‘Quamquam ipsa consolatio litterarum tuarum mihi gratis-€sima est (declarat enim summam benevolentiam coniunctam €pari prudentia), tamen illum fructum ex iis litteris vel @1 €maximum cepi, quod te praeclare res humanas contemnentem €et optime contra fortunam paratum armatumque cognovi; €quam quidem laudem sapientiae statuo esse maximam, non €aliunde pendere nec extrinsecus aut bene aut male vivendi suspensas habere rationes. quae cogitatio, cum mihi non €omnino excidisset (etenim penitus insederat), vi tamen €tempestatum et concursu calamitatum erat aliquantum €labefactata atque convulsa; cui te opitulari et video et id €fecisse etiam proximis litteris multumque profecisse sentio. €itaque hoc saepius dicendum tibique non significandum €solum sed etiam declarandum arbitror, nihil mihi esse €potuisse tuis litteris gratius. @@Ad consolandum autem cum illa valent quae eleganter €copioseque collegisti tum nihil plus quam quod firmitudinem €gravitatemque animi tui perspexi; quam non imitari turpis-€simum existimo. itaque hoc etiam fortiorem me puto quam þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨“…èúÉïìÒïíáå öåì éî Ôõóãõìáî憎©ÿïäáåóôáôå öåì áõôõíîï ´¶ÿte ipsum, praeceptorem fortitudinis, quod tu mihi videris €spem non nullam habere haec aliquando futura meliora; €casus enim gladiatorii similitudinesque eae, tum rationes in €ea disputatione a te collectae vetabant me rei publicae penitus €diffidere. itaque alterum minus mirum, fortiorem te esse cum €aliquid speres; alterum mirum, spe ulla teneri. quid est enim €non ita adfectum ut id non deletum exstinctumque esse €fateare? circumspice omnia membra rei publicae, quae €notissima sunt tibi; nullum reperies profecto quod non €fractum debilitatumve sit. quae persequerer si aut melius ea €viderem quam tu vides aut commemorare possem sine €dolore, quamquam tuis monitis praeceptisque omnis est €abiciendus dolor. @@Ergo et domestica feremus ut censes et publica paulo €etiam fortius fortasse quam tu ipse qui praecipis. te enim €aliqua spes consolatur, ut scribis, nos erimus etiam in @1 €omnium desperatione fortes, ut tu tamen idem et hortaris et €praecipis. das enim mihi iucundas recordationes conscientiae €nostrae rerumque earum quas te in primis auctore gessimus. €praestitimus enim patriae non minus certe quam debuimus, €plus profecto quam est ab animo cuiusquam aut consilio €hominis postulatum. @@Ignosces mihi de me ipso aliquid praedicanti; quarum €enim tu rerum cogitatione nos levari aegritudine voluisti €earum etiam commemoratione lenimur. itaque, ut mones, €quantum potero, me ab omnibus molestiis et angoribus €abducam transferamque animum ad ea quibus secundae res €ornantur, adversae adiuvantur, tecumque et ero tantum €quantum patietur utriusque aetas et valetudo, et, si esse una €minus poterimus quam volemus, animorum tamen con-€iunctione iisdemque studiis ita fruemur ut numquam non una €esse videamur.  ŸóáÿèúÊïìÒïíáåÿïäã® öéé Éä® Íáé® ´µÿ@@@@L. LUCCEIUS Q. F. S. D. M. TULLIO M. F. ‘S. v. b. e. v. sicut soleo, paululo tamen etiam deterius quam €soleo. €@@Te requisivi saepius ut viderem. Romae quia postea non €fuisti quam discesseras miratus sum, quod item nunc miror. €non habeo certum quae te res hinc maxime retrahat. si €solitudine delectare, cum scribas et aliquid agas eorum €quorum consuesti, gaudeo neque reprehendo tuum con-€silium. nam nihil isto potest esse iucundius non modo miseris €his temporibus et luctuosis sed etiam tranquillis et optatis, €praesertim vel animo defatigato tuo, qui nunc requiem €quaerat ex magnis occupationibus, vel erudito, qui semper €aliquid ex se promat quod alios delectet, ipsum laudibus €illustret. @@Sin autem, sicut [2ante quam]2 hinc discesseras, lacrimis ac €tristitiae te tradidisti, doleo quia doles et angere, non possum €te non, si concedis quod sentimus ut liberius dicamus, €accusare. quid enim? tu solus aperta non videbis, qui propter €acumen occultissima perspicis? tu non intelleges te querelis €cottidianis nihil proficere? non intelleges duplicari sol-€licitudines quas elevare tua te prudentia postulat? @@Quod si non possumus aliquid proficere suadendo, gratia €contendimus et rogando, si quid nostra causa vis, ut istis te €molestiis laxes et ad convictum nostrum redeas [2atque]2 ad €consuetudinem vel nostram communem vel tuam solius ac @1 €propriam. cupio non obtundere te, si non delectare nostro €studio, cupio deterrere ne permaneas in incepto. %cum% duae €res istae contrariae me conturbant, ex quibus aut in altera €mihi velim, si potes, obtemperes aut in altera non offendas. €@@Vale.  ŸóáÿèúËïìÁóôõòáåÿ@@@@M. CICERO S. D. L. LUCCEIO Q. F. ‘Omnis amor tuus ex omnibus partibus se ostendit in iis €litteris quas a te proxime accepi, non ille quidem mihi ignotus €sed tamen gratus et optatus; dicerem 'iucundus' nisi id €verbum in omne tempus perdidissem, neque ob eam unam €causam quam tu suspicaris et in qua me lenissimis et €amantissimis verbis utens re graviter accusas, sed quod illius tanti vulneris quae remedia esse debebant ea nulla sunt. quid €enim? ad amicosne confugiam? quam multi sunt? habuimus €enim fere communis; quorum alii occiderunt, alii nescio quo €pacto obduruerunt. tecum vivere possem equidem et maxime €vellem. vetustas, amor, consuetudo, studia paria_quod €vinclum, quaeso, deest nostrae coniunctioni? possumusne €igitur esse una? nec mehercule intellego quid impediat; sed €certe adhuc non fuimus, cum essemus vicini in Tusculano, in €Puteolano. nam quid dicam in urbe, in qua, cum forum €commune sit, vicinitas non requiritur? @@Sed casu nescio quo in ea tempora nostra aetas incidit ut, €cum maxime florere nos oporteret, tum vivere etiam puderet. €quod enim esse poterat mihi perfugium spoliato et domesticis @1 €et forensibus ornamentis atque solaciis? litterae, credo. €quibus utor adsidue; quid enim aliud facere possum? sed €nescio quo modo ipsae illae excludere me a portu et perfugio €videntur et quasi exprobrare quod in ea vita maneam in qua €nihil insit nisi propagatio miserrimi temporis. @@Hic tu me abesse urbe miraris, in qua domus nihil delec-€tare possit, summum sit odium temporum, hominum, fori, €curiae? itaque sic litteris utor, in quibus consumo omne tem-€pus, non ut ab iis medicinam perpetuam sed ut exiguam obli-vionem doloris petam. quod si id egissemus ego atque tu quod €ne in mentem quidem nobis veniebat propter cottidianos €metus [2et]2 omne tempus una fuissemus, neque me valetudo €tua offenderet neque te maeror meus. quod, quantum fieri €poterit, consequamur. quid enim est utrique nostrum aptius? €propediem te igitur videbo.  ŸóáÿèúÌïìÿïäáåóôáôå öåì áõôõíî憎© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. TITIO ‘Etsi unus ex omnibus minime sum ad te consolandum €accommodatus, quod tantum ex tuis molestiis cepi doloris ut €consolatione ipse egerem, tamen, cum longius a summi luctus @1 €acerbitate meus abesset dolor quam tuus, statui nostrae €necessitudinis esse meaeque in te benevolentiae non tacere €tanto in tuo maerore tam diu sed adhibere aliquam modicam €consolationem, quae levare dolorem tuum posset si minus €sanare potuisset. @@Est autem consolatio pervulgata quidem illa maxime, €quam semper in ore atque in animo habere debemus, €homines nos ut esse meminerimus, ea lege natos ut omnibus €telis fortunae proposita sit vita nostra, neque esse recusan-€dum quo minus ea qua nati sumus condicione vivamus, neve €tam graviter eos casus feramus quos nullo consilio vitare €possimus eventisque aliorum memoria repetendis nihil accidisse novi nobis cogitemus. [2sed]2 neque hae neque ceterae €consolationes quae sunt a sapientissimis viris usurpatae €memoriaeque litteris proditae tantum videntur proficere €debere quantum status ipse nostrae civitatis et haec per[2tur]2-€batio temporum perditorum, cum beatissimi sint qui liberos €non susceperunt, minus autem miseri qui his temporibus €amiserunt quam si eosdem bona aut denique aliqua re €publica perdidissent. @@Quod si tuum te desiderium movet aut si tuarum rerum €cogitatione maeres, non facile exhauriri tibi istum dolorem €posse universum puto; sin illa te res cruciat quae magis €amoris est, ut eorum qui occiderunt miserias lugeas, ut ea €non dicam quae saepissime et legi et audivi, nihil mali esse €in morte, ex qua si resideat sensus immortalitas illa potius €quam mors ducenda sit, sin sit amissus nulla videri miseria €debeat quae non sentiatur, hoc tamen non dubitans con-€firmare possum, ea misceri, parari, impendere rei publicae €quae qui reliquerit nullo modo mihi quidem deceptus esse €videatur. quid est enim iam non modo pudori, probitati, @1 €virtuti, rectis studiis, bonis artibus sed omnino libertati ac €saluti loci? non mehercule quemquam audivi hoc gravissimo €et pestilentissimo anno adulescentulum aut puerum mortuum €qui mihi non a dis immortalibus ereptus ex his miseriis atque €ex iniquissima condicione vitae videretur. @@Qua re, si tibi unum hoc detrahi potest, ne quid iis quos €amasti mali putes contigisse, permultum erit ex maerore tuo €deminutum. relinquetur enim simplex illa iam cura doloris €tui, quae non cum illis communicabitur sed ad te ipsum €proprie referetur; in qua non est iam gravitatis et sapientiae €tuae, quam tu a puero praestitisti, ferre immoderatius casum €incommodorum tuorum, qui sit ab eorum quos dilexeris þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨•ˆˆèúÌïìÿïäáåóôáôå öåì áõôõíî憎© ´¶ÿmiseria maloque seiunctus. etenim eum semper te et privatis in €rebus et publicis praestitisti tuenda tibi ut sit gravitas et €constantiae serviendum. nam quod adlatura est ipsa €diuturnitas, quae maximos luctus vetustate tollit, id nos praecipere consilio prudentiaque debemus. etenim si nulla €fuit umquam liberis amissis tam imbecillo mulier animo quae €non aliquando lugendi modum fecerit, certe nos, quod est €dies adlatura, id consilio ante ferre debemus neque exspectare €temporis medicinam, quam repraesentare ratione possimus. €@@His ego litteris si quid profecissem existimabam optandum €quiddam me esse adsecutum; sin minus forte valuissent, €officio tamen esse functum viri benevolentissimi atque €amicissimi. quem me tibi et fuisse semper existimes velim et €futurum esse confidas. @1  ŸóáÿèúÍïìÒïíáåÿïäá¿© µ¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SITTIO P. F. ‘Non oblivione amicitiae nostrae neque intermissione con-€suetudinis meae superioribus temporibus ad te nullas litteras €misi, sed quod priora tempora in ruinis rei publicae nostrisque €iacuerunt, posteriora autem me a scribendo tuis iniustissimis €atque acerbissimis incommodis retardarunt. cum vero et €intervallum iam satis longum fuisset et tuam virtutem €animique magnitudinem diligentius essem mecum recordatus, €non putavi esse alienum institutis meis haec ad te scribere. @1 @@Ego te, P. Sitti, et primis temporibus illis quibus in invidiam €absens et in crimen vocabare defendi et, cum in tui fami-€liarissimi iudicio ac periculo tuum crimen coniungeretur, €ut potui accuratissime te tuamque causam tutatus sum et €proxime recenti adventu meo, cum rem aliter institutam €offendissem ac mihi placuisset si adfuissem, tamen nulla re €saluti tuae defui; cumque eo tempore invidia annonae, inimici €non solum tui verum etiam amicorum tuorum, iniquitas totius €iudici multaque alia rei publicae vitia plus quam causa ipsa €veritasque valuissent, Publio tuo neque opera neque consilio €neque labore neque gratia neque testimonio defui. @@Quam ob rem omnibus officiis amicitiae diligenter a me €sancteque servatis ne hoc quidem praetermittendum esse €duxi, te ut hortarer rogaremque ut et hominem te et virum €esse meminisses, id est, ut et communem incertumque casum, €quem neque vitare quisquam nostrum nec praestare ullo €pacto potest, sapienter ferres et dolori fortiter ac fortunae €resisteres cogitaresque et in nostra civitate et in ceteris quae €rerum potitae sunt multis fortissimis atque optimis viris €iniustis iudiciis talis casus incidisse. illud utinam ne ve[2re]2 €scriberem, ea te re publica carere in qua neminem prudentem €hominem res ulla delectet! @@De tuo autem filio vereor ne, si nihil ad te scripserim, €debitum eius virtuti videar testimonium non dedisse, sin €autem omnia quae sentio perscripserim, ne refricem meis €litteris desiderium ac dolorem tuum. sed tamen prudentissime €facies si illius pietatem, virtutem, industriam, ubicumque eris, €tuam esse, tecum esse duces. nec enim minus nostra sunt quae animo complectimur quam quae oculis intuemur. quam ob €rem et illius eximia virtus summusque in te amor magnae €tibi consolationi debet esse et nos ceterique qui te non ex @1 €fortuna sed ex virtute tua pendimus semperque pendemus et €maxime animi tui conscientia, cum tibi nihil merito accidisse €reputabis et illud adiunges, homines sapientis turpitudine, €non casu, et delicto suo, non aliorum iniuria, commoveri. €@@Ego et memoria nostrae veteris amicitiae et virtute atque €observantia fili tui monitus nullo loco deero neque ad con-€solandam neque ad levandam fortunam tuam. tu si quid ad €me forte scripseris, perficiam ne te frustra scripsisse arbitrere.  ŸóáÿèúÎïìÒïíá娿©ÿïäðïóô æéî® Íáòô® µ²ÿ@@@@M. CICERO S. D. T. FADIO ‘Etsi egomet, qui te consolari cupio, consolandus ipse sum, €propterea quod nullam rem gravius iam diu tuli quam €incommodum tuum, tamen te magno opere non hortor €solum sed etiam pro amore nostro rogo atque oro te colligas €virumque praebeas et qua condicione omnes homines et €quibus temporibus no[2s]2 nati simus cogites. plus tibi virtus €tua dedit quam fortuna abstulit, propterea quod adeptus es €quod non multi homines novi, amisisti quae plurimi homines €nobilissimi. ea denique videtur condicio impendere legum, €iudiciorum, temporum ut optime actum cum eo videatur €esse qui quam levissima poena ab hac re publica discesserit. tu vero, qui et fortunas et liberos habeas et nos ceterosque €necessitudine et benevolentia tecum coniunctissimos, quique €magnam facultatem sis habiturus nobiscum et cum omnibus €tuis vivendi, et cuius unum sit iudicium ex tam multis quod @1 €reprehendatur, ut quod una sententia eaque dubia potentiae €alicuius condonatum existimetur, omnibus his de causis €debes istam molestiam quam lenissime ferre. meus animus €erit in te liberosque tuos semper quem tu esse vis et qui esse €debet.  ŸóáÿèúÏïìéî Ãõíáîïÿïäã® ééé Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@CICERO RUFO ‘Etsi mihi numquam dubium fuit quin tibi essem carissimus, €tamen cottidie magis id perspicio exstatque id quod mihi €ostenderas quibusdam litteris, hoc te studiosiorem in me €colendo fore quam in provincia fuisses (etsi meo iudicio nihil €ad tuum provinciale officium addi potest) quo liberius €iudicium esse posset tuum. itaque me et superiores litterae €tuae admodum delectaverunt, quibus et exspectatum meum €adventum abs te amanter videbam et, cum aliter res €cecidisset ac putasses, te meo consilio magno opere esse €laetatum, et ex his proximis litteris magnum cepi fructum et €iudici et offici tui: iudici, quod intellego te, id quod omnes €fortes ac boni viri facere debent, nihil putare utile esse nisi €quod rectum honestumque sit; offici, quod te mecum, €quodcumque cepissem consili, polliceris fore, quo neque €mihi gratius neque, ut ego arbitror, tibi honestius esse €quicquam potest. @@Mihi consilium captum iam diu est. de quo ad te non quo €celandus esses nihil scripsi antea sed quia communicatio €consili tali tempore quasi quaedam admonitio videtur esse €offici, vel potius efflagitatio ad coeundam societatem vel €periculi vel laboris. cum vero ea tua sit voluntas, humanitas, €benevolentia erga me, libenter amplector talem animum, €sed ita (non enim dimittam pudorem in rogando meum): €si feceris id quod ostendis, magnam habebo gratiam; si non €feceris, ignoscam et alterum timori, alterum mihi te negare @1 €non potuisse arbitrabor. est enim res profecto maxima. quid €rectum sit apparet; quid expediat obscurum est, ita tamen €ut, si nos ii sumus qui esse debemus, id est studio digni ac €litteris nostris, dubitare non possimus quin ea maxime €conducant quae sunt rectissima. €@@Qua [2r]2e tu, si simul placebit, statim ad me venies; sin €idem placebit atque eodem, nec continuo poterit, omnia €tibi ut nota sint faciam. quicquid statueris, te mihi amicum, €sin id quod opto, etiam amicissimum iudicabo.  ŸóáÿèúÐïìáä õòâåíÿïäðáõìï ðïóô ðòéä® Îïî® Éáî® ´¹ÿ@@@@CICERO RUFO ‘Quo[2quo]2 modo potuissem te convenissem si eo quo con-€stitueras venire voluisses. qua re, etsi mei commodi causa €commovere me noluisti, tamen ita existimes velim, me €antelaturum fuisse, si ad me misisses, voluntatem tuam €commodo meo. €@@Ad ea quae scripsisti commodius equidem possem de €singulis ad te rebus scribere si M. Tullius, scriba meus, €adesset. a quo mihi exploratum est in rationibus dumtaxat €referendis (de ceteris rebus adfirmare non possum) nihil eum €fecisse scientem quod esset contra aut rem aut existimationem €tuam; dein, si rationum referendarum ius vetus et mos €antiquus maneret, me relaturum rationes nisi tecum pro @1 €coniunctione nostrae necessitudinis contulissem confecis-semque non fuisse. quod igitur fecissem ad urbem si €consuetudo pristina maneret, id, quoniam lege Iulia €relinquere rationes in provincia necesse erat easdemque €totidem verbis referre ad aerarium, feci in provincia; neque €ita feci ut te ad meum arbitrium adducerem, sed tribui tibi €tantum quantum me tribuisse numquam me paenitebit. €totum enim scribam meum, quem tibi video nunc esse €suspectum, tibi tradidi. tu ei M. Mindium, fratrem tuum, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨”’ˆ‰èúÐïìáä õòâåíÿïäðáõìï ðïóô ðòéä® Îïî® Éáî® ´¹ÿadiunxisti. rationes confectae me absente sunt tecum; ad €quas ego nihil adhibui praeter lectionem. ita accepi librum €a meo [servo] scriba ut eundem acceperim a fratre tuo. si €honos is fuit, maiorem tibi habere non potui; si fides, €maiorem tibi habui quam paene ipsi mihi; si providendum €fuit ne quid aliter ac tibi et honestum et utile esset referretur, €non habui cui potius id negoti darem quam [2cui]2 dedi. €illud quidem certe factum est quod lex iubebat, ut apud €duas civitates, Laodicensem et Apamensem, quae nobis €maxime videbantur quoniam ita necesse erat, rationes €confectas collatas deponeremus. itaque huic loco primum €respondeo me, quamquam iustis de causis rationes referre €properarim, tamen te exspectaturum fuisse nisi in pro-€vincia relictas rationes pro [2re]2latis haberem. quam ob €rem * * * @@De Volusio quod scribis, non est id rationum. docuerunt €enim me periti homines, in iis cum omnium peritissimus tum €mihi amicissimus, C. Camillus, ad Volusium traferri nomen €a Valerio non potuisse; praedes Valerianos teneri (neque id @1 €erat HS <30XXX>30, ut scribis, sed HS <30XX>30); erat enim curata €nobis pecunia Valeri mancipis nomine, ex qua reliquum quod erat in rationibus rettuli. sed sic me et liberalitatis €fructu privas et diligentiae et, quod minime tamen laboro, €mediocris etiam prudentiae: liberalitatis, quod mavis scribae €mei beneficio quam meo legatum meum[2, M. Anneium,]2 €praefectumque, Q. Leptam, maxima calamitate levatos, €cum praesertim non deberent esse obligati; diligentiae, quod €existimas de tanto officio meo, tanto etiam periculo, nec €scisse me quicquam nec cogitavisse, scribam quicquid €voluisset, cum id mihi ne recitavisset quidem, rettulisse; €prudentiae, cum rem a me non insipienter excogitatam [2ne €cogitatam]2 quidem putas. nam et Volusi liberandi meum fuit €consilium et ut multa tam gravis Valerianis praedibus ipsique €T. Mario depelleretur a me inita ratio est. quam quidem €omnes non solum probant sed etiam laudant, et, si verum €scire vis, hoc uni scribae meo intellexi non nimium placere. sed ego putavi esse viri boni, cum populus suum servaret, €consulere fortunis tot vel amicorum vel civium. €@@Nam de Lucceio est ita actum ut auctore Cn. Pompeio €ista pecunia in fano poneretur. id ego agnovi meo iussu esse €factum. qua pecunia Pompeius est usus, ut ea quam tu €deposueras Sestius. sed haec ad te nihil intellego pertinere. €illud me non animadvertisse moleste ferrem, ut adscriberem €te in fano pecuniam iussu meo deposuisse, nisi ista pecunia €gravissimis esset certissimisque monumentis testata, cui data, €quo senatus consulto, quibus tuis, quibus meis litteris P. €Sestio tradita esset. quae cum viderem tot vestigiis impressa @1 €ut in iis errari non posset, non adscripsi id quod tua nihil €referebat. ego tamen adscripsisse mallem, quoniam id te video desiderare. sicut scribis tibi id esse referendum, idem €ipse sentio, neque in eo quicquam a meis rationibus dis-€crepabunt tuae; addes enim tu, meo iussu; quod ego, qui €non addidi, nec causa est cur negem nec, si causa esset et tu €nolles, negarem. €@@Nam de sestertiis nongentis milibus, certe ita relatum est €ut tu sive frater tuus referri voluit. sed si quid est, quoniam €de $LOGEI/A|& parum %gravisum% est, quod ego in rationibus €referendis etiam nunc corrigere possim, de eo mihi, quoniam €senatus consulto non sum usus, quid per leges liceat con-€siderandum est. te certe in pecuniae exactae i[2s]2ta referre ex €meis rationibus relatis non oportuit, nisi quid me fallit; sunt €enim alii peritiores. illud cave dubites quin ego omnia €faciam quae interesse tua aut etiam velle te existimem si ullo €modo facere possim. @@Quod scribis de beneficiis, scito a me et tribunos militaris et €praefectos et contubernalis dumtaxat meos delatos esse. in €quo quidem me ratio fefellit; liberum enim mihi tempus ad €eos deferendos existimabam dari; postea certior sum factus €triginta diebus deferri necesse esse quibus rationes rettu-€lissem. sane moleste tuli non illa beneficia tuae potius ambi-€tioni reservata esse quam meae, qui ambitione nihil uterer. €de centurionibus tamen et de tribunorum militarium con-€tubernalibus res est in integro. genus enim horum bene-€ficiorum definitum lege non erat. @@Reliquum est de sestertiis centum milibus, de quibus €memini mihi a te Myrina litteras esse adlatas, non mei errati €sed tui; in quo peccatum videbatur esse, si modo erat, fratris @1 €tui et Tulli. sed cum id corrigi non posset, quod iam depositis €rationibus ex provincia decessimus, credo me quidem tibi €pro animi mei voluntate proque ea spe facultatum quam tum €habebamus quam humanissime potuerim rescripsisse. sed €neque tum me humanitate litterarum mearum obligatum €puto neque me tuam hodie epistulam de HS sic accepisse €ut ii accipiunt quibus epistulae per haec tempora molestae sunt. simul illud cogitare debes, me omnem pecuniam quae ad €me salvis legibus pervenisset Ephesi apud publicanos €deposuisse; id fuisse HS <30XXII>30: eam omnem pecuniam €Pompeium abstulisse. quod ego sive aequo animo sive iniquo €fero, tu de HS aequo animo ferre debes et existimare eo €minus ad te vel de tuis cibariis vel de mea liberalitate €pervenisse. quod si mihi expensa ista HS tulisses, tamen, €quae tua est suavitas quique in me amor, nolles a me hoc €tempore aestimationem accipere; nam numeratum si cu-€perem, non erat. sed haec iocatum me putato, ut ego te €existimo. ego tamen, cum Tullius rure redierit, mittam eum €ad te, si quid ad rem putabis pertinere. €@@Hanc epistulam cur conscindi velim causa nulla est.  ŸóáÿèúÑïìÒïíáåÿïäíåä® Áðò® ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. L. MESCINIO ‘Gratae mihi tuae litterae fuerunt; ex quibus intellexi, quod €etiam sine litteris arbitrabar, te summa cupiditate adfectum €esse videndi mei. quod ego ita libenter accipio ut tamen tibi €non concedam; nam tecum esse ita mihi commoda omnia €quae opto contingant ut vehementer velim! tum enim cum €esset maior et virorum et civium bonorum et iucundorum €hominum et amantium mei copia, tamen erat nemo quicum €essem libentius quam tecum et pauci quibuscum essem aeque €libenter; hoc vero tempore, cum alii interierint, alii absint, €alii mutati voluntate sint, unum me dius fidius tecum diem €libentius posuerim quam hoc omne tempus cum plerisque €eorum quibuscum vivo necessario. noli enim existimare €mihi non solitudinem iucundiorem esse, qua tamen ipsa uti €non licet, quam sermones eorum qui frequentant domum €meam, excepto uno aut summum altero. @@Itaque utor eodem perfugio quo tibi utendum censeo, €litterulis nostris, praeterea conscientia etiam consiliorum €meorum. ego enim is sum, quem ad modum tu facillime €potes existimare, qui nihil umquam mea potius quam €meorum civium causa fecerim. cui nisi invidisset is quem tu €numquam amasti (me enim amabas), et ipse beatus esset et €omnes boni. ego sum qui nullius vim plus valere volui quam €honestum otium, idemque, cum illa ipsa arma quae semper €timueram plus posse sensi quam illum consensum bonorum €quem ego idem effeceram, quamvis iniusta condicione pacem €accipere malui quam viribus cum valentiore pugnare. sed et €haec et multa alia coram brevi tempore licebit. @1 @@Neque me tamen ulla res alia Romae tenet nisi exspectatio €rerum Africanarum. videtur enim mihi res in propinquum €adducta discrimen. puto autem mea non nihil interesse €(quamquam id ipsum, quid intersit, non sane intellego, €verum tamen), quicquid illinc nuntiatum sit, non longe €abesse a consiliis amicorum. est enim res iam in eum locum €adducta ut, quamquam multum intersit inter eorum causas €qui dimicant, tamen inter victorias non multum interfuturum €putem. €@@Sed plane animus [2meus]2, qui dubiis rebus forsitan €fuerit infirmior, desperatis confirmatus est multum. quem €etiam tuae superiores litterae confirmarunt, quibus intellexi €quam fortiter iniuriam ferres; iuvitque me tibi cum summam €humanitatem tum etiam tuas litteras profuisse. verum enim €scribam: teneriore mihi animo videbare, sicut omnes fere qui €vita[2m]2 ingenua[2m]2 in beata civitate et in libera [2re þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿµ¨•”èúÑïìÒïíáåÿïäíåä® Áðò® ´¶ÿpublica]2 viximus. sed ut illa secunda moderate tulimus, sic €hanc non solum adversam sed funditus eversam fortunam €fortiter ferre debemus, ut hoc saltem in maximis malis boni €consequamur, ut mortem, quam etiam beati contemnere €debe[2b]2amus propterea quod nullum sensum esset habitura, €nunc sic adfecti non modo contemnere debeamus sed etiam €optare. @@Tu, si me diligis, fruere isto otio tibique persuade praeter €culpam ac peccatum, qua semper caruisti et carebis, homini €accidere nihil posse quod sit horribile aut pertimescendum. €ego, si videbitur recte fieri posse, ad te veniam brevi; si quid €acciderit ut mutandum consilium sit, te certiorem faciam €statim. tu ita fac cupidus mei videndi sis ut istinc te ne @1 €moveas tam infirma valetudine nisi ex me prius quaesieris per €litteras quid te velim facere. me velim, ut facis, diligas €valetudinique tuae et tranquillitati animi servias. °ŸóáÿèúÒïäéî® ´µ¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. A. TORQUATO ‘Etsi ea perturbatio est omnium rerum ut suae quemque €fortunae maxime paeniteat nemoque sit quin ubivis quam €ibi ubi sit esse malit, tamen mihi dubium non est quin hoc €tempore bono viro Romae esse miserrimum sit. nam etsi, €quocumque in loco quisquis est, idem est ei sensus et eadem €acerbitas ex interitu rerum et publicarum et suarum, tamen €oculi augent dolorem, qui ea quae ceteri audiunt intueri @1 €cogunt nec avertere a miseriis cogitationem sinunt. qua re, €etsi multarum rerum desiderio te angi necesse est, tamen illo €dolore quo maxime te confici audio, quod Romae non sis, €animum tuum libera. etsi enim cum magna molestia tuos €tuaque desideras, tamen illa quidem quae requiris suum €statum tenent nec melius si tu adesses tenerent nec sunt ullo €in proprio periculo; nec debes tu, cum de tuis cogitas, aut €praecipuam aliquam fortunam postulare aut communem €recusare. @@De te autem ipso, Torquate, est tuum sic agitare animo ut €non adhibeas in consilium cogitationum tuarum despera-€tionem aut timorem. nec enim is qui in te adhuc iniustior €quam tua dignitas postulabat fuit non magna signa dedit €animi erga te mitigati nec tamen is ipse a quo salus petitur €habet explicatam aut exploratam rationem salutis suae; €cumque omnium bellorum exitus incerti sint, ab altera €victoria tibi periculum nullum esse perspicio, quod quidem €[2se]2iunctum sit ab omnium interitu, ab altera te ipsum €numquam timuisse certo scio. @@Reliquum est ut te id ipsum quod ego quasi consolationis €loco pono maxime excruciet, commune periculum rei €publicae. cuius tanti mali, quamvis docti viri multa dicant, €tamen vereor ne consolatio nulla possit vera reperiri praeter €illam quae tanta est quantum in cuiusque animo roboris est €atque nervorum: si enim bene sentire recteque facere satis est €ad bene beateque vivendum, vereor ne eum qui se optimorum €consiliorum conscientia sustentare possit miserum esse nefas €sit dicere. nec enim nos arbitror victoriae praemiis ductos €patriam olim et liberos et fortunas reliquisse, sed quoddam €nobis officium iustum et pium et debitum rei publicae €nostraeque dignitati videbamur sequi, nec, cum id fa-€ciebamus, tam eramus amentes ut explorata nobis esset @1 victoria. qua re, si id evenit quod ingredientibus nobis in €causam propositum fuit accidere posse, non debemus ita €cadere animis quasi aliquid evenerit quod fieri posse num-€quam putarimus. simus igitur ea mente quam ratio et veritas €praescribit, ut nihil in vita nobis praestandum praeter €culpam putemus, eaque cum careamus, omnia humana €placate et moderate feramus. atque haec eo pertinet oratio €ut perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare €posse videatur. sed si est spes aliqua [2d]2e rebus communibus, €ea tu, quicumque status est futurus, carere non debes. @@Atque haec mihi scribenti veniebat in mentem me esse €eum cuius tu desperationem accusare solitus esses quemque €auctoritate tua cunctantem et diffidentem excitare. quo €quidem tempore non ego causam nostram sed consilium €improbabam. sero enim nos iis armis adversari videbam €quae multo ante confirmata per nosmet ipsos erant, dole-€bamque pilis et gladiis, non consiliis neque auctoritatibus €nostris de iure publico disceptari. neque ego, ea quae facta €sunt fore cum dicebam, divinabam futura, sed quod et fieri €posse et exitiosum fore si evenisset videbam id ne accideret €timebam, praesertim cum, si mihi alterum utrum de eventu €atque exitu rerum promittendum esset, id futurum quod €evenit exploratius possem promittere. iis enim rebus praesta-€bamus quae non prodeunt in aciem, usu autem armorum et €militum robore inferiores eramus. sed tu illum animum nunc €adhibe, quaeso, quo me tum esse oportere censebas. @@Haec eo scripsi quod mihi Philargyrus tuus omnia de te €requirenti fidelissimo animo, ut mihi quidem visus est, €narravit te interdum sollicitum solere esse vehementius. quod €facere non debes nec dubitare quin aut aliqua re publica sis €is futurus qui esse debes aut perdita non adflictiore con-€dicione quam ceteri. hoc vero tempus, quo exanimati omnes @1 €et suspensi sumus, hoc moderatiore animo ferre debes quod €et in urbe ea es ubi nata et alta est ratio ac moderatio €vitae et habes Ser. Sulpicium, quem semper unice dilexisti; €qui te profecto et benevolentia et sapientia consolatur. cuius €si essemus et auctoritatem et consilium secuti, togati potius €potentiam quam armati victoriam subissemus. @@Sed haec longiora fortasse fuerunt quam necesse fuit; illa €quae maiora sunt brevius exponam. ego habeo cui plus quam €tibi debeam neminem; quibus tantum debebam quantum tu €intellegis eos huius mihi belli casus eripuit. qui sim autem hoc €tempore intellego. sed quia nemo est tam adflictus qui[2n]2, €si nihil aliud studeat nisi id quod agit, possit navare aliquid €et efficere, omne meum consilium, operam, studium certe €velim existimes tibi tuisque liberis esse debitum.  ŸóáÿèúÓïìéî Áôôéãé Îïíåîôáî憎©ÿïäÁðò® ´µÿ@@@@M. CICERO S. D. A. TORQUATO ‘Peto a te ne me putes oblivione tui rarius ad te scribere quam €solebam, sed aut gravitate valetudinis, qua tamen iam paulum €videor levari, aut quod absim ab urbe, ut qui ad te pro-€ficisca[2n]2tur scire non possim. qua re velim ita statutum €habeas, me tui memoriam cum summa benevolentia tenere €tuasque omnis res non minori mihi curae quam meas esse. @@Quod maiore in varietate versata est adhuc tua causa €quam homines aut volebant aut opinabantur, mihi crede, €non est pro malis temporum quod moleste feras. necesse est €enim aut armis urgeri rem publicam sempiternis aut iis €positis recreari aliquando aut funditus interire. si arma €valebunt, nec eos a quibus reciperis vereri debes nec eos €quos adiuvisti; si armis aut condicione positis aut defatigatione €abiectis aut victoria detractis civitas respiraverit, et dignitate €tua frui tibi et fortunis licebit; sin omnino interierint omnia €fueritque is exitus quem vir prudentissimus, M. Antonius, €iam tum timebat cum tantum instare malorum suspicabatur, €misera est illa quidem consolatio, tali praesertim civi et €viro, sed tamen necessaria, nihil esse praecipue cuiquam €dolendum in eo quod accidat universis. @@Quae vis insit in his paucis verbis (plura enim committenda @1 €epistulae non erant) si attendes, quod facis profecto etiam sine €meis litteris, intelleges te aliquid habere quod speres, nihil €quod aut hoc aut aliquo rei publicae statu timeas; omnia si €interierint, cum superstitem te esse rei publicae ne si liceat €quidem velis, ferendam esse fortunam, praesertim quae absit €a culpa. sed haec hactenus. €@@Tu velim scribas ad me quid agas et ubi futurus sis ut aut €quo scribam aut quo veniam scire possim.  ŸóáÿèúÔïìÒïíáåÿïäîïî íõìôï ðïóô åð® ¶®±ÿ@@@@M. CICERO S. D. A. TORQUATO ‘Superioribus litteris benevolentia magis adductus quam quo €res ita postularet fui longior. neque enim confirmatione €nostra egebat virtus tua neque erat ea mea causa atque €fortuna ut, cui ipsi omnia deessent, alterum confirmarem. hoc item tempore brevior esse debeo. sive enim nihil tum €opus fuit tam multis verbis, nihilo magis nunc opus est; sive €tum opus fuit, illud satis est, praesertim cum accesserit nihil þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶£’„èúÔïìÒïíáåÿïäîïî íõìôï ðïóô åð® ¶®±ÿnovi. nam etsi cottidie aliquid audimus earum rerum quas €ad te perferri existimo, summa tamen eadem est et idem €exitus; quem ego tam video animo quam ea quae oculis €cernimus, nec vero quicquam video quod non idem te €videre certo sciam. nam etsi quem exitum acies habitura sit @1 €divinare nemo potest, tamen et belli exitum video et, si id €minus, hoc quidem certe, cum sit necesse alterum utrum vincere, qualis futura sit vel haec vel illa victoria. idque cum €optime perspexi, tale video nihil ut mali videatur futurum si €id vel ante acciderit quod vel maximum ad timorem pro-€ponitur. ita enim vivere ut tum sit vivendum miserrimum €est; mori autem nemo sapiens miserum duxit, ne beato €quidem. sed in ea es urbe in qua haec, vel plura et ornatiora, €parietes ipsi loqui posse videantur. @@Ego tibi hoc confirmo, etsi levis est consolatio ex miseriis €aliorum, nihilo te nunc maiore in discrimine esse quam €quemvis [2aut eorum qui in armis permanserint]2 aut eorum €qui discesserint. alteri dimicant, alteri victorem timent. sed €haec consolatio levis est; illa gravior, qua te ut[2i]2 spero, ego €certe utor: nec enim dum ero angar ulla re, cum omni vacem €culpa, et si non ero, sensu omnino carebo. sed rursus $GLAU=K' €$EI)S *)AQH/NAS& qui ad te haec. €@@Mihi tu, tui, tua omnia maximae curae sunt et, dum vivam, €erunt. €@@Vale.  ŸóáÿèúÕïäîïî íõìôï ðïóô åð® ¶®³ÿ@@@@M. CICERO S. D. A. TORQUATO ‘Novi quod ad te scriberem nihil erat et tamen, si quid esset, €sciebam te a tuis certiorem fieri solere. de futuris autem €rebus etsi semper difficile est dicere, tamen interdum €coniectura possis propius accedere cum est res eius modi €cuius exitus provideri possit. nunc tantum videmur intel- @1 €legere, non diuturnum bellum; etsi id ipsum non nullis €videtur secus. equidem, cum haec scribebam, aliquid iam €actum putabam; [non quo] sed quid, difficilis erat coniectura. €nam cum omnis belli Mars communis et cum semper incerti €exitus proeliorum sunt, tum hoc tempore ita magnae utrimque €copiae, ita paratae ad depugnandum esse dicuntur ut, €utercumque vicerit, non sit mirum futurum. illa in dies €singulos magis magisque opinio hominum confirmatur, €etiam si inter causas armorum aliquantum intersit, tamen €inter victorias non multum interfuturum. alteros prope €modum iam sumus experti, de altero nemo est quin cogitet €quam sit metuendus iratus victor armatus. @@Hoc loco si videor augere dolorem tuum quem consolando €levare debe[2b]2am, fateor me communium malorum con-€solationem nullam invenire praeter illam, quae tamen, si €possis eam suscipere, maxima est quaque ego cottidie magis €utor, conscientiam rectae voluntatis maximam consolationem €esse rerum incommodarum nec esse ullum magnum malum €praeter culpam. a qua quoniam tantum absumus ut etiam €optime senserimus eventusque magis nostri consili quam €consilium reprehendatur et quoniam praestitimus quod €debuimus, moderate quod evenit feramus. sed hoc mihi €tamen non sumo ut te consoler de communibus miseriis, €quae ad consolandum maioris ingeni et ad ferendum €singularis virtutis indigent; illud cuivis facile est docere, cur €praecipue tu dolere nihil debeas. eius enim qui tardior in te €levando fuit quam fore putaremus non est mihi dubia de tua €salute sententia, de illis autem non arbitror te exspectare €quid sentiam. @@Reliquum est ut te angat quod absis a tuis tam diu, res €molesta, praesertim ab iis pueris quibus nihil potest esse €festivius; sed, ut ad te scripsi antea, tempus est huius modi @1 €ut suam quisque condicionem miserrimam putet et, ubi €quisque sit, ibi esse minime velit. equidem nos qui Romae €sumus miserrimos esse duco, non solum quod in malis €omnibus acerbius est videre quam audire sed etiam quod ad €omnis casus subitorum periculorum magis obiecti sumus €quam si abessemus. €@@Etsi me ipsum consolatorem tuum non tantum litterae, €quibus semper studui, quantum longinquitas temporis mitigavit. quanto fuerim dolore meministi. in quo prima illa €consolatio est, vidisse me plus quam ceteros cum cupiebam €quamvis iniqua condicione pacem. quod etsi casu, non €divinatione mea, factum est, tamen in hac inani prudentiae €laude delector. deinde, quod mihi ad consolationem com-€mune tecum est, si iam vocer ad exitum vitae, non ab ea re €publica avellar qua carendum esse doleam, praesertim cum €id sine ullo sensu futurum sit. adiuvat [2et]2iam aetas et acta €iam vita, quae cum cursu suo bene confecto delectat tum €vetat in eo vim timere quo nos iam natura ipsa paene €perduxerit. postremo is vir vel etiam ii viri hoc bello occide-€runt ut impudentia videatur eandem fortunam, si res cogat, €recusare. equidem mihi omnia propono, nec ullum est €tantum malum quod non putem impendere. sed cum plus in €metuendo mali sit quam in ipso illo quod timetur, desino, €praesertim cum id impendeat in quo non modo dolor nullus €verum finis etiam doloris futurus sit. €@@Sed haec satis multa, vel plura potius quam necesse fuit; €facit autem non loquacitas mea sed benevolentia longiores €epistulas. @@Servium discessisse Athenis moleste tuli. non enim dubito €quin magnae tibi levationi solitus sit esse cottidianus con-€gressus et sermo cum familiarissimi hominis tum optimi et €prudentissimi viri. tu velim te, ut debes et soles, tua virtute @1 €sustentes. ego quae te velle quaeque ad te et ad tuos €pertinere arbitrabor omnia studiose diligenterque curabo. €quae cum faciam, benevolentiam tuam erga me imitabor, €merita non adsequar. €@@Vale.  ŸóáÿèúÖïäÉáî® ´µ¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. A. CAECINAE ‘Quotienscumque filium tuum vidi (video autem fere cottidie) €polliceor ei studium quidem meum et operam sine ulla €exceptione aut laboris aut occupationis aut temporis, €gratiam autem atque auctoritatem cum hac exceptione, €quantum valeam quantumque possim. €@@Liber tuus et lectus est et legitur a me diligenter et €custoditur diligentissime. res et fortunae tuae mihi maximae €curae sunt. quae quidem cottidie faciliores mihi et meliores €videntur multisque video magnae esse curae; quorum de €studio et de sua spe filium ad te perscripsisse certo scio. @@Iis autem de rebus quas coniectura consequi possumus non €mihi sumo ut plus ipse prospiciam quam te videre atque €intellegere mihi persuaserim. sed tamen, quia fieri potest ut €tu ea perturbatiore animo cogites, puto esse meum quid sentiam €exponere. ea natura rerum est et is temporum cursus ut non €possit ista aut tibi aut ceteris fortuna esse diuturna neque €haerere in tam bona causa et in tam bonis civibus tam acerba iniuria. qua re ad eam spem quam [2de omnibus accedit ea €quam]2 extra ordinem de te ipso habemus, non solum propter €dignitatem et fortunam tuam (haec enim ornamenta sunt €tibi etiam cum aliis communia) [2sed, quae]2 accedunt tua €praecipua, propter eximium ingenium summamque virtutem, €cui mehercules hic cuius in potestate sumus multum tribuit. €itaque ne punctum quidem temporis in ista fortuna fuisses €nisi eo ipso bono tuo quo delectatur se violatum putasset: @1 €quod ipsum lenitur cottidie, significaturque nobis ab iis qui €simul cum eo vivunt tibi hanc ipsam opinionem ingeni apud €illum plurimum profuturam. @@Quapropter primum fac animo forti atque magno sis_ €ita enim natus, ita educatus, ita doctus es, ita etiam cognitus €ut tibi id faciendum sit; deinde spem quoque habeas €firmissimam propter eas causas quas scripsi. a me vero tibi €omnia liberisque tuis paratissima esse confidas velim. id €enim et vetustas nostri amoris et mea consuetudo in meos et €tua multa erga me officia postulant.  Ÿóáÿèú×ïäÏãô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. A. CAECINAE ‘Vereor ne desideres officium meum quod tibi pro nostra et €meritorum multorum et studiorum parium coniunctione €deesse non debet_sed tamen vereor ne litterarum a me €officium requiras. quas tibi et iam pridem et saepe misissem €nisi cottidie melius exspectans gratulationem quam con- @1 €firmationem animi tui complecti litteris maluissem. nunc, €ut spero, brevi gratulabimur; itaque in aliud tempus id €argumentum epistulae differo. @@His autem litteris animum tuum, quem minime imbecillum €esse et audio et spero, etsi non sapientissimi, at amicissimi þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶¦’ƒèú×ïìÒïíáåÿïäÏãô® ´¶¨¿©ÿhominis auctoritate confirmandum etiam atque etiam puto, €nec iis quidem verbis quibus te consoler ut adflictum et iam €omni spe salutis orbatum sed ut eum de cuius incolumitate €non plus dubitem quam te memini dubitare de mea. nam €cum me ex re publica expulissent ii qui illam cadere posse €stante me non putarunt, memini me ex multis hospitibus qui €ad me ex Asia, in qua tu eras, venerant audire te de glorioso et celeri reditu meo confirmare. si te ratio quaedam [2m]2ira €Tuscae disciplinae, quam a patre, nobilissimo atque optimo €viro, acceperas, non fefellit, ne nos quidem nostra divinatio €fallet, quam cum sapientissimorum virorum moni[men]tis €atque praeceptis plurimoque, ut tu scis, doctrinae studio tum €magno etiam usu tractandae rei publicae magnaque nostro-rum temporum varietate consecuti sumus. cui quidem €divinationi hoc plus confidimus quod ea nos nihil in his tam €obscuris rebus tamque perturbatis umquam omnino fefellit. €dicerem quae ante futura dixissem ni vererer ne ex eventis €fingere viderer. sed tamen plurimi sunt testes me et initio ne €coniungeret se cum Caesare monuisse Pompeium et postea €ne seiungeret. coniunctione frangi senatus opes, diiunctione €civile bellum excitari videbam. atque utebar familiarissime €Caesare, Pompeium faciebam plurimi; sed erat meum €consilium cum fidele Pompeio tum salutare utrique. @@Quae praeterea providerim praetereo; nolo enim hunc de €me optime meritum existimare ea me suasisse Pompeio €quibus ille si paruisset esset hic quidem clarus in toga et €princeps, sed tantas opes quantas nunc habet non haberet. @1 €eundum in Hispaniam censui; quod si fecisset, civile bellum €nullum omnino fuisset. rationem haberi absentis non tam €pugnavi ut liceret quam ut, quoniam ipso consule pugnante €populus iusserat, haberetur. causa orta belli est: quid ego €praetermisi aut monitorum aut querelarum, cum vel iniquissimam pacem iustissimo bello anteferrem? victa est €auctoritas mea, non tam a Pompeio (nam is movebatur) €quam ab iis qui duce Pompeio freti peropportunam et rebus €domesticis et cupiditatibus suis illius belli victoriam fore €putabant. susceptum bellum est quiescente me, depulsum €ex Italia manente me quoad potui. sed valuit apud me plus €pudor meus quam timor; veritus sum deesse Pompei saluti, €cum ille aliquando non defuisset meae. itaque vel officio vel €fama bonorum vel pudore victus ut in fabulis Amphiaraus €sic ego €@@@@'prudens et sciens €@@@@ad pestem ante oculos positam' €sum profectus. quo in bello nihil adversi accidit non praedi-€cente me. @@Qua re, quoniam, ut augures et astrologi solent, ego €quoque augur publicus ex meis superioribus praedictis €constitui apud te auctoritatem auguri et divinationis meae, €debebit habere fidem nostra praedictio. non igitur ex alitis €involatu nec e cantu sinistro oscinis, ut in nostra disciplina €est, nec ex tripudiis solistimis aut soniviis tibi auguror, sed €habeo alia signa quae observem; quae etsi non sunt certiora illis, minus tamen habent vel obscuritatis vel erroris. notantur €autem mihi ad divinandum signa duplici quadam via; €quarum alteram duco e Caesare ipso, alteram e temporum €civilium natura atque ratione. in Caesare haec sunt: mitis €clemensque natura, qualis exprimitur praeclaro illo libro €'Querelarum' tuarum. accedit quod mirifice ingeniis excel-€lentibus, quale est tuum, delectatur. praeterea cedit multorum €iustis et officio incensis, non inanibus aut ambitiosis volunta- @1 €tibus; in quo vehementer eum consentiens Etruria movebit. cur haec igitur adhuc parum profecerunt? quia non putat se €sustinere causas posse multorum si tibi, cui iustius videtur €irasci posse, concesserit. 'quae est igitur' inquies 'spes ab €irato?' eodem [2de]2 fonte se hausturum intelleget laudes suas €e quo sit leviter aspersus. postremo homo valde est acutus et €multum providens. intellegit te, hominem in parte Italiae €minime contemnenda facile omnium nobilissimum et in €communi re publica cuivis summorum tuae aetatis vel €ingenio vel gratia vel fama populi Romani parem, non posse €prohiberi re publica diutius. nolet hoc temporis potius esse €aliquando beneficium quam iam suum. @@Dixi de Caesare. nunc dicam de temporum rerumque €natura. nemo est tam inimicus ei causae quam Pompeius €animatus melius quam paratus susceperat qui nos malos €civis dicere aut homines improbos audeat. in quo admirari €soleo gravitatem et iustitiam et sapientiam Caesaris. num-€quam nisi honorificentissime Pompeium appellat. at in eius €persona multa fecit asperius. armorum ista et victoriae sunt €facta, non Caesaris. at nos quem ad modum est complexus! €Cassium sibi legavit, Brutum Galliae praefecit, Sulpicium €Graeciae; Marcellum, cui maxime suscensebat, cum summa illius dignitate restituit. quo igitur haec spectant? rerum hoc €natura et civilium temporum non patietur nec manens nec €muta[2ta]2 ratio feret, primum ut non in causa pari eadem sit €et condicio et fortuna omnium, deinde ut in eam civitatem €boni viri et boni cives nulla ignominia notati non rever-€tantur in quam tot nefariorum scelerum condemnati €reverterunt. @@Habes augurium meum; quo, si quid addubitarem, non €potius uterer quam illa consolatione qua facile fortem virum €sustentarem, te, si explorata victoria arma sumpsisses pro re @1 €publica (ita enim tum putabas), non nimis esse laudandum; €sin propter incertos exitus eventusque bellorum posse €accidere ut vinceremur putasses, non debere te ad secundam €fortunam bene paratum fuisse, adversam ferre nullo modo €posse. disputarem etiam quanto solacio tibi conscientia tui €facti, quantae delectationi in rebus adversis litterae esse €deberent; commemorarem non solum veterum sed horum €etiam recentium vel ducum vel comitum tuorum gravissimos €casus; etiam externos multos claros viros nominarem (levat €enim dolorem communis quasi legis et humanae condicionis recordatio); exponerem etiam quem ad modum hic et quanta €in turba quantaque in confusione rerum omnium viveremus €(necesse est enim minore desiderio perdita re publica carere €quam bona). sed hoc genere nihil opus est. incolumem te cito, €ut spero, vel potius ut perspicio, videbimus. €@@Interea tibi absenti et huic qui adest imagini animi et €corporis tui, constantissimo atque optimo filio tuo, studium, €officium, operam, laborem meum iam pridem et pollicitus €sum et detuli, nunc hoc amplius quod me amicissime cottidie €magis Caesar amplectitur, familiares quidem eius sicuti nemi-€nem. apud quem quicquid valebo vel auctoritate vel gratia, €valebo tibi. tu cura ut cum firmitudine te animi tum etiam spe €optima sustentes.  ŸóáÿèúØïìéî ÓéãéìéáÿïäÄåã® ´¶ öåì éî® ´µÿ@@@@CAECINA CICERONI P. S. ‘Quod tibi non tam celeriter liber est redditus, ignosce timori €nostro et miserere temporis. filius, ut audio, pertimuit, neque @1 €iniuria, si liber exisset (quoniam non tam interest quo animo €scribatur quam quo accipiatur) ne ea res inepte mihi noceret, €cum praesertim adhuc stili poenas dem. qua quidem in re €singulari sum fato. nam cum mendum scripturae litura €tollatur, stultitia fama multetur, meus error exsilio corrigitur, €cuius summa criminis est quod armatus adversario male dixi. nemo nostrum est, ut opinor, quin vota Victoriae suae fecerit, €nemo quin, etiam cum de alia re immolaret, tamen eo €quidem ipso tempore ut quam primum Caesar superaretur €optaret. hoc si non cogitat, omnibus rebus felix est; si scit et €persuasus est, quid irascitur ei qui aliquid scripsit contra €suam voluntatem cum ignorit omnibus qui multa deos €venerati sint contra eius salutem? @@Sed ut eodem revertar, causa haec fuit timoris: scripsi de €te parce me dius fidius et timide, non revocans me ipse sed €paene refugiens. genus autem hoc scripturae non modo €liberum sed incitatum atque elatum esse debere quis ignorat? €solutum existimatur esse alteri male dicere, tamen cavendum €est ne in petulantiam incidas; impeditum se ipsum laudare, €ne vitium adrogantiae subsequatur; solum vero liberum €alterum laudare, de quo quicquid detrahas necesse est aut €infirmitati aut invidiae adsignetur. ac nescio an tibi gratius þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶§“ˆŠèúØïìéî ÓéãéìéáÿïäÄåã® ´¶ öåì éî® ´µÿopportuniusque acciderit; nam quod praeclare facere non €poteram primum erat non attingere, secundum beneficium €quam parcissime facere. sed tamen ego quidem me sustinui; €multa minui, multa sustuli, complura ne posui quidem. quem €ad modum igitur scalarum gradus si alios tollas, alios incidas, €non nullos male haerentis relinquas, ruinae periculum struas, €non ascensum pares, sic tot malis tum vinctum, tum fractum €studium scribendi quid dignum auribus aut probabile potest €adferre? @@Cum vero ad ipsius Caesaris nomen veni, toto corpore @1 €contremesco, non poenae metu sed illius iudici. totum enim €Caesarem non novi. quem putas animum esse ubi secum €loquitur? 'hoc probabit, hoc verbum suspiciosum est. quid €si hoc muto? at vereor ne peius sit.' age vero, laudo aliquem: €num offendo? cum porro reprehendam, quid si non vult? €armati stilum persequitur; victi et nondum restituti quid €faciet? auges etiam tu mihi timorem, qui in 'Oratore' tuo €caves tibi per Brutum et ad excusationem socium quaeris. €ubi hoc omnium patronus facit, quid me, veterem tuum, €nunc omnium clientem, sentire oportet? in hac igitur €calumnia timoris et caecae suspicionis tormento, cum €plurima ad alieni sensus coniecturam, non ad suum iudicium €scribantur, quam difficile sit evadere, si minus expertus es, €quod te ad omnia summum atque excellens ingenium €armavit, nos sentimus. sed tamen ego filio dixeram librum €tibi legeret et auferret, aut ea condicione daret si reciperes te €correcturum, hoc est, si totum alium faceres. @@De Asiatico itinere, quamquam summa necessitas preme-€bat, ut imperasti feci. €@@Te pro me quid horter? vides tempus venisse quo necesse €sit de nobis constitui. nihil est, mi Cicero, quod filium meum €exspectes. adulescens est; omnia excogitare vel studio vel €aetate vel metu non potest. totum negotium tu sustineas €oportet; in te mihi omnis spes est. tu pro tua prudentia quibus €rebus gaudeat, quibus capiatur Caesar, tenes; a te omnia €proficiscantur et per te ad exitum perducantur necesse est. apud ipsum multum, ad eius omnis plurimum potes. unum €tibi si persuaseris, non hoc esse tui muneris, si quid rogatus €fueris ut facias (quamquam id magnum et amplum est), sed €totum tuum esse onus, perficies; nisi forte aut in miseria €nimis stulte aut in amicitia nimis impudenter tibi onus €impono. sed utrique rei excusationem tuae vitae consuetudo @1 €dat. nam quod ita consuesti pro amicis laborare, non iam sic €sperant abs te sed etiam sic imperant tibi familiares. €@@Quod ad librum attinet quem tibi filius dabit, peto a te ne €exeat, aut ita corrigas ne mihi noceat.  ŸóáÿèúÙïìÒïíáåÿïäÄåã® ´¶ÿ@@@@CICERO CAECINAE ‘Cum esset mecum Largus, homo tui studiosus, locutus €Kalendas Ianuarias tibi praefinitas esse, quod omnibus rebus €perspexeram quae Balbus et Oppius absente Caesare egissent €ea solere illi rata esse, egi vehementer cum iis ut hoc mihi €darent, tibi in Sicilia, quoad vellemus, esse uti liceret. qui @1 €mihi consuessent aut libenter polliceri, si quid esset eius modi €quod eorum animos non offenderet, aut etiam negare et €adferre rationem cur negarent, huic meae rogationi, [2vel €efflagitationi]2 potius, non continuo responderunt. eodem die €tamen ad me reverterunt, mihi hoc dederunt ut esses in €Sicilia quoad velles; se praestaturos nihil ex eo te offensionis €habiturum. €@@Quoniam quid tibi permittatur cognosti, quid mihi placeat puto te scire oportere. actis his rebus litterae a te mihi €redditae sunt quibus a me consilium petis quid sim tibi €auctor, in Siciliane subsidas an ut ad reliquias Asiaticae €negotiationis proficiscare. haec tua deliberatio non mihi €convenire visa est cum oratione Largi. ille enim mecum, €quasi tibi non liceret in Sicilia diutius commorari, ita locutus €erat; tu autem, quasi concessum sit, ita deliberas. sed ego, €sive hoc sive illud est, in Sicilia censeo commorandum. €propinquitas locorum vel ad impetrandum adiuvat crebris €litteris et nuntiis vel ad reditus celeritatem re aut impetrata, €quod spero, aut aliqua ratione confecta. quam ob rem €censeo magno opere commorandum. @@T. Furfano Postumo, familiari meo, legatisque eius, item €meis familiaribus, diligentissime te commendabo cum €venerint. erant enim omnes Mutinae. viri sunt optimi et tui €similium studiosi et mei necessarii. quae mihi venient in men-€tem quae ad te pertinere arbitrabor ea mea sponte faciam; €si quid ignorabo, de eo admonitus omnium studia vincam. €ego, etsi coram de te cum Furfano ita loquar ut tibi litteris €meis ad eum nihil opus sit, tamen, quoniam tuis placuit te €habere meas litteras quas ei redderes, morem iis gessi. €earum litterarum exemplum infra scriptum est. @1  ŸóáÿèúÚ@@@@M. CICERO FURFANO PRO COS. S. ‘Cum A. Caecina tanta mihi familiaritas consuetudoque €semper fuit ut nulla maior esse possit. nam et patre eius, claro €homine et forti viro, plurimum sum us[2us]2 et hunc a puero, €quod et spem magnam mihi adferebat summae probitatis €summaeque eloquentiae et vivebat mecum coniunctissime €non solum officiis amicitiae sed etiam studiis communibus, sic €semper dilexi nullo ut cum homine coniunctius viverem. @@Nihil attinet me plura scribere. quam mihi necesse sit eius €salutem et fortunas, quibuscumque rebus possim, tueri vides. €reliquum est ut, cum cognorim pluribus rebus quid tu et de €bonorum fortuna et de rei publicae calamitatibus sentias, €nihil a te petam nisi ut ad eam voluntatem quam tua sponte €erga Caecinam habiturus es tantus cumulus accedat com-€mendatione mea quanti me a te fieri intellego. hoc mihi €gratius facere nihil potes. €@@Vale. ©ŠáŸóáÿèúÛïäÓåðô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO TREBIANO S. ‘Ego quanti te faciam semperque fecerim quantique me a te €fieri intellexerim sum mihi ipse testis. nam et consilium tuum, €vel casus potius, diutius in armis civilibus commorandi €semper mihi magno dolori fuit et hic eventus, quod tardius €quam est aequum et quam ego vellem reciperas fortunam et €dignitatem tuam, mihi non minori curae est quam tibi €semper fuerunt casus mei. itaque et Postumuleno et Sestio et €saepissime Attico nostro proximeque Theudae, liberto tuo, €totum me patefeci et haec iis singulis saepe dixi, quacumque €re possem, me tibi et liberis tuis satis facere cupere; idque tu €ad tuos velim scribas, haec quidem certe quae in potestate €mea sunt, ut operam, consilium, rem, fidem meam sibi ad @1 omnis res paratam putent. si auctoritate et gratia tantum €possem quantum in ea re publica de qua ita meritus sum €posse deberem, tu quoque is esses qui fuisti, cum omni gradu €amplissimo dignissimus tum certe ordinis tui facile princeps. €sed quoniam eodem tempore eademque de causa nostrum €uterque cecidit, tibi et illa polliceor quae supra scripsi, €quae sunt adhuc mea, et ea quae praeterea videor mihi ex €aliqua parte retinere tamquam ex reliquiis pristinae digni-€tatis. neque enim ipse Caesar, ut multis rebus intellegere €potui, est alienus a nobis et omnes fere familiarissimi eius €casu devincti magnis meis veteribus officiis me diligenter €observant et colunt. itaque, si qui mihi erit aditus de tuis €fortunis, id est de tua incolumitate, in qua sunt omnia, €agendi, quod quidem cottidie magis ex eorum sermonibus €adducor ut sperem, agam per me ipse et moliar. @@Singula persequi non est necesse; universum studium €meum et benevolentiam ad te defero. sed magni [mea] €interest hoc tuos omnis scire, quod tuis litteris fieri potest ut €intellegant, omnia Ciceronis patere Trebiano. hoc eo pertinet €ut nihil existiment esse tam difficile quod non pro te mihi €susceptum iucundum sit futurum.  ŸóáÿèúÜïäÓåøô® ´¶¨¿©ÿ@@@@[2M. CICERO TREBIANO S.]2 ‘Antea misissem ad te litteras si genus scribendi invenirem. €tali enim tempore aut consolari amicorum est aut polliceri. €consolatione non utebar quod ex multis audiebam quam €fortiter sapienterque ferres iniuriam temporum quamque te €vehementer consolaretur conscientia factorum et consiliorum €tuorum. quod quidem si facis, magnum fructum studiorum €optimorum capis, in quibus te semper scio esse versatum, €idque ut facias etiam atque etiam te hortor. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶©Šâ’èúÜïìÒïíáåÿïäÓåøô® ´¶¨¿©ÿ@@Simul et illud tibi, homini peritissimo rerum et exemplorum €et omnis vetustatis, ne ipse quidem rudis sed et in studio €minus fortasse quam vellem et in rebus atque usu plus etiam €quam vellem versatus spondeo, tibi istam acerbitatem et €iniuriam non diuturnam fore. nam et ipse qui plurimum €potest cottidie magis mihi delabi ad aequitatem et ad %rerum% €naturam videtur et ipsa causa ea est ut iam simul cum re €publica, quae in perpetuum iacere non potest, necessario €reviviscat atque recreetur; cottidieque aliquid fit lenius et @1 €liberalius quam timebamus. quae quoniam in temporum €inclinationibus saepe parvis posita sunt, omnia momenta €observabimus neque ullum praetermittemus tui iuvandi et €levandi locum. @@Itaque illud alterum quod dixi litterarum genus cottidie €mihi, ut spero, fiet proclivius, ut etiam polliceri possim. id re €quam verbis faciam libentius. tu velim existimes et pluris te €amicos habere quam [2plerosque]2 qui in isto casu sint ac €fuerint, quantum quidem ego intellegere potuerim, et me €concedere eorum nemini. fortem fac animum habeas et €magnum, quod est in uno te; quae sunt in fortuna temporibus €regentur et consiliis nostris providebuntur. ¨‹ŸóáÿèúÝïìéî Ôõóãõìáîïÿïäíåä® Éõî® ´µ¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. TREBIANO ‘Dolabellam antea tantum modo diligebam, obligatus ei €nihil eram; nec enim acciderat mihi [2opera ut eius]2 opus @1 €esset et ille mihi debebat quod non defueram eius periculis. €nunc tanto sum devinctus eius beneficio, quod et antea in re €et hoc tempore in salute tua cumulatissime mihi satis fecit, €ut nemini plus debeam. qua in re tibi gratulor ita vehementer €ut te quoque mihi gratulari quam gratias agere malim; €alterum omnino non desidero, alterum vere facere poteris. @@Quod reliquum est, quoniam tibi virtus et dignitas tua €reditum ad tuos aperuit, est tuae sapientiae magnitudinisque €animi quid amiseris oblivisci, quid reciperaris cogitare. vives €cum tuis, vives nobiscum. plus acquisisti dignitatis quam €amisisti rei familiaris; quae ipsa tum esset iucundior si ulla €res esset publica. €@@Vestorius, noster familiaris, ad me scripsit te mihi maximas €gratias agere. haec praedicatio tua mihi valde grata est €eaque te uti facile patior cum apud alios tum mehercule apud €Sironem, nostrum amicum. quae enim facimus ea prudentis-€simo cuique maxime probata esse volumus. €@@Te cupio videre quam primum.  ŸóáÿèúÞïìÒïíáåÿïäÓåøô® öåì Óåðô® ´¶¨¿©ÿ@@@@CICERO AMPIO S. P. ‘Gratulor tibi, mi Balbe, vereque gratulor; nec sum tam €stultus ut te usura falsi gaudi frui velim, deinde frangi €repente atque ita cadere ut nulla res te ad aequitatem animi €possit postea extollere. egi tuam causam apertius quam mea €tempora ferebant. vincebatur enim fortuna ipsa debilitatae €gratiae nostrae tui caritate et meo perpetuo erga te amore €culto a te diligentissime. omnia promissa, confirmata, certa €et rata sunt quae ad reditum et ad salutem tuam pertinent. €vidi, cognovi, interfui. @@Etenim omnis Caesaris familiaris satis opportune habeo €implicatos consuetudine et benevolentia sic ut, cum ab illo €discesserint, me habeant proximum. hoc Pansa, Hirtius, €Balbus, Oppius, Matius, Postum[i]us plane ita faciunt ut me @1 €unice diligant. quod si mihi per me efficiendum fuisset, non €me paeniteret pro ratione temporum ita esse molitum. sed €nihil est a me inservitum temporis causa, veteres mihi €necessitudines cum his omnibus intercedunt; quibuscum ego €agere de te non destiti. principem tamen habuimus Pansam, €tui studiosissimum, mei cupidum, qui valeret apud illum €non minus auctoritate quam gratia. Cimber autem [2T]2illius €mihi plane satis fecit. valent tamen apud Caesarem non tam €ambitiosae rogationes quam necessariae; quam quia Cimber €habebat, plus valuit quam pro ullo alio valere potuisset. @@Diploma statim non est datum quod mirifica est €improbitas in quibusdam, qui tulissent acerbius veniam tibi €dari quam illi appellant tubam belli civilis multaque ita €dicunt quasi non gaudeant id bellum incidisse. qua re visum €est occultius agendum neque ullo modo divulgandum de te €iam esse perfectum. sed id erit perbrevi, nec dubito quin €legente te has litteras confecta iam res futura sit. Pansa quidem €mihi, gravis homo et certus, non solum confirmavit verum €etiam recepit perceleriter se ablaturum diploma. mihi €tamen placuit haec ad te perscribi. minus enim te firmum €sermo Eppuleiae tuae lacrimaeque Ampiae declarabant quam €significant tuae litterae; atque illae arbitrabantur cum a te €abessent ipsae multo in graviore te cura futurum. qua re €magno opere [2e re]2 putavi angoris et doloris tui levandi €causa pro certis ad te ea quae essent certa perscribi. @@Scis me antea sic solitum esse scribere ad te magis ut €consolarer fortem virum atque sapientem quam ut explora-€tam spem salutis ostenderem, nisi eam quam ab ipsa re €publica, cum hic ardor restinctus esset, sperari oportere €censerem. recordare tuas litteras, quibus et magnum €animum mihi semper ostendisti et ad omnis casus ferendos €constantem ac paratum. quod ego non mirabar, cum @1 €recordarer te et a primis temporibus aetatis in re publica €esse versatum et tuos magistratus in ipsa discrimina incidisse €salutis fortunarumque communium et in hoc ipsum bellum €esse ingressum non solum ut victor beatus sed etiam [ut], si ita accidisset, victus ut sapiens esses. deinde, cum studium tuum €consumas in virorum fortium factis memoriae prodendis, €considerare debes nihil tibi esse committendum quam ob rem €eorum quos laudas te non simillimum praebeas. €@@Sed haec oratio magis esset apta ad illa tempora quae iam €effugisti. nunc vero tantum te para ad haec nobiscum €ferenda; quibus ego si quam medicinam invenirem, tibi €quoque eandem traderem. sed est unum perfugium doctrina €ac litterae, quibus semper usi sumus; quae secundis rebus €delectationem modo habere videbantur, nunc vero etiam €salutem. €@@Sed ut ad initium revertar, cave dubites quin omnia de €salute ac reditu tuo perfecta sint.  Ÿóáÿèúß@@@@CICERO LIGARIO ‘Etsi tali tuo tempore me aut consolandi aut iuvandi tui causa €scribere ad te aliquid pro nostra amicitia oportebat, tamen €adhuc id non feceram, quia neque lenire videbar oratione €neque levare posse dolorem tuum. postea vero quam magnam €spem habere coepi fore ut te brevi tempore incolumem €haberemus, facere non potui quin tibi et sententiam et €voluntatem declararem meam. @@Primum igitur scribam quod intellego et perspicio, non €fore in te Caesarem duriorem. nam et res eum cottidie et €dies et opinio hominum et, ut mihi videtur, etiam sua natura @1 €mitiorem facit; idque cum de reliquis sentio tum de te etiam €audio ex familiarissimis eius. quibus ego ex eo tempore quo €primum ex Africa nuntius venit supplicare una cum fratribus €tuis non destiti; quorum quidem et virtute et pietate et €amor[2e]2 in te singulari[s] et adsidua et perpetua cura salutis €tuae tantum proficit[2ur]2 ut nihil sit quod non ipsum Caesarem tributurum existimem. sed si tardius fit quam €volumus, magnis occupationibus eius a quo omnia petuntur €aditus ad eum difficiliores fuerunt; et simul Africanae causae €iratior diutius velle videtur eos habere sollicitos a quibus se €putat diuturnioribus esse molestiis conflictatum. sed hoc €ipsum intellegimus eum cottidie remissius et placatius ferre. €qua re mihi crede et memoriae manda me tibi id adfirmasse, €te in istis molestiis diutius non futurum. @@Quoniam quid sentirem exposui, quid velim tua causa re €potius declarabo quam oratione. etsi, [2si]2 tantum possem €quantum in ea re publica de qua ita sum meritus ut tu existi-€mas posse debebam, ne tu quidem in istis [2in]2commodis €esses; eadem enim causa opes meas fregit quae tuam salutem €in discrimen adduxit. sed tamen, quicquid imago veteris €meae dignitatis, quicquid reliquiae gratiae valebunt, studium, €consilium, opera, gratia, [2res,]2 fides mea nullo loco deerit €tuis optimis fratribus. @@Tu fac habeas fortem animum, quem semper habuisti: €primum ob eas causas quas scripsi, deinde quod ea [2de]2 re €publica semper voluisti atque sensisti ut non modo nunc €secunda sperare debeas sed etiam si omnia adversa essent þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶¨•…èúßïìÒïíáåÿïäÓåøô® öåì Óåðô® ´¶¨¿©ÿtamen conscientia et factorum et consiliorum tuorum €quaecumque acciderent fortissimo et maximo animo ferre €deberes. @1  Ÿóáÿèúàïäåø® Îïö® ´¶ÿ@@@@CICERO LIGARIO ‘Me scito omnem meum laborem, omnem operam, curam, €studium in tua salute consumere. nam cum te semper €maxime dilexi tum fratrum tuorum, quos aeque atque te €summa benevolentia sum complexus, singularis pietas €amorque fraternus nullum me patitur offici erga te studique €munus aut tempus praetermittere. sed quae faciam fece-€rimque pro te ex illorum te litteris quam ex meis malo co-€gnoscere. quid autem sperem, aut confidam et exploratum €habeam, de salute tua, id tibi a me declarari volo. €@@Nam si quisquam est timidus in magnis periculosisque €rebus semperque magis adversos rerum exitus metuens quam €sperans secundos, is ego sum et, si hoc vitium est, eo me non carere confiteor. ego idem tamen, cum a. d. V Kal. inter-€calaris priores rogatu fratrum tuorum venissem mane ad €Caesarem atque omnem adeundi et conveniendi illius €indignitatem et molestiam pertulissem, cum fratres et €propinqui tui iacerent ad pedes et ego essem locutus quae €causa, quae tuum tempus postulabat, non solum ex oratione €Caesaris, quae sane mollis et liberalis fuit, sed etiam ex oculis €et vultu, ex multis praeterea signis, quae facilius perspicere €potui quam scribere, hac opinione discessi ut mihi tua salus €dubia non esset. @@Quam ob rem fac animo magno fortique sis et, si turbidis-€sima sapienter ferebas, tranquilliora laete feras. ego tamen €tuis rebus sic adero ut difficillimis neque Caesari solum sed €etiam amicis eius omnibus, quos mihi amicissimos esse €cognovi, pro te, sicut adhuc feci, libentissime supplicabo. €@@Vale. @1  Ÿóáÿèúáïìÿïäéîãåòôïÿ@@@@CICERO BASILO S. ‘Tibi gratulor, mihi gaudeo. te amo, tua tueor. a te amari et €quid agas quidque agatur certior fieri volo.  Ÿóáÿèúâïìéî Óéãéìéáÿïäåø® Íáòô® ´´¨¿©ÿ@@@@BITHYNICUS CICERONI S. ‘Si mihi tecum non et multae et iustae causae amicitiae €privatim essent, repeterem initia amicitiae ex parentibus €nostris, quod faciendum iis existimo qui paternam amicitiam €nullis ipsi officiis prosecuti sunt. itaque contentus ero nostra €ipsorum amicitia, cuius fiducia peto a te ut absentem me, €quibuscumque in rebus opus fuerit, tueare, si nullum €officium tuum apud me intermoriturum existimas. €@@Vale.  Ÿóáÿèúãïìÿïäã® Íáé® ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO BITHYNICO ‘Cum ceterarum rerum causa cupio esse aliquando rem €publicam constitutam tum velim mihi credas accedere, id @1 €etiam quo magis expetam, promissum tuum quo in litteris €uteris. scribis enim, si ita sit, te mecum esse victurum. gratissima mihi tua voluntas est, facisque nihil alienum €necessitudine nostra iudiciisque patris tui de me, summi viri. €nam sic habeto, beneficiorum magnitudine eos qui tempori-€bus valuerunt [2a]2ut valent coniunctiores tecum esse quam me, €necessitudine neminem. quam ob rem grata mihi est et €memoria tua nostrae coniunctionis et eius etiam augendae €voluntas.  ŸóáÿèúäïìÒïíáåÿïäÉá¿© ´µÿ@@@@CICERO LEPTAE ‘Simul accepi a Seleuco tuo litteras, statim quaesivi e Balbo €per codicillos quid esset in lege. rescripsit eos qui facerent €praeconium vetari esse in decurionibus; qui fecissent, non €vetari. qua re bono animo sint et tui et mei familiares. neque €enim erat ferendum, cum qui hodie haruspicinam facerent €in senatu[2m]2 Romae legerentur, eos qui aliquando prae-€conium fecissent in municipiis decuriones esse non licere. @@De Hispaniis novi nihil. magnum tamen exercitum €Pompeium habere constat. nam Caesar ipse ad [2s]2uos misit €exemplum Paciaeci litterarum in quo erat illas XI esse €legiones. scripserat etiam Messalla Q. Salasso P. Curtium, €fratrem eius, iussu Pompei inspectante exercitu interfectum, €quod consensisset cum Hispanis quibusdam, si in oppidum €nescio quod Pompeius rei frumentariae causa venisset, eum €comprehendere ad Caesaremque deducere. @@De tuo negotio, quod sponsor es pro Pompeio, si Galba, €consponsor tuus, redierit, homo in re familiari non parum €diligens, non desinam cum illo communicare, si quid €expediri possit; quod videbatur mihi ille confidere. @@'Oratorem' meum tanto opere a te probari vehementer €gaudeo. mihi quidem sic persuadeo, me quicquid habuerim €iudici de dicendo in illum librum contulisse. qui si est talis €qualem tibi videri scribis, ego quoque aliquid sum. sin aliter, @1 €non recuso quin quantum de illo libro tantundem de mei €iudici fama detrahatur. Leptam nostrum cupio delectari iam €talibus scriptis. etsi abest maturitas aetatis, tamen personare €auris eius huiusmodi vocibus non est inutile. @@Me Romae tenuit omnino Tulliae meae partus. sed cum €ea, quem ad modum spero, satis firma sit, teneor tamen dum €a Dolabellae procuratoribus exigam primam pensionem. et €mehercule non tam sum peregrinator iam quam solebam. €aedificia mea me delectabant et otium: domus est quae nulli €mearum villarum cedat, otium omni desertissima regione €maius. itaque ne litterae quidem meae impediuntur, in €quibus sine ulla interpellatione versor. qua re, ut arbitror, €prius hic te nos quam istic tu nos videbis. €@@Lepta suavissimus ediscat Hesiodum et habeat in ore €'$TH=S D' A)RETH=S I(DRW=TA&' et cetera.  ŸóáÿèúåïìÁóôõòáåÿïäã® ö Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@CICERO LEPTAE ‘Maculam officio functum esse gaudeo. eius Falernum mihi €semper idoneum visum est deversorio, si modo tecti satis est €ad comitatum nostrum recipiendum. ceteroqui mihi locus €non displicet. nec ea re Petrinum tuum deseram; nam et €villa et amoenitas illa commorationis est, non deversori. @@De curatione aliqua munerum regiorum cum Oppio €locutus sum; nam Balbum, postea quam tu es profectus, non €vidi. tantis pedum doloribus adficitur ut se conveniri nolit. €omnino de tota re, ut mihi videris, sapientius faceres si non €curares. quod enim eo labore adsequi vis nullo modo €adsequere. tanta est enim intimorum multitudo ut ex iis €aliquis potius effluat quam novo sit aditus, praesertim qui €nihil adferat praeter operam, in qua ille se dedisse beneficium €putabit, si modo [2id]2 ipsum sciet, non accepisse. sed tamen €aliquid videbimus in quo sit species. aliter quidem non modo €non appetendum sed etiam fugiendum puto. €@@Ego me Asturae diutius arbitror commoraturum quoad €ille [2qua]2 quandoque veniat. €@@Vale. @1  Ÿóáÿèúæïìÿïäáåóôáôå ´µÿ@@@@CICERO TORANIO S. ‘Dederam triduo ante pueris Cn. Planci litteras ad te. eo €nunc ero brevior teque, ut antea consolabar, hoc tempore €monebo. nihil puto tibi esse utilius quam ibidem opperiri €quoad scire possis quid tibi agendum sit. nam praeter €navigationis longae et hiemalis et minime portuosae pericu-€lum, quod vitaveris, ne illud quidem non quan[2ti]2vis, €subito, cum certi aliquid audieris, te istim posse proficisci. €nihil est praeterea cur adven[2ien]2tibus te offerre gestias. €multa praeterea metuo, quae cum Cilone nostro com-municavi. quid multa? loco opportuniore in his malis nullo €esse potuisti ex quo te, quocumque opus erit, facillime et €expeditissime conferas. quod si recipiet ille se ad tempus, €aderis; sin, quoniam multa accidere possunt, aliqua res eum @1 €vel impediet vel morabitur, tu ibi eris ubi omnia scire possis. €hoc mihi prorsus valde placet. @@De reliquo, ut te saepe per litteras hortatus sum, ita velim €tibi persuadeas, te in hac causa nihil habere quod tibi €timendum sit praeter communem casum civitatis. qui etsi €est gravissimus, tamen ita viximus et id aetatis iam sumus ut €omnia quae non nostra culpa nobis accidant fortiter ferre €debeamus. hic tui omnes valent summaque pietate te de-€siderant et diligunt et colunt. tu cura ut valeas et te istim ne €temere commoveas.  ŸóáÿèúçïìÒïíá娿©ÿïäÉáî® ´µÿ@@@@CICERO TORANIO ‘Etsi cum haec ad te scribebam aut appropinquare exitus €huius calamitosissimi belli aut iam aliquid actum et con-€fectum videbatur, tamen cottidie commemorabam te unum €in tanto exercitu mihi fuisse adsensorem et me tibi, solosque €nos vidisse quantum esset in eo bello mali in quo spe pacis €exclusa ipsa victoria futura esset acerbissima, quae aut €interitum adlatura esset, si victus esses, aut, si vicisses, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¶¨•ˆˆèúçïìÒïíá娿©ÿïäÉáî® ´µÿservitutem. itaque ego, quem tum fortes illi viri et sapientes, €Domitii et Lentuli, timidum esse dicebant (eram plane; €timebam enim ne evenirent ea quae acciderunt), idem nunc €nihil timeo et ad omnem eventum paratus sum. cum aliquid €videbatur caveri posse, tum id neglegi dolebam. nunc vero €eversis omnibus rebus, cum consilio profici nihil possit, una €ratio videtur quicquid evenerit ferre moderate, praesertim €cum omnium rerum mors sit extremum et mihi sim conscius €me [2et]2, quoad licuerit, dignitati rei publicae consuluisse et €hac [2a]2missa salutem retinere voluisse. @@Haec scripsi, non ut de me ipse dicerem, sed ut tu, qui €coniunctissima fuisti mecum et sententia et voluntate, eadem @1 €cogitares. magna enim consolatio est cum recordare, etiam €si secus acciderit, te tamen recte vereque sensisse. atque €utinam liceat aliquando aliquo rei publicae statu nos frui €inter nosque conferre sollicitudines nostras, quas contulimus €tum cum timidi putabamur quia dicebamus ea futura quae €facta sunt. @@De tuis rebus nihil esse quod timeas praeter universae rei €publicae interitum tibi confirmo. de me autem sic velim €iudices, quantum ego possim me tibi, saluti tuae liberisque €tuis summo cum studio praesto semper futurum. €@@Vale.  ŸóáÿèúèïìÒïíáåÿïäã® Íá鮨¿© ´¶ÿ@@@@CICERO DOMITIO ‘Non ea res me deterruit quo minus, postea quam in Italiam €venisti, litteras ad te mitterem quod tu ad me nullas miseras, €sed quia nec quid tibi pollicerer ipse egens rebus omnibus €nec quid suaderem, cum mihimet ipsi consilium deesset, nec €quid consolationis adferrem in tantis malis reperiebam. haec €quamquam nihilo meliora sunt nunc [etiam] atque etiam €multo desperatiora, tamen inanis esse meas litteras quam €nullas malui. @@Ego si te intellegerem plus conatum esse suscipere rei €publicae causa muneris quam quantum praestare potuisses, €tamen, quibuscumque rebus possem, ad eam condicionem te €vivendi quae daretur quaeque esset hortarer. sed cum consili €tui bene fortiterque suscepti eum tibi finem statueris quem €ipsa Fortuna terminum nostrarum contentionum esse €voluisset, oro obtestorque te pro vetere nostra coniunctione €ac necessitudine proque summa mea in te benevolentia et €tua in me pari te ut nobis, parenti, coniugi, tuisque omnibus, €quibus es fuistique semper carissimus, salvum conserves, €incolumitati tuae tuorumque qui ex te pendent consulas, €quae didicisti quaeque ab adulescentia pulcherrime a sapi-€entissimis viris tradita memoria et scientia comprehendisti €iis hoc tempore utare, quos coniunctos summa benevolentia €plurimisque officiis amisisti eorum desiderium, si non aequo €animo, at forti feras. @@Ego quid possim nescio, vel potius me parum posse sentio. €illud tamen tibi polliceor, me quaecumque saluti dignitatique €tuae conducere arbitrabor tanto studio esse facturum quanto @1 €semper tu et studio et officio in meis rebus fuisti. hanc meam €voluntatem ad matrem tuam, optimam feminam tuique €amantissimam, detuli. si quid ad me scripseris, ita faciam ut €te velle intellexero. sin autem tu minus scripseris, ego tamen €omnia quae tibi utilia esse arbitrabor summo studio €diligenterque curabo. €@@Vale. °Ÿóáÿèúéïäã® Óåðô® µµÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARIO ‘Si te dolor aliqui corporis aut infirmitas valetudinis tuae €tenuit quo minus ad ludos venires, fortunae magis tribuo €quam sapientiae tuae; sin haec quae ceteri mirantur €contemnenda duxisti et, cum per valetudinem posses, venire €tamen noluisti, utrumque laetor, et sine dolore corporis te €fuisse et animo valuisse, cum ea quae sine causa mirantur €alii neglexeris, modo ut tibi constiterit fructus oti tui; quo €quidem tibi perfrui mirifice licuit cum esses in ista amoeni-€tate paene solus relictus. neque tamen dubito quin tu in illo €cubiculo tuo, ex quo tibi Stabianum perforando patefecisti €sinum, per eos dies matutina tempora lectiunculis consump-€seris, cum illi interea qui te istic reliquerunt spectarent €communis mimos semisomni. reliquas vero partis diei tu €consumebas iis delectationibus quas tibi ipse ad arbitrium €tuum compararas; nobis autem erant ea perpetienda quae €Sp. Maecius probavisset. @1 @@Omnino, si quaeris, ludi apparatissimi, sed non tui €stomachi; coniecturam enim facio de meo. nam primum €honoris causa in scaenam redierant ii quos ego honoris causa €de scaena decessisse arbitrabar. deliciae vero tuae, noster €Aesopus, eius modi fuit ut ei desinere per omnis homines €liceret. is iurare cum coepisset, vox eum defecit in illo loco, €'si sciens fallo'. quid tibi ego alia narrem? nosti enim reliquos €ludos; qui ne id quidem leporis habuerunt quod solent €mediocres ludi. apparatus enim spectatio tollebat omnem €hilaritatem; quo quidem apparatu non dubito quin animo €aequissimo carueris. quid enim delectationis habent sescenti €muli in 'Clytaemestra' aut in 'Equo Troiano' creterrarum €tria milia aut armatura varia peditatus et equitatus in €aliqua pugna? quae popularem admirationem habuerunt, delectationem tibi nullam attulissent. quod si tu per eos dies €operam dedisti Protogeni tuo, dum modo is tibi quidvis €potius quam orationes meas legerit, ne tu haud paulo plus €quam quisquam nostrum delectationis habuisti. non enim te €puto Graecos aut Oscos ludos desiderasse, praesertim cum €Oscos vel in senatu vestro spectare possis, Graecos ita non €ames ut ne ad villam quidem tuam via Graeca ire soleas. nam €quid ego te athletas putem desiderare, qui gladiatores con-€tempseris? in quibus ipse Pompeius confitetur se et operam €et oleum perdidisse. reliquae sunt venationes binae per dies €quinque, magnificae, nemo negat; sed quae potest homini €esse polito delectatio cum aut homo imbecillus a valentissima €bestia laniatur aut praeclara bestia venabulo transverberatur? €quae tamen, si videnda sunt, saepe vidisti, neque nos qui €haec specta[2vi]2mus quicquam novi vidimus. extremus €elephantorum dies fuit. in quo admiratio magna vulgi atque €turbae, delectatio nulla exstitit; quin etiam misericordia @1 €quaedam consecuta est atque opinio eius modi, esse quandam €illi beluae cum genere humano societatem. @@His ego tamen diebus, ludis scaenicis, ne forte videar tibi €non modo beatus sed liber omnino fuisse, dirupi me paene €in iudicio Galli Canini, familiaris tui. quod si tam facilem €populum haberem quam Aesopus habuit, libenter mehercule €artem desinerem tecumque et cum similibus nostri viverem. €nam me cum antea taedebat, cum et aetas et a[2m]2bitio me €hortabatur et licebat denique quem nolebam non defendere, €tum vero hoc tempore vita nulla est. neque enim fructum €ullum laboris exspecto et cogor non numquam homines non €optime de me meritos rogatu eorum qui bene meriti sunt €defendere. @@Itaque quaero causas omnis aliquando vivendi arbitratu €meo teque et istam rationem oti tui et laudo vehementer et €probo, quodque nos minus intervisis, hoc fero animo aequiore €quod, si Romae esses, tamen neque nos lepore tuo neque te, €si qui est in me, meo frui liceret propter molestissimas €occupationes meas. quibus si me relaxaro (nam ut plane €exsolvam non postulo), te ipsum, qui multos annos nihil €aliud commentaris, docebo profecto quid sit humaniter €vivere. tu modo istam imbecillitatem valetudinis tuae €sustenta et tuere, ut facis, ut nostras villas obire et mecum €simul lecticula concursare possis. @@Haec ad te pluribus verbis scripsi quam soleo non oti €abundantia sed amoris erga te, quod me quadam epistula €subinvitaras, si memoria tenes, ut ad te aliquid eius modi €scriberem quo minus te praetermisisse ludos paeniteret. quod €si adsecutus sum, gaudeo; sin minus, hoc me tamen consolor, €quod posthac ad ludos venies nosque vises neque [in] epistulis €relinques meis spem aliquam delectationis tuae. @1  ŸóáÿèúêïäÉáî® µ±¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARIO ‘Mandatum tuum curabo diligenter. sed homo acutus ei €mandasti potissimum cui expediret illud venire quam €plurimo. sed eo vidisti multum quod praefinisti quo ne pluris €emerem. quod si mihi permisisses, qui meus amor in te est, €confecissem cum coheredibus. nunc, quoniam tuum pretium €novi, illicitatorem potius ponam quam illud minoris veneat. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¢’èúêïìÒïíáåÿïäÉáî® µ±¨¿©ÿsed de ioco satis est. tuum negotium agam, sicuti debeo, €diligenter. €@@De Bursa te gaudere certo scio, sed nimis verecunde mihi €gratularis. putas enim, ut scribis, propter hominis sordis €minus me magnam illam laetitiam putare. credas mihi velim €magis me iudicio hoc quam morte inimici laetatum. primum €enim iudicio malo quam gladio, deinde gloria potius amici €quam calamitate; in primisque me delectavit tantum studium €bonorum in me exstitisse contra incredibilem contentionem clarissimi et potentissimi viri. postremo (vix veri simile €fortasse videatur) oderam multo peius hunc quam illum €ipsum Clodium. illum enim oppugnaram, hunc defenderam; €et ille, cum omnis res publica in meo capite discrimen esset €habitura, magnum quiddam spectavit, nec sua sponte sed €eorum auxilio qui me stante stare non poterant, hic simiolus @1 €animi causa me in quem inveheretur delegerat persuaseratque €non nullis invidis meis se in me emissarium semper fore. €quam ob rem valde iubeo gaudere te. magna res gesta est. €numquam ulli fortiores cives fuerunt quam qui ausi sunt eum €contra tantas opes eius a quo ipsi lecti iudices erant con-€demnare. quod fecissent numquam nisi iis dolori meus fuisset €dolor. @@Nos hic in multitudine et celebritate iudiciorum et novis €legibus ita distinemur ut cottidie vota faciamus ne inter-€caletur, ut quam primum te videre possimus.  Ÿóáÿèúëïäíåä® Áðò®¨¿© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARIO ‘Persaepe mihi cogitanti de communibus miseriis in quibus €tot annos versamur et, ut video, versabimur solet in mentem €venire illius temporis quo proxime fuimus una; quin etiam €ipsum diem memoria teneo. nam a. d. III[2I]2 Id. Mai. €Lentulo et Marcello consulibus, cum in Pompeianum vesperi €venissem, tu mihi sollicito animo praesto fuisti. sollicitum €autem te habebat cogitatio cum offici tum etiam periculi mei. €si manerem in Italia, verebare ne officio deessem; si pro-€ficiscerer ad bellum, periculum te meum commovebat. quo €tempore vidisti profecto me quoque ita conturbatum ut non €explicarem quid esset optimum factu. pudori tamen malui €famaeque cedere quam salutis meae rationem ducere. @@Cuius me mei facti paenituit, non tam propter periculum €meum quam propter vitia multa quae ibi offendi quo €veneram: primum neque magnas copias neque bellicosas; €deinde, extra ducem paucosque praeterea (de principibus €loquor), reliquos primum in ipso bello rapacis, deinde in €oratione ita crudelis ut ipsam victoriam horrerem; maximum €autem aes alienum amplissimorum virorum. quid quaeris? €nihil boni praeter causam. quae cum vidissem, desperans €victoriam primum coepi suadere pacem, cuius fueram €semper auctor; deinde, cum ab ea sententia Pompeius valde €abhorreret, suadere institui ut bellum duceret. hoc interdum @1 €probabat et in ea sententia videbatur fore, et fuisset fortasse €nisi quadam ex pugna coepisset suis militibus confidere. ex eo €tempore vir ille summus nullus imperator fuit. signa tirone €et collecticio exercitu cum legionibus robustissimis contulit. €victus turpissime amissis etiam castris solus fugit. @@Hunc ego mihi belli finem feci nec putavi, cum integri €pares non fuissemus, fractos superiores fore. discessi ab eo €bello in quo aut in acie cadendum fuit aut in aliquas insidias €incidendum aut deveniendum in victoris manus aut ad €Iubam confugiendum aut capiendus tamquam exsilio locus €aut consciscenda mors voluntaria. certe nihil fuit praeterea, €si te victori nolles aut non auderes committere. ex omnibus €autem iis quae dixi incommodis nihil tolerabilius exsilio, €praesertim innocenti, ubi nulla adiuncta est turpitudo; addo €etiam, cum ea urbe careas in qua nihil sit quod videre possis €sine dolore. €@@Ego cum meis [2et]2, si quicquam nunc cuiusquam est, €etiam in meis esse malui. quae acciderunt omnia dixi futura. veni domum, non quo optima vivendi condicio esset, sed €tamen, si esset aliqua forma rei publicae, tamquam in patria €ut essem, si nulla, tamquam in exsilio. mortem mihi cur €consciscerem causa non visa est, cur optarem multae causae. €vetus est enim, ubi non sis qui fueris, non esse cur velis €vivere. sed tamen vacare culpa magnum est solacium, €praesertim cum habeam duas res quibus me sustentem, €optimarum artium scientiam et maximarum rerum gloriam; €quarum altera mihi vivo numquam eripietur, altera ne €mortuo quidem. @@Haec ad te scripsi verbosius et tibi molestus fui quod te cum €mei tum rei publicae cognovi amantissimum. notum tibi €omne meum consilium esse volui, ut primum scires me €numquam voluisse plus quemquam posse quam universam €rem publicam, postea autem quam alicuius culpa tantum @1 €valeret unus ut obsisti non posset, me voluisse pacem; amisso €exercitu et eo duce in quo spes fuerat uno me voluisse etiam €reliquis omnibus, postquam non potuerim, mihi ipsi finem €fecisse belli; nunc autem, si haec civitas est, civem esse me, €si non, exsulem esse non incommodiore loco quam si €Rhodum [2me]2 aut Mytilenas contulissem. @@Haec tecum coram malueram; sed quia longius fiebat, €volui per litteras eadem, ut haberes quid diceres si quando €in vituperatores meos incidisses. sunt enim qui, cum meus €interitus nihil fuerit rei publicae profuturus, criminis loco €putent esse quod vivam; quibus ego certo scio non videri €satis multos perisse. qui si me audissent, quamvis iniqua €pace, honeste tamen viverent. armis enim inferiores, non €causa, fuissent. €@@Habes epistulam verbosiorem fortasse quam velles; quod €tibi ita videri putabo nisi mihi longiorem remiseris. ego si €quae volo expediero, brevi tempore te, ut spero, videbo.  Ÿóáÿèúìïìéî Ãõíáîïÿïäøééé Ëáì® Äå㮨¿© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. MARIO ‘A. d. XIIII Kal. in Cumanum veni cum Libone tuo, vel €nostro potius. in Pompeianum statim cogito, sed faciam ante €te certiorem. te cum semper valere cupio tum certe dum hic €sumus; vides enim quanto post una futuri simus. qua re, si €quod constitutum cum podagra habes, fac ut in alium diem €differas. cura igitur ut valeas, et me hoc biduo aut triduo €exspecta.  ŸóáÿèúíïìÒïíáåÿïäÁðò® µ´ÿ@@@@CICERO CAESARI IMP. S. D. ‘Vide quam mihi persuaserim te me esse alterum, non modo €in iis rebus quae ad me ipsum sed etiam in iis quae ad €meos pertinent. C. Trebatium cogitaram, quocumque exirem, €mecum ducere, ut eum meis omnibus studiis beneficiis quam €ornatissimum domum reducerem. sed postea quam et Pompei €commoratio diuturnior erat quam putaram et mea quaedam €tibi non ignota dubitatio aut impedire profectionem meam €videbatur aut certe tardare, vide quid mihi sumpserim: coepi €velle ea Trebatium exspectare a te quae sperasset a me, neque €mehercule minus ei prolixe de tua voluntate promisi quam €eram solitus de mea polliceri. @@Casus vero mirificus quidam intervenit quasi vel testis €opinionis meae vel sponsor humanitatis tuae. nam cum de €hoc ipso Trebatio cum Balbo nostro loquerer accuratius €domi meae, litterae mihi dantur a te, quibus in extremis €scriptum erat: 'M. [2Cur]2ti filium, quem mihi commendas, €vel regem Galliae faciam; vel hunc Leptae delega, si vis, tu @1 €ad me alium mitte quem ornem.' sustulimus manus et ego et €Balbus. tanta fuit opportunitas ut illud nescio quid non €fortuitum sed divinum videretur. €@@Mitto igitur ad te Trebatium atque ita mitto ut initio mea sponte, post autem invitatu tuo mittendum duxerim. hunc, €mi Caesar, sic velim omni tua comitate complectare ut €omnia quae per me possis adduci ut in meos conferre velis in €unum hunc conferas. de quo tibi homine haec spondeo, €non illo vetere verbo meo quod, cum ad te de Milone €scripsissem, iure lusisti sed more Romano quomodo homi-€nes non inepti loquuntur, probiorem hominem, meliorem €virum, pudentiorem esse neminem. accedit etiam quod fami-€liam ducit in iure civili, singulari memoria, summa scientia. €@@Huic ego neque tribunatum neque praefecturam neque €ullius benefici certum nomen peto; benevolentiam tuam et €liberalitatem peto, neque impedio quo minus, si tibi ita €placuerit, etiam hisce eum ornes gloriolae insignibus. totum €denique hominem tibi ita trado, de manu, ut aiunt, in €manum tuam istam et victoria et fide praestantem. simus þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¥“ˆèúíïìÒïíáåÿïäÁðò® µ´ÿenim putidiusculi, quam[2quam]2 per te vix licet; verum, ut €video, licebit. €@@Cura ut valeas, et me, ut amas, ama.  Ÿóáÿèúîïìéî Ãõíáîï áõô ÐïíðåéáîïÿïäÍáé® µ´ÿ@@@@CICERO S. D. TREBATIO ‘In omnibus meis epistulis quas ad Caesarem aut ad Balbum €mitto legitima quaedam est accessio commendationis tuae, €nec ea vulgaris sed cum aliquo insigni indicio meae erga te €benevolentiae. tu modo ineptias istas et desideria urbis et €urbanitatis depone et, quo consilio profectus es, id adsiduitate @1 €et virtute consequere. hoc tibi tam ignoscemus nos amici €quam ignoverunt Medeae €@@@@'quae Corinthum arcem altam habebant matronae €@@@@@@@opulentae, optimates', €quibus illa 'manibus gypsatissimis' persuasit ne sibi vitio €illae verterent quod abesset a patria. nam €@@@@'multi suam rem bene gessere et publicam patria procul; €@@@@multi, qui domi aetatem agerent, propterea sunt improbati.' €quo in numero tu certe fuisses nisi te extrusissemus. @@Sed plura scribemus alias. tu, qui ceteris cavere didicisti, €in Britannia ne ab essedariis decipiaris caveto et (quoniam €Medeam coepi agere) illud semper memento: €@@@@'qui ipse sibi sapiens prodesse non quit, nequiquam sapit.' €@@Cura ut valeas.  ŸóáÿèúïïìÒïíáåÿïäåø® Éõî® µ´¨¿©ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Ego te commendare non desisto, sed quid proficiam ex te €scire cupio. spem maximam habeo in Balbo, ad quem de te €diligentissime et saepissime scribo. illud soleo mirari, non me €totiens accipere tuas litteras quotiens a Quinto mihi fratre €adferantur. in Britannia nihil esse audio neque auri neque €argenti; id si ita est, essedum aliquod capias suadeo et ad nos quam primum recurras. sin autem sine Britannia tamen €adsequi quod volumus possumus, perfice ut sis in familiaribus €Caesaris. multum te in eo frater adiuvabit meus, multum €Balbus, sed, mihi crede, tuus pudor et labor plurimum. @1 €imperatorem [2habes]2 liberalissimum, aetatem opportunis-€simam, commendationem certe singularem, ut tibi unum €timendum sit ne ipse tibi defuisse videare.  Ÿóáÿèúðïäðïóô® ðáòôå Óåøô®¨¿©ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Scripsit ad me Caesar perhumaniter nondum te sibi satis esse €familiarem propter occupationes suas, sed certe fore. cui €quidem ego rescripsi quam mihi gratum esset futurum si €quam plurimum in te studi, offici, liberalitatis suae contulisset. €sed ex tuis litteris cognovi praeproperam quandam festi-€nationem tuam et simul sum admiratus cur tribunatus €commoda, dempto praesertim labore militiae, contempseris. querar cum Vacerra et Manilio; nam Cornelio nihil audeo €dicere, cuius tu periculo stultus es, quoniam te ab eo sapere €didicisse profiteris. quin tu urges istam occasionem et €facultatem, qua melior numquam reperietur? €@@Quod scribis de illo Preciano iureconsulto, ego te ei non €desino commendare; scribit enim ipse mihi te sibi gratias agere €debere. de eo quid sit, cura ut sciam. ego vestras Britannicas €litteras exspecto.  Ÿóáÿèúñïäðïóô® ðáòôå Ïãô®¨¿© µ´ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Iam diu ignoro quid agas; nihil enim scribis, neque ego ad €te his duobus mensibus scripseram. quod cum Quinto fratre €meo non eras, quo mitterem aut cui darem nesciebam. cupio @1 €scire quid agas et ubi sis hiematurus. equidem velim cum €Caesare, sed ad eum propter eius [2luctum]2 nihil sum ausus scribere; ad Balbum tamen scripsi. tu tibi deesse noli; serius €potius ad nos, dum plenior. quod huc properes nihil est, €praesertim Battara mortuo. sed tibi consilium non deest. €quid constitueris cupio scire. €@@Cn. Octavius est (an Cn. Cornelius?) quidam, tuus €familiaris, summo genere natus, terrae filius. is me, quia scit €tuum familiarem esse, crebro ad cenam invitat. adhuc non €potuit perducere, sed mihi tamen gratum est.  ŸóáÿèúòïäÄåã® µ´ÿ@@@@M. CICERO S. D. TREBATIO ‘Legi tuas litteras, ex quibus intellexi te Caesari nostro valde €iure consultum videri. est quod gaudeas te in ista loca venisse, @1 €ubi aliquid sapere viderere. quod si in Britanniam quoque €profectus esses, profecto nemo in illa tanta insula peritior te €fuisset. verum tamen (rideamus licet; sum enim a te invitatus) €subinvideo tibi ultro etiam accersitum ab eo ad quem ceteri, €non propter superbiam eius sed propter occupationem, €adspirare non possunt. @@Sed tu in ista epistula nihil mihi scripsisti de tuis rebus, €quae mehercule mihi non minori curae sunt quam meae. valde €metuo ne frigeas in hibernis. quam ob rem camino luculento €utendum censeo (idem Mucio et Manilio placebat), praesertim €qui sagis non abundares. quamquam vos nunc istic satis calere €audio, quo quidem nuntio valde mehercule de te timueram. €sed tu in re militari multo es cautior quam in advocationibus, €qui neque in Oceano natare volueris studiosissimus homo €natandi neque spectare essedarios, quem antea ne andabata €quidem defraudare poteramus. sed iam satis iocati sumus. @@Ego de te ad Caesarem quam diligenter scripserim, tute €scis; quam saepe, ego. sed mehercule iam intermiseram, ne €viderer liberalissimi hominis meique amantissimi voluntati €erga me diffidere. sed tamen iis litteris quas proxime dedi €putavi esse hominem commonendum. id feci. quid profecerim, €facias me velim certiorem et simul de toto statu tuo con-€siliisque omnibus. scire enim cupio quid agas, quid exspectes, €quam longum istum tuum discessum a nobis futurum putes. sic enim tibi persuadeas velim, unum mihi esse solacium qua €re facilius possim pati te esse sine nobis si tibi esse id emolu-€mento sciam. sin autem id non est, nihil duobus nobis est €stultius, me qui te non Romam attraham, te qui non huc €advoles. una mehercule nostra vel severa vel iocosa congressio €pluris erit quam non modo hostes sed etiam fratres nostri €Haedui. qua re omnibus de rebus fac ut quam primum sciam. €@@@@'aut consolando aut consilio aut re iuvero.' @1  Ÿóáÿèúóïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäÉá¿© µ³ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Nisi ante Roma profectus esses, nunc eam certe relinqueres. €quis enim tot interregnis iureconsultum desiderat? ego €omnibus unde petitur hoc consili dederim, ut a singulis €interregibus binas advocationes postulent. satisne tibi videor €abs te ius civile didicisse? @@Sed heus tu! quid agis? ecquid fit? video enim te iam €iocari per litteras. haec signa meliora sunt quam in meo €Tusculano. sed quid sit, scire cupio. consuli quidem te a €Caesare scribis, sed ego tibi ab illo consuli mallem. quod si €aut fit aut futurum putas, perfer istam militiam et permane; €ego enim desiderium tui spe tuorum commodorum con-€solabor. sin autem ista sunt inaniora, recipe te ad nos. nam €aut erit hic aliquid aliquando aut, si minus, una mehercule €collocutio nostra pluris erit quam omnes Samarobrivae. €denique, si cito te rettuleris, sermo nullus erit; si diutius €frustra afueris, non modo Laberium sed etiam sodalem €nostrum Valerium pertimesco. mira enim persona induci potest Britannici iureconsulti. haec ego non rideo, quamvis €tu rideas, sed de re severissima tecum, ut soleo, iocor. remoto €ioco, tibi hoc amicissimo animo praeci[2pi]2o, ut, si istic mea €commendatione tuam dignitatem obtinebis, perferas nostri €desiderium, honestatem et facultates tuas augeas; sin autem €ista frigebunt, recipias te ad nos. omnia tamen quae vis et €tua virtute profecto et nostro summo erga te studio €consequere. @1  ŸóáÿèúôïìÒïíáåÿïäÆåâò® µ³ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Mirabar quid esset quod tu mihi litteras mittere inter-€misisses: indicavit mihi Pansa meus Epicureum te esse factum. €o castra praeclara! quid tu fecisses si te Tarentum et non €Samarobrivam misissem? iam tum mihi non placebas cum idem [in]tuebare quod %zeius%, familiaris meus. sed quonam €modo ius civile defendes cum omnia tua causa facias, non €civium? ubi porro illa erit formula fiduciae, 'ut inter bonos €bene agier oportet'? quis enim [2bonus]2 est qui facit nihil nisi €sua causa? quod ius statues communi dividendo cum com-€mune nihil possit esse apud eos qui omnia voluptate sua €metiuntur? quo modo autem tibi placebit Iovem lapidem €iurare cum scias Iovem iratum esse nemini posse? quid fiet €porro populo Ulubrano si tu statueris $POLITEU/ESQAI& non €oportere? €@@Qua re si plane a nobis deficis, moleste fero; sin Pansae þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¨Œ’ˆŒèúôïìÒïíáåÿïäÆåâò® µ³ÿadsentari commodum est, ignosco. modo scribe aliquando ad €nos quid agas et a nobis quid fieri aut curari velis.  Ÿóáÿèúõïäéö Îïî® Íáòô® µ³ÿ@@@@M. CICERO S. D. TREBATIO ‘Adeone me iniustum esse existimasti ut tibi irascerer quod €parum mihi constans et nimium cupidus decedendi viderere €ob eamque causam me arbitrabare litteras ad te iam diu non @1 €misisse? mihi perturbatio animi tui quam primis litteris €perspiciebam molestiam, [2non iram,]2 attulit; neque alia ulla €fuit causa intermissionis epistularum nisi quod ubi esses €plane nesciebam. hic tu me etiam insimulas nec satisfactionem €meam accipis? audi, Testa mi: utrum superbiorem te pecunia €facit an quod te imperator consulit? moriar ni, quae tua €gloria est, puto te malle a Caesare consuli quam inaurari! €si vero utrumque est, quis te feret praeter me, qui omnia €ferre possum? @@Sed ut ad rem redeam, te istic invitum non esse vehementer €gaudeo et, ut illud erat molestum, sic hoc est iucundum. €tantum metuo ne artificium tuum tibi parum prosit. nam, €ut audio, istic €@@@@'non ex iure manum consertum, sed magis ferro €@@@@rem repetunt.' €et tu soles ad vim faciundam adhiberi. neque est quod illam €exceptionem in interdicto pertimescas, 'quod tu prior vi €hominibus armatis non veneris'; scio enim te non esse €procacem in lacessendo. sed ut ego quoque te aliquid €admoneam de vestris cautionibus, Treviros vites censeo. €audio capitalis esse; mallem aere, argento, auro essent. sed €alias iocabimur. tu ad me de istis rebus omnibus scribas €velim quam diligentissime. €@D. IIII Non. Mart. @1  ŸóáÿèúöïäÍáé® öåì Éõ¿© µ³ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘Chrysippus Vettius, Cyri architecti libertus, fecit ut te non €immemorem putarem mei; salutem enim verbis tuis mihi €nuntiarat. valde iam lautus es qui gravere litteras ad me dare, €homini praesertim prope domestico. quod si scribere oblitus €es, minus multi iam te advocato causa cadent; si nostri €oblitus es, dabo operam ut istuc veniam ante quam plane ex €animo tuo effluo. sin aestivorum timor te debilitat, aliquid €excogita, ut fecisti de Britannia. @@Illud quidem perlibenter audivi ex eodem Chrysippo, te €esse Caesari familiarem. sed mehercule mallem, id quod €erat aequius, de tuis rebus ex tuis litteris quam saepissime €cognoscerem. quod certe ita fieret si tu maluisses bene-€volentiae quam litium iura perdiscere. €@@Sed haec iocati sumus et tuo more et non nihil etiam €nostro. te valde amamus nosque a te amari cum volumus tum €etiam confidimus. @1  Ÿóáÿèú÷ïäÉõî® µ³ÿ@@@@CICERO TREBATIO ‘'Quam sint morosi qui amant' vel ex hoc intellegi potest: €moleste ferebam antea te invitum istic esse; pungit me rursus €quod scribis esse te istic libenter. neque enim mea com-€mendatione te non delectari facile patiebar et nunc angor €quicquam tibi sine me esse iucundum. sed hoc tamen malo €ferre nos desiderium quam te non ea quae spero consequi. @@Cum vero in C. Mati, suavissimi doctissimique hominis, €familiaritatem venisti, non dici potest quam valde gaudeam. €qui fac ut te quam maxime diligat. mihi crede, nihil ex ista €provincia potes quod iucundius sit deportare. €@@Cura ut valeas.  Ÿóáÿèúøïäåø® Îïö® µ´ÿ@@@@M. CICERO S. D. TREBATIO ‘In 'Equo Troiano' scis esse in extremo 'sero sapiunt'. tu €tamen, mi vetule, non sero. primas illas rabiosulas sat fatuas €dedisti. deinde quod in Britannia non nimis $FILOQE/WRON& te €praebuisti, plane non reprehendo. nunc vero in hibernis €[in]tectus mihi videris; itaque te commovere non curas. €@@@@'usquequaque sapere oportet; id erit telum acerrimum.' @@Ego, si foris cenitarem, Cn. Octavio, familiari tuo, non €defuissem. cui tamen dixi, cum me aliquotiens invitaret, 'oro €te, quis tu es?' sed mehercules, extra iocum, homo bellus est; €vellem eum tecum abduxisses. @@Quid agatis et ecquid in Italiam venturi sitis hac hieme, €fac plane sciam. Balbus mihi confirmavit te divitem futurum. €id utrum Romano more locutus sit, bene nummatum te €futurum, an quo modo Stoici dicunt omnis esse divites qui €caelo et terra frui possint, postea videro. qui istinc veniunt €superbiam tuam accusant quod negent te percontantibus €respondere. sed tamen est quod gaudeas; constat enim inter €omnis neminem te uno Samarobrivae iuris peritiorem esse.  ŸóáÿèúùïäÏãô® öåì Îïö® µ´ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Ex tuis litteris et Quinto fratri gratias egi et te aliquando €collaudare possum quod iam videris certa aliqua in sententia €constitisse. nam primorum mensum litteris tuis vehementer €commovebar, quod mihi interdum (pace tua dixerim) levis €in urbis urbanitatisque desiderio, interdum piger, interdum €timidus in labore militari, saepe autem etiam, quod a te €alienissimum est, subimpudens videbare. tamquam enim €syngrapham ad imperatorem, non epistulam, attulisses, sic €pecunia ablata domum redire properabas, nec tibi in mentem €veniebat eos ipsos qui cum syngraphis venissent Alexandream €nummum adhuc nullum auferre potuisse. @@Ego, si mei commodi rationem ducerem, te mecum esse €maxime vellem. non enim mediocri adficiebar vel voluptate @1 €ex consuetudine nostra vel utilitate ex consilio atque opera €tua. sed cum te ex adulescentia tua in amicitiam et fidem €meam contulisses, semper te non modo tuendum mihi sed €etiam augendum atque ornandum putavi. itaque, quoad €opinatus sum me in provinciam exiturum, quae ad te ultro €detulerim, meminisse te credo. postea quam ea mutata ratio €est, cum viderem me a Caesare honorificentissime tractari et €unice diligi hominisque liberalitatem incredibilem et singu-€larem fidem nossem, sic ei te commendavi et tradidi ut €gravissime diligentissimeque potui. quod ille ita et accepit et €mihi saepe litteris significavit et tibi et verbis et re ostendit €mea commendatione sese valde esse commotum. hunc tu €virum nactus, si me aut sapere aliquid aut velle tua causa €putas, ne dimiseris et, [2si]2 quae te forte res aliquando €offenderit, cum ille aut occupatione aut difficultate tardior €tibi erit visus, perferto et ultima exspectato; quae ego tibi €iucunda et honesta praestabo. @@Pluribus te hortari non debeo. tantum moneo, neque €amicitiae confirmandae clarissimi ac liberalissimi viri neque €uberioris provinciae neque aetatis magis idoneum tempus, si €hoc amiseris, te esse ullum umquam reperturum. hoc, quem €ad modum vos scribere soletis in vestris libris, idem Q. €Cornelio videbatur. €@@In Britanniam te profectum non esse gaudeo, quod et €labore caruisti et ego te de rebus illis non audiam. ubi sis €hibernaturus et qua spe aut condicione perscribas ad me €velim. @1  Ÿóáÿèúúïìéî Ðïíðôéîïÿïäöé Éä® Áðò® µ³ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Accepi a te aliquot epistulas uno tempore, quas tu diversis €temporibus dederas. in quibus me cetera delectarunt; €significabant enim te istam militiam iam firmo animo ferre €et esse fortem virum et constantem. quae ego paulisper in te €ita desideravi [2ut]2 non imbecillitate animi tui sed magis ut €desiderio nostri te aestuare putarem. qua re perge ut coepisti; €forti animo istam tolera militiam. multa, mihi crede, €adsequere; ego enim renovabo commendationem, sed €tempore. sic habeto, non tibi maiori esse curae ut iste tuus €a me discessus quam fructuosissimus tibi sit quam mihi. €itaque, quoniam vestrae cautiones infirmae sunt, Graeculam €tibi misi cautionem chirographi mei. tu me velim de ratione €Gallici belli certiorem facias; ego enim ignavissimo cuique €maximam fidem habeo. @@Sed ut ad epistulas tuas redeam, cetera belle; illud miror: €quis solet eodem exemplo pluris dare qui sua manu scribit? €nam quod in palimpsesto, laudo equidem parsimoniam, sed €miror quid in illa chartula fuerit quod delere malueris quam €haec [2non]2 scribere, nisi forte tuas formulas; non enim puto €te meas epistulas delere ut reponas tuas. an hoc significas, €nihil fieri, frigere te, ne chartam quidem tibi suppeditare? €iam ista tua culpa est qui verecundiam tecum extuleris et non €hic nobiscum reliqueris. @@Ego te Balbo, cum ad vos proficiscetur, more Romano €commendabo. tu, si intervallum longius erit mearum €litterarum, ne sis admiratus; eram enim afuturus mense €Aprili. has litteras scripsi in Pomptino, cum ad villam @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¨’“…èúúïìéî Ðïíðôéîïÿïäöé Éä® Áðò® µ³ÿM. Aemili Philemonis devertissem, ex qua iam audieram €fremitum clientium meorum, quos quidem tu mihi con-€ciliasti. nam Ulubris honoris mei causa vim maximam €ranunculorum se commosse constabat. €@@Cura ut valeas. €@VI Id. Apr. de Pomptino. @@Epistulam tuam, quam accepi ab L. Arruntio, conscidi €innocentem; nihil enim habebat quod non vel in contione €recte legi posset. sed et Arruntius ita te mandasse aiebat et €tu adscripseras. verum illud esto. nihil te ad me postea €scripsisse demiror, praesertim tam novis rebus.  ŸóáÿèúûïìÒåçééÿïäö Ëáì® Óåøô® ´´ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Vide quanti apud me sis (etsi iure id quidem, non enim te €amore vinco, verum tamen): quod praesenti tibi prope €subnegaram, non tribueram certe, id absenti debere non €potui. itaque ut primum Velia navigare coepi, institui €Topica Aristotelea conscribere ab ipsa urbe commonitus €amantissima tui. eum librum tibi misi Regio, scriptum quam €planissime res illa scribi potuit. sin tibi quaedam videbuntur €obscuriora, cogitare debebis nullam artem litteris sine @1 €interprete et sine aliqua exercitatione percipi posse. non €longe abieris: num ius civile vestrum ex libris cognosci €potest? qui quamquam plurimi sunt, doctorem tamen €usumque desiderant. quamquam tu, si attente leges, si €saepius, per te omnia consequere ut recte intellegas; ut vero €etiam ipsi tibi loci proposita quaestione occurrant exerci-€tatione consequere. in qua quidem nos te continebimus, €si et salvi redierimus et salva ista offenderimus. €@V Kal. Sext. Regio.  ŸóáÿèúüïìÖåìéáåÿïäøééé Ëáì® Óåøô® ´´ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Amabilior mihi Velia fuit quod te ab ea sensi amari. sed €quid ego dicam 'te', quem quis non amat? Rufio me dius €fidius tuus ita desiderabatur ut si esset unus e nobis. sed te €ego non reprehendo qui illum ad aedificationem tuam €traduxeris. quamquam enim Velia non est vilior quam €Lupercal, tamen istuc malo quam haec omnia. tu, si me €audies quem soles, has paternas possessiones tenebis (nescio €quid enim Velienses verebantur), neque Haletem, nobilem €amnem, relinques nec Papirianam domum deseres. quam- @1 €quam illa quidem habet lotum, a quo etiam advenae teneri solent; quem tamen si excideris, multum prospexeris. sed in €primis opportunum videtur, his praesertim temporibus, €habere perfugium, primum eorum urbem quibus carus sis, €deinde tuam domum tuosque agros, eaque remoto, salubri, €amoeno loco; idque etiam mea interesse, mi Trebati, arbitror. €sed valebis meaque negotia videbis meque dis iuvantibus ante €brumam exspectabis. @@Ego a Sex. Fadio, Niconis discipulo, librum abstuli €$*NI/KWNOS PERI\ *POLUFAGI/AS&. o medicum suavem meque €docilem ad hanc disciplinam! sed Bassus noster me de hoc €libro celavit, te quidem non videtur. €@@Ventus increbrescit. cura ut valeas. €@XIII Kal. Sext. Velia.  Ÿóáÿèúýïìéî Ôõóãõìáîïÿïäðáòôå ðïóô® Éõî® ´´ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Sili causam te docui. is postea fuit apud me. cum ei dicerem €tibi videri sponsionem illam nos sine periculo facere posse, €'si bonorum Turpiliae possessionem Q. Caepio praetor ex €edicto suo mihi dedit', negare aiebat Servium tabulas €testamenti esse eas quas instituisset is qui factionem testa-€menti non habuerit; hoc idem Offilium dicere. tecum se €locutum negabat meque rogavit ut se et causam suam tibi €commendarem. €@@Nec vir melior, mi Testa, nec mihi amicior P. Silio €quisquam est, te tamen excepto. gratissimum mihi igitur €feceris si ad eum ultro veneris eique pollicitus eris; sed, si me €amas, quam primum. hoc te vehementer etiam atque etiam €rogo.  ŸóáÿèúþïìÒïíáåÿïäà´´¨¿©ÿ@@@@CICERO TREBATIO S. ‘Illuseras heri inter scyphos, quod dixeram controversiam €esse, possetne heres, quod furtum antea factum esset, furti €recte agere. itaque, etsi domum bene potus seroque redieram, €tamen id caput ubi haec controversia est notavi et descriptum €tibi misi, ut scires id quod tu neminem sensisse dicebas Sex. €Aelium, M'. Manilium, M. Brutum sensisse. ego tamen €Scaevolae et Testae adsentior. @1  ŸóáÿèúÿïäÄåã® ´¶ÿ@@@@CICERO S. D. M. FABIO GALLO ‘Tantum quod ex Arpinati veneram cum mihi a te litterae €redditae sunt ab eodemque accepi Aviani litteras, in quibus €hoc inerat liberalissimum, nomina se facturum cum venisset €qua ego vellem die. fac, quaeso, qui ego sum esse te: estne aut €tui pudoris aut nostri primum rogare de die, deinde plus €annua postulare? sed essent, mi Galle, omnia facilia si et ea €mercatus esses quae ego desiderabam et ad eam summam €quam volueram. ac tamen ista ipsa quae te emisse scribis non €solum rata mihi erunt sed etiam grata. plane enim intellego €te non modo studio sed etiam amore usum quae te delectarint, €hominem, ut ego semper iudicavi, in omni iudicio elegantis-simum, quae me digna putaris, coemisse. sed velim maneat €Damasippus in sententia; prorsus enim ex istis emptionibus €nullam desidero. tu autem, ignarus instituti mei, quanti ego €genus omnino signorum omnium non aestimo tanti ista €quattuor aut quinque sumpsisti. Bacchas istas cum Musis €Metelli comparas. quid simile? primum ipsas ego Musas €numquam tanti putassem atque id fecissem Musis omnibus €approbantibus, sed tamen erat aptum bibliothecae studiisque €nostris congruens; Bacchis vero ubi est apud me locus? at €pulchellae sunt. novi optime et saepe vidi. nominatim tibi €signa mihi nota mandassem si probassem. ea enim signa ego €emere soleo quae ad similitudinem gymnasiorum exornent €mihi in palaestra locum. Martis vero signum quo mihi pacis €auctori? gaudeo nullum Saturni signum fuisse; haec enim €duo signa putarem mihi aes alienum attulisse. Mercuri €mallem aliquod fuisset; felicius, puto, cum Avianio transigere €possemus. @1 @@Quod tibi destinaras trapezophorum, si te delectat, €habebis; sin autem sententiam mutasti, ego habe[2b]2o scilicet. €ista quidem summa ne ego multo libentius emerim dever-€sorium Tarracinae, ne semper hospiti molestus sim. omnino €liberti mei video esse culpam, cui plane res certas man-€daram, itemque Iuni, quem puto tibi notum esse, Aviani €familiarem. exhedria quaedam mihi nova sunt instituta in €porticula Tusculani. ea volebam tabellis ornare. etenim, si €quid generis istius modi me delectat, pictura delectat. sed €tamen si ista mihi sunt habenda, certiorem velim me facias €ubi, sint, quando arcessantur, quo genere vecturae. si enim €Damasippus in sententia non manebit, aliquem Pseudo-€damasippum vel cum iactura reperiemus. @@Quod ad me de domo scribis iterum, iam id ego pro-€ficiscens mandaram meae Tulliae; ea enim ipsa hora €acceperam tuas litteras. egeram etiam cum tuo Nicia, quod €is utitur, ut scis, familiariter Cassio. ut redii autem, priusquam €tuas legi has proximas litteras, quaesivi de mea Tullia quid €egisset. per Liciniam se egisse dicebat (sed opinor Cassium €uti non ita multum sorore); eam porro negare se audere, €cum vir abesset (est enim profectus in Hispaniam Dexius), €illo et absente et insciente migrare. est mihi gratissimum €tanti a te aestimatam consuetudinem vitae victusque nostri €primum ut eam domum sumeres ut non modo prope me sed €plane mecum habitare posses, deinde ut migrare tanto €opere festines. sed ne vivam si tibi concedo ut eius rei tu €cupidior sis quam ego sum. itaque omnia experiar. video €enim quid mea intersit, quid utriusque nostrum. si quid €egero, faciam ut scias. tu et ad omnia rescribes et quando te €exspectem facies me, si tibi videtur, certiorem. @1  Ÿóáÿëú€ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäø騿© Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@M. CICERO S. D. M. FABIO GALLO ‘Amoris quidem tui, quoquo me verti, vestigia, vel proxime €de Tigellio; sensi enim ex litteris tuis valde te laborasse. amo €igitur voluntatem. sed pauca de re. Cipius, opinor, olim €'non omnibus dormio.' sic ego non omnibus, mi Galle, €servio. etsi quae est haec servitus? olim, cum regnare existi-€mabamur, non tam ab ullis quam hoc tempore observor €a familiarissimis Caesaris omnibus praeter istum. id ego in €lucris pono, non ferre hominem pestilentiorem patria sua, @1 €eumque addictum iam tum puto esse Calvi Licini €Hipponacteo praeconio. @@At vide quid suscenseat. Phameae causam receperam, €ipsius quidem causa; erat enim mihi sane familiaris. is ad me þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¨˜’ƒëú€ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäø騿© Ëáì® Óåðô® ´µÿvenit dixitque iudicem sibi operam dare constituisse eo ipso die €quo de P. Sestio in consilium iri necesse erat. respondi nullo €modo me facere posse; quem vellet alium diem si sumpsisset, €me ei non defuturum. ille autem, qui sciret se nepotem bellum €tibicinem habere et sat bonum unctorem, discessit a me, ut €mi videbatur, iratior. habes 'Sardos venalis, alium alio €nequiorem'. cognosti meam causam et istius salaconis €iniquitatem. €@@'Catonem' tuum mihi mitte; cupio enim legere. me adhuc €non legisse turpe utrique nostrum est.  Ÿóáÿëúïäéø Ëáì® Óåðô® ´µ¨¿©ÿ@@@@CICERO S. D. M. FABIO GALLO ‘Quod epistulam conscissam doles, noli laborare. salva est; €domo petes cum libebit. quod autem me mones, valde €gratum est idque ut semper facias rogo. videris enim mihi €vereri ne, si istum [2ludibrio]2 habuerimus, rideamus $GE/LWTA €$SARDA/NION&. €@@Sed heus tu, manum de tabula! magister adest citius quam €putaramus. vereor ne in catomum Catoni[2a]2nos. @@Mi Galle, cave putes quicquam melius quam epistulae €tuae partem ab eo loco, 'cetera labuntur'. secreto hoc audi, @1 €tecum habeto, ne Apellae quidem, liberto tuo, dixeris. €praeter duo nos loquitur isto modo nemo; bene malene €videro, sed, quicquid est, nostrum est. urge igitur nec €transversum unguem, quod aiunt, a stilo; is enim est €dicendi opifex. atque equidem aliquantum iam etiam noctis €adsumo.  Ÿóáÿëú‚ïäéîôåò Ïãô® ´¶ åô Æåâò® ´µÿ@@@@CICERO S. D. GALLO ‘Cum decimum iam diem graviter ex intestinis laborarem €neque iis qui mea opera uti volebant me probarem non €valere quia febrim non haberem, fugi in Tusculanum, cum €quidem biduum ita ieiunus fuissem ut ne aquam quidem €gustarem. itaque confectus languore et fame magis tuum €officium desideravi quam a te requiri putavi meum. ego €autem cum omnis morbos reformido tum [2eum in]2 quo €Epicurum tuum Stoici male accipiunt quia dicat $STRAG-€$GOURIKA\ KAI\ DUSENTERIKA\ PA/QH& sibi molesta esse; quorum €alterum morbum edacitatis esse putant, alterum etiam €turpioris intemperantiae. sane $DUSENTERI/AN& pertimueram; €sed visa est mihi vel loci mutatio vel animi etiam relaxatio €vel ipsa fortasse iam senescentis morbi remissio profuisse. @@Ac tamen, ne mirere unde hoc acciderit quo modove €commiserim, lex sumptuaria, quae videtur $LITO/THTA €attulisse, ea mihi fraudi fuit. nam dum volunt isti lauti terra €nata, quae lege excepta sunt, in honorem adducere, fungos, €helvellas, herbas omnis ita condiunt ut nihil possit esse €suavius. in eas cum incidissem in cena augurali apud €Lentulum, tanta me $DIA/RROIA& arripuit ut hodie primum €videatur coepisse consistere. ita ego, qui me ostreis et €murenis facile abstinebam, a beta et a malva deceptus sum. €posthac igitur erimus cautiores. €@@Tu tamen, cum audisses ab Anicio (vidit enim me nause-€antem), non modo mittendi causam iustam habuisti sed @1 €etiam visendi. ego hic cogito commorari quoad me reficiam. €nam et viris et corpus amisi; sed si morbum depulero, facile, €ut spero, illa revocabo.  Ÿóáÿëúƒïìéî Éôáìéáÿïäà´¹ áîôå Áðò®ÿ@@@@M. CICERO S. D. T. FADIO ‘Miror cur me accuses cum tibi id facere non liceat. quod si €liceret, tamen non debebas. 'ego enim te in consulatu €observaram,' ais, et fore ut te Caesar restituat: multa tu €quidem dicis, sed tibi nemo credit. tribun[2at]2um plebi dicis €te mea causa petisse: utinam semper esses tribunus! inter-€cessorem non quaereres. negas me audere quod sentiam €dicere: quasi tibi, cum impudenter me rogares, parum €fortiter responderim. @@Haec tibi scripsi ut isto ipso in genere in quo aliquid posse €vis te nihil esse cognosceres. quod si humaniter mecum €questus esses, libenter tibi me et facile purgassem; non enim €ingrata mihi sunt quae fecisti, sed quae scripsisti molesta. me €autem, propter quem ceteri liberi sunt, tibi liberum non €visum demiror. nam si falsa fuerunt quae tu ad me, ut ais, €detulisti, quid tibi ego debeo? si vera, tu es optimus testis €quid mihi populus Romanus debeat. @1  Ÿóáÿëú„ïìÒïíáåÿïäÓåøô®¨¿© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. CURIO ‘Memini cum mihi desipere videbare quod cum istis potius €viveres quam nobiscum. erat enim multo domicilium huius €urbis, cum quidem haec urbs, aptius humanitati et suavitati €tuae quam tota Peloponnesus, nedum Patrae. nunc contra et €vidisse mihi multum [2tum]2 videris cum prope desperatis his €rebus te in Graeciam contulisti et hoc tempore non solum €sapiens qui hinc absis sed etiam beatus. quamquam quis qui €aliquid sapiat nunc esse beatus potest? @1 @@Sed quod tu, cui licebat, pedibus es consecutus, ut ibi esses €'ubi nec Pelopidarum' (nosti cetera), nos idem prope modum €consequimur alia ratione. cum enim salutationi nos dedimus €amicorum, quae fit hoc etiam frequentius quam solebat quod €quasi avem albam videntur bene sentientem civem videre, €abdo me in bibliothecam. itaque opera efficio tanta quanta €fortasse tu senties; intellexi enim ex tuo sermone quodam, €cum meam maestitiam et desperationem accusares domi €tuae, dicere te ex meis libris animum meum desiderare. @@Sed mehercule et tum rem publicam lugebam, quae non €solum a suis [2erga]2 me sed etiam a meis erga se beneficiis erat €mihi [2vita mea]2 carior, et hoc tempore, quamquam me non €ratio solum consolatur, quae plurimum debet valere, sed €etiam dies, quae stultis quoque mederi solet, tamen doleo ita €rem communem esse dilapsam ut ne spes quidem melius €aliquando fore relinquatur. nec vero nunc quidem culpa in €eo est in cuius potestate omnia sunt, nisi forte id ipsum esse €non debuit; sed alia casu, alia etiam [in] nostra culpa sic €acciderunt ut de praeteritis non sit querendum. reliquam €spem nullam video. qua re ad prima redeo: sapienter haec €reliquisti si consilio, feliciter si casu.  Ÿóáÿëú…ïìÐáôòéóÿïäéö Ëáì® Îïö® ´µÿ@@@@CURIUS M. CICERONI SUO S. ‘S. v. b. €@@Sum enim $XRH/SEI ME\N& tuus, $KTH/SEI DE\& Attici nostri. ergo €fructus est tuus, mancipium illius; quod quidem si inter €senes comptionalis venale proscripserit, egerit non multum. €at illa nostra praedicatio quanti est, nos quod simus, quod €habeamus, quod homines existimemur, id omne abs te €habere! qua re, Cicero mi, persevera constanter nos con- @1 €servare et Sulpici successori nos de meliore nota commenda, €quo facilius tuis praeceptis obtemperare possimus teque ad €ver libentes videre et nostra refigere deportareque tuto €possimus. @@Sed, amice magne, noli hanc epistulam Attico ostendere. €sine eum errare et putare me virum bonum esse nec solere €duo parietes de eadem fidelia dealbare. €@@Ergo, patrone mi, bene vale Tironemque meum saluta €nostris verbis. €@Data a. d. IIII Kal. Nov.  Ÿóáÿëú†ïìÒïíáåÿïäéî® ´´ÿ@@@@CICERO CURIO S. D. ‘Ego vero iam te nec hortor nec rogo ut domum redeas; quin €hinc ipse evolare cupio et aliquo pervenire €@@@@'ubi nec Pelopidarum nomen nec facta audiam'. €incredibile est quam turpiter mihi facere videar qui his €rebus intersim. ne tu videris multo ante providisse quid €impenderet tum cum hinc profugisti. quamquam haec etiam €auditu acerba sunt, tamen audire tolerabilius est quam videre. €in campo certe non fuisti cum hora secunda comitiis €quaestori[2i]2s institutis sella Q. Maximi, quem illi consulem €esse dicebant, posita esset; quo mortuo nuntiato sella sublata €est. ille autem, qui comitiis tributis esset auspicatus, centuri-€ata habuit, consulem hora septima renuntiavit, qui usque ad €Kal. Ian. esset quae erant futurae mane postridie. ita €Caninio consule scito neminem prandisse. nihil tamen eo @1 €consule mali factum est; fuit enim mirifica vigilantia, qui suo toto consulatu somnum non viderit. haec tibi ridicula €videntur; non enim ades. quae si videres, lacrimas non €teneres. qui[2d]2 si cetera scribam? sunt enim innumerabilia €generis eiusdem. quae quidem ego non ferrem nisi me in €philosophiae portum contulissem et nisi haberem socium €studiorum meorum Atticum nostrum. cuius quoniam €proprium te esse scribis mancipio et nexo, meum autem usu €et fructu, contentus isto sum. id enim est cuiusque proprium €quo quisque fruitur atque utitur. sed haec alias pluribus. @@Acilius, qui in Graeciam cum legionibus missus est, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ·¨ž“‚ëú†ïìÒïíáåÿïäéî® ´´ÿmaximo meo beneficio est (bis enim est a me iudicio capitis €rebus salvis defensus) et est homo non ingratus meque €vehementer observat. ad eum de te diligentissime scripsi €eamque epistulam cum hac epistula coniunxi. quam ille quo €modo acceperit et quid tibi pollicitus sit velim ad me scribas.  Ÿóáÿëú‡ïäÆåâ® ´´ÿ@@@@CICERO CURIO S. D. ‘Facile perspexi ex tuis litteris, quod semper studui, et me a te €plurimi fieri et te intellegere quam mihi carus esses. quod €quoniam uterque nostrum consecutus est, reliquum est ut €officiis certemus inter nos; quibus aequo animo vel vincam €te vel vincar abs te. @@Acilio non fuisse necesse meas dari litteras facile patior. €Sulpici tibi operam intellego ex tuis litteris non multum opus €fuisse propter tuas res ita contractas ut, quem ad modum €scribis, 'nec caput nec pedes'. equidem vellem uti pedes €haberent ut aliquando redires. vides enim exaruisse iam €veterem urbanitatem, ut Pomponius noster suo iure possit €dicere €@@@@'nisi nos pauci retineamus gloriam antiquam Atticam'. €ergo is tibi, nos ei succedimus. veni igitur, quaeso, ne tamen €semen urbanitatis una cum re publica intereat. @1  ŸóáÿëúˆïìÌáïäéãåáåÿïäÆåâò® öåì Íáòô® µ°¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. VOLUMNIO ‘Quod sine praenomine familiariter, ut debebas, ad me €epistulam misisti, primum addubitavi num a Volumnio €senatore esset, quocum mihi est magnus usus; deinde €$EU)TRAPELI/A& litterarum fecit ut intellegerem tuas esse. €quibus in litteris omnia mihi periucunda fuerunt praeter illud, €quod parum diligenter possessio salinarum mearum a te €procuratore defenditur. ais enim, ut ego discesserim, omnia €omnium dicta, in his etiam Sestiana, in me conferri. quid? €tu id pateris? nonne defendis, non resistis? €@@Equidem sperabam ita notata me reliquisse genera dictorum meorum ut cognosci sua sponte possent. sed €quoniam tanta faex est in urbe ut nihil tam sit $A)KU/QHRON €quod non alicui venustum esse videatur, pugna, si me amas, €nisi acuta $A)MFIBOLI/A&, nisi elegans $U(PERBOLH/&, nisi $PARA/GRAMMA €bellum, nisi ridiculum $PARA\ PROSDOKI/AN&, nisi cetera quae €sunt a me in secundo libro de oratore per Antoni personam €disputata de ridiculis $E)/NTEXNA& et arguta apparebunt, ut €sacramento contendas mea non esse. €@@Nam de iudiciis quod quereris, multo laboro minus. €trahantur per me pedibus omnes rei; sit vel Selius tam €eloquens ut possit probare se liberum, non laboro. urbani-€tatis possessionem, amabo, quibusvis interdictis defendamus; €in qua te unum metuo, contemno ceteros. derideri te putas? €nunc demum intellego te sapere. @@Sed mehercules extra iocum valde mihi tuae litterae @1 €facetae elegantesque visae sunt. illa, quamvis ridicula essent, €sicut erant, mihi tamen risum non moverunt. cupio enim €nostrum illum amicum in tribunatu quam plurimum habere €gravitatis; id cum ipsius causa (est mihi, ut scis, in amoribus) €tum mehercule etiam rei publicae, quam quidem, quamvis €in me ingrata sit, amare non desinam. €@@Tu, mi Volumni, quoniam et instituisti et mihi vides €esse gratum, scribe ad me quam saepissime de rebus €urbanis, de re publica. iucundus est mihi sermo litte-€rarum tuarum. praeterea Dolabellam, quem ego perspicio €et iudico cupidissimum esse atque amantissimum mei, €cohortare et confirma et redde plane meum; non mehercule €quo quicquam desit, sed, quia valde cupio, non videor €nimium laborare.  Ÿóáÿëú‰ïìÒïíáåÿïäåø® Ñõéîô®¨¿© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. VOLUMNIO ‘Quod declamationibus nostris cares, damni nihil facis. quod €Hirtio invideres nisi eum amares, non erat causa invidendi, €nisi forte ipsius eloquentiae magis quam quod me audiret €invideres. nos enim plane, mi suavissime Volumni, aut nihil €sumus aut nobis quidem ipsis displicemus gregalibus illis €quibus te plaudente vigebamus amissis, ut etiam, si quando €aliquid dignum nostro nomine emisimus, ingemiscamus quod €haec 'pinnigero, non armigero in corpore tela exerceantur', €ut ait Philoctetes apud Accium, 'abiecta gloria'. @@Sed tamen omnia mihi erunt, si tu veneris, hilariora. €quamquam venis, ut ipse intellegis, in maximarum quasi €concursum occupationum. quas [2s]2i, ut volumus, explicari-€mus, ego vero multam salutem et foro dicam et curiae €vivamque tecum multum et cum communibus nostris €amatoribus. nam et Cassius tuus et Dolabella noster, vel €potius uterque noster, studiis iisdem tenentur et meis €aequissimis utuntur auribus. opus est huc limatulo et polito €tuo iudicio et illis interioribus litteris tuis quibus saepe €verecundiorem me in loquendo facis. mihi enim iudicatum €est, si modo hoc Caesar aut patietur aut volet, deponere illam €iam personam in qua me saepe illi ipsi probavi ac me totum €in litteras abdere tecumque et cum ceteris earum studiosis €honestissimo otio perfrui. €@@Tu vellem ne veritus esses ne pro libris legerem tuas litteras €si mihi, quem ad modum scribis, longiores forte misisses; ac €velim posthac sic statuas, tuas mihi litteras longissimas €quasque gratissimas fore. @1 °ŸóáÿëúŠïäã® öéé Ëáì® Éõî® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Quod tibi decedens pollicitus sum me omnis res urbanas €diligentissime tibi perscripturum, data opera paravi qui sic €omnia persequeretur ut verear ne tibi nimium arguta haec €sedulitas videatur; tametsi tu scio quam sis curiosus et quam €omnibus peregrinantibus gratum sit minimarum quoque €rerum quae domi gerantur fieri certiores. tamen in hoc te @1 €deprecor ne meum hoc officium adrogantiae condemnes €quod hunc laborem alteri delegavi, non quin mihi suavissi-€mum sit et occupato et ad litteras scribendas, ut tu nosti, €pigerrimo tuae memoriae dare operam, sed ipsum volumen €quod tibi misi facile, ut ego arbitror, me excusat. nescio €cuius oti esset non modo perscribere haec sed omnino €animadvertere; omnia enim sunt ibi senatus consulta, €[2e]2dicta, fabulae, rumores. quod exemplum si forte minus te €delectarit, ne molestiam tibi cum impensa mea exhibeam, fac me certiorem. si quid in re publica maius actum erit, €quod isti operarii minus commode persequi possint, et quem €ad modum actum sit et quae existimatio secuta quaeque de €eo spes sit diligenter tibi perscribemus. €@@Ut nunc est, nulla magno opere exspectatio est. nam et illi €rumores de comitiis Transpadanorum Cumarum tenus €caluerunt; Romam cum venissem, ne tenuissimam quidem €auditionem de ea re accepi. praeterea Marcellus, quod €adhuc nihil rettulit de successione provinciarum Galliarum €et in Kal. Iun., ut mihi ipse dixit, eam distulit relationem, €sane quam eos sermones expressit qui de eo tum fuerant cum €Romae nos essemus. @@Tu si Pompeium, ut volebas, offendisti, qui tibi visus sit et €quam orationem habuerit tecum quamque ostenderit volun-€tatem (solet enim aliud sentire et loqui neque tantum valere €ingenio ut non appareat quid cupiat), fac mihi perscribas. @@Quod ad Caesarem, crebri et non belli de eo rumores, sed €susurratores dumtaxat, veniunt. alius equitem perdidisse, €quod, opinor, certe fictum est, alius septimam legionem @1 €vapulasse, ipsum apud Bel[2lo]2vacos circumsederi inter-€clusum ab reliquo exercitu. neque adhuc certi quicquam est, €neque haec incerta tamen vulgo iactantur, sed inter paucos, €quos tu nosti, palam secreto narrantur; at Domitius cum €manus ad os apposuit. €@@Te a. d. VIIII Kal. Iun. subrostrani (quod illorum capiti €sit!) dissiparant perisse. urbe ac foro toto maximus rumor €fuit te a Q. Pompeio in itinere occisum. ego, qui scirem Q. €Pompeium Baulis embaeneticam facere et usque eo ut ego €misererer eius esurire, non sum commotus et hoc mendacio, €si qua pericula tibi impenderent, ut defungeremur optavi. €Plancus quidem tuus Ravennae est et magno congiario €donatus a Caesare nec beatus nec bene instructus est. €@@Tui politici libri omnibus vigent.  Ÿóáÿëú‹ïäéî® Éõî® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Certe, inquam, absolutus est (me [2in]2 re praesent[2i st]2ante €pronuntiatum est), et quidem omnibus ordinibus, sed singulis €in uno quoque ordine sententiis. '[2ga]2ude modo,' inquis. €non mehercules; nihil umquam enim tam praeter opinionem, €tam quod videretur omnibus indignum, accidit. quin ego, €cum pro amicitia validissime faverem ei et me iam ad þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¢‡ëú‹ïìÒïíáåÿïäéî® Éõî® µ±ÿdolendum praeparassem, postquam factum est, obstipui et @1 €mihi visus sum captus esse. quid alios putas? clamoribus €scilicet maximis iudices corripuerunt et ostenderunt plane €esse quod ferri non posset. itaque relictus legi Liciniae €maior[2e]2 esse periculo videtur. accessit huc quod postridie €eius absolutionem in theatrum Curionis Hortensius introit, €u[2t]2 puto, ut suum gaudium gauderemus. hic tibi €@@@@'strepitus, fremitus, clamor tonitruum et rudentum sibilus.' €hoc magis animadversum est quod intactus ab sibilo per-€venerat Hortensius ad senectutem. sed tum tam bene ut in €totam vitam cuivis satis esset et paeniteret eum iam vicisse. @@De re publica quod tibi scribam nihil habeo. Marcelli €impetus resederunt, non inertia sed, ut mihi videbantur, €consilio. de comitiis consularibus incertissima est existimatio. €ego incidi in competitorem nobilem et nobilem agentem; nam €M. Octavius Cn. f. et C. Hirrus mecum petit. hoc ideo scripsi €quod scio te acriter propter Hirrum nuntium nostrorum €comitiorum exspectaturum. tu tamen simul ac me designatum €audieris, ut tibi curae sit quod [2ad]2 pantheras attinet rogo. €syngrapham Sittianam tibi commendo. commentarium €rerum urbanarum primum dedi L. Castrinio Paeto, secundum €ei qui has litteras tibi dedit.  ŸóáÿëúŒïäã® Éä® Éõî® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Estne? vici? et tibi saepe, quod negaras discedens curaturum €tibi, litteras mitto? est, si quidem perferuntur quas do. @1 €atque hoc e[g]o diligentius facio quod, cum otiosus sum, €plane ubi delectem otium meum non habeo. tu cum Romae €eras, hoc mihi certum ac iucundissimum vacanti negotium €erat, tecum id oti tempus consumere; idque non mediocriter €desidero, ut mihi non modo solus esse sed Romae te profecto €solitudo videatur facta, et qui, quae mea neglegentia est, €multos saepe dies ad te cum hic eras non accedebam, nunc €cottidie non esse te ad quem cursitem discrucior. €@@Maxime vero ut te dies noctesque quaeram competitor €Hirrus curat. quo modo illum putas auguratus tuum com-€petitorem dolere et dissimulare me certiorem quam se €candidatum? de quo ut quem optas quam primum nuntium €accipias, tua medius fidius magis quam mea causa cupio. €nam mea, si fio, fi[2eri]2 forsitan cum locupletiore referat; €sed hoc usque eo suave est ut, si acciderit, tota vita risus €nobis deesse non possit. est tanti. sed mehercules non €multum M. Octavium eorum odia quae Hirrum premunt, €quae permulta sunt, subleva[2n]2t. @@Quod ad Philotimi liberti officium et bona Milonis attinet, €dedimus operam ut et Philotimus quam honestissime Miloni €absenti eiusque necessariis satis faceret et secundum eius €fidem et sedulitatem existimatio tua conservaretur. @@Illud nunc a te peto, si eris, ut spero, otiosus, aliquod ad €nos, ut intellegamus nos tibi curae esse, $SU/NTAGMA& conscribas. €'qui tibi istuc' inquis 'in mentem venit, homini non inepto?' €[2cupio]2 aliquod ex tam multis tuis monumentis exstare quod €nostrae amicitiae memoriam po[2s]2teris quoque prodat. @1 €cuius modi velim, puto, quaeris. tu citius, qui omnem nosti €disciplinam, quod maxime convenit excogitabis, genere €tamen quod et ad nos pertineat et $DIDASKALI/AN& quandam, €ut versetur inter manus, habeat.  ŸóáÿëúïäËáì® Óåøô® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Invideo tibi. tam multa cottidie quae mirer[2is]2 istoc per-€feruntur. primum illud, absolutum Messallam, deinde €eundem condemnatum; C. Marcellum consulem factum, €M. Calidium ab repulsa postulatum a Galli[2i]2s duobus, €P. Dolabellam XV virum factum. hoc tibi non invideo, €caruisse te pulcherrimo spectaculo et Lentuli Cruris repulsi €vultum non vidisse. at qua spe, quam certa opinione descen-€derat, quam ipso diffidente Dolabella! et hercules, nisi €%nostrisque% acutius vidissent, paene concedente adversario €superasset. @@Illud te non arbitror miratum, Servaeum, designatum €tribunum pl., condemnatum; cuius [2in]2 locum C. Curio €petiit. sane quam incutit multis qui eum facilitatemque eius €non norunt magnum metum. sed, ut spero et volo et ut se €fert ipse, bonos et senatum malet; totus, ut nunc est, hoc €scaturit. huius autem voluntatis initium et causa est quod €eum non mediocriter Caesar, qui solet infimorum hominum €amicitiam sibi qualibet impensa adiungere, valde contempsit. @1 €qua in re mihi videtur illud perquam venuste cecidisse, quod €ab reliquis quoque usque eo est animadversum ut Curio, qui €nihil consilio facit, ratione et insidiis usus videretur in €evitandis iis consiliis qui se intenderant adversarios in eius €tribunatum, %laelios% et Antonios et id genus valentis dico. @@Has ego tibi litteras eo maiore misi intervallo quod comi-€tiorum dilationes occupatiorem me habebant et [2ex]2spectare €in dies exitum cogebant, ut confectis omnibus te facerem €certiorem. ad Kal. Sext. usque exspectavi. praetoriis morae €quaedam inciderunt. mea porro comitia quem eventum sint €habitura nescio; opinionem quidem, quod ad Hirrum attinet, €incredibilem aedilium pl. comitiis nacta sunt. nam M. €Coelium Vinicianum mentio illa fatua, quam de[2ri]2seramus €olim, et promulgatio de dictatore subito deiecit et deiectum €magno clamore insecuta est. inde Hirrum cuncti [2i]2am non €faciendum flagitare. spero te celeriter et de nobis quod €sperasti et de illo quod vix sperare ausus es auditurum. @@De re publica iam novi quicquam exspectare desieramus; €sed cum senatus habitus esset ad Apollinis a. d. XI Kal. Sext. €et referretur de stipendio Cn. Pompei, mentio facta est de €legione ea quam expensam tulit C. Caesari Pompeius, quo €numero esset, quoad pateretur eam Pompeius esse in Gallia. €coactus est dicere Pompeius se legionem abducturum, sed €non statim sub mentionem et convicium obtrectatorum. inde €interrogatus de successione C. Caesaris; de qua, hoc est de €provinciis, placitum est ut quam primum ad urbem €reverteretur Cn. Pompeius, ut coram eo de successione @1 €provinciarum ageretur. nam Ariminum ad exercitum €Pompeius erat iturus et statim iit. puto Id. Sext. de ea re €actum iri. profecto aut transigetur aliquid aut turpiter €intercedetur; nam in disputando coiecit illam vocem Cn. €Pompeius, omnis oportere senatui dicto audientis esse. ego €tamen sic nihil exspecto quo modo Paulum, consulem €designatum, primum sententiam dicentem. @@Saepius te admoneo de syngrapha Sittiana (cupio enim €te intellegere eam rem ad me valde pertinere); item de €pantheris, ut Cibyratas accersas curesque ut mi vehantur; €praeterea (nuntiatum nobis et pro certo iam habetur regem €Alexandrinum mortuum) quid mihi suadeas, quo modo reg-€num illud se habeat, quis procuret, diligenter mihi perscribas. €@Kal. Sext.  ŸóáÿëúŽïäíåä® Óåðô®¨¿© µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Qua tu cura sis, quod ad pacem provinciae tuae finiti-€marumque regionum attinet, nescio; ego quidem vehementer €animi pendeo. nam si hoc mo[2do]2 re[2m]2 moderari possemus €ut pro viribus copiarum tuarum belli quoque exsisteret €magnitudo et quantum gloriae triumphoque opus esset €adsequeremur, periculosam et gravem illam dimicationem €evitaremus, nihil tam esset optandum. nunc, si Parthus movet €aliquid, scio non mediocrem fore contentionem. tuus porro €exercitus vix unum saltum tueri potest. hanc autem nemo €ducit rationem, sed omnia desiderantur ab eo, tamquam nihil €denegatum sit ei quo minus quam paratissimus esset, qui @1 publico negotio praepositus est. accedit huc quod succes-€sionem futuram propter Galliarum controversiam non video. €tametsi hac de re puto te constitutum quid facturus esses €habere, tamen, quo maturius constitueres, cum hunc €eventum providebam, visum est ut te facerem certiorem. €nosti enim haec tralaticia: de Galli[2i]2s constituetur; erit qui €intercedat; deinde alius exsistet qui, nisi libere liceat de €omnibus provinciis decernere senatui, reliquas impediat. €sic multum ac diu ludetur, atque ita diu ut plus biennium in €his tricis moretur. @@Si quid novi de re publica quod tibi scriberem habere[2m]2, €usus essem mea consuetudine, ut diligenter et quid actum €esse[2t]2 et quid ex eo futurum sperarem perscriberem. sane €tamquam in quodam incili iam omnia adhaeserunt. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¥“…ëúŽïìÒïíáåÿïäíåä® Óåðô®¨¿© µ±ÿMarcellus idem illud de provinciis urget [et] neque adhuc €frequentiam senatus efficere potuit. hoc si[2c]2 praeterito anno €Curio tribunus e[2ri]2t, eadem actio de provinciis introibit; €quam facile tunc sit omnia impedire et quam hoc Caesar €i[2ique]2 qui sua causa rem publicam non curent spere[2n]2t, €non te fallit.  ŸóáÿëúïäÆåâò® µ°ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Non dubito quin perlatum ad te sit Appium a Dolabella €reum factum sane quam non ea qua existimaveram invidia; €neque enim stulte Appius, qui, simul atque Dolabella accessit €ad tribunal, introierat in urbem triumphique postulationem €abiecerat, quo facto rettudit sermones paratiorque visus est €quam speraverat accusator. is nunc in te maximam spem €habet. scio tibi eum non esse odio; quam velis eum obligare €in tua manu est. cum quo [2si]2 simultas tibi non fuisset, €liberius tibi de tota re esset; nunc, si ad illam summam €veritatem legitimum ius exegeris, cavendum tibi erit ne €parum simpliciter et candide posuisse inimicitias videaris. in €hanc partem porro tutum tibi erit si quid volueris gratificari; €nemo enim necessitudine et amicitia te deterritum ab officio €dicet. €@@Illud mihi occurrit, quod inter postulationem et nominis delationem uxor a Dolabella discessit. quid mihi discedens €mandaris memini; quid ego tibi scripserim te non arbitror €oblitum. non est iam tempus plura narrandi; unum illud €monere te possum, si res tibi non displicebit, tamen hoc @1 €tempore nihil de tua voluntate ostendas et exspectes quem €ad modum exeat ex hac causa denique. invidiosum tibi sit si €emanarit. porro, [2si]2 significatio ulla intercess[2er]2it, clarius €quam deceat aut expediat fiat. neque ille tacere eam rem €poterit quae suae spei tam opportuna acciderit quaeque in €negotio conficiendo tanto illustrior erit, cum praesertim is €sit qui, si perniciosum sciret esse loqui de hac re, vix tamen €se contineret. @@Pompeius dicitur valde pro Appio laborare, ut etiam €putent alterum utrum de filiis ad te missurum. hic nos omnis €absolvimus, et hercules consaepta omnia foeda et inhonesta €sunt. consules autem habemus summa diligentia; adhuc €senatus consultum nisi de feriis Latinis nullum facere potuerunt. Curioni nostro tribunatus conglaciat. sed dici non €potest quo modo hic omnia iaceant. nisi ego cum tabernariis €et aquariis pugnarem, veternus civitatem occupasset. si €Parthi vos nihil calfaciunt, nos [nihil] frigore frigescimus. €tamen, quoquo modo [hic omnia iaceant] potuit, sine Parthis €Bibulus in Amano nescio quid cohorticularum amisit. hoc €si[2c]2 nuntiatum est. @@Quod tibi supra scripsi Curionem valde frigere, iam calet; €nam ferventissime concerpitur. levissime enim, quia de €intercalando non obtinuerat, transfugit ad populum et pro €Caesare loqui coepit legemque viariam non dissimilem €agrariae Rulli et alimentariam, quae iubet aedilis metiri, €iactavit. hoc nondum fecerat cum priorem partem epistulae €scripsi. €@@Amabo te, si quid quod opus fuerit Appio facies, ponito me €in gratia. de Dolabella integrum tibi reserves suadeo; et huic @1 €rei de qua loquor et dignitati tuae aequitatisque opinioni hoc €ita facere expedit. €@@Turpe tibi erit pantheras Graecas me non habere.  Ÿóáÿëúïäðïóôòéäéå ñõáí åð® ¸®±±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Quam cito tu istinc decedere cupias nescio; ego quidem eo €magis quo adhuc felicius res gessisti. dum istic eris, de belli @1 €Parthici periculo cruciabor ne hunc risum meum metus €aliqui perturbet. breviores has litteras properanti publica-€norum tabellario subito dedi. tuo liberto pluribus verbis €scriptas pridie dederam. @@Res autem novae nullae sane acciderunt, nisi haec vis tibi €scribi_quae certe vis: Cornificius adulescens Orestillae €filiam sibi despondit; Paula Valeria, soror Triari, divortium €sine causa, quo die vir e provincia venturus erat, fecit; €nuptura est D. Bruto. [2quae]2 nondum rettuleram multa in €hoc genere incredibilia te absente acciderunt. Se[2r]2vius €Ocella nemini persuasisset se moechum esse nisi triduo bis €deprehensus esset. quaeres ubi. [2ubi]2 hercules ego minime €vellem. relinquo tibi quod ab aliis quaeras; neque enim €displicet mihi imperatorem singulos percontari cum qua sit €aliqui deprehensus.  Ÿóáÿëú‘ïäéî® Ïãô® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Etsi de re publica quae tibi scribam habeo, tamen nihil quod €magis gavisurum te putem habeo quam hoc: scito C. €Sempronium Rufum, mel ac delicias tuas, calumniam @1 €maximo plausu tulisse. [2qua]2 quaeris in causa. M. Tuccium, €accusatorem suum, post ludos Romanos reum lege Plotia €de vi fecit hoc consilio, quod videbat, si extraordinarius reus €nemo accessisset, sibi hoc anno causam esse dicendam; €dubium porro illi non erat quid futurum esset. nemini hoc €deferre munusculum maluit quam suo accusatori. itaque sine €ullo subscriptore descendit et Tuccium reum fecit. at ego, €simul atque audivi, invocatus ad subsellia rei occurro; surgo, €neque verbum de re facio, totum Sempronium usque eo €perago ut Vestorium quoque interponam et illam fabulam €narrem, quem ad modum tibi pro beneficio dederit %si quod €iniuriis suis esset ut Vestorius teneret%. @@Haec quoque magna nunc contentio forum tenet: M. €Servilius postquam, ut coeperat, omnibus in rebus turbarat €nec quod [non] venderet cuiquam reliquerat maximaque €nobis traditus erat invidia, neque Laterensis praetor postu-€lante Pausania nobis patronis 'quo ea pecunia pervenisset' €recipere voluit, Q. Pilius, necessarius Attici nostri, repetundis €eum postulavit. magna ilico fama surrexit et de damnatione €ferventer loqui est coeptum. quo vento proicitur Appius €minor ut indicet [de] pecuniam ex bonis patris pervenisse ad €Servilium praevaricationisque causa diceret depositum €HS <30XXX>30. admiraris amentiam; immo, si actionem stultissi-€masque de se, nefarias de patre confessiones audisses. @1 @@Mittit in consilium eosdem illos qui litis aestimarant €iudices. cum aequo numero sententiae fuissent, Laterensis €leges ignorans pronuntiavit quid singuli ordines iudicassent €et ad extremum, ut solent, 'non redigam.' postquam €discessit et pro absoluto Servilius haberi coeptus legisque €unum et centesimum caput legit, in quo ita erat: 'quod €eorum iudicum maior pars iudicarit id ius ratumque esto,' €in tabulas absolutum non rettulit, ordinum iudicia per-€scripsit; postulante rursus Appio cum L. Lollio %transegisset% €relaturum dixit. sic nunc neque absolutus neque damnatus €Servilius de repetundis saucius Pilio tradetur. nam de €divinatione Appius, cum calumniam iurasset, contendere €ausus non est Pilioque cessit et ipse de pecuniis repetundis €a Serviliis est postulatus et praeterea de vi reus a quodam suo €emissario, %stetio%, factus. recte hoc par habet. @@Quod ad rem publicam pertinet, omnino multis diebus €exspectatione Galliarum actum nihil est; aliquando tamen, €saepe re dilata et graviter acta et plane perspecta Cn. Pompei €voluntate in eam partem ut eum decedere post Kal. Mart. €placeret, senatus consultum quod tibi misi factum est €auctoritatesque perscriptae. @@Senatus consultum, auctorita[2te]2s: €@@'Prid. Kal. Oct. in aede Apollinis scrib. adfuerunt €L. Domitius Cn. f. Fab. Ahenobarbus, Q. Cae[2ci]2lius Q. f. €Fab. Metellus Pius Scipio, L. Vil[2l]2ius L. f. Pom. Annalis, €C. Septimius T. f. Quir., C. Luci[2li]2us C. f. Pup. Hirrus, @1 €C. Scribonius C. f. Pom. Curio, L. Ateius L. f. An. Capito, €M. Eppius M. f. Ter. [sal.]' €@@'Quod M. Marcellus cos. v. f. de provinciis consularibus, €d. e. r. i. c., uti L. Paulus C. Marcellus cos., cum magis-€tratum inissent, [a. d.] ex [X] Kal. Mart. quae in suo magis-€tratu futurae essent, de consularibus provinciis ad senatum €referrent, neve quid prius ex Kal. Mart. ad senatum referrent €neve quid coniunctim [de ea re referrentur a consiliis], €utique eius rei causa per dies comitialis senatum haberent €senatusque cons. facere[2n]2t et, cum de ea re ad senatum €referrent, ut a consiliis, qui eorum in CCC iudicibus essent, €s. f. s. adducere liceret; si quid d. e. r. ad populum pl. ve lato €opus esset, uti Ser. Sulpicius M. Marcellus cos., pr., tr. q. pl., €quibus eorum videretur, ad populum pl. ve ferrent; quod þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨ˆ•ˆ”ëú‘ïìÒïíáåÿïäéî® Ïãô® µ±ÿ[2si]2 ii non tulissent, uti quicumque deinceps essent ad €populum pl. ve ferrent. c.' @@'Prid. Kal. Oct. in aede Apollinis scrib. adfuerunt €L. Domitius Cn. f. Fab. Ahenobarbus, Q. [2Caecilius]2 Q. f. €[2Fab.]2 Metellus Pius Scipio, L. Villius L. f. Pom. Annalis, €C. Septimius T. f. Quir., [2C. Lucilius C. f. Pup. Hirrus,]2 €C. Scribonius C. f. Pom. Curio, L. Ateius L. f. An. Capito, €M. Eppius M. f. Ter.' @1 €@@'Quod M. Marcellus cos. v. f. de provinciis, d. e. r. i. c., €senatum existimare neminem eorum qui potestatem habent €intercedendi impediendi moram adferre oportere quo minus €de re publica p. q. [2t.]2 ad senatum referri senatique c. fieri €possit; qui impedierit prohibuerit, eum senatum existimare €contra rem publicam fecisse. si quis huic s. c. intercesserit, €senatui placere auctoritatem perscribi et de ea re ad senatum €p. q. [2t.]2 referri.' €@@'Huic s. c. intercessit C. Coelius, L. Vinicius, P. Cornelius, €C. Vibius Pansa [2tr. pl.]2.' @@'Item senatui placere de militibus qui in exercitu C. €Caesaris sunt, qui eorum stipendia emerita aut causas quibus €de causis missi fieri debeant habeant, ad hunc ordinem €referri, ut eorum ratio habeatur causaeque cognoscantur. si €quis huic s. c. intercessisset, senatui placere auctoritatem €perscribi et de ea re p. [2q. t.]2 ad hunc ordinem referri.' €@@'Huic s. c. intercessit [2C.]2 Coelius, C. Pansa tr. pl.' @@'Itemque senatui placere in Ciliciam provinciam in VIII €reliquas provincias quas praetorii pro praetore obtinerent eos €qui praetores fuerunt neque in provincia cum imperio €fuerunt, quos eorum ex s. c. cum imperio in provincias pro €praetore mitti oporteret, eos sortito in provincias mitti €[placere]; si ex eo numero quos [2ex]2 s. c. in provincias ire €oporteret ad numerum non essent qui in eas provincias €proficiscerentur, tum, uti quodque collegium primum @1 €praetorum fuisset neque in provincias profecti essent, ita €sorte in provincias proficiscerentur; si ii ad numerum non €essent, tum deinceps proximi cuiusque collegi qui praetores €fuissent neque in provincias profecti essent in sortem €coicerentur quoad is numerus effectus esset quem ad €numerum in provincias mitti oporteret. si quis huic s. c. €intercessisset, auctoritas perscriberetur.' €@@'Huic s. c. intercessit C. Coelius, C. Pansa tr. pl.' @@Illa praeterea Cn. Pompei sunt animadversa quae maxime €confidentiam attulerunt hominibus, ut diceret se ante Kal. €Mart. non posse sine iniuria de provinciis Caesaris statuere, €post Kal. Mart. se non dubitaturum. cum interrogaretur €[2quid]2 si qui tum intercederent, dixit hoc nihil interesse €utrum C. Caesar senatui dicto audiens futurus non esset an €pararet qui senatum decernere non pateretur. 'quid si' €inquit alius 'et consul esse et exercitum habere volet?' at ille €quam clementer: 'quid si filius meus fustem mihi impingere €volet?' his vocibus ut existimarent homines Pompeio cum €Caesare esse negotium effecit. itaque iam, ut video, alteram €utram ad condicionem descendere vult Caesar, ut aut €maneat neque hoc anno sua ratio habeatur aut, si designari poterit, decedat. Curio se contra eum totum parat. quid €adsequi possit nescio; illud video, bene sentientem, etsi nihil €effecerit, cadere non posse. €@@Me tractat liberaliter Curio et mihi suo munere negotium €imposuit. nam si mihi non dedisset eas quae ad ludos ei €advectae erant Africanae, potuit supersederi; nunc, quoniam @1 €dare necesse est, velim tibi curae sit, quod a te semper petii, €ut aliquid istinc bestiarum habeamus, Sittianamque syn-€grapham tibi commendo. libertum Philonem istoc misi et €Diogenem Graecum, quibus mandata et litteras ad te dedi. €eos tibi et rem de qua misi velim curae habeas. nam quam €vehementer ad me pertineat in iis quas tibi illi reddent €litteris perscripsi.  Ÿóáÿëú’ïäéö Îïî® Óåðô® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘'Sic tu' inquis 'Hirrum tractasti?' immo, si scias quam €facile, quam ne contentionis quidem minimae fuerit, pudeat €te ausum illum umquam esse incedere tamquam tuum €competitorem. post repulsam vero risus facit; civem bonum €ludit et contra Caesarem sententias dicit, exspectationem €corripit, [2consules]2 [curionem] prorsus [curionem] non €mediocriter obiurgat, [2tot]2us [2h]2ac repulsa se mutavit. €praeterea, qui numquam in foro apparuerit, non multum in @1 €iudiciis versatus sit, agit causas liberalis, sed raro post €meridiem. @@De provinciis quod tibi scripseram Id. Sext. actum iri, €interpellat iudicium Marcelli, consulis designati. in Kal. €[2res]2 reiecta est. ne frequentiam quidem efficere potuerant. €has litteras a. d. IIII Non. Sept. dedi, cum ad eam diem ne €profligatum quidem quicquam erat. ut video, causa haec €integra in proximum annum transferetur et, quantum €divino, relinquendum tibi erit qui provinciam obtineat. nam €non expeditur successio, quoniam Galliae, quae habent €intercessorem, in eandem condicionem quam ceterae pro-€vinciae vocantur. hoc mihi non est dubium; quo tibi magis €scripsi ut ad hunc eventum te parares. @@Fere litteris omnibus tibi de pantheris scripsi. turpe tibi €erit Patiscum Curioni decem pantheras misisse, te non multis €partibus pluris; quas ipsas Curio mihi et alias Africanas €decem donavit, ne putes illum tantum praedia rustica dare €scire. tu si modo memoria ten[2u]2eris et Cibyratas arcessieris €itemque in Pamphyliam litteras miseris (nam ibi pluris capi €aiunt), quod voles efficies. hoc vehementius laboro nunc €quod seorsus a collega puto mihi omnia paranda. amabo te, €impera tibi hoc. curare soles libenter, ut ego maiorem partem €nihil curare. in hoc negotio nulla tua nisi loquendi cura est, €hoc est imperandi et mandandi. nam simul atque erunt €captae, qui alant eas et deportent habes eos quos ad €Sittianam syngrapham misi. puto etiam, si ullam spem mihi €litteris ostenderis, me isto missurum alios. @@M. Feridium, equitem Romanum, amici mei filium, bonum €et strenuum adulescentem, qui ad suum negotium istoc €venit, tibi commendo et te rogo ut eum in tuorum numero @1 €habeas. agros quos fructuarios habe[2n]2t civitates vult tuo €beneficio, quod tibi facile et honestum factu est, immunis €esse. gratos et bonos viros tibi obligaris. @@Nolo te putare Favonium a columnariis praeteritum; €optimus quisque eum non fecit. Pompeius tuus aperte €Caesarem et provinciam tenere cum exercitu et consul[2em €fieri non vult]2. ipse tamen hanc sententiam dixit, nullum €hoc tempore senatus consultum faciendum, Scipio hanc, ut €Kal. Mart. de provinciis Galli[2i]2s neu quid coniunctim €referretur. contristavit haec sententia Balbum Cornelium, et €scio eum questum esse cum Scipione. Calidius in defensione €sua fuit disertissimus, in accusatione satis frigidus.  Ÿóáÿëú“ïäøéö Ëáì® Äåã® µ±ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Sane quam litteris C. Cassi et Deiotari sumus commoti. nam €Cassius cis Euphraten copias Parthorum esse scripsit, €Deiotarus profectas per Commagenen in provinciam €nostram. ego quidem praecipuum metum, quod ad te €attinebat, habui, qui scirem quam paratus ab exercitu esses, €ne quod hic tumultus dignitati tuae periculum adferret. nam €de vita, si paratior ab exercitu esses, timuissem; nunc haec €exiguitas copiarum recessum, non dimicationem mihi tuam €praesagiebat. hoc quo modo acciperent homines, quam €probabilis necessitas futura esset, [2verebar, et]2 vereor etiam €nunc neque prius desinam formidare quam tetigisse t[2e]2 €Italiam audiero. @@Sed de Parthorum transitu nuntii varios sermones excita-€runt. alius enim Pompeium mittendum, alius ab urbe €Pompeium non removendum, alius Caesarem cum suo €exercitu, alius consules, nemo tamen ex senatus consulto €privatos. consules autem, quia verentur ne illud senatus €consultum [2non]2 fiat 'ut paludati exeant' et contumeliose €praeter eos ad alium res transferatur, omnino senatum €haberi nolunt, usque eo ut parum diligentes in re publica €videantur. sed honeste sive neglegentia sive inertia est sive €ille quem proposui metus latet sub hac temperantiae €existimatione, nolle provinciam. €@@A te litterae non venerunt et, nisi Deiotari subsecutae €essent, in eam opinionem Cassius veni[2eb]2at, quae diripuisset @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨Š’ˆŽëú“ïìÒïíáåÿïäøéö Ëáì® Äåã® µ±ÿipse ut viderentur ab hoste vastata, finxisse bellum et Arabas €in provinciam immisisse eosque Parthos esse senatui renunti-€asse. qua re tibi suadeo, quicumque est istic status rerum, €diligenter et caute perscribas, ne aut velificatus alicui dicaris €aut aliquid quod referret scire reticuisse. @@Nunc exitus est anni; nam ego has litteras a. d. XIIII Kal. €Dec. scripsi. plane nihil video ante Kal. Ian. agi posse. nosti €Marcellum, quam tardus et parum efficax sit, itemque €Servium, quam cunctator. cuius modi putas hos esse aut €quam id quod nolint conficere posse qui quae cupiunt tamen €ita frigide agunt ut nolle existimentur? novis magistratibus €autem, si Parthicum bellum erit, haec causa primos mensis €occupabit; sin autem aut non erit istic bellum aut [2t]2antum €erit ut vos aut successores parvis additis copiis sustinere €possint, Curionem video se dupliciter iactaturum, primum ut €aliquid Caesari adimat, inde ut aliquid Pompeio tribuat, €quodvis quamlibet tenue munusculum. Paulus porro non €humane de provincia loquitur. huius cupiditati occursurus €est Furnius noster. plura suspicari non possum. @@Haec novi; alia quae possunt accidere non cerno. multa €tempus adferre et praeparata mutare scio. sed intra finis hos €quaecumque acciderint vertentur. illud addo ad actiones €C. Curionis, de agro Campano; de quo negant Caesarem €laborare, sed Pompeium valde nol[2l]2e, ne vacuus advenienti €Caesari pateat. @@Quod ad tuum decessum attinet, illud tibi non possum €polliceri, me curaturum ut tibi succedatur; illud certe €praestabo, ne amplius prorogetur. tui consili est, si tempus, @1 €si senatus coget, si honeste a nobis recusari non poterit, €velisne perseverare; mei offici est meminisse qua obtestatione €decedens mihi ne paterer fieri mandaris.  Ÿóáÿëú”ïäíå䮨¿© Áðò® µ°ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Non diu sed acriter nos tuae supplicationes torserunt; €incideramus enim in difficilem nodum. nam Curio, tui €cupidissimus, cui omnibus rationibus comitiales eripiantur, €negabat se ullo modo pati posse decerni supplicationes, ne @1 €quod furore Pauli adeptus esset boni sua culpa videretur €amisisse et praevaricator causae publicae existimaretur. €itaque ad pactionem descendimus et confirmarunt consules €se his supplicationibus in hunc annum non usuros. plane quod €utrisque consulibus gratias agas est, Paulo magis certe; nam €Marcellus sic respondit ei, spem in istis supplicationibus non €habere, Paulus se omnino in hunc annum non edicturum. @@Renuntiatum nobis erat Hirrum diutius dicturum. €prendimus eum; non modo non fecit sed, cum de hosti[2i]2s €ageretur et posset rem impedire si ut numeraretur postularet, €tacuit. tantum Catoni adsensus est, qui [2de]2 te locutus €honorifice non decrerat supplicationes. tertius ad hos €Favonius accessit. qua re pro cuiusque natura et instituto €gratiae sunt agendae, his quod tantum voluntatem ostende-€runt, pro sententia cum impedire possent non pugnarunt, €Curioni vero quod de suarum actionum cursu tua causa €deflexit. nam Furnius et Lentulus, ut debuerunt, quasi €eorum res esset una nobiscum circumierunt et laborarunt. €Balbi quoque Corneli operam et sedulitatem laudare possum; €nam cum Curione vehementer locutus est et eum, si aliter €fecisset, iniuriam Caesari facturum, dixit, tum eius fidem in €suspicionem adduxit. decrerant quidem [qui] neque transigi €volebant Domitii, Scipiones. quibus hac re ad intercessionem €evocandam interpellantibus venustissime Curio respondit se €eo libentius non intercedere quod quosdam qui decernerent €videret confici nolle. @@Quod ad rem publicam attinet, in unam causam omnis €contentio coniecta est, de provinciis; in quam, [2ut]2 adhuc €est, incubuisse cum senatu Pompeius videtur, ut Caesar Id. @1 €Nov. decedat. Curio omnia potius subire constituit quam id €pati; ceteras suas abiecit actiones. nostri porro, quos tu bene €nosti, ad extremum certamen rem deducere non aude[2b]2ant. €scaena rei totius haec: Pompeius, tamquam Caesarem non €impugnet sed quod illi aequum putet constituat, ait Curionem €quaerere discordias; valde autem non vult et plane timet €Caesarem consulem designatum prius quam exercitum et €provinciam tradiderit. accipitur satis male a Curione et totus €eius tertius consul[2atus]2 exagitatur. hoc tibi dico: si omnibus €rebus prement Curionem, Caesar defendet intercessorem; si, €quod videntur, reformidarint, Caesar quoad volet manebit. @@Quam quisque sententiam dixerit in commentario est €rerum urbanarum; ex quo tu quae digna sunt selige, multa €transi, in primis ludorum explosiones et funerum [2numerum]2 €et ineptiarum ceterarum. plura habet utilia. denique malo €in hanc partem errare ut quae non desideres audias quam €quicquam quod opus est praetermittatur. €@@Tibi curae fuisse de Sittiano negotio gaudeo. sed quoniam €suspicaris minus certa fide eos [2esse quos]2 tibi misi, tamquam €procurator sic agas rogo.  Ÿóáÿëú•ïäã® øéé Ëáì® Ïãô® µ°ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Pudet me tibi confiteri et queri de Appi, hominis ingratissimi, €iniuriis; qui me odisse, quia magna mihi debebat beneficia, €coepit et, cum homo avarus ut ea solveret sibi imperare non €posset, occultum bellum mihi indixit, ita occultum tamen ut €multi mihi renuntiarent et ipse facile animadverterem male €eum de me cogitare. postea quam vero comperi eum collegam €temptasse, deinde aperte cum quibusdam locutum, cum €L. Domitio, ut nunc est, mihi inimicissimo homine, deliberare, €velle hoc munusculum deferre Cn. Pompeio, ipsum repre- @1 €henderem et ab eo deprecarer iniuriam quem vitam mihi debere putaram impetrare a me non potui. quid ergo est? €tamen, quasi * * * aliquot amicis, qui testes erant meorum €in illum meritorum, locutus sum. postea quam illum ne cui €satis facere[2t]2 quidem me dignum habere sensi, malui col-€legae eius, homini alienissimo mihi et propter amicitiam €tuam non aequissimo, me obligare quam illius simiae €vultum subire. id postquam resci[2i]2t, excanduit et me €causa[2m]2 inimicitiarum quaerere clamitavit, ut, si mihi in €pecunia minus satis fecisset, per hanc speciem simultatis eum €consectarer. postea non destitit accersere Polam Servium accusatorem, inire cum Domitio consilia. quibus cum €parum procederet ut ulla lege mihi ponerent accusatorem, €compellari ea lege me voluerunt %qua% dicere non poterant: €insolentissimi homines summis Circensibus ludis meis postu-€landum me lege Scantinia curant. vix hoc erat Pola elocutus €cum ego Appium censorem eadem lege postulavi. quod €melius caderet nihil vidi. nam sic est a populo et non infimo €quoque approbatum ut maiorem Appio dolorem fama quam €postulatio attulerit. praeterea coepi sacellum, in domo quod €est, ab eo petere. @@Conturbat me mora servi huius qui tibi litteras attulit; €nam acceptis prioribus litteris amplius [2dies]2 quadraginta €mansit. quid tibi scribam nescio. scis %domitio diem tumorae €est%. [2te]2 exspecto valde et quam primum videre cupio. a te €peto ut meas iniurias proinde doleas ut me existimas et €dolere et ulcisci tuas solere. @1  Ÿóáÿëú–ïäéî® Éõî® µ°ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Gratulor tibi adfinitate[2m]2 viri me dius fidius optimi; nam €hoc ego de illo existimo. cetera porro, quibus adhuc ille sibi €parum utilis fuit, et aetate iam sunt decussa et consuetudine €atque auctoritate tua, pudore Tulliae, si qua restabunt, €confido celeriter sublatum iri. non est enim pugnax in vitiis €neque hebes ad id quod melius sit intellegendum. deinde, €quod maximum est, ego illum valde amo. @@Voles scire Curionem nostrum lautum intercessionis de €provinciis exitum habuisse. nam cum [2de]2 intercessione €referretur, quae relatio fiebat ex senatus consulto, primaque €M. Marcelli sententia pronuntiata esset, qui agendum cum €tribunis pl. censebat, frequens senatus in alia omnia iit. €stomacho est [scilicet Pompeius] Magnus nunc ita languenti €ut vix id quod sibi placeat reperiat. transierant illuc, rationem €eius habendam qui [2neque]2 exercitum neque provincias tra-€dere[2t]2. quem ad modum hoc Pompeius laturus sit, cum €cognoscam. quidnam rei publicae futurum sit, si aut non €curet [2aut armis resistat]2, vos senes divites videritis. Q. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨’ˆŒëú–ïìÒïíáåÿïäéî® Éõî® µ°ÿHortensius, cum has litteras scripsi, animam agebat. @1  Ÿóáÿëú—ïäã® öé Éä® Óåøô® µ°ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Tanti non fuit Arsacen capere et Seleuceam expugnare ut €earum rerum quae hic gestae sunt spectaculo careres. €numquam tibi oculi doluissent si in repulsa Domiti vultum €vidisses. magna illa comitia fuerunt et plane studia ex partium €sensu apparuerunt, perpauci necessitudinem secuti officium €praestiterunt. itaque mihi est Domitius inimicissimus, ut ne €familiarem quidem suum quemquam tam oderit quam me, €atque eo magis quod per iniuriam sibi * putat ereptum €cuius ego auctor fuerim. nunc furit tam gavisos homines €suum dolorem unumque m[2e Curi]2one[2m]2 studiosiorem @1 €Antoni. nam Cn. Saturninum adulescentem ipse Cn. €Domitius reum fecit sane quam superiore a vita invidiosum; €quod iudicium nunc [2in]2 exspectatione est, etiam in bona spe €post Sex. Peducaei absolutionem. @@De summa re publica saepe tibi scripsi me [2in]2 annum €pacem non videre; et quo propius ea contentio quam fieri €necesse est accedit eo clarius id periculum apparet. propo-€situm hoc est de quo qui rerum potiuntur sunt dimicaturi, €quod Cn. Pompeius constituit non pati C. Caesarem con-€sulem aliter fieri nisi exercitum et provincias tradiderit, €Caesari autem persuasum est se salvum esse non posse [2si]2 €ab exercitu recesserit; fert illam tamen condicionem, ut ambo €exercitus tradant. sic illi amores et [2in]2vidiosa coniunctio non €ad occultam recidit obtrectationem sed ad bellum se €eru[2m]2pit. neque mearum rerum quid consili capiam reperio; €quod non dubito quin te quoque haec deliberatio sit €perturbatur[2a]2. nam mihi cum hominibus his et gratia et €necessitudines; [cum] causam illam [2amo]2 unde homines odi. @@Illud te non arbitror fugere, quin homines in dissensione €domestica debeant, quam diu civiliter sine armis certetur, €honestiorem sequi partem; ubi ad bellum et castra ventum €sit, firmiorem, et id melius statuere quod tutius sit. in hac €discordia video Cn. Pompeium senatum quique res iudicant €secum habiturum, ad Caesarem omnis qui cum timore aut €mala spe vivant accessuros; exercitum conferendum non €esse. omnino satis [2s]2pati est ad considerandas utri[2u]2sque €copias et [eligendas utriusque copias et] eligendam partem. @1 @@Prope oblitus sum quo[2d]2 maxime fuit scribendum. scis €Appium censorem hic ostenta facere, de signis et tabulis, de €agri modo, de aere alieno acerrime agere? persuasum est ei €censuram lomentum aut nitrum esse. errare mihi videtur; €nam sordis eluere vult, venas sibi omnis et viscera aperit. €curre, per deos atque homines, et quam primum haec risum €veni, legis Scantin[2ia]2e iudicium apud Drusum fieri, Appium €de tabulis et signis agere. crede mihi, est properandum. €Curio noster sapienter id quod remisit de stipendio Pompei €fecisse existimatur. €@@Ad summam, quaeris quid putem futurum. si alter ut[2er]2 €eorum ad Parthicum bellum non eat, video magnas impen-€dere discordias, quas ferrum et vis iudicabit. uterque et €animo et copiis est paratus. si sine suo periculo fieri posset, €magnum et iucundum tibi Fortuna spectaculum parabat.  Ÿóáÿëú˜ïìÿïäã® öéé Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Ecquando tu hominem ineptiorem quam tuum Cn. Pom-€peium vidisti, qui tantas turbas, qui tam nugas esset, €commorit? ecquem autem Caesare nostro acriorem in rebus €gerendis, eodem in victoria temperatiorem aut legisti aut €audisti? quid est? nunc tibi nostri milites, qui durissimis et €frigidissimis locis, taeterrima hieme, bellum ambulando €confecerunt, malis orbiculatis esse pasti videntur? 'quid? €tam' inquis 'gloriose omnia?' si scias quam sollicitus sim, €tum hanc meam gloriam, quae ad me nihil pertinet, derideas. €quae tibi exponere nisi coram non possum, idque celeriter €fore spero. nam me, cum expulisset ex Italia Pompeium, €constituit ad urbem vocare, id quod iam existimo confectum, nisi si maluit Pompeius Brundisii circumsederi. peream si €minima causa est properandi isto mihi quod te videre et €omnia intima conferre discupio; habeo autem quam multa. €hui, vereor, quod solet fieri, ne cum te videro omnia €obliviscar. €@@Sed tamen, quod ob scelus iter mihi necessarium retro ad €Alpis versus incidit? ideo quod Intimilii in armis sunt, €neque de magna causa. Bellieni verna Demetrius, qui ibi €cum praesidio erat, Domitium quendam, nobilem illi, @1 €Caesaris hospitem, a contraria factione nummis acceptis €comprendit et strangulavit; civitas ad arma iit. eo nunc €[2cum]2 * cohortibus mihi per nivis eundum est. 'usque €quaque' inquis 'se Domitii male dant.' vellem quidem €Venere prognatus tantum animi habuisset in vestro Domitio €quantum Psecade natus in hoc habuit. €@@Ciceroni f. s. d.  Ÿóáÿëú™ïìéî Ìéçõòéáÿïäã® øö Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@CAELIUS CICERONI SAL. ‘Exanimatus tuis litteris, quibus te nihil nisi triste cogitare €ostendisti neque id quid esset perscripsisti neque non tamen €quale esset quod cogitares aperuisti, has ad te ilico litteras €scripsi. €@@Per fortunas tuas, Cicero, per liberos te oro et obsecro ne €quid gravius de salute et incolumitate tua consulas. nam deos €hominesque amicitiamque nostram testificor me tibi prae-€dixisse neque temere monuisse sed, postquam Caesarem €convenerim sententiamque eius qualis futura esset parta €victoria cognorim, te certiorem fecisse. si existimas eandem @1 €rationem fore Caesaris in dimittendis adversariis et con-€dicionibus ferendis, erras. nihil nisi atrox et saevum cogitat €atque etiam loquitur. iratus senatui exiit, his intercessionibus €plane incitatus est; non mehercules erit deprecationi locus. @@Qua re si tibi tu, si filius unicus, si domus, si spes tuae €reliquae tibi carae sunt, si aliquid apud te nos, si vir optimus, €gener tuus, valemus, quorum fortunam non debes velle €conturbare, ut eam causam in cuius victoria salus nostra est €odisse aut relinquere cogamur aut impiam cupiditatem €contra salutem tuam habeamus * * * denique illud cogita, €quod offensae fuerit in ista cunctatione te subisse. nunc te €contra victorem Caesarem facere quem dubiis rebus laedere €noluisti et ad eos fugatos accedere quos resistentis sequi €nolueris summae stultitiae est. vide ne, dum pudet te parum €optimatem esse, parum diligenter quid optimum sit eligas. quod si totum tibi persuadere non possum, saltem dum quid €de Hispaniis agamus scitur exspecta; quas tibi nuntio adventu €Caesaris fore nostras. quam isti spem habeant amissis €Hispaniis nescio; quod porro tuum consilium sit ad desperatos €accedere non me dius fidius reperio. @@Hoc quod tu non dicendo mihi significasti Caesar audierat €ac, simul atque 'have' mihi dixit, statim quid de te audisset €exposuit. negavi me scire, sed tamen ab eo petii ut ad te €litteras mitteret quibus maxime ad remanendum commoveri €posses. me secum in Hispaniam ducit; nam nisi ita faceret, @1 €ego, prius quam ad urbem accederem, ubicumque esses, ad €te percurrissem et hoc a te praesens contendissem atque €omni vi te retinuissem. @@Etiam atque etiam, Cicero, cogita ne te tuosque omnis €funditus evertas, ne te sciens prudensque eo demittas unde €exitum vides nullum esse. quod si te aut voces optimatium €commovent aut non nullorum hominum insolentiam et €iactationem ferre non potes, eligas censeo aliquod oppidum €vacuum a bello dum haec decernuntur; quae iam erunt €confecta. id si feceris, et ego te sapienter fecisse iudicabo et €Caesarem non offendes.  ŸóáÿëúšïìÒïíáåÿïäåø® Éáî® ´¸¨¿©ÿ@@@@CAELIUS CICERONI S. ‘Ergo me potius in Hispania fuisse tum quam Formi[2i]2s cum €tu profectus es ad Pompeium! quod utinam aut Appius €Claudius [2in hac parte fuisset aut]2 in ista parte C. Curio, €cuius amicitia me paulatim in hanc per[2di]2tam causam €imposuit! nam mihi sentio bonam mentem iracundia et €amore ablatam. tu [tu] porro, cum ad te proficiscens €Ariminum noctu venissem, dum mihi pacis mandata das ad €Caesarem et mirificum civem agis, amici officium neglexisti €neque mi consuluisti. neque haec dico quod diffidam huic €causae, sed, crede mihi, perire satius est quam hos videre. @@Quod si timor vestrae crudelitatis non esset, eiecti iam €pridem hinc essemus. nam hic nunc praeter faeneratores þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨‘’ƒëúšïìÒïíáåÿïäåø® Éáî® ´¸¨¿©ÿpaucos nec homo nec ordo quisquam est nisi [est] Pompe-€ianus. equidem iam effeci ut maxime plebs et, qui antea noster €fuit, populus vester esset. 'cur hoc?' inquis. immo reliqua €exspectate; vos invitos vincere coegero. %arruntanum me €Catonem%. vos dormitis nec haec adhuc mihi videmini @1 €intellegere, qua nos pateamus et qua[2m]2 simus imbecilli. €atque hoc nullius praemi spe faciam sed, quod apud me €plurimum solet valere, doloris atque indignitatis causa. €@@Quid istic facitis? proelium exspectatis, quod firmissimum €hac? vestras copias non novi; nostri valde depugnare et €facile algere et esurire consuerunt. °Ÿóáÿëú›ïäåø® ´· áõô éî® ´¶ÿ@@@@CICERO M. VARRONI S. ‘Ex iis litteris quas Atticus a te missas mihi legit quid ageres €et ubi esses cognovi; quando autem te visuri essemus, nihil €sane ex isdem litteris potui suspicari. in spem tamen venio €appropinquare tuum adventum. qui mihi utinam solacio €sit! etsi tot tantisque rebus urgemur ut nullam adlevationem €quisquam non stultissimus sperare debeat. sed tamen aut tu @1 potes me aut ego te fortasse aliqua re iuvare. scito enim me, €postea quam in urbem venerim, redisse cum veteribus amicis, €id est cum libris nostris, in gratiam. etsi non idcirco eorum €usum dimiseram quod iis suscenserem sed quod eorum me €subpudebat; videbar enim mihi, cum me in res turbulentis-€simas infidelissimis sociis demi[2si]2ssem, praeceptis illorum non €satis paruisse. ignoscunt mihi, revocant in consuetudinem €pristinam teque, quod in ea permanseris, sapientiorem quam €me dicunt fuisse. quam ob rem, quoniam placatis iis utor, €videor sperare debere, si te viderim, et ea quae premant €et ea quae impendeant me facile laturum. €@@Quam ob rem, sive in Tusculano sive in Cumano, [2sive ad €me sive]2 ad te placebit, sive, quod minime velim, Romae, €dum modo simul simus, perficiam profecto ut id utrique €nostrum commodissimum esse videatur.  Ÿóáÿëúœïäã® éø Ëáì® Íáé® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Caninius [2tuus]2 et idem noster cum ad me pervesperi €venisset et se postridie mane ad te iturum esse dixisset, dixi €ei me daturum litterarum aliquid; mane ut peteret rogavi. €conscripsi epistulam noctu, nec ille ad me rediit; oblitum €credidi. ac tamen eam ipsam tibi epistulam misissem per meos €nisi audissem ex eodem postridie te mane e Tusculano €exiturum. at tibi repente paucis post diebus, cum minime @1 €exspectarem, venit ad me Caninius mane; proficisci ad te €statim dixit. etsi erat $E(/WLOS& illa epistula, praesertim tantis €postea novis rebus adlatis, tamen perire lucubrationem meam €nolui et eam ipsam Caninio dedi; sed cum eo ut cum homine €docto et amantissimo tui locutus ea sum quae pertulisse €illum ad te existimo. @@Tibi autem idem consili do quod mihimet ipsi, ut vitemus €oculos hominum, si linguas minus facile possimus; qui enim €victoria se efferunt quasi victos nos intuentur, qui autem €victos nostros moleste ferunt nos dolent vivere. quaeres for-€tasse cur, cum haec in urbe sint, non absim quem ad modum €tu. tu enim ipse, qui et me et alios prudentia vincis, omnia, €credo, vidisti, nihil te omnino fefellit! quis est tam Lynceus qui in tantis tenebris nihil offendat, nusquam incurrat? ac €mihi quidem iam pridem venit in mentem bellum esse €aliquo exire, ut ea quae agebantur hic quaeque dicebantur €nec viderem nec audirem. sed calumniabar ipse; putabam €qui obviam mihi venisset, ut cuique commodum esset, €suspicaturum, aut dicturum etiam si non suspicaretur: 'hic €aut metuit et ea re fugit aut aliquid cogitat et habet navem €paratam.' denique levissime qui suspicaretur et qui fortasse €me optime novisset putaret me idcirco discedere quod €quosdam homines oculi mei ferre non possent. haec ego €suspicans adhuc Romae maneo; et tamen $LELHQO/TWS €consuetudo diu[2tu]2rna callum iam obduxit stomacho meo. @@Habes rationem mei consili. tibi igitur hoc censeo, €latendum tantisper ibidem dum effervescit haec gratulatio et €simul dum audiamus quem ad modum negotium confectum €sit; confectum enim esse existimo. magni autem intererit qui @1 €fuerit victoris animus, qui exitus rerum; quamquam quo me coniectura ducat habeo, sed exspecto tamen. te vero nolo, €nisi ipse rumor iam raucus erit factus, ad Baias venire. erit €enim nobis honestius, etiam cum hinc discesserimus, videri €venisse in illa loca ploratum potius quam natatum. sed haec €tu melius, modo nobis stet illud, una vivere in studiis nostris, €a quibus antea delectationem modo petebamus, nunc vero €etiam salutem; non deesse si quis adhibere volet, non modo €ut architectos verum etiam ut fabros, ad aedificandam rem €publicam, et potius libenter accurrere; si nemo utetur opera, €tamen et scribere et legere $POLITEI/AS&, et, si minus in curia €atque in foro, at in litteris et libris, ut doctissimi veteres €fecerunt, navare rem publicam et de moribus ac legibus €quaerere. €@@Mihi haec videntur. tu quid sis acturus et quid tibi €placeat pergratum erit si ad me scripseris.  Ÿóáÿëúïäã® øééé Ëáì® Íáé® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Etsi quid scriberem non habebam, tamen Caninio ad te eunti €non potui nihil dare. quid ergo potissimum scribam? quod €velle te puto, cito me ad te esse venturum. etsi vide, quaeso, €satisne rectum sit nos hoc tanto incendio civitatis in istis €locis esse; dabimus sermonem iis qui nesciunt nobis, quo-€cumque in loco simus, eundem cultum, eundem victum esse. @1 €[2sed]2 quid refert? tamen in sermonem incidemus. valde id, €credo, laborandum est, ne, cum omnes in omni genere et €scelerum et flagitiorum volutentur, nostra nobiscum aut inter nos cessatio vituperetur! ego vero neglecta barbarorum €inscitia persequar. quamvis enim sint haec misera, quae €sunt miserrima, tamen artes nostrae nescio quo modo nunc €uberiores fructus ferre videntur quam olim ferebant, sive €quia nulla nunc in re alia acquiescimus sive quod gravitas €morbi facit ut medicinae egeamus eaque nunc appareat, €cuius vim non sentiebamus cum valebamus. €@@Sed quid ego nunc haec ad te, cuius domi nascuntur, €$GLAU=K' EI)S *)AQH/NAS&? nihil scilicet nisi ut rescriberes aliquid, €me exspectares. sic igitur facies.  Ÿóáÿëúžïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäåø® Íáé® öåì éî® Éõî® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘$*PERI\ DUNATW=N& me scito $KATA\ *DIO/DWRON KRI/NEIN&. quapropter, €si venturus es, scito necesse esse te venire; sin autem non €es, $T&[2$W=N&]2 $A)DUNA/TWN& est te venire. nunc vide utra te $KRI/SIS €magis delectet, Chrysippi an haec quam noster Diodotus non €concoquebat. sed de his etiam rebus, otiosi cum erimus, €loquemur. hoc etiam $KATA\ *XRU/SIPPON DUNATO\N& est. €@@De %coctio% mihi gratum est; nam id etiam Attico €mandaram. tu si minus ad nos, accurremus ad te. si hortum €in bibliotheca habes, deerit nihil. @1  ŸóáÿëúŸïìÒïíáåÿïäåø® Íáé® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Mihi vero ad Nonas bene maturum videtur fore, neque €solum propter rei publicae sed etiam propter anni tempus. €qua re istum diem probo; itaque eundem ipse sequar. consili nostri, ne si eos quidem qui id secuti non sunt non €paeniteret, nobis paenitendum putarem. secuti enim sumus €non spem sed officium, reliquimus autem non officium sed @1 €desperationem. ita verecundiores fuimus quam qui se domo €non commoverunt, saniores quam qui amissis opibus domum €non reverterunt. sed nihil minus fero quam severitatem €otiosorum et, quoquo modo se res habet, magis illos vereor €qui in bello occiderunt quam hos curo quibus non satis facimus €quia vivimus. @@Mihi si spatium fuerit in Tusculanum ante Nonas veniendi, €istic te videbo; si minus, persequar in Cumanum et ante te €certiorem faciam, ut lavatio parata sit.  Ÿóáÿëú ïäðïóô® ðáòôå Éõî® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Caninius noster me tuis verbis admonuit ut scriberem ad te si €quid esset quod putarem te scire oportere. est igitur adventus €[Caesaris scilicet] in exspectatione; neque tu id ignoras. sed €tamen, cum ille scripsisset, ut opinor, se in Alsiense venturum, €scripserunt ad eum sui ne id faceret; multos ei molestos fore €ipsumque multis; Ostiae videri commodius eum exire posse. €id ego non intellegebam quid interesset; sed tamen Hirtius €mihi dixit et se ad eum et Balbum et Oppium scripsisse ut þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¦ˆ‰ëú ïìÒïíáåÿïäðïóô® ðáòôå Éõî® ´¶ÿita faceret, homines, ut cognovi, amantis tui. @@Hoc ego idcirco nosse te volui ut scires hospitium tibi ubi €parares, vel potius [2ut]2 utrubique; quid enim ille facturus €sit incertum est. et simul ostentavi tibi me istis esse familiarem €et consiliis eorum interesse. quod ego cur nolim nihil video. €non enim est idem ferre si quid ferendum est et probare si €quid non probandum est. etsi quid non probem [2e]2quidem €iam nescio, praeter initia rerum; nam haec in voluntate €fuerunt. vidi enim (nam tu aberas) nostros amicos cupere €bellum, hunc autem non tam cupere quam non timere. ergo €haec consili fuerunt, reliqua necessaria. vincere autem aut €hos aut illos necesse erat. @@Scio te semper mecum in luctu fuisse cum videremus cum €illud ingens malum, alterius utrius exercitus et ducum €interitum, tum vero extremum malorum omnium esse civilis €belli victoriam, quam quidem ego etiam illorum timebam €ad quos veneramus; crudeliter enim otiosis minabantur, €eratque iis et tua invisa voluntas et mea oratio. nunc vero, @1 €si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent; erant enim €nobis perirati, quasi quicquam de nostra salute decrevissemus €quod non idem illis censuissemus aut quasi utilius rei publicae €fuerit eos etiam ad bestiarum auxilium confugere quam vel €emori vel cum spe, si non optima, at aliqua tamen vivere. @@At in perturbata re publica vivimus. quis negat? sed hoc €viderint ii qui nulla sibi subsidia ad omnis vitae status €paraverunt. huc enim ut venirem superior longius quam €volui fluxit oratio. cum enim te semper magnum hominem €duxi, tum quod his tempestatibus es prope solus in portu, €fructusque doctrinae percipis eos qui maximi sunt, ut ea €consideres eaque tractes quorum et usus et delectatio est €omnibus istorum et actis et voluptatibus anteponenda. €equidem hos tuos Tusculanensis dies instar esse vitae puto €libenterque omnibus omnis opes concesserim ut mihi liceat vi nulla interpellante isto modo vivere. quod nos quoque €imitamur, ut possumus, et in nostris studiis libentissime €conquiescimus. quis enim hoc non dederit nobis, ut, cum €opera nostra patria sive non possit uti sive nolit, ad eam €vitam revertamur quam multi docti homines, fortasse non €recte sed tamen multi, etiam rei publicae praeponendam €putaverunt? quae igitur studia magnorum hominum sen-€tentia vacationem habent quandam publici muneris, iis €concedente re publica cur non abutamur? @@Sed plus facio quam Caninius mandavit. ille enim si quid €ego scirem rogarat quod tu nescires; ego tibi ea narro quae €tu melius scis quam ipse qui narro. faciam ergo illud quod €rogatus sum, ut eorum quae temporis huius sunt, quae-€cumque audiero, ne quid ignores. @1  Ÿóáÿëú¡ïäåø® Íáé® ´¶ÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Cenabam apud Seium, cum utrique nostrum redditae sunt €a te litterae. mihi vero iam maturum videtur. nam quod €ante[a te] calumniatus sum, indicabo malitiam meam: €volebam prope alicubi esse t[2e]2, si quid bonae salutis; €$SU/N TE DU/' E)RXOME/NW&. nunc, quoniam confecta sunt omnia, €dubitandum non est quin equis viris. nam ut audivi de @1 €L. Caesare filio, mecum ipse 'quid hic mihi faciet patri?' €itaque non desino apud istos qui nunc dominantur cenitare. quid faciam? tempori serviendum est. €@@Sed ridicula missa, praesertim cum sit nihil quod rideamus. €@@@@'Africa terribili tremit horrida terra tumultu.' €itaque nullum est $A)POPROHGME/NON& quod non verear. sed quod €quaeris quando, qua, quo, nihil adhuc scimus. istuc ipsum €de Baiis, non nulli dubitant an per Sardiniam veniat. illud €enim adhuc praedium suum non inspexit; nec ullum habet €deterius, sed tamen non contemnit. ego omnino magis €arbitror per Siciliam, sed iam sciemus; adventat enim €Dolabella. eum puto magistrum fore. €@@@@'$POLLOI\ MAQHTAI\ KREI/SSONES DIDASKA/LWN.&' €sed tamen, si sciam quid tu constitueris, meum consilium €accommodabo potissimum ad tuum. qua re exspecto tuas €litteras.  Ÿóáÿëú¢ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäöé áõô ö Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@CICERO VARRONI ‘Etsi munus flagitare, quamvis quis ostenderit, ne populus €quidem solet nisi concitatus, tamen ego exspectatione €promissi tui moveor ut admoneam te, non ut flagitem. misi €autem ad te quattuor admonitores non nimis verecundos; €nosti enim profecto os huius adulescentioris Academiae. ex €ea igitur media excitatos misi; qui metuo ne te forte flagitent, €ego autem mandavi ut rogarent. exspectabam omnino iam €diu meque sustinebam ne ad te prius ipse quid scriberem €quam aliquid accepissem, ut possem te remunerari quam €simillimo munere. sed cum tu tardius faceres, id est, ut ego €interpretor, diligentius, teneri non potui quin coniunctionem €studiorum amorisque nostri, quo possem litterarum genere, €declararem. feci igitur sermonem inter nos habitum in €Cumano, cum esset una Pomponius. tibi dedi partis €Antiochinas, quas a te probari intellexisse mihi videbar, @1 €mihi sumpsi Philonis. puto fore ut, cum legeris, mirere nos €id locutos esse inter nos quod numquam locuti sumus, sed nosti morem dialogorum. posthac autem, mi Varro, quam €plurima, si videtur, et [de] nobis inter nos, sero fortasse; sed €superiorum temporum Fortuna rei publicae causam sus-€tineat, haec ipsi praestare debemus. atque utinam quietis €temporibus atque aliquo, si non bono, at saltem certo statu €civitatis haec inter nos studia exercere possemus! quamquam €tum quidem vel aliae quaepiam rationes honestas nobis et €curas et actiones darent; nunc autem quid est sine his €cur vivere velimus? mihi vero cum his ipsis vix, his autem €detractis ne vix quidem. sed haec coram et saepius. €@@Migrationem et emptionem feliciter evenire volo tuumque €in ea re consilium probo. cura ut valeas.  Ÿóáÿëú£ïìéî ãáóôò® Ãáåó® áîôå ÄùòòáãèéõíÿïäÍá鮨¿© ´¸ÿ@@@@DOLABELLA S. D. CICERONI ‘S. v. g. v. et Tullia nostra recte v. Terentia minus belle €habuit, sed certum scio iam convaluisse eam. praeterea €rectissime sunt apud te omnia. €@@Etsi nullo tempore in suspicionem tibi debui venire partium €causa potius quam tua tibi suadere ut te aut cum Caesare €nobiscumque coniungeres aut certe in otium referres, €praecipue nunc, iam inclinata victoria, ne possum quidem €in ullam aliam incidere opinionem nisi in eam in qua €scilicet tibi suadere videar quod pie tacere non possim. tu €autem, mi Cicero, sic haec accipies ut, sive probabuntur tibi €sive non probabuntur, ab optimo certe animo ac deditissimo €tibi et cogitata et scripta esse iudices. @@Animadvertis Cn. Pompeium nec nominis sui nec rerum €gestarum gloria neque etiam regum ac nationum clientelis, €quas ostentare crebro solebat, esse tutum, et hoc etiam quod €infimo cuique contigit illi non posse contingere, ut honeste €effugere possit, pulso Italia, amissis Hispaniis, capto exercitu @1 €veterano, circumvallato nunc denique, quod nescio an nulli €umquam nostro acciderit imperatori. quam ob rem quid aut €ille sperare possit aut [2nos timere]2 tu animadverte pro tua €prudentia; sic enim facillime quod tibi utilissimum erit €consili capies. illud autem [2a]2 te peto, ut, si iam ille evitaverit €hoc periculum et se abdiderit in classem, tu tuis rebus €consulas et aliquando tibi potius quam cuivis sis amicus. €satis factum est iam a te vel officio vel familiaritati, satis €factum etiam partibus et ei rei publicae quam tu probabas. reliquum est, ubi nunc est res publica, ibi simus potius quam, €dum illam veterem sequamur, simus in nulla. €@@Qua re velim, mi iucundissime Cicero, si forte Pompeius €pulsus his quoque locis rursus alias regiones petere cogatur, €ut tu te vel Athenas vel in quamvis quietam recipias civi-€tatem. quod si eris facturus, velim mihi scribas, ut ego, si ullo €modo potero, ad te advolem. quaecumque de tua dignitate €ab imperatore erunt impetranda, qua est humanitate Caesar, €facillimum erit ab eo tibi ipsi impetrare, et meas tamen €preces apud eum non minimum auctoritatis habituras puto. €@@Erit tuae quoque fidei et humanitatis curare ut is tabel-€larius quem ad te misi reverti possit ad me et a te mihi €litteras referat.  Ÿóáÿëú¤ïìÒïíáåÿïäéî® ´µÿ@@@@M. CICERO S. D. P. DOLABELLAE ‘Non sum ausus Salvio nostro nihil ad te litterarum dare; nec þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¨Š‚ëú¤ïìÒïíáåÿïäéî® ´µÿmehercule habebam quid scriberem nisi te a me mirabiliter €amari, de quo etiam nihil scribente me te non dubitare €certo scio. omnino mihi magis litterae sunt exspectandae a te €quam a me tibi; nihil enim Romae geritur quod te putem €scire curare, nisi forte scire vis me inter Niciam nostrum €et Vidium iudicem esse. profert alter, opinor, duobus ver-€siculis expensum Niciae, alter Aristarchus hos $O)BELI/ZEI&; €ego tamquam criticus antiquus iudicaturus sum utrum sint €$TOU= POIHTOU=& an $PAREMBEBLHME/NOI&. @@Puto [2te]2 nunc dicere 'oblitusne es igitur fungorum illorum €quos apud Niciam et ingentium %cularum cum sophia €septimae%?' quid ergo? tu adeo mihi excussam severitatem €veterem putas ut ne in foro quidem reliquiae pristinae frontis €appareant? sed tamen suavissimum $SUMBIWTH\N& nostrum €praestabo integellum, nec committam ut, si ego eum con-€demnaro, tu restituas, ne [2non]2 habeat Bursa Plancus apud €quem litteras discat. @@Sed quid ago? cum mihi sit incertum tranquillone sis €animo an ut in bello in aliqua maiuscula cura negotiove €versere, labor longius. cum igitur mihi erit exploratum te €libenter esse risurum, scribam ad te pluribus. te tamen hoc €scire volo, vehementer populum sollicitum fuisse de P. €Sullae morte ante quam certum scierit. nunc quaerere @1 €desierunt quo modo perierit; satis putant se scire quod sciunt. €ego ceteroqui animo aequo fero. unum vereor, ne hasta €Caesaris refrixerit.  Ÿóáÿëú¥ïìéî Áôôéãé Îïíåîôáî憎©ÿïäðáõìï ðïóô øéé Ëáì® Íáé® ´µÿ@@@@CICERO DOLABELLAE S. ‘Vel meo ipsius interitu mallem litteras meas desiderares €quam eo casu quo sum gravissime adflictus; quem ferrem €certe moderatius si te haberem. nam et oratio tua prudens et €amor erga me singularis multum levaret. sed quoniam brevi €tempore, ut opinio nostra est, te sum visurus, ita me adfectum €offendes ut multum a te possim iuvari; non quo ita sim €fractus ut aut hominem me esse oblitus sim aut fortunae €succumbendum putem, sed tamen hilaritas illa nostra et €suavitas, quae te praeter ceteros delectabat, erepta mihi €omnis est; firmitatem tamen et constantiam, si modo fuit €aliquando in nobis, eandem cognosces quam reliquisti. @@Quod scribis proelia te mea causa sustinere, non tam id €laboro ut si qui mihi obtrectent a te refutentur quam intellegi €cupio, quod certe intellegitur, me a te amari. quod ut facias €te etiam atque etiam rogo, ignoscasque brevitati litterarum €mearum; nam et celeriter una futuros nos arbitror et €nondum satis sum confirmatus ad scribendum. @1  Ÿóáÿëú¦ïìéî öéììá óõá áìéñõáÿïäÄåã® ´µ¨¿©ÿ@@@@CICERO DOLABELLAE ‘Gratulor Baiis nostris si quidem, ut scribis, salubres repente €factae sunt; nisi forte te amant et tibi adsentantur et tam €diu dum tu ades sunt oblitae sui. quod quidem si ita est, €minime miror caelum etiam et terras vim suam, si tibi ita €conveniat, dimittere. @@Oratiunculam pro Deiotaro, quam requirebas, habebam €mecum, quod non putaram. itaque eam tibi misi. quam €velim sic legas ut causam tenuem et inopem nec scriptione €magno opere dignam. sed ego hospiti veteri et amico munus-€culum mittere volui, levidense crasso filo, cuius modi ipsius €solent esse munera. €@@Tu velim animo sapienti fortique sis, ut tua moderatio et €gravitas aliorum infamet iniuriam.  Ÿóáÿëú§ïìÿïäåø® ´¶ öåì éî® ´µÿ@@@@CICERO DOLABELLAE S. ‘C. Subernius Calenus et meus est familiaris et Leptae, nostri €familiarissimi, pernecessarius. is, cum vitandi belli causa €profectus esset in Hispaniam cum M. Varrone ante bellum @1 €et in ea provincia esset in qua nemo nostrum post Afranium €superatum bellum ullum fore putaret, incidit in ea ipsa mala €quae summo studio vitaverat. oppressus est enim bello €repentino, quod bellum commotum a Scapula ita postea €confirmatum est a Pompeio ut nulla ratione ab illa miseria se eripere posset. eadem causa fere est M. Plani Heredis, qui €est item Calenus, Leptae nostri familiarissimus. €@@Hosce igitur ambos tibi sic commendo ut maiore cura, €studio, sollicitudine animi commendare non possim. volo €ipsorum causa meque in eo vehementer et amicitia movet et €humanitas. Lepta vero cum ita laboret ut eius fortunae €videantur in discrimen venire, non possum ego non aut €proxime atque ille aut etiam aeque laborare. quapropter, €etsi saepe expertus sum quantum me amares, tamen sic €velim tibi persuadeas, id me in hac re maxime iudicaturum. @@Peto igitur a te, vel, si pateris, oro, ut homines miseros et €fortuna, quam vitare nemo potest, magis quam culpa €calamitosos conserves incolumis velisque per te me hoc €muneris cum ipsis amicis hominibus, cum municipio Caleno, €quocum mihi magna necessitudo est, tum Leptae, quem €omnibus antepono, dare. @@Quod dicturus sum puto equidem non valde ad rem €pertinere, sed tamen nihil obest dicere. res familiaris alteri €eorum valde exigua est, alteri vix equestris. quapropter, €quoniam iis Caesar vitam sua liberalitate concessit nec est €quod iis praeterea magno opere possit adimi, reditum, si me €tantum amas quantum certe amas, hominibus confice. in quo €nihil est praeter viam longum; quam idcirco non fugiunt ut €et vivant cum suis et moriantur domi. quod ut enitare €contendasque, vel potius ut perficias (posse enim te mihi €persuasi), vehementer te etiam atque etiam rogo. @1  Ÿóáÿëú¨ïìéî Ðïíðåéáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´´ÿ@@@@CICERO DOLABELLAE COS. SUO SAL. ‘Etsi contentus eram, mi Dolabella, tua gloria satisque ex ea €magnam laetitiam voluptatemque capiebam, tamen non €possum non confiteri cumulari me maximo gaudio quod €vulgo hominum opinio socium me adscribat tuis laudibus. €neminem conveni (convenio autem cottidie plurimos; sunt @1 €enim permulti optimi viri qui valetudinis causa in haec loca €veniant, praeterea ex municipiis frequentes necessarii mei) €quin omnes, cum te summis laudibus ad caelum extulerunt, €mihi continuo maximas gratias agant. negant enim se €dubitare quin tu meis praeceptis et consiliis obtemperans €praestantissimum te civem et singularem consulem praebeas. @@Quibus ego, quamquam verissime possum respondere te €quae facias tuo iudicio et tua sponte facere nec cuiusquam €egere consilio, tamen neque plane adsentior, ne imminuam €tuam laudem si omnis a meis consiliis profecta videatur, €neque valde nego; sum enim avidior etiam quam satis est €gloriae. et tamen non alienum est dignitate tua, quod ipsi €Agamemnoni, regum regi, fuit honestum, habere aliquem in €consiliis capiendis Nestorem, mihi vero gloriosum te iuvenem €consulem florere laudibus quasi alumnum disciplinae meae. @@L. quidem Caesar, cum ad eum aegrotum Neapolim €venissem, quamquam erat oppressus totius corporis doloribus, €tamen, ante quam me plane salutavit, 'o mi Cicero' inquit, €'gratulor tibi cum tantum vales apud Dolabellam quantum €si ego apud sororis filium valerem, iam salvi esse possemus. €Dolabellae vero tuo et gratulor et gratias ago, quem quidem €post te consulem solum possumus vere consulem dicere.' €deinde multa de facto ac de re gesta tua; nihil magnificentius, €nihil praeclarius actum umquam, nihil rei publicae salu-€tarius. atque haec una vox omnium est. @1 @@A te autem peto ut me hanc quasi falsam hereditatem €alienae gloriae sinas cernere meque aliqua ex parte in €societatem tuarum laudum venire patiare. quamquam, mi €Dolabella (haec enim iocatus sum), libentius omnis meas, si €modo sunt aliquae meae, laudes ad te transfuderim quam €aliquam partem exhauserim ex tuis. nam cum te semper €tantum dilexerim quantum tu intellegere potuisti, tum his €tuis factis sic incensus sum ut nihil umquam in amore fuerit €ardentius. nihil est enim, mihi crede, virtute formosius, nihil pulchrius, nihil amabilius. semper amavi, ut scis, M. Brutum €propter eius summum ingenium, suavissimos mores, singu-€larem probitatem atque constantiam; tamen Idibus Martiis €tantum accessit ad amorem ut mirarer locum fuisse augendi €in eo quod mihi iam pridem cumulatum etiam videbatur. €quis erat qui putaret ad eum amorem quem erga te habebam €posse aliquid accedere? tantum accessit ut mihi nunc €denique amare videar, antea dilexisse. @@Qua re quid est quod ego te horter ut dignitati et gloriae þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¨Ž–‚ëú¨ïìéî Ðïíðåéáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´´ÿservias? proponam tibi claros viros, quod facere solent qui €hortantur? neminem habeo clariorem quam te ipsum. te €imitere oportet, tecum ipse certes. ne licet quidem tibi iam tantis rebus gestis non tui similem esse. quod cum ita sit, €hortatio non est necessaria, gratulatione magis utendum est. €contigit enim tibi, quod haud scio an nemini, ut summa se-€veritas animadversionis non modo non invidiosa sed etiam €popularis esset et cum bonis omnibus tum infimo cuique €gratissima. hoc si tibi fortuna quadam contigisset, gratularer @1 €felicitati tuae; sed contigit magnitudine cum animi tum €etiam ingeni atque consili. legi enim contionem tuam. nihil €illa sapientius; ita pedetemptim et gradatim tum accessus €a te ad causam facti, tum recessus, ut res ipsa maturitatem €tibi animadvertendi omnium concessu daret. @@Liberasti igitur et urbem periculo et civitatem metu neque €solum ad tempus maximam utilitatem attulisti sed etiam ad €exemplum. quo facto intellegere debes in te positam esse rem €publicam tibique non modo tuendos sed etiam ornandos €esse illos viros a quibus initium libertatis profectum est. sed €his de rebus coram plura, propediem ut spero. tu, quoniam €rem publicam nosque conservas, fac ut diligentissime te €ipsum, mi Dolabella, custodias.  Ÿóáÿëú©ïìÒïíáåÿïäéîôåòã® ðòéïòå ´¶¨¿©ÿ@@@@CICERO PAETO S. ‘Duabus tuis epistulis respondebo: uni quam quadriduo ante €acceperam a Zetho, alteri quam attulerat Phileros tabellarius. €@@Ex prioribus tuis litteris intellexi pergratam tibi esse €curam meam valetudinis tuae, quam tibi perspectam esse €gaudeo; sed mihi crede, non perinde ut est reapse ex litteris €perspicere potuisti. nam cum a satis multis (non enim possum €aliter dicere) et coli me videam et diligi, nemo est illorum €omnium mihi te iucundior. nam quod me amas, quod id et €iam pridem et constanter facis, est id quidem magnum atque €haud scio an maximum, sed tibi commune cum multis; quod €tu ipse tam amandus es tamque dulcis tamque in omni genere iucundus, id est proprie tuum. accedunt non €Attici sed salsiores quam illi Atticorum Romani veteres €atque urbani sales. ego autem (existimes licet quidlibet) €mirifice capior facetiis, maxime nostratibus, praesertim cum @1 €eas videam primum oblitas %latio%, tum cum in urbem €nostram est infusa peregrinitas, nunc vero etiam bracatis et €Transalpinis nationibus * * * ut nullum veteris leporis €vestigium appareat. itaque te cum video, omnis mihi €Granios, omnis Lucilios, vere ut dicam, Crassos quoque et €Laelios videre videor. moriar si praeter te quemquam €reliquum habeo in quo possim imaginem antiquae et €vernaculae festivitatis agnoscere. ad hos lepores cum amor €erga me tantus accedat, miraris me tanta perturbatione €valetudinis tuae tam graviter exanimatum fuisse? @@Quod autem altera epistula purgas te non dissuasorem €mihi emptionis Neapolitanae fuisse sed auctorem com-€morationis urbanae, neque ego aliter accepi [2et]2 intellexi €tamen idem quod his intellego litteris, non existimasse te €mihi licere, id quod ego arbitrabar, res has non omnino €quidem sed magnam partem relinquere. Catulum mihi narras €et illa tempora. quid simile? ne mi quidem ipsi tunc placebat €diutius abesse ab rei publicae custodia; sedebamus enim in €puppi et clavum tenebamus. nunc autem vix est in sentina locus. an minus multa senatus consulta futura putas si ego €sim Neapoli? Romae cum sum et urgeo forum senatus €consulta scribuntur apud amatorem tuum, familiarem meum; €et quidem, cum in mentem venit, ponor ad scribendum et €ante audio senatus consultum in Armeniam et Syriam esse €perlatum, quod in meam sententiam factum esse dicatur, €quam omnino mentionem ullam de ea re esse factam. atque €hoc nolim me iocari putes. nam mihi scito iam a regibus €ultimis adlatas esse litteras quibus mihi gratias agant quod €se mea sententia reges appellaverim, quos ego non modo €reges appellatos sed omnino natos nesciebam. @1 @@Quid ergo est? tamen, quam diu hic erit noster hic prae-€fectus moribus, parebo auctoritati tuae. cum vero aberit, ad €fungos me tuos conferam. domum si habebo, in denos dies €singulos sumptuariae legis dies conferam; sin autem minus €invenero quod placeat, decrevi habitare apud te; scio enim €me nihil tibi gratius facere posse. domum Sullanam despera-€bam iam, ut tibi proxime scripsi, sed tamen non abieci. tu €velim, ut scribis, cum fabris eam perspicias. si enim nihil est €in parietibus aut in tecto viti, cetera mihi probabuntur.  Ÿóáÿëúªïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäíåä® Ñõéîô® ´¶ÿ@@@@CICERO PAETO S. ‘Delectarunt me tuae litterae, in quibus primum amavi €amorem tuum, qui te ad scribendum incitavit verentem ne €Silius suo nuntio aliquid mihi sollicitudinis attulisset; de quo €et tu mihi antea scripseras bis quidem eodem exemplo, facile €ut intellegerem te esse commotum, et ego tibi accurate re-€scripseram, ut, quo modo in tali re atque tempore, aut libe-€rarem te ista cura aut certe levarem. @@Sed quoniam proximis quoque litteris ostendis quantae €tibi curae sit ea res, sic, mi Paete, habeto, quicquid arte fieri €pot[2u]2erit (non enim iam satis est consilio pugnare, arti-€ficium quoddam excogitandum est)_sed tamen, quicquid €elaborari aut effici potuerit ad istorum benevolentiam €conciliandam et colligendam, summo studio me consecutum €esse, nec frustra, ut arbitror; sic enim color, sic observor ab €omnibus iis qui a Caesare diliguntur ut ab iis me amari €putem. tametsi non facile diiudicatur amor verus et fictus, €nisi aliquod incidit eius modi tempus ut quasi aurum igni sic €benevolentia fidelis periculo aliquo perspici possit; cetera €sunt signa communia. sed ego uno utor argumento quam ob €rem me ex animo vereque arbitrer diligi, quia et nostra €fortuna ea est et illorum ut simulandi causa non sit. @@De illo autem quem penes est omnis potestas, nihil video €quod timeam, nisi quod omnia sunt incerta cum a iure €discessum est nec praestari quicquam potest quale futurum €sit quod positum est in alterius voluntate, ne dicam libidine. €sed tamen eius ipsius nulla re a me offensus est animus. est @1 €enim adhibita in ea re ipsa summa a nobis moderatio. ut €enim olim arbitrabar esse meum libere loqui, cuius opera €esset in civitate libertas, sic ea nunc amissa nihil loqui quod €offendat aut illius aut eorum qui ab illo diliguntur volunta-€tem. effugere autem si velim non nullorum acute aut facete €dictorum opinionem, fama ingeni mihi est abicienda; quod, si id possem, non recusarem. sed tamen ipse Caesar habet €peracre iudicium et, ut Servius, frater tuus, quem litteratissi-€mum fuisse iudico, facile diceret 'hic versus Plauti non est, €hic est', quod tritas auris haberet notandis generibus €poetarum et consuetudine legendi, sic audio Caesarem, cum €volumina iam confecerit apophthegmatorum, si quid €adferatur ad eum pro meo quod meum non sit, reicere €solere. quod eo nunc magis facit quia vivunt mecum fere €cottidie illius familiares; incidunt autem in sermone vario €multa quae fortasse illis, cum dixi, nec illitterata nec insulsa €esse videantur. haec ad illum cum reliquis actis perferuntur; €ita enim ipse mandavit. sic fit ut, si quid praeterea de me €audiat, non audiendum putet. €@@Quam ob rem Oenomao tuo nihil utor; etsi posuisti loco versus Accianos. sed quae est invidia aut quid mihi nunc €invideri potest? verum fac esse omnia: sic video philosophis €placuisse iis qui mihi soli videntur vim virtutis tenere, nihil €esse sapientis praestare nisi culpam. qua mihi videor dupli-€citer carere, et quod ea senserim quae rectissima fuerunt €et qui[2a]2, cum viderem praesidi non satis esse ad ea €obtinenda, viribus certandum cum valentioribus non €putarim. ergo in officio boni civis certe non sum reprehen-€dendus. reliquum est ne quid stulte, ne quid temere dicam @1 €aut faciam contra potentis. id quoque puto esse sapientis. €cetera vero, quid quisque me dixisse dicat, aut quo modo ille €accipiat, aut qua fide mecum vivant ii qui me adsidue colunt €et observant, praestare non possum. @@Ita fit ut et consiliorum superiorum conscientia et €praesentis temporis moderatione me consoler et illam Acci þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¨–ƒëúªïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäíåä® Ñõéîô® ´¶ÿsimilitudinem non modo iam ad invidiam sed ad fortunam €transferam, quam existimo levem et imbecillam ab animo €firmo et gravi tamquam fluctum a saxo frangi oportere. €etenim, cum plena sint monumenta Graecorum quem ad €modum sapientissimi viri regna tulerint vel Athenis vel €Syracusis, cum servientibus suis civitatibus fuerint ipsi €quodam modo liberi, ego me non putem tueri meum statum €sic posse ut neque offendam animum cuiusquam nec frangam €dignitatem meam? @@Nunc venio ad iocationes tuas, quoniam tu secundum €'Oenomaum' Acci non, ut olim solebat, Atellanam sed, ut €nunc fit, mimum introduxisti. quem tu mihi Po[2m]2pilium, €quem denarium narras, quam tyrotarichi patinam? facilitate €mea ista ferebantur antea; nunc mutata res est. Hirtium ego €et Dolabellam dicendi discipulos habeo, cenandi magistros; €puto enim te audisse, si forte ad vos omnia perferuntur, illos €apud me declamitare, me apud illos cenitare. tu autem quod €mihi bonam copiam eiures nihil est. tum enim cum rem €habebas quaesticulus te faciebat attentiorem; nunc [2cur]2, €cum tam aequo animo bona perdas, non eo sis consilio ut, €cum me hospitio recipias, aestimationem te aliquam putes €accipere? etiam haec levior est plaga ab amico quam a debi-tore. nec tamen eas cenas quaero ut magnae reliquiae fiant; @1 €quod erit, magnificum sit et lautum. memini te mihi €Phameae cenam narrare. temperius fiat, cetera eodem €modo. quod si perseveras me ad Matris tui cenam revocare, €feram id quoque. volo enim videre animum qui mihi audeat €ista quae scribis apponere aut etiam polypum miniati Iovis €similem. mihi crede, non audebis. ante meum adventum €fama ad te de mea nova lautitia veniet; eam tu extimesces. €neque est quod in promulside spei ponas aliquid, quam €totam sustuli; solebam enim antea debilitari oleis et lucanicis €tuis. @@Sed quid haec loquimur? liceat modo isto venire. tu vero €(volo enim abstergere animi tui metum) ad tyrotarichum €antiquum redi. ego tibi unum sumptum adferam, quod €balneum calfacias oportebit; cetera more nostro. superiora €illa lusimus. @@De villa Seliciana et curasti diligenter et scripsisti €facetissime. itaque puto me praetermissurum; salis enim €satis est, %sannonum% parum.  Ÿóáÿëú«ïìÒïíáåÿïäåø® Óåøô® öåì éî® Óåðô®¨¿© ´¶ÿ@@@@CICERO PAETO ‘Non tu homo ridiculus es qui, cum Balbus noster apud te €fuerit, ex me quaeras quid de istis municipiis et agris futurum €putem? quasi aut ego quicquam sciam quod iste nesciat aut, €si quid aliquando scio, non ex isto soleam scire! immo vero, €si me amas, tu fac ut sciam quid de nobis futurum sit. €habuisti enim in tua potestate ex quo vel ex sobrio vel certe €ex ebrio scire posses. sed ego ista, mi Paete, non quaero; €primum quia de lucro prope iam quadriennium vivimus, si €aut hoc lucrum est aut haec vita, superstitem rei publicae €vivere; deinde quod scire quoque mihi videor quid futurum €sit. fiet enim quodcumque volent qui valebunt; valebunt €autem semper arma. satis igitur nobis esse debet quicquid €conceditur. hoc si qui pati non potuit, mori debuit. @@Veientem quidem agrum et Capenatem metiuntur. hoc €non longe abest a Tusculano; nihil tamen timeo. fruor dum €licet, opto ut semper liceat; si id minus contigerit, tamen, €quoniam ego vir fortis idemque philosophus vivere pul-€cherrimum duxi, non possum eum non diligere cuius €beneficio id consecutus sum. qui si cupiat esse rem publicam €qualem fortasse et ille vult et omnes optare debemus, quid €faciat tamen non habet; ita se cum multis colligavit. @@Sed longius progredior; scribo enim ad te. hoc tamen scito, €non modo me, qui consiliis non intersum, sed ne ipsum €quidem principem scire quid futurum sit; nos enim illi €servimus, ipse temporibus. ita nec ille quid tempora postu-€latura sint nec nos quid ille cogitet scire possumus. @@Haec tibi antea non rescripsi, non quo cessator esse @1 €solerem, praesertim in litteris, sed, cum explorati nihil €haberem, nec tibi sollicitudinem ex dubitatione mea nec €spem ex adfirmatione adferre volui. illud tamen adscribam, €quod est verissimum, me his temporibus adhuc de isto €periculo nihil audisse. tu tamen pro tua sapientia debebis €optare optima, cogitare difficillima, ferre quaecumque erunt.  Ÿóáÿëú¬ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäðáõìï áîôå öéé Ëáì® Óåøô® ´¶ÿ@@@@CICERO S. D. PAETO ‘Cum essem otiosus in Tusculano propterea quod discipulos €obviam miseram, ut eadem me quam maxime conciliarent €familiari suo, accepi tuas litteras plenissimas suavitatis; ex €quibus intellexi probari tibi meum consilium, quod, ut €Dionysius tyrannus, cum Syracusis pulsus esset, Corinthi @1 €dicitur ludum aperuisse, sic ego sublatis iudiciis, amisso regno forensi ludum quasi habere coeperim. quid quaeris? €me quoque delectat consilium. multa enim consequor: €primum, id quod maxime nunc opus est, munio me ad haec €tempora. id cuius modi sit nescio; tantum video, nullius €adhuc consilium me huic anteponere, nisi forte mori melius €fuit. in lectulo, fateor, sed non accidit; in acie non fui. ceteri €quidem, Pompeius, Lentulus tuus, Scipio, Afranius foede €perierunt. at Cato praeclare. iam istuc quidem cum volemus €licebit; demus modo operam ne tam necesse nobis sit quam €illi fuit, id quod agimus. ergo hoc primum. @@Sequitur illud: ipse melior fio, primum valetudine, quam €intermissis exercitationibus amiseram; deinde ipsa illa, si €qua fuit in me, facultas orationis, nisi me ad has exercitationes €rettulissem, exaruisset. extremum illud est, quod tu nescio €an primum putes: pluris iam pavones confeci quam tu pullos €columbinos. tu istic te Hateriano iure delectas, ego me hic €Hirtiano. veni igitur, si vir es, et disce a m[2e]2 $PROLEGOME/NAS quas quaeris; etsi sus Minervam. sed, quo modo video, si €aestimationes tuas vendere non potes neque ollam denari-€orum implere, Romam tibi remigrandum est; satius est hic €cruditate quam istic fame. video te bona perdidisse; spero €idem istuc familiaris tuos. actum igitur de te est nisi provides. €potes mulo isto, quem tibi reliquum dicis esse, quoniam €cantherium comedisti, Romam pervehi. sella tibi erit in €ludo, tamquam hypodidascalo, proxima; eam pulvinus €sequetur. @1  Ÿóáÿëú­ïìÒïíáåÿïäíåä® Óåøô®¨¿© ´¶ÿ@@@@CICERO S. D. PAETO ‘Tamen a malitia non discedis? tenu[2i]2culo apparatu €significas Balbum fuisse contentum. hoc videris dicere, cum €reges tam sint continentes, multo magis consularis esse €oportere. nescis me ab illo omnia expiscatum. recta enim €a porta domum meam venisse [2scito]2; neque hoc admiror €quod non suam potius sed illud, quod non ad suam. ego €autem tribus primis verbis 'quid noster Paetus?' at ille adiurans nusquam se umquam libentius. hoc si verbis €adsecutus es, auris ad te adferam non minus elegantis; sin €autem obsonio, peto a te ne pluris esse balbos quam disertos €putes. me cottidie aliud ex alio impedit; sed si me expediero, €ut in ista loca venire possim, non committam ut te sero a me €certiorem factum putes. @1  Ÿóáÿëú®ïäéî® Óåøô® ´¶ÿ@@@@CICERO PAETO ‘Dupliciter delectatus sum tuis litteris, et quod ipse risi et €quod te intellexi iam posse ridere. me autem a te ut scurram €velitem malis oneratum esse non moleste tuli; illud doleo, in €ista loca venire me, ut constitueram, non potuisse. habuisses €enim non hospitem sed contubernalem. at quem virum! non €eum quem tu es solitus promulside conficere. integram famem €ad ovum adfero; itaque usque ad assum vitulinum opera €perducitur. illa mea quae solebas antea laudare ('o hominem €facilem! o hospitem non gravem!') abierunt. nam omnem €nostram de re publica curam, cogitationem de dicenda in €senatu sententia, commentationem causarum abiecimus, in €Epicuri nos, adversari nostri, castra coiecimus, nec tamen ad €hanc insolentiam sed ad illam tuam lautitiam, veterem dico, €cum in sumptum habebas; etsi numquam plura praedia €habuisti. @@Proinde te para. cum homine et edaci tibi res est et qui iam €aliquid intellegat; $O)YIMAQEI=S& autem homines scis quam €insolentes sint. dediscendae tibi sunt sportellae et artolagyni €tui. nos iam %ex% artis tantum habemus ut Verrium tuum et €Camillum (qua munditia homines, qua elegantia!) vocare þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¨”’†ëú®ïìÒïíáåÿïäéî® Óåøô® ´¶ÿsaepius audeamus. sed vide audaciam! etiam Hirtio cenam €dedi, sine pavone tamen. in ea cena cocus meus praeter ius €fervens nihil [2non]2 potuit imitari. @1 @@Haec igitur est nunc vita nostra: mane salutamus domi et €bonos viros multos, sed tristis, et hos laetos victores, qui me €quidem perofficiose et peramanter observant. ubi salutatio €defluxit, litteris me involvo; aut scribo aut lego. veniunt €etiam qui me audiunt quasi doctum hominem quia paulo €sum quam ipsi doctior. inde corpori omne tempus datur. €patriam eluxi iam et gravius et diutius quam ulla mater €unicum filium. €@@Sed cura, si me amas, ut valeas, ne ego te iacente bona tua €comedim; statui enim tibi ne aegroto quidem parcere.  Ÿóáÿëú¯ïìÿïäáîîï éîãåòôïÿ@@@@CICERO PAETO S. ‘Ain tandem? insanire tibi videris quod imitere verborum €meorum, ut scribis, fulmina? tum insanires si consequi non €posses; cum vero etiam vincas, me prius irrideas quam te €oportet. qua re nihil tibi opus est illud a Trabea, sed potius €$A)PO/TEUGMA& meum. verum tamen quid tibi ego videor in €epistulis? nonne plebeio sermone agere tecum? nec enim €semper eodem modo. quid enim simile habet epistula aut €iudicio aut contioni? quin ipsa iudicia non solemus omnia €tractare uno modo. privatas causas et eas tenuis agimus €subtilius, capitis aut famae scilicet ornatius. epistulas vero €cottidianis verbis texere solemus. @@Sed tamen, mi Paete, qui tibi venit in mentem negare €Papirium quemquam umquam nisi plebeium fuisse? fuerunt €enim patricii minorum gentium, quorum princeps L. €Papirius Mugillanus, qui censor cum L. Sempronio Atratino €fuit, cum ante consul cum eodem fuisset, annis post Romam €conditam CCCXII; sed tum Papisii dicebamini. post hunc €XIII fuerunt sella curuli ante L. Papirium Crassum, qui €primum Papi[2s]2ius est vocari desitus. is dictator cum L. €Papirio Cursore magistro equitum factus est annis post €Romam conditam CCCCXV, et quadriennio post consul €cum K. Duilio. hunc secutus est Cursor, homo valde hono-€ratus, deinde L. Masso aedilicius, inde multi Massones. €quorum quidem tu omnium patriciorum imagines habeas volo. @1 @@Deinde Carbones et Turdi insequuntur. hi plebeii fuerunt, €quos contemnas censeo; nam praeter hunc C. Carbonem €quem Damasippus occidit civis e re publica Carbonum nemo €fuit. cognovimus Cn. Carbonem et eius fratrem scurram; €quid iis improbius? de hoc amico meo, Rubriae filio, nihil €dico. tres illi fratres fuerunt, C., Cn., M. Carbones. Marcus €P. Flacco accusante condemnatus, fur magnus, ex Sicilia. €Gaius accusante L. Crasso cantharidas sumpsisse dicitur. is et €tribunus pl. seditiosus et P. Africano vim attulisse existimatus €est. hoc vero qui Lilybaei a Pompeio nostro est interfectus €improbior nemo meo iudicio fuit. iam pater eius accusatus €a M. Antonio sutorio atramento absolutus putatur. qua re ad €patres censeo revertare; plebeii quam fuerint importuni vides.  Ÿóáÿëú°ïìéîãåòôïÿïäéîôåò ´¶ åô ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO PAETO ‘Amo verecundiam!_vel potius libertatem loquendi. atqui €hoc Zenoni placuit, homini mehercule acuto, etsi Academiae €nostrae cum eo magna rixa est. sed, ut dico, placet Stoicis suo €quamque rem nomine appellare. sic enim disserunt, nihil €esse obscenum, nihil turpe dictu; nam, si quod sit in obsceni-€tate flagitium, id aut in re esse aut in verbo; nihil esse €tertium. in re non est. itaque non modo in comoediis res ipsa €narratur (ut ille in 'Demiurgo' €@@@@'modo forte_' €nosti canticum. meministi Roscium: €@@@@'ita me destituit nudum.' @1 €totus est sermo verbis tectus, re impudentior) sed etiam in €tragoediis. quid est enim illud €@@@@'quae mulier una', €quid, inquam, est €@@@@'usurpat duplex cubile'? €quid €@@@@'huius %ferei% €@@@@hic cubile inire est ausus'? €quid est €@@@@'virginem me quondam invitam per vim violat Iuppiter'? €bene 'violat'; atqui idem significat, sed alterum nemo tulisset. vides igitur, cum eadem res sit, quia verba non sint, €nihil videri turpe. ergo in re non est. €@@Multo minus in verbis. si enim quod verbo significatur id €turpe non est, verbum, quod significat, turpe esse non potest. €'anum' appellas alieno nomine; cur non suo potius? si turpe €est, ne alieno quidem; si non est, suo potius. caudam antiqui €'penem' vocabant, ex quo est propter similitudinem €'penicillus'; at hodie penis est in obscenis. at vero Piso ille €Frugi in annalibus suis queritur adulescentis 'peni deditos' €esse. quod tu in epistula appellas suo nomine ille tectius €'penem'; sed quia multi, factum est tam obscenum quam id €verbum quo tu usus es. quid quod vulgo dicitur 'cum nos te €voluimus convenire'? num obscenum est? memini in senatu €disertum consularem ita eloqui: 'hanc culpam maiorem an €illam dicam?' potuit obscenius? 'non,' inquis; 'non enim ita €sensit.' non ergo in verbo est. docui autem in re non esse; €nusquam igitur est. @@'Liberis dare operam' quam honeste dicitur; etiam patres €rogant filios. eius operae nomen non audent dicere. Socraten €fidibus docuit nobilissimus fidicen; is Connus vocitatus est. €num id obscenum putas? cum loquimur 'terni', nihil flagiti @1 €dicimus; at cum 'bini', obscenum est? 'Graecis quidem' €inquies. nihil est ergo in verbo, quoniam et ego Graece scio €et tamen tibi dico 'bini', idque tu facis quasi ego Graece non €Latine dixerim. 'ruta' et 'menta' recte utrumque. volo €mentam pusillam ita appellare ut 'rutulam': non licet. belle €'tectoriola'. dic ergo etiam 'pavimenta' isto modo: non €potes. viden igitur nihil esse nisi ineptias, turpitudinem nec €in verbo esse nec in re, itaque nusquam esse? @@Igitur in verbis honestis obscena ponimus. quid enim? €non honestum verbum est 'divisio'? at inest obscenum; cui €respondet 'intercapedo'. num haec ergo obscena sunt? nos €autem ridicule: si dicimus 'ille patrem strangulavit', €honorem non praefamur; sin de Aurelia aliquid aut Lollia, €honos praefandus est. et quidem iam etiam non obscena €verba pro obscenis sunt. 'battuit,' inquit: impudenter; €'depsit': multo impudentius. atqui neutrum est obscenum. €stultorum plena sunt omnia. 'testes' verbum honestissimum €in iudicio, alio loco non nimis. et honesti 'colei Lanuvini', €Cliternini non honesti. quid [2quod]2 ipsa res modo honesta, €modo turpis? suppedit, flagitium est; iam erit nudus in €balneo, non reprehendes. €@@Habes scholam Stoicam: $O( SOFO\S EU)QURRHMONH/SEI&. quam €multa ex uno verbo tuo! te adversus me omnia audere €gratum est; ego servo et servabo (sic enim adsuevi) Platonis €verecundiam. itaque tectis verbis ea ad te scripsi quae €apertissimis agunt Stoici. sed illi etiam crepitus aiunt aeque €liberos ac ructus esse oportere. honorem igitur Kalendis €Martiis. €@@Tu me diliges et valebis. @1  Ÿóáÿëú±ïìéî Ãõíáîïÿïäøééé Ëáì® Äå㮨¿© ´¶ÿ@@@@CICERO PAETO ‘Heri veni in Cumanum, cras ad te fortasse; sed cum certum €sciam, faciam te paulo ante certiorem. etsi M. Caeparius, €cum mihi in silva Gallinaria obviam venisset quaesissemque €quid ageres, dixit te in lecto esse quod ex pedibus laborares. @1 €tuli scilicet moleste, ut debui, sed tamen constitui ad te €venire, ut et viderem te et viserem et cenarem etiam; non €enim arbitror cocum etiam te arthriticum habere. exspecta €igitur hospitem cum minime edacem tum inimicum cenis €sumptuosis.  Ÿóáÿëú²ïìÒïíáåÿïäÉá¿© ´³ÿ@@@@CICERO PAETO S. D. ‘Rufum istum, amicum tuum, de quo iterum iam ad me €scribis, adiuvarem quantum possem etiam si ab eo laesus €essem cum te tanto opere viderem eius causa laborare; cum €vero et ex tuis litteris et ex illius ad me missis intellegam et €iudicem magnae curae ei salutem meam fuisse, non possum €ei non amicus esse, neque solum tua commendatione, quae €apud me, ut debet, valet plurimum, sed etiam voluntate ac €iudicio meo. volo enim te scire, mi Paete, initium mihi €suspicionis et cautionis et diligentiae fuisse litteras tuas, €quibus litteris congruentes fuerunt aliae postea multorum. €nam et Aquini et Fabrateriae consilia sunt inita de me, quae €te video inaudisse, et quasi divinarent quam iis molestus €essem futurus, nihil aliud egerunt nisi me ut opprimerent. €quod ego non suspicans incautior fuissem nisi a te admonitus þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‰¨˜ˆëú²ïìÒïíáåÿïäÉá¿© ´³ÿessem. quam ob rem iste tuus amicus apud me commenda-€tione non eget. utinam ea fortuna rei publicae sit ut ille €me[um] gratissimum possit cognoscere! sed haec hactenus. @@Te ad cenas itare desisse moleste fero; magna enim te €delectatione et voluptate privasti. deinde etiam vereor (licet €enim verum dicere) ne nescio quid illud quod sciebas €dediscas et obliviscare cenulas facere. nam si tum cum €habebas quos imitarere non multum proficiebas, quid nunc €te facturum putem? Spurinna quidem, cum ei rem demon- @1 €strassem et vitam tuam superiorem exposuissem, magnum €periculum summae rei publicae demonstrabat nisi ad superi-€orem consuetudinem tum cum Favonius flaret revertisses; €hoc tempore ferri posse, si forte tu frigus ferre non posses. @@Et mehercule, mi Paete, extra iocum moneo te, quod €pertinere ad beate vivendum arbitror, ut cum viris bonis, €iucundis, amantibus tui vivas. nihil est aptius vitae, nihil ad €beate vivendum accommodatius. nec id ad voluptatem refero €sed ad communitatem vitae atque victus remissionemque €animorum, quae maxime sermone efficitur familiari, qui est €in conviviis dulcissimus, ut sapientius nostri quam Graeci; €illi '$SUMPO/SIA&' aut '$SU/NDEIPNA&', id est compotationes aut €concenationes, nos 'convivia', quod tum maxime simul €vivitur. vides ut te philosophando revocare coner ad cenas. €@@Cura ut valeas; id foris cenitando facillime consequere. @@Sed cave, si me amas, existimes me quod iocosius scribam €abiecisse curam rei publicae. sic tibi, mi Paete, persuade, me €dies et noctes nihil aliud agere, nihil curare, nisi ut mei €cives salvi liberique sint. nullum locum praetermitto monendi, €agendi, providendi. hoc denique animo sum, ut, si in hac €cura atque administratione vita mihi ponenda sit, praeclare €actum mecum putem. €@@Etiam atque etiam vale.  Ÿóáÿëú³ïìÌáïäéãåáåÿïäíåä® Íáòô® µ°¨¿©ÿ@@@@CICERO IMP. PAETO ‘Summum me ducem litterae tuae reddiderunt. plane €nesciebam te tam peritum esse rei militaris; Pyrrhi te libros €et Cineae video lectitasse. itaque obtemperare cogito €praeceptis tuis; hoc amplius, navicularum habere aliquid in €ora maritima. contra equitem Parthum negant ullam €armaturam meliorem inveniri posse. sed quid ludimus? €nescis quo cum imperatore tibi negotium sit. $*PAIDEI/AN *KU/ROU&, €quam contrieram legendo, totam in hoc imperio explicavi. sed iocabimur alias coram, ut spero, brevi tempore. €@@Nunc ades ad imperandum, vel ad parendum potius; sic €enim antiqui loquebantur. cum M. Fabio, quod scire te @1 €arbitror, mihi summus usus est valdeque eum diligo cum prop-€ter summam probitatem eius ac singularem modestiam tum €quod in iis controversiis quas habeo cum tuis combibonibus Epicuri[2i]2s optima opera eius uti soleo. is, cum ad me Laodi-€ceam venisset mecumque ego eum esse vellem, repente €percussus est atrocissimis litteris, in quibus scriptum erat €fundum Herculanensem a Q. Fabio fratre proscriptum esse, €qui fundus cum eo communis esset. id M. Fabius pergraviter €tulit existimavitque fratrem suum, hominem non sapientem, €impulsu inimicorum suorum eo progressum esse. €@@Nunc, si me amas, mi Paete, negotium totum suscipe, €molestia Fabium libera. auctoritate tua nobis opus est et €consilio et etiam gratia. noli pati litigare fratres et iudiciis €turpibus conflictari. Matonem et Pollionem inimicos habet €Fabius. quid multa? non mehercule tam perscribere possum €quam mihi gratum feceris si otiosum Fabium reddideris. id €ille in te positum esse putat mihique persuadet.  Ÿóáÿëú´ïìÒïíáåÿïäíåä® éîôåòã® ðïóô®¨¿© ´¶ÿ@@@@CICERO PAETO S. D. ‘Accubueram hora nona cum ad te harum exemplum in €codicillis exaravi. dices 'ubi?' apud Volumnium Eutrapelum, €et quidem supra me Atticus, infra Verrius, familiares tui. €miraris tam exhilaratam esse servitutem nostram? quid ergo €faciam? te consulo, qui philosophum audis. angar, excruciem €me? quid adsequar? deinde, quem ad finem? 'vivas' inquis €'in litteris.' an quicquam me aliud agere censes aut posse €vivere nisi in litteris viverem? sed est earum etiam non €satietas sed quidam modus; a quibus cum discessi, etsi €minimum mihi est in cena, quod tu unum $ZH/THMA& Dioni €philosopho posuisti, tamen quid potius faciam prius quam €me dormitum conferam non reperio. @@Audi reliqua. infra Eutrapelum Cytheris accubuit. 'in eo €igitur' inquis 'convivio Cicero ille €@@@@"quem aspectabant, cuius ob os Grai ora obvertebant €@@@@@@@sua?"' @1 €non mehercule suspicatus sum illam adfore. sed tamen ne €Aristippus quidem ille Socraticus erubuit cum esset obiectum €habere eum Laida. 'habeo' inquit, 'non habeor a Laide' €(Graece hoc melius; tu, si voles, interpretabere). me vero €nihil istorum ne iuvenem quidem movit umquam, ne nunc €senem. convivio delector; ibi loquor quod in solum, ut dicitur, et gemitum [et] in risus maximos transfero. an tu id €melius qui etiam [in] philosophum irriseris, cum ille si quis €quid quaereret dixisset, cenam te quaerere a mane dixeris? €ille baro te putabat quaesiturum unum caelum esset an €innumerabilia. quid ad te? at hercule cena numquid ad te, €ibi praesertim? @@Sic igitur vivitur. cottidie aliquid legitur aut scribitur. €dein, ne amicis nihil tribuamus, epulamur una non modo non €contra legem, si ulla nunc lex est, sed etiam intra legem, et €quidem aliquanto. qua re nihil est quod adventum nostrum €extimescas. non multi cibi hospitem accipies, multi ioci. °ŸóáÿëúµïäÓåðô® ´´ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Et afui proficiscens in Graeciam et, postea quam de me[2di]2o €cursu rei publicae sum voce revocatus, numquam per €M. Antonium quietus fui; cuius tanta est non insolentia €(nam id quidem vulgare vitium est) sed immanitas non €modo ut vocem sed ne vultum quidem liberum possit ferre €cuiusquam. itaque mihi maximae curae est non de mea €quidem vita, cui satis feci vel aetate vel factis vel, si quid €etiam hoc ad rem pertinet, gloria, sed me patria sollicitat in €primisque, mi Plance, exspectatio consulatus tui, quae ita €longa est ut optandum [2magis quam sperandum]2 sit ut €possimus ad id tempus rei publicae spiritum ducere. quae €potest enim spes esse in ea re publica in qua hominis €impotentissimi atque intemperantissimi armis oppressa sunt €omnia et in qua nec senatus nec populus vim habet ullam €nec leges ullae sunt nec iudicia nec omnino simulacrum €aliquod ac vestigium civitatis? @@Sed quoniam acta omnia mitti ad te arbitrabar, nihil erat €quod singulis de rebus scriberem. illud autem erat amoris @1 €mei, quem a tua pueritia susceptum non servavi solum sed €etiam auxi, monere te atque hortari ut in rem publicam €omni cogitatione curaque incumberes. quae si ad tuum €tempus perducitur, facilis gubernatio est; ut perducatur €autem magnae cum diligentiae est tum etiam fortunae. @@Sed et te aliquanto ante, ut spero, habebimus et, praeter-€quam quod rei publicae consulere debemus, tamen tuae €dignitati ita favemus ut omne nostrum consilium, studium, €officium, operam, laborem, diligentiam ad amplitudinem €tuam conferamus. ita facillime et rei publicae, quae mihi €carissima est, et amicitiae nostrae, quam sanctissime nobis €colendam puto, me intellego satis facturum. @@Furnium nostrum tanti a te fieri quantum ipsius humanitas €et dignitas postulat nec miror et gaudeo, teque hoc existimare €volo, quicquid in eum iudici officique contuleris, id ita me €accipere ut in me ipsum te putem contulisse.  Ÿóáÿëú¶ïäã® øééé Ëáì® Ïãô® ´´ÿ@@@@CICERO PLANCO S. ‘Meum studium honori tuo pro necessitudine nostra non €defuisset si aut tuto in senatum aut honeste venire potuissem; €sed nec sine periculo quisquam libere de re publica sentiens €versari potest in summa impunitate gladiorum nec nostrae €dignitatis videtur esse ibi sententiam de re publica dicere ubi €me et melius et propius audiant armati quam senatores. @@Quapropter in privatis rebus nullum neque officium neque €studium meum desiderabis; ne in publicis quidem, si quid €erit in quo me interesse necesse sit, umquam deero ne cum €periculo quidem meo dignitati tuae. in iis autem rebus @1 €quae nihilo minus ut ego absim confici poterunt peto €a te ut me rationem habere velis et salutis et dignitatis €meae. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š£Ÿóáÿëú·ïìÒïíáåÿïäðáõìï ðïóô ö Éä® Äåã® ´´ÿ@@@@CICERO PLANCO S. ‘Cum ipsum Furnium per se vidi libentissime tum hoc €libentius quod illum audiens te videbar videre. nam et in re €militari virtutem et in administranda provincia iustitiam et €in omni genere prudentiam mihi tuam exposuit et praeterea €mihi non ignotam in consuetudine et familiaritate suavitatem €tuam; adiunxit praeterea summam erga se liberalitatem. €quae omnia mihi iucunda, hoc extremum etiam gratum fuit. @@Ego, Plance, necessitudinem constitutam habui cum domo €vestra ante aliquanto quam tu natus es, amorem autem erga €te ab ineunte pueritia tua, confirmata iam aetate familiari-€tatem cum studio meo tum iudicio tuo constitutam. his de €causis mirabiliter faveo dignitati tuae, quam me tecum €statuo habere communem. omnia summa consecutus es @1 €virtute duce, comite fortuna, eaque es adeptus adulescens €multis invidentibus, quos ingenio industriaque fregisti. nunc, €me amantissimum tui, nemini concedentem qui tibi vetustate €necessitudinis potior possit esse, si audies, omnem tibi €reliquae vitae dignitatem ex optimo rei publicae statu €adquires. @@Scis profecto (nihil enim te fugere potuit) fuisse quoddam €tempus cum homines existimarent te nimis servire tempori-€bus; quod ego quoque existimarem, te si ea quae patiebare €probare etiam arbitrarer. sed cum intellegerem quid €sentires, prudenter te arbitrabar videre quid posses. nunc €alia ratio est. omnium rerum tuum iudicium est idque €liberum. consul es designatus, optima aetate, summa €eloquentia, maxima orbitate rei publicae virorum talium. €incumbe, per deos immortalis, in eam curam et cogitationem €quae tibi summam dignitatem et gloriam adferat; unus €autem est, hoc praesertim tempore, per tot annos re publica €divexata, rei publicae bene gerendae cursus ad gloriam. @@Haec amore magis impulsus scribenda ad te putavi quam €quo te arbitrarer monitis et praeceptis egere. sciebam enim €ex iisdem te haec haurire fontibus ex quibus ipse hauseram. €qua re modum faciam. nunc tantum significandum putavi €ut potius amorem tibi ostenderem meum quam ostentarem €prudentiam. interea quae ad dignitatem tuam pertinere €arbitrabor studiose diligenterque curabo.  Ÿóáÿëú¸ïìéî Çáììéá Ôòáîóáìðéîáÿïäåø® Äåã® ´´ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Gratissimae mihi tuae litterae fuerunt, quas ex Furni sermone €te scripsisse animadverti. ego autem praeteriti temporis €excusationem adfero quod te profectum audieram nec multo €ante redisse scivi quam ex epistula tua cognovi. nullum €enim in te officium ne minimum quidem sine maxima culpa €videor posse praeterire, in quo tuendo habeo causas plurimas €vel paternae necessitudinis vel meae a pueritia observantiae €vel tui erga me mutui amoris. @@Qua re, mi Cicero, quod mea tuaque patitur aetas, €persuade tibi te unum esse in quo ego colendo patriam mihi €constituerim sanctitatem. omnia igitur tua consilia mihi non €magis prudentiae plena, quae summa est, videntur quam €fidelitatis, quam ego ex mea conscientia metior. qua re, si €aut aliter sentirem, certe admonitio tua me reprimere aut, si €dubitarem, hortatio impellere posset ut id sequerer quod tu €optimum putares. nunc vero quid est quod me in aliam €partem trahere possit? quaecumque in me bona sunt aut €fortunae beneficio tributa aut meo labore parta, etsi a te €propter amorem carius sunt aestimata, tamen vel inimicissimi €iudicio tanta sunt ut praeter bonam famam nihil desiderare €videantur. @@Qua re hoc unum tibi persuade, quantum viribus eniti, €consilio providere, auctoritate monere potuero, hoc omne @1 €rei publicae semper futurum. non est ignotus mihi sensus €tuus; neque, si facultas optabilis mihi quidem tui praesentis €esset, umquam a tuis consiliis discreparem nec nunc €[2c]2om[2m]2ittam ut ullum meum factum reprehendere iure €possis. @@Sum in exspectatione omnium rerum, quid in Gallia €citeriore, quid in urbe mense Ianuario geratur; [2fac igitur]2 €ut sciam. interim maximam hic sollicitudinem curamque €sustineo, ne inter aliena vitia hae gentes nostra mala suam €putent occasionem. quod si proinde ut ipse mereor mihi €successerit, certe et tibi, cui maxime cupio, et omnibus viris €bonis satis faciam. €@@Fac valeas meque mutuo diligas.  Ÿóáÿëú¹ïìÒïíáåÿïäíåä® Éáî® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO S. ‘Binas a te accepi litteras eodem exemplo, quod ipsum argu-€mento mihi fuit diligentiae tuae. intellexi enim te laborare ut €ad me mihi exspectatissimae litterae perferrentur. ex quibus €cepi fructum duplicem mihique in comparatione difficilem €ad iudicandum, amoremne erga me tuum an animum in €re[2m]2 publicam pluris aestimandum putarem. est omnino €patriae caritas meo quidem iudicio maxima, sed amor €voluntatisque coniunctio plus certe habet suavitatis. itaque €commemoratio tua paternae necessitudinis benevolentiaeque €eius quam erga me a pueritia contulisses ceterarumque €rerum quae ad eam sententiam pertinebant incredibilem mihi laetitiam attulerunt. rursus declaratio animi tui quem @1 €haberes de re publica quemque habiturus esses mihi erat €iucundissima, eoque maior erat haec laetitia quod ad illa €superiora accedebat. €@@Itaque te non hortor solum, mi Plance, sed plane etiam €oro, quod feci iis litteris quibus tu humanissime respondisti, €ut tota mente omnique animi impetu in rem publicam €incumbas. nihil est quod tibi maiori fructui gloriaeque esse €possit, nec quicquam ex omnibus rebus humanis est prae-€clarius aut praestantius quam de re publica bene mereri. adhuc enim (patitur tua summa humanitas et sapientia me €quid sentiam libere dicere) fortuna suffragante videris res €maximas consecutus; quod quamquam sine virtute fieri non €potuisset, tamen ex maxima parte ea quae es adeptus for-€tunae temporibusque tribuuntur. his temporibus difficillimis €rei publicae quicquid subveneris, id erit totum et proprium €tuum. incredibile est omnium civium latronibus exceptis €odium in Antonium, magna spes in te et in tuo exercitu, €magna exspectatio; cuius, per deos, gratiae gloriaeque cave €tempus amittas. sic moneo ut filium, sic faveo ut mihi, sic €hortor ut et pro patria et amicissimum.  Ÿóáÿëúºïäøééé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Quae locutus est Furnius noster de animo tuo in rem publi-€cam ea gratissima fuerunt senatui, populo Romano probatis-€sima. quae autem tuae recitatae litterae sunt in senatu €nequaquam consentire cum Furni oratione visae sunt. pacis €enim auctor eras, cum collega tuus, vir clarissimus, a foedis-€simis latronibus obsideretur; qui aut positis armis pacem @1 €petere debent aut, si pugnantes eam postulant, victoria pax, €non pactione, parienda est. sed de pace litterae vel Lepidi €vel tuae quam in partem acceptae sint ex viro optimo, fratre tuo, et ex C. Furnio poteris cognoscere. me autem impulit tui €caritas ut, quamquam nec tibi ipsi consilium deesset et fratris €Furnique benevolentia fidelisque prudentia tibi praesto €esset futura, vellem tamen meae quoque auctoritatis pro €plurimis nostris necessitudinibus praeceptum ad te aliquod €pervenire. €@@Crede igitur mihi, Plance, omnis quos adhuc gradus €dignitatis consecutus sis (es autem adeptus amplissimos) eos €honorum vocabula habituros, non dignitatis insignia, nisi €te cum libertate populi Romani et cum senatus auctoritate €coniunxeris. seiunge te, quaeso, aliquando ab iis cum quibus €te non tuum iudicium sed temporum vincla coniunxerunt. complures in perturbatione rei publicae consules dicti, €quorum nemo consularis habitus nisi qui animo exstitit in €rem publicam consulari. talem igitur te esse oportet qui €primum te ab impiorum civium tui dissimillimorum €societate seiungas, deinde te senatui bonisque omnibus €auctorem, principem, ducem praebeas, postremo ut pacem €esse iudices non in armis positis sed in abiecto armorum et €servitutis metu. haec si et ages et senties, tum eris non modo €consul et consularis sed magnus etiam consul et consularis; €sin aliter, tum in istis amplissimis nominibus honorum non €modo dignitas nulla erit sed erit summa deformitas. €@@Haec impulsus benevolentia scripsi paulo severius; quae €tu [in] experiendo in ea ratione quae te digna est vera esse €cognosces. €@D. XIII Kal. Apr. @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š§Ÿóáÿëú»ïìéî Çáììéá Ôòáîóáìðéîáÿïäðáõìï ðïóô íåä® Íáòô® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Plura tibi de meis consiliis scriberem rationemque omnium €rerum redderem verbosius, quo magis iudicares omnia me €rei publicae praestitisse quae et tua exhortatione excepi et €mea adfirmatione tibi recepi (non minus enim a te probari €quam diligi semper volui, nec te magis in culpa defensorem €mihi paravi quam praedicatorem meritorum meorum esse €volui); sed breviorem me duae res faciunt: una, quod €publicis litteris omnia sum persecutus, altera, quod M. €Varisidium, equitem Romanum, familiarem meum, ipsum €ad te transire iussi, ex quo omnia cognoscere posses. @@Non me dius fidius mediocri dolore adficiebar cum alii €occupare possessionem laudis viderentur; sed usque mihi €temperavi dum perducerem eo rem ut dignum aliquid et €consulatu meo et vestra exspectatione efficerem. quod spero, €si me fortuna non fefellerit, me consecuturum, ut maximo €praesidio rei publicae nos fuisse et nunc sentiant homines et €in posterum memoria teneant. a te peto ut dignitati meae @1 €suffrageris et quarum rerum spe ad laudem me vocasti €harum fructu in reliquum facias alacriorem. non minus €posse te quam velle exploratum mihi est. €@@Fac valeas meque mutuo diligas.  Ÿóáÿëú¼@@@@PLANCUS IMP. COS. DESIG. S. D. COS. PR. TR. PL. €@@@@SENATUI POPULO PLEBIQUE ROMANAE ‘Si cui forte videor diutius et hominum exspectationem et €spem rei publicae de mea voluntate tenuisse suspensam, huic €prius excusandum me esse arbitror quam de insequenti €officio quicquam ulli pollicendum. non enim praeteritam €culpam videri volo redemisse sed optimae mentis cogitata €iam pridem maturo tempore enuntiare. @@Non me praeteribat in tanta sollicitudine hominum et tam €perturbato statu civitatis fructuosissimam esse professionem €bonae voluntatis magnosque honores ex ea re compluris €consecutos videbam. sed cum in eum casum me fortuna €demisisset ut aut celeriter pollicendo magna mihi ipse ad €proficiendum impedimenta opponerem aut, si in eo mihi €temperavissem, maiores occasiones ad opitulandum haberem, €expeditius iter communis salutis quam meae laudis esse €volui. nam quis in ea fortuna quae mea est et ab ea vita €quam in me cognitam hominibus arbitror et cum ea spe €quam in manibus habeo aut sordidum quicquam pati aut perniciosum concupiscere potest? sed aliquantum nobis €temporis et magni labores et multae impensae opus fuerunt €ut quae rei publicae bonisque omnibus polliceremur exitu €praestaremus neque ad auxilium patriae nudi cum bona €voluntate sed cum facultatibus accederemus. confirmandus €erat exercitus nobis magnis saepe praemiis sollicitatus, ut ab €re publica potius moderata quam ab uno infinita speraret; €confirmandae complures civitates, quae superiore anno €largitionibus concessionibusque praemiorum erant obligatae, €ut et illa vana putarent et eadem a melioribus auctoribus €petenda existimarent; eliciendae etiam voluntates reli- @1 €quorum, qui finitimis provinciis exercitibusque praefuerunt, €ut potius cum pluribus societatem defendendae libertatis €iniremus quam cum paucioribus funestam orbi terrarum victoriam partiremur. muniendi vero nosmet ipsi fuimus €aucto exercitu auxiliisque multiplicatis, ut, cum praeferremus €sensus aperte, tum etiam invitis quibusdam sciri quid €defensuri essemus non esset periculosum. €@@Ita numquam diffitebor multa me, ut ad effectum horum €consiliorum pervenirem, et simulasse invitum et dissi-€mulasse cum dolore, quod praematura denuntiatio boni €civis imparati quam periculosa esset ex casu collegae videbam. quo nomine etiam C. Furnio legato, viro forti €atque strenuo, plura etiam verbo quam scriptura mandata €dedimus, ut et tectius ad vos perferrentur et nos essemus €tutiores, quibusque rebus et communem salutem muniri et €nos armari conveniret praecepimus. ex quo intellegi potest €curam rei publicae summae defendendae iam pridem apud €nos excubare. @@Nunc, cum deum benignitate ab omni re sumus paratiores, €non solum bene sperare de nobis homines sed explorate €iudicare volumus. legiones habeo quinque sub signis et sua €fide virtuteque rei publicae coniunctissimas et nostra liberali-€tate nobis obsequentis, provinciam omnium civitatum con-€sensu paratissimam et summa contentione ad officia €certantem, equitatus auxiliorumque tantas copias quantas €hae gentes ad defendendam suam salutem libertatemque €conficere possunt. ipse ita sum animo paratus ut vel pro-€vinciam tueri vel ire quo res publica vocet vel tradere €exercitum, auxilia provinciamque vel omnem impetum belli in €me convertere non recusem, si modo meo casu aut confirmare €patriae salutem aut periculum possim morari. @@Haec si iam expeditis omnibus rebus tranquilloque statu @1 €civitatis polliceor, in damno meae laudis rei publicae com-€modo laetabor; sin ad societatem integerrimorum et maxi-€morum periculorum accedam, consilia mea aequis iudicibus €ab obtrectatione invidorum defendenda commendo. mihi €quidem ipsi fructus meritorum meorum in rei publicae €incolumitate satis magnus est paratus. eos vero qui meam €auctoritatem et multo magis vestram fidem secuti nec ulla €spe decipi nec ullo metu terreri potuerunt ut commendatos €vobis habeatis petendum videtur.  Ÿóáÿëú½ïìéî Çáììéá Îáòâïîåîóéÿïäã® ö Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI S. ‘Nihil me tibi temere aut te ceteris de me frustra recepisse €laetor. certe hoc maius habes testimonium amoris mei quo €maturius tibi quam ceteris consilia mea volui esse nota. in €dies vero meritorum meorum fieri accessiones pervidere te spero, cogniturum magis recipio. quod ad me attinet, mi €Cicero (ita ab imminentibus malis res publica me adiuvante €liberetur!), sic honores praemiaque vestra suspicio, con-€ferenda certe cum immortalitate, ut sine iis nihil de meo €studio perseverantiaque sim remissurus. nisi in multitudine @1 €optimorum civium impetus animi mei fuerit singularis et €opera praecipua, nihil ad meam dignitatem accedere volo suffragatione vestra. concupisco autem nihil mihi, contra €quod ipse pugno; et temporis et rei te moderatorem facile €patior esse. nihil aut sero aut exigue a patria civi tributum €potest videri. €@@Exercitum a. d. VI Kal. Mai. Rhodanum traieci magnis €itineribus, Vienna[2m]2 equites mille via breviore praemisi. €ipse, si ab Lepido non impediar, celeritate satis faciam. si €autem is itineri meo se opposuerit, ad tempus consilium €capiam. copias adduco et numero et genere et fidelitate €firmissimas. te ut diligas me, si mutuo te facturum scis, rogo. €@@Vale.  Ÿóáÿëú¾ïìÒïíáåÿïäééé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Etsi satis ex Furnio nostro cognoram quae tua voluntas, quod €consilium de re publica esset, tamen tuis litteris lectis @1 €liquidius de toto sensu tuo iudicavi. quam ob rem, quam-€quam in uno proelio omnia Fortuna rei publicae disceptat €(quod quidem cum haec legeres iam decretum arbitrabar €fore), tamen ipsa fama quae de tua voluntate percrebruit €magnam es laudem consecutus. itaque, si consulem Romae €habuissemus, declaratum esset ab senatu cum tuis magnis €honoribus quam gratus esset conatus et apparatus tuus. €cuius rei non modo non praeteriit tempus sed ne maturum €quidem etiam nunc meo quidem iudicio fuit. is enim denique €honos mihi videri solet qui non propter spem futuri benefici €sed propter magna merita claris viris defertur et datur. @@Qua re, sit modo aliqua res publica in qua honos elucere €possit, omnibus, mihi crede, amplissimis honoribus abunda-€bis. is autem qui vere appellari potest honos non invita-€mentum ad tempus sed perpetuae virtutis est praemium. €quam ob rem, mi Plance, incumbe toto pectore ad laudem, €subveni patriae, opitulare collegae, omnium gentium con-€sensum et incredibilem conspirationem adiuva. me tuorum €consiliorum adiutorem, dignitatis fautorem, omnibus in €rebus tibi amicissimum fidelissimumque cognosces. ad eas €enim causas quibus inter nos amore sumus, officiis, vetustate €coniuncti patriae caritas accessit, eaque effecit ut tuam vitam €anteferrem meae. €@III Kal. Apr.  Ÿóáÿëú¿ïìéî Áììïâòïçéâõóÿïäã® æéîåí Áðò® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Immortalis ago tibi gratias agamque dum vivam; nam €relaturum me adfirmare non possum. tantis enim tuis þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨‹ƒëú¿ïìéî Áììïâòïçéâõóÿïäã® æéîåí Áðò® ´³ÿofficiis non videor mi respondere posse, nisi forte, ut tu €gravissime disertissimeque scripsisti, ita sensurus es ut me €referre gratiam putes cum memoria tenebo. si de fili tui €dignitate esset actum, amabilius certe nihil facere potuisses. €primae tuae sententiae infinitis cum muneribus, posteriores €ad tempus arbitriumque amicorum meorum compositae, €oratio adsidua et perpetua de me, iurgia cum obtrectatori-€bus propter me notissima mihi sunt. non mediocris adhi-€benda mihi est cura ut rei publicae me civem dignum €tuis laudibus praestem, in amicitia tua memorem atque @1 €gratum. quod reliquum est, tuum munus tuere et me, si €quem esse voluisti eum exitu rebusque cognoscis, defende ac €suscipe. @@Cum Rhodanum copias omnis traiecissem fratremque cum €tribus millibus equitum praemisissem, ipse iter ad Mutinam €dirigerem, in itinere de proelio facto Brutoque et Mutina €obsidione liberatis audivi. animadverti nullum alium recep-€tum Antonium reliquiasque quae cum eo essent habere nisi €in his partibus, duasque ei spes esse propositas, unam Lepidi €ipsius, alteram exercitus, quod quaedam pars exercitus non €minus furiosa est quam qui cum Antonio fuerunt. equitatum €revocavi, ipse in Allobrogibus constiti, ut proinde ad omnia €paratus essem ac res me moneret. si nudus hoc se Antonius €confert, facile mi videor per me sustinere posse remque €publicam ex vestra sententia administrare, quamvis ab €exercitu Lepidi recipiatur. si vero copiarum aliquid secum €adducet et si decima legio veterana, quae nostra opera €revocata cum reliquis est, ad eundem furorem redierit, tamen €ne quid detrimenti fiat dabitur opera a me, idque me €praestaturum spero dum istinc copiae traiciantur con-€iunctaeque nobiscum facilius perditos opprimant. @@Hoc tibi spondeo, mi Cicero, neque animum nec dili-€gentiam mihi defuturam. cupio mehercules nullam residuam €sollicitudinem esse; sed si fuerit, nec animo nec bene-€volentiae nec patientiae cuiusquam pro vobis cedam. do €quidem ego operam ut etiam Lepidum ad huius rei €societatem incitem, omniaque ei obsequia polliceor si €modo rem publicam respicere volet. utor in hac re €adiutoribus interpretibusque fratre meo et Laterense et €Furnio nostro. non me impedient privatae offensiones quo €minus pro rei publicae salute etiam cum inimicissimo €consentiam. quod si nihil profecero, nihilo minus maximo @1 €sum animo, et maiore fortasse cum mea gloria vobis satis €faciam. €@@Fac valeas meque mutuo diligas.  ŸóáÿëúÀïìÒïíáåÿïäééé Éä® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Etsi rei publicae causa maxime gaudere debeo tantum ei te €praesidi, tantum opis attulisse extremis paene temporibus, €tamen ita te victorem complectar re publica reciperata ut €magnam partem mihi laetitiae tua dignitas adfert, quam et €esse iam et futuram amplissimam intellego. cave enim putes €ullas umquam litteras gratiores quam tuas in senatu esse €recitatas; idque contigit cum meritorum tuorum in rem €publicam eximia quadam magnitudine tum verborum €sententiarumque gravitate. quod mihi quidem minime €novum, qui et te nossem et tuarum litterarum ad me mis-€sarum promissa meminissem et haberem a Furnio nostro tua €penitus consilia cognita; sed senatui maiora visa sunt quam €erant [2ex]2spectata, non quo umquam de tua voluntate @1 €dubitasset, sed nec quantum facere posses nec quo progredi €velles exploratum satis habebat. @@Itaque, cum a. d. VII Id. Apr. mane mihi tuas litteras €M. Varisidius reddidisset easque legissem, incredibili €gaudio sum elatus; cumque magna multitudo optimorum €virorum et civium me domo deduceret, feci continuo omnis €participes meae voluptatis. interim ad me venit Munatius €noster, ut consuerat. at ego ei litteras tuas, nihildum enim €sciebat; nam ad me primum Varisidius, idque sibi a te €mandatum esse dicebat. paulo post idem mihi Munatius eas €litteras legendas dedit quas ipsi miseras et eas quas publice. placuit nobis ut statim ad Cornutum, praetorem urbanum, €litteras deferremus, qui, quod consules aberant, consulare €munus sustinebat more maiorum. senatus est continuo con-€vocatus frequensque convenit propter famam atque exspec-€tationem tuarum litterarum. recitatis litteris oblata religio €Cornuto est pullariorum admonitu non satis diligenter eum €auspiciis operam dedisse; idque a nostro collegio compro-€batum est. itaque res dilata est in posterum. eo autem die €magna mihi pro tua dignitate contentio cum Servilio; qui €cum gratia effecisset ut sua sententia prima pronuntiaretur, €frequens eum senatus reliquit et in alia omnia discessit, €meaeque sententiae, quae secunda pronuntiata erat, cum €frequenter adsentiretur senatus, rogatu Servili P. Titius intercessit. res in posterum dilata. venit paratus Servilius €Iovi ipsi iniquus, cuius in templo res agebatur. hunc quem €ad modum fregerim quantaque contentione Titium inter-€cessorem abiecerim ex aliorum te litteris malo cognoscere, €unum hoc ex meis: senatus gravior, constantior, amicior tuis €laudibus esse non potuit quam tum fuit, nec vero tibi senatus €amicior quam cuncta civitas. mirabiliter enim populus @1 €Romanus universus et omnium generum ordinumque con-€sensus ad liberandam rem publicam conspiravit. @@Perge igitur ut agis, nomenque tuum commenda immorta-€litati atque haec omnia quae habent speciem gloriae col-€lectam inanissimis splendoris insignibus contemne; brevia, €fucata, caduca existima. verum decus in virtute positum est, €quae maxime illustratur magnis in rem publicam meritis. €eam facultatem habes maximam; quam quoniam complexus €es, tene. perfice ut ne minus res publica tibi quam tu rei €publicae debeas. me tuae dignitatis non modo fautorem sed €etiam amplificatorem cognosces. id cum rei publicae, quae €mihi vita est mea carior, tum nostrae necessitudini debere €me iudico. atque in his curis quas contuli ad dignitatem tuam €cepi magnam voluptatem quod bene cognitam mihi T. €Munati prudentiam et fidem magis etiam perspexi in eius €incredibili erga te benevolentia et diligentia. €@III Id. Apr.  ŸóáÿëúÁïäã® ö Éä® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Ut primum potestas data est augendae dignitatis tuae, nihil €praetermisi in te ornando quod positum esset aut in praemio @1 €virtutis aut in honore verborum. id ex ipso senatus consulto €poteris cognoscere; ita enim est perscriptum ut a me de €scripto dicta sententia est. quam senatus frequens secutus est summo studio magnoque consensu. ego quamquam ex tuis €litteris quas mihi misisti perspexeram te magis iudicio €bonorum quam insignibus gloriae delectari, tamen con-€siderandum nobis existimavi, etiam si tu nihil postulares, €quantum tibi a re publica deberetur. tu contexes extrema €cum primis. qui enim M. Antonium oppresserit, is bellum €confecerit. itaque Homerus non Aiacem nec Achillem sed €Ulixem appellavit $PTOLIPO/RQION&.  ŸóáÿëúÂïäééé Îïî® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO S. ‘O gratam famam biduo ante victoriam de subsidio tuo, de €studio, de celeritate, de copiis! atque etiam hostibus fusis @1 €spes omnis est in te. fugisse enim ex proelio Mutinensi €dicuntur notissimi latronum duces. est autem non minus €gratum extrema delere quam prima depellere. @@Equidem [2ex]2spectabam iam tuas litteras, idque cum €multis, sperabamque etiam Lepidum rei publicae tempori-€bus admonitum tecum e re publica esse facturum. in illam €igitur curam incumbe, mi Plance, ut ne quae scintilla €taeterrimi belli relinquatur. quod si erit factum, et rem €publicam divino beneficio adfeceris et ipse aeternam €gloriam consequere. €@D. III Non. Mai.  ŸóáÿëúÃïìéî Çáììéá Îáòâïîåîóé ãéó Éóáòáíÿïäö Éä® Íá鮨¿© ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘His litteris scriptis quae postea accidissent, scire te ad rem €publicam putavi pertinere. sedulitas mea, ut spero, et mihi €et rei publicae tulit fructum. namque adsiduis internuntiis €cum Lepido egi ut omissa omni contentione reconciliataque €voluntate nostra communi consilio rei publicae succurreret; €se, liberos urbemque pluris quam unum perditum abiec-€tumque latronem putaret obsequioque meo, si ita faceret, ad omnis res abuteretur. profeci. itaque per Laterensem €internuntium fidem mihi dedit se Antonium, si prohibere þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨’ƒëúÃïìéî Çáììéá Îáòâïîåîóé ãéó Éóáòáíÿïäö Éä® Íá鮨¿© ´³ÿprovincia sua non potuisset, bello persecuturum; me ut €venirem copiasque coniungerem rogavit, eoque magis quod €et Antonius ab equitatu firmus esse dicebatur et Lepidus ne €mediocrem quidem equitatum habebat. nam etiam ex €paucitate eius non multis ante diebus %decem%, qui optimi €fuerant, ad me transierunt. @1 €@@Quibus rebus ego cognitis cunctatus non sum. in cursu €bonorum consiliorum Lepidum adiuvandum putavi. adventus meus quid profecturus esset vidi, vel quod equitatu €meo persequi atque opprimere equitatum eius possem vel €quod exercitus Lepidi eam partem quae corrupta est et ab €re publica alienata et corrigere et coercere praesentia mei €exercitus possem. itaque in Isara, flumine maximo quod €in finibus est Allobrogum, ponte uno die facto exercitum €a. d. VII Id. Mai. traduxi. cum vero mihi nuntiatum esset €L. Antonium praemissum cum equitibus et cohortibus ad €Forum Iuli venisse, fratrem cum equitum quattuor milibus €ut occurreret ei misi a. d. V Id. Mai. ipse maximis itineribus €cum IIII legionibus expeditis et reliquo equitatu subsequar. si nos mediocris modo fortuna rei publicae adiuverit, et €audaciae perditorum et nostrae sollicitudinis hic finem €reperiemus. quod si latro praecognito nostro adventu rursus €in Italiam se recipere coeperit, Bruti erit officium occurrere €ei; cui scio nec consilium nec animum defuturum. ego €tamen, si id acciderit, fratrem cum equitatu mittam qui €sequatur Italiamque a vastatione defendat. €@@Fac valeas meque mutuo diligas.  ŸóáÿëúÄïìÒïíáåÿïäã® öééé Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Nihil post hominum memoriam gloriosius, nihil gratius, ne €tempore quidem ipso opportunius accidere vidi quam tuas, €Plance, litteras. redditae sunt enim frequenti senatu Cornuto, €cum is frigidas sane et inconstantis recitasset litteras Lepidi. €sub eas statim recitatae sunt tuae non sine magnis quidem €clamoribus. cum rebus enim ipsis essent et studiis bene-€ficiisque in re[2m]2 publicam gratissimae, tum erant gravissimis €verbis ac sententiis. flagitare senatus institit Cornutum ut €referret statim de tuis litteris. ille se considerare velle. cum €ei magnum convicium fieret cuncto a senatu, quinque €tribuni pl. rettulerunt. Servilius rogatus rem distulit. ego €eam sententiam dixi cui sunt adsensi ad unum. ea quae €fuerit ex senatus consulto cognosces. @@Tu, quamquam consilio non eges, vel abundas potius, €tamen hoc animo esse debes ut nihil huc reicias neve in rebus €tam subitis tamque angustis a senatu consilium petendum €putes, ipse tibi sis senatus; quocumque te ratio rei publicae €ducet, sequare; cures ut ante factum aliquid a te egregium @1 €audiamus quam futurum putarimus. illud tibi promitto, €quicquid erit a te factum, id senatum non modo ut fideliter €sed etiam ut sapienter factum comprobaturum.  ŸóáÿëúÅïìåø éôéîåòå áä Æïòõí Öïãïîéÿïäðáõìï ðïóô øö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Antonius Id. Mai. ad Forum Iuli cum primis copiis venit. €Ventidius bidui spatio abest ab eo. Lepidus ad Forum €Voconi castra habet, qui locus a Foro Iuli quattuor et €viginti millia passus abest, ibique me exspectare constituit, €quem ad modum ipse mihi scripsit. quod si omnia mihi €integra et ipse et fortuna servarit, recipio vobis celeriter me €negotium ex sententia confecturum. @@Fratrem meum adsiduis laboribus concursationibusque €confectum graviter se habuisse antea tibi scripsi. sed tamen, €cum primum posse ingredi coepit, non magis sibi quam rei €publicae se convaluisse existimans ad omnia pericula €princeps esse non recusabat. sed ego eum non solum hortatus €sum verum etiam coegi isto proficisci, quod et illa valetudine €magis conficere se quam me iuvare posset in castris et quod €acerbissimo interitu consulum rem publicam nudatam tali €cive praetore in urbanis officiis indigere existimabam. quod @1 €si qui vestrum non probabit, mihi prudentiam in consilio €defuisse sciat, non illi erga patriam fidelitatem. @@Lepidus tamen quod ego desiderabam fecit, ut Apellam €ad me mitteret, quo obside fidei illius et societatis in re €publica administranda uterer. in ea re studium mihi suum €L. Gellius %de tribus fratribus segaviano% probavit, quo ego €interprete novissime ad Lepidum sum usus. amicum eum €rei publicae cognosse videor libenterque ei sum testimonio et €omnibus ero qui bene merentur. €@@Fac valeas meque mutuo diligas dignitatemque meam, si €mereor, tuearis, sicut adhuc singulari cum benevolentia €fecisti.  ŸóáÿëúÆïìéî ãáóôòéó áä Éóáòáíÿïäøö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Quid in animo habuerim cum Laevus Nervaque discesserunt €a me et ex litteris quas iis dedi et ex ipsis cognoscere potuisti, €qui omnibus rebus consiliisque meis interfuerunt. accidit €mihi quod homini pudenti et cupido satis faciendi rei €publicae bonisque omnibus accidere solet, ut consilium €sequerer periculosum magis, dum me probarem, quam €tutum, quod habere posset obtrectationem. @@Itaque post discessum legatorum cum binis continuis €litteris et Lepidus me ut venirem rogaret et Laterensis multo €etiam magis prope implorans obtestaretur, non ullam rem €aliam extimescens quam eandem quae mihi quoque facit €timorem, varietatem atque infidelitatem exercitus eius, non €dubitandum putavi quin succurrerem meque communi €periculo offerrem. sciebam enim, [2et]2si cautius illud erat con-€silium, exspectare me ad Isaram dum Brutus traiceret €exercitum et cum collega consentiente, exercitu concordi ac €bene de re publica sentiente, sicut milites faciunt, hostibus €obviam ire, tamen, si quid Lepidus bene sentiens detrimenti €cepisset, hoc omne adsignatum iri aut pertinaciae meae aut €timori videbam, si aut hominem offensum mihi, coniunctum €cum re publica non sublevassem aut ipse a certamine belli €tam necessari me removissem. @@Itaque potius periclitari volui si possem mea praesentia et €Lepidum tueri et exercitum facere meliorem quam nimis €cautus videri. sollicitiorem certe hominem non suis contractis €neminem puto fuisse. nam quae res nullam habebat dubi-€tationem si exercitus Lepidi absit, ea nunc magnam adfert @1 €sollicitudinem magnumque habet casum. mihi enim si €contigisset ut prior occurrerem Antonio, non mehercules €horam constitisset; tantum ego et mihi confido et sic €perculsas illius copias Ventidique mulionis castra despicio. €sed non possum non exhorrescere si quid intra cutem subest €vulneris, quod prius nocere potest quam sciri curarique €possit. sed certe, [ni]si uno loco me tenerem, magnum €periculum ipse Lepidus, magnum ea pars exercitus adiret €quae bene de re publica sentit. magnam etiam perditi hostes €accessionem sibi fecissent si quas copias a Lepido abstraxissent. €quae si adventus meus represserit, agam gratias fortunae con-€stantiaeque meae, quae me ad hanc experientiam excitavit. @@Itaque a. d. XV Kal. Iun. ab Isara castra movi: pontem €tamen quem in Isara feceram castellis duobus ad capita €positis reliqui praesidiaque ibi firma posui, ut venienti €Bruto exercituique eius sine mora transitus esset paratus. €ipse, ut spero, diebus VIII quibus has litteras dabam cum €Lepidi copiis me coniungam.  ŸóáÿëúÇïìÒïíáåÿïäíåä® Íá鮨¿© ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Quamquam gratiarum actionem a te non desiderabam, cum €te re ipsa atque animo scirem esse gratissimum, tamen €(fatendum est enim) fuit ea mihi periucunda. sic enim vidi, €quasi ea quae oculis cernuntur, me a te amari. dices 'quid €antea?' semper equidem, sed numquam illustrius. €@@Litterae tuae mirabiliter gratae sunt senatui cum rebus €ipsis, quae erant gravissimae et maximae, fortissimi animi €summique consili, tum etiam gravitate sententiarum atque verborum. sed, mi Plance, incumbe ut belli extrema perficias. €in hoc erit summa et gratia et gloria. cupio omnia rei €publicae causa; sed mehercules in ea conservanda iam €defatigatus non multo plus patriae faveo quam tuae gloriae, €cuius maximam facultatem tibi di immortales, ut spero, €dederunt; quam complectere obsecro. qui enim Antonium €oppresserit, is hoc bellum taeterrimum periculosissimumque €confecerit. @1  ŸóáÿëúÈïäéö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘Ita erant omnia quae istim adferebantur incerta ut quid ad þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨”‚ëúÈïìÒïíáåÿïäéö Ëáì® Éõî® ´³ÿte scriberem non occurreret. modo enim quae vellemus de €Lepido, modo contra nuntiabantur. de te tamen fama €constans, nec decipi posse nec vinci. quorum alterius fortuna €partem habet quandam, alterum proprium est prudentiae €tuae. @@Sed accepi litteras a collega tuo datas Id. Mai. in quibus €erat te ad se scripsisse a Lepido non recipi Antonium; quod €erit certius si tu ad nos idem scripseris. sed minus audes €fortasse propter inanem laetitiam litterarum superiorum. €verum ut errare, mi Plance, potuisti (quis enim id effugerit?), €sic decipi te non potuisse quis non videt? nunc vero etiam €[iam] erroris causa sublata est; culpa enim illa 'bis ad €eundem' vulgari reprehensa proverbio est. sin ut scripsisti €ad collegam ita se res habet, omni cura liberati sumus; nec €tamen erimus prius quam ita esse tu nos feceris certiores. @@Mea quidem, ut ad te saepius scripsi, haec sententia est, €qui reliquias huius belli oppresserit, eum totius belli con-€fectorem fore; quem te et opto esse et confido futurum. studia @1 €mea erga te, quibus certe nulla esse maiora potuerunt, tibi €tam grata esse quam ego putavi fore minime miror vehemen-€terque laetor. quae quidem tu, si recte istic erit, maiora et €graviora cognosces. €@IIII Kal. Iun.  ŸóáÿëúÉïìéî ãáóôòéóÿïäééé Éä® Íá鮨¿© ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Puderet me inconstantiae mearum litterarum si non haec €ex aliena levitate penderent. omnia feci qua re Lepido €coniuncto ad rem publicam defendendam minore sollicitudine €vestra perditis resisterem. omnia ei et petenti recepi et ultro @1 €pollicitus sum, scripsique tibi biduo ante confidere me bono €Lepido esse usurum communique consilio bellum admini-€straturum. credidi chirographis eius, adfirmationi praesentis €Laterensis, qui tum apud me erat reconciliaremque me €Lepido fidemque haberem orabat. non licuit diutius bene de €eo sperare. illud certe cavi et cavebo, ne mea credulitate rei €publicae summa fallatur. @@Cum Isaram flumen uno die ponte effecto exercitum €traduxissem pro magnitudine rei celeritatem adhibens, quod €petierat per litteras ipse ut maturarem venire, praesto mihi €fuit stator eius cum litteris, quibus ne venirem denuntiabat; €se posse per se conficere negotium; interea ad Isaram €exspectarem. indicabo temerarium meum consilium tibi: €nihilo minus ire decreram existimans eum socium gloriae €vitare. putabam posse me nec de laude ieiuni hominis €delibare quicquam et subesse tamen propinquis locis, ut, si €durius aliquid esset, succurrere celeriter possem. @@Ego non malus homo hoc suspicabar. at Laterensis, vir €sanctissimus, suo chirographo mittit mihi litteras nimis quam €desperans de se, de exercitu, de Lepidi fide querensque se €destitutum, in quibus aperte denuntiat videam ne fallar; €suam fidem solutam esse; rei publicae ne desim. exemplar €eius chirographi Titio misi. ipsa chirographa omnia, et [2ea]2 €quibus credidi et ea quibus fidem non habendam putavi, €Laevo Cispio dabo perferenda, qui omnibus iis interfuit €rebus. @@Accessit eo ut milites eius, cum Lepidus contionaretur, €improbi per se, corrupti etiam per eos qui praesunt, Canidios €Rufrenosque et ceteros quos cum opus erit scietis, con-€clamarent viri boni pacem se velle neque esse cum ullis @1 €pugnaturos, duobus iam consulibus singularibus occisis, tot €civibus [pro] patria[2e]2 amissis, hostibus denique omnibus €iudicatis bonisque publicatis; neque hoc aut vindicarat Lepidus aut sanarat. hoc me venire et duobus exercitibus €coniunctis obicere exercitum fidelissimum, auxilia maxima, €principes Galliae, provinciam cunctam summae dementiae €et temeritatis esse vidi, mihique, si ita oppressus essem remque €publicam mecum prodidissem, mortuo non modo honorem €sed misericordiam quoque defuturum. itaque rediturus €sum nec tanta munera perditis hominibus dari posse sinam. @@Ut exercitum locis habeam opportunis, provinciam tuear, €etiam si ille exercitus descierit, omniaque integra servem €dabo operam, quoad exercitus hoc summittatis parique €felicitate rem publicam hic vindicetis. nec depugnare, si €occasio tulerit, nec obsideri, si necesse fuerit, nec mori, si €casus inciderit, pro vobis paratior fuit quisquam. qua re €hortor te, mi Cicero, exercitum hoc traiciendum quam €primum cures et matures, prius quam hostes magis cor-€roborentur et nostri perturbentur. in quo si celeritas erit €adhibita, res publica in possessione victoriae deletis sceleratis €permanebit. €@@Fac valeas meque diligas. ©•áŸóáÿëúÊïäã® Éä® Íáé® ´³ÿ@@@@[2PLANCUS CICERONI]2 ‘Fratrem meum tibi, fortissimum civem et ad omnia paratis-€simum, excusem litteris? qui ex labore in febriculam incidit @1 €adsiduam et satis molestam. cum primum poterit, istoc €recurrere non dubitabit, ne quo loco rei publicae desit. €@@Meam dignitatem commendatam habeas rogo. con-€cupiscere me nihil oportet. habeo te et amantissimum mei et, €quod optavi, summae auctoritatis. tu videris quantum et €quando tuum munus apud me velis esse. tantum te rogo, in €Hirti locum me subdas et ad tuum amorem et ad meam €observantiam. ¨–ŸóáÿëúËïìÒïíáåÿïäåø® Éõî® ´³¨¿©ÿ@@@@CICERO PLANCO ‘In te et in collega omnis spes est dis approbantibus. con-€cordia vestra, quae senatui declarata litteris vestris est, €mirifice et senatus et cuncta civitas delectata est. @@Quod ad me scripseras de re agraria, si consultus senatus €esset, ut quisque honorificentissimam de te sententiam €dixisset, eam secutus esset; qui certe ego fuissem. sed propter €tarditatem sententiarum moramque rerum cum ea quae €consulebantur ad exitum non pervenirent, commodissimum €mihi Plancoque fratri visum est uti eo [2senatus consulto]2 €quod ne nostro arbitratu componeretur quis fuerit impedi-€mento arbitror te ex Planci litteris cognovisse. @@Sed sive in senatus consulto sive in ceteris rebus desideras €aliquid, sic tibi persuade, tantam esse apud omnis bonos tui €caritatem ut nullum genus amplissimae dignitatis excogitari €possit quod tibi non paratum sit. litteras tuas vehementer €exspecto, et quidem talis qualis maxime opto. €@@Vale. @1  ŸóáÿëúÌïìÃõìáòïîåÿïäöééé Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@PLANCUS CICERONI ‘Numquam mehercules, mi Cicero, me paenitebit maxima €pericula pro patria subire dum, si quid acciderit mihi, €a reprehensione temeritatis absim. confiterer imprudentia €me lapsum si umquam Lepido ex animo credidissem; €credulitas enim error est magis quam culpa, et quidem in €optimi cuiusque mentem facillime irrepit. sed ego non hoc €vitio paene sum deceptus; Lepidum enim pulchre noram. €quid ergo est? pudor me, qui in bello maxime est pericu-€losus, hunc casum co[2e]2git subire. nam si uno loco €essem, verebar ne cui obtrectatorum viderer et nimium €pertinaciter Lepido offensus et mea patientia etiam alere €bellum. @@Itaque copias prope in conspectum Lepidi Antonique €adduxi quadragintaque millium passuum spatio relicto €consedi, eo consilio ut vel celeriter accedere vel salutariter €recipere me possem. adiunxi haec in loco eligendo, flumen €oppositum ut haberem in quo mora transitus esset, Vocontii €sub manu ut essent per quorum loca fideliter mihi pateret €iter. Lepidus desperato adventu meo, quem non mediocriter €captabat, se cum Antonio coniunxit a. d. IIII Kal. Iun., €eodemque die ad me castra moverunt. viginti millia passuum cum abessent, res mihi nuntiata est. dedi operam deum €benignitate ut et celeriter me reciperem et hic discessus nihil €fugae simile haberet, non miles ullus, non eques, non quic-€quam impedimentorum amitteretur aut ab illis ferventibus €latronibus interciperetur. itaque prid. Non. Iun. omnis €copias Isaram traieci pontisque quos feceram interrupi, ut @1 €spatium ad colligendum se homines haberent et ego me interea €cum collega coniungerem; quem triduo, cum has dabam €litteras, exspectabam. @@Laterensis nostri et fidem et animum singularem in re[2m]2 €publicam semper fatebor. sed certe nimia eius indulgentia in €Lepidum ad haec pericula perspicienda fecit eum minus €sagacem. qui quidem, cum in fraudem se deductum videret, €manus, quas iustius in Lepidi perniciem armasset, sibi €adferre conatus est. in quo casu tamen interpellatus et adhuc þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨—”‡ëúÌïìÃõìáòïîåÿïäöééé Éä® Éõî® ´³ÿvivit et dicitur victurus; sed tamen de hoc parum mihi €certum est. @@Magno cum dolore parricidarum elapsus sum iis. veniebant €enim eodem furore in me quo in patriam incitati, iracundias €autem harum rerum recentis habebant, quod Lepidum €castigare non destiteram ut exstingueret bellum, quod €colloquia facta improbabam, quod legatos fide Lepidi missos €ad me in conspectum venire vetueram, quod C. Catium €Vestinum, tribunum militum, missum ab Antonio ad me cum €litteris exceperam numeroque hostis habueram. in quo hanc €capio voluptatem quod certe, quo magis me petiverunt, €tanto maiorem iis frustratio dolorem attulit. @@Tu, mi Cicero, quod adhuc fecisti, idem praesta ut €vigilanter nervoseque nos qui stamus in acie subornes. veniat €Caesar cum copiis quas habet firmissimas, aut, si ipsum €aliqua res impedit, exercitus mittatur; cuius ipsius magnum €periculum agitur. quicquid aliquando futurum fuit in castris €perditorum contra patriam, hoc omne iam convenit. pro €urbis vero salute cur non omnibus facultatibus quas habemus €utamur? quod si vos istic non defueritis, profecto, quod ad €me attinet, omnibus rebus abunde rei publicae satis faciam. @@Te quidem, mi Cicero, in dies mehercules habeo cariorem €sollicitudinesque meas cottidie magis tua merita exacuunt, @1 €ne quid aut ex amore aut ex iudicio tuo perdam. opto ut €mihi liceat iam praesenti pietate meorum officiorum tua €beneficia tibi facere iucundiora. €@VIII Id. Iun. Cularone ex finibus Allobrogum.  ŸóáÿëúÍïìéî ãáóôòéóÿïäö Ëáì® Óåøô® ´³ÿ@@@@PLANCUS IMP. COS. DESIG. S. D. CICERONI ‘Facere non possum quin in singulas res meritaque tua tibi €gratias agam, sed mehercules facio cum pudore. neque enim €tanta necessitudo quantam tu mihi tecum esse voluisti €desiderare videtur gratiarum actionem neque ego libenter €pro maximis tuis beneficiis tam vili munere defungor orationis @1 €et malo praesens observantia, diligentia, adsiduitate memo-€rem me tibi probare. quod si mihi vita contigerit, omnis €gratas amicitias atque etiam pias propinquitates in tua €observantia [indulgentia adsiduitate] vincam; amor enim €tuus ac iudicium de me utrum mihi plus dignitatis in €perpetuum an voluptatis cottidie sit adlaturus non facile €dixerim. @@De militum commodis fuit tibi curae. quos ego non €potentiae meae causa (nihil enim me non salutariter cogitare €scio) ornari volui a senatu, sed primum quod ita meritos €iudicabam, deinde quod ad omnis casus coniunctiores rei €publicae esse volebam, novissime ut ab omni omnium €sollicitatione aversos eos talis vobis praestare possem quales €adhuc fuerunt. @@Nos adhuc hic omnia integra sustinuimus. quod consilium €nostrum, etsi quanta sit aviditas hominum non sine causa €ta[2m optabi]2lis victoriae scio, tamen vobis probari spero. €non enim, si quid in his exercitibus sit offensum, magna €subsidia res publica habet expedita quibus subito impetu ac €latrocinio parricidarum resistat. copias vero nostras notas €tibi esse arbitror. in castris meis legiones sunt veteranae tres, €tironum vel luculentissima ex omnibus una, in castris Bruti €una veterana legio, altera bima, octo tironum. ita universus €exercitus numero amplissimus est, firmitate exiguus. quan-€tum autem in acie tironi sit committendum nimium saepe €expertum habemus. @@Ad hoc robur nostrorum exercituum sive Africanus €exercitus, qui est veteranus, sive Caesaris accessisset, aequo €animo summam rem publicam in discrimen deduceremus; €aliquanto autem propius esse quod ad Caesarem attinet €videbamus. nihil destiti eum litteris hortari neque ille €intermisit adfirmare se sine mora venire, cum interim aversum @1 €illum ab hac cogitatione ad alia consilia video se contulisse. €ego tamen ad eum Furnium nostrum cum mandatis litterisque €misi, si quid forte proficere posset. @@Scis tu, mi Cicero, quod ad Caesaris amorem attinet, €societatem mihi esse tecum, vel quod in familiaritate Caesaris €vivo illo iam tueri eum et diligere fuit mihi necesse vel quod €ipse, quoad ego nosse potui, moderatissimi atque humanis-€simi fuit sensus vel quod ex tam insigni amicitia mea atque €Caesaris hunc fili loco et illius et vestro iudicio substitutum non proinde habere turpe mihi videtur. sed (quicquid tibi €scribo dolenter mehercules magis quam inimice facio) quod €vivit Antonius hodie, quod Lepidus una est, quod exercitus €habent non contemnendos [habent], quod sperant, quod €audent, omne Caesari acceptum referre possunt. neque ego €superiora repetam; sed ex eo tempore quo ipse mihi pro-€fessus est se venire si venire voluisset, aut oppressum iam €bellum esset aut in aversissimam illi[2s]2 Hispaniam cum €detrimento eorum maximo extrusum. quae mens eum aut €quorum consilia a tanta gloria, sibi vero etiam necessaria ac €salutari, avocarit et ad cogitationem consulatus semestris €summo cum terrore hominum et insulsa cum efflagitatione transtulerit, exputare non possum. multum in hac re mihi €videntur necessarii eius et rei publicae et ipsius causa €proficere posse, plurimum, ut puto, tu quoque, cuius ille €tanta merita habet quanta nemo praeter me; numquam €enim obliviscar maxima ac plurima me tibi debere. de his €rebus ut exigeret cum eo Furnio mandavi. quod si, quantam €debeo, habuero apud eum auctoritatem, plurimum ipsum €iuvero. @@Nos interea duriore condicione bellum sustinemus, quod @1 €neque expeditissimam dimicationem putamus neque tamen €refugiendo commissuri sumus ut maius detrimentum res €publica accipere possit. quod si aut Caesar se respexerit aut €Africanae legiones celeriter venerint, securos vos ab hac €parte reddemus. €@@Tu, ut instituisti, me diligas rogo proprieque tuum esse €tibi persuadeas. €@V Kal. Sext. ex castris.  ŸóáÿëúÎïìÒïíáåÿïäÍáé® ´³ÿ@@@@CICERO S. D. FURNIO ‘Si interest, id quod homines arbitrantur, rei publicae te, ut €instituisti atque fecisti, navare operam rebusque maximis €quae ad exstinguendas reliquias belli pertinent interesse, €nihil videris melius neque laudabilius neque honestius facere €posse, istamque operam tuam, navitatem, animum in rem €publicam celeritati praeturae anteponendam censeo. nolo €enim te ignorare quantam laudem consecutus sis; mihi crede, €proximam Planco, idque ipsius Planci testimonio, praeterea €fama sententiaque omnium. @@Quam ob rem, si quid operis tibi etiam nunc restat, id €maximo opere censeo persequendum; quid enim honestius, €aut quid honesto anteponendum? sin autem satis factum €officio, rei publicae satis factum putas, celeriter ad comitia, €quoniam mature futura sunt, veniendum censeo, dum modo €ne haec ambitiosa festinatio aliquid imminuat eius gloriae €quam consecuti sumus. multi clarissimi viri, cum rei publicae €darent operam, annum petitionis suae non obierunt. quod €eo facilius nobis est quod non est annus hic tibi destinatus, €ut, si aedilis fuisses, post biennium tuus annus esset. nunc €nihil praetermittere videbere usitati et quasi legitimi €temporis ad petendum. video autem Planco consule, etsi €etiam sine eo rationes expeditas haberes, tamen splendi-€diorem petitionem tuam, si modo ista ex sententia confecta €essent. @@Omnino plura me scribere, cum tuum tantum consilium @1 €iudiciumque sit, non ita necesse arbitrabar; sed tamen €sententiam meam tibi ignotam esse nolebam. cuius est haec €summa, ut omnia te metiri dignitate malim quam ambitione €maioremque fructum ponere in perpetuitate laudis quam in €celeritate praeturae. haec eadem locutus sum domi meae €adhibito Quinto, fratre meo, et Caecina et Calvisio, €studiosissimis tui, cum Dardanus, libertus tuus, interesset. €omnibus probari videbatur oratio mea; sed tu optime €iudicabis.  ŸóáÿëúÏïäåø® Éõî® ´³¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. FURNIO ‘Lectis tuis litteris, quibus declarabas aut omittendos €Narbonensis aut cum periculo dimicandum, illud magis €timui; quod vitatum non moleste fero. quod de Planci et €Bruti concordia scribis, in eo vel maximam spem pono €victoriae. de Gallorum studio, nos aliquando cognoscemus, €ut scribis, cuius id opera maxime excitatum sit; sed iam, €mihi crede, cognovimus. itaque iucundissimis tuis litteris €stomachatus sum in extremo. scribis enim, si in Sextilem þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨šˆ‰ëúÏïìÒïíáåÿïäåø® Éõî® ´³¨¿©ÿcomitia, cito te, sin iam confecta, citius, ne diutius cum €periculo fatuus sis. @@O mi Furni, quam tu tuam causam non nosti, qui alienas €tam facile discas! tu nunc candidatum te putas et id cogitas €ut aut ad comitia curras aut, si iam confecta, domi tuae sis, €ne cum maximo periculo, ut scribis, stultissimus sis? non €arbitror te ita sentire; omnis enim tuos ad laudem impetus €novi. quod si ut scribis ita sentis, non magis te quam de te €iudicium reprehendo meum. te adipiscendi magistratus €levissimi et divulgatissimi, si ita adipiscare ut plerique, €praepropera festinatio abducet a tantis laudibus, quibus te €omnes in caelum iure et vere ferunt? scilicet id agitur, utrum €hac petitione an proxima praetor fias, non ut ita de re publica mereare omni honore ut dignissimus iudicere. utrum €nescis quam alte ascenderis an pro nihilo id putas? si nescis, €tibi ignosco, nos in culpa sumus; sin intellegis, ulla tibi est €praetura vel officio, quod pauci, vel gloria, quam omnes €sequuntur, dulcior? hac de re et ego et Calvisius, homo magni €iudici tuique amantissimus, te accusamus cottidie. comitia €tamen, quoniam ex iis pendes, quantum facere possumus, @1 €quod multis de causis rei publicae arbitramur conducere, in €Ianuarium mensem protrudimus. €@@Vince igitur et vale.  ŸóáÿëúÐïäøééé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO LEPIDO S. ‘Quod mihi pro summa erga te benevolentia magnae curae €est ut quam amplissima dignitate sis, moleste tuli te senatui €gratias non egisse cum esses ab eo ordine ornatus summis €honoribus. pacis inter civis conciliandae te cupidum esse €laetor. eam si a servitute seiungis, consules et rei publicae et €dignitati tuae; sin ista pax perditum hominem in posses-€sionem impotentissimi dominatus restitutura est, hoc animo scito omnis sanos ut mortem servituti anteponant. itaque €sapientius meo quidem iudicio facies si te in istam pacifica-€tionem non interpones, quae neque senatui neque populo nec €cuiquam bono probatur. €@@Sed haec audies ex aliis aut certior fies litteris. tu pro tua €prudentia quid optimum factu sit videbis.  ŸóáÿëúÑïäéö öåì ééé Îïî® Æåâò®¨¿© ´³ÿ@@@@CICERO TREBONIO S. ‘Quam vellem ad illas pulcherrimas epulas me Idibus Martiis €invitasses! reliquiarum nihil haberemus. at nunc cum iis €tantum negoti est ut vestrum illud divinum [2in]2 rem €publicam beneficium non nullam habeat querelam. quod €vero a te, viro optimo, seductus est tuoque beneficio adhuc @1 €vivit haec pestis, interdum, quod mihi vix fas est, tibi €subirascor; mihi enim negoti plus reliquisti uni quam praeter €me omnibus. €@@Ut enim primum post Antoni foedissimum discessum €senatus haberi libere potuit, ad illum animum meum reverti €pristinum quem tu cum civi acerrimo, patre tuo, in ore et amore semper habuisti. nam cum senatum a. d. XIII Kal. €Ian. tribuni pl. vocavissent deque alia re referrent, totam rem €publicam sum complexus egique acerrime senatumque iam €languentem et defessum ad pristinam virtutem consuetudi-€nemque revocavi magis animi quam ingeni viribus. hic dies €meaque contentio atque actio spem primum populo Romano €attulit libertatis reciperandae. nec vero ipse postea tempus €ullum intermisi de re publica non cogitandi solum sed €etiam agendi. @@Quod nisi res urbanas actaque omnia ad te perferri €arbitrarer, ipse perscriberem, quamquam eram maximis €occupationibus impeditus. sed illa cognosces ex aliis, a me €pauca et ea summatim. habemus fortem senatum, consularis €partim timidos, partim male sentientis. magnum damnum €factum est in Servio. L. Caesar optime sentit, sed, quod €avunculus est, non acerrimas dicit sententias. consules €egregii, praeclarus D. Brutus, egregius puer Caesar, de quo €spero equidem reliqua; hoc vero certum habeto, nisi ille €veteranos celeriter conscripsisset legionesque duae de €exercitu Antoni ad eius se auctoritatem contulissent atque is €oppositus esset terror Antonio, nihil Antonium sceleris, nihil €crudelitatis praeteriturum fuisse. €@@Haec tibi, etsi audita esse arbitrabar, volui tamen notiora €esse. plura scribam si plus oti habuero. @1  ŸóáÿëúÒïäðòéä® Îïî® Ñõéîô® ´³ÿ@@@@CICERO APPIO SAL. ‘De meo studio erga salutem et incolumitatem tuam credo te €cognosse ex litteris tuorum. quibus me cumulatissime satis €fecisse certo scio, nec iis concedo, quamquam sunt singulari €in te benevolentia, ut te salvum malint quam ego; illi mihi €necesse est concedant ut tibi plus quam ipsi hoc tempore €prodesse possim. quod quidem nec destiti facere nec desi-€stam, et iam in maxima re feci et fundamenta ieci salutis €tuae. tu fac bono animo magnoque sis meque tibi nulla re €defuturum esse confidas. €@Prid. Non. Quint. @1  ŸóáÿëúÓïìéî ãáóôòéó áä Íõôéîáíÿïäá® ä® øöéé Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@GALBA CICERONI S. ‘A. d. XVII[2I]2 Kal. Mai., quo die Pansa in castris Hirti erat €futurus, cum quo ego eram (nam ei obviam processeram millia €passus centum quo maturius veniret), Antonius legiones €eduxit duas, secundam et quintam tricensimam, et cohortis €praetorias duas, unam suam, alteram Silani, evocatorum €partem. ita obviam venit nobis, quod nos quattuor legiones €tironum habere solum arbitrabatur. sed noctu, quo tutius @1 €venire in castra potuissemus, legionem Martiam, cui ego €praeesse solebam, et duas cohortis praetorias miserat Hirtius €nobis. @@Cum equites Antoni apparuissent, contineri neque legio €Martia neque cohortes praetoriae potuerunt; quas sequi €coepimus coacti, quoniam retinere eas non potueramus. €Antonius ad Forum Gallorum suas copias continebat neque €sciri volebat se legiones habere; tantum equitatum et €levem armaturam ostendebat. postea quam vidit se invito €legionem ire Pansa, sequi se duas legiones iussit tironum. €postea quam angustias paludis et silvarum transiimus, acies €est instructa a nobis XII cohortium. nondum venerant legiones duae. repente Antonius in aciem suas copias de €vico produxit et sine mora concurrit. primo ita pugnatum est €ut acrius non posset ex utraque parte pugnari; etsi dexterius €cornu, in quo ego eram cum Martiae legionis cohortibus octo, €impetu primo fugaverat legionem XXXV Antoni, ut €amplius passus D ultra aciem, quo loco steterat, processerit. €itaque, cum equites nostrum cornu circumire vellent, €recipere me coepi et levem armaturam opponere Maurorum €equitibus, ne aversos nostros adgrederentur. interim video €me esse inter Antonianos Antoniumque post me esse €aliquanto. repente equum immisi ad eam legionem ti-€ronum quae veniebat ex castris, scuto reiecto. Antoniani €me insequi; nostri pila coicere velle. ita nescio quo fato €sum servatus, quod sum cito a nostris cognitus. @@In ipsa Aemilia, ubi cohors Caesaris praetoria erat, diu pu-€gnatum est. cornu sinisterius, quod erat infirmius, ubi Martiae €legionis duae cohortes erant et cohors praetoria, pedem €referre coeperunt quod ab equitatu circumibantur, quo vel €plurimum valet Antonius. cum omnes se recepissent nostri €ordines, recipere me novissimus coepi ad castra. Antonius @1 €tamquam victor castra putavit se posse capere. quo cum €venit, compluris ibi amisit nec egit quicquam. €@@Audita re Hirtius cum cohortibus XX veteranis redeunti €Antonio in sua castra occurrit copiasque eius omnis delevit €fugavit, eodemque loco ubi erat pugnatum, ad Forum €Gallorum. Antonius cum equitibus hora noctis quarta se in castra sua ad Mutinam recepit. Hirtius in ea castra redi[2i]2t €unde Pansa exierat, ubi duas legiones reliquerat quae ab €Antonio erant oppugnatae. sic partem maiorem suarum €copiarum Antonius amisit veteranarum; nec id tamen sine €aliqua iactura cohortium praetoriarum nostrarum et legionis €Martiae fieri potuit. aquilae duae, signa LX sunt relata €Antoni. res bene gesta est. €@A. d. X[2V]2II Kal. Mai. ex castris.  ŸóáÿëúÔïìÃïòäõâáåÿïäøöéé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@C. ASINIUS POLLIO CICERONI S. D. ‘Minime mirum tibi debet videri nihil me scripsisse de re €publica postea quam itum est ad arma. nam saltus Castu-€lonensis, qui semper tenuit nostros tabellarios, etsi nunc €frequentioribus latrociniis infestior factus est, tamen nequa- @1 €quam tanta in mora est quanta qui locis omnibus dispositi ab €utraque parte scrutantur tabellarios et retinent. itaque, nisi þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨Ÿ‡ëúÔïìÃïòäõâáåÿïäøöéé Ëáì® Áðò® ´³ÿnave perlatae litterae essent, omnino nescirem quid istic €fieret. nunc vero nactus occasionem, postea quam navigari €coeptum est, cupidissime et quam creberrime potero scribam €ad te. @@Ne movear eius sermonibus quem, tametsi nemo est qui €videre velit, tamen nequaquam proinde ac dignus est oderunt €homines, periculum non est. adeo est enim invisus mihi ut €nihil non acerbum putem quod commune cum illo sit. €natura autem mea et studia trahunt me ad pacis et libertatis €cupiditatem. itaque illud initium civilis belli saepe deflevi. €cum vero non liceret mihi nullius partis esse quia utrubique €magnos inimicos habebam, ea castra fugi in quibus plane €tutum me ab insidiis inimici sciebam non futurum. compulsus €eo quo minime volebam, ne in extremis essem, plane pericula non dubitanter adii. Caesarem vero, quod me in tanta €fortuna modo cognitum vetustissimorum familiarium loco €habuit, dilexi summa cum pietate et fide. quae mea sententia €gerere mihi licuit ita feci ut optimus quisque maxime pro-€barit; quod iussus sum eo tempore atque ita feci ut appareret €invito imperatum esse. cuius facti iniustissima invidia €erudire me potuit quam iucunda libertas et quam misera €sub dominatione vita esset. €@@Ita, si id agitur ut rursus in potestate omnia unius sint, €quicumque is est, ei me profiteor inimicum; nec periculum est ullum quod pro libertate aut refugiam aut deprecer. sed €consules neque senatus consulto neque litteris suis praece-€perant mihi quid facerem; unas enim [post] Id. Mart. demum €a Pansa litteras accepi, in quibus hortatur me ut senatu €scribam me et exercitum in potestate eius futurum. * * * €quod, cum Lepidus contionaretur atque omnibus scriberet se @1 €consentire cum Antonio, maxime contrarium fuit. nam €quibus commeatibus invito illo per illius provinciam legiones €ducerem? aut si cetera transissem, num etiam Alpis poteram €transvolare, quae praesidio illius tenentur? adde huc quod €perferri litterae nulla condicione potuerunt; sescentis enim €locis excutiuntur, deinde etiam retinentur ab Lepido tabellarii. illud me Cordubae pro contione dixisse ne[2mo]2 €vocabit in dubium, provinciam me nulli nisi qui ab senatu €missus venisset traditurum. nam de legione tricensima tra-€denda quantas con[2ten]2tiones habuerim quid ego scribam? €qua tradita quanto pro re publica infirmior fuerim futurus €quis ignorat? hac enim legione noli acrius aut pugnacius €quicquam putare esse. qua re eum me existima esse qui €primum pacis cupidissimus sim (omnis enim civis plane €studeo esse salvos), deinde qui et me et rem publicam €vindicare in libertatem paratus sim. @@Quod familiarem meum tuorum numero habes, opinione €tua mihi gratius est. invideo illi tamen quod ambulat et €iocatur tecum. quaeres quanti aestimem. si umquam licuerit €vivere in otio, experieris. nullum enim vestigium abs te €discessurus sum. €@@Illud vehementer admiror, non scripsisse te mihi manendo €in provincia an ducendo exercitum in Italiam rei publicae €magis satis facere possim. ego quidem, etsi mihi tutius ac €minus laboriosum est manere, tamen, quia video tali €tempore multo magis legionibus opus esse quam provinciis, €quae praesertim reciperari nullo negotio possunt, constitui, €ut nunc est, cum exercitu proficisci. deinde ex litteris quas €Pansae misi cognosces omnia; nam tibi earum exemplar misi. €@XVII Kal. Apr. Corduba. @1  ŸóáÿëúÕïäöé Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@C. ASINIUS POLLIO CICERONI ‘Balbus quaestor magna numerata pecunia, magno pondere €auri, maiore argenti coacto de publicis exactionibus, ne €stipendio quidem militibus reddito duxit se a Gadibus et €triduum tempestate retentus ad Calpem Kal. Iun. traiecit €sese in regnum Bogudis plane bene peculiatus. his rumoribus €utrum Gadis referatur an Romam (ad singulos enim nuntios €turpissime consilia mutat) nondum scio. @@Sed praeter furta et rapinas et virgis caesos socios haec €quoque fecit, ut ipse gloriari solet, eadem quae C. Caesar: €ludis, quos Gadibus fecit, Herennium Gallum histrionem €summo ludorum die anulo aureo donatum in XIIII sessum €deduxit (tot enim fecerat ordines equestris loci); quattuor-€viratum sibi prorogavit; comitia bienni biduo habuit, hoc €est renuntiavit quos ei visum est; exsules reduxit, non horum €temporum sed illorum quibus a seditiosis senatus trucidatus €aut expulsus est Sex. Varo pro consule. @@Illa vero iam ne Caesaris quidem exemplo, quod ludis €praetextam de suo itinere ad L. Lentulum pro consule €sollicitandum posuit, et quidem, cum ageretur, flevit memoria €rerum gestarum commotus; gladiatoribus autem Fadium @1 €quendam, militem Pompeianum, quia, cum depressus in €ludum bis gratis depugnasset, auctor[2ar]2e sese nolebat et ad €populum confugerat, primum Gallos equites immisit in €populum (coniecti enim lapides sunt in eum cum abriperetur €Fadius), deinde abstractum defodit in ludo et vivum com-€bussit, cum quidem pransus nudis pedibus, tunica soluta, €manibus ad tergum reiectis inambularet et illi misero €quiritanti 'c. R. natus sum' responderet 'abi nunc, populi €fidem implora'; bestiis vero civis Romanos, in iis circulatorem €quendam auctionum, notissimum hominem Hispali, quia €deformis erat, obiecit. cum huiusce modi portento res mihi €fuit. @@Sed de illo plura coram. nunc, quod praestat, quid me €velitis facere constituite. tris legiones firmas habeo, quarum €unam, XXVIII, cum ad se initio belli arcessisset Antonius €hac pollicitatione, quo die in castra venisset denarios €quingenos singulis militibus daturum, in victoria vero €eadem praemia quae suis legionibus (quorum quis ullam €finem aut modum futurum putavit?), incitatissimam retinui €aegre mehercules, nec retinuissem si uno loco habuissem, €utpote cum singulae quaedam cohortes seditionem fecerint; €reliquas quoque legiones non destitit litteris atque infinitis €pollicitationibus incitare. nec vero minus Lepidus ursit me et €suis et Antoni litteris ut legionem XXX mitterem sibi. @@Itaque quem exercitum neque vendere ullis praemiis volui €nec eorum periculorum metu quae victoribus illis portende-€bantur deminuere, debetis existimare retentum et conserva-€tum rei publicae esse atque ita credere, quodcumque €imperassetis facturum fuisse, si quod iussistis feci. nam et €provinciam in otio et exercitum in mea potestate tenui, €finibus meae provinciae nusquam excessi, militem non modo €legionarium sed ne auxiliarium quidem ullum quoquam @1 €misi et, si quos equites decedentis nactus sum, supplicio €adfeci. quarum rerum fructum satis magnum re publica salva €tulisse me putabo. sed res publica si me satis novisset et €maior pars senatus, maiores ex me fructus tulisset. €@@Epistulam quam Balbo, cum etiam nunc in provincia €esset, scripsi, legendam tibi misi. etiam praetextam si voles €legere, Gallum Cornelium, familiarem meum, poscito. €@VI Id. Iun. Corduba.  ŸóáÿëúÖïäðáòôå ðòéïòå Éõî® ´³ÿ@@@@POLLIO CICERONI S. P. ‘S. v. b. e. e. q. v. €@@Quo tardius certior fierem de proeliis apud Mutinam €factis Lepidus effecit, qui meos tabellarios novem dies €retinuit; tametsi tantam calamitatem rei publicae quam €tardissime audire optandum est, sed illis qui prodesse nihil €possunt neque mederi. atque utinam eodem senatus consulto €quo Plancum et Lepidum in Italiam arcessistis me quoque €iussissetis venire! profecto non accepisset res publica hoc €vulnus. quo si qui laetantur in praesentia quia videntur et €duces et veterani Caesaris partium interisse, tamen postmodo €necesse est doleant cum vastitatem Italiae respexerint. nam €et robur et suboles militum interiit, si quidem quae nuntiantur €ulla ex parte vera sunt. @@Neque ego non videbam quanto usui rei publicae essem €futurus si ad Lepidum venissem. omnem enim cunctationem €eius discussissem, praesertim adiutore Planco. sed scribenti €ad me eius modi litteras quas leges et contionibus videlicet €quas Narbone habuisse dicitur similis palparer necesse erat €si vellem commeatus per provinciam eius iter faciens habere. €praeterea verebar ne, si ante quam ego incepta perficerem €proelium confectum esset, pium consilium meum raperent in €contrariam partem obtrectatores mei propter amicitiam þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Š¨¡’ˆŠëúÖïìÃïòäõâáåÿïäðáòôå ðòéïòå Éõî® ´³ÿquae mihi cum Antonio, non maior tamen quam Planco, fuit. @@Itaque a Gadibus mense Aprili binis tabellariis in duas €navis impositis et tibi et consulibus et Octaviano scripsi, ut €me faceretis certiorem quonam modo plurimum possem €prodesse rei publicae. sed, ut rationem ineo, quo die proelium @1 €Pansa commisit eodem a Gadibus naves profectae sunt; nulla €enim post hiemem fuit ante eam diem navigatio. et hercules €longe remotus ab omni suspicione futuri civilis tumultus €penitus in Lusitania legiones in hibernis collocaram. ita porro €festinavit uterque confligere tamquam nihil peius timerent €quam ne sine maximo rei publicae detrimento bellum €componeretur. sed si properandum fuit, nihil non summi €ducis consilio gessisse Hirtium video. @@Nunc haec mihi scribuntur ex Gallia Lepidi et nuntiantur: €Pansae exercitum concisum esse, Pansam ex vulneribus €mortuum, eodem proelio Martiam legionem interisse et €L. Fabatum et C. Peducaeum et D. Carfulenum; Hirtino €autem proelio et quartam legionem et omnis peraeque €Antoni caesas, item Hirti, quartam vero, cum castra quoque €Antoni cepisset, a quinta legione concisam esse; ibi Hirtium €quoque perisse et Pontium Aquilam; dici etiam Octavianum €cecidisse (quae si, quod di prohibeant, vera sunt, non €mediocriter doleo); Antonium turpiter Mutinae obsessionem €reliquisse, sed habere equitum [2]2, legiones sub signis €armatas tris et P. Bagienni unam, inermis bene multos; €Ventidium quoque se cum legione VII, VIII, VIIII €coniunxisse; si nihil in Lepido spei sit, descensurum ad €extrema et non modo nationes sed etiam servitia concitatu-€rum; Parmam direptam; L. Antonium Alpis occupasse. @@Quae si vera sunt, nemini nostrum cessandum est nec €exspectandum quid decernat senatus. res enim cogit huic €tanto incendio succurrere omnis qui aut imperium aut €nomen denique populi Romani salvum volunt esse. Brutum €enim cohortis XVII et duas non frequentis tironum legiones, @1 €quas conscripserat Antonius, habere audio; neque tamen €dubito quin omnes qui supersint de Hirti exercitu confluant €ad eum. nam in dilectu non multum spei puto esse, €praesertim cum nihil sit periculosius quam spatium con-€firmandi sese Antonio dari. anni autem tempus libertatem €maiorem mihi dat propterea quia frumenta aut in agris aut €in villis sunt. itaque proximis litteris consilium meum €expedietur. nam neque deesse neque superesse rei publicae €volo. maxime tamen doleo adeo et longo et infesto itinere ad €me veniri ut die quadragensimo post aut ultra etiam quam €facta sunt omnia nuntientur.  Ÿóáÿëú×ïìéî ãáóôòéó áä Ðïîôåí Áòçåîôåõíÿïäøö Ëáì® Éõî® öåì ðáõìï ðïóô ´³ÿ@@@@[2M.]2 LEPIDUS IMP. ITER. PONT. MAX. S. D. €@@@@M. TULLIO CICERONI ‘S. v. b. e. e. v. €@@Cum audissem M. Antonium cum suis copiis praemisso €L. Antonio cum parte equitatus in provinciam meam venire, €cum exercitu meo ab confluente %ab Rhodano% castra movi @1 €ac contra eos venire institui. itaque continuis itineribus ad €Forum Vocon[t]ium veni et ultra castra ad flumen Argen-€teum contra Antonios feci. P. Ventidius suas legiones tris €coniunxit cum eo et ultra me castra posuit. habebat antea €legionem V et ex reliquis legionibus magnam multitudinem, €sed inermorum. equitatum habet magnum; nam omnis ex €proelio integer discessit, ita ut sint amplius equitum milia €quinque. ad me complures milites et equites ab eo transierunt et in dies singulos eius copiae minuuntur. Silanus et Culleo €ab eo discesserunt. nos etsi graviter ab iis laesi eramus, quod €contra nostram voluntatem ad Antonium ierant, tamen €nostrae humanitatis et necessitudinis causa eorum salutis €rationem habuimus; nec tamen eorum opera utimur neque €in castris habemus neque ulli negotio praefecimus. €@@Quod ad bellum hoc attinet, nec senatui nec rei publicae €deerimus. quae postea egerimus faciam te certiorem. ©¢áŸóáÿëúØïäøé Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@[2LEPIDUS CICERONI]2 ‘Etsi omni tempore summa studia offici mutuo inter nos €certatim constiterunt pro nostra inter nos familiaritate et €proinde diligenter ab utroque conservata sunt, tamen non €dubito in tanto et tam repentino motu rei publicae quin non €nulla de me falsis rumoribus a meis obtrectatoribus me €indigna ad te delata sint, quae tuum animum magno opere €moverent pro tuo amore in rem publicam. ea te moderate €accepisse neque temere credendum iudicasse a meis procura-€toribus certior sum factus. quae mihi, ut debent, gratissima €sunt. memini enim et illa superiora quae abs tua voluntate €profecta sunt ad meam dignitatem augendam et ornandam, €quae perpetuo animo meo fixa manebunt. @@Abs te, mi Cicero, magno opere peto, si meam vitam, €studium, diligentiam, fidem superioribus temporibus in re €publica administranda quae Lepido digna sunt perspecta €habes, ut paria aut eo ampliora reliquo tempore exspectes €et proinde tua auctoritate me tuendum existimes quo tibi €plura tuo merito debeo. €@@Vale. €@D. XI Kal. Iun. ex castris ex Ponte Argenteo. ¨£ŸóáÿëúÙïìéî Ðïîôå Áòçåîôåïÿïäééé Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@M. LEPIDUS IMP. ITER. PONT. MAX. S. D. PR. €@@@@TR. PL. SENATUI POPULO PLEBIQUE ROMANAE ‘Si v. liberique vestri v. b. e. e. q. v. €@@Deos hominesque testor, p. c., qua mente et quo animo €semper in rem publicam fuerim et quam nihil antiquius €communi salute ac libertate iudicarim. quod vobis brevi €probassem, nisi mihi fortuna proprium consilium extorsisset. €nam exercitus cunctus consuetudine[2m]2 sua[2m]2 in civibus €conservandis communique pace seditione facta retinuit €meque tantae multitudinis civium Romanorum salutis atque incolumitatis causam suscipere, ut vere dicam, coegit. in qua €re ego vos, p. c., oro atque obsecro ut privatis offensionibus €omissis summae rei publicae consulatis neve misericordiam €nostram exercitusque nostri in civili dissensione sceleris loco €ponatis. quod si salutis omnium ac dignitatis rationem €habueritis, melius et vobis et rei publicae consuletis. €@D. III Kal. [2Iun.]2 a Ponte Argenteo. @1 °ŸóáÿëúÚïìÒïíáåÿïäã® øé Ëáì® Áðò®¨¿© ´´ÿ@@@@D. BRUTUS BRUTO SUO ET CASSIO S. ‘Quo in statu simus cognoscite. heri vesperi apud me Hirtius €fuit; qua mente esset Antonius demonstravit, pessima €scilicet et infidelissima. nam se neque mihi provinciam dare €posse aiebat neque arbitrari tuto in urbe esse quemquam €nostrum; adeo esse militum concitatos animos et plebis. quod €utrumque esse falsum puto vos animadvertere atque illud €esse verum quod Hirtius demonstrabat, timere eum ne, si €mediocre auxilium dignitatis nostrae habuissemus, nullae €partes iis in re publica relinquerentur. @@Cum in his angustiis versarer, placitum est mihi ut postu-€larem legationem liberam mihi reliquisque nostris, ut aliqua €causa proficiscendi honesta quaereretur. haec se impetra-€turum pollicitus est, nec tamen impetraturum confido; tanta €est hominum insolentia et nostri insectatio. ac si dederint €quod petimus, tamen paulo post futurum puto ut hostes €iudicemur aut aqua et igni nobis interdicatur. @1 @@'Quid ergo est' inquis 'tui consili?' dandus est locus €fortunae, cedendum ex Italia, migrandum Rhodum aut €aliquo terrarum arbitror. si melior casus fuerit, revertemur €Romam; si mediocris, in exsilio vivemus; si pessimus, ad novissima auxilia descendemus. succurret fortasse hoc loco €alicui vestrum cur novissimum tempus exspectemus potius €quam nunc aliquid moliamur. quia ubi consistamus non €habemus praeter Sex. Pompeium et Bassum Cae[2ci]2lium; €qui mihi videntur hoc nuntio de Caesare adlato firmiores €futuri. satis tempore ad eos accedemus ubi quid valeant €scierimus. pro Cassio et te si quid me velitis recipere, €recipiam; postulat enim hoc Hirtius ut faciam. @@Rogo vos quam primum mihi rescribatis; nam non dubito €quin de his rebus ante horam quartam Hirtius certiorem me €sit facturus. quem in locum convenire possimus, quo me €velitis venire, rescribite. @@Post novissimum Hirti sermonem placitum est mihi postu-€lare ut liceret nobis Romae esse publico praesidio. quod illos €nobis concessuros non puto; magnam enim invidiam iis €faciemus. nihil tamen non postulandum putavi quod €aequum esse statuerem. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹¢ŸóáÿëúÛïìÌáîõöééÿïäåø® Íáé® ´´ÿ@@@@BRUTUS ET CASSIUS PRAETORES M. ANTONIO COS. ‘De tua fide et benevolentia in nos nisi persuasum esset nobis, €non scripsissemus haec tibi; quae profecto, quoniam istum €animum habes, in optimam partem accipies. scribitur nobis €magnam veteranorum multitudinem Romam convenisse iam €et ad Kal. Iun. futuram multo maiorem. de te si dubitemus €aut vereamur, simus nostri dissimiles. sed certe, cum ipsi in €tua potestate fuerimus tuoque adducti consilio dimiserimus €ex municipiis nostros necessarios, neque solum edicto sed €etiam litteris id fecerimus, digni sumus quos habeas tui @1 €consili participes, in ea praesertim re quae ad nos pertinet. qua re petimus a te facias nos certiores tuae voluntatis in €nos, putesne nos tutos fore in tanta frequentia militum €veteranorum, quos etiam de reponenda ara cogitare audimus; €quod velle et probare vix quisquam posse videtur qui nos €salvos et honestos velit. €@@Nos ab initio spectasse otium nec quicquam aliud libertate €communi quaesisse exitus declarat. fallere nemo nos potest €nisi tu, quod certe abest ab tua virtute et fide; sed alius nemo €facultatem habet decipiendi nos. tibi enim uni credidimus et credituri sumus. maximo timore de nobis adficiuntur amici €nostri; quibus etsi tua fides explorata est, tamen illud in €mentem venit, multitudinem veteranorum facilius impelli €ab aliis quolibet quam a te retineri posse. €@@Rescribas nobis ad omnia rogamus. nam illud valde leve €est ac nugatorium, ea re denuntiatum esse veteranis quod de €commodis eorum mense Iunio laturus esses. quem enim €impedimento futurum putas, cum de nobis certum sit nos €quieturos? non debemus cuiquam videri nimium cupidi €vitae cum accidere nobis nihil possit sine pernicie et con-€fusione omnium rerum.  ŸóáÿëúÜïìÎåáðïìéÿïäðòéä® Îïî® Óåøô® ´´ÿ@@@@BRUTUS ET CASSIUS PR. S. D. ANTONIO COS. ‘S. v. b. €@@Litteras tuas legimus simillimas edicti tui, contumeliosas, €minacis, minime dignas quae a te nobis mitterentur. nos, €Antoni, te nulla lacessiimus iniuria neque miraturum €credidimus si praetores et ea dignitate homines aliquid €edicto postulassemus a consule. quod si indignaris ausos esse €id facere, concede nobis ut doleamus ne hoc quidem abs te €Bruto et Cassio tribui. @@Nam de dilectibus habitis et pecuniis imperatis, exercitibus €sollicitatis et nuntiis trans mare missis quod te questum esse €negas, nos quidem tibi credimus optimo animo te fecisse, €sed tamen neque agnoscimus quicquam eorum et te miramur, @1 €cum haec reticueris, non potuisse continere iracundiam tuam €quin nobis de morte Caesaris obiceres. @@Illud vero quem ad modum ferendum sit tute cogita, non €licere praetoribus concordiae ac libertatis causa per edictum €de suo iure decedere quin consul arma minetur. quorum €fiducia nihil est quod nos terreas. neque enim decet aut €convenit nobis periculo ulli submittere animum nostrum €neque est Antonio postulandum ut iis imperet quorum opera €liber est. nos si alia hortarentur ut bellum civile suscitare €vellemus, litterae tuae nihil proficerent; nulla enim minantis €auctoritas apud liberos est. sed pulchre intellegis non posse €nos quoquam impelli et fortassis ea re minaciter agis ut €iudicium nostrum metus videatur. @@Nos in hac sententia sumus ut te cupiamus in libera re €publica magnum atque honestum esse, vocemus te ad nullas €inimicitias, sed tamen pluris nostram libertatem quam tuam €amicitiam aestimemus. tu etiam atque etiam vide quid €suscipias, quid sustinere possis; neque quam diu vixerit €Caesar sed quam non diu regnarit fac cogites. deos quaesumus €consilia tua rei publicae salutaria sint ac tibi; si minus, ut €salva atque honesta re publica tibi quam minimum noceant €optamus. €@Prid. Non. Sext.  ŸóáÿëúÝïìéî Çáììéá ÃéóáìðéîáÿïäÓåðô® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS IMP. COS. DESIG. S. D. CICERONI ‘Si de tua in me voluntate dubitarem, multis a te verbis €peterem ut dignitatem meam tuerere. sed profecto est ita ut €mihi persuasi, me tibi esse curae. progressus sum ad Inalpinos €cum exercitu, non tam nomen imperatorium captans quam €cupiens militibus satis facere firmosque eos ad tuendas nostras res efficere; quod mihi videor consecutus; nam et €liberalitatem nostram et animum sunt experti. cum omnium €bellicosissimis bellum gessi. multa castella cepi, multa €vastavi. non sine causa ad senatum litteras misi. adiuva nos €tua sententia; quod cum facies, ex magna parte communi €commodo inservieris.  ŸóáÿëúÞïìÒïíáåÿïäö Éä® Äåã® öåì ðáõìï ðïóô ´´ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Lupus, familiaris noster, cum a te venisset cumque Romae €quosdam dies commoraretur, ego eram in iis locis in quibus €maxime tuto me esse arbitrabar. eo factum est ut ad te €Lupus sine meis litteris rediret, cum tamen curasset tuas ad €me perferendas. Romam autem veni a. d. V Id. Dec., nec €habui quicquam antiquius quam ut Pansam statim con-€venirem; ex quo ea de te cognovi quae maxime optabam. €@@Qua re hortatione tu quidem non eges, si ne in illa €quidem re quae a te gesta est post hominum memoriam maxima hortatorem desiderasti. illud tamen breviter signi-€ficandum videtur, populum Romanum omnia a te exspectare €atque in te aliquando reciperandae libertatis omnem spem €ponere. tu si dies noctesque memineris, quod te facere certo €scio, quantam rem gesseris, non obliviscere profecto quantae €tibi etiam nunc gerendae sint. si enim iste provinciam nactus €erit, cui quidem ego semper amicus fui ante quam illum €intellexi non modo aperte sed etiam libenter cum re publica €bellum gerere, spem reliquam nullam video salutis. @1 @@Quam ob rem te obsecro, iisdem precibus quibus senatus €populusque Romanus, ut in perpetuum rem publicam domi-€natu regio liberes, ut principiis consentiant exitus. tuum est €hoc munus, tuae partes; a te hoc civitas, vel omnes potius €gentes, non exspectant solum sed etiam postulant. quam-€quam, cum hortatione non egeas, ut supra scripsi, non utar €ea pluribus verbis; faciam illud quod meum est, ut tibi €omnia mea officia, studia, curas, cogitationes [2in res omnis]2 €pollicear quae ad tuam laudem et gloriam pertinebunt. €quam ob rem velim tibi ita persuadeas, me cum rei publicae €causa, quae mihi vita mea est carior, tum quod tibi ipsi €faveam tuamque dignitatem amplificari velim, me tuis €optimis consiliis, amplitudini, gloriae nullo loco defuturum.  Ÿóáÿëúßïäã® åø® Óåðô® ´´ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Lupus noster cum Romam sexto die Mutina venisset, €postridie me mane convenit; tua mihi mandata diligentis-€sime exposuit et litteras reddidit. quod mihi tuam dignitatem €commendas, eodem tempore existimo te mihi meam digni-€tatem commendare, quam mehercule non habeo tua €cariorem. qua re mihi gratissimum facies si exploratum €habebis tuis laudibus nullo loco nec consilium nec studium €meum defuturum. @1 ©†áŸóáÿëúàïäøééé Ëáì® Éáî® ´´ÿ@@@@[2M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG.]2 ‘Cum tribuni pl. edixissent senatus adesset a. d. XIII Kal. €Ian. haberentque in animo de praesidio consulum designa- @1 €torum referre, quamquam statueram in senatum ante Kal. €Ian. non venire, tamen, cum eo die ipso edictum tuum €propositum esset, nefas esse duxi aut ita haberi senatum ut €de tuis divinis in rem publicam meritis sileretur, quod €factum esset nisi ego venissem, aut etiam, si quid de te €honorifice diceretur, me non adesse. @@Itaque in senatum veni mane. quod cum esset animadver-€sum, frequentissimi senatores convenerunt. quae de te in €senatu egerim, quae in contione maxima dixerim, aliorum €te litteris malo cognoscere; illud tibi persuadeas velim, me €omnia quae ad tuam dignitatem augendam pertinebunt, €quae est per se amplissima, summo semper studio sus-€cepturum et defensurum. quod quamquam intellego me cum €multis esse facturum, tamen appetam huius rei principatum. §Ÿóáÿëúáïäíåä® Äåã® ´´ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Cum adhibuisset domi meae Lupus me et Libonem et €Servium, consobrinum tuum, quae mea fuerit sententia €cognosse te ex M. Seio arbitror, qui nostro sermoni interfuit; €reliqua, quamquam statim Seium Graeceius est subsecutus, €tamen ex Graeceio poteris cognoscere. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹§’ëúáïìÒïíáåÿïäíåä® Äåã® ´´ÿ@@Caput autem est hoc, quod te diligentissime percipere et €meminisse volam, ut ne in libertate et salute populi Romani €conservanda auctoritatem senatus exspectes nondum liberi, €ne et tuum factum condemnes (nullo enim publico consilio €rem publicam liberavisti, quo etiam est res illa maior et €clarior) et adulescentem, vel puerum potius, Caesarem €iudices temere fecisse qui tantam causam publicam privato @1 €consilio susceperit, denique homines rusticos sed fortissimos €viros civisque optimos dementis fuisse iudices, primum €milites veteranos, commilitones tuos, deinde legionem €Martiam, legionem quartam, quae suum consulem hostem €iudicaverunt seque ad salutem rei publicae defendendam €contulerunt. voluntas senatus pro auctoritate haberi debet cum auctoritas impeditur metu. postremo suscepta tibi €causa iam bis est ut non sit integrum, primum Idibus Martiis, €deinde proxime exercitu novo et copiis comparatis. quam ob €rem ad omnia ita paratus, ita animatus debes esse, non ut €nihil facias nisi iussus sed ut ea geras quae ab omnibus summa €cum admiratione laudentur.  Ÿóáÿëúâïäåø® Éáî® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Eo tempore Polla tua misit ut ad te si quid vellem darem €litterarum cum quid scriberem non habebam; omnia enim €erant suspensa propter exspectationem legatorum, qui quid €egissent nihildum nuntiabatur. haec tamen scribenda €existimavi: primum senatum populumque Romanum de te €laborare non solum salutis suae causa sed etiam dignitatis @1 €tuae; admirabilis enim est quaedam tui nominis caritas €amorque in te singularis omnium civium. ita enim sperant €atque confidunt, ut antea rege, sic hoc tempore regno te rem publicam liberaturum. Romae dilectus habetur totaque €Italia, si hic dilectus appellandus est cum ultro se offerunt €omnes; tantus ardor animos hominum occupavit desiderio €libertatis odioque diutinae servitutis. de reliquis rebus a te €iam exspectare litteras debemus, quid ipse agas, quid noster €Hirtius, quid Caesar meus; quos spero brevi tempore soci-€etate victoriae tecum copulatos fore. €@@Reliquum est ut de me id scribam quod te ex tuorum €litteris et spero et malo cognoscere, me neque deesse ulla in €re neque umquam defuturum dignitati tuae.  Ÿóáÿëúãïìéî ãáóôòéó Òåçééÿïäééé Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS S. D. M. CICERONI ‘Pansa amisso quantum detrimenti res publica acceperit non €te praeterit. nunc auctoritate et prudentia tua prospicias €oportet ne inimici nostri consulibus sublatis sperent se €convalescere posse. ego ne consistere possit in Italia Antonius €dabo operam. sequar eum confestim. utrumque me praesta-€turum spero, ne aut Ventidius elabatur aut Antonius in €Italia moretur. in primis rogo te ad hominem ventosissimum, €Lepidum, mittas, ne bellum nobis redintegrare possit €Antonio sibi coniuncto. nam de Pollione Asinio puto te €perspicere quid facturus sit. multae et bonae et firmae sunt €legiones Lepidi et Asini. @@Neque haec idcirco tibi scribo quod te non eadem €animadvertere sciam, sed quod mihi persuasissimum est @1 €Lepidum recte facturum numquam, si forte vobis id de hoc €dubium est. Plancum quoque confirmetis oro; quem spero €pulso Antonio rei publicae non defuturum. si se Alpis €Antonius traiecerit, constitui praesidium in Alpibus collocare €et te de omni re facere certiorem. €@III Kal. Mai. ex castris Regio.  Ÿóáÿëúäïìéî ãáóôòéó Äåòôïîáåÿïäééé Îïî® Íáé® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS S. D. M. CICERONI ‘Non mihi rem publicam plus debere arbitror quam me tibi. €gratiorem me esse in te posse quam isti perversi sint in me €exploratum habe[s]; si ta[2me]2n haec temporis videantur dici €causa, malle me tuum iudicium quam ex altera parte omnium €istorum. tu enim a certo sensu et vero iudicas de nobis; quod isti €ne faciant summa malevolentia et livore impediuntur. inter-€pellent me quo minus honoratus sim, dum ne interpellent €quo minus res publica a me commode administrari possit. €quae quanto sit in periculo quam potero brevissime €exponam. @@Primum omnium quantam perturbationem rerum urba-€narum adferat obitus consulum, quantamque cupiditatem @1 €hominibus honoris iniciat vacuitas non te fugit. satis me €multa scripsisse quae litteris commendari possint arbitror. €scio enim cui scribam. @@Revertor nunc ad Antonium. qui ex fuga cum parvulam €manum peditum haberet inermium, ergastula solvendo €omneque genus hominum abripiendo satis magnum nume-€rum videtur effecisse. hoc accessit manus Ventidi, quae trans €Appenninum itinere facto difficillimo ad Vada pervenit atque €ibi se cum Antonio coniunxit. est numerus veteranorum et €armatorum satis frequens cum Ventidio. @@Consilia Antoni haec sint necesse est, aut ad Lepidum ut €se conferat, si recipitur, aut Appennino Alpibusque se €teneat et decursionibus per equites, quos habet multos, €vastet ea loca in quae incurrerit, aut rursus se in Etruriam €referat, quod ea pars Italiae sine exercitu est. quod si me €Caesar audisset atque Appenninum transisset, in tantas €angustias Antonium compulissem ut inopia potius quam €ferro conficeretur. sed neque Caesari imperari potest nec €Caesar exercitui suo, quod utrumque pessimum est. €@@Cum haec talia sint, quo minus quod ad me pertinebit €homines interpellent, ut supra scripsi, non impedio. haec €quem ad modum explicari possint aut, a te cum explica-buntur, ne impediantur timeo. alere iam milites non possum. €cum ad rem publicam liberandam accessi, HS mihi fuit €pecuniae <30CCCC>30 amplius. tantum abest ut meae rei €familiaris liberum sit quicquam ut omnis iam meos amicos €aere alieno obstrinxerim. septem numerum nunc legionum €alo, qua difficultate tu arbitrare. non si Varronis thesauros €haberem subsistere sumptui possem. €@@Cum primum de Antonio exploratum habuero, faciam te @1 €certiorem. tu me amabis ita si hoc idem me in te facere €senseris. €@III Non. Mai. ex castris Dertona.  Ÿóáÿëúåïìéî ãáóôò éî æéî Óôáôéåììåîóéõíÿïäðòéä® Îïî® Íáé® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS IMP. COS. DESIG. S. D. M. CICERONI ‘Eodem exemplo a te mi litterae redditae sunt quo pueri mei €attulerunt. tantum me tibi debere existimo quantum per-€solvere difficile est. scripsi tibi quae hic gererentur. in itinere €est Antonius, ad Lepidum proficiscitur. ne de Planco quidem €spem adhuc abiecit, ut ex libellis eius animadverti qui in me €inciderunt, in quibus quos ad Asinium, quos ad Lepidum, €quos ad Plancum mitteret scribebat. ego tamen non habui €ambiguum et statim ad Plancum misi et biduo ab Allo-€brogibus et totius Galliae legatos exspecto; quos confirmatos €domum remittam. @@Tu, quae istic opus erunt administrari, prospicies ut ex tua €voluntate reique publicae commodo fiant. malevolentiae €hominum in me, si poteris, occurres; si non potueris, hoc €consolabere, quod me de statu meo nullis contumeliis €deterrere possunt. €@Prid. Non. Mai. ex castris, [2ex]2 finibus Statiellensium. @1  ŸóáÿëúæïìÒïíáåÿïäã® ééé Éä® Íáé® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Tris uno die a te accepi epistulas, unam brevem, quam €Flacco Volumnio dederas, duas pleniores, quarum alteram €tabellarius T. Vibi attulit, alteram ad me misit Lupus. €@@Ex tuis litteris et ex Graecei oratione non modo non €restinctum bellum sed etiam inflammatum videtur. non €dubito autem pro tua singulari prudentia quin perspicias, si €aliquid firmitatis nactus sit Antonius, omnia tua illa €praeclara in rem publicam merita ad nihilum esse ventura. €ita enim Romam erat nuntiatum, ita persuasum omnibus, €cum paucis inermis, perterri[2ti]2s metu, fracto animo fugisse Antonium. qui si ita se habet ut, quem ad modum audiebam €de Graeceio, confligi cum eo sine periculo non possit, non €ille mihi fugisse a Mutina videtur sed locum belli gerendi €mutasse. itaque homines alii facti sunt. non nulli etiam €queruntur quod persecuti non sitis; opprimi potuisse, si €celeritas adhibita esset, existimant. omnino est hoc populi €maximeque nostri, in eo potissimum abuti libertate per quem €eam consecutus sit; sed tamen providendum est ne quae €iusta querela esse possit. res se sic habet: is bellum confecerit €qui Antonium oppresserit. hoc quam vim habeat te existi-€mare malo quam me apertius scribere. @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹¨Ÿóáÿëúçïìéî ãáóôòéó Ðïììåîôéáåÿïäã® öéé Éä® Íáé® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS IMP. COS. DESIG. S. D. M. CICERONI ‘Iam non ago tibi gratias; cui enim re vix referre possum huic €verbis non patitur res satis fieri. attendere te volo quae in €manibus sunt. qua enim prudentia es, nihil te fugiet, si meas €litteras diligenter legeris. €@@Sequi confestim Antonium his de causis, Cicero, non €potui: eram sine equitibus, sine iumentis; Hirtium perisse @1 €nesciebam, Aquilam perisse [ne]sciebam; Caesari non €credebam prius quam convenissem et collocutus essem. hic dies hoc modo abiit. postero die mane a Pansa sum accersitus €Bononiam. cum in itinere essem, nuntiatum mihi est eum €mortuum esse. recurri ad meas copiolas; sic enim vere eas ap-€pellare possum. sunt extenuatissimae et inopia omnium rerum €pessime acceptae. biduo me Antonius antecessit, itinera fecit €multo maiora fugiens quam ego sequens. ille enim iit passim, €ego ordinatim. quacumque iit, ergastula solvit, homines €abripuit; constitit nusquam prius quam ad Vada venit. €quem locum volo tibi esse notum. iacet inter Appenninum €et Alpis, impeditissimus ad iter faciendum. @@Cum abessem ab eo milia passuum XXX et se iam €Ventidius coniunxisset, contio eius ad me est adlata in qua €petere coepit a militibus ut se trans Alpis sequerentur; sibi €cum M. Lepido convenire. succlamatum est ei frequenter €a militibus Ventidianis (nam suos valde quam paucos habet) €sibi aut in Italia pereundum esse aut vincendum, et orare €coeperunt ut Pollentiam iter facerent. cum sustinere eos non €posset, in posterum diem iter suum contulit. @@Hac re mihi nuntiata statim quinque cohortis Pollentiam €praemisi meumque iter eo contuli. hora ante praesidium €meum Pollentiam venit quam Trebellius cum equitibus. €sane quam sum gavisus. in hoc enim victoriam puto €consistere * * * ©áŸóáÿëúèïìÃõìáòïîåÿïäã® éö Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@[2PLANCUS IMP. COS. DESIG. ET D. BRUTUS IMP. €@@@@COS. DESIG. S. D. PR. TR. PL. SENATUI POPULO €@@@@PLEBIQUE ROMANAE]2 ‘* * * in spem venerant, quod neque Planci quattuor legiones €omnibus suis copiis paris arbitrabantur neque ex Italia tam €celeriter exercitum traici posse credebant. quos ipsi adhuc €satis adroganter Allobroges equitatusque omnis, qui eo €praemissus erat a nobis, sustinebant, nostroque adventu €sustineri facilius posse confidimus. tamen, si quo etiam casu €Isaram se traiecerint, ne quod detrimentum rei publicae €iniungant summa a nobis dabitur opera. @@Vos magnum animum optimamque spem de summa re €publica habere volumus cum et nos et exercitus nostros €singulari concordia coniunctos ad omnia pro vobis videatis €paratos. sed tamen nihil de diligentia remittere debetis €dareque operam ut quam paratissimi [et] ab exercitu €reliquisque rebus pro vestra salute contra sceleratissimam €conspirationem hostium confligamus. qui quidem eas copias €quas diu simulatione rei publicae compararant, subito ad €patriae periculum converterunt.  Ÿóáÿëúéïìéî ãáóôòéó Ðáòíáåÿïäðòéä® Ëáì® Íá鮨¿© ´³ÿ@@@@D. BRUTUS COS. DESIG. M. CICERONI S. D. ‘Parmensis miserrimos * * * @1 ¨ŽŸóáÿëúêïìÒïíáåÿïäöéé Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO D. BRUTO COS. DESIG. S. D. ‘Mirabiliter, mi Brute, laetor mea consilia measque sententias €a te probari de decem viris, de ornando adulescente. sed €quid refert? mihi crede, homini non [2parum]2 glorioso, plane €iam, Brute, frigeo. $O)/RGANON& enim erat meum senatus; id iam €est dissolutum. tantam spem attulerat exploratae victoriae €tua praeclara Mutina eruptio, fuga Antoni conciso exercitu €ut omnium animi relaxati sint meaeque illae vehementes €contentiones tamquam $SKIAMAXI/AI& esse videantur. @@Sed ut ad rem redeam, legionem Martiam et quartam €negant qui illas norunt ulla condicione ad te posse perduci. €pecuniae quam desideras ratio potest haberi eaque habebitur. €de Bruto arcessendo Caesareque ad Italiae praesidium €tenendo valde tibi adsentior. sed, ut scribis, habes obtrecta-€tores; quos equidem facillime sustineo, sed impediunt tamen. €ex Africa legiones exspectantur. @@Sed bellum istuc renatum mirantur homines. nihil tam €praeter spem umquam; nam die tuo natali victoria nuntiata €in multa saecula videbamus rem publicam liberatam. hi €novi timores retexunt superiora. scripsisti autem ad me €litteris iis quas Id. Mai. dedisti modo te accepisse a Planco €litteras non recipi Antonium a Lepido. id si ita est, omnia €faciliora; sin aliter, magnum negotium. cuius exitum non €extimesco. tuae partes sunt. ego plus quam feci facere non €possum. te tamen, id quod spero, omnium maximum et €clarissimum videre cupio. @1  Ÿóáÿëúëïäåø® Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO D. BRUTO COS. DESIG. S. D. ‘Etsi mihi tuae litterae iucundissimae sunt, tamen iucundius €fuit quod in summa occupatione tua Planco collegae mandasti €ut te mihi per litteras excusaret; quod fecit ille diligenter. €mihi autem nihil amabilius officio tuo et diligentia. con-€iunctio tua cum collega concordiaque vestra, quae litteris €communibus declarata est, senatui populoque Romano €gratissima accidit. @@Quod superest, perge, mi Brute, et iam non cum aliis sed @1 €tecum ipse certa. plura scribere non debeo, praesertim ad te, €quo magistro brevitatis uti cogito. litteras tuas vehementer €exspecto, et quidem talis qualis maxime opto. €@@Vale.  ŸóáÿëúìïäÍáé® öåì Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO D. BRUTO COS. DESIG. S. D. ‘Permagni interest quo tibi haec tempore epistula reddita sit, €utrum cum sollicitudinis aliquid haberes an cum ab omni @1 €molestia vacuus esses. itaque ei praecepi quem ad te misi ut €tempus observaret epistulae tibi reddendae. nam quem ad €modum coram qui ad nos intempestive adeunt molesti saepe €sunt, sic epistulae offendunt non loco redditae. si autem, ut €spero, nihil te perturbat, nihil impedit, et ille cui mandavi €satis scite et commode tempus ad te cepit adeundi, confido €me quod velim facile a te impetraturum. @@L. Lamia praeturam petit. hoc ego utor uno omnium €plurimum. magna vetustas, magna consuetudo intercedit, €quodque plurimum valet, nihil mihi eius est familiaritate €iucundius. magno praeterea beneficio eius magnoque merito €sum obligatus. nam Clodianis temporibus, cum equestris €ordinis princeps esset proque mea salute acerrime pro-€pugnaret, a Gabinio consule relegatus est; quod ante id €tempus civi Romano Romae contigit nemini. hoc cum €populus Romanus meminit, me ipsum non meminisse €turpissimum est. @@Quapropter persuade tibi, mi Brute, me petere praeturam. €quamquam enim Lamia summo splendore, summa gratia est €magnificentissimo munere aedilicio, tamen, quasi ea ita non €essent, ego suscepi totum negotium. nunc, si me tanti facis €quanti certe facis, quoniam equitum centurias tenes inque €iis regnas, mitte ad Lupum nostrum ut is nobis eas centurias €conficiat. non tenebo te pluribus. ponam in extremo quod €sentio: nihil est, Brute, cum omnia a te exspectem, quod mihi €gratius facere possis. @1  Ÿóáÿëúí@@@@[M.] CICERO [D.] BRUTO S. [D.] ‘L. Lamia uno omnium familiarissime utor. magna sunt eius €in me, non dico officia, sed merita eaque sunt populo €Romano notissima. is magnificentissimo munere aedilitatis €perfunctus petit praeturam, omnesque intellegunt nec €dignitatem ei deesse nec gratiam. sed is ambitus excitari €videtur ut ego omnia pertimescam totamque petitionem €Lamiae mihi sustinendam putem. @@In ea re quantum me possis adiuvare facile perspicio, nec €vero quantum mea causa velis dubito. velim igitur, mi Brute, €tibi persuadeas nihil me maiore studio a te petere, nihil te €mihi gratius facere posse quam si omnibus tuis opibus, omni €studio Lamiam in petitione iuveris. quod ut facias, vehe-€menter te rogo. @1  Ÿóáÿëúîïäøéö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Etsi ex mandatis quae Galbae Volumnioque ad senatum €dedisti quid timendum putares suspicabamur, tamen €timidiora mandata videbantur quam erat dignum tua €populique Romani victoria. senatus autem, mi Brute, fortis €est et habet fortis duces. itaque moleste ferebat se a te, quem €omnium quicumque fuissent fortissimum iudicaret, timidum atque ignavum iudicari. etenim cum te incluso spem maxi-€mam omnes habuissent in tua virtute florente Antonio, quis þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹¨’’ƒëúîïìÒïíáåÿïäøéö Ëáì® Éõî® ´³ÿerat qui quicquam timeret profligato illo, te liberato? nec @1 €vero Lepidum timebamus. quis enim esset qui illum tam €furiosum arbitraretur ut, qui in maximo bello pacem velle €se dixisset, is in optatissima pace bellum rei publicae €indiceret? @@Nec dubito quin tu plus provideas. sed tamen tam recenti €gratulatione, quam tuo nomine ad omnia deorum templa €fecimus, renovatio timoris magnam molestiam adferebat. €quare velim equidem, id quod spero, ut plane abiectus et €fractus sit Antonius; sin aliquid virium forte collegerit, €sentiet nec senatui consilium nec populo Romano virtutem €deesse nec rei publicae te vivo imperatorem. €@XIIII Kal. Iun.  ŸóáÿëúïïìÖåòãåììéóÿïäøéé Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS IMP. COS. DESIG. S. D. M. CICERONI ‘Ad senatum quas litteras misi velim prius perlegas et si qua €tibi videbuntur commutes. necessario me scripsisse ipse €animadvertes. nam cum putarem quartam et Martiam €legiones mecum futuras, ut Druso Pauloque placuerat vobis €adsentientibus, minus de reliquis rebus laborandum existi-€mavi. nunc vero, cum sim cum tironibus egentissimis, valde €et meam et vestram vicem timeam necesse est. @@Vicetini me et M. Brutum praecipue observant. his ne €quam patiare iniuriam fieri in senatu vernarum causa a te €peto. causam habent optimam, officium in re[2m]2 publicam €summum, genus hominum adversariorum seditiosum et €incertissimum. €@XII Kal. Iun. Vercellis. @1  ŸóáÿëúðïìÅðïòåäéáåÿïäéø Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS S. D. M. CICERONI ‘Quod pro me non facio, id pro te facere amor meus in te €tuaque officia cogunt, ut timeam. saepe enim mihi cum esset @1 €dictum neque a me contemptum, novissime Labeo Segulius, €homo sui simillimus, narrat mihi apud Caesarem se fuisse €multumque sermonem de te habitum esse; ipsum Caesarem €nihil sane de te questum nisi dictum, quod diceret te dixisse €laudandum adulescentem, ornandum, tollendum; se non €esse commissurum ut tolli possit. hoc ego Labeonem credo €illi rettulisse aut finxisse dictum, non ab adulescente pro-€latum. veteranos vero pessime loqui volebat Labeo me €credere et tibi ab iis instare periculum, maximeque indignari €quod in decem viris neque Caesar neque ego habiti essemus €atque omnia ad vestrum arbitrium essent collata. @@Haec cum audissem et iam in itinere essem, committendum €nondum putavi prius ut Alpis transgrederer quam quid istic €ageretur scirem. nam de tuo periculo, crede mihi iactatione €verborum et denuntiatione periculi sperare eos te perti-€mefacto, adulescente impulso, posse magna consequi praemia, €et totam istam cantilenam ex hoc pendere ut quam plurimum €lucri faciant. neque tamen non te cautum esse volo et insidias €vitantem. nihil enim tua mihi vita potest esse iucundius neque carius. illud vide, ne timendo magis timere cogare, et €[2tamen,]2 quibus rebus potest occurri veteranis, occurras: €primum quod desiderant de decem viris facias, deinde de €praemiis, si tibi videtur, agros eorum militum qui cum €Antonio veterani fuerunt iis dandos censeas ab utrisque €nobis. de nummis lente ac ratione habita pecuniae; senatum €de ea re constituturum. quattuor legionibus iis quibus agros €dandos censuistis video facultatem fore ex agris %silani% €et agro Campano. aequaliter aut sorte agros legionibus €adsignari puto oportere. @@Haec me tibi scribere non prudentia mea hortatur sed €amor in te et cupiditas oti, quod sine te consistere [2non]2 €potest. ego, nisi valde necesse fuerit, ex Italia non excedam. @1 €legiones armo, paro. spero me non pessimum exercitum €habiturum ad omnis casus et impetus hominum. de exercitu €quem Pansa habuit legionem mihi Caesar non remittit. €@@Ad has litteras statim mihi rescribe tuorumque aliquem €mitte, si quid reconditum magis erit meque scire opus esse €putaris. €@VIII[2I]2 Kal. Iun. Eporedia.  ŸóáÿëúñïìÒïíáåÿïäðòéä® Îïî® Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Di isti Segulio male faciant, homini nequissimo omnium qui €sunt, qui fuerunt, qui futuri sunt! quid? tu illum tecum €solum aut cum Caesare? qui neminem praetermiserit €quicum loqui potuerit cui non eadem ista dixerit. te tamen, €mi Brute, sic amo ut debeo quod istud quicquid esset €nugarum me scire voluisti. signum enim magnum amoris €dedisti. @@Nam quod idem Segulius veteranos queri quod tu et €Caesar in decem viris non essetis, utinam ne ego quidem €essem! quid enim molestius? sed tamen, cum ego sensissem €de iis qui exercitus haberent sententiam ferri oportere, idem €illi qui solent reclamarunt. itaque excepti etiam estis, me €vehementer repugnante. quocirca Segulium neglegamus; €qui res novas quaerit, non quo veterem comederit (nullam €enim habuit), sed hanc ipsam recentem novam devoravit. @@Quod autem scribis te, quod pro te ipso non facias, id pro €me, ut de me timeas aliquid, omni te, vir optime mihique €carissime, Brute, de me metu libero. ego enim quae provideri €poterunt non fallar in iis; quae cautionem non habebunt de €iis non ita valde laboro. sim enim impudens si plus postulem €quam homini a rerum natura tribui potest. @@Quod mihi praecipis ut caveam ne timendo magis timere €cogar, et sapienter et amicissime praecipis, sed velim tibi €persuadeas, cum te constet excellere hoc genere virtutis ut €numquam extimescas, numquam perturbere, me huic tuae €virtuti proxime accedere. quam ob rem nec metuo quicquam @1 €et cavebo omnia. sed vide ne tua iam, mi Brute, culpa futura €sit si ego quicquam timeam. tuis enim opibus et consulatu €tuo, etiam si timidi essemus, tamen omnem timorem €abiceremus, praesertim cum persuasum omnibus esset €mihique maxime a te nos unice diligi. @@Consiliis tuis, quae scribis de quattuor legionibus deque €agris adsignandis ab utroque vestrum, vehementer adsentior. €itaque cum quidam de collegis nostris agrariam curationem €ligurrirent, disturbavi rem totamque vobis integram re-€servavi. si quid erit occultius et, ut scribis, reconditum, €meorum aliquem mittam, quo fidelius ad te litterae €perferantur. €@Prid. Non. Iun.  ŸóáÿëúòïäÉõî® öåì Ñõéîô®¨¿© ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO ‘Cum Appio Claudio C. f. summa mihi necessitudo est multis €eius officiis et meis mutuis constituta. peto a te maiorem in €modum vel humanitatis tuae vel mea causa ut eum auctoritate €tua, quae plurimum valet, conservatum velis. volo te, cum €fortissimus vir cognitus sis, etiam clementissimum existimari. €magno tibi erit ornamento nobilissimum adulescentem €beneficio tuo esse salvum. cuius quidem causa hoc melior €debet esse quod pietate adductus propter patris restitutionem se cum Antonio coniunxit. qua re etsi minus veram causam €habebis, tamen [vel probabilem] aliquam poteris inducere. €@@Nu[2tus]2 tuus potest hominem summo loco natum, summo €ingenio, summa virtute, officiosissimum praeterea et gratissi-€mum, incolumem in civitate retinere. quod ut facias ita a te €peto ut maiore studio magisve ex animo petere non possim.  ŸóáÿëúóïìÅðïòåäéáåÿïäöééé Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS S. D. M. CICERONI ‘Nos hic valemus recte et quo melius valeamus operam dabi-€mus. Lepidus commode [de] nobis sentire videtur. omni €timore deposito debemus libere rei publicae consulere. quod €si omnia essent aliena, tamen tribus tantis exercitibus €propriis rei publicae valentibus magnum animum habere €debebas; quem et semper habuisti et nunc Fortuna adiuvante augere potes. quae tibi superioribus litteris mea manu €scripsi terrendi tui causa homines loquuntur. si frenum €momorderis, peream si te omnes quot sunt conantem loqui €ferre poterint. €@@Ego, tibi ut antea scripsi, dum mihi a te litterae veniant, €in Italia morabor. €@VIII Kal. Iun. Eporedia. @1  ŸóáÿëúôïìÒïíáåÿïäöééé Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO IMP. COS. DESIG. ‘Narro tibi: antea subirascebar brevitati tuarum litterarum, €nunc mihi loquax esse videor. te igitur imitabor. quam multa €quam paucis! te recte valere operamque dare ut cottidie €melius; Lepidum commode sentire; tribus exercitibus quidvis €nos oportere confidere. si timidus essem, tamen ista epistula €mi omnem metum abstersisses. sed ut mones, frenum €momordi. etenim, qui te incluso omnem spem habuerim in €te, quid nunc putas? cupio iam vigiliam meam, Brute, tibi þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹¨˜ˆ‰ëúôïìÒïíáåÿïäöééé Éä® Éõî® ´³ÿtradere, sed ita ut ne desim constantiae meae. @@Quod scribis in Italia te moraturum dum tibi litterae €meae veniant, si per hostem licet, non erraris; multa enim €Romae. sin adventu tuo bellum confici potest, nihil sit €antiquius. pecunia expeditissima quae erat tibi decreta est. €habes amantissimum Servium. nos non desumus. €@VIII Id. Iun. @1  Ÿóáÿëúõïäøéö Ëáì® Ñõéîô® ´³ÿ@@@@M. CICERO S. D. D. BRUTO ‘Exspectanti mihi tuas cottidie litteras Lupus noster subito €denuntiavit ut ad te scriberem si quid vellem. ego autem, €etsi quid scriberem non habebam (acta enim ad te mitti €sciebam, inanem autem sermonem litterarum tibi iniucun-€dum esse audiebam), [2nihil tamen scribere nolebam,]2 €brevitatem secutus sum te magistro. @@Scito igitur in te et in collega spem omnem esse. de Bruto €autem nihil adhuc certi; quem ego, quem ad modum €praecipis, privatis litteris ad bellum commune vocare non €desino. qui utinam iam adesset! intestinum urbis malum, €quod est non mediocre, minus timeremus. sed quid ago? non €imitor $LAKWNISMO\N& tuum; altera iam pagella procedit. €@@Vince et vale. €@XIIII Kal. Quint. @1  Ÿóáÿëúöïìéî ãáóôòéóÿïäééé Îïî® Éõî® ´³ÿ@@@@D. BRUTUS S. D. M. CICERONI ‘Maximo meo dolore hoc solacio utor quod intellegunt €homines non sine causa me timuisse ista quae acciderunt. €deliberent utrum traiciant legiones ex Africa necne et ex €Sardinia, et Brutum accersant necne, et mihi stipendium €dent an decernant! ad senatum litteras misi. crede mihi, nisi €ista omnia fiunt quem ad modum scribo, magnum nos omnis €adituros periculum. rogo te, videte quibus hominibus €negotium detis qui ad me legiones adducant. et fide opus est €et celeritate. €@III Non. Iun. ex castris. @1  Ÿóáÿëú÷ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäíåä® Ïãô®¨¿© ´´ÿ@@@@M. CICERO MATIO S. ‘Nondum satis constitui molestiaene plus an voluptatis attulerit €mihi Trebatius noster, homo cum plenus offici tum utriusque €nostrum amantissimus. nam cum in Tusculanum vesperi €venissem, postridie ille ad me, nondum satis firmo corpore €cum esset, mane venit. quem cum obiurgarem quod parum €valetudini parceret, tum ille nihil sibi longius fuisse quam ut €me videret. 'num quidnam' inquam 'novi?' detulit ad me €querelam tuam. @1 @@De qua prius quam respondeo, pauca proponam. quantum €memoria repetere praeterita possum, nemo est mihi te €amicus antiquior. sed vetustas habet aliquid commune cum €multis, amor non habet. dilexi te quo die cognovi, meque €a te diligi iudicavi. tuus deinde discessus isque diuturnus, €ambitio nostra et vitae dissimilitudo non est passa voluntates €nostras consuetudine conglutinari. tuum tamen erga me €animum agnovi multis annis ante bellum civile, cum €Caesar esset in Gallia. quod enim vehementer mihi utile esse €putabas nec inutile ipsi Caesari perfecisti, ut ille me diligeret, €coleret, haberet in suis. multa praetereo quae temporibus €illis inter nos familiarissime dicta, scripta, communicata €sunt; graviora enim consecuta sunt. @@[et] Initio belli civilis cum Brundisium versus ires ad €Caesarem, venisti ad me in Formianum. primum hoc ipsum €quanti, praesertim temporibus illis! deinde oblitum me putas €consili, sermonis, humanitatis tuae? quibus rebus interesse €memini Trebatium. nec vero sum oblitus litterarum tuarum €quas ad me misisti cum Caesari obviam venisses in agro, ut €arbitror, Trebulano. @@Secutum illud tempus est cum me ad Pompeium proficisci €sive pudor meus coegit sive officium sive fortuna. quod €officium tuum, quod studium vel in absentem me vel in €praesentis meos defuit? quem porro omnes mei et mihi et €sibi te amiciorem iudicaverunt? €@@Veni Brundisium. oblitumne me putas qua celeritate, ut €primum audieris, ad me Tarento advolaris, quae tua fuerit €adsessio, oratio, confirmatio animi mei fracti communium €miseriarum metu? @@Tandem aliquando Romae esse coepimus. quid defuit €nostrae familiaritati? in maximis rebus, quonam modo €gererem me adversus Caesarem, usus tuo consilio sum, in @1 €reliquis officio. cui tu tribuisti excepto Caesare praeter €me ut domum ventitares horasque multas saepe suavissimo €sermone consumeres, tum cum etiam, si meministi, ut haec €$FILOSOFOU/MENA& scriberem tu me impulisti? post Caesaris €reditum quid tibi maiori curae fuit quam ut essem ego illi €quam familiarissimus? quod effeceras. @@Quorsum igitur haec oratio longior quam putaram? quia €sum admiratus te, qui haec nosse deberes, quicquam a me €commissum quod esset alienum nostra amicitia credidisse. €nam praeter haec quae commemoravi, quae testata sunt et €illustria, habeo multa occultiora, quae vix verbis exsequi €possum. omnia me tua delectant, sed maxime maxima, cum €fides in amicitia, consilium, gravitas, constantia tum lepos, €humanitas, litterae. @@Quapropter (redeo nunc ad querelam) ego te suffragium €tulisse in illa lege primum non credidi; deinde, si credi-€dissem, numquam id sine aliqua iusta causa existimarem te €fecisse. dignitas tua facit ut animadvertatur quicquid facias, €malevolentia autem hominum ut non nulla durius quam €a te facta sunt proferantur. ea tu si non audis, quid dicam €nescio. equidem si quando audio, tam defendo quam me scio €a te contra iniquos meos solere defendi. defensio autem est €duplex: alia sunt quae liquido negare soleam, ut de isto ipso €suffragio, alia quae defendam a te pie fieri et humane, ut de €curatione ludorum. @@Sed te, hominem doctissimum, non fugit, si Caesar rex €fuerit, quod mihi quidem videtur, in utramque partem de €tuo officio disputari posse, vel in eam qua ego soleo uti, €laudandam esse fidem et humanitatem tuam qui amicum €etiam mortuum diligas, vel in eam qua non nulli utuntur, @1 €libertatem patriae vitae amici anteponendam. ex his €sermonibus utinam essent delatae ad te disputationes meae! €illa vero duo quae maxima sunt laudum tuarum quis aut €libentius quam ego commemorat aut saepius, te et non €suscipiendi belli civilis gravissimum auctorem fuisse et €moderandae victoriae? in quo qui mihi non adsentiretur €inveni neminem. €@@Qua re habeo gratiam Trebatio, familiari nostro, qui mihi €dedit causam harum litterarum. quibus nisi credideris, me €omnis offici et humanitatis exper[2tem]2 iudicaris, quo nec €mihi gravius quicquam potest esse nec te alienius.  ŸóáÿëúøïìÒïíáåÿ@@@@MATIUS CICERONI S. ‘Magnam voluptatem ex tuis litteris cepi, quod quam €speraram atque optaram habere te de me opinionem co-€gnovi. de qua etsi non dubitabam, tamen, quia maximi €aestimabam ut incorrupta maneret, laborabam. conscius €autem mihi eram nihil a me commissum esse quod boni €cuiusquam offenderet animum. eo minus credebam plurimis €atque optimis artibus ornato tibi temere quicquam persuaderi €potuisse, praesertim in quem mea propensa et perpetua €fuisset atque esset benevolentia. quod quoniam ut volui scio €esse, respondebo criminibus quibus tu pro me, ut par erat €pro tua singulari bonitate et amicitia nostra, saepe restitisti. @@Nota enim mihi sunt quae in me post Caesaris mortem €contulerint. vitio mihi dant quod mortem hominis necessari €graviter fero atque eum quem dilexi perisse indignor; aiunt €enim patriam amicitiae praeponendam esse, proinde ac si @1 €iam vicerint obitum eius rei publicae fuisse utilem. sed non €agam astute: fateor me ad istum gradum sapientiae non €pervenisse. neque enim Caesarem in dissensione civili sum €secutus, sed amicum, quamquam re offendebar, tamen non €deserui, neque bellum umquam civile aut etiam causam €dissensionis probavi, quam etiam nascentem exstingui summe €studui. itaque in victoria hominis necessari neque honoris €neque pecuniae dulcedine sum captus, quibus praemiis reliqui, €minus apud eum quam ego cum possent, immoderate sunt €abusi. atque etiam res familiaris mea lege Caesaris deminuta €est, cuius beneficio plerique qui Caesaris morte laetantur €remanserunt in civitate. civibus victis ut parceretur aeque ac €pro mea salute laboravi. @@Possum igitur, qui omnis voluerim incolumis, eum a quo €id impetratum est perisse non indignari, cum praesertim €idem homines illi et invidiae et exitio fuerint? 'plecteris ergo' €inquiunt, 'quoniam factum nostrum improbare audes.' þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸‹¨œ“…ëúøïìÒïíáåÿïäíåä® Ïãô®¨¿© ´´ÿo superbiam inauditam! alios in facinore gloriari, aliis ne €dolere quidem impunite licere! at haec etiam servis semper €libera fuerunt, [2ut sperarent]2 timerent gauderent dolerent €suo potius quam alterius arbitrio; quae nunc, ut quidem isti €dictitant, 'libertatis auctores' metu nobis extorquere conan-tur. sed nihil agunt. nullis umquam periculi terroribus €ab officio aut ab humanitate desciscam. numquam enim €honestam mortem fugiendam, saepe etiam appetendam €putavi. €@@Sed quid mihi suscensent si id opto ut paeniteat eos sui €facti? cupio enim Caesaris mortem omnibus esse acerbam. €at debeo pro civili parte rem publicam velle salvam. id €quidem me cupere, nisi et ante acta vita et reliqua mea spes @1 tacente me probat, dicendo vincere non postulo. qua re €maiorem in modum te rogo ut rem potiorem oratione ducas €mihique, si sentis expedire recte fieri, credas nullam com-€munionem cum improbis esse posse. an quod adulescens €praestiti, cum etiam errare cum excusatione possem, id nunc €aetate praecipitata commutem ac me ipse retexam? non €faciam, neque quod displiceat committam, praeterquam quod €hominis mihi coniunctissimi ac viri amplissimi doleo gravem €casum. quod si aliter essem animatus, numquam quod €facerem negarem, ne et in peccando improbus et in dissimu-€lando timidus ac vanus existimarer. @@At ludos quos Caesaris victoriae Caesar adulescens fecit €curavi. at id ad privatum officium, non ad statum rei €publicae, pertinet. quod tamen munus et hominis amicissimi €memoriae atque honoribus praestare etiam mortui debui et €optimae spei adulescenti ac dignissimo Caesare petenti negare non potui. veni etiam consulis Antoni domum saepe €salutandi causa; ad quem qui me parum patriae amantem €esse existimant rogandi quidem aliquid aut auferendi causa €frequentis ventitare reperies. sed quae haec est adrogantia, €quod Caesar numquam interpellavit quin quibus vellem €atque etiam quos ipse non diligebat tamen iis uterer, eos qui €mihi amicum eripuerunt carpendo me efficere conari ne €quos velim diligam! @@Sed non vereor ne aut meae vitae modestia parum valitura €sit in posterum contra falsos rumores aut ne etiam ii qui me €non amant propter meam in Caesarem constantiam non €malint mei quam sui similis amicos habere. mihi quidem si €optata contingent, quod reliquum est vitae in otio Rhodi €degam. sin casus aliquis interpellarit, ita ero Romae ut recte €fieri semper cupiam. @1 €@@Trebatio nostro magnas ago gratias quod tuum erga me €animum simplicem atque amicum aperuit et quod eum €quem semper libenter dilexi quo magis iure colere atque €observare deberem fecit. €@@Bene vale et me dilige.  ŸóáÿëúùïìÁîáçîéáåÿïäéî® Ñõéîô® ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO OPPIO S. D. ‘Dubitanti mihi, quod scit Atticus noster, de hoc toto consilio €profectionis, quod in utramque partem in mentem multa €veniebant, magnum pondus accessit ad tollendam dubi-€tationem iudicium et consilium tuum. nam et scripsisti €aperte quid tibi videretur et Atticus ad me sermonem tuum €pertulit. semper iudicavi in te et in capiendo consilio pru-€dentiam summam esse et in dando fidem, maximeque sum €expertus cum initio civilis belli per litteras te consuluissem €quid mihi faciendum esse censeres, eundumne ad Pompeium €an manendum in Italia. suasisti ut consulerem dignitati €meae; ex quo quid sentires intellexi et sum admiratus fidem €tuam et in consilio dando religionem, quod, cum aliud malle €amicissimum tuum putares, antiquius tibi officium meum €quam illius voluntas fuit. @@Equidem et ante hoc tempus te dilexi et semper me a te €diligi sensi; et cum abessem atque in magnis periculis essem, €et me absentem et meos praesentis a te cultos et defensos @1 €esse memini, et post meum reditum quam familiariter mecum €vixeris quaeque ego de te senserim et praedicarim omnis €qui solent haec animadvertere testis habemus. gravissimum €vero iudicium de mea fide et constantia fecisti cum post €mortem Caesaris [et] totum te ad amicitiam meam contulisti. €quod tuum iudicium nisi mea summa benevolentia erga te €omnibusque meritis comprobaro, ipse me hominem non €putabo. @@Tu, mi Oppi, conservabis amorem tuum (etsi more magis €hoc quidem scribo quam quo te admonendum putem) €meaque omnia tuebere; quae tibi ne ignota essent Attico €mandavi. a me autem, cum paulum oti nacti erimus, €uberiores litteras exspectato. da operam ut valeas. hoc mihi €gratius facere nihil potes. °Ÿóáÿëúúïìéî Ðïíðåéáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´´ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Finem nullam facio, mihi crede, Cassi, de te et Bruto nostro, €id est de tota re publica, cogitandi, cuius omnis spes in vobis €est et in D. Bruto; quam quidem iam habeo ipse meliorem €re publica a Dolabella meo praeclarissime gesta. manabat €enim illud malum urbanum et ita corroborabatur cottidie ut €ego quidem et urbi et otio diffiderem urbano, sed ita €compressum est ut mihi videamur omne iam ad tempus ab €illo dumtaxat sordidissimo periculo tuti futuri. €@@Reliqua magna sunt ac multa, sed posita omnia in vobis. €quamquam primum quicque explicemus. nam ut adhuc @1 €quidem actum est, non regno sed rege liberati videmur. €interfecto enim rege regios omnis nutus tuemur, neque vero €id solum, sed etiam quae ipse ille, si viveret, non faceret, €ea nos quasi cogitata ab illo probamus. nec eius quidem €rei finem video. tabulae figuntur, immunitates dantur, €pecuniae maximae discribuntur, exsules reducuntur, senatus €consulta falsa referuntur, ut tantum modo odium illud €hominis impuri et servitutis dolor depulsus esse videatur, res €publica iaceat in iis perturbationibus in quas eam ille €coniecit. @@Haec omnia vobis sunt expedienda, nec hoc cogitandum, €satis iam habere rem publicam a vobis. habet illa quidem €tantum quantum numquam mihi in mentem venit optare; €sed contenta non est et pro magnitudine et animi et benefici €vestri a vobis magna desiderat. adhuc ulta suas iniurias est €per vos interitu tyranni, nihil amplius. ornamenta vero sua €quae reciperavit? an quod ei mortuo paret quem vivum ferre €non poterat? cuius aera refigere debebamus, eius etiam €chirographa defendimus? at enim ita decrevimus. fecimus id €quidem temporibus cedentes, quae valent in re publica €plurimum; sed immoderate quidam et ingrate nostra facili-€tate abutuntur. €@@Verum haec propediem et multa alia coram. interim €velim sic tibi persuadeas, mihi cum rei publicae, quam €semper habui carissimam, tum amoris nostri causa maximae €curae esse tuam dignitatem. da operam ut valeas. €@@Vale. @1  ŸóáÿëúûïìÒïíáåÿïäøééé Ëáì Ïãô¥±¹öé Îïî Ïãô ´´ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Vehementer laetor tibi probari sententiam et orationem €meam. qua si saepius uti liceret, nihil esset negoti libertatem €et rem publicam reciperare. sed homo amens et perditus €multoque nequior quam ille ipse quem tu nequissimum €occisum esse dixisti caedis initium quaerit nullamque aliam €ob causam me auctorem fuisse Caesaris interficiendi crimi-€natur nisi ut in me veterani incitentur; quod ego periculum €non extimesco, modo vestri facti gloriam cum mea laude €communicet. ita nec Pisoni, qui in eum primus invectus est €nullo adsentiente, nec mihi, qui idem tricensimo post die €feci, nec P. Servilio, qui me est consecutus, tuto in senatum €venire licet. caedem enim gladiator quaerit eiusque initium €a. d. XIII Kal. Oct. a me se facturum putavit; ad quem €paratus venerat, cum in villa Metelli compluris dies com-€mentatus esset. quae autem in lustris et in vino commentatio €potuit esse? itaque omnibus est visus, ut ad te antea scripsi, €vomere suo more, non dicere. @@Qua re, quod scribis te confidere auctoritate et eloquentia €nostra aliquid profici posse, non nihil ut in tantis malis est €profectum. intellegit enim populus Romanus tris esse con-€sularis qui, quia de re publica bene senserint, libere locuti €sint, tuto in senatum venire non possint. nec est praeterea €quod quicquam exspectes. tuus enim necessarius adfinitate €nova delectatur, itaque iam non est studiosus ludorum €infinitoque fratris tui plausu dirumpitur. alter item adfinis @1 €novis commentariis Caesaris delenitus est. sed haec tolerabilia, €illud non ferendum, quod est qui vestro anno filium suum þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¢’ˆ‹ëúûïìÒïíáåÿïäøééé Ëáì Ïãô¥±¹öé Îïî Ïãô ´´ÿconsulem futurum putet ob eamque causam se huic latroni deservire prae se ferat. nam L. Cotta, familiaris meus, fatali €quadam desperatione, ut ait, minus in senatum venit; €L. Caesar, optimus et fortissimus civis, valetudine impeditur; €Ser. Sulpicius, et summa auctoritate et optime sentiens, non €adest. reliquos exceptis designatis_ignosce mihi, sed non €numero consularis. habes auctores consili publici. qui €numerus etiam bonis rebus exiguus esset, quid censes €perditis? €@@Qua re spes est omnis in vobis. qui si idcirco abestis ut sitis €in tuto, ne in vobis quidem; sin aliquid dignum vestra gloria €cogitatis, velim salvis nobis, sin id minus, res tamen publica €per vos brevi tempore ius suum reciperabit. €@@Ego tuis neque desum neque deero. qui sive ad me referent €[2sive non referent]2, mea tamen tibi benevolentia fidesque €praestabitur. €@@Vale.  Ÿóáÿëúüïäðáõìï ðïóô öé Îïî® Ïãô® ´´ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Auget tuus amicus furorem in dies. primum in statua quam €posuit in rostris inscripsit 'parenti optime merito', ut non €modo sicarii sed iam etiam parricidae iudicemini. quid dico €'iudicemini'? iudicemur potius. vestri enim pulcherrimi €facti ille furiosus me principem dicit fuisse. utinam quidem €fuissem! molestus nobis non esset. sed hoc vestrum est; quod €quoniam praeteriit, utinam haberem quid vobis darem @1 €consili! sed ne mihi quidem ipsi reperio quid faciendum sit. €quid enim est quod contra vim sine vi fieri possit? @@Consilium omne autem hoc est illorum ut mortem €Caesaris persequantur. itaque a. d. VI Non. Oct. productus €in contionem a Cannutio turpissime ille quidem discessit, €sed tamen ea dixit de conservatoribus patriae quae dici €deberent de proditoribus; de me quidem non dubitanter €quin omnia de meo consilio et vos fecissetis et Cannutius €faceret. cetera cuius modi sint ex hoc iudica quod legato tuo €viaticum eripuerunt. quid eos interpretari putas cum hoc €faciunt? ad hostem scilicet portari. €@@O rem miseram! dominum ferre non potuimus, conservo €servimus. et tamen me quidem favente magis quam sperante €etiam nunc residet spes in virtute tua. sed ubi sunt copiae? €de reliquo malo te ipsum tecum loqui quam nostra dicta €cognoscere. €@@Vale.  Ÿóáÿëúýïäéö öåì ééé Îïî® Æåâò®¨¿© ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Vellem Idibus Martiis me ad cenam invitasses; profecto €reliquiarum nihil fuisset. nunc me reliquiae vestrae exercent, @1 €et quidem praeter ceteros me. quamquam egregios consules €habemus, sed turpissimos consularis; senatum fortem, sed €infimo quemque honore fortissimum. populo vero nihil €fortius, nihil melius, Italiaque universa, nihil autem foedius €Philippo et Pisone legatis, nihil flagitiosius. qui cum essent €missi ut Antonio ex senatus sententia certas res nuntiarent, €cum ille earum rerum nulli paruisset, ultro ab illo ad nos €intolerabilia postulata rettulerunt. itaque ad nos concurritur, €factique iam in re salutari populares sumus. @@Sed tu quid ageres, quid acturus, ubi denique esses €nesciebam. fama nuntiabat te esse in Syria, auctor erat nemo. €de Bruto quo propius est eo firmiora videntur esse quae €nuntiantur. Dolabella valde vituperabatur ab hominibus non €insulsis quod tibi tam cito succederet, cum tu vixdum XXX €dies in Syria fuisses. itaque constabat eum recipi in Syriam €non oportere. summa laus et tua et Bruti est quod exercitum €praeter spem existimamini comparasse. scriberem plura si €rem causamque nossem. nunc quae scribo scribo ex opinione €hominum atque fama. tuas litteras avide exspecto. €@@Vale.  Ÿóáÿëúþïäðïóô ééé Îïî® Æåâò® ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Hiemem credo adhuc prohibuisse quo minus de te certum €haberemus quid ageres maximeque ubi esses. loquebantur €omnes tamen (credo, quod volebant) in Syria te esse, habere €copias. id autem eo facilius credebatur quia simile veri €videbatur. Brutus quidem noster egregiam laudem est €consecutus. res enim tantas gessit tamque inopinatas ut eae €cum per se gratae essent tum ornatiores propter celeritatem. €quod si tu ea tenes quae putamus, magnis subsidiis fulta res €publica est. a prima enim ora Graeciae usque ad Aegyptum €optimorum civium imperiis muniti erimus et copiis. @@Quamquam, nisi me fallebat, res se sic habebat ut totius €belli omne discrimen in D. Bruto positum videretur. qui si, €ut sperabamus, erupisset Mutina, nihil belli reliqui fore €videbatur. parvis omnino iam copiis obsidebatur, quod €magno praesidio Bononiam tenebat Antonius. erat autem €Claternae noster Hirtius, ad Forum Cornelium Caesar, €uterque cum firmo exercitu, magnasque Romae Pansa copias €ex dilectu Italiae compararat. hiems adhuc rem geri pro-€hibuerat. Hirtius nihil nisi considerate, ut mihi crebris litteris €significat, acturus videbatur. praeter Bononiam, Regium €Lepidi, Parmam totam Galliam tenebamus studiosissimam €rei publicae. tuos etiam clientis Transpadanos mirifice con-€iunctos cum causa habebamus. erat firmissimus senatus €exceptis consularibus, ex quibus unus L. Caesar firmus est et rectus. Ser. Sulpici morte magnum praesidium amisimus. €reliqui partim inertes, partim improbi. non nulli invident €eorum laudi quos in re publica probari vident. populi vero €Romani totiusque Italiae mira consensio est. @1 €@@Haec erant fere quae tibi nota esse vellem. nunc autem €opto ut ab istis Orientis partibus virtutis tuae lumen eluceat. €@@Vale.  Ÿóáÿëúÿïäåø® Íáòô® öåì éî® Áðò®¨¿© ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Qui status rerum fuerit tum cum has litteras dedi scire €poteris ex C. Tidio Strabone, viro bono et optime de re @1 €publica sentiente; nam quid dicam 'cupidissimo tui', qui €domo et fortunis relictis ad te potissimum profectus sit? €itaque eum tibi ne commendo quidem. adventus ipsius ad te €satis eum commendabit. @@Tu velim sic existimes tibique persuadeas, omne perfugium €bonorum in te et Bruto esse positum si, quod nolim, adversi €quid evenerit. res, cum haec scribebam, erat in extremum €adducta discrimen. Brutus enim Mutinae vix iam sustinebat. €qui si conservatus erit, vicimus; sin, quod di omen avertant, €omnis omnium cursus est ad vos. proinde fac animum tantum €habeas tantumque apparatum quanto opus est ad universam €rem publicam reciperandam. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚€ïäã® Îïî® Íáòô® ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Quanto studio dignitatem tuam et in senatu et ad populum €defenderim ex tuis te malo quam ex me cognoscere. quae €mea sententia in senatu facile valuisset, nisi Pansa vehemen- @1 €ter obstitisset. ea sententia dicta productus sum in contionem €a tribuno pl. M. Servilio. dixi de te quae potui, tanta con-€tentione quantum forum est, tanto clamore consensuque €populi ut nihil umquam simile viderim. id velim mihi €ignoscas quod invita socru tua fecerim. mulier timida vere-€batur ne Pansae animus offenderetur. in contione quidem €Pansa dixit matrem quoque tuam et fratrem illam a me €sententiam noluisse dici. sed me haec non movebant, alia €malebam; favebam et rei publicae, cui semper favi, et digni-€tati ac gloriae tuae. @@Quod autem et in senatu pluribus verbis disserui [2et]2 dixi €in contione, in eo velim fidem meam liberes. promisi enim et €prope confirmavi te non exspectasse nec exspectaturum €decreta nostra, sed te ipsum tuo more rem publicam €defensurum. et quamquam nihildum audieramus nec ubi €esses nec quas copias haberes, tamen sic statuebam, omnis €quae in istis partibus essent opes copiaeque tuas esse, per €teque Asiam provinciam confidebam iam rei publicae €reciperatam. tu fac in augenda gloria te ipsum vincas. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚ïäã® ö Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Scelus adfinis tui Lepidi summamque levitatem et incon-€stantiam ex actis, quae ad te mitti certo scio, cognosse te €arbitror. itaque nos confecto bello, ut arbitrabamur, reno-€vatum bellum gerimus spemque omnem in D. Bruto et €Planco habemus, [2vel,]2 si verum quaeris, in te et in M. Bruto, €non solum ad praesens perfugium si, quod nolim, adversi quid €acciderit sed etiam ad confirmationem perpetuae libertatis. @@Nos hic de Dolabella audiebamus quae vellemus, sed €certos auctores non habebamus. te quidem magnum hominem €et praesenti iudicio et reliqui temporis exspectatione scito þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨ˆ’„ëú‚ïìÒïíáåÿïäã® ö Éä® Éõî® ´³ÿesse. hoc tibi proposito fac ut ad summa contendas. nihil est €tantum quod non populus Romanus a te perfici atque €obtineri posse iudicet. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëú‚‚ïäíåä® öåì åø® Éõî® ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Brevitas tuarum litterarum me quoque breviorem in €scribendo facit et, vere ut dicam, non satis occurrit quid €scribam. nostras enim res in actis perferri ad te certo scio, €tuas autem ignoramus. tamquam enim clausa sit Asia, sic €nihil perfertur ad nos praeter rumores de oppresso Dolabella, €satis illos quidem constantis, sed adhuc sine auctore. @@Nos, confectum bellum cum putaremus, repente a Lepido €tuo in summam sollicitudinem sumus adducti. itaque tibi €persuade maximam rei publicae spem in te et in tuis copiis €esse. firmos omnino exercitus habemus; sed tamen, ut omnia, €ut spero, prospere procedant, multum interest te venire. €exigua enim spes est rei publicae (nam nullam non libet €dicere), sed, quaecumque est, ea despondetur anno consulatus €tui. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚ƒïäã® Ëáì® Ñõéîô® ´³ÿ@@@@CICERO CASSIO S. ‘Lepidus, tuus adfinis, meus familiaris, prid. Kal. Quint. €sententiis omnibus hostis a senatu iudicatus est ceterique qui €una cum illo a re publica defecerunt; quibus tamen ad €sanitatem redeundi ante Kal. Sept. potestas facta est. fortis €sane senatus, sed maxime spe subsidi tui. bellum quidem cum €haec scribebam sane magnum erat scelere et levitate Lepidi. €@@Nos de Dolabella cottidie quae volumus audimus, sed adhuc sine capite, sine auctore, rumore nuntio. quod cum €ita esset, tamen litteris tuis quas Non. Mai. ex castris datas €acceperamus, ita persuasum erat civitati ut illum iam €oppressum omnes arbitrarentur, te autem in Italiam venire €cum exercitu, ut, si haec ex sententia confecta essent, €consilio atque auctoritate tua, sin quid forte titubatum, ut €fit in bello, exercitu tuo niteremur. quem quidem ego €exercitum quibuscumque potuero rebus ornabo. cuius rei €tum tempus erit cum quid opis rei publicae laturus is €exercitus sit aut quid iam tulerit notum esse coeperit. nam €adhuc tantum conatus audiuntur, optimi illi quidem et €praeclarissimi; sed gesta res exspectatur, quam quidem aut iam esse aliquam aut appropinquare confido. tua virtute €magnitudine animi nihil est nobilius. itaque optamus ut €quam primum te in Italia videamus. rem publicam nos €habere arbitrabimur si vos habebimus. @1 €@@Praeclare viceramus nisi spoliatum, inermem, fugientem €Lepidus recepisset Antonium. itaque numquam tanto odio €civitati Antonius fuit quanto est Lepidus. ille enim ex €turbulenta re publica, hic ex pace et victoria bellum excitavit. €huic oppositos consules designatos habemus, in quibus est €magna illa quidem spes sed anceps cura propter incertos €exitus proeliorum. @@Persuade tibi igitur in te et in Bruto tuo esse omnia, vos €exspectari, Brutum quidem iam iamque. quod si, ut spero, €victis hostibus nostris veneritis, tamen auctoritate vestra res €publica exsurget et in aliquo statu tolerabili consistet. sunt €enim permulta quibus erit medendum, etiam si res publica €satis esse videbitur sceleribus hostium liberata. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚„ïìéî ãáóôòéó ÔáòéãèåéóÿïäÎïî® Íáòô® ´³ÿ@@@@C. CASSIUS PRO COS. S. D. M. CICERONI ‘S. v. b. e. e. q. v. €@@In Syriam me profectum esse scito ad L. Murcum et Q. €Crispum imp. viri fortes optimique cives, postea quam €audierunt quae Romae gererentur, exercitus mihi tradiderunt €ipsique mecum una fortissimo animo rem publicam admi-€nistrant. item legionem quam Q. Caecilius Bassus habuit ad €me venisse scito, quattuorque legiones quas A. Allienus ex €Aegypto eduxit traditas ab eo mihi esse scito. @@Nunc te cohortatione non puto indigere ut nos absentis €remque publicam, quantum est in te, defendas. scire te volo €firma praesidia vobis senatuique non deesse ut optima spe et €maximo animo rem publicam defendas. reliqua tecum aget €L. Carteius, familiaris meus. €@@Vale. €@D. Non. Mart. ex castris Taricheis.  Ÿóáÿëú‚…ïìéî ãáóôòéó éî ÓùòéáÿïäÎïî® Íáé® ´³ÿ@@@@CASSIUS PRO COS. S. D. M. CICERONI SUO ‘S. v. b. e. e. q. v. €@@Legi tuas litteras in quibus mirificum tuum erga me €amorem recognovi. videbaris enim non solum favere nobis, €id quod et nostra et rei publicae causa semper fecisti, sed €etiam gravem curam suscepisse vehementerque esse de nobis €sollicitus. itaque quod te primum existimare putabam nos €oppressa re publica quiescere non posse, deinde, cum sus-€picarere nos moliri, quod te sollicitum esse et de salute nostra €et de rerum eventu putabam, simul ac legiones accepi quas €A. Allienus eduxerat ex Aegypto, scripsi ad te tabellariosque €compluris Romam misi. scripsi etiam ad senatum litteras, €quas reddi vetui prius quam tibi recitatae essent, si forte mei €obtemperare mihi voluerint. quod si litterae perlatae non €sunt, non dubito quin Dolabella, qui nefarie Trebonio occiso €Asiam occupavit, tabellarios meos deprehenderit litterasque €interceperit. @@Exercitus omnis qui in Syria fuerunt teneo. habui pollulum €morae dum promissa militibus persolvo; nunc iam sum €expeditus. a te peto ut dignitatem meam commendatam tibi €habeas si me intellegis nullum neque periculum neque €laborem patriae denegasse, si contra importunissimos latrones €arma cepi te hortante et auctore, si non solum exercitus ad €rem publicam libertatemque defendendam comparavi sed €etiam crudelissimis tyrannis eripui. quos si occupasset €Dolabella, non solum adventu sed etiam opinione et €exspectatione exercitus sui Antonium confirmasset. @1 @@Quas ob res milites tuere, si eos mirifice de re publica €meritos esse animadvertis, et effice ne quem paeniteat rem €publicam quam spem praedae et rapinarum sequi maluisse. €item Murci et Crispi imperatorum dignitatem, quantum est €in te, tuere. nam Bassus misere noluit mihi legionem tradere. €quod nisi milites invito eo legatos ad me misissent, clausam €Apameam tenuisset quoad vi esset expugnata. haec a te €peto non solum rei publicae, quae tibi semper fuit carissima, €sed etiam amicitiae nostrae nomine, quam confido apud te plurimum posse. crede mihi hunc exercitum quem habeo €senatus atque optimi cuiusque esse maximeque tuum, de €cuius voluntate adsidue audiendo mirifice te diligit carumque €habet. qui si intellexerit commoda sua curae tibi esse, debere €etiam se tibi omnia putabit. @@Litteris scriptis audivi Dolabellam in Ciliciam venisse cum €suis copiis. proficiscar in Ciliciam. quid egerim celeriter ut €scias dabo operam. ac velim, ut meremur de re publica, sic €felices simus. €@@Fac valeas meque ames. €@Non. Mai. ex castris.  Ÿóáÿëú‚†ïìéî Ãùðòï ÃòïííùáãòéäåÿïäÉä® Éõî® ´³ÿ@@@@C. CASSIUS Q. S. D. M. CICERONI ‘S. v. b. e. v. €@@Cum rei publicae vel salute vel victoria gaudemus tum €instauratione tuarum laudum, quod maximus consularis €maximum consulem te ipse vicisti, et laetamur et mirari satis €non possumus. fatale nescio quid tuae virtuti datum, id quod €saepe iam experti sumus. est enim tua toga omnium armis €felicior; quae nunc quoque nobis paene victam rem publicam €ex manibus hostium eripuit ac reddidit. nunc ergo vivemus €liberi, nunc te, omnium maxime civis et mihi carissime, id €quod maximis rei publicae tenebris comperisti, nunc te €habebimus testem nostri et in te et in coniunctissimam tibi rem €publicam amoris, et, quae saepe pollicitus es te et taciturum €dum serviremus et dicturum de me tum cum mihi profutura €essent, nunc illa non ego quidem dici tanto opere desiderabo €quam sentiri a te ipso. neque enim omnium iudicio malim me €a te commendari quam ipse tuo iudicio digne ac mereor €commendatus esse, ut haec novissima nostra facta non €subita nec convenientia sed similia illis cogitationibus quarum €tu testis es fuisse iudices meque ad optimam spem patriae, €non minimam tibi ipsi, producendum putes. @@Sunt tibi, M. Tulli, liberi propinquique digni quidem te et €merito tibi carissimi; esse etiam debent in re publica proxime €hos cari qui studiorum tuorum sunt aemuli, quorum esse €cupio tibi copiam. sed tamen non maxima me turba puto €excludi quo minus tibi vacet me excipere et ad omnia quae €velis et probes producere. animum tibi nostrum fortasse @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨’‡ëú‚†ïìéî Ãùðòï ÃòïííùáãòéäåÿïäÉä® Éõî® ´³ÿprobavimus; ingenium diutina servitus certe, qualecumque €est, minus tamen quam erat passa est videri. @@Nos ex ora maritima Asiae provinciae et ex insulis quas €potuimus navis deduximus, dilectum remigum magna €contumacia civitatum tamen satis celeriter habuimus, secuti €sumus classem Dolabellae, cui L. Figulus praeerat. qui spem €saepe transitionis praebendo neque umquam non decedendo €novissime Corycum se contulit et clauso portu se tenere €coepit. nos illa relicta, quod et in castra pervenire satius esse €putabamus et sequebatur classis altera, quam anno priore in €Bithynia Tillius Cimber compararat, Turullius quaestor €praeerat, Cyprum petivimus. ibi quae cognovimus scribere €ad vos quam celerrime voluimus. @@Dolabellam ut Tarsenses, pessimi socii, ita Laodiceni multo €amentiores ultro arcessierunt; ex quibus utrisque civitatibus €Graecorum militum numero speciem exercitus effecit. €castra habet ante oppidum Laodiceam posita et partem muri €demolitus est et castra oppido coniunxit. Cassius noster cum €decem legionibus et cohortibus XX auxiliariis et quattuor €milium equitatu a milibus passuum XX castra habet €posita $*PA/LTW|& et existimat se sine proelio posse vincere. €nam iam ternis tetrachmis triticum apud Dolabellam est. €nisi quid navibus Laodicenorum supportarit, cito fame €pereat necesse est; ne supportare possit et Cassi classis €bene magna cui praeest Sextilius Rufus et tres quas nos €adduximus, ego, Turullius, Patiscus, facile praestabunt. te €volo bene sperare et rem publicam, ut vos istic expedistis, @1 €ita pro nostra parte celeriter [iter] nobis expediri posse €confidere. €@@Vale. €@D. Id. Iun. Cypro a Crommyacride.  Ÿóáÿëú‚‡ïìÐåòçáåÿïäéö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@LENTULUS CICERONI SUO S. P. D. ‘Cum Brutum nostrum convenissem eumque tardius in €Asiam venturum animadverterem, in Asiam redii, ut €reliquias mei laboris colligerem et pecuniam quam primum €Romam mitterem. interim cognovi in Lycia esse classem €Dolabellae ampliusque centum navis onerarias, in quas €exercitus eius imponi posset, idque Dolabellam ea mente €comparasse ut, si Syriae spes eum frustrata esset, con-€scenderet in navis et Italiam peteret seque cum Antoniis et €reliquis latronibus coniungeret. €@@Cuius rei tanto in timore fui ut omnibus rebus relictis cum €paucioribus et minoribus navibus ad illas ire conatus sim. quae res, si a Rhodiis non essem interpellatus, fortasse tota €sublata esset, tamen magna ex parte profligata est, quoniam €quidem classis dissipata est adventus nostri timore; milites €ducesque effugerunt, onerariae omnes ad unam a nobis sunt €exceptae. certe, quod maxime timui, videor esse consecutus €ut non possit Dolabella in Italiam pervenire nec suis sociis €firmatis durius vobis efficere negotium. @@Rhodii nos et rem publicam quam valde spreverint ex €litteris quas publice misi cognosces. et quidem multo parcius €scripsi quam re vera furere eos inveni. quod vero aliquid de €iis scripsi mirari noli; mira est eorum amentia. nec me meae €ullae privatim iniuriae umquam [2moverunt]2; malus animus @1 €eorum in nostra[2m]2 salute[2m]2, cupiditas partium aliarum, €perseverantia in contemptione optimi cuiusque ferenda mihi €non fuit. nec tamen omnis perditos esse puto. sed idem illi €qui tum fugientem patrem meum, qui L. Lentulum, qui €Pompeium, qui ceteros viros clarissimos non receperunt, idem €tamquam aliquo fato et nunc aut magistratum gerunt aut €eos qui sunt in magistratu in sua habent potestate. itaque €eadem superbia in pravitate utuntur. quorum improbitatem €aliquando retundi et non pati impunitate augeri non solum €utile est rei publicae nostrae sed etiam necessarium. @@De nostra dignitate velim tibi, ut semper, curae sit et, €quocumque tempore occasionem habueris, et in senatu et €ceteris rebus laudi nostrae suffragere. quoniam consulibus €decreta est Asia et permissum est iis ut, dum ipsi venirent, €darent negotium qui Asiam obtinea[n]t, rogo te petas ab iis €ut hanc dignitatem potissimum nobis tribuant et mihi dent €negotium ut Asiam obtineam dum ipsorum alter uter venit; €nam quod hoc properent in magistratu venire aut exercitum €mittere causam non habent. Dolabella enim in Syria est, et, €ut tu divina tua mente prospexisti et praedicasti, dum isti €veniunt, Cassius eum opprimet. exclusus enim ab Antiochea €Dolabella et in oppugnando male acceptus, nulla alia €confisus urbe, Laodiceam, quae est in Syria ad mare, se €contulit. ibi spero celeriter eum poenas daturum. nam neque €quo refugiat habet neque diutius ibi poterit tantum exercitum €Cassi sustinere. spero etiam confectum esse iam et oppressum €Dolabellam. @@Qua re non puto Pansam et Hirtium in consulatu propera-€turos in provincias exire sed Romae acturos consulatum. €itaque, si ab iis petieris ut interea nobis procurationem Asiae €dent, spero te posse impetrare. praeterea mihi promiserunt @1 €Pansa et Hirtius coram et absenti mihi scripserunt, Verrioque €nostro Pansa adfirmavit se daturum operam ne in suo con-€sulatu mihi succedatur. ego porro non me dius fidius cupidi-€tate provinciae produci longius spatium mihi volo; nam mihi €fuit ista provincia plena laboris, periculi, detrimenti. quae €ego ne frustra subierim nive, prius quam reliquias meae €diligentiae consequar, decedere cogar valde laboro. nam si €potuissem quam exegeram pecuniam universam mittere, €postularem ut mihi succederetur. nunc, quod Cassio dedi, €quod Treboni morte amisimus, quod etiam crudelitate €Dolabellae aut perfidia eorum qui fidem mihi reique publicae €non praestiterunt, id consequi et reficere volo. quod aliter €non potest fieri nisi spatium habuero. id ut per te consequar €velim, ut solet, tibi curae sit. @@Ego me de re publica puto esse meritum ut non provinciae €istius beneficium exspectare debeam sed tantum quantum €Cassius et Bruti, non solum illius facti periculique societate €sed etiam huius temporis studio et virtute. primus enim ego €leges Antonias fregi, primus equitatum Dolabellae ad rem €publicam traduxi Cassioque tradidi, primus dilectus habui €pro salute omnium contra coniurationem sceleratissimam, €solus Cassio et rei publicae Syriam exercitusque qui ibi erant €coniunxi; nam nisi ego tantam pecuniam tantaque praesidia €et tam celeriter Cassio dedissem, ne ausus quidem esset ire €in Syriam, et nunc non minora pericula rei publicae a Dola-bella instarent quam ab Antonio. atque haec omnia is feci €qui sodalis et familiarissimus Dolabellae eram, coniunctissi-€mus sanguine Antoniis, provinciam quoque illorum beneficio €habebam; sed '$PATRI/DA E)MH\N MA=LLON FILW=N&' omnibus meis €bellum primus indixi. haec etsi adhuc non magno opere €mihi tulisse fructum animadverto, tamen non despero nec €defatigabor permanere non solum in studio libertatis sed @1 €etiam in labore et periculis. ac tamen, si etiam aliqua gloria €iusta et merita provocabimur senatus et optimi cuiusque €officiis, maiore cum auctoritate apud ceteros erimus et eo €plus prodesse rei publicae poterimus. @@Filium tuum, ad Brutum cum veni, videre non potui ideo €quod iam in hiberna cum equitibus erat profectus, sed me €dius fidius ea esse eum opinione et tua et ipsius et in primis €mea causa gaudeo. fratris enim loco mihi est qui ex te natus €teque dignus est. €@@Vale. €@D. IIII Kal. Iun. Pergae.  Ÿóáÿëú‚ˆïäéö Ëáì® Éõî® åô éö Îïî® Éõî® ´³ÿ@@@@P. LENTULUS P. F. PRO Q. PRO PR. S. D. COSS. €@@@@PR. TR. PL. SENATUI POPULO PLEBIQUE ROMANAE ‘S. v. l. v. v. b. e. v. €@@Scelere Dolabellae oppressa Asia in proximam provinciam €Macedoniam praesidiaque rei publicae quae M. Brutus, €v. c., tenebat, me contuli et id egi ut per quos celerrime €possent Asia provincia vectigaliaque in vestram potestatem €redigerentur. quod cum pertimuisset Dolabella, vastata €provincia, correptis vectigalibus, praecipue civibus Romanis €omnibus crudelissime denudatis ac divenditis, celeriusque Asia €excessisset quam eo praesidium adduci potuisset, diutius €morari aut exspectare praesidium non necesse habui et quam €primum ad meum officium revertendum mihi esse existimavi, €ut et reliqua vectigalia exigerem et quam deposui pecuniam @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨ˆëú‚ˆïìÐåòçáåÿïäéö Ëáì® Éõî® åô éö Îïî® Éõî® ´³ÿcolligerem, quidque ex ea correptum esset aut quorum id €culpa accidisset cognoscerem quam primum et vos de omni €re facerem certiores. @@Interim cum per insulas in Asiam naviganti mihi nuntiatum €est classem Dolabellae in Lycia esse Rhodiosque navis €compluris instructas et paratas in aqua habere, cum iis €navibus quas aut mecum adduxeram aut comparaverat €Patiscus pro q., homo mihi cum familiaritate tum etiam €sen[2s]2ibus in re publica coniunctissimus, Rhodum deverti €confisus auctoritate vestra senatusque consulto quo hostem €Dolabellam iudicaratis, foedere quoque quod cum iis €M. Marcello Ser. Sulpicio [2coss.]2 renovatum erat, quo €iuraverant Rhodii eosdem hostis se habituros quos senatus €populusque Romanus. €@@Quae res nos vehementer fefellit. tantum enim afuit ut €illorum praesidio nostram firmaremus classem ut etiam €a Rhodiis urbe, portu, statione quae extra urbem est, €commeatu, aqua denique prohiberentur nostri milites, nos €vix ipsi singulis cum navigiolis reciperemur. quam indigni-€tatem deminutionemque maiestatis non solum iuris nostri €sed etiam imperi populique Romani idcirco tulimus quod €interceptis litteris cognoramus Dolabellam, si desperasset de €Syria Aegyptoque, quod necesse erat fieri, in navis cum €omnibus suis latronibus atque omni pecunia conscendere €esse paratum Italiamque petere; idcirco etiam navis €onerarias, quarum minor nulla erat duum milium ampho-rum, contractas in Lycia a classe eius obsideri. huius rei €timore, p. c., percitus iniurias perpeti et cum contumelia €etiam nostra omnia prius experiri malui. itaque ad illorum €voluntatem introductus in urbem et in senatum eorum, quam €diligentissime potui, causam rei publicae egi periculumque @1 €omne quod instaret, si ille latro cum suis omnibus navis €conscendisset, exposui. Rhodios autem tanta in pravitate €animadverti ut omnis firmiores putarent quam bonos, ut €hanc concordiam et conspirationem omnium ordinum ad €defendendam libertatem propense non crederent esse €factam, ut patientiam senatus et optimi cuiusque manere €etiam nunc confiderent nec potuisse audere quemquam €Dolabellam hostem iudicare, ut denique omnia quae improbi €fingebant magis vera existimarent quam quae vere facta €erant et a nobis docebantur. @@Qua mente etiam ante nostrum adventum post Treboni €indignissimam caedem ceteraque tot tamque nefaria facinora €binae profectae erant ad Dolabellam legationes eorum et €quidem novo exemplo, contra leges ipsorum, prohibentibus €iis qui tum magistratus gerebant. haec sive timore, ut €dictitant, de agris quos in continenti habent sive furore sive €potentia paucorum, qui et antea pari contumelia viros €clarissimos adfecerant et nunc maximos magistratus gerentes, €nullo exemplo neque nostra ex parte [2provocati]2, neque €nostro praesentium neque imminenti Italiae urbique nostrae €periculo, si ille parricida cum suis latronibus navibus ex Asia €Syriaque expulsus Italiam petisset, mederi, cum facile €possent, voluerunt. @@Non nullis etiam ipsi magistratus veniebant in suspicionem €detinuisse nos et demorati esse, dum classis Dolabellae €certior fieret de adventu nostro. quam suspicionem con-€secutae res aliquot auxerunt, maxime quod subito ex Lycia €Sex. Marius et C. Titius, legati Dolabellae, a classe discesse-€runt navique longa profugerunt onerariis relictis, in quibus €colligendis non minimum temporis laborisque consumpserant. €itaque cum ab Rhodo cum iis quas habueramus navibus in €Lyciam venissemus, navis onerarias recepimus dominisque @1 €restituimus idemque, quod maxime verebamur, ne posset €Dolabella cum suis latronibus in Italiam venire, timere €desiimus; classem fugientem persecuti sumus usque Sidam, €quae extrema regio est provinciae meae. @@Ibi cognovi partem navium Dolabellae diffugisse, reliquas €Syriam Cyprumque petisse. quibus disiectis, cum scirem €C. Cassi, singularis civis et ducis, classem maximam fore €praesto in Syria, ad meum officium reverti, daboque operam €ut meum studium diligentiam vobis, p. c., reique publicae €praestem pecuniamque quam maximam potero et quam €celerrime cogam omnibusque [2cum]2 rationibus ad vos €mittam. si percurrero provinciam et cognovero qui nobis et €rei publicae fidem praestiterunt in conservanda pecunia a me €deposita quique scelere ultro deferentes pecuniam publicam €hoc munere societatem facinorum cum Dolabella inierunt, €faciam vos certiores. de quibus, si vobis videbitur, si, ut €meriti sunt, graviter constitueritis nosque vestra auctoritate €firmaveritis, facilius et reliqua exigere vectigalia et exacta €servare poterimus. interea quo commodius vectigalia tueri €provinciamque ab iniuria defendere possim, praesidium €voluntarium necessariumque comparavi. @@His litteris scriptis milites circiter XXX, quos Dolabella ex €Asia conscripserat, ex Syria fugientes in Pamphyliam vene-€runt. hi nuntiaverunt Dolabellam Antiocheam quae in Syria €est venisse, non receptum conatum esse aliquotiens vi €introire; repulsum semper esse cum magno suo detrimento; €itaque DC circiter amissis, aegris relictis, noctu Antiochea €profugisse Laodiceam versus; ea nocte omnis fere Asiaticos €milites ab eo discessisse; ex his ad octingentos Antiocheam €redisse et se iis tradidisse qui a Cassio relicti urbi illi praeerant, €ceteros per [2A]2manum in Ciliciam descendisse, quo ex €numero se quoque esse dicebant; Cassium autem cum suis @1 €omnibus copiis nuntiatum esse quadridui iter Laodicea €afuisse tum cum Dolabella eo tenderet. €@@Quam ob rem opinione celerius confido sceleratissimum €latronem poenas daturum. €@IIII Non. Iun. Pergae.  Ÿóáÿëú‚‰ïìÁôèåîéóÿïäöééé Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@TREBONIUS CICERONI S. ‘S. v. b. €@@Athenas veni a. d. XI Kal. Iun. atque ibi, quod maxime €optabam, vidi filium tuum deditum optimis studiis sum-€maque modestiae fama. qua ex re quantam voluptatem €ceperim scire potes etiam me tacente. non enim nescis quanti €te faciam et quam pro nostro veterrimo verissimoque amore €omnibus tuis etiam minimis commodis, non modo tanto €bono, gaudeam. noli putare, mi Cicero, me hoc auribus tuis €dare. nihil adulescente tuo atque adeo nostro (nihil enim €tibi a me potest esse seiunctum) aut amabilius omnibus his €qui Athenis sunt est aut studiosius earum artium quas tu €maxime amas, hoc est optimarum. itaque tibi, quod vere €facere possum, libenter quoque gratulor nec minus etiam €nobis, quod eum quem necesse erat diligere qualiscumque €esset talem habemus ut libenter quoque diligamus. @@Qui cum mihi in sermone iniecisset se velle Asiam visere, €non modo invitatus sed etiam rogatus est a me ut id potissi-€mum nobis obtinentibus provinciam faceret. cui nos et €caritate et amore tuum officium praestaturos non debes €dubitare. illud quoque erit nobis curae ut Cratippus una cum €eo sit, ne putes in Asia feriatum illum ab iis studiis in quae €tua cohortatione incitatur futurum. nam illum paratum, ut €video, et ingressum pleno gradu cohortari non intermittemus, €quo in dies longius discendo exercendoque se procedat. @@Vos quid ageretis in re publica, cum has litteras dabam, €non sciebam. audiebam quaedam turbulenta, quae scilicet €cupio esse falsa, ut aliquando otiosa libertate fruamur; quod @1 €vel minime mihi adhuc contigit. ego tamen nactus in €navigatione nostra pusillum laxamenti concinnavi tibi €munusculum ex instituto meo et dictum cum magno nostro €honore a te dictum conclusi et tibi infra subscripsi. in €quibus versiculis si tibi quibusdam verbis $EU)QURRHMONE/STEROS €videbor, turpitudo personae eius in quam liberius invehimur €nos vindicabit. ignosces etiam iracundiae nostrae, quae iusta €est in eius modi et homines et civis. deinde qui magis hoc €Lucilio licuerit adsumere libertatis quam nobis? cum, etiam €si odio par fuerit in eos quos laesit, tamen certe non magis €dignos habuerit in quos tanta libertate verborum incurreret. @@Tu, sicut mihi pollicitus es, adiunges me quam primum ad €tuos sermones; namque illud non dubito quin, si quid de €interitu Caesaris scribas, non patiaris me minimam partem €et rei et amoris tui ferre. vale, et matrem meosque tibi com-€mendatos habe. €@D. VIII Kal. Iun. Athenis. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨‘Ÿóáÿëú‚ŠïìÒïíáåÿïäã® íåä® Óåðô® ´¶ÿ@@@@CICERO S. D. CORNIFICIO COLLEGAE ‘Grata mihi vehementer est memoria nostri tua quam €significasti litteris; quam ut conserves, non quo de tua €constantia dubitem sed quia mos est ita rogandi, rogo. €@@Ex Syria nobis tumultuosiora quaedam nuntiata sunt, €quae, quia tibi sunt propiora quam nobis, tua me causa €magis movent quam mea. Romae summum otium est, sed ita €ut malis salubre aliquod et honestum negotium; quod spero €fore. video id curae esse Caesari. @@Me [2s]2cito, dum tu absis, quasi occasionem quandam et €licentiam nactum scribere audacius, et cetera quidem €fortasse quae etiam tu concederes, sed proxime scripsi de €optimo genere dicendi; in quo saepe suspicatus sum te €a iudicio nostro, sic scilicet ut doctum hominem ab non €indocto, paulum dissidere. huic tu libro maxime velim ex €animo, si minus, gratiae causa suffragere. dicam tuis ut eum, €si velint, describant ad teque mittant. puto enim, etiam si €rem minus probabis, tamen in ista solitudine quicquid a me €profectum sit, iucundum tibi fore. @1 @@Quod mihi existimationem tuam dignitatemque com-€mendas, facis tu quidem omnium more, sed velim sic existimes, €me, cum amori quem inter nos mutuum esse intellegam €plurimum tribuam, tum de summo ingenio et de studiis tuis €optimis et de spe amplissimae dignitatis ita iudicare ut €neminem tibi anteponam, comparem paucos.  Ÿóáÿëú‚‹ïäåø® Óåðô® öåì éî® Ïãô® ´¶ÿ@@@@CICERO S. D. CORNIFICIO COLLEGAE ‘Quod extremum fuit in ea epistula quam a te proxime accepi €ad id primum respondebo; animum adverti enim hoc vos €magnos oratores facere non numquam. epistulas requiris €meas; ego autem numquam, cum mihi denuntiatum esset €a tuis ire aliquem, non dedi. €@@Quod mihi videor ex tuis litteris intellegere, te nihil com-€missurum esse temere nec ante quam scisses quo iste nescio €qui Caecilius Bassus erumperet quicquam certi constituturum, €id ego et speraram prudentia tua fretus et ut confiderem €fecerunt tuae gratissimae mihi litterae; idque ut facias quam €saepissime, ut et quid tu agas et quid agatur scire possim et €etiam quid acturus sis, valde te rogo. €@@Etsi periniquo patiebar animo te a me digredi, tamen eo €tempore me consolabar quod et in summum otium te ire €arbitrabar et ab impendentibus magnis negotiis discedere. utrumque contra accidit; istic enim bellum est exortum, hic €pax consecuta, sed tamen eius modi pax in qua, si adesses, €multa te non delectarent, ea tamen quae ne ipsum Caesarem €quidem delectant. bellorum enim civilium ii semper exitus €sunt ut non ea solum fiant quae velit victor sed etiam ut iis €mos gerendus sit quibus adiutoribus sit parta victoria. €equidem sic iam obdurui ut ludis Caesaris nostri animo @1 €aequissimo viderem T. Plancum, audirem Laberi et €Publi[2l]2i poemata. €@@Nihil mihi tam deesse scito quam quicum haec familiariter €docteque rideam. is tu eris si quam primum veneris; quod ut €facias non mea solum sed etiam tua interesse arbitror.  Ÿóáÿëú‚Œïäã® Äåã® ´¶ÿ@@@@CICERO CORNIFICIO S. ‘Libentissime legi tuas litteras, in quibus iucundissimum mihi €fuit quod cognovi meas tibi redditas esse. non enim dubitabam €quin eas libenter lecturus esses; verebar ut redderentur. €@@Bellum quod est in Syria Syriamque provinciam tibi €tributam esse a Caesare ex tuis litteris cognovi. eam rem tibi €volo bene et feliciter evenire; quod ita fore confido fretus et industria et prudentia tua. sed de Parthici belli suspicione €quod scribis sane me commovit. quid enim copiarum haberes €cum ipse coniectura consequi poteram tum ex tuis litteris €cognovi. itaque opto ne se illa gens moveat hoc tempore, dum €ad te legiones eae perducantur quas audio duci. quod si €paris copias ad confligendum non habebis, non te fugiet uti €consilio M. Bibuli, qui se oppido munitissimo et copiosissimo €tam diu tenuit quam diu in provincia Parthi fuerunt. @@Sed haec melius ex re et ex tempore constitues. mihi €quidem usque curae erit quid agas dum quid egeris sciero. €litteras ad te numquam habui cui darem quin dederim; a te €ut idem facias peto, in primisque ut ita ad tuos scribas ut me €tuum sciant esse. @1  Ÿóáÿëú‚ïäéö Îïî® Óåðô® ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO CORNIFICIO ‘Gratae mihi tuae litterae, nisi quod Sinuessanum deversori-€olum contempsisti. quam quidem contumeliam villa pusilla @1 €iniquo animo feret, nisi in Cumano et Pompeiano reddideris €$PA/NTA PERI\ PA/NTWN&. sic igitur facies, meque amabis et €scripto aliquo lacesses. ego enim respondere facilius possum €quam provocare. quod si, ut es, cessabis, lacessam, nec tua €ignavia etiam [2mihi]2 inertiam adferet. plura otiosus; haec €cum essem in senatu exaravi.  Ÿóáÿëú‚Žïìÿïäà´´ öåì ´³ÿ@@@@CICERO CORNIFICIO ‘C. Anicius, familiaris meus, vir omnibus rebus ornatus, €negotiorum suorum causa legatus est in Africam legatione €libera. eum velim rebus omnibus adiuves operamque des ut €quam commodissime sua negotia conficiat, in primisque, €quod ei carissimum est, dignitatem eius tibi commendo €idque a te peto, quod ipse in provincia facere sum solitus non €rogatus, ut omnibus senatoribus lictores darem; quod idem €acceperam et id cognoveram a summis viris factitatum. €hoc igitur, mi Cornifici, facies ceterisque rebus omnibus eius €dignitati reique, si me amas, consules. erit mihi gratissimum. €@@Da operam ut valeas. @1  Ÿóáÿëú‚ïìÒïíáåÿïäðïóô øééé Ëáì® Ïãô® ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO CORNIFICIO S. ‘Nos hic cum homine gladiatore omnium nequissimo, collega €nostro, Antonio, bellum gerimus, sed non pari condicione, €contra arma verbis. at etiam de te contionatur, nec impune; €nam sentiet quos lacessierit. ego autem acta ad te omnia €arbitror perscribi ab aliis; a me futura debes cognoscere, €quorum quidem nunc est difficilis coniectura. @@Oppressa omnia sunt, nec habent ducem boni nostrique €tyrannoctoni longe gentium absunt. Pansa et sentit bene et €loquitur fortiter; Hirtius noster tardius convalescit. quid @1 €futurum sit plane nescio; spes tamen una est aliquando €populum Romanum maiorum similem fore. ego certe rei €publicae non deero et quicquid acciderit a quo mea culpa €absit animo forti feram. illud profecto quoad potero: tuam €famam et dignitatem tuebor. ©–áŸóáÿëú‚ïäã® øéé Ëáì® Éáî® ´´ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘A. d. XIII Kal. Ian. senatus [aut] frequens mihi est adsensus €cum de ceteris rebus magnis et necessariis tum de provinciis €ab iis qui obtinerent retinendis neque cuiquam tradendis €nisi qui ex senatus consulto successisset. hoc ego cum rei €publicae causa censui tum mehercule in primis retinendae €dignitatis tuae. quam ob rem te amoris nostri causa rogo, rei €publicae causa hortor ut ne cui quicquam iuris in tua €provincia esse patiare atque ut omnia referas ad dignitatem, qua nihil esse potest praestantius. vere tecum agam, ut €necessitudo nostra postulat: in Sempronio, si meis litteris €obtemperasses, maximam ab omnibus laudem adeptus esses. @1 €sed illud et praeteriit et levius est, haec magna res est. fac ut €provinciam retineas in potestate rei publicae. €@@Plura scripsissem nisi tui festinarent. itaque Chaerippo €nostro me velim excuses. ¨—Ÿóáÿëú‚‘ïäã® öé Éä® Ïãô® ´´ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Omnem condicionem imperi tui statumque provinciae mihi €demonstravit Tratorius. o multa intolerabilia locis omnibus! €sed quo tua maior dignitas eo quae tibi acciderunt minus €ferenda. neque enim quae tu propter magnitudinem et €animi [2et]2 ingeni moderate fers tibi ea non ulciscenda sunt, €etiam si non sunt dolenda. sed haec posterius. @@Rerum urbanarum acta tibi mitti certo scio. quod ni ita €putarem, ipse perscriberem, in primisque Caesaris Octaviani €conatum. de quo multitudini fictum ab Antonio crimen €videtur, ut in pecuniam adulescentis impetum faceret; €prudentes autem et boni viri et credunt factum et probant. €quid quaeris? magna spes est in eo; nihil est quod non existi-€metur laudis et gloriae causa facturus. Antonius autem, €noster familiaris, tanto se odio esse intellegit ut cum inter-€fectores suos domi comprenderit rem proferre non audeat. €itaque a. d. VII Id. Oct. Brundisium erat profectus obviam @1 €legionibus Macedonicis quattuor, quas sibi conciliare þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨—’ˆŒëú‚‘ïìÒïíáåÿïäã® öé Éä® Ïãô® ´´ÿpecunia cogitabat easque ad urbem adducere et in cervicibus €nostris collocare. @@Habes formam rei publicae, si in castris potest esse res €publica. in quo tuam vicem saepe doleo, quod nullam partem €per aetatem sanae et salvae rei publicae gustare potuisti. €atque antehac quidem sperare saltem licebat; nunc etiam id €ereptum est. quae enim est spes, cum in contione dicere €ausus sit Antonius Cannutium apud eos locum sibi quaerere €quibus se salvo locus in civitate esse non posset? @@Equidem et haec et omnia quae homini accidere possunt €sic fero ut philosophiae magnam habeam gratiam, quae me €non modo ab sollicitudine abducit sed etiam contra omnis €fortunae impetus armat, tibique idem censeo faciendum nec €a quo culpa absit quicquam in malis numerandum. sed haec €tu melius. €@@Tratorium nostrum cum semper probassem, tum maxime €in tuis rebus summam eius fidem, diligentiam prudentiamque €cognovi. €@@Da operam ut valeas. hoc mihi gratius facere nihil potes.  Ÿóáÿëú‚’ïäåø® Éáî® ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Ego nullum locum praetermitto (nec enim debeo) non modo €laudandi tui sed ne ornandi quidem; sed mea studia erga te €et officia malo tibi ex tuorum litteris quam ex meis esse nota. €te tamen hortor ut omni cura in rem publicam incumbas. €hoc est animi, hoc est ingeni tui, hoc eius spei quam habere €debes amplificandae dignitatis tuae. @@Sed hac de re alias ad te pluribus. cum enim haec €scribebam in exspectatione erant omnia. nondum legati €redierant quos senatus non ad pacem deprecandam sed ad €denuntiandum bellum miserat nisi legatorum nuntio €paruisset. ego tamen, ut primum occasio data est meo €pristino more rem publicam defen[2den]2di, me principem €senatui populoque Romano professus sum, nec, postea quam @1 €suscepi causam libertatis, minimum tempus amisi tuendae €salutis libertatisque communis. sed haec quoque te ex aliis €malo. ©˜áŸóáÿëú‚“ïìÿïäà´´ öåì ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘T. Pinarium, familiarissimum meum, tanto tibi studio €commendo ut maiore non possim. cui cum propter omnis €virtutes tum etiam propter studia communia sum amicissi-€mus. is procurat rationes negotiaque Dionysi nostri, quem et €tu multum amas et ego omnium plurimum. ea tibi ego non €debeo commendare, sed commendo tamen. facies igitur ut €ex Pinari, gratissimi hominis, litteris tuum et erga illum et €erga Dionysium studium perspiciamus. ¨™Ÿóáÿëú‚”ïìÒïíáåÿïäã® øééé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Liberalibus litteras accepi tuas, quas mihi Cornificius altero €vicensimo die, ut dicebat, reddidit. eo die non fuit senatus €neque postero. Quinquatribus frequenti senatu causam tuam €egi, non invita Minerva; etenim eo ipso die senatus decrevit €ut Minerva nostra, custos urbis, quam turbo deiecerat, €restitueretur. Pansa tuas litteras recitavit. magna senatus €approbatio consecuta est cum summo [2meo]2 gaudio et €offensione Minotauri, id est Calvisi et Tauri. factum de te €senatus consultum honorificum. postulabatur ut etiam illi €notarentur, sed Pansa clementior. @@Ego, mi Cornifici, quo die primum in spem libertatis €ingressus sum et cunctantibus ceteris a. d. XIII Kal. Ian. €fundamenta ieci rei publicae, eo ipso die providi multum €atque habui rationem dignitatis tuae; mihi enim est adsensus €senatus de obtinendis provinciis. nec vero postea destiti €labefactare eum qui summa cum tua iniuria contumeliaque €rei publicae provinciam absens obtinebat. itaque crebras, €vel potius cottidianas compellationes meas non tulit seque in €urbem recepit invitus, neque solum spe sed certa re iam et @1 €possessione deturbatus est meo iustissimo honestissimoque €convicio. €@@Te tuam dignitatem summa tua virtute tenuisse pro-€vinciaeque honoribus amplissimis adfectum vehementer gaudeo. quod te mihi de Sempronio purgas, accipio excusa-€tionem; fuit enim illud quoddam caecum tempus servitutis. €ego tuorum consiliorum auctor dignitatisque fautor iratus €temporibus in Graeciam desperata libertate rapiebar, cum €me etesiae quasi boni cives relinquentem rem publicam €prosequi noluerunt austerque adversus maximo flatu me ad €tribulis tuos Regium rettulit, atque inde ventis remis in €patriam omni festinatione properavi postridieque in summa reliquorum servitute liber unus fui. sic sum in Antonium €invectus ut ille non ferret omnemque suum vinulentum €furorem in me unum effunderet meque tum elicere vellet ad €caedis causam, tum temptaret insidiis. quem ego ructantem €et nauseantem conieci in Caesaris Octaviani plagas. puer €enim egregius praesidium sibi primum et nobis, deinde €summae rei publicae comparavit. qui nisi fuisset, Antoni reditus a Brundisio pestis patriae fuisset. quae deinceps acta €sint scire te arbitror. sed redeamus illuc unde devertimus: €accipio excusationem tuam de Sempronio. neque enim €statuti quid in tanta perturbatione habere potuisti. €@@@@'Nunc hic dies aliam vitam adfert, alios mores postulat', €ut ait Terentius. quam ob rem, mi Quinte, conscende €nobiscum et quidem ad puppim. una navis est iam bonorum €omnium, quam quidem nos damus operam ut rectam tene-€amus, utinam prospero cursu! sed quicumque venti erunt, €ars nostra certe non aberit. quid enim praestare aliud virtus €potest? tu fac ut magno animo sis et excelso cogitesque omnem €dignitatem tuam cum re publica coniunctam esse debere. @1 ©™áŸóáÿëú‚•ïäéî® Íáé® ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘P. Luccium mihi meum commendas; quem quibuscumque €rebus potero diligenter tuebor. €@@Hirtium quidem et Pansam, collegas nostros, homines in €consulatu rei publicae salutaris, alieno sane tempore €amisimus, re publica Antoniano quidem latrocinio liberata €sed nondum omnino explicata. quam nos, si licebit, more €nostro tuebimur, quamquam admodum sumus iam defatigati. sed nulla lassitudo impedire officium et fidem debet. verum €haec hactenus. ab aliis te de me quam a me ipso malo €cognoscere. €@@De te audiebamus ea quae maxime vellemus. de Cn. €Minucio, quem tu quibusdam litteris ad caelum laudibus €extulisti, rumores duriores erant. id quale sit omninoque €quid istic agatur facias me velim certiorem. ¨šŸóáÿëú‚–ïäà´´ öåì ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Q. Turius, qui in Africa negotiatus est, vir bonus et honestus, €heredes fecit similis sui: Cn. Saturninum, Sex. Aufidium, €C. Anneum, Q. Considium Gallum, L. Servilium Postumum, €C. Rubellinum. ex eorum oratione intellexi gratiarum €actione eos magis egere quam commendatione. tanta enim €liberalitate se tua usos praedicabant ut iis plus a te tributum intellegerem quam ego te auderem rogare. audebo tamen; €scio enim quantum ponderis mea commendatio sit habitura. €qua re a te peto ut ad eam liberalitatem qua sine meis €litteris usus es quam maximus his litteris cumulus accedat. €@@Caput autem est meae commendationis ne patiare Erotem €Turium, Q. Turi libertum, ut adhuc fecit, hereditatem @1 €Turianam avertere ceterisque omnibus rebus habeas eos a me €commendatissimos. magnam ex eorum splendore et obser-€vantia capies voluptatem. quod ut velis te vehementer etiam €atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚—ïìÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Sex. Aufidius et observantia qua me colit accedit ad proximos €et splendore equiti Romano nemini cedit. est autem ita €temperatis moderatisque moribus ut summa severitas summa €cum humanitate iungatur. cuius tibi negotia quae sunt in €Africa ita commendo ut maiore studio magisve ex animo €commendare non possim. pergratum mihi feceris si dederis €operam ut is intellegat meas apud te litteras maximum €pondus habuisse. hoc te vehementer, mi Cornifici, rogo.  Ÿóáÿëú‚˜ïìÒïíáåÿïäã® öééé Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Adsentior tibi eos quos scribis Lilybaeo minari istic poenas €dare debuisse. sed metuisti, ut ais, ne nimis liber in ulciscendo €viderere. metuisti igitur ne [2nimis]2 gravis civis, ne nimis €fortis, ne nimis te dignus viderere. @@Quod societatem rei publicae conservandae tibi mecum €a patre acceptam renovas gratum est; quae societas inter nos €semper, mi Cornifici, manebit. gratum etiam illud, quod €mihi tuo nomine gratias agendas non putas; nec enim id €inter nos facere debemus. senatus saepius pro dignitate tua þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Œ¨œ’†ëú‚˜ïìÒïíáåÿïäã® öééé Ëáì® Áðò® ´³ÿappellaretur si absentibus consulibus umquam nisi ad rem €novam cogeretur. itaque nec de HS <30XX>30 nec de HS €quicquam agi nunc per senatum potest. tibi autem ex senatus €consulto imperandum mutuumve sumendum censeo. @@In re publica quid agatur credo te ex eorum litteris €cognoscere qui ad te acta debent perscribere. ego sum spe €bona. consilio, cura, labore non desum, omnibus inimicis €rei publicae esse me acerrimum hostem prae me fero. res €neque nunc difficili loco mihi videtur esse et fuisset facillimo, €si culpa a quibusdam afuisset.  Ÿóáÿëú‚™ïäðòéïòå ðáòôå ´³ÿ@@@@CICERO CORNIFICIO SAL. ‘Non modo tibi, cui nostra omnia notissima sunt, sed neminem €in populo Romano arbitror esse cui sit ignota ea familiaritas €quae mihi cum L. Lamia est. etenim magno theatro spectata €est tum cum est ab A. Gabinio consule relegatus quod libere €et fortiter salutem meam defendisset. nec ex eo amor inter €nos natus est, sed quod erat vetus et magnus, propterea €nullum periculum pro me adire dubitavit. ad haec officia, €vel merita potius, iucundissima consuetudo accedit, ut nullo €prorsus plus homine delecter. @1 €@@Non puto te iam exspectare quibus eum tibi verbis €commendem. causa enim tanti amoris intellegis quae verba desideret. iis me omnibus usum putato. tantum velim €existimes, si negotia Lamiae, procuratores, libertos, familiam €quibuscumque rebus opus erit defenderis, gratius mihi €futurum quam si ea tua liberalitas pertinuisset ad rem €familiarem meam. nec dubito quin sine mea commendatione, €quod tuum est iudicium de hominibus, ipsius Lamiae causa €studiose omnia facturus sis. quamquam erat nobis dictum te €existimare alicui senatus consulto quod contra dignitatem €tuam fieret scribendo Lamiam adfuisse; qui omnino con-€sulibus illis numquam fuit ad scribendum; deinde omnia €tum falsa senatus consulta deferebantur. nisi forte etiam illi €Semproniano senatus consulto me censes adfuisse, qui ne €Romae quidem fui, ut tum de eo ad te scripsi re recenti. @@Sed haec hactenus. te, mi Cornifici, etiam atque etiam €rogo ut omnia Lamiae negotia mea putes esse curesque ut €intellegat hanc commendationem maximo sibi usui fuisse. €hoc mihi gratius facere nihil potes. €@@Cura ut valeas.  Ÿóáÿëú‚šïäã® ö Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@[2CICERO CORNIFICIO S.]2 ‘Itane? praeter litigatores nemo ad te meas litteras? multae €istae quidem; tu enim perfecisti ut nemo sine litteris meis €tibi se commendatum putaret. sed quis umquam tuorum €mihi dixit esse cui darem quin dederim? aut quid mi iucundius €quam, cum coram tecum loqui non possim, aut scribere ad €te aut tuas legere litteras? illud magis mihi solet esse €molestum, tantis me impediri occupationibus ut ad te €scribendi meo arbitratu facultas nulla detur. non enim te epi-€stulis sed voluminibus lacesserem; quibus quidem me a te €provocari oportebat. quamvis enim occupatus sis, oti tamen €plus habes; aut si ne tu quidem vacas, noli impudens esse nec €mihi molestiam exhibere et a me litteras crebriores, cum tu mihi raro mittas, flagitare. nam cum antea distinebar €maximis occupationibus propterea quod omnibus curis mihi €tuendam [2rem publicam]2 putabam, tum hoc tempore multo €distineor vehementius. ut enim gravius aegrotant ii qui, cum €levati morbo videntur, in eum de integro inciderunt, sic €vehementius nos laboramus, qui profligato bello ac paene €sublato renovatum bellum gerere conamur. @@Sed haec hactenus. tu tibi, mi Cornifici, fac ut persuadeas €non esse me tam imbecillo animo, ne dicam inhumano, ut €a te vinci possim aut officiis aut amore. non dubitabam €equidem, verum tamen multo mihi notiorem amorem tuum €efficit C[2h]2aerippus. o hominem semper illum quidem mihi @1 €aptum, nunc vero etiam suavem! vultus mehercule tuos €mihi expressit omnis, non solum animum ac verba pertulit. €itaque noli vereri ne tibi suscensuerim quod eodem exemplo €ad me quo ad ceteros. requisivi equidem proprias ad me €unum litteras, sed neque vehementer et amanter. @@De sumptu quem te in rem militarem facere et fecisse dicis €nihil sane possum tibi opitulari, propterea quod et orbus €senatus consulibus amissis et incredibiles angustiae pecuniae €publicae; quae conquiritur undique, ut optime meritis €militibus promissa solvantur. quod quidem fieri sine tributo €posse non arbitror. @@De Attio Dionysio nihil puto esse, quoniam mihi nihil €dixit Tratorius. de P. Luccio nihil tibi concedo quo studiosior €eius sis quam ego sum; est enim nobis necessarius. sed €a magistris cum contenderem de proferendo die, probarunt €mihi sese quo minus id facerent et compromisso et iure €iurando impediri. qua re veniendum arbitror Luccio. €quamquam, si meis litteris obtemperavit, cum tu haec leges €illum Romae esse oportebit. @@Ceteris de rebus maximeque de pecunia, cum Pansae €mortem ignorares, scripsisti quae per nos ab eo consequi te €posse arbitrarere. quae te non fefellissent si viveret; nam te €diligebat. post mortem autem eius quid fieri posset non €videbamus. @@De Venuleio, Latino, Horatio valde laudo. illud non €nimium probo, quod scribis, quo illi animo aequiore €ferrent, te tuis etiam legatis lictores ademisse (honore enim €cum ignominia dignis non erant comparandi), eosque, €ex senatus consulto si non decedunt, cogendos ut decedant €existimo. @1 €@@Haec fere ad eas litteras quas eodem exemplo binas accepi. €de reliquo velim tibi persuadeas non esse mihi meam €dignitatem tua cariorem. °Ÿóáÿëú‚›ïìÁôèåîéóÿïäåø® Éõî® öåì éî® Ñõéîô® µ±ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. MEMMIO ‘Etsi non satis mihi constiterat cum aliquane animi mei €molestia an potius libenter te Athenis visurus essem, quod €iniuria quam accepisti dolore me adficeret, sapientia tua qua €fers iniuriam laetitia, tamen vidisse te mallem; nam quod est €molestiae non sane multo levius est cum te non video, quod €esse potuit voluptatis certe, si vidissem te, plus fuisset. itaque €non dubitabo dare operam ut te videam, cum id satis €commode facere potero. interea quod per litteras et agi tecum et, ut arbitror, confici potest, agam nunc, ac te illud primum €rogabo, ne quid invitus mea causa facias, sed id quod mea €intelleges multum, tua nullam in partem interesse ita mihi €des si tibi ut id libenter facias ante persuaseris. €@@Cum Patrone Epicurio mihi omnia sunt, nisi quod in €philosophia vehementer ab eo dissentio. sed et initio Romae, €cum te quoque et tuos omnis observabat, me coluit in primis €et nuper, cum ea quae voluit de suis commodis et praemiis €consecutus est, me habuit suorum defensorum et amicorum €fere principem et iam a Phaedro, qui nobis cum pueri €essemus, ante quam Philonem cognovimus, valde ut philo-€sophus, postea tamen ut vir bonus et suavis et officiosus €probabatur, traditus mihi commendatusque est. @@Is igitur Patro cum ad me Romam litteras misisset, uti te €sibi placarem peteremque ut nescio quid illud Epicuri @1 €parietinarum sibi concederes, nihil scripsi ad te ob eam rem €quod aedificationis tuae consilium commendatione mea €nolebam impediri. idem, ut veni Athenas, cum idem ut ad te €scriberem rogasset, ob eam causam impetravit quod te €abiecisse illam aedificationem constabat inter omnis amicos tuos. quod si ita est et si iam tua plane nihil interest, velim, €si qua offensiuncula facta est animi tui perversitate aliquorum €(novi enim gentem illam), des te ad lenitatem vel propter €summam [2tuam]2 humanitatem vel etiam honoris mei causa. €equidem, si quid ipse sentiam quaeris, nec cur ille tanto €opere contendat video nec cur tu repugnes, nisi tamen multo €minus tibi concedi potest quam illi laborare sine causa. €quamquam Patronis et orationem et causam tibi cognitam €esse certo scio; honorem, officium, testamentorum ius, €Epicuri auctoritatem, Phaedri obtestationem, sedem, domi-€cilium, vestigia summorum hominum sibi tuenda esse dicit. €totam hominis vitam rationemque quam sequitur in €philosophia derideamus licet si hanc eius contentionem €volumus reprehendere. sed mehercules, quoniam illi cete-€risque quos illa delectant non valde inimici sumus, nescio an €ignoscendum sit huic si tanto opere laborat; in quo etiam si €peccat, magis ineptiis quam improbitate peccat. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸•ëú‚›ïìÁôèåîéóÿïäåø® Éõî® öåì éî® Ñõéîô® µ±ÿ@@Sed ne plura (dicendum enim aliquando est), Pomponium €Atticum sic amo ut alterum fratrem. nihil est illo mihi nec €carius nec iucundius. is (non quo sit ex istis; est enim omni €liberali doctrina politissimus, sed valde diligit Patronem, €valde Phaedrum amavit) sic a me hoc contendit, homo €minime ambitiosus, minime in rogando molestus, ut nihil €umquam magis, nec dubitat quin ego a te nutu hoc consequi €possem etiam si aedificaturus esses. nunc vero, si audierit te €aedificationem deposuisse neque tamen me a te impetrasse, @1 €non te in me illiberalem sed me in se neglegentem putabit. €quam ob rem peto a te ut scribas ad tuos posse tua voluntate €decretum illud Areopagitarum, quem $U(POMNHMATISMO\N& illi €vocant, tolli. @@Sed redeo ad prima. prius velim tibi persuadeas ut hoc mea €causa libenter facias quam ut facias. sic tamen habeto, si €feceris quod rogo, fore mihi gratissimum. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚œïìÿïäéîãåòôïÿ@@@@CICERO MEMMIO S. ‘C. Avianio Evandro, qui habitat in tuo sacrario, et ipso €multum utor et patrono eius M. Aemilio familiarissime. peto €igitur a te in maiorem modum, quod sine tua molestia fiat, €ut ei de habitatione accommodes. nam propter opera €instituta multa multorum subitum est ei remigrare Kal. €Quint. impedior verecundia ne te pluribus verbis rogem; €neque tamen dubito quin, si tua nihil aut non multum intersit, €eo sis animo quo ego essem si quid tu me rogares. mihi certe €gratissimum feceris.  Ÿóáÿëú‚@@@@CICERO MEMMIO S. ‘A. Fufium, unum ex meis intimis, observantissimum studiosis-€simumque nostri, eruditum hominem et summa humanitate €tuaque amicitia dignissimum, velim ita tractes ut mihi €coram recepisti. tam gratum mihi id erit quam quod €gratissimum. ipsum praeterea summo officio et summa €observantia tibi in perpetuum devinxeris.  Ÿóáÿëú‚žïäéîôåò Îïö® ´¶ åô Ñõéîô® ´µ¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. Q. VALERIO Q. F. ORCAE LEGATO €@@@@PRO PR. ‘Cum municipibus Volaterranis mihi summa necessitudo est. €magno enim meo beneficio adfecti cumulatissime mihi €gratiam rettulerunt; nam nec in honoribus meis nec labori-€bus umquam defuerunt. cum quibus si mihi nulla causa €intercederet, tamen, quod te vehementissime diligo quodque €me a te plurimi fieri sentio, et monerem te et hortarer ut €eorum fortunis consuleres, praesertim cum prope praecipuam €causam haberent ad ius obtinendum, primum quod Sullani €temporis acerbitatem deorum immortalium benignitate sub-€terfugerunt, deinde quod summo studio populi Romani a me in consulatu meo defensi sunt. cum [2enim]2 tribuni pl. legem €iniquissimam de eorum agris promulgavissent, facile senatui @1 €populoque Romano persuasi ut eos civis quibus Fortuna €pepercisset, salvos esse vellent. hanc actionem meam C. €Caesar primo suo consulatu lege agraria comprobavit €agrumque Volaterranum et oppidum omni periculo in €perpetuum liberavit, ut mihi dubium non sit quin is qui €novas necessitudines adiungat vetera sua beneficia con-€servari velit. quam ob rem est tuae prudentiae aut sequi €eius auctoritatem cuius sectam atque imperium summa cum €tua dignitate secutus es aut certe illi integram omnem €causam reservare. illud vero dubitare non debes quin tam €grave, tam firmum, tam honestum municipium tibi tuo €summo beneficio in perpetuum obligari velis. @@Sed haec quae supra scripta sunt eo spectant ut te horter €et suadeam. reliqua sunt quae pertinent ad rogandum, ut €non solum tua causa tibi consilium me dare putes sed etiam €quod mihi opus sit me a te petere et rogare. gratissimum €igitur mihi feceris si Volaterranos omnibus rebus integros €incolumisque esse volueris. eorum ego domicilia, sedes, rem, €fortunas, quae et a dis immortalibus et a praestantissimis in €nostra re publica civibus summo senatus populique Romani €studio conservatae sunt, tuae fidei, iustitiae, bonitatique €commendo. @@Si pro meis pristinis opibus facultatem mihi res hoc €tempore daret ut ita defendere possem Volaterranos quem ad €modum consuevi tueri meos, nullum officium, nullum denique €certamen, in quo illis prodesse possem, praetermitterem. sed €quoniam apud te nihilo minus hoc tempore valere me confido €quam valuerim semper apud [2bonos]2 omnis, pro nostra €summa necessitudine parique inter nos et mutua benevolentia @1 €abs te peto ut ita de Volaterranis mereare ut existiment eum €quasi divino consilio isti negotio praepositum esse apud quem €unum nos eorum perpetui defensores plurimum valere €possemus.  Ÿóáÿëú‚Ÿ@@@@CICERO S. D. Q. VALERIO LEG. PRO PR. ‘Non moleste fero eam necessitudinem quae mihi tecum est €notam esse quam plurimis, neque tamen ob eam causam €(quod tu optime existimare potes) te impedi[2i]2 quo minus €susceptum negotium pro tua fide et diligentia ex voluntate €Caesaris, qui tibi rem magnam difficilemque commisit, €gerere possis. nam cum multi a me petant multa, quod de €tua erga me voluntate non dubitent, non committo ut €ambitione mea conturbem officium tuum. @@C. Curtio ab ineunte aetate familiarissime sum usus. eius €et Sullani temporis iniustissima calamitate dolui et, cum iis €qui similem iniuriam acceperant amissis omnibus fortunis €reditus tamen in patriam voluntate omnium concedi €videretur, adiutor incolumitatis fui. is habet in Volaterrano €possessionem, cum in eam tamquam e naufragio reliquias €contulisset. hoc autem tempore eum Caesar in senatum €legit; quem ordinem ille ista possessione amissa tueri vix €potest. gravissimum autem est, cum superior factus sit €ordine, inferiorem esse fortuna, minimeque convenit ex eo €agro qui Caesaris iussu dividatur eum moveri qui Caesaris beneficio senator sit. sed mihi minus libet multa de aequitate €rei scribere ne causa potius apud te valuisse videar quam €gratia. quam ob rem te in maiorem modum rogo ut C. Curti €rem meam putes esse; quicquid mea causa faceres, ut, id @1 €C. Curti causa cum feceris, existimes quod ille per me €habuerit id me habere abs te. hoc te vehementer etiam atque €etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚ ïä൶ öåì µµÿ@@@@M. CICERO Q. VALERIO Q. F. ORCAE PRO COS. ‘S. v. b. e. v. €@@Credo te memoria tenere me et coram P. Cuspio tecum €locutum esse cum te prosequerer paludatum et item postea €pluribus verbis tecum egisse ut, quoscumque tibi eius €necessarios commendarem, haberes eos in numero meorum €necessariorum. id tu pro tua summa erga me benevolentia €perpetuaque observantia mihi liberalissime atque humanis-€sime recepisti. @@Cuspius, homo in omnis suos officiosissimus, mirifice €quosdam homines ex ista provincia tuetur et diligit propterea €quod fuit in Africa bis, cum maximis societatis negotiis €praeesset. itaque hoc eius officium quod adhibetur erga illos €ego mea facultate et gratia soleo quantum possum adiuvare. €qua re Cuspianorum omnium commendationis causam hac €tibi epistula exponendam putavi, reliquis epistulis tantum €faciam ut notam apponam eam quae mihi tecum convenit, €et simul significem de numero esse Cuspi amicorum. @@Sed hanc commendationem quam his litteris consignare €volui scito esse omnium gravissimam. nam P. Cuspius €singulari studio contendit a me ut tibi quam diligentissime €L. Iulium commendarem. eius ego studio vix videor mihi €satis facere posse si utar verbis iis quibus, cum diligentissime €quid agimus, uti solemus. nova quaedam postulat et putat €me eius generis artificium quoddam tenere. ei ego pollicitus €sum me ex intima nostra arte deprompturum mirificum genus €commendationis. id quoniam adsequi non possum, tu re €velim efficias ut ille genere mearum litterarum incredibile @1 quiddam perfectum arbitretur. id facies si omne genus €liberalitatis quod et ab humanitate et potestate tua proficisci €poterit non modo re sed etiam verbis, vultu denique, €exprompseris; quae quantum in provincia valeant, vellem €expertus essem, sed tamen suspicor. €@@Ipsum hominem quem tibi commendo perdignum esse tua €amicitia non solum quia mihi Cuspius dicit credo, tametsi id €satis esse debebat, sed quia novi eius iudicium in hominibus €et amicis deligendis. @@Harum litterarum vis quanta fuerit propediem iudicabo €tibique, ut confido, gratias agam. ego quae te velle quaeque €ad te pertinere arbitrabor omnia studiose diligenterque €curabo. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¦•…ëú‚ ïìÿïä൶ öåì µµÿ@@Cura ut valeas. ©†áŸóáÿëú‚¡@@@@[2M. CICERO Q. VALERIO Q. F. ORCAE PRO COS.]2 ‘P. Cornelius, qui tibi litteras dedit, est mihi a P. Cuspio €commendatus; cuius causa quanto opere cuperem debe-€remque profecto ex me facile cognosti. vehementer te rogo €ut cures ut ex hac commendatione mihi Cuspius quam maxi-€mas, quam primum, quam saepissime gratias agat. €@@Vale. @1 §Ÿóáÿëú‚¢ïäéîôåò Îïö® ´¶ åô Ñõéîô® ´µ¨¿©ÿ@@@@CICERO CLUVIO S. ‘Cum in Galliam proficiscens pro nostra necessitudine tuaque €summa in me observantia ad me domum venisses, locutus €sum tecum de agro vectigali municipi Atellani qui esset in €Gallia, quantoque opere eius municipi causa laborarem tibi €ostendi. post tuam autem profectionem cum et maxima res €municipi honestissimi mihique coniunctissimi et summum €meum officium ageretur, pro tuo animo in me singulari €existimavi me oportere ad te accuratius scribere, etsi non €sum nescius et quae temporum ratio et quae tua potestas sit €tibique negotium datum esse a C. Caesare, non iudicium, €praeclare intellego. qua re a te tantum peto quantum et te €facere posse et libenter mea causa facturum esse arbitror. @@Et primum velim existimes, quod res est, municipi fortunas €omnis in isto vectigali consistere, his autem temporibus hoc €municipium maximis oneribus pressum summis adfectum €esse difficultatibus. hoc etsi commune videtur esse cum €multis, tamen mihi crede singularis huic municipio cala-€mitates accidisse; quas idcirco non commemoro ne de €miseriis meorum necessariorum conquerens homines quos nolo videar offendere. itaque, nisi magnam spem haberem €C. Caesari nos causam municipi probaturos, non erat causa €cur a te hoc tempore aliquid contenderem; sed quia confido €mihique persuasi illum et dignitatis municipi et aequitatis et @1 €etiam voluntatis erga se habiturum esse rationem, ideo a te €non dubitavi contendere ut hanc causam illi integram €conservares. @@Quod etsi nihilo minus a te peterem si nihil audivissem te €tale fecisse, tamen maiorem spem impetrandi nactus sum €postea quam mihi dictum est hoc idem a te Regiensis €impetravisse; qui etsi te aliqua necessitudine attingunt, €tamen tuus amor in me sperare me cogit te, quod tuis €necessariis tribueris, idem esse tributurum meis, praesertim €cum ego pro his unis petam, habeam autem qui simili causa €laborent compluris necessarios. hoc me non sine causa €facere neque aliqua levi ambitione commotum a te con-€tendere etsi te existimare arbitror, tamen mihi [arbitranti] €adfirmanti credas velim me huic municipio debere plurimum; €nullum umquam fuisse tempus neque honorum nec laborum €meorum in quo non huius municipi studium in me exstiterit €singulare. @@Quapropter a te etiam atque etiam pro nostra summa €coniunctione proque tua in me perpetua et maxima bene-€volentia maiorem in modum peto atque contendo ut, cum €fortunas agi eius municipi intellegas quod sit mihi neces-€situdine, officiis, benevolentia coniunctissimum, id mihi des; €quod erit huius modi ut, si a Caesare quod speramus €impetrarimus, tuo beneficio nos id consecutos esse iudicemus, €sin minus, pro eo tamen id habeamus, quoniam a te data sit €opera ut impetraremus. hoc cum mihi gratissimum feceris €tum viros optimos, homines honestissimos eosdemque €gratissimos et tua necessitudine dignissimos summo beneficio €in perpetuum tibi tuisque devinxeris. @1  Ÿóáÿëú‚£@@@@M. CICERO M. RUTILIO S. ‘Cum et mihi conscius essem quanti te facerem et tuam erga €me benevolentiam expertus essem, non dubitavi a te petere €quod mihi petendum esset. €@@P. Sestium quanti faciam ipse optime scio; quanti autem €facere debeam et tu et omnes homines sciunt. is cum ex aliis €te mei studiosissimum esse cognosset, petivit a me ut ad te €quam accuratissime scriberem de re C. Albani senatoris, €cuius ex f[am]ilia natus est L. Sestius, optimus adulescens, €filius P. Sesti. hoc idcirco scripsi ut intellegeres non solum me €pro P. Sestio laborare debere sed Sestium etiam pro Albanio. @@Res autem est haec: a M. Laberio C. Albanius praedia €in aestimationem accepit, quae praedia Laberius emerat a €Caesare de bonis Plotianis. ea si dicam non esse e re publica €dividi, docere te videar, non rogare. sed tamen, cum Caesar €Sullanas venditiones et adsignationes ratas esse velit quo €firmiores existimentur suae, si ea praedia dividentur quae €ipse Caesar vendidit, quae tandem in eius venditionibus €esse poterit auctoritas? @@Sed hoc quale sit tu pro tua prudentia considerabis. ego €te plane rogo, atque ita ut maiore studio, iustiore de causa, €magis ex animo rogare nihil possim, ut Albanio parcas, praedia €Laberiana ne attingas. magna me adfeceris non modo laetitia €sed etiam quodam modo gloria si P. Sestius homini maxime €necessario satis fecerit per me, ut ego illi uni plurimum debeo. @1 €quod ut facias te vehementer etiam atque etiam rogo; maius €mihi dare beneficium nullum potes. id mihi intelleges esse €gratissimum.  Ÿóáÿëú‚¤ïìÄå ìïãï öéäå ãïíí®ÿïäÄå ôåíðïòå öéäå ãïíí®ÿ@@@@CICERO CRASSIPEDI S. ‘Quamquam tibi praesens commendavi ut potui diligentissime €socios Bithyniae teque cum mea commendatione tum etiam €tua sponte intellexi cupere ei societati quibuscumque rebus €posse[2s]2 commodare, tamen, cum ii quorum res agitur magni €sua interesse arbitrarentur me etiam per litteras declarare €tibi qua essem erga ipsos voluntate, non dubitavi haec ad te €scribere. @1 @@Volo enim te existimare me, cum universo ordini publi-€canorum semper libentissime tribuerim idque magnis eius €ordinis erga me meritis facere debuerim, tum in primis €amicum esse huic Bithynicae societati, quae societas [ordine] €ipso hominum genere pars est maxima civitatis (constat enim €ex ceteris societatibus); et casu permulti sunt in ea societate €valde mihi familiares in primisque is cuius praecipuum €officium agitur hoc tempore, P. Rupilius P. f. Men., qui est €magister in ea societate. @@Quae cum ita sint, in maiorem modum a te peto Cn. €Pupium, qui est in operis eius societatis, omnibus tuis €officiis atque omni liberalitate tueare, curesque ut eius €operae, quod tibi facile factu est, quam gratissimae sint €sociis, remque et utilitatem sociorum, cuius rei quantam €potestatem quaestor habeat non sum ignarus, per te quam €maxime defensam et auctam velis. id cum mihi gratissimum €feceris tum illud tibi expertus promitto et spondeo, te €socios Bithyniae, si iis commodaris, memores esse et gratos €cogniturum.  Ÿóáÿëú‚¥ïìÿïäà´¶ÿ@@@@CICERO BRUTO S. ‘Cum ad te tuus quaestor, M. Varro, proficisceretur, com-€mendatione egere eum non putabam; satis enim commen-€datum tibi eum arbitrabar ab ipso more maiorum, qui, ut te €non fugit, hanc quaesturae coniunctionem liberorum neces-€situdini proximam voluit esse. sed cum sibi ita persuasisset €ipse, meas de se accurate scriptas litteras maximum apud te €pondus habituras, a meque contenderet ut quam diligentis-€sime scriberem, malui facere quod meus familiaris tanti sua €interesse arbitraretur. @@Ut igitur debere me facere hoc intellegas, cum primum €M. Terentius in forum venit, ad amicitiam se meam contulit; €deinde, ut se corroboravit, duae causae accesserunt quae €meam in illum benevolentiam augerent: una, quod versa-€batur in hoc studio nostro, quo etiam nunc maxime €delectamur, et cum ingenio, ut nosti, nec sine industria; €deinde, quod mature se contulit in societates publicorum; €quod quidem nollem, maximis enim damnis adfectus est. sed €tamen causa communis ordinis mihi commendatissimi fecit €amicitiam nostram firmiorem. deinde versatus in utrisque €subselliis optima et fide et fama iam ante hanc commu-€tationem rei publicae petitioni sese dedit honoremque honestissimum existimavit fructum laboris sui. his autem €temporibus a me Brundisio cum litteris et mandatis profectus €ad Caesarem est; qua in re et amorem eius in suscipiendo €negotio perspexi et in conficiendo ac renuntiando fidem. €@@Videor mihi, cum separatim de probitate eius et mori-€bus dicturus fuissem si prius causam cur eum tanto opere €diligerem tibi exposuissem, in ipsa causa exponenda satis @1 €etiam de probitate dixisse. sed tamen separatim promitto þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Š“ˆ‰ëú‚¥ïìÿïäà´¶ÿin meque recipio fore eum tibi et voluptati et usui. nam et €modestum hominem cognosces et prudentem et a cupiditate €omni remotissimum, praeterea magni laboris summaeque €industriae. @@Neque ego haec polliceri debeo, quae tibi ipsi, cum bene €cognoris, iudicanda sunt. sed tamen in omnibus novis €coniunctionibus interest qualis primus aditus sit et qua €commendatione quasi amicitiae fores aperiantur. quod ego €his litteris efficere volui. etsi id ipsa per se necessitudo €quaesturae effecisse debet; sed tamen nihilo infirmius illud €hoc addito. cura igitur, si me tanti facis quanti et Varro €existimat et ipse sentio, ut quam primum intellegam hanc €meam commendationem tantum illi utilitatis attulisse €quantum et ipse sperarit nec ego dubitarim.  Ÿóáÿëú‚¦@@@@CICERO BRUTO S. ‘Quia semper animadverti studiose te operam dare ut ne €quid meorum tibi esset ignotum, propterea non dubito quin €scias non solum cuius municipi sim sed etiam quam dili-€genter soleam meos municipes Arpinatis tueri. quorum €quidem omnia commoda omnisque facultates, quibus et €sacra conficere et sarta tecta aedium sacrarum locorumque €communium tueri possi[2n]2t, consistunt in iis vectigalibus €quae habent in provincia Gallia. ad ea visenda pecuniasque €quae a colonis debentur exigendas totamque rem et cogno-€scendam et administrandam legatos equites Romanos misi- @1 €mus, Q. Fufidium Q. f., M. Faucium M. f., Q. Mamercium €Q. f. @@Peto a te in maiorem modum pro nostra necessitudine ut €tibi ea res curae sit operamque des ut per te quam com-€modissime negotium municipi administretur quam pri-€mumque conficiatur, ipsosque quorum nomina scripsi ut €quam honorificentissime pro tua natura et quam liberalissime tractes. bonos viros ad tuam necessitudinem adiunxeris €municipiumque gratissimum beneficio tuo devinxeris, mihi €vero eo etiam gratius feceris quod cum semper tueri municipes €meos consuevi tum hic annus praecipue ad meam curam €officiumque pertinet. nam constituendi municipi causa hoc €anno aedilem filium meum fieri volui et fratris filium et €M. Caesium, hominem mihi maxime necessarium. is enim €magistratus in nostro municipio nec alius ullus creari solet. €quos cohonestaris in primisque me si res publica municipi tuo €studio diligentia bene administrata erit. quod ut facias te €vehementer etiam atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚§@@@@CICERO BRUTO S. ‘Alia epistula communiter commendavi tibi legatos Arpina-€tium ut potui diligentissime; hac separatim Q. Fufidium, €quocum mihi omnes necessitudines sunt, diligentius com-€mendo, non ut aliquid de illa commendatione deminuam sed €ut hanc addam. nam et privignus est M. Caesi, mei maxime €et familiaris et necessari, et fuit in Cilicia mecum tribunus €militum; quo in munere ita se tractavit ut accepisse ab eo beneficium viderer, non dedisse. est praeterea, quod apud te @1 €valet plurimum, a nostris studiis non abhorrens. qua re €velim eum quam liberalissime complectare operamque des €ut in ea legatione quam suscepit contra suum commodum €secutus auctoritatem meam quam maxime eius excellat €industria. vult enim, id quod optimo cuique natura tributum €est, quam maximam laudem cum a nobis, qui eum impulimus, €tum a municipio consequi. quod ei continget si hac mea €commendatione tuum erga se studium erit consecutus.  Ÿóáÿëú‚¨@@@@CICERO BRUTO S. ‘L. Castronius Paetus, longe princeps municipi Lucensis, est €honestus, gravis, plenus offici, bonus plane vir et cum €virtutibus tum etiam fortuna, si quid hoc ad rem pertinet, €ornatus. meus autem est familiarissimus, sic prorsus ut nostri €ordinis observet neminem diligentius. qua re ut et meum €amicum et tua dignum amicitia tibi commendo. cui qui-€buscumque rebus commodaveris, tibi profecto iucundum, €mihi certe erit gratum. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚©@@@@CICERO BRUTO S. ‘L. Titio Strabone, equite Romano in primis honesto et €ornato, familiarissime utor. omnia mihi cum eo intercedunt €iura summae necessitudinis. huic in tua provincia pecuniam @1 €debet P. Cornelius. ea res a Volcacio, qui Romae ius dicit, €reiecta in Galliam est. @@Peto a te, hoc diligentius quam si mea res esset quo est €honestius de amicorum pecunia laborare quam de sua, ut €negotium conficiendum cures, ipse suscipias transigas, €operamque des, quoad tibi aequum et rectum videbitur, ut €quam commodissima condicione libertus Strabonis, qui eius €rei causa missus est, negotium conficiat ad nummosque €perveniat. id et mihi gratissimum erit et tu ipse L. Titium €cognosces amicitia tua dignissimum. quod ut tibi curae sit, €ut omnia solent esse quae me velle scis, te vehementer etiam €atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚ªïäã® Íá鮨¿© ´µÿ@@@@CICERO CAESARI IMP. S. ‘Precilium tibi commendo unice, tui necessari, mei familiaris-€simi, viri optimi, filium. quem cum adulescentem ipsum €propter eius modestiam, humanitatem, animum et amorem €erga me singularem mirifice diligo tum patrem eius re doctus €intellexi et didici mihi fuisse semper amicissimum. em hic ille €est de illis maxime qui irridere atque obiurgare me solitus €est quod me non tecum, praesertim cum abs te honori-€ficentissime invitarer, coniungerem. €@@@@'$A)LL' E)MO\N OU)/ POTE QUMO\N E)NI\ STH/QESSIN E)/PEIQEN.&' €audiebam enim nostros proceres clamitantis €@@@@'$A)/LKIMOS E)/SS1', I(/NA TI/S SE KAI\ O)YIGO/NWN E)U\+ EI)/PH|.&' €@@@@'$W(\S FA/TO, TO\N D' A)/XEOS NEFE/LH E)KA/LUYE ME/LAINA.&' @@Sed tamen idem me consolatur etiam. hominem [2enim]2 €perustum etiamnum gloria volunt incendere atque ita €loquuntur: €@@@@'$MH\ MA\N A)SPOUDI/ GE KAI\ A)KLEIW=S A)POLOI/MHN, €@@@@$A)LLA\ ME/GA R(E/CAS TI KAI\ E)SSOME/NOISI PUQE/SQAI.&' €sed me minus iam movent, ut vides. itaque ab Homeri €magniloquentia confero me ad vera praecepta $*EU)RIPI/DOU&: €@@@@'$MISW= SOFISTH/N, O(/STIS OU)X AU(TW=| SOFO/S2.&' @1 €quem versum senex Precilius laudat egregie et ait posse €eundem et '$A(/MA PRO/SSW KAI\ O)PI/SSW&' videre et tamen nihilo €minus €@@@@'$AI)E\N A)RISTEU/EIN KAI\ U(PEI/ROXON E)/MMENAI A)/LLWN.&' @@Sed ut redeam ad id unde coepi, vehementer mihi gratum €feceris si hunc adulescentem humanitate tua, quae est €singularis, comprehenderis et ad id quod ipsorum Preciliorum €causa te velle arbitror addideris cumulum commendationis €meae. genere novo sum litterarum ad te usus ut intellegeres €non vulgarem esse commendationem.  Ÿóáÿëú‚«ïìÒïíá娿©ÿïäåø® ´µ öåì éî® ´´ÿ@@@@CICERO CAESARI S. ‘P. Crassum ex omni nobilitate adulescentem dilexi plurimum €et ex eo cum ab ineunte eius aetate bene speravissem, tum @1 €optime existimare coepi [ex] iis iudiciis quae de eo feceras €cognitis. eius libertum Apollonium iam tum equidem cum €ille viveret et magni faciebam et probabam. erat enim et €studiosus Crassi et ad eius optima studia vehementer aptus; itaque ab eo admodum diligebatur. post mortem autem €Crassi eo mihi etiam dignior visus est quem in fidem atque €amicitiam meam reciperem quod eos a se observandos et €colendos putabat quos ille dilexisset et quibus carus fuisset. €itaque et ad me in Ciliciam venit multisque in rebus mihi €magno usui fuit et fides eius et prudentia et, ut opinor, tibi €in Alexandrino bello, quantum studio et fidelitate consequi €potuit, non defuit. @@Quod cum speraret te quoque ita existimare, in Hispaniam €ad te maxime ille quidem suo consilio sed etiam me auctore €est profectus. cui ego commendationem non sum pollicitus, €non quin eam valituram apud te arbitrarer, sed neque egere €mihi commendatione videbatur, qui et in bello tecum fuisset €et propter memoriam Crassi de tuis unus esset, et, si uti €commendationibus vellet, etiam per alios eum videbam id €consequi posse; testimonium mei de eo iudici, quod et ipse €magni aestimabat et ego apud te valere eram expertus, ei €libenter dedi. @@Doctum igitur hominem cognovi et studiis optimis deditum, €idque a puero. nam domi meae cum Diodoto Stoico, homine €meo iudicio eruditissimo, multum a puero fuit. nunc autem €incensus studio rerum tuarum eas litteris Graecis mandare €cupiebat. posse arbitror; valet ingenio, habet usum, iam €pridem in eo genere studi litterarumque versatur, satis facere €immortalitati laudum tuarum mirabiliter cupit. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨”ˆˆëú‚«ïìÒïíá娿©ÿïäåø® ´µ öåì éî® ´´ÿ@@Habes opinionis meae testimonium, sed tu hoc facilius @1 €multo pro tua singulari prudentia iudicabis. et tamen, quod €negaveram, commendo tibi eum. quicquid ei commodaveris, €erit id mihi maiorem in modum gratum.  Ÿóáÿëú‚¬ïìÿïäà´¶ÿ@@@@CICERO S. D. SER. SULPICIO ‘M'. Curius, qui Patris negotiatur, multis et magnis de causis €a me diligitur. nam et amicitia pervetus mihi cum eo est, ut €primum in forum venit instituta, et Patris cum aliquotiens €antea tum proxime hoc miserrimo bello domus eius tota €mihi patuit; qua, si opus fuisset, tam essem usus quam mea. €maximum autem mihi vinculum cum eo est quasi sanctioris €cuiusdam necessitudinis quod est Attici nostri familiarissimus €eumque unum praeter ceteros observat ac diligit. @@Quem si tu iam forte cognosti, puto me hoc quod facio €facere serius. ea est enim humanitate et observantia ut eum €tibi iam ipsum per se commendatum putem. quod tamen si €ita est, magno opere a te quaeso ut ad eam voluntatem, si €quam in illum ante has meas litteras contulisti, quam €maximus po[2te]2st [2m]2ea commendatione cumulus accedat. sin autem propter verecundiam suam minus se tibi obtulit €aut nondum eum satis habes cognitum aut quae causa est cur €maioris commendationis indigeat, sic tibi eum commendo ut €neque maiore studio quemquam neque iustioribus de causis €commendare possim, faciamque id quod debent facere ii qui €religiose et sine ambitione commendant: spondebo enim €tibi, vel potius spondeo in meque recipio, eos esse M'. Curi €mores eamque cum probitatem tum etiam humanitatem ut €eum et amicitia tua et tam accurata commendatione, si tibi €sit cognitus, dignum sis existimaturus. mihi certe gratissimum €feceris si intellexero has litteras tantum quantum scribens €confidebam apud te pondus habuisse. @1  Ÿóáÿëú‚­ïäà´¶ öåì ´µÿ@@@@CICERO SERVIO S. ‘Non concedam ut Attico nostro, quem elatum laetitia vidi, €iucundiores tuae suavissime ad eum et humanissime scriptae €litterae fuerint quam mihi. nam etsi utrique nostrum prope €aeque gratae erant, tamen ego admirabar magis te, qui si €rogatus aut certe admonitus liberaliter Attico respondisses €[2gratum mihi fecisses]2, quod tamen dubium nobis quin ita €futurum fuerit non erat, ultro ad eum scripsisse eique nec €opinanti voluntatem tuam tantam per litteras detulisse. de €quo non modo rogare te ut eo studiosius mea quoque causa €facias non debeo (nihil enim cumulatius fieri potest quam €polliceris) sed ne gratias quidem agere, quod tu et ipsius causa et tua sponte feceris; illud tamen dicam, mihi id quod €fecisti esse gratissimum. tale enim tuum iudicium de homine €eo quem ego unice diligo non potest mihi non summe esse €iucundum; quod cum ita sit, esse gratum necesse est. €@@Sed tamen, quoniam mihi pro coniunctione nostra vel €peccare apud te in scribendo licet, utrumque eorum quae €negavi mihi facienda esse faciam. nam et ad id quod Attici €causa te ostendisti esse facturum tantum velim addas €quantum ex nostro amore accessionis fieri potest et, quod €modo verebar tibi gratias agere, nunc plane ago teque ita €existimare volo, quibuscumque officiis in Epiroticis reli-€quisque rebus Atticum obstrinxeris, iisdem me tibi obligatum €fore. @1  Ÿóáÿëú‚®@@@@CICERO SERVIO S. ‘Cum Lysone Patrensi est mihi quidem hospitium vetus, quam €ego necessitudinem sancte colendam puto; sed ea causa €etiam cum aliis compluribus, familiaritas tanta nullo cum €hospite, et ea cum officiis eius multis tum etiam consuetudine €cottidiana sic est aucta ut nihil sit familiaritate nostra €coniunctius. is cum Romae annum prope ita fuisset ut mecum €viveret, etsi eramus in magna spe te meis litteris com-€mendationeque diligentissime facturum, id quod fecisti, ut €eius rem et fortunas absentis tuerere, tamen, quod in unius €potestate erant omnia et quod Lyso fuerat in nostra causa €nostrisque praesidiis, cottidie aliquid timebamus. effectum €tamen est et ipsius splendore et nostro reliquorumque €hospitum studio ut omnia quae vellemus a Caesare im-€petrarentur, quod intelleges ex iis litteris quas Caesar ad te €dedit. @@Nunc non modo non remittimus tibi aliquid ex nostra €commendatione quasi adepti iam omnia sed eo vehementius €a te contendimus ut Lysonem in fidem necessitudinemque €tuam recipias. cuius dubia fortuna timidius tecum agebamus €verentes ne quid accideret eius modi ut ne tu quidem mederi €posses; explorata vero eius incolumitate omnia a te studio €summo, [2summa]2 cura peto. quae ne singula enumerem, €totam tibi domum commendo, in his adulescentem filium €eius, quem C. Maenius Gemellus, cliens meus, cum in €calamitate exsili sui Patrensis civis factus esset, Patrensium @1 €legibus adoptavit, ut eius ipsius hereditatis ius causamque €tueare. @@Caput illud est ut Lysonem, quem ego virum optimum €gratissimumque cognovi, recipias in necessitudinem tuam. €quod si feceris, non dubito quin in eo diligendo ceterisque €postea commendando idem quod ego sis iudici et voluntatis €habiturus. quod cum fieri vehementer studeo tum etiam €illud vereor, ne, si minus cumulate videbere fecisse aliquid €eius causa, me ille neglegenter scripsisse putet, non te €oblitum mei. quanti enim me faceres cum ex sermonibus €cottidianis meis tum ex epistulis etiam tuis potuit cognoscere.  Ÿóáÿëú‚¯@@@@CICERO SERVIO S. ‘Asclapone Patrensi medico utor familiariter eiusque cum €consuetudo mihi iucunda fuit tum ars etiam, quam sum €expertus in valetudine meorum; in qua mihi cum ipsa €scientia tum etiam fidelitate benevolentiaque satis fecit. €hunc igitur tibi commendo et a te peto ut des operam ut €intellegat diligenter me scripsisse de sese meamque com-€mendationem usui magno sibi fuisse. erit id mihi vehementer €gratum. @1  Ÿóáÿëú‚°@@@@CICERO SERVIO S. ‘M. Aemilius Avia[2nia]2nus ab ineunte adulescentia me €observavit semperque dilexit, vir cum bonus tum perhumanus €et in omni genere offici diligen[du]s. quem si arbitrarer esse €Sicyone et nisi audirem ibi eum etiam nunc ubi ego reliqui, €Cibyrae, commorari, nihil esset necesse plura me ad te de eo €scribere. perficeret enim ipse profecto suis moribus suaque €humanitate ut sine cuiusquam commendatione diligeretur €abs te non minus quam et a me et a ceteris suis familiaribus. sed cum illum abesse putem, commendo tibi in maiorem €modum domum eius, quae est Sicyone, remque familiarem, €maxime C. Avianium Hammonium, libertum eius, quem €quidem tibi etiam suo nomine commendo. nam cum €propterea mihi est probatus quod est in patronum suum €officio et fide singulari, tum etiam in me ipsum magna €officia contulit mihique molestissimis temporibus ita fideliter €benevoleque praesto fuit ut si a me manumissus esset. itaque €peto a te ut eum Hammonium et in patroni eius negotio sic €tueare ut eius procuratorem quem tibi commendo et ipsum €suo nomine diligas habeasque in numero tuorum. hominem €pudentem et officiosum cognosces et dignum qui a te €diligatur. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëú‚±@@@@CICERO SERVIO S. ‘T. Manlium, qui negotiatur Thespiis, vehementer diligo. €nam et semper me coluit diligentissimeque observavit et €a studiis nostris non abhorret. accedit eo quod Varro Murena €magno opere eius causa vult omnia; qui ita existimavit, etsi €suis litteris, quibus tibi Manlium commendabat, valde €confideret, tamen mea commendatione aliquid accessionis €fore. me quidem cum Manli familiaritas tum Varronis €studium commovit ut ad te quam accuratissime scriberem. @@Gratissimum igitur mihi feceris si huic commendationi €meae tantum tribueris quantum cui tribuisti plurimum, id €est, si T. Manlium quam maxime, quibuscumque rebus €honeste ac pro tua dignitate poteris, iuveris atque ornaveris; €ex ipsiusque praeterea gratissimis et humanissimis moribus €confirmo tibi te eum quem soles fructum a bonorum virorum €officiis exspectare esse capturum.  Ÿóáÿëú‚²@@@@CICERO SERVIO S. ‘L. Cossinio, amico et tribuli meo, valde familiariter utor. €nam et inter nosmet ipsos vetus usus intercedit et Atticus €noster maiorem etiam mihi cum Cossinio consuetudinem €fecit. itaque tota Cossini domus me diligit in primisque €libertus eius, L. Cossinius Anchialus, homo et patrono et @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨—†ëú‚²ïìÿïäà´¶ öåì ´µÿpatroni necessariis, quo in numero ego sum, probatissimus. hunc tibi ita commendo ut, si meus libertus esset eodemque €apud me loco esset quo [et] est apud suum patronum, maiore €studio commendare non possem. qua re pergratum mihi €feceris si eum in amicitiam tuam receperis atque eum, quod €sine molestia tua fiat, si qua in re opus ei fuerit, iuveris. id et €mihi vehementer gratum erit et tibi postea iucundum; €hominem enim summa probitate humanitate observantiaque €cognosces.  Ÿóáÿëú‚³@@@@CICERO SERVIO S. ‘Cum antea capiebam ex officio meo voluptatem quod memi-€neram quam tibi diligenter Lysonem, hospitem et familiarem €meum, commendassem, tum vero, postea quam ex litteris €eius cognovi tibi eum falso suspectum fuisse, vehementissime €laetatus sum me tam diligentem in eo commendando fuisse. €ita enim scripsit ad me, sibi meam commendationem maximo €adiumento fuisse, quod ad te delatum diceret sese contra dignitatem tuam Romae de te loqui solitum esse. de quo €etsi pro tua facilitate et humanitate purgatum se tibi scribit €esse, tamen primum, ut debeo, tibi maximas gratias ago, €cum tantum litterae meae potuerunt ut iis lectis omnem €offensionem suspicionis quam habueras de Lysone deponeres; €deinde credas mihi adfirmanti velim me hoc non pro Lysone €magis quam pro omnibus scribere, hominem esse neminem €qui umquam mentionem tui sine tua summa laude fecerit. €Lyso vero, cum mecum prope cottidie esset unaque viveret, €non solum quia libenter me audire arbitrabatur sed quia @1 €libentius ipse loquebatur, omnia mihi tua et facta et dicta €laudabat. @@Quapropter, etsi a te ita tractatur ut iam non desideret €commendationem meam unisque se litteris meis omnia con-€secutum putet, tamen a te peto in maiorem modum ut eum €etiam atque etiam tuis officiis liberalitate complectare. €scriberem ad te qualis vir esset, ut superioribus litteris €feceram, nisi eum iam per se ipsum tibi satis esse notum €arbitrarer.  Ÿóáÿëú‚´@@@@CICERO SERVIO S. ‘Hagesaretus Larisaeus magnis meis beneficiis ornatus in €consulatu meo memor et gratus fuit meque postea dili-€gentissime coluit. eum tibi magno opere commendo ut et €hospitem meum et familiarem et gratum hominem et virum €bonum et principem civitatis suae et tua necessitudine €dignissimum. pergratum mihi feceris si dederis operam ut is €intellegat hanc meam commendationem magnum apud te €pondus habuisse.  Ÿóáÿëú‚µïäà´¶ÿ@@@@CICERO SERVIO S. ‘L. Mescinius ea mecum necessitudine coniunctus est quod €mihi quaestor fuit; sed hanc causam, quam ego, ut a maiori- @1 €bus accepi, semper gravem duxi, fecit virtute et humanitate €sua iustiorem. itaque eo sic utor ut nec familiarius ullo nec €libentius. €@@Is, quamquam confidere videbatur te sua causa quae €honeste posses libenter esse facturum, magnum esse tamen €speravit apud te meas quoque litteras [2pondus habituras]2. €id cum ipse ita iudicabat tum pro familiari consuetudine €saepe ex me audierat quam suavis esset inter nos et quanta €coniunctio. @@Peto igitur a te, tanto scilicet studio quanto intellegis €debere me petere pro homine tam mihi necessario et tam €familiari, ut eius negotia quae sunt in Achaia ex eo quod heres €est M. Mindio, fratri suo, qui Eli[2de]2 negotiatus est, explices €et expedias cum iure et potestate quam habes tum etiam €auctoritate et consilio tuo. sic enim praescripsimus iis quibus €ea negotia mandavimus, ut omnibus in rebus quae in €aliquam controversiam vocarentur te arbitro et, quod com-€modo tuo fieri posset, te disceptatore uterentur. id ut honoris €mei causa suscipias vehementer te etiam atque etiam rogo. @@Illud praeterea, si non alienum tua dignitate putabis esse, €feceris mihi pergratum, si qui difficiliores erunt, ut rem sine €controversia confici nolint, si eos, quoniam cum senatore res €est, Romam reieceris. quod quo minore dubitatione facere €possis, litteras ad te a M. Lepido consule, non quae te aliquid €iuberent (neque enim id tuae dignitatis esse arbitramur) €sed quodam modo quasi commendaticias, sumpsimus. @@Scriberem quam id beneficium bene apud Mescinium €positurus esses nisi et te scire confiderem et mihi peterem. €sic enim velim existimes, non minus me de illius re laborare €quam ipsum de sua. sed cum illum studeo quam facillime ad €suum pervenire tum illud laboro, ut non minimum hac mea €commendatione se consecutum arbitretur. @1  Ÿóáÿëú‚¶ïäà´¶ öåì ´µÿ@@@@CICERO SERVIO S. ‘Licet eodem exemplo saepius tibi huius generis litteras €mittam, cum gratias agam quod meas commendationes tam €diligenter observes, quod feci in aliis et faciam, ut video, €saepius; sed tamen non parcam operae et, ut vo[2s so]2letis €in formulis, sic ego in epistulis 'de eadem re alio modo'. @@C. Avianius igitur Hammonius incredibilis mihi gratias per €litteras egit et suo et Aemili Avianiani, patroni sui, nomine: €nec liberalius nec honorificentius potuisse tractari nec se €praesentem nec rem familiarem absentis patroni sui. id mihi €cum iucundum est eorum causa quos tibi ego summa €necessitudine et summa coniunctione adductus commenda-€veram, quod M. Aemilius unus est ex meis familiarissimis €atque intimis maxime necessarius, homo et magnis meis €beneficiis devinctus et prope omnium qui mihi debere aliquid €videntur gratissimus, tum multo iucundius te esse in me tali €voluntate ut plus prosis amicis meis quam ego praesens €fortasse prodessem, credo, quod magis ego dubitarem quid €illorum causa facerem quam tu quid mea. @@Sed hoc non dubito, quin existimes mihi esse gratum. illud €te rogo, ut illos quoque gratos esse homines putes; quod ita €esse tibi promitto atque confirmo. qua re velim quicquid €habent negoti des operam, quod commodo tuo fiat, ut te €obtinente Achaiam conficiant. @@Ego cum tuo Servio iucundissime et coniunctissime vivo €magnamque cum ex ingenio eius singularique studio tum €ex virtute et probitate voluptatem capio. @1  Ÿóáÿëú‚·@@@@CICERO SERVIO S. ‘Etsi libenter petere a te soleo si quid opus est meorum €cuipiam, tamen multo libentius gratias tibi ago, cum fecisti €aliquid commendatione mea, quod semper facis. incredibile €est enim quas mihi gratias omnes agant etiam mediocriter €a me tibi commendati. quae mihi omnia grata, sed de €L. Mescinio gratissimum. sic enim est mecum locutus te, ut €meas litteras legeris, statim procuratoribus suis pollicitum €esse omnia, multo vero plura et maiora fecisse. id igitur €(puto enim etiam atque etiam mihi dicendum esse) velim existimes mihi te fecisse gratissimum. quod quidem hoc €vehementius laetor quod ex ipso Mescinio te video magnam €capturum voluptatem; est enim in eo cum virtus et probitas €et summum officium summaque observantia tum studia illa €nostra quibus antea delectabamur, nunc etiam vivimus. quod €reliquum est, velim augeas tua in eum beneficia omnibus €rebus quae te erunt dignae; sed [2sunt]2 duo quae te nomi-€natim rogo: primum ut, si quid satis dandum erit amplius eo €nomine non peti, cures ut satis detur fide mea; deinde, cum €fere consistat hereditas in iis rebus quas avertit Oppia, quae €uxor Mindi fuit, adiuves ineasque rationem quem ad modum €ea mulier Romam perducatur. quod si putarit illa fore, ut €opinio nostra est, negotium conficiemus. hoc ut adsequamur te €vehementer etiam atque etiam rogo. @@Illud quod supra scripsi, id tibi confirmo in meque recipio, €te ea quae fecisti Mescini causa quaeque feceris ita bene €collocaturum ut ipse iudices homini te gratissimo iucundis-€simo benigne fecisse. volo enim ad id quod mea causa fecisti €hoc etiam accedere. @1 ©œáŸóáÿëú‚¸@@@@[2CICERO SERVIO S.]2 ‘Nec Lacedaemonios dubitare arbitror quin ipsi sua maio-€rumque suorum auctoritate satis commendati sint fidei et €iustitiae tuae et ego, qui te optime novissem, non dubitavi quin €tibi notissima et iura et merita populorum essent. itaque cum €a me peteret Philippus Lacedaemonius ut tibi civitatem com-€mendarem, etsi memineram me ei civitati omnia debere, tamen €respondi commendatione Lacedaemonius apud te non egere. @@Itaque sic velim existimes, me omnis Achaiae civitates €arbitrari pro horum temporum perturbatione felicis quod iis €tu praesis, eundemque me ita iudicare, te, quod unus optime þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸©œá’„ëú‚¸ïìÿïäà´¶ öåì ´µÿnosses non nostra solum sed etiam Graeciae monumenta €omnia, tua sponte amicum Lacedaemoniis et esse et fore. €qua re tantum a te peto ut, cum ea facies Lacedaemoniorum €causa quae tua fides, amplitudo, iustitia postulat, ut iis, si €tibi videbitur, significes te non moleste ferre quod intellegas €ea quae facias mihi quoque grata esse. pertinet enim ad €officium meum eos existimare curae mihi suas res esse. hoc €te vehementer etiam atque etiam rogo. ¨Ÿóáÿëú‚¹ïìÒïíáåÿïäã® éî® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO L. PLANCO S. ‘Non dubito quin scias in iis necessariis qui tibi a patre relicti €sint me tibi esse vel coniunctissimum, non iis modo causis €quae speciem habeant magnae coniunctionis sed iis etiam €quae familiaritate et consuetudine tenentur, quam scis mihi €iucundissimam cum patre tuo et summam fuisse. ab his €initiis noster in te amor profectus auxit paternam neces-€situdinem, et eo magis quod intellexi, ut primum per aetatem €iudicium facere potueris quanti quisque tibi faciendus esset, €me a te in primis coeptum esse observari, coli, diligi. accedebat €non mediocre vinculum cum studiorum, quod ipsum est per €se grave, tum eorum studiorum earumque artium quae per €se ipsae eos qui voluntate eadem sunt etiam familiaritate €devinciunt. @1 @@Exspectare te arbitror haec tam longe repetita principia €quo spectent. id primum ergo habeto, non sine magna €iustaque causa hanc a me commemorationem esse factam. €@@C. Ateio Capitone utor familiarissime. notae tibi sunt €varietates meorum temporum. in omni genere et honorum et €laborum meorum et animus et opera et auctoritas et gratia, €etiam res familiaris C. Capitonis praesto fuit et paruit et €temporibus et fortunae meae. @@Huius propinquus fuit T. Antistius. qui cum sorte quaestor €Macedoniam obtineret neque ei successum esset, Pompeius €in eam provinciam cum exercitu venit. facere Antistius nihil €potuit; nam si potuisset, nihil ei fuisset antiquius quam ad €Capitonem, quem ut parentem diligebat, reverti, praesertim €[2cum]2 sciret quanti is Caesarem faceret semperque fecisset. sed €oppressus tantum attigit negoti quantum recusare non potuit. cum signaretur argentum Apolloniae, non possum dicere eum €non praefuisse neque possum negare adfuisse, sed non plus €duobus an tribus mensibus. deinde afuit a castris, fugit omne €negotium. hoc mihi ut testi velim credas; meam enim ille €maestitiam in illo bello videbat, mecum omnia communicabat. €itaque abdidit se in intimam Macedoniam quo potuit longis-€sime a castris, non modo ut non praeesset ulli negotio sed €etiam ut ne interesset quidem. is post proelium se ad hominem €necessarium, A. Plautium, in Bithyniam contulit. ibi eum €Caesar cum vidisset, nihil aspere, nihil acerbe dixit, Romam €iussit venire. ille in morbum continuo incidit, ex quo non €convaluit; aeger Corcyram venit, ibi est mortuus. testamento, €quod Romae Paulo et Marcello consulibus fecerat, heres ex €parte dimidia et tertia est Capito; in sextante sunt ii quorum €pars sine ulla cuiusquam querela publica potest esse. ea est €ad HS <30XXX>30. sed de hoc Caesar viderit. @1 @@Te, mi Plance, pro paterna necessitudine, pro nostro €amore, pro studiis et omni cursu nostro totius vitae simillimo €rogo et a te ita peto ut maiore cura, maiore studio nullam €possim, ut hanc rem suscipias, meam putes esse, enitare, €contendas, efficias ut mea commendatione, tuo studio, €Caesaris beneficio hereditatem propinqui sui C. Capito €obtineat. omnia quae potui in hac summa tua gratia ac €potentia a te impetrare, si petissem, ultro te ad me detulisse €putabo si hanc rem impetravero. @@Illud fore tibi adiumento spero, cuius ipse Caesar optimus €esse iudex potest: semper Caesarem Capito coluit et dilexit. €sed ipse huius rei testis est; novi hominis memoriam. itaque €nihil te doceo; tantum tibi sumito pro Capitone apud Caesarem quantum ipsum meminisse senties. ego quod in me €ipso experiri potui ad te deferam; in eo quantum sit ponderis €tu videbis. quam partem in re publica causamque defenderim, €per quos homines ordinesque steterim quibusque munitus €fuerim non ignoras. hoc mihi velim credas, si quid fecerim €hoc ipso in bello minus ex Caesaris voluntate (quod intellexi €scire ipsum Caesarem me invitissimum fecisse), id feci[2sse]2 €aliorum consilio, hortatu, auctoritate; quo[2d]2 fuerim €moderatior temperatiorque quam in ea parte quisquam, id €me fecisse maxime auctoritate Capitonis. cuius similis si €reliquos necessarios habuissem, rei publicae fortasse non €nihil, mihi certe plurimum profuissem. @@Hanc rem, mi Plance, si effeceris, meam de tua erga me €benevolentia spem confirmaveris, ipsum Capitonem, gratis-€simum, officiosissimum, optimum virum, ad tuam necessi-€tudinem tuo summo beneficio adiunxeris. @1  Ÿóáÿëú‚ºïìÿïäà´¶ öåì ´µÿ@@@@CICERO ACILIO PRO COS. S. ‘L. Manlius est Sosis. is fuit Catinensis, sed est una cum €reliquis Neapolitanis civis Romanus factus decurioque €Neapoli; erat enim adscriptus in id municipium ante €civitatem sociis et Latinis datam. eius frater Catinae nuper €mortuus est. nullam omnino arbitramur de ea hereditate €controversiam eum habiturum, et est hodie in bonis. sed €quoniam habet praeterea negotia vetera in Sicilia sua, et €hanc hereditatem fraternam et omnia eius tibi commendo, €in primisque ipsum, virum optimum mihique familiarissi-€mum, iis studiis litterarum doctrinaeque praeditum quibus €ego maxime delector. @@Peto igitur abs te ut eum, sive aderit sive non venerit in €Siciliam, in meis intimis maximeque necessariis scias esse €itaque tractes ut intellegat meam sibi commendationem €magno adiumento fuisse. @1  Ÿóáÿëú‚»@@@@CICERO ACILIO PRO COS. S. ‘C. Flavio, honesto et ornato equite Romano, utor valde €familiariter; fuit enim generi mei, C. Pisonis, pernecessarius €meque diligentissime observant et ipse et L. Flavius, frater €eius. quapropter velim honoris mei causa, quibus rebus €honeste et pro tua dignitate poteris, quam honorificentissime €et quam liberalissime C. Flavium tractes. id mihi sic erit gratum ut gratius esse nihil possit. sed praeterea tibi adfirmo €(neque id ambitione adductus facio sed cum familiaritate et €necessitudine tum etiam veritate) te ex C. Flavi officio et €observantia et praeterea splendore atque inter suos gratia €magnam voluptatem esse capturum. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚¼@@@@CICERO ACILIO PRO COS. S. ‘In Halaesina civitate tam lauta tamque nobili coniunctis-€simos habeo et hospitio et familiaritate M. et C. Clodios €Archagathum et Philonem. sed vereor ne, quia compluris €tibi praecipue commendo, exaequare videar ambitione €quadam commendationes meas; quamquam a te quidem cumulate satis fit et mihi et meis omnibus. sed velim sic €existimes, hanc familiam et hos mihi maxime esse coniunctos €vetustate, officiis, benevolentia. quam ob rem peto a te in €maiorem modum ut iis omnibus in rebus, quantum tua @1 €fides dignitasque patietur, commodes. id si feceris, erit €mihi vehementissime gratum.  Ÿóáÿëú‚½@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘Cn. Otacilio Nasone utor familiarissime, ita prorsus ut illius €ordinis nullo familiarius; nam et humanitate eius et probitate €in consuetudine cottidiana magno opere delector. nihil iam €opus est exspectare te quibus eum verbis tibi commendem €quo sic utar ut scripsi. habet is in provincia tua negotia quae €procurant liberti, Hilarus, Antigonus, Demostratus; quos €tibi negotiaque omnia Nasonis non secus commendo ac si €mea essent. gratissimum mihi feceris si intellexero hanc €commendationem magnum apud te pondus habuisse. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚¾@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘Avitum mihi hospitium est cum Lysone, Lysonis filio, €Lilybitano, valdeque ab eo observor cognovique dignum et €patre et avo; est enim nobilissima familia. quapropter €commendo tibi maiorem in modum rem domumque eius €magnoque opere abs te peto cures ut is intellegat meam €commendationem maximo sibi apud te et adiumento et €ornamento fuisse. @1  Ÿóáÿëú‚¿@@@@CICERO ACILIO PRO COS. S. ‘C. Avianius Philoxenus antiquus est hospes meus et praeter €hospitium valde etiam familiaris. quem Caesar meo beneficio €in Novocomensis rettulit; nomen autem Aviani secutus est þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨£„ëú‚¿ïìÿïäà´¶ öåì ´µÿquod homine nullo plus est usus quam Flacco Avianio, meo, €quem ad modum te scire arbitror, familiarissimo. quae ego €omnia collegi ut intellegeres non vulgarem esse commenda-€tionem hanc meam. @@Peto igitur abs te ut omnibus rebus, quod sine molestia tua €facere possis, ei commodes habeasque in numero tuorum €perficiasque ut intellegat has litteras meas magno sibi usui €fuisse. erit id mihi maiorem in modum gratum.  Ÿóáÿëú‚À@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘Cum Demetrio Mega mihi vetus hospitium est, familiaritas €autem tanta quanta cum Siculo nullo. ei Dolabella rogatu €meo civitatem a Caesare impetravit, qua in re ego interfui; €itaque nunc P. Cornelius vocatur. cumque propter quosdam €sordidos homines, qui Caesaris beneficia vendebant, tabulam €in qua nomina civitate donatorum incisa essent revelli @1 €iussisset, eidem Dolabellae me audiente Caesar dixit nihil €esse quod de Mega vereretur; beneficium suum in eo manere. @@Hoc te scire volui ut eum in civium Romanorum numero €haberes, ceterisque in rebus tibi eum ita commendo ut €maiore studio neminem commendarim. gratissimum mihi €feceris si eum ita tractaris ut intellegat meam commenda-€tionem magno sibi ornamento fuisse.  Ÿóáÿëú‚Á@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘Hippiam, Philoxeni filium, Calactinum, hospitem et neces-€sarium meum, tibi commendo in maiorem modum. eius bona, €quem ad modum ad me delata res est, publice possidentur €alieno nomine contra leges Calactinorum. id si ita est, etiam €sine mea commendatione ab aequitate tua res ipsa impetrare €debet ut ei subvenias. quoquo modo autem se res habet, peto €a te ut honoris mei causa eum expedias, tantumque ei €commodes et in hac re et in ceteris quantum tua fides €dignitasque patietur. id mihi vehementer gratum erit.  Ÿóáÿëú‚Â@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘L. Bruttius, eques Romanus, adulescens omnibus rebus €ornatus, in meis familiarissimis [2est]2 meque observat dili- @1 €gentissime; cuius cum patre magna mihi fuit amicitia iam €inde a quaestura mea Siciliensi. omnino nunc ipse Bruttius €Romae mecum est. sed tamen domum eius et rem familiarem €et procuratores tibi sic commendo ut maiore studio com-€mendare non possim. gratissimum mihi feceris si curaris ut €intellegat Bruttius, id quod ei recepi, hanc meam com-€mendationem sibi magno adiumento fuisse.  Ÿóáÿëú‚Ã@@@@[2CICERO ACILIO PRO COS. S.]2 ‘Cum familia Titurnia necessitudo mihi intercedit vetus; ex €qua reliquus est M. Titurnius Rufus, qui mihi omni diligentia €atque officio est tuendus. est igitur in tua potestate ut ille in €me satis sibi praesidi putet esse. quapropter eum tibi €commendo in maiorem modum et abs te peto efficias ut is €commendationem hanc intellegat sibi magno adiumento €fuisse. erit mihi vehementer gratum.  Ÿóáÿëú‚Äïäåø® µµ öåì µ´ÿ@@@@M. CICERO S. D. Q. ANCHARIO Q. F. PRO COS. ‘L. et C. Aurelios L. filios, quibus et ipsis et patre eorum, viro €optimo, familiarissime utor, commendo tibi maiorem in €modum, adulescentis omnibus optimis artibus ornatos, meos €pernecessarios, tua amicitia dignissimos. si ulla mea apud te €commendatio valuit, quod scio multas plurimum valuisse, haec €ut valeat rogo. quod si eos honorifice liberaliterque tractaris, et €tibi gratissimos optimosque adulescentis adiunxeris et mihi €gratissimum feceris.  Ÿóáÿëú‚Åïäන öåì ¶°ÿ@@@@CICERO CULLEOLO S. ‘Quae fecisti L. Luccei causa scire te plane volo te homini €gratissimo commodasse; et cum ipsi quae fecisti pergrata €sunt, tum Pompeius, quotienscumque me vidit (videt autem €saepe), gratias tibi agit singularis. addo etiam illud, quod tibi €iucundissimum esse certo scio, me ipsum ex tua erga Lucceium benignitate maxima voluptate adfici. quod €superest, quamquam mihi non est dubium quin, cum antea €nostra causa, nunc iam etiam tuae constantiae gratia €mansurus sis in eadem ista liberalitate, tamen abs te €vehementer etiam atque etiam peto ut ea quae initio €ostendisti, deinceps fecisti, ad exitum augeri et cumulari per €te velis. id et Lucceio et Pompeio valde gratum fore teque €apud eos praeclare positurum confirmo et spondeo. €@@De re publica deque his negotiis cogitationibusque nostris €perscripseram ad te diligenter paucis ante diebus easque €litteras dederam pueris tuis. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚Æ@@@@M. CICERO S. D. L. CULLEOLO PRO COS. ‘L. Lucceius, meus familiaris, homo omnium gratissimus, €mirificas tibi apud me gratias egit, cum diceret omnia te €cumulatissime et liberalissime procuratoribus suis pollicitum €esse. cum oratio tua tam ei grata fuerit, quam gratam rem €ipsam existimas fore, cum, ut spero, quae pollicitus es feceris? €omnino ostenderunt Bulliones sese Lucceio Pompei arbitratu satis facturos, sed vehementer opus est nobis et voluntatem €et auctoritatem et imperium tuum accedere; quod ut facias €te etiam atque etiam rogo. illudque mihi gratissimum est €quod ita sciunt Luccei procuratores et ita Lucceius ipse ex €litteris tuis quas ad eum misisti intellexit, hominis nullius €apud te auctoritatem aut gratiam valere plus quam meam. €id ut re experiatur iterum et saepius te rogo. @1  Ÿóáÿëú‚ÇïìÒïíáåÿïäèéåíå ´·¥±¹à´¶ÿ@@@@M. CICERO Q. GALLIO ‘Etsi plurimis rebus spero fore ut perspiciam, quod tamen iam €pridem perspicio, me a te amari, tamen ea causa tibi datur €in qua facile declarare possis tuam erga me benevolentiam. €L. Oppius M. f. Philomelii negotiatur, homo mihi familiaris. €eum tibi unice commendo eoque magis quod cum ipsum €diligo, tum quod negotia procurat L. Egnati Rufi, quo ego €uno equite Romano familiarissime utor et qui cum con-€suetudine cottidiana tum officiis plurimis maximisque mihi €coniunctus est. @@Oppium igitur praesentem ut diligas, Egnati absentis rem €ut tueare aeque a te peto ac si mea negotia essent. velim €memoriae tuae causa des litterarum aliquid quae tibi in €provincia reddantur, sed ita conscribas ut tum cum eas leges €facile recordari possis huius meae commendationis dili-€gentiam. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚Èïäà´¶ÿ@@@@CICERO GALLIO S. ‘Etsi ex tuis et ex L. Oppi, familiaris mei, litteris cognovi te €memorem commendationis meae fuisse idque pro tua summa €erga me benevolentia proque nostra necessitudine minime €sum admiratus, tamen etiam atque etiam tibi L. Oppium €praesentem et L. Egnati, mei familiarissimi, absentis negotia €commendo. tanta mihi cum eo necessitudo est familiaritasque €ut, si mea res esset, non magis laborarem. quapropter €gratissimum mihi feceris si curaris ut is intellegat me a te €tantum amari quantum ipse existimo. hoc mihi gratius €facere nihil potes, idque ut facias vehementer te rogo.  Ÿóáÿëú‚Éïìÿ@@@@CICERO APPULEIO PRO Q. ‘L. Egnatio uno equite Romano vel familiarissime utor. eius €Anchialum servum negotiaque quae habet in Asia tibi €commendo non minore studio quam si rem meam com-€mendarem. sic enim existimes velim, mihi cum eo non modo €cottidianam consuetudinem summam intercedere sed etiam @1 €officia magna et mutua nostra inter nos esse. quam ob rem €etiam atque etiam a te peto ut cures ut intellegat me ad te €satis diligenter scripsisse; nam de tua erga me voluntate non €dubitabat. id ut facias te etiam atque etiam rogo. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚Êïäà´· öåì ´¶ÿ@@@@CICERO APPULEIO S. ‘L. Nostius Zoilus est coheres meus, heres autem patroni sui. €ea re utrumque scripsi ut et mihi cum illo causam amicitiae €scires esse et hominem probum existimares, qui patroni €iudicio ornatus esset. eum tibi igitur sic commendo ut unum €ex nostra domo. valde mihi gratum erit si curaris ut intellegat €hanc commendationem sibi apud te magno adiumento fuisse.  Ÿóáÿëú‚Ëïäéîãåòôïÿ@@@@CICERO SILIO S. ‘Quid ego tibi commendem eum quem tu ipse diligis? sed €tamen ut scires eum a me non diligi solum verum etiam €amari, ob eam rem tibi haec scribo. omnium tuorum €officiorum, quae et multa et magna sunt, mihi gratissimum €fuerit si ita tractaris Egnatium ut sentiat et se a me et me a te €amari. hoc te vehementer etiam atque etiam rogo. €@@Illa nostra scilicet ceciderunt. utamur igitur vulgari con-€solatione, 'quid si hoc melius?' sed haec coram. tu fac quod €facis, ut me ames teque amari a me scias. þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨°Ÿóáÿëú‚Ìïìéî Éôáìéáÿïäéî® ´¹¨¿©ÿ@@@@CICERO C. SEXTILIO RUFO QUAESTORI S. D. ‘Omnis tibi commendo Cyprios, sed magis Paphios, quibus tu €quaecumque commodaris erunt mihi gratissima; eoque facio €libentius ut eos tibi commendem quod et tuae laudi, cuius €ego fautor sum, conducere arbitror, cum primus in eam €insulam quaestor veneris, ea te instituere quae sequantur alii. €quod, ut spero, facilius consequere si et P. Lentuli, necessari €tui, legem et ea quae a me constituta sunt sequi volueris. quam €rem tibi confido magnae laudi fore. @1  Ÿóáÿëú‚Íïìÿïäéîãåòôïÿ@@@@CICERO CURIO PRO COS. ‘Q. Pompeius Sex. f. multis et veteribus causis necessitudinis €mihi coniunctus est. is, cum antea meis commendationibus €et rem et gratiam et auctoritatem suam tueri consuerit, nunc €profecto te provinciam obtinente meis litteris adsequi debet €ut nemini se intellegat commendatiorem umquam fuisse. €quam ob rem a te maiorem in modum peto ut, cum omnis €meos aeque ac tuos observare pro necessitudine nostra debeas, €hunc in primis ita in tuam fidem recipias ut ipse intellegat €nullam rem sibi maiori usui aut ornamento quam meam €commendationem esse potuisse. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëú‚ÎïìÒïíáåÿïäéî® ´´ÿ@@@@CICERO S. D. ACILIO ‘Sumpsi hoc mihi pro tua in me observantia, quam penitus €perspexi quam diu Brundisii fuimus, ut ad te familiariter €et quasi pro meo iure scriberem si quae res esset de qua €valde laborarem. €@@M'. Curius, qui Patris negotiatur, ita mihi familiaris est €ut nihil possit esse coniunctius. multa illius in me officia, €multa in illum mea, quodque maximum est, summus inter @1 nos amor et mutuus. quae cum ita sint, si ullam in amicitia €mea spem habes, si ea quae in me officia et studia Brundisii €contulisti vis mihi etiam gratiora efficere, quamquam sunt €gratissima, si me a tuis omnibus amari vides, hoc mihi €da atque largire, ut M'. Curium sartum et tectum, ut €aiunt, ab omnique incommodo, detrimento, molestia €sincerum integrumque conserves. et ipse spondeo et omnes €hoc tibi tui pro me recipient, ex mea amicitia et ex tuo €in me officio maximum te fructum summamque voluptatem €esse capturum. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚Ïïìÿïäéîãåòôïÿ@@@@CICERO P. CAESIO S. D. ‘P. Messienum, equitem Romanum omnibus rebus ornatum €meumque perfamiliarem, tibi commendo ea commendatione €quae potest esse diligentissima. peto a te et pro nostra et pro €paterna amicitia ut eum in tuam fidem recipias eiusque rem €famamque tueare. virum bonum tuaque amicitia dignum €tibi adiunxeris mihique gratissimum feceris.  Ÿóáÿëú‚Ðïäà´¶ öåì ´µ¨¿©ÿ@@@@CICERO REGI S. ‘A. Licinius Aristoteles Melitensis antiquissimus est hospes €meus et praeterea coniunctus magno usu familiaritatis. haec €cum ita sint, non dubito quin tibi satis commendatus sit; €etenim ex multis cognosco meam commendationem pluri-€mum apud te valere. hunc ego a Caesare liberavi; frequens €enim fuerat nobiscum atque etiam diutius in causa est quam €nos commoratus; quo melius te de eo existimaturum €arbitror. €@@Fac igitur, mi Rex, ut intellegat has sibi litteras plurimum €profuisse.  Ÿóáÿëú‚Ñïìéî Ãéìéãéáÿïä൱ öåì µ°ÿ@@@@CICERO THERMO PRO PR. S. ‘L. Genucilio Curvo iam pridem utor familiarissime, optimo €viro et homine gratissimo. eum tibi penitus commendo atque @1 €trado, primum ut omnibus in rebus ei [te] commodes, quoad €fides tua dignitasque patietur; patietur autem in omnibus; €nihil enim abs te umquam quod sit alienum tuis aut etiam suis moribus postulabit. praecipue autem tibi commendo €negotia eius quae sunt in Hellesponto: primum ut obtineat €id iuris in agris quod ei Pariana civitas decrevit et dedit et €quod semper obtinuit sine ulla controversia; deinde, si quid €habebit cum aliquo Hellespontio controversiae, ut in illam €$DIOI/KHSIN& reicias. sed non mihi videor, cum tibi totum €hominem diligentissime commendarim, singulas ad te eius €causas perscribere debere. summa illa sit: quicquid offici, €benefici, honoris in Genucilium contuleris, id te existimabo €in me ipsum atque in rem meam contulisse.  Ÿóáÿëú‚ÒïìÌáïäéãåáåÿïäéîôåò ééé Éä Æåâò åô Îïî Íáé µ°ÿ@@@@CICERO THERMO PRO PR. S. ‘Cum multa mihi grata sunt quae tu adductus mea com-€mendatione fecisti tum in primis quod M. Marcilium, amici €atque interpretis mei filium, liberalissime tractavisti. venit €enim Laodiceam et tibi apud me mihique propter te gratias €maximas egit. quare, quod reliquum est, a te peto, quoniam €apud gratos homines beneficium ponis, ut eo libentius iis €commodes operamque des, quoad fides tua patietur, ut €socrus adulescentis rea ne fiat. ego cum antea studiose com-€mendabam Marcilium tum multo nunc studiosius, quod in €longa apparitione singularem et prope incredibilem patris €Marcili fidem, abstinentiam modestiamque cognovi. @1  Ÿóáÿëú‚ÓïìÔáòó騿©ÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿ@@@@CICERO THERMO PRO PR. S. ‘Etsi mihi videor intellexisse, cum tecum Ephesi de re M. €Annei, legati mei, locutus sum, te ipsius causa vehementer €omnia velle, tamen et M. Anneium tanti facio ut mihi nihil €putem praetermittendum quod illius intersit et me a te tanti €fieri puto ut non dubitem quin ad tuam voluntatem magnus @1 €cumulus accedat commendationis meae. nam cum iam diu €diligerem M. Anneium deque eo sic existimarem ut res €declarat, qui ultro ei detulerim legationem cum multis €petentibus denegassem, tum vero, postea quam mecum in €bello atque in re militari fuit, tantam in eo virtutem, €prudentiam, fidem tantamque erga me benevolentiam €cognovi ut hominem neminem pluris faciam. €@@Eum cum Sardianis habere controversiam scis. causam €tibi exposuimus Ephesi; quam tu tamen coram facilius meliusque cognosces. de reliquo, mihi mehercule diu dubium €fuit quid ad te potissimum scriberem. ius enim quem ad €modum dicas clarum et magna cum tua laude notum est. €nobis autem in hac causa nihil aliud opus est nisi te ius €instituto tuo dicere. sed tamen, cum me non fugiat quanta €sit in praetore auctoritas, praesertim ista integritate, €gravitate, clementia qua te esse inter omnis constat, peto €abs te pro nostra coniunctissima necessitudine plurimisque €officiis paribus ac mutuis ut voluntate, auctoritate, studio tuo €perficias ut M. Anneius intellegat te et sibi amicum esse (quod €non dubitat; saepe enim mecum locutus est) et multo €amiciorem his meis litteris esse factum. in tuo toto imperio €atque provincia nihil est quod mihi gratius facere possis. nam €apud ipsum, gratissimum hominem atque optimum virum, €quam bene positurus sis studium tuum atque officium dubitare €te non existimo.  Ÿóáÿëú‚Ôïìéî Ãéìéãéáÿïä൱ öåì µ°ÿ@@@@CICERO THERMO PRO PR. S. ‘Cluvius Puteolanus valde me observat valdeque est mihi €familiaris. is ita sibi persuadet, quod in tua provincia negoti €habeat, nisi te provinciam obtinente meis commendationibus €confecerit, id se in perditis et desperatis habiturum. nunc, €quoniam mihi ab amico officiosissimo tantum oneris imponi-€tur, ego quoque tibi imponam pro tuis in me summis officiis, €ita tamen ut tibi nolim molestus esse. €@@Mylasis et Alabandis pecuniam Cluvio debent. dixerat €mihi Euthydemus, cum Ephesi essem, se curaturum ut ecdici €Mylasii Romam mitterentur. id factum non est. legatos audio €missos esse, sed malo ecdicos, ut aliquid confici possit. quare @1 €peto a te ut et eos et Alabandis iubeas ecdicos Romam mittere. praeterea Philocles Alabandensis hypothecas Cluvio dedit. €eae commissae sunt. velim cures ut aut de hypothecis €decedat easque procuratoribus Cluvi tradat aut pecuniam €solvat; praeterea Heracleotae et Bargyl[2i]2etae, qui item €debent, aut pecuniam solvant aut fructibus suis satis faciant. Caunii praeterea debent, sed aiunt se depositam pecuniam €habuisse. id velim cognoscas et, si intellexeris eos neque ex €edicto neque ex decreto depositam habuisse, des operam ut €usurae Cluvio instituto tuo conserventur. €@@His de rebus eo magis laboro quod agitur res Cn. Pompei €etiam, nostri necessari, et quod is magis etiam mihi laborare €videtur quam ipse Cluvius; cui satis factum esse a nobis valde €volo. his de rebus te vehementer etiam atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚ÕïìÌáïäéãåáåÿïäéî® Áðò®¨¿© µ°ÿ@@@@CICERO THERMO PRO PR. S. ‘Quo magis cottidie ex litteris nuntiisque bellum magnum þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨¹‚ëú‚ÕïìÌáïäéãåáåÿïäéî® Áðò®¨¿© µ°ÿesse in Syria cognosco eo vehementius a te pro nostra €necessitudine contendo ut mihi M. Anneium legatum primo €quoque tempore remittas. nam eius opera, consilio, scientia €rei militaris vel maxime intellego me et rem publicam €adiuvari posse. quod nisi tanta res eius ageretur, nec ipse €adduci potuisset ut a me discederet neque ego ut eum a me €dimitterem. €@@Ego in Ciliciam proficisci cogito circiter Kal. Mai. ante eam diem M. Anneius ad me redeat oportet. illud quod €tecum et coram et per litteras diligentissime egi, id te nunc €etiam atque etiam rogo curae tibi sit, ut suum negotium, €quod habet cum populo Sardiano, pro causae veritate et pro €sua dignitate conficiat. intellexi ex tua oratione, cum tecum €Ephesi locutus sum, te ipsius M. Annei causa omnia velle; €sed tamen sic velim existimes te mihi nihil gratius facere €posse quam si intellexero per te illum ipsum negotium ex €sententia confecisse, idque quam primum ut efficias te etiam €atque etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚ÖïìÌáïäéãåá娿©ÿïäÆåâò® µ°ÿ@@@@M. CICERO C. TITIO L. F. RUFO PR. URB. S. ‘L. Custidius est tribulis et municeps et familiaris meus. is €causam habet, quam causam ad te deferet. commendo tibi €hominem, sicut tua fides et meus pudor postulat, tantum, ut €facilis ad te aditus habeat, quae aequa postulabit ut libente €te impetret sentiatque meam sibi amicitiam, etiam cum €longissime absim, prodesse, in primis apud te. @1  Ÿóáÿëú‚×ïìÌáïäéãåáåÿ@@@@M. CICERO M. CURTIO PEDUCAEANO PR. S. ‘M. Fabium unice diligo summaque mihi cum eo consuetudo €et familiaritas est pervetus. in eius controversiis quid decernas €a te non peto (servabis, ut tua fides et dignitas postulat, €edictum et institutum tuum), sed ut quam facillimos ad te €aditus habeat, quae erunt aequa libente te impetret, ut €meam amicitiam sibi, etiam cum procul absim, prodesse €sentiat, praesertim apud te. hoc te vehementer etiam atque €etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚Øïìÿïäðáòôå ðïóô® µ·¨¿©ÿ@@@@M. CICERO C. MUNATIO C. F. S. ‘L. Livineius Trypho est omnino L. Reguli, familiarissimi mei, €libertus; cuius calamitas etiam officiosiorem me facit in €illum; nam benevolentior quam semper fui esse non possum. €sed ego libertum eius per se ipsum diligo. summa enim eius €erga me officia exstiterunt iis nostris temporibus quibus @1 €facillime [bonam] benevolentiam hominum et fidem per-spicere potui. eum tibi ita commendo ut homines grati et €memores bene meritos de se commendare debent. pergratum €mihi feceris si ille intellexerit se, quod pro salute mea multa €pericula adierit, saepe hieme summa navigarit, pro tua erga €me benevolentia gratum etiam tibi fecisse.  Ÿóáÿëú‚Ùïìéî Ãéìéãéáÿïä൱ öåì µ°ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SILIO PRO PR. ‘T. Pinnio familiarissime me usum esse scire te arbitror, quod €quidem ille testamento declaravit, qui me cum tutorem tum €etiam secundum heredem instituerit. eius filio mire studioso €et erudito et modesto pecuniam Nicaeenses grandem debent, €ad sestertium octogiens, et, ut audio, in primis ei volunt €solvere. pergratum igitur mihi feceris, quoniam non modo €reliqui tutores, qui sciunt quanti me facias, sed etiam puer €ipse sibi persuasit te omnia mea causa facturum esse, si @1 €dederis operam, quoad tua fides dignitasque patietur, ut €quam [2primum quam]2 plurimum pecuniae Pinnio solvatur €Nicaeensium nomine.  Ÿóáÿëú‚Ú@@@@M. CICERO S. D. P. SILIO PRO PR. ‘Et in Atili negotio te amavi (cum enim sero venissem, tamen €honestum equitem Romanum beneficio tuo conservavi) et €mehercule semper sic in animo habui, te in meo aere esse €propter Lamiae nostri coniunctionem et singularem necessi-€tudinem. itaque primum tibi ago gratias quod me omni €molestia liberas, deinde impudentia prosequor, sed idem €sarciam; te enim semper sic colam et tuebor ut quem €diligentissime. €@@Quintum fratrem meum, si me diligis, eo numero cura ut €habeas quo me. ita magnum beneficium tuum magno cumulo €auxeris.  Ÿóáÿëú‚ÛïìÌáïäéãåá娿©ÿïäðòéä® Îïî® Áðò® µ°¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SILIO PRO PR. ‘Non putavi fieri posse ut mihi verba deessent, sed tamen in €M. Laenio commendando desunt. itaque rem tibi exponam €paucis verbis, sed tamen ut plane perspicere possis volun-€tatem meam. incredibile est quanti faciamus et ego et frater €meus, qui mihi carissimus est, M. Laenium. id fit cum @1 €plurimis eius officiis tum summa probitate et singulari €modestia. eum ego a me invitissimus dimisi cum propter €familiaritatem et consuetudinis suavitatem tum quod consilio €eius fideli ac bono libenter utebar. @@Sed vereor ne iam superesse mihi verba putes, quae €dixeram defutura. commendo tibi hominem sic ut intellegis €me [2eum de]2 quo ea supra scripserim debere commendare, €a teque vehementer etiam atque etiam peto ut quod habet €in tua provincia negoti expedias, quod tibi videbitur rectum €esse ipsi dicas. hominem facillimum liberalissimumque €cognosces. itaque te rogo ut eum solutum liberum confectis €eius negotiis per te quam primum ad me remittas. id mihi €fratrique meo gratissimum feceris.  Ÿóáÿëú‚ÜïäÁðò® µ°¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SILIO PRO PR. ‘Nero meus mirificas apud me tibi gratias egit, prorsus €incredibilis, ut nullum honorem sibi haberi potuisse diceret €qui a te praetermissus esset. magnum fructum ex ipso capies; €nihil est enim illo adulescente gratius. sed mehercule mihi €quoque gratissimum fecisti; pluris enim ex omni nobilitate €neminem facio. itaque, si ea feceris quae ille per me tecum €agi voluit, gratissimum mihi feceris: primum de Pausania €Alabandensi, sustentes rem dum Nero veniat (vehementer €eius causa cupere eum intellexi, itaque hoc valde te rogo); €deinde Nysaeos, quos Nero in primis habet necessarios €diligentissimeque tuetur ac defendit, habeas tibi commenda- @1 €tissimos, ut intellegat illa civitas sibi in Neronis patrocinio €summum esse praesidium. Strabonem Servilium tibi saepe €commendavi. nunc eo facio id impensius quod eius causam €Nero suscepit. tantum a te petimus ut agas eam rem, ne €relinquas hominem innocentem ad alicuius tui dissimilis €quaestum. id cum gratum mihi erit, tum etiam existimabo te €humanitate tua esse usum. @@Summa huius epistulae haec est, ut ornes omnibus rebus €Neronem sicuti instituisti atque fecisti. magnum theatrum €habet ista provincia, non ut haec nostra, [2ad]2 adulescentis €nobilis, ingeniosi, abstinentis commendationem atque €gloriam. quare, si te fautore usus erit, sicut profecto et €utetur et usus est, amplissimas clientelas acceptas a maioribus €confirmare poterit et beneficiis suis obligare. hoc in genere si €eum adiuveris eo studio quo ostendisti, apud ipsum prae-€clarissime posueris, sed mihi etiam gratissimum feceris.  Ÿóáÿëú‚Ýïìéî Ãéìéãéáÿïä൱ öåì µ°ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SILIO PRO PR. ‘Cum P. Terentio Hispone, qui operas in scriptura pro €magistro dat, mihi summa familiaritas consuetudoque est, €multaque et magna inter nos officia paria et mutua inter- @1 €cedunt. eius summa existimatio agitur in eo ut pactiones cum €civitatibus reliquis conficiat. non me praeterit nos eam rem €Ephesi expertos esse neque ab Ephesiis ullo modo impetrare €potuisse; sed quoniam, quem ad modum omnes existimant €et ego intellego, tua cum summa integritate tum singulari €humanitate et mansuetudine consecutus es ut libentissimis €Graecis nutu quod velis consequare, peto a te in maiorem €modum ut honoris mei causa hac laude Hisponem adfici velis. @@Praeterea cum sociis scripturae mihi summa necessitudo €est, non solum ob eam causam quod ea societas universa in €mea fide est sed etiam quod plerisque sociis utor familiaris-€sime. ita et Hisponem meum per me ornaris et societatem €mihi coniunctiorem feceris tuque ipse et ex huius observantia, €gratissimi hominis, et ex sociorum gratia, hominum amplissi-€morum, maximum fructum capies et me summo beneficio €adfeceris. sic enim velim existimes, in tota tua provincia €omnique isto imperio nihil esse quod mihi gratius facere possis.  Ÿóáÿëú‚ÞïìÒïíáåÿïäÄåã® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO P. SERVILIO S. ‘A. Caecinam, maxime proprium clientem familiae vestrae, €non commendarem tibi, cum scirem qua fide in tuos, qua €clementia in calamitosos soleres esse, nisi me et patris eius, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Â„ëú‚ÞïìÒïíáåÿïäÄåã® ´¶¨¿©ÿquo sum familiarissime usus, memoria et huius fortuna ita €moveret ut hominis omnibus mecum studiis officiisque €coniunctissimi movere debebat. a te hoc omni contentione €peto, sic ut maiore cura, maiore animi labore petere non €possim, ut ad ea quae tua sponte sine cuiusquam com-€mendatione faceres in hominem tantum et talem calamitosum €aliquem adferant cumulum meae litterae, quo studiosius eum €quibuscumque rebus possis iuves. @@Quod si Romae fuisses, etiam salutem A. Caecinae essemus, €ut opinio mea fert, per te consecuti; de qua tamen magnam €spem habemus freti clementia collegae tui. nunc, quoniam €tuam iustitiam secutus tutissimum sibi portum provinciam €istam duxit esse, etiam atque etiam te rogo atque oro ut eum €et in reliqui[2i]2s veteris negotiationis colligendis iuves et €ceteris rebus tegas atque tueare. hoc mihi gratius facere €nihil potes. @1  Ÿóáÿëú‚ßïìÿïäà´¶¥±¹à´´ÿ@@@@M. CICERO P. SERVILIO PRO COS. S. ‘Ex provincia mea Ciliciensi, cui scis $TREI=S DIOIKH/SEIS €Asiaticas adtributas fuisse, nullo sum familiarius usus quam @1 €Androne, Artemonis filio, Laodicensi, eumque habui in ea €civitate cum hospitem tum vehementer ad meae vitae €rationem et consuetudinem accommodatum; quem quidem €multo etiam pluris postea quam decessi facere coepi, quod €multis rebus expertus sum gratum hominem meique €memorem. itaque eum Romae libentissime vidi. non te enim €fugit, qui plurimis in ista provincia benigne fecisti, quam €multi grati reperiantur. @@Haec propterea scripsi ut et me non sine causa laborare €intellegeres et tu ipse eum dignum hospitio tuo iudicares. €feceris igitur mihi gratissimum si ei declararis quanti me €facias, id est si receperis eum in fidem tuam et, quibuscumque €rebus honeste ac sine molestia tua poteris, adiuveris. hoc €mihi erit vehementer gratum, idque ut facias te etiam atque €etiam rogo.  Ÿóáÿëú‚àïìÒïíáåÿïäÏãô® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. TULLIUS CICERO P. SERVILIO ISAURICO €@@@@PRO COS. COLLEGAE S. P. ‘Gratae mihi vehementer tuae litterae fuerunt, ex quibus €cognovi cursus navigationum tuarum; significabas enim €memoriam tuam nostrae necessitudinis, qua mihi nihil €poterat esse iucundius. quod reliquum est, multo etiam erit €gratius si ad me de re publica, id est de statu provinciae, de €institutis tuis, familiariter scribes. quae quamquam ex multis €pro tua claritate audiam, tamen libentissime ex tuis litteris €cognoscam. @@Ego ad te de re publica summa quid sentiam non saepe €scribam propter periculum eius modi litterarum; quid €agatur autem scribam saepius. sperare tamen videor Caesari, €collegae nostro, fore curae et esse ut habeamus aliquam rem €publicam; cuius consiliis magni referebat te interesse. sed si €tibi utilius est, id est gloriosius, Asiae praeesse et istam partem €rei publicae male adfectam tueri, mihi quoque idem quod €tibi et laudi tuae profuturum est optatius debet esse. @@Ego quae ad tuam dignitatem pertinere arbitrabor summo €studio diligentiaque curabo in primisque tuebor omni €observantia clarissimum virum, patrem tuum; quod et pro €vetustate necessitudinis et pro beneficiis vestris et pro €dignitate ipsius facere debeo. @1  Ÿóáÿëú‚áïìÿïäà´¶¨¿©ÿ@@@@CICERO P. SERVILIO COLLEGAE S. P. ‘C. Curtius Mithres est ille quidem, ut scis, libertus Postumi, €familiarissimi mei, sed me colit et observat aeque atque €illum ipsum patronum suum. apud eum ego sic Ephesi fui, €quotienscumque fui, tamquam domi meae, multaque €acciderunt in quibus et benevolentiam eius erga me experirer €et fidem. itaque si quid aut mihi aut meorum cuipiam in €Asia opus est, ad hunc scribere consuevi, huius cum opera et €fide tum domo et re uti tamquam mea. €@@Haec ad te eo pluribus scripsi ut intellegeres me non @1 €vulga[2ri mo]2re nec ambitiose sed ut pro homine intimo ac mihi pernecessario scribere. peto igitur a te ut in ea con-€troversia quam habet de fundo cum quodam Colophonio et €in ceteris rebus quantum fides tua patietur quantumque tuo €commodo poteris tantum ei honoris mei causa commodes; €etsi, ut eius modestiam cognovi, gravis tibi nulla in re erit. si €et mea commendatione et sua probitate adsecutus erit ut de €se bene existimes, omnia se adeptum arbitrabitur. ut igitur €eum recipias in fidem habeasque in numero tuorum te €vehementer etiam atque etiam rogo. €@@Ego quae te velle quaeque ad te pertinere arbitrabor omnia €studiose diligenterque curabo.  Ÿóáÿëú‚âïäà´¶¥±¹à´´ÿ@@@@M. CICERO P. SERVILIO COLLEGAE S. P. ‘Quia non est obscura tua in me benevolentia, sic fit ut multi €per me tibi velint commendari. ego autem tribuo non €numquam in vulgus, sed plerumque necessariis, ut hoc €tempore. nam cum T. Ampio Balbo mihi summa familiaritas €necessitudoque est. eius libertum, T. Ampium Menandrum, €hominem frugi et modestum et patrono et nobis vehementer €probatum, tibi commendo maiorem in modum. vehementer €mihi gratum feceris si, quibuscumque rebus sine tua molestia €poteris, ei commodaris. quod ut facias te vehementer etiam €atque etiam rogo. @1  Ÿóáÿëú‚ã@@@@M. CICERO S. D. P. SERVILIO COLLEGAE ‘Multos tibi commendem necesse est, quoniam omnibus nota €nostra necessitudo est tuaque erga me benevolentia. sed €tamen, etsi omnium causa quos commendo velle debeo, €tamen cum omnibus non eadem mihi causa est. €@@T. Agusius et comes meus fuit illo miserrimo tempore et €omnium itinerum, navigationum, laborum, periculorum €meorum socius; neque hoc tempore discessisset a me nisi ego €ei permisissem. qua re sic tibi eum commendo ut unum de €meis domesticis et maxime necessariis. pergratum mihi €feceris si eum ita tractaris ut intellegat hanc commendationem €sibi magno usu atque adiumento fuisse.  Ÿóáÿëú‚äïäà´¶ öåì ´µÿ@@@@M. CICERO P. SERVILIO COLLEGAE S. ‘Caerelliae, necessariae meae, rem, nomina, possessiones €Asiaticas commendavi tibi praesens in hortis tuis quam potui €diligentissime, tuque mihi pro tua consuetudine proque tuis €in me perpetuis maximisque officiis omnia te facturum €liberalissime recepisti. meminisse te id spero; scio enim solere. €sed tamen Caerelliae procuratores scripserunt te propter €magnitudinem provinciae multitudinemque negotiorum €etiam atque etiam esse commonefaciendum. @@Peto igitur ut memineris te omnia quae tua fides pateretur €mihi cumulate recepisse. equidem existimo habere te €magnam facultatem (sed hoc tui est consili et iudici) ex eo €senatus consulto quod in heredes C. Vennoni factum est @1 €Caerelliae commodandi. id senatus consultum tu inter-€pretabere pro tua sapientia; scio enim eius ordinis auctori-€tatem semper apud te magni fuisse. quod reliquum est, sic €velim existimes, quibuscumque rebus Caerelliae benigne €feceris, mihi te gratissimum esse facturum.  Ÿóáÿëú‚åïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäáåóôáôå ´¶ÿ@@@@M. CICERO Q. PHILIPPO PRO COS. S. ‘Gratulor tibi quod ex provincia salvum te ad tuos recepisti €incolumi fama et re publica. quod si Romae fuissem, te €vidissem coramque gratias egissem quod tibi L. Egnatius, €familiarissimus meus, absens, L. Oppius praesens curae €fuisset. @@Cum Antipatro Derbete mihi non solum hospitium verum €etiam summa familiaritas intercedit. ei te vehementer €suscensuisse audivi et moleste tuli. de re nihil possum €iudicare, nisi illud mihi persuadeo, te, talem virum, nihil @1 €temere fecisse. [2a]2 te autem pro vetere nostra necessitudine €etiam atque etiam peto ut eius filios, qui in tua potestate €sunt, mihi potissimum condones, nisi quid existimas in ea re €violari existimationem tuam. quod ego si arbitrarer, num-€quam te rogarem, mihique tua fama multo antiquior esset €quam illa necessitudo est. sed mihi ita persuadeo (potest fieri €ut fallar) eam rem laudi tibi potius quam vituperationi fore. €quid fieri possit et quid mea causa facere possis (nam quid €velis non dubito) velim, si tibi grave non erit, certiorem me €facias.  Ÿóáÿëú‚æïìÒïíáåÿïäà´¶ÿ@@@@M. CICERO Q. PHILIPPO PRO COS. S. ‘Etsi non dubito pro tua in me observantia proque nostra €necessitudine quin commendationem meam memoria teneas, €tamen etiam atque etiam eundem tibi L. Oppium, familiarem €meum, praesentem et L. Egnati, familiarissimi mei, absentis €negotia commendo. tanta mihi cum eo necessitudo est @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Ê†ëú‚æïìÒïíáåÿïäà´¶ÿfamiliaritasque, ut, si mea res esset, non magis laborarem. €quapropter gratissimum mihi feceris si curaris ut is intellegat €me a te tantum amari quantum ipse existimo. hoc mihi €gratius facere nihil potes, idque ut facias te vehementer rogo.  Ÿóáÿëú‚çïìÿïäåø® µ² öåì éî® µ±ÿ@@@@M. CICERO T. TITIO T. F. LEG. S. D. ‘Etsi non dubito quin apud te mea commendatio prima satis €valeat, tamen obsequor homini familiarissimo, C. Avianio €Flacco, cuius causa omnia cum cupio tum mehercule etiam €debeo. de quo et praesens tecum egi diligenter, cum tu mihi €humanissime respondisti, et scripsi ad te accurate antea; sed €putat interesse sua me ad te quam saepissime scribere. qua €re velim mihi ignoscas si illius voluntati obtemperans minus €videbor meminisse constantiae tuae. @@A te idem illud peto, ut de loco quo deportet frumentum €et de tempore Avianio commodes, quorum utrumque per €eundem me obtinuit triennium, dum Pompeius isti negotio €praefuit. summa est [2haec: est]2 in quo mihi gratissimum €facere possis, si curaris ut Avianius, quoniam se a me amari €putat, me a te amari sciat. erit id mihi pergratum. @1  Ÿóáÿëú‚èïäéîãåòôïÿ@@@@M. CICERO IIII VIRIS ET DECURIONIBUS S. D. ‘Tantae mihi cum Q. Hippio causae necessitudinis sunt ut €nihil possit esse coniunctius quam nos inter nos sumus. quod €nisi ita esset, uterer mea consuetudine, ut vobis nulla in €re molestus essem. etenim vos mihi optimi testes estis, cum €mihi persuasum esset nihil esse quod a vobis impetrare non €possem, numquam me tamen gravem vobis esse voluisse. vehementer igitur vos etiam atque etiam rogo ut honoris mei €causa quam liberalissime C. Valgium Hippianum tractetis €remque cum eo conficiatis ut, quam possessionem habet in €agro Fregellano [2a]2 vobis emptam, eam liberam et immunem €habere possit. id si a vobis impetraro, summo me beneficio €vestro adfectum arbitrabor. @1  Ÿóáÿëú‚éïìÒïíáåÿïäáõôõíî憎© ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. P. SULPICIO IMP. ‘Cum his temporibus non sane in senatum ventitarem, tamen, €ut tuas litteras legi, non existimavi me salvo iure nostrae €veteris amicitiae multorumque inter nos officiorum facere €posse ut honori tuo deessem. itaque adfui supplicationemque €tibi libenter decrevi nec reliquo tempore ullo aut rei aut €existimationi aut dignitati tuae deero. atque hoc ut tui €necessarii sciant, hoc me animo erga te esse, velim facias eos €per litteras certiores, ut, si quid tibi opus sit, ne dubitent €mihi iure suo denuntiare. @@M. Bolanum, virum bonum et fortem et omnibus rebus €ornatum meumque veterem amicum, tibi magno opere €commendo. pergratum mihi feceris si curaris ut is intellegat €hanc commendationem sibi magno adiumento fuisse, €ipsumque virum optimum gratissimumque cognosces. pro-€mitto tibi te ex eius amicitia magnam voluptatem esse €capturum. @@Praeterea a te peto in maiorem modum pro nostra amicitia €et pro tuo perpetuo in me studio ut in hac re etiam elabores: €Dionysius, servus meus, qui meam bibliothecen multorum €nummorum tractavit, cum multos libros surripuisset nec se €impune laturum putaret, aufugit. is est in provincia tua. eum €et M. Bolanus, familiaris [2meus]2, et multi alii Naronae €viderunt, sed cum se a me manu missum esse diceret, €crediderunt. hunc tu si mihi restituendum curaris, non €possum dicere quam mihi gratum futurum sit. res ipsa parva @1 €sed animi mei dolor magnus est. ubi sit et quid fieri possit €Bolanus te docebit. ego, si hominem per te reciperaro, €summo me a te beneficio adfectum arbitrabor.  Ÿóáÿëú‚êïìÿïäà´· öåì ´¶ ¨îéóé ðïôéõó ã® ¶²©ÿ@@@@M. CICERO ALLIENO S. ‘Democritus Sicyonius non solum hospes meus est sed etiam, €quod non multis contigit, Graecis praesertim, valde familiaris. @1 €est enim in eo summa probitas, summa virtus, summa in €hospites liberalitas et observantia, meque praeter ceteros et €colit et observat et diligit. eum tu non modo suorum civium verum paene Achaiae principem cognosces. huic ego tantum €modo aditum ad tuam cognitionem patefacio et munio; €cognitum per te ipsum, quae tua natura est, dignum tua €amicitia atque hospitio iudicabis. peto igitur a te ut his €litteris lectis recipias eum in tuam fidem, polliceare omnia te €facturum mea causa. de reliquo, si, id quod confido fore, €dignum eum tua amicitia hospitioque cognoveris, peto ut €eum complectare, diligas, in tuis habeas. erit id mihi €maiorem in modum gratum. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚ëïäà´· öåì ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. ALLIENO PRO COS. ‘Et te scire arbitror quanti fecerim C. Avianium Flaccum et €ego ex ipso audieram, optimo et gratissimo homine, quam a €te liberaliter esset tractatus. eius filios dignissimos illo patre €meosque necessarios, quos ego unice diligo, commendo tibi €sic ut maiore studio nullos commendare possim. C. Avianius €in Sicilia est, Marcus est nobiscum; ut illius dignitatem €praesentis ornes, rem utriusque defendas te rogo. hoc mihi €gratius in ista provincia facere nihil potes, idque ut facias te €vehementer etiam atque etiam rogo. @1 °Ÿóáÿëú‚ìïìÔèåóóáìïîéãá女Äùòòáãèééÿïäíåä® Îïö®¥³öé Ëáì® Äåã® µ¸ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE TULLIOLAE SUAE €@@@@CICERONI SUO S. D. ‘Et litteris multorum et sermone omnium perfertur ad me €incredibilem tuam virtutem et fortitudinem esse teque nec €animi neque corporis laboribus defatigari. me miserum! te €ista virtute, fide, probitate, humanitate in tantas aerumnas €propter me incidisse, Tulliolamque nostram, ex quo patre €tantas voluptates capiebat, ex eo tantos percipere luctus! €nam quid ego de Cicerone dicam? qui cum primum sapere €coepit, acerbissimos dolores miseriasque percepit. quae si, €tu ut scribis, fato facta putarem, ferrem paulo facilius; sed €omnia sunt mea culpa commissa, qui ab iis me amari putabam qui invidebant, eos non sequebar qui petebant. quod si €nostris consiliis usi essemus neque apud nos tantum valuisset €sermo aut stultorum amicorum aut improborum, beatissimi €viveremus. nunc, quoniam sperare nos amici iubent, dabo €operam ne mea valetudo tuo labori desit. res quanta sit €intellego quantoque fuerit facilius manere domi quam redire. €sed tamen, si omnis tribunos pl. habemus, si Lentulum tam €studiosum quam videtur, si vero etiam Pompeium et €Caesarem, non est desperandum. @@De familia, quo modo placuisse scribis amicis faciemus. de @1 €loco, nunc quidem iam abiit pestilentia, sed quam diu fuit €me non attigit. Plancius, homo officiosissimus, me cupit esse €secum et adhuc retinet. ego volebam loco magis deserto esse €in Epiro, quo neque Piso veniret nec milites, sed adhuc €Plancius me retinet; sperat posse fieri ut mecum in Italiam €decedat. quem ego diem si videro et si in vestrum complexum €venero ac si et vos et me ipsum reciperaro, satis magnum €mihi fructum videbor percepisse et vestrae pietatis et €meae. @@Pisonis humanitas, virtus, amor in omnis nos tantus est ut €nihil supra possit. utinam ea res ei voluptati sit! gloriae €quidem video fore. de Quinto fratre, nihil ego te accusavi, €sed vos, cum praesertim tam pauci sitis, volui esse quam coniunctissimos. quibus me voluisti agere gratias egi et me €a te certiorem factum esse scripsi. €@@Quod ad me, mea Terentia, scribis te vicum vendituram, €quid, obsecro te (me miserum!), quid futurum est? et si nos €premet eadem fortuna, quid puero misero fiet? non queo €reliqua scribere, tanta vis lacrimarum est; neque te in €eundem fletum adducam. tantum scribo: si erunt in officio €amici, pecunia non deerit; si non erunt, tu efficere tua €pecunia non poteris. per fortunas miseras nostras, vide ne €puerum perditum perdamus. cui si aliquid erit ne egeat, €mediocri virtute opus est et mediocri fortuna ut cetera €consequatur. @@Fac valeas et ad me tabellarios mittas ut sciam quid agatur €et vos quid agatis. mihi omnino iam brevis exspectatio est. €Tulliolae et Ciceroni salutem dic. valete. @@Dyrrachium veni, quod et libera civitas est et in me @1 €officiosa et proxima Italiae. sed si offendet me loci celebritas, €alio me conferam, ad te scribam. €@D. a. d. VI Kal. Dec. Dyrrachii.  Ÿóáÿëú‚íïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäééé Îïî® Ïãô® µ¸ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ET TULLIOLAE €@@@@ET CICERONI SUIS ‘Noli putare me ad quemquam longiores epistulas scribere, þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Ž¢‚ëú‚íïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäééé Îïî® Ïãô® µ¸ÿnisi si quis ad me plura scripsit, cui puto rescribi oportere. €nec enim habeo quid scribam nec hoc tempore quicquam €difficilius facio. ad te vero et ad nostram Tulliolam non queo €sine plurimis lacrimis scribere. vos enim video esse miserrimas, @1 €quas ego beatissimas semper esse volui idque praestare debui, €et, nisi tam timidi fuissemus, praestitissem. @@Pisonem nostrum merito eius amo plurimum. eum, ut €potui, per litteras cohortatus sum gratiasque egi, ut debui. in €novis tribunis pl. intellego spem te habere. id erit firmum, si €Pompei voluntas erit; sed Crassum tamen metuo. €@@A te quidem omnia fieri fortissime et amantissime video, €nec miror, sed maereo casum eius modi ut tantis tuis €miseriis meae miseriae subleventur. nam ad me P. Valerius, €homo officiosus, scripsit, id quod ego maximo cum fletu legi, €quem ad modum a Vestae ad Tabulam Valeriam ducta €esses. hem, mea lux, meum desiderium, unde omnes opem €petere solebant, te nunc, mea Terentia, sic vexari, sic iacere €in lacrimis et sordibus, idque fieri mea culpa, qui ceteros €servavi ut nos periremus! @@Quod de domo scribis, hoc est de area, ego vero tum €denique mihi videbor restitutus si illa nobis erit restituta. €verum haec non sunt in nostra manu; illud doleo, quae €impensa facienda est, in eius partem te miseram et despo-€liatam venire. quod si conficitur negotium, omnia conseque-€mur; sin eadem nos fortuna premet, etiamne reliquias tuas €miseras proicies? obsecro te, mea vita, quod ad sumptum €attinet, sine alios, qui possunt si modo volunt, sustinere; €et valetudinem istam infirmam, si me amas, noli vexare. €nam mihi ante oculos dies noctesque versaris. omnis labores €te excipere video; timeo ut sustineas, sed video in te esse €omnia. quare, ut id quod speras et quod agis consequa-€mur, servi valetudini. @@Ego ad quos scribam nescio, nisi ad eos qui ad me scribunt €aut ad eos de quibus ad me vos aliquid scribitis. longius, @1 €quoniam ita vobis placet, non discedam; sed velim quam €saepissime litteras mittatis, praesertim si quid est firmius quod €speremus. €@@Valete, mea desideria, valete. €@D. a. d. III Non. Oct. Thessalonica.  Ÿóáÿëú‚îïìÄùòòáãèééÿïäðòéä® Ëáì® Äåã® µ¸ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ET TULLIAE €@@@@ET CICERONI ‘Accepi ab Aristocrito tris epistulas, quas ego lacrimis prope €delevi. conficior enim maerore, mea Terentia, nec meae me €miseriae magis excruciant quam tuae vestraeque. ego autem €hoc miserior sum quam tu, quae es miserrima, quod ipsa €calamitas communis est utriusque nostrum, sed culpa mea €propria est. meum fuit officium vel legatione vitare periculum €vel diligentia et copiis resistere vel cadere fortiter. hoc miserius, turpius, indignius nobis nihil fuit. qua re cum dolore conficiar, €tum etiam pudore. pudet enim me uxori [mae] optimae, suavis-€simis liberis virtutem et diligentiam non praestitisse. nam mi €ante oculos dies noctesque versatur squalor vester et maeror €et infirmitas valetudinis tuae. spes autem salutis pertenuis €ostenditur. inimici sunt multi, invidi paene omnes. eicere €nos magnum fuit, excludere facile est. sed tamen, quam diu €vos eritis in spe, non deficiam, ne omnia mea culpa cecidisse €videantur. @@Ut tuto sim quod laboras, id mihi nunc facillimum est, €quem etiam inimici volunt vivere in tantis miseriis. ego tamen @1 €faciam quae praecipis. amicis quibus voluisti egi gratias et €eas litteras Dexippo dedi meque de eorum officio scripsi a te €certiorem esse factum. Pisonem nostrum mirifico esse studio €in nos et officio et ego perspicio et omnes praedicant. di €faxint ut tali genero mihi praesenti tecum simul et cum €liberis nostris frui liceat! nunc spes reliqua est in novis €tribunis pl. et in primis quidem diebus. nam si inveterarit, actum est. ea re ad te statim Aristocritum misi ut ad me €continuo initia rerum et rationem totius negoti posses €scribere; etsi Dexippo quoque ita imperavi statim ut re-€curreret, et ad fratrem misi ut crebro tabellarios mitteret. €nam ego eo nomine sum Dyrrachii hoc tempore ut quam €celerrime quid agatur audiam, et sum tuto; civitas enim €haec semper a me defensa est. cum inimici nostri venire €dicentur, tum in Epirum ibo. @@Quod scribis te, si velim, ad me venturam, ego vero, cum €sciam magnam partem istius oneris abs te sustineri, te istic €esse volo. si perficitis quod agitis, me ad vos venire oportet; €sin autem_sed nihil opus est reliqua scribere. ex primis aut €summum secundis litteris tuis constituere poterimus quid €nobis faciendum sit. tu modo ad me velim omnia diligentis-€sime perscribas; etsi magis iam rem quam litteras debeo €[2ex]2spectare. €@@Cura ut valeas et ita tibi persuadeas, mihi te carius nihil €esse nec umquam fuisse. vale, mea Terentia; quam ego €videre videor itaque debilitor lacrimis. vale. €@Prid. Kal. Dec. @1  Ÿóáÿëú‚ïïìÂòõîäéóééÿïäðòéä® Ëáì® Íáé® µ¸ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE ET TULLIAE ET €@@@@CICERONI SUIS ‘Ego minus saepe do ad vos litteras quam possum propterea €quod cum omnia mihi tempora sunt misera, tum vero, cum €aut scribo ad vos aut vestras lego, conficior lacrimis sic ut €ferre non possim. quod utinam minus vitae cupidi fuissemus! €certe nihil aut non multum in vita mali vidissemus. quod si €nos ad aliquam alicuius commodi aliquando reciperandi €spem fortuna reservavit, minus est erratum a nobis; si haec €mala fixa sunt, ego vero te quam primum, mea vita, cupio €videre et in tuo complexu emori, quoniam neque di, quos tu €castissime coluisti, neque homines, quibus ego semper €servivi, nobis gratiam rettulerunt. @@Nos Brundisii apud M. Laenium Flaccum dies XIII €fuimus, virum optimum, qui periculum fortunarum et €capitis sui prae mea salute neglexit neque legis improbissimae €poena deductus est quo minus hospiti et amicitiae ius €officiumque praestaret. huic utinam aliquando gratiam @1 referre possimus! habebimus quidem semper. Brundisio €profecti sumus a. d. II Kal. Mai. per Macedoniam Cyzicum €petebamus. €@@O me perditum, o me adflictum! quid nunc? rogem te ut €venias, mulierem aegram, et corpore et animo confectam? €non rogem? sine te igitur sim? opinor, sic agam: si est spes €nostri reditus, eam confirmes et rem adiuves; sin, ut ego €metuo, transactum est, quoquo modo potes, ad me fac venias. €unum hoc scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse. €sed quid Tulliola mea fiet? iam id vos videte; mihi deest €consilium. sed certe, quoquo modo se res habebit, illius €misellae et matrimonio et famae serviendum est. quid? €Cicero meus quid aget? iste vero sit in sinu semper et €complexu meo. non queo plura iam scribere; impedit €maeror. @@Tu quid egeris nescio, utrum aliquid teneas an, quod €metuo, plane sis spoliata. Pisonem, ut scribis, spero fore €semper nostrum. de familia liberata, nihil est quod te €moveat. primum tuis ita promissum est, te facturam esse ut €quisque esset meritus; est autem in officio adhuc Orpheus, €praeterea magno opere nemo. ceterorum servorum ea causa €est ut, si res a nobis abisset, liberti nostri essent, si obtinere €potuissent; sin ad nos pertinerent, servirent, praeterquam €oppido pauci. sed haec minora sunt. @@Tu quod me hortaris ut animo sim magno et spem habeam €reciperandae salutis, id velim sit eius modi ut recte sperare €possimus. nunc miser quando tuas iam litteras accipiam? €quis ad me perferet? quas ego exspectassem Brundisii si esset €licitum per nautas, qui tempestatem praetermittere €noluerunt. @1 €@@Quod reliquum est, sustenta te, mea Terentia, ut potes €honestissime. viximus, floruimus; non vitium nostrum sed €virtus nostra nos adflixit. peccatum est nullum, nisi quod non €una animam cum ornamentis amisimus. sed si hoc fuit €liberis nostris gratius, nos vivere, cetera, quamquam ferenda €non sunt, feramus. atque ego, qui te confirmo, ipse me non €possum. @@Clodium Philhetaerum, quod valetudine oculorum im-€pediebatur, hominem fidelem, remisi. Sal[2l]2ustius officio €vincit omnis. Pescennius est perbenevolus nobis; quem €semper spero tui fore observantem. Sicca dixerat se mecum €fore, sed Brundisio discessit. €@@Cura, quod potes, ut valeas et sic existimes, me vehementius þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Ž¤–‡ëú‚ïïìÂòõîäéóééÿïäðòéä® Ëáì® Íáé® µ¸ÿtua miseria quam mea commoveri. mea Terentia, fidissima €atque optima uxor, et mea carissima filiola et spes reliqua €nostra, Cicero, valete. €@Prid. Kal. Mai. Brundisio.  Ÿóáÿëú‚ðïìÁôèåîéóÿïäøöéé Ëáì® Îïö® µ°ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘Si tu et Tullia, lux nostra, valetis, ego et suavissimus Cicero €valemus. €@@Prid. Id. Oct. Athenas venimus, cum sane adversis ventis €usi essemus tardeque et incommode navigassemus. de nave €exeuntibus nobis Acastus cum litteris praesto fuit uno et €vice[2n]2simo die sane strenue. accepi tuas litteras, quibus €intellexi te vereri ne superiores mihi redditae non essent. €omnes sunt redditae diligentissimeque a te perscripta sunt €omnia, idque mihi gratissimum fuit. neque sum admiratus €hanc epistulam quam Acastus attulit brevem fuisse. iam enim €me ipsum exspectas, sive nos ipsos, qui quidem quam primum €ad vos venire cupimus, etsi in quam rem publicam veni[2a]2mus €intellego. cognovi enim ex multorum amicorum litteris, €quas attulit Acastus, ad arma rem spectare, ut mihi, cum @1 €venero, dissimulare non liceat quid sentiam. sed quoniam €subeunda fortuna est, eo citius dabimus operam ut veniamus, €quo facilius de tota re deliberemus. tu velim, quod commodo €valetudinis tuae fiat, quam longissime poteris obviam nobis €prodeas. @@De hereditate Preciana, quae quidem mihi magno dolori €est (valde enim illum amavi)_sed hoc velim cures, si auctio €ante meum adventum fiet, ut Pomponius aut, si is minus €poterit, Camillus nostrum negotium curet; nos, cum salvi €venerimus, reliqua per nos agemus. sin tu iam Roma €profecta eris tamen curabis ut hoc ita fiat. nos, si di €adiuvabunt, circiter Id. Nov. in Italia speramus fore. vos, €mea suavissima et optatissima Terentia, si nos amatis, curate €ut valeatis. €@@Vale. €@Athenis a. d. XV[2II]2 Kal. Nov.  Ÿóáÿëú‚ñïìéî ãáóôòéó ÐïíðåéÿïäÉä® Ñõéîô® ´¸ÿ@@@@SUIS S. D. ‘Nec saepe est cui litteras demus nec rem habemus ullam €quam scribere velimus. ex tuis litteris quas proxime accepi @1 €cognovi praedium nullum venire potuisse. qua re videatis €velim quo modo satis fiat ei cui scitis me satis fieri velle. quod €nostra tibi gratias agit, id ego non miror te mereri ut ea tibi €merito tuo gratias agere possit. Pollicem, si adhuc non est €profectus, quam primum fac extrudas. €@@Cura ut valeas. €@Id. Quint.  Ÿóáÿëú‚òïìéî ðïòôõ Ãáéåôáîïÿïäöéé Éä® Éõî®ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. P. ‘Omnis molestias et sollicitudines quibus et te miserrimam €habui, id quod mihi molestissimum est, et Tulliolam, quae €nobis nostra vita dulcior est, deposui et eieci. quid causae €autem fuerit postridie intellexi quam a vobis discessi. $XOLH\N €$A)/KRATON& noctu eieci. statim ita sum levatus ut mihi deus €aliquis medicinam fecisse videatur. cui quidem tu deo, €quem ad modum soles, pie et caste satis facies [id est €Apollini et Aesculapio]. @@Navem spero nos valde bonam habere. in eam simul atque €conscendi, haec scripsi. deinde conscribam ad nostros €familiaris multas epistulas, quibus te et Tulliolam nostram €diligentissime commendabo. cohortarer vos quo animo €fortiores essetis nisi vos fortiores cognossem quam quemquam €virum. et tamen eius modi spero negotia esse ut et vos istic €commodissime sperem esse et me aliquando cum similibus nostri rem publicam defensuros. tu primum valetudinem @1 €tuam velim cures; deinde, si tibi videbitur, villis iis utere quae €longissime aberunt a militibus. fundo Arpinati bene poteris €uti cum familia urbana si annona carior fuerit. €@@Cicero bellissimus tibi salutem plurimam dicit. etiam €atque etiam vale. €@D. VII Id. Iun.  Ÿóáÿëú‚óïìÂòõîäéóééÿïäéö Îïî® Éõî® ´·ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. ‘Si vales, bene est; ego valeo. €@@Valetudinem tuam velim cures diligentissime. nam mihi €et scriptum et nuntiatum est te in febrim subito incidisse. €quod celeriter me fecisti de Caesaris litteris certiorem, fecisti €mihi gratum. item posthac, si quid opus erit, si quid acciderit €novi, facies ut sciam. cura ut valeas. €@@Vale. €@D. IIII Non. Iun. @1  Ÿóáÿëú‚ôïäá® ä® øéö Ëáì® Éáî® ´¸ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. P. ‘Ad ceteras meas miserias accessit dolor et de Dolabellae €valetudine et de Tulliae. omnino de omnibus rebus nec quid €consili capiam nec quid faciam scio. tu velim tuam et Tulliae €valetudinem cures. €@@Vale.  Ÿóáÿëú‚õïäöéé Éä® Ñõéîô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘Quid fieri placeret scripsi ad Pomponium, serius quam €oportuit. cum eo si locuta eris, intelleges quid fieri velim. €apertius scribi, quoniam ad illum scripseram, necesse non €fuit. de ea re et de ceteris rebus quam primum velim nobis €litteras mittas. valetudinem tuam cura diligenter. €@@Vale. €@VII Id. Quint.  Ÿóáÿëú‚öïäøöéé Ëáì® Ñõéîô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘S. v. b. e. v. €@@Tullia nostra venit ad me prid. Id. Iun. cuius summa €virtute et singulari humanitate graviore etiam sum dolore €adfectus nostra factum esse neglegentia ut longe alia in €fortuna esset atque eius pietas ac dignitas postulabat. €@@Nobis erat in animo Ciceronem ad Caesarem mittere et €cum eo Cn. Sallustium. si profectus erit, faciam te certiorem. €valetudinem tuam cura diligenter. €@@Vale. €@XVII Kal. Quint.  Ÿóáÿëú‚÷ïäðòéä® Îïî® Îïö® ´¸ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘Quod nos in Italiam salvos venisse gaudes, perpetuo gaudeas €velim. sed perturbati dolore animi magnisque [2meorum]2 €iniuriis metuo ne id consili ceperimus quod non facile €explicare possimus. qua re, quantum potes, adiuva; quid €autem possis mihi in mentem non venit. in viam quod te des €hoc tempore nihil est. et longum est iter et non tutum; et non €video quid prodesse possis si veneris. €@@Vale. €@D. prid. Non. Nov. Brundisio.  Ÿóáÿëú‚øïäöé Éä® Ñõéîô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘Quod scripsi ad te proximis litteris de nuntio remittendo, €quae sit istius vis hoc tempore et quae concitatio multi-€tudinis ignoro. si metuendus iratus est, quiesces. tamen ab €illo fortasse nascetur. totum iudicabis quale sit, et quod in €miserrimis rebus minime miserum putabis id facies. €@@Vale. €@VI Id. Quint. @1  Ÿóáÿëú‚ùïìÍéîôõòîéóÿïäöééé Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE ET PATER TULLIAE, DUABUS €@@@@ANIMIS SUIS, ET CICERO MATRI OPTIMAE, €@@@@SUAVISSIMAE SORORI S. P. D. ‘Si vos valetis, nos valemus. €@@Vestrum iam consilium est, non solum meum, quid sit vobis €faciendum. si ille Romam modeste venturus est, recte in €praesentia domi esse potestis; sin homo amens diripiendam €urbem daturus est, vereor ut Dolabella ipse satis nobis €prodesse possit. etiam illud metuo, ne iam intercludamur, ut, €cum velitis, exire non liceat. reliquum est, quod ipsae optime €considerabitis, vestri similes feminae sintne Romae. si enim €non sunt, videndum est ut honeste vos esse possitis. quo modo €quidem nunc se res habet, modo ut haec nobis loca tenere €liceat, bellissime vel mecum vel in nostris praediis esse €poteritis. etiam illud verendum est, ne brevi tempore fames in urbe sit. his de rebus velim cum Pomponio, cum Camillo, €cum quibus vobis videbitur, consideretis, ad summam animo @1 €forti sitis. Labienus rem meliorem fecit; adiuvat etiam €Piso, quod ab urbe discedit et sceleris condemnat generum €suum. €@@Vos, meae carissimae animae, quam saepissime ad me €scribite et vos quid agatis et quid istic agatur. Quintus pater €et filius et Rufus vobis s. d. €@@Valete. €@VIII Kal. Febr. Minturnis.  Ÿóáÿëú‚úïìÂòõîäéóééÿïäøéé Ëáì® Ñõéîô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE ‘Si vales, bene est. €@@Constitueramus, ut ad te antea scripseram, obviam €Ciceronem Caesari mittere; sed mutavimus consilium quia @1 €de illius adventu nihil audiebamus. de ceteris rebus, etsi €nihil erat novi, tamen quid velimus et quid hoc tempore €putemus opus esse ex Sicca poteris cognoscere. Tulliam €adhuc mecum teneo. valetudinem tuam cura diligenter. €@@Vale. €@XII Kal. Quint.  Ÿóáÿëú‚ûïäðòéä® Îïî® Éáî® ´·ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘S. v. b. e. v. €@@Etsi eius modi tempora nostra sunt ut nihil habeam quod €aut a te litterarum exspectem aut ipse ad te scribam, tamen €nescio quo modo et ipse vestras litteras exspecto et scribo ad €vos cum habeo qui ferat. €@@Volumnia debuit in te officiosior esse quam fuit et id þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸Ž¨‡ëú‚ûïìÂòõîäéóééÿïäðòéä® Îïî® Éáî® ´·ÿipsum quod fecit potuit diligentius facere et cautius. quam-€quam alia sunt quae magis curemus magisque doleamus; €quae me ita conficiunt ut ii voluerunt qui me de mea €sententia detruserunt. cura ut valeas. €@@Vale. €@Prid. Non. Ian.  Ÿóáÿëú‚üïäöééé Ëáì® Éáî® ´¸¨¿©ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘S. v. b. e. v. €@@Si quid haberem quod ad te scriberem, facerem id et €pluribus verbis et saepius. nunc, quae sint negotia vides. €ego autem quo modo sim adfectus ex Lepta et Trebatio €poteris cognoscere. tu fac ut tuam et Tulliae valetudinem €cures. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëú‚ýïìÆïòíééóÿïäéø Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE ET PATER SUAVISSIMAE €@@@@FILIAE, CICERO MATRI ET SORORI S. D. P. ‘Considerandum vobis etiam atque etiam, animae meae, €diligenter puto quid faciatis, Romaene sitis an mecum an €aliquo tuto loco. id non solum meum consilium est sed etiam €vestrum. €@@Mihi veniunt in mentem haec: Romae vos esse tuto posse €per Dolabellam eamque rem posse nobis adiumento esse si €quae vis aut si quae rapinae fieri coeperint; sed rursus illud €me movet, quod video omnis bonos abesse Roma et eos €mulieres suas secum habere. haec autem regio in qua ego €sum nostrorum est cum oppidorum tum etiam praediorum, €ut et multum esse mecum et, cum aberitis, commode et in @1 nostris esse possitis. mihi plane non satis constat adhuc utrum €sit melius. vos videte quid aliae faciant isto loco feminae et €ne, cum velitis, exire non liceat. id velim diligenter etiam €atque etiam vobiscum et cum amicis consideretis. domus ut €propugnacula et prae[2si]2dium habeat Philotimo dicetis. et €velim tabellarios instituatis certos ut cottidie aliquas a vobis €litteras accipiam. maxime autem date operam ut valeatis, €si nos vultis valere. €@VIIII Kal. Formi[2i]2s.  Ÿóáÿëú‚þïìÂòõîäéóééÿïäéö Ëáì® Äåã® ´¸ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘In maximis meis doloribus excruciat me valetudo Tulliae €nostrae, de qua nihil est quod ad te plura scribam; tibi enim €aeque magnae curae esse certo scio. quod me propius vultis €accedere, video ita esse faciendum et iam ante fecissem, sed €me multa impediverunt, quae ne nunc quidem expedita sunt. @1 €sed a Pomponio exspecto litteras, quas ad me quam primum €perferendas cures velim. €@@Da operam ut valeas.  Ÿóáÿëú‚ÿïìéî ÖåîõóéîïÿïäËáì® Ïãô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘In Tusculanum nos venturos putamus aut Nonis aut €postridie. ibi ut sint omnia parata. plures enim fortasse €nobiscum erunt et, ut arbitror, diutius ibi commorabimur. €labrum si in balineo non est, ut sit; item cetera quae sunt ad €victum et ad valetudinem necessaria. €@@Vale. €@Kal. Oct. de Ven[2u]2sino. @1  Ÿóáÿëúƒ€ïìÂòõîäéóééÿïäéö Îïî® Éõî® ´·ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘S. v. b. e. v. €@@Da operam ut convalescas; quod opus erit, ut res €tempusque postulat, provideas atque administres, et ad me de €omnibus rebus quam saepissime litteras mittas. €@@Vale.  ŸóáÿëúƒïäËáì® Óåðô® ´·ÿ@@@@TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE ‘S. v. b. e. v. €@@Nos cottidie tabellarios nostros exspectamus; qui si €venerint, fortasse erimus certiores quid nobis faciendum sit @1 €faciemusque te statim certiorem. valetudinem tuam cura €diligenter. €@@Vale. €@Kal. Sept.  Ÿóáÿëúƒ‚ïäðòéä® Éä® Óåøô® ´·ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘S. v. b. e. v. €@@Redditae mihi tandem sunt a Caesare litterae satis liberales €et ipse opinione celerius venturus esse dicitur; cui utrum €obviam procedam an hic eum exspectem cum constituero, €faciam te certiorem. tabellarios mihi velim quam primum €remittas. valetudinem tuam cura diligenter. €@@Vale. €@D. prid. Id. Sext.  Ÿóáÿëúƒƒïäééé Éä® Óåøô® ´·ÿ@@@@TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. ‘S. v. b. e. v. €@@Nos neque de Caesaris adventu neque de litteris quas €Philotimus habere dicitur quicquam adhuc certi habemus. €si quid erit certi, faciam te statim certiorem. valetudinem €tuam fac ut cures. €@@Vale. €@III Id. Sext. °Ÿóáÿëúƒ„ïìéî æéî® Ìùãáïîéá嬠Ãáððáäïãéáåÿïäøééé Ëáì® Ïãô® µ±ÿ@@@@M. TULLIUS M. F. CICERO PRO COS. S. D. COS. PR. €@@@@TR. PL. SENATUI ‘S. v. v. b. e. e. q. v. €@@Etsi non dubie mihi nuntiabatur Parthos transisse €Euphratem cum omnibus fere suis copiis, tamen, quod arbi-€trabar a M. Bibulo pro consule certiora de his rebus ad vos €scribi posse, statuebam mihi non necesse esse publice scribere €ea quae de alterius provincia nuntiarentur. postea vero quam €certissimis auctoribus, legatis, nuntiis, litteris sum certior €factus, vel quod tanta res erat vel quod nondum audi-€eramus Bibulum in Syriam venisse vel quia administratio €huius belli mihi cum Bibulo paene est communis, quae ad €me delata essent scribenda ad vos putavi. @@Regis Antiochi Commageni legati primi mihi nuntiarunt €Parthorum magnas copias Euphratem transire coepisse. quo €nuntio adlato, cum essent non nulli qui ei regi minorem @1 €fidem habendam putarent, statui exspectandum esse si quid €certius adferretur. a. d. XIII Kal. Oct., cum exercitum in €Ciliciam ducerem, in finibus Lycaoniae et Cappadociae €mihi litterae redditae sunt a Tarcondimoto, qui fidelissimus €socius trans Taurum amicissimusque populo Romano €existimatur, Pacorum, Orodi regis Parthorum filium, cum €permagno equitatu Parthico transisse Euphratem et castra €posuisse Tybae, magnumque tumultum esse in provincia €Syria excitatum. eodem die ab Iamblicho, phylarcho Arabum, €quem homines opinantur bene sentire amicumque esse rei €publicae nostrae, litterae de isdem rebus mihi redditae sunt. @@His rebus adlatis, etsi intellegebam socios infirme animatos €esse et novarum rerum exspectatione suspensos, sperabam €tamen eos ad quos iam accesseram quique nostram man-€suetudinem integritatemque perspexerant amiciores populo €Romano esse factos, Ciliciam autem firmiorem fore si €aequitatis nostrae particeps facta esset. et ob eam causam et €ut opprimerentur ii qui ex Cilicum gente in armis essent et ut €hostis is qui esset in Syria sciret exercitum populi Romani €non modo non cedere iis nuntiis adlatis sed etiam propius €accedere, exercitum ad Taurum institui ducere. @@Sed si quid apud vos auctoritas mea ponderis habet, in iis €praesertim rebus quas vos audistis, ego paene cerno, magno €opere vos et hortor et moneo ut his provinciis, serius vos €quidem quam decuit sed aliquando tamen, consulatis. nos €quem ad modum instructos et quibus praesidiis munitos ad €tanti belli opinionem miseritis, non estis ignari. quod ego €negotium non stultitia occaecatus sed verecundia deterritus €non recusavi. neque enim umquam ullum periculum tantum €putavi quod subterfugere mallem quam vestrae auctoritati €obtemperare. @@Hoc autem tempore res sese sic habet ut, nisi exercitum €tantum quantum ad maximum bellum mittere soletis mature @1 €in has provincias miseritis, summum periculum sit ne €amittendae sint omnes eae provinciae quibus vectigalia €populi Romani continentur. quam ob rem autem in hoc €provinciali dilectu spem habeatis aliquam causa nulla est. €neque multi sunt et diffugiunt qui sunt metu oblato; et quod €genus hoc militum sit iudicavit vir fortissimus, M. Bibulus, €in Asia, qui, cum vos ei permisis[2se]2tis, dilectum habere €noluerit. nam sociorum auxilia propter acerbitatem atque €iniurias imperi nostri aut ita imbecilla sunt ut non multum €nos iuvare possint aut ita alienata a nobis ut neque exspec-€tandum ab iis neque committendum iis quicquam esse videatur. regis Deiotari et voluntatem et copias, quantae-€cumque sunt, nostras esse duco. Cappadocia est inanis, €reliqui reges tyrannique neque opibus satis firmi nec €voluntate sunt. mihi in hac paucitate militum animus certe €non deerit, spero ne consilium quidem. quid casurum sit €incertum est. utinam saluti nostrae consulere possimus! €dignitati certe consulemus.  Ÿóáÿëúƒ…ïìéî ãáóôòéó áä Ãùâéóôòáÿïäø öåì éø Ëáì® Ïãô® µ±ÿ@@@@M. TULLIUS M. F. CICERO PRO COS. S. D. COS. PR. €@@@@TR. PL. SENATUI ‘S. v. v. b. e. e. q. v. €@@Cum prid. Kal. Sext. in provinciam venissem neque €maturius propter itinerum et navigationum difficultatem €venire potuissem, maxime convenire officio meo reique €publicae conducere putavi parare ea quae ad exercitum €quaeque ad rem militarem pertinerent. quae cum essent @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¢‡ëúƒ…ïìéî ãáóôòéó áä Ãùâéóôòáÿïäø öåì éø Ëáì® Ïãô® µ±ÿa me cura magis et diligentia quam facultate et copia con-€stituta nuntiique et litterae de bello a Parthis in provinciam €Syriam illato cottidie fere adferrentur, iter mihi faciendum €per Lycaoniam et per Isauros et per Cappadociam arbitratus €sum. erat enim magna suspicio Parthos, si ex Syria egredi €atque irrumpere in meam provinciam conarentur, iter eo[s] €per Cappadociam, quod ea maxime pateret, esse facturos. @@Itaque cum exercitu per Cappadociae partem eam quae €cum Cilicia continens est iter feci castraque ad Cybistra, €quod oppidum est ad montem Taurum, locavi, ut Art[2a]2-€vasdes, rex Armenius, quocumque animo esset, sciret non €procul a suis finibus exercitum populi Romani esse, et €Deiotarum, fidelissimum regem atque amicissimum rei €publicae nostrae, maxime coniunctum haberem, cuius et €consilio et opibus adiuvari posset res publica. @@Quo cum in loco castra haberem equitatumque in €Ciliciam misissem, ut et meus adventus iis civitatibus quae €in ea parte essent nuntiatus firmiores animos omnium faceret €et ego mature quid ageretur in Syria scire possem, tempus €eius tridui quod in iis castris morabar in magno officio et necessario mihi ponendum putavi. cum enim vestra aucto-€ritas intercessisset ut ego regem Ariobarzanem Eusebem et €Philorhomaeum tuerer eiusque regis salutem et incolumi-€tatem regnumque defenderem, regi regnoque praesidio €essem, adiunxissetisque salutem eius regis populo senatuique €magnae curae esse, quod nullo umquam de rege decretum €esset a nostro ordine, existimavi me iudicium vestrum ad €regem deferre debere eique praesidium meum et fidem et €diligentiam polliceri, ut, quoniam salus ipsius, incolumitas €regni mihi commendata esset a vobis, diceret si quid vellet. @1 @@Quae cum essem in consilio meo cum rege locutus, initio €ille orationis suae vobis maximas, ut debuit, deinde etiam €mihi gratias egit, quod ei permagnum et perhonorificum €videbatur senatui populoque Romano tantae curae esse €salutem suam meque tantam diligentiam adhibere ut et mea €fides et commendationis vestrae auctoritas perspici posset. €atque ille primo, quod mihi maximae laetitiae fuit, ita €mecum locutus est ut nullas insidias neque vitae suae neque €regno diceret se aut intellegere fieri aut etiam suspicari. cum €ego ei gratulatus essem idque me gaudere dixissem et tamen €adulescentem essem cohortatus ut recordaretur casum illum €interitus paterni et vigilanter se tueretur atque admonitu €senatus consuleret saluti suae, tum a me discessit in oppidum €Cybistra. @@Postero autem die cum Ariarathe, fratre suo, et cum pater-€nis amicis maioribus natu ad me in castra venit pertur-€batusque et flens, cum idem et frater faceret et amici, €meam fidem, vestram commendationem implorare coepit. €cum admirarer quid accidisset novi, dixit ad se indicia €manifestarum insidiarum esse delata, quae essent ante adven-€tum meum occultata, quod ii qui ea patefacere possent €propter metum reticuissent. eo autem tempore spe mei €praesidi compluris ea quae scirent audacter ad se detulisse; €in iis amantissimum sui, summa pietate praeditum fratrem €dicere (ea quae is me quoque audiente dicebat) se sollicitatum €esse ut regnare vellet; id vivo fratre suo accidere non €potuisse; se tamen ante illud tempus eam rem numquam in €medium propter periculi metum protulisse. quae cum esset €locutus, monui regem ut omnem diligentiam ad se con-€servandum adhiberet, amicosque [in] patris eius atque avi @1 €iudicio probatos hortatus sum regis sui vitam docti casu €acerbissimo patris eius omni cura custodiaque defenderent. @@Cum rex a me equitatum cohortisque de exercitu meo €postularet, etsi intellegebam vestro senatus consulto non €modo posse me id facere sed etiam debere, tamen, cum res €publica postularet propter cottidianos ex Syria nuntios ut €quam primum exercitum ad Ciliciae fines adducerem, €cumque mihi rex patefactis iam insidiis non egere exercitu €populi Romani sed posse [2se]2 suis opibus defendere videretur, €illum cohortatus sum ut in sua vita conservanda primum €regnare disceret; a quibus perspexisset sibi insidias paratas, €in eos uteretur iure regio; poena adficeret eos quos necesse €esset, reliquos metu liberaret; praesidio exercitus mei ad €eorum qui in culpa essent timorem potius quam ad con-€tentionem uteretur; fore autem ut omnes, quoniam senatus €consultum nossent, intellegerent me regi, si opus esset, ex €auctoritate vestra praesidio futurum. @@Ita confirmato illo ex eo loco castra movi. iter in Ciliciam €facere institui, cum hac opinione e Cappadocia discederem €ut consilio vestro, casu incredibili ac paene divino regem, €quem vos honorificentissime appellassetis nullo postulante €quemque meae fidei commendassetis et cuius salutem €magnae vobis curae esse decressetis, meus adventus praesen-€tibus insidiis liberarit. quod ad vos a me scribi non alienum €putavi, [2ut]2 intellegeretis ex iis quae paene acciderunt vos €multo ante ne ea acciderent providisse, eoque vos studiosius €feci certiores quod in rege Ariobarzane ea mihi signa videor €virtutis, ingeni, fidei benevolentiaeque erga vos perspexisse €ut non sine causa tantam curam in eius vos salutem €diligentiamque videamini contulisse. @1  Ÿóáÿëúƒ†ïìéî ãáóôòéó áä Éãïîéõíÿïäã® ééé Îïî® Óåðô® µ±ÿ@@@@M. CICERO [IMP.] S. D. M. CATONI ‘Cum ad me legati missi ab Antiocho Commageno venissent €in castra ad Iconium a. d. III Non. Sept. iique mihi nunti-€assent regis Parthorum filium, quocum esset nupta regis €Armeniorum soror, ad Euphratem cum maximis Parthorum €copiis multarumque praeterea gentium magna manu venisse €Euphratemque iam transire coepisse dicique Armenium €regem in Cappadociam impetum esse facturum, putavi pro €nostra necessitudine me hoc ad te scribere oportere. @@Publice propter duas causas nihil scripsi, quod et ipsum €Commagenum legati dicebant ad senatum statim nuntios @1 €litterasque misisse et existimabam M. Bibulum pro consule, €qui circiter Id. Sext. ab Epheso in Syriam navibus profectus €erat, quod secundos ventos habuisset, iam in provinciam suam €pervenisse; cuius litteris omnia certiora perlatum iri ad €senatum putabam. mihi ut in eius modi re tantoque bello €maximae curae est ut, quae copiis et opibus tenere vix €possumus, ea mansuetudine et continentia nostra, sociorum €fidelitate teneamus. tu velim, ut consuesti, nos absentis €diligas et defendas.  Ÿóáÿëúƒ‡ïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. M. CATONI ‘Summa tua auctoritas fecit meumque perpetuum de tua €singulari virtute iudicium ut magni mea interesse putarem @1 €et res eas quas gessissem tibi notas esse et non ignorari a te €qua aequitate et continentia tuerer socios provinciamque €administrarem. iis enim a te cognitis arbitrabar facilius me €tibi quae vellem probaturum. @@Cum in provinciam prid. Kal. Sext. venissem et propter €anni tempus ad exercitum mihi confestim esse eundum €viderem, biduum Laodiceae fui, deinde Apameae quadri-€duum, triduum Synnadis, totidem dies Philomelii; quibus in €oppidis cum magni conventus fuissent, multas civitates €acerbissimis tributis et gravissimis usuris et falso aere alieno €liberavi. cumque ante adventum meum seditione quadam €exercitus esset dissipatus, quinque cohortes sine legato, sine €tribuno militum, denique etiam sine centurione ullo €apud Philomelium consedissent, reliquus exercitus esset in €Lycaonia, M. Anneio legato imperavi ut eas quinque cohortis €ad reliquum exercitum duceret coactoque in unum locum €exercitu castra in Lycaonia apud Iconium faceret. @@Quod cum ab illo diligenter esset actum, ego in castra a. d. €VII Kal. Sept. veni, cum interea superioribus diebus ex €senatus consulto et evocatorum firma[2m]2 manum et €equitatum sane idoneum et popul[2or]2um liberorum re-€gumque sociorum auxilia voluntaria comparavissem. interim, €cum exercitu lustrato iter in Ciliciam facere coepissem Kal. €Sept., legati a rege Commageno ad me missi pertumultuose €neque tamen non vere Parthos in Syriam transisse nunti-averunt. quo audito vehementer sum commotus cum de €Syria tum de mea provincia, de reliqua denique Asia. itaque þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¤”ƒëúƒ‡ïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿexercitum mihi ducendum per Cappadociae regionem eam €quae Ciliciam attingeret putavi. nam si me in Ciliciam @1 €demisissem, Ciliciam quidem ipsam propter montis Amani €naturam facile tenuissem (duo sunt enim aditus in Ciliciam €ex Syria, quorum uterque parvis praesidiis propter angustias €intercludi potest, nec est quicquam Cilicia contra Syriam €munitius), sed me Cappadocia movebat, quae patet a Syria €regesque habet finitimos, qui, etiam si sunt amici nobis, €tamen aperte Parthis inimici esse non audent. itaque in €Cappadocia extrema non longe a Tauro apud oppidum €Cybistra castra feci, ut et Ciliciam tuerer et Cappadociam €tenens nova finitimorum consilia impedirem. @@Interea in hoc tanto motu tantaque exspectatione maximi €belli rex Deiotarus, cui non sine causa plurimum semper et €meo et tuo et senatus iudicio tributum est, vir cum bene-€volentia et fide erga populum Romanum singulari tum €praestanti magnitudine et animi et consili, legatos ad me €misit se cum omnibus suis copiis in mea castra esse venturum. €cuius ego studio officioque commotus egi ei per litteras €gratias idque ut maturaret hortatus sum. @@Cum autem ad Cybistra propter rationem belli quinque €dies essem moratus, regem Ariobarzanem, cuius salutem €a senatu te auctore commendatam habebam, praesentibus €insidiis necopinantem liberavi neque solum ei saluti fui sed €etiam curavi ut cum auctoritate regnaret. Metram et eum €quem tu mihi diligenter commendaras, Athenaeum, importu-€nitate Athenaidis exsilio multatos [2in]2 maxima apud regem €auctoritate gratiaque constitui, cumque magnum bellum in €Cappadocia concitaretur si sacerdos armis se, quod facturus €putabatur, defenderet, adulescens et equitatu et peditatu et €pecunia paratus et %toto% iis qui novari aliquid volebant, €perfeci ut e regno ille discederet rexque sine tumultu ac sine €armis omni auctoritate aulae communita regnum cum €dignitate obtineret. @1 @@Interea cognovi multorum litteris atque nuntiis magnas €Parthorum copias [2et]2 Arabum ad oppidum Antiocheam €accessisse magnumque eorum equitatum, qui in Ciliciam €transisset, ab equitum meorum turmis et a cohorte praetoria, €quae erat Epiphaneae praesidi causa, occidione occisum. €qua re cum viderem a Cappadocia Parthorum copias aversas €non longe a finibus esse Ciliciae, quam potui maximis €itineribus ad Amanum exercitum duxi. quo ut veni, hostem €ab Antiochea recessisse, Bibulum Antiocheae esse cognovi. €Deiotarum confestim iam ad me venientem cum magno et €firmo equitatu et peditatu et cum omnibus suis copiis €certiorem feci non videri esse causam cur abesset a regno €meque ad eum, si quid novi forte accidisset, statim litteras €nuntiosque missurum esse. @@Cumque eo animo venissem ut utrique provinciae, si ita €tempus ferret, subvenirem, tum id quod iam ante statueram €vehementer interesse utriusque provinciae, pacare Amanum €et perpetuum hostem ex eo monte tollere, agere perrexi. €cumque me discedere ab eo monte simulassem et alias partis €Ciliciae petere abessemque ab Amano iter unius diei et €castra apud Epiphaneam fecissem, a. d. IIII Id. Oct., cum €advesperasceret, expedito exercitu ita noctu iter feci ut a. d. €III Id. Oct., cum lucisceret, in Amanum ascenderem €distributisque cohortibus et auxiliis, cum aliis Quintus frater €legatus mecum simul, aliis C. Pomptinus legatus, reliquis €M. Anneius et L. Tullius legati praeessent, plerosque €necopinantis oppressimus, qui occisi captique sunt interclusi fuga. Eranam autem, quae fuit non vici instar sed urbis, quod €erat Amani caput, itemque Sepyram et Commorim, acriter @1 €et diu repugnantibus, Pomptino illam partem Amani tenente, €ex antelucano tempore usque ad horam diei X magna €multitudine hostium occisa cepimus castellaque vi capta €complura incendimus. his rebus ita gestis castra in radicibus €Amani habuimus apud Aras Alexandri quadriduum et €in reliqui[2i]2s Amani delendis agrisque vastandis, quae €pars eius montis meae provinciae est, id tempus omne €consumpsimus. @@Confectis his rebus ad oppidum Eleutherocilicum Pin-€denissum exercitum adduxi. quod cum esset altissimo et €munitissimo loco ab iisque incoleretur qui ne regibus quidem €umquam paruissent, cum et fugitivos reciperent et Parthorum €adventum acerrime exspectarent, ad existimationem imperi €pertinere arbitratus sum comprimere eorum audaciam, quo €facilius etiam ceterorum animi qui alieni essent ab imperio €nostro frangerentur. vallo et fossa circumdedi, sex castellis €castrisque maximis saepsi, aggere, vineis, turribus oppugnavi €ususque tormentis multis, multis sagittariis, magno labore €meo sine ulla molestia sumptuve sociorum, septimo quinqua-€gensimo die rem confeci, ut omnibus partibus urbis €disturbatis aut incensis compulsi in potestatem meam €pervenirent. his erant finitimi pari scelere et audacia €Tebarani. ab iis Pindenisso capto obsides accepi; exercitum €in hiberna dimisi; Quintum fratrem negotio praeposui ut in €vicis aut captis aut male pacatis exercitus collocaretur. @@Nunc velim sic tibi persuadeas, si de iis rebus ad senatum €relatum sit, me existimaturum summam mihi laudem €tributam si tu honorem meum sententia tua comprobaris, @1 €idque, etsi talibus de rebus gravissimos homines et rogare €solere et rogari scio, tamen admonendum potius te a me €quam rogandum puto. tu es enim is qui me tuis sententiis €saepissime ornasti, qui oratione, qui praedicatione, qui €summis laudibus in senatu, in contionibus ad caelum €extulisti; cuius ego semper tanta esse verborum pondera €putavi ut uno verbo tuo cum mea laude coniuncto omnia €adsequi me arbitrarer. te denique memini, cum cuidam €clarissimo atque optimo viro supplicationem non decerneres, €dicere te decreturum si referretur ob eas res quas is consul in €urbe gessisset. tu idem mihi supplicationem decrevisti togato, €non, ut multis, re publica bene gesta sed, ut nemini, re publica conservata. mitto quod invidiam, quod pericula, €quod omnis meas tempestates et subieris et multo etiam €magis, si per me licuisset, subire paratissimus fueris, quod €denique inimicum meum tuum inimicum putaris, cuius €etiam interitum, cum facile intellegerem mihi quantum €tribueres, Milonis causa in senatu defendenda approbaris. €a me autem haec sunt profecta, quae non ego in benefici €loco pono sed in veri testimoni atque iudici, ut praestantis-€simas tuas virtutes non tacitus admirarer (quis enim id non €facit?), sed in omnibus orationibus, sententiis dicendis, €causis agendis, omnibus scriptis Graecis, Latinis, omni €denique varietate litterarum mearum te non modo iis quos €vidissemus sed etiam iis de quibus audissemus omnibus €anteferrem. @@Quaeres fortasse quid sit quod ego hoc nescio quid €gratulationis et honoris a senatu tanti aestimem. agam iam €tecum familiariter, ut est et studiis et officiis nostris mutuis et €summa amicitia dignum et necessitudine etiam paterna. si €quisquam fuit umquam remotus et natura et magis etiam, ut €mihi quidem sentire videor, ratione atque doctrina ab inani @1 €laude et sermonibus vulgi, ego profecto is sum. testis est €consulatus meus, in quo, sicut in reliqua vita, fateor ea me €studiose secutum ex quibus vera gloria nasci posset, ipsam €quidem gloriam per se numquam putavi expetendam. itaque €et provinciam ornatam et spem non dubiam triumphi €neglexi, sacerdotium denique, cum, quem ad modum te €existimare arbitror, non difficillime consequi possem, non €appetivi. idem post iniuriam acceptam, quam tu rei publicae €calamitatem semper appellas, meam non modo non calami-€tatem sed etiam gloriam, studui quam ornatissima senatus €populique Romani de me iudicia intercedere. itaque et €augur postea fieri volui, quod antea neglexeram, et eum €honorem qui a senatu tribui rebus bellicis solet, neglectum a €me olim, nunc mihi expetendum puto. @@Huic meae voluntati, in qua inest aliqua vis desideri ad €sanandum vulnus iniuriae, ut faveas adiutorque sis, quod €paulo ante me negaram rogaturum, vehementer te rogo, sed €ita si non ieiunum hoc nescio quid quod ego gessi et con-€temnendum videbitur sed tale atque tantum ut multi €nequaquam paribus rebus honores summos a senatu con-þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¤˜Ž‡ëúƒ‡ïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿsecuti sint. equidem etiam illud mihi animum advertisse €videor (scis enim quam attente te audire soleam), te non tam €res gestas quam mores [2et]2 instituta atque vitam imperatorum €spectare solere in habendis aut non habendis honoribus. €quod si in mea causa considerabis, reperies me exercitu €imbecillo contra metum maximi belli firmissimum praesidium €habuisse aequitatem et continentiam. his ego subsidiis ea €sum consecutus quae nullis legionibus consequi potuissem, €ut [2ex]2 alienissimis sociis amicissimos, ex infidelissimis €firmissimos redderem animosque novarum rerum exspecta-€tione suspensos ad veteris imperi benevolentiam traducerem. @1 @@Sed nimis haec multa de me, praesertim ad te, a quo uno €omnium sociorum querelae audiuntur. cognosces ex iis qui €meis institutis se recreatos putant; cumque omnes uno prope €consensu de me apud te ea quae mihi optatissima sunt €praedicabunt tum duae maxime clientelae tuae, Cyprus €insula et Cappadociae regnum, tecum de me loquentur, puto €etiam regem Deiotarum, qui uni tibi est maxime necessarius. €quae si etiam maiora sunt et in omnibus saeculis pauciores €viri reperti sunt qui suas cupiditates quam qui hostium €copias vincerent, est profecto tuum, cum ad res bellicas haec €quae rariora et difficiliora sunt genera virtutis adiunxeris, €ipsas etiam illas res gestas iustiores esse et maiores putare. @@Extremum illud est, ut quasi diffidens rogationi meae €philosophiam ad te adlegem, qua nec mihi carior ulla €umquam res in vita fuit nec hominum generi maius a deis €munus ullum est datum. haec igitur, quae mihi tecum €communis est, societas studiorum atque artium nostrarum, €quibus a pueritia dediti ac devincti soli prope modum nos €philosophiam veram illam et antiquam, quae quibusdam oti €esse ac desidiae videtur, in forum atque in rem publicam €atque in ipsam aciem paene deduximus, tecum agit de mea €laude; cui negari a Catone fas esse non puto. quam ob rem €tibi sic persuadeas velim, si mihi tua sententia tributus honos €ex meis litteris fuerit, me sic existimaturum, cum auctoritate €tua tum benevolentia erga me mihi quod maxime cupierim €contigisse. @1  ŸóáÿëúƒˆïìÒïíáåÿïäðïóô® ðáòôå Áðò® µ°ÿ@@@@M. CATO S. D. M. CICERONI IMP. ‘Quod et res publica me et nostra amicitia hortatur libenter €facio, ut tuam virtutem, innocentiam, diligentiam, cognitam €in maximis rebus domi togati, armati foris pari industria €administrare gaudeam. itaque, quod pro meo iudicio facere €potui, ut innocentia consilioque tuo defensam provinciam, €servatum Ariobarzanis cum ipso rege regnum, sociorum €revocatam ad studium imperi nostri voluntatem sententia €mea et decreto laudarem, feci. @@Supplicationem decretam, si tu, qua in re nihil fortuito €sed summa tua ratione et continentia rei publicae provisum €est, dis immortalibus gratulari nos quam tibi referre €acceptum mavis, gaudeo. quod si triumphi praerogativam €putas supplicationem et idcirco casu[2m]2 potius quam te €laudari mavis, neque supplicationem sequitur semper €triumphus et triumpho multo clarius est senatum iudicare €potius mansuetudine et innocentia imperatoris provinciam €quam vi militum aut benignitate deorum retentam atque €conservatam esse; quod ego mea sententia censebam. @@Atque haec ego idcirco ad te contra consuetudinem meam €pluribus scripsi ut, quod maxime volo, existimes me laborare €ut tibi persuadeam me et voluisse de tua maiestate quod €amplissimum sim arbitratus et quod tu maluisti factum esse €gaudere. €@@Vale et nos dilige et instituto itinere severitatem diligenti-€amque sociis et rei publicae praesta. @1  Ÿóáÿëúƒ‰ïìÔáòóéÿïäðïóô® ðáòôå Ñõéîô® µ°ÿ@@@@M. CICERO S. D. M. CATONI ‘'Laetus sum laudari me' inquit Hector, opinor, apud €Naevium 'abs te, pater, a laudato viro.' ea est enim profecto €iucunda laus quae ab iis proficiscitur qui ipsi in laude vixe-€runt. ego vero vel gratulatione litterarum tuarum vel testi-€moniis sententiae dictae nihil est quod me non adsecutum €putem, idque mihi cum amplissimum tum gratissimum est, €te libenter amicitiae dedisse quod liquido veritati dares. et €si non modo omnes verum etiam multi Catones essent in €civitate nostra, in qua unum exstitisse mirabile est, quem ego €currum aut quam lauream cum tua laudatione conferrem? €nam ad meum sensum et ad illud sincerum ac subtile €iudicium nihil potest esse laudabilius quam ea tua oratio €quae est ad me perscripta a meis necessariis. @@Sed causam meae voluntatis (non enim dicam cupiditatis) €exposui tibi superioribus litteris. quae etiam si parum iusta €tibi visa est, hanc tamen habet rationem, non ut nimis €concupiscendus honos sed tamen, si deferatur a senatu, €minime aspernandus esse videatur. spero autem illum ordi-€nem pro meis ob rem publicam susceptis laboribus me non €indignum honore, usitato praesertim, existimaturum. quod €si ita erit, tantum ex te peto, quod amicissime scribis, ut, cum €tuo iudicio quod amplissimum esse arbitraris mihi tribueris, €si id quod maluero acciderit, gaudeas. sic enim fecisse te et €sensisse et scripsisse video, resque ipsa declarat tibi illum €honorem nostrum supplicationis iucundum fuisse, quod €scribendo adfuisti. haec enim senatus consulta non ignoro ab €amicissimis eius cuius [2de]2 honore agitur scribi solere. €@@Ego, ut spero, te propediem videbo, atque utinam re €publica meliore quam timeo! @1  ŸóáÿëúƒŠïìéîôåò Éãïîéõí åô Ãùâéóôòáÿïäðòéïòå ðáòôå Óåðô® µ±ÿ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. C. MARCELLO COS. DESIG. ‘Maxima sum laetitia adfectus cum audivi consulem te factum €esse, eumque honorem tibi deos fortunare volo atque a te pro €tua parentisque tui dignitate administrari. nam cum te €semper amavi dilexique, tum mei amantissimum cognovi in €omni varietate rerum mearum, tum patris tui plurimis €beneficiis vel defensus tristibus temporibus vel ornatus €secundis et sum totus vester et esse debeo, cum praesertim €matris tuae, gravissimae atque optimae feminae, maiora erga €salutem dignitatemque meam studia quam erant a muliere €postulanda perspexerim. quapropter a te peto in maiorem €modum ut me absentem diligas atque defendas.  Ÿóáÿëúƒ‹@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. C. MARCELLO COLLEGAE ‘Marcellum tuum consulem factum teque ea laetitia adfectum €esse quam maxime optasti mirandum in modum gaudeo, €idque cum ipsius causa tum quod te omnibus secundissimis €rebus dignissimum iudico, cuius erga me singularem €benevolentiam vel in labore meo vel in honore perspexi, €totam denique domum vestram vel salutis vel dignitatis meae €studiosissimam cupidissimamque cognovi. qua re gratum €mihi feceris si uxori tuae Iuniae, gravissimae atque optimae €feminae, meis verbis eris gratulatus. a te, id quod consuesti, €peto me absentem diligas atque defendas. @1  ŸóáÿëúƒŒ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. M. MARCELLO COS. ‘Te et pietatis in tuos et animi in rem publicam et clarissimi €atque optimi consulatus C. Marcello consule facto fructum €cepisse vehementer gaudeo. non dubito quid praesentes €sentiant; nos quidem longinqui et a te ipso missi in ultimas €gentis ad caelum mehercule tollimus verissimis ac iustissimis €laudibus. nam cum te a pueritia tua unice dilexerim tuque €me in omni genere semper amplissimum esse et volueris et €iudicaris, tum hoc vel tuo facto vel populi Romani de te €iudicio multo acrius vehementiusque diligo, maximaque €laetitia adficior cum ab hominibus prudentissimis virisque op-€timis omnibus dictis, factis, studiis, institutis vel me tui similem esse audio vel te mei. unum vero si addis ad praeclarissimas €res consulatus tui, ut aut mihi succedat quam primum aliquis €aut ne quid accedat temporis ad id quod tu mihi et senatus €consulto et lege finisti, omnia me per te consecutum putabo. €@@Cura ut valeas et me absentem diligas atque defendas. @@Quae mihi de Parthis nuntiata sunt, quia non putabam €a me etiam nunc scribenda esse publice, propterea ne pro €familiaritate quidem nostra volui ad te scribere, ne, cum ad €consulem scripsissem, publice viderer scripsisse.  ŸóáÿëúƒïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. C. MARCELLO C. F. COS. ‘Quoniam id accidit quod mihi maxime fuit optatum, ut þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Š‚ëúƒïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿomnium Marcellorum, Marcellinorum etiam (mirificus enim €generis ac nominis vestri fuit erga me semper animus)_ €quoniam ergo ita accidit ut omnium vestrum studio tuus €consulatus satis facere posset, in quem meae res gestae lausque €et honos earum potissimum incideret, peto a te, id quod €facillimum factu est non aspernante, ut confido, senatu, ut @1 €quam honorificentissimum senatus consultum litteris meis €recitatis faciendum cures. @@Si mihi tecum minus esset quam est cum tuis omnibus €adlegarem ad te illos a quibus intellegis me praecipue diligi. €patris tui beneficia in me sunt amplissima; neque enim saluti €meae neque honori amicior quisquam dici potest. frater tuus €quanti me faciat semperque fecerit esse hominem qui ignoret €arbitror neminem. domus tua denique tota me semper €omnibus summis officiis prosecuta est. neque vero tu in me €diligendo cuiquam concessisti tuorum. qua re a te peto in €maiorem modum ut me per te quam ornatissimum velis esse €meamque et in supplicatione decernenda et in ceteris rebus €existimationem satis tibi esse commendatam putes.  ŸóáÿëúƒŽïäðïóô® ðáòôå Ñõéîô® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. C. MARCELLO COS. ‘Quantae curae tibi meus honos fuerit et quam idem exstiteris €consul in me ornando et amplificando qui fueras semper cum €parentibus tuis et cum tota domo, etsi res ipsa loquebatur, €cognovi tamen ex meorum omnium litteris. itaque nihil est €tantum quod ego non tua causa debeam facturusque sim @1 [cum] studiose ac libenter. nam magni interest cui debeas, €debere autem nemini malui quam tibi, cui me cum studia €communia, beneficia paterna tuaque iam ante coniunxerant, €tum accedit mea quidem sententia maximum vinculum, €quod ita rem publicam geris atque gessisti, qua mihi carius €nihil est, ut, quantum tibi omnes boni debeant, quo minus €tantundem ego unus debeam non recusem. quam ob rem €tibi velim ii sint exitus quos mereris et quos fore confido. €@@Ego, si me navigatio non morabitur, quae incurrebat in €ipsos etesias, propediem te, ut spero, videbo.  Ÿóáÿëúƒïìéîôåò Éãïîéõí åô Ãùâéóôòáÿïäðòéïòå ðáòôå Óåðô® µ±ÿ@@@@M. CICERO PRO COS. S. D. L. PAULO COS. DESIG. ‘Etsi mihi numquam fuit dubium quin te populus Romanus €pro tuis summis in rem publicam meritis et pro amplissima @1 €familiae dignitate summo studio cunctis suffragiis consulem €facturus esset, tamen incredibili laetitia sum adfectus cum id €mihi nuntiatum est, eumque honorem tibi deos fortunare €volo a teque ex tua maiorumque tuorum dignitate adminis-trari. atque utinam praesens illum diem mihi optatissimum €videre potuissem proque tuis amplissimis erga me studiis €atque beneficiis tibi operam meam studiumque navare! €quam mihi facultatem quoniam hic necopinatus et improvisus €provinciae casus eripuit, tamen, ut te consulem rem publicam €pro tua dignitate gerentem videre possim, magno opere a te €peto ut operam des efficiasque ne quid mihi fiat iniuriae neve €quid temporis ad meum annu[2u]2m munus accedat. quod si €feceris, magnus ad tua pristina erga me studia cumulus €accedet.  ŸóáÿëúƒïìÔáòóéÿïäåø® µ± öåì éî® µ°ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. L. PAULO COS. ‘Maxime mihi fuit optatum Romae esse tecum multas ob €causas, sed praecipue ut et in petendo et in gerendo consulatu €meum tibi debitum studium perspicere posses. ac petitionis €quidem tuae ratio mihi semper fuit explorata, sed tamen €navare operam volebam; in consulatu vero cupio equidem te €minus habere negoti, sed moleste fero me consulem tuum €studium adulescentis perspexisse, te meum, cum id aetatis €sim, perspicere non posse. @@Sed ita fato nescio quo contigisse arbitror ut tibi ad me @1 €ornandum semper detur facultas, mihi ad remunerandum €nihil suppetat praeter voluntatem. ornasti consulatum, €ornasti reditum meum; incidit meum tempus rerum €gerendarum in ipsum consulatum tuum. itaque cum et tua €summa amplitudo et dignitas et meus magnus honos magna-€que existimatio postulare videatur ut a te plurimis verbis €contendam ac petam ut quam honorificentissimum senatus €consultum de meis rebus gestis faciendum cures, non audeo €vehementer a te contendere, ne aut ipse tuae perpetuae con-€suetudinis erga me oblitus esse videar aut te oblitum putem. @@Qua re ut te velle arbitror ita faciam atque ab eo quem €omnes gentes sciunt de me optime meritum breviter petam. €si alii consules essent, ad te potissimum, Paule, mitterem ut €eos mihi quam amicissimos redderes; nunc, cum tua summa €potestas summaque auctoritas notaque omnibus nostra €necessitudo sit, vehementer te rogo ut et quam honorifi-€centissime cures decernendum de meis rebus gestis et quam €celerrime. dignas res esse honore et gratulatione cognosces ex €iis litteris quas ad te et collegam et senatum publice misi. €omniumque mearum reliquarum rerum maximeque existi-€mationis meae procurationem susceptam velim habeas, in €primisque tibi curae sit, quod abs te superioribus quoque €litteris petivi, ne mihi tempus prorogetur. cupio te consulem €videre omniaque quae spero cum absens tum etiam praesens €te consule adsequi.  Ÿóáÿëúƒ‘ïìéî ãáóôòéóÿïäðïóô® ðáòôå Ïãô®¨¿© µ±ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. C. CASSIO PRO Q. ‘M. Fabium quod mihi amicum tua commendatione das, €nullum in eo facio quaestum. multi enim anni sunt cum ille €in aere meo est et a me diligitur propter summam suam €humanitatem et observantiam. sed tamen, quod [2te]2 ab eo €egregie diligi sensi, multo amicior ei sum factus. itaque, €quamquam profecerunt litterae tuae, tamen aliquanto plus €commendationis apud me habuit animus ipsius erga te mihi perspectus et cognitus. sed de Fabio faciemus studiose quae €rogas. €@@Tu multis de causis vellem me convenire potuisses: €primum ut te, quem iam diu plurimi facio, tanto intervallo €viderem; deinde ut tibi, quod feci per litteras, possem €praesens gratulari; tum ut quibus de rebus vellemus, tu tuis, €ego meis, inter nos communicaremus; postremo ut amicitia €nostra, quae summis officiis ab utroque culta est sed longis €intervallis temporum interruptam consuetudinem habuit, confirmaretur vehementius. id quoniam non accidit, utemur €bono litterarum et eadem fere absentes quae si coram essemus €consequeremur. unus scilicet fructus qui in te videndo est €percipi litteris non potest, alter gratulationis est is quidem €exilior quam si tibi te ipsum intuens gratularer, sed tamen et €feci antea et facio nunc tibique cum pro rerum magnitudine €quas gessisti tum pro opportunitate temporis gratulor, quod €te de provincia decedentem summa laus et summa gratia €provinciae prosecuta est. @@Tertium est ut id quod de nostris rebus coram communi- @1 €cassemus inter nos confici[2a]2mus idem litteris: ego ceterarum €rerum causa tibi Romam properandum magno opere censeo. €nam et ea quae reliqui tranquilla de te erant et hac tua €recenti victoria tanta clarum tuum adventum fore intellego. €sed si quae sunt onera tuorum, si tanta sunt ut ea sustinere €possis, propera; nihil tibi erit lautius, nihil gloriosius. sin €maiora, considera ne in alienissimum tempus cadat adventus €tuus. huius rei totum consilium tuum est; tu enim scis quid €sustinere possis. si potes, laudabile atque populare est; sin €plane non potes, absens hominum sermones facilius sustinebis. @@De me autem idem tecum his ago litteris quod superioribus €egi, ut omnis tuos nervos in eo contendas ne quid mihi ad €hanc provinciam, quam et senatus et populus annuam esse €voluit, temporis prorogetur. hoc a te ita contendo ut in eo €fortunas meas positas putem. habes Paulum nostrum nostri €cupidissimum; est Curio, est Furnius. sic velim enitare quasi €in eo sint mihi omnia. @@Extremum illud est de iis quae proposueram, confirmatio €nostrae amicitiae; de qua pluribus verbis nihil opus est. tu €puer me appetisti, ego autem semper ornamento te mihi €fore duxi; fuisti etiam praesidio tristissimis meis temporibus. €accessit post tuum discessum familiaritas mihi cum Bruto tuo €maxima. itaque in vestro ingenio et industria mihi plurimum €et suavitatis et dignitatis constitutum puto. id tu ut tuo studio €confirmes te vehementer rogo, litterasque ad me et continuo €mittas et, cum Romam veneris, quam saepissime. @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Ÿóáÿëúƒ’ïìÂòõîäéóééÿïäÓåøô® ´·ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. CASSIO ‘Etsi uterque nostrum spe pacis et odio civilis sanguinis abesse €a belli [2non]2 necessari[a] pertinacia voluit, tamen, quoniam €eius consili princeps ego fuisse videor, plus fortasse tibi €praestare ipse debeo quam a te exspectare; etsi, ut saepe €soleo mecum recordari, sermo familiaris meus tecum et item €mecum tuus adduxit utrumque nostrum ad id consilium ut €uno proelio putaremus, si non totam causam, at certe nostrum €iudicium definiri convenire. neque quisquam hanc nostram €sententiam vere umquam reprehendit praeter eo[2s]2 qui €arbitrantur melius esse deleri omnino rem publicam quam €imminutam et debilitatam manere. ego autem ex interitu €eius nullam spem scilicet mihi proponebam, ex reliqui[2i]2s €magnam. @@Sed ea sunt consecuta ut magis mirum sit accidere illa €potuisse quam nos non vidisse ea futura nec, homines cum €essemus, divinare potuisse. equidem fateor meam coniecturam €hanc fuisse, ut illo quasi quodam fatali proelio facto et €victores communi saluti consuli vellent et victi suae; €utrumque autem positum esse arbitrabar in celeritate victoris. €quae si fuisset, eandem clementiam experta esset Africa €quam cognovit Asia, quam etiam Achaia te, ut opinor, ipso €legato ac deprecatore. amissis autem temporibus, quae €plurimum valent, praesertim in bellis civilibus, interpositus €annus alios induxit ut victoriam sperarent, alios ut ipsum vinci @1 €contemnerent. atque horum malorum omnium culpam €Fortuna sustinet. quis enim aut Alexandrini belli tantam €moram huic bello adiunctum iri aut nescio quem istum €Pharnacem Asiae terrorem illaturum putaret? @@Nos tamen in consilio pari casu dissimili usi sumus. tu €enim eam partem petisti ut et consiliis interesses et, quod €maxime curam levat, futura animo prospicere posses; ego, €qui festinavi ut Caesarem in Italia viderem (sic enim €arbitra[2ba]2mur) eumque multis honestissimis viris con-€servatis redeuntem ad pacem currentem, ut aiunt, incitarem, €ab illo longissime et absum et afui. versor autem in gemitu €Italiae et in urbis miserrimis querelis; quibus aliquid opis €fortasse ego pro mea, tu pro tua, pro sua quisque parte ferre €potuisset si a[2u]2ctor adfuisset. @@Qua re velim pro tua perpetua erga me benevolentia €scribas ad me quid videas, quid sentias, quid exspectandum, €quid agendum nobis existimes. magni erunt mihi tuae litterae. €atque utinam primis illis quas Luceria miseras paruissem! €sine ulla enim molestia dignitatem meam retinuissem.  Ÿóáÿëúƒ“ïìÒïíáåÿïäã® íåä® Éáî® ´µÿ@@@@M. CICERO S. D. C. CASSIO ‘Puto te iam suppudere quem haec tertia iam epistula ante €oppressit quam tu scidam aut litteram. sed non urgeo; €longiores enim [2ex]2spectabo, vel potius exigam. ego, si €semper haberem cui darem, vel ternas in hora darem. fit €enim nescio qui ut quasi coram adesse videare cum scribo €aliquid ad te, neque id $KAT' EI)D&[2$W/L&]2$WN FANTASI/AS&, ut €dicunt tui amici novi, qui putant etiam $DIANOHTIKA\S €$FANTASI/AS& spectris Catianis excitari. nam, ne te fugiat, €Catius Insuber $*)EPIKOU/REIOS&, qui nuper est mortuus, quae €ille Gargettius et iam ante Democritus $EI)/DWLA&, hic spectra nominat. his autem spectris etiam si oculi possent feriri, quod €[2pup]2ulis ipsa incurrunt, animus qui possit ego non video; €doceas tu me oportebit cum salvus veneris. in meane potestate €ut sit spectrum tuum, ut, simul ac mihi collibitum sit de te €cogitare, illud occurrat? neque solum de te, qui mihi haeres €in medullis, sed si insulam Britanniam coepero cogitare, eius €$EI)/DWLON& mihi advolabit ad pectus? @@Sed haec posterius; tempto enim te quo animo accipias. si €enim stomachabere et moleste feres, plura dicemus postu- @1 €labimusque ex qua $AI(RE/SEI& 'vi hominibus armatis' deiectus €sis in eam restituare. in hoc interdicto non solet addi 'in hoc €anno'. qua re, si iam biennium aut triennium est cum virtuti €nuntium remisisti delenitus illecebris voluptatis, in integro €res nobis erit. €@@Quamquam quicum loquor? cum uno fortissimo viro, qui, €postea quam forum attigisti, nihil fecisti nisi plenissimum €amplissimae dignitatis. in ista ipsa $AI(RE/SEI& metuo ne plus €nervorum sit quam ego putaram si modo eam tu probas. €@@'Qui [2i]2d tibi in mentem venit?' inquies. quia nihil €habebam aliud quod scriberem. de re publica enim nihil €scribere possum. nec enim quod sentio libet scribere.  Ÿóáÿëúƒ”ïäéî® ´µÿ@@@@M. CICERO C. CASSIO S. ‘Praeposteros habes tabellarios, etsi me quidem non offendunt; €sed tamen, cum a me discedunt, flagitant litteras, cum ad me €veniunt, nullas adferunt. atque id ipsum facerent com-€modius si mihi aliquid spati ad scribendum darent; sed €petasati veniunt, comites ad portam exspectare dicunt. ergo @1 €ignosces: alteras iam habebis has brevis; sed exspecta €$PA/NTA PERI\ PA/NTWN&. etsi quid ego me tibi purgo, cum tui ad €me inanes veniant, ad te cum epistulis revertantur? @@Nos hic, ut tamen ad te scribam aliquid, P. Sullam patrem €mortuum habebamus. alii a latronibus, alii cruditate €dicebant. populus non curabat; combustum enim esse €constabat. hoc tu pro tua sapientia feres aequo animo; €quamquam $PRO/SWPON PO/LEWS& amisimus. Caesarem putabant €moleste laturum verentem ne hasta refrixisset. Mindius €Marcellus et Attius pigmentarius valde gaudebat se adver-€sarium perdidisse. @@De Hispania novi nihil, sed exspectatio valde magna; €rumores tristiores sed $A)DE/SPOTOI&. Pansa noster paludatus €a. d. III Kal. Ian. [2ita]2 profectus est ut quivis intellegere €posset, id quod tu nuper dubitare coepisti, $TO\ KALO\N DI' €$AU(TO\ AI(RETO\N& esse. nam quod multos miseriis levavit et quod €se in his malis hominem praebuit, mirabilis eum virorum €bonorum benevolentia prosecuta est. @@Tu quod adhuc Brundisii moratus es valde probo et gaudeo, €et mehercule puto te sapienter facturum si $A)KENO/SPOUDOS €fueris; nobis quidem qui te amamus erit gratum. et amabo €te, cum dabis posthac aliquid domum litterarum, mei €memineris. ego numquam quemquam ad te, cum sciam, €sine meis litteris ire patiar. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëúƒ•ïäÄåã® ´¶ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. CASSIO ‘Longior epistula fuisset nisi eo ipso tempore petita esset a me €cum iam iretur ad te, longior autem si $FLU/ARON& aliquem €habuissem; nam $SPOUDA/ZEIN& sine periculo vix possumus. €'ridere igitur' inquies 'possumus?' non mehercule facillime; €verum tamen aliam aberrationem a molestiis nullam €habemus. 'ubi igitur' inquies 'philosophia?' tua quidem in €culina, mea molesta est; pudet enim servire. itaque facio €me alias res agere ne convicium Platonis audiam. @@De Hispania nihil adhuc certi, nihil omnino novi. te €abesse mea causa moleste fero, tua gaudeo. sed flagitat €tabellarius. valebis igitur meque, ut a puero fecisti, amabis.  Ÿóáÿëúƒ–ïìÂòõîäéóééÿïäåø® Éáî® ´µÿ@@@@C. CASSIUS S. D. M. CICERONI ‘S. v. b. €@@Non mehercule in hac mea peregrinatione quicquam €libentius facio quam scribo ad te; videor enim cum praesente €loqui et iocari. nec tamen hoc usu venit propter spectra €Cati[2a]2na; pro quo tibi proxima epistula tot rusticos Stoicos €regeram ut Catium Athenis natum esse dicas. @@Pansam nostrum secunda voluntate hominum paludatum €ex urbe exisse cum ipsius causa gaudeo tum mehercule etiam €omnium nostrum. spero enim homines intellecturos quanto €sit omnibus odio crudelitas et quanto amori probitas et €clementia, atque ea quae maxime mali petant et concupiscant @1 €ad bonos pervenire. difficile est enim persuadere hominibus €$TO\ KALO\N DI' AU(TO\ AI(RETO\N& esse; $H(DONH\N& vero et $A)T&[2$AR&]2$ACI/AN €virtute, iustitia, $TW=| KALW=|& parari et verum et probabile €est. ipse enim Epicurus, a quo omnes Catii et Amafinii, €mali verborum interpretes, proficiscuntur, dicit '$OU)K $E)/STIN H(DE/WS A)/NEU TOU= KALW=S KAI\ DIKAI/WS ZH=N&'. itaque et €Pansa, qui $H(DONH\N& sequitur, virtutem retinet et ii qui a €vobis $FILH/DONOI& vocantur sunt $FILO/KALOI& et $FILODI/KAIOI €omnisque virtutes et colunt et retinent. itaque Sulla, cuius €iudicium probare debemus, cum dissentire philosophos €videret, non quaesiit quid bonum esset [2s]2ed omnia bona €coemit. cuius ego mortem forti mehercules animo tuli. nec þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨““ˆˆëúƒ–ïìÂòõîäéóééÿïäåø® Éáî® ´µÿtamen Caesar diutius nos eum desiderare patietur (nam €habet damnatos quos pro illo nobis restituat) nec ipse €sectorem desiderabit cum filium viderit. @@Nunc, ut ad rem publicam redeam, quid in Hispaniis €geratur rescribe. peream nisi sollicitus sum; ac malo €veterem et clementem dominum habere quam novum €et crudelem experiri. scis Gnaeum quam sit fatuus, scis €quo modo crudelitatem virtutem putet, scis quam se €semper a nobis derisum putet; vereor ne nos rustice gladio €velit $A)NTIMUKTHRI/SAI&. quid fiat, si me diligis, rescribe. €hui, quam velim scire utrum ista sollicito animo an €soluto legas! sciam enim eodem tempore quid me facere €oporteat. €@@Ne longior sim, vale. me, ut facis, ama. si Caesar vicit, €celeriter me exspecta. @1  Ÿóáÿëúƒ—ïìÒïíáåÿïäéî® Äåã® ´¶¨¿©ÿ@@@@M. CICERO S. D. C. TREBONIO ‘'Oratorem' meum (sic enim inscripsi) Sabino tuo com-€mendavi. natio me hominis impulit ut ei recte putarem, nisi €forte candidatorum licentia hic quoque usus hoc subito €cognomen arripuit; etsi modestus eius vultus sermoque €constans habere quiddam a Curibus videbatur. sed de €Sabino satis. @@Tu, mi Treboni, quoniam ad amorem meum aliquantum €olei discedens addidisti, quo tolerabilius feramus igniculum €desideri tui crebris nos litteris appellato, atque ita si idem €fiet a nobis. quamquam duae causae sunt cur tu frequentior €in isto officio esse debeas quam nos: primum quod olim €solebant qui Romae erant ad provincialis amicos de re €publica scribere, nunc tu nobis scribas oportet (res enim €publica istic est); deinde quod nos aliis officiis tibi absenti €satis facere possumus, tu nobis nisi litteris non video qua re €alia satis facere possis. @@Sed cetera scribes ad nos postea. nunc haec prima cupio €cognoscere, iter tuum cuius modi sit, ubi Brutum nostrum €videris, quam diu simul fueris; deinde, cum processeris €longius, de bellicis rebus, de toto negotio, ut existimare €possimus quo statu simus. ego tantum me scire putabo €quantum ex tuis litteris habebo cognitum. €@@Cura ut valeas meque ames amore illo tuo singulari. @1  Ÿóáÿëúƒ˜@@@@M. CICERO S. D. C. TREBONIO ‘Et epistulam tuam legi libenter et librum libentissime; sed €tamen in ea voluptate hunc accepi dolorem quod, cum €incendisses cupiditatem meam consuetudinis augendae €nostrae (nam ad amorem quidem nihil poterat accedere), €tum discedis a nobis meque tanto desiderio adficis ut unam €mihi consolationem relinquas, fore ut utriusque nostrum €absentis desiderium crebris et longis epistulis leniatur. quod €ego non modo de me tibi spondere possum sed de te etiam €mihi. nullam enim apud me reliquisti dubitationem quantum me amares. nam ut illa omittam quae civitate teste fecisti, €cum mecum inimicitias communicavisti, cum me contionibus €tuis defendisti, cum quaestor in mea atque in publica causa €consulum partis suscepisti, cum tribuno plebis quaestor non €paruisti, cui tuus praesertim collega pareret; ut haec recentia, €quae meminero semper, obliviscar, quae tua sollicitudo de me €in armis, quae laetitia in reditu, quae cura, qui dolor cum €ad te curae et dolores mei perferrentur, Brundisium denique €te ad me venturum fuisse nisi subito in Hispaniam missus €esses_ut haec igitur omittam, quae mihi tanti aestimanda €sunt quanti vitam aestimo et salutem meam: liber iste quem €mihi misisti quantam habet declarationem amoris tui! €primum quod tibi facetum videtur quicquid ego dixi, quod €alii fortasse non item; deinde quod illa, sive faceta sunt sive €sic, fiunt narrante te venustissima, quin etiam ante quam ad me veniatur risus omnis paene consumitur. quod si in iis €scribendis nihil aliud nisi, quod necesse fuit, de uno me tam €diu cogitavisses, ferreus essem si te non amarem; cum vero @1 €ea quae scriptura persecutus es sine summo amore cogitare €non potueris, non possum existimare plus quemquam a se €ipso quam me a te amari. cui quidem ego amori utinam €ceteris rebus possem, amore certe respondebo, quo tamen €ipso tibi confido futurum satis. @@Nunc ad epistulam venio; cui copiose et suaviter scriptae €nihil est quod multa respondeam. primum enim ego illas €Calvo litteras misi non plus quam has quas nunc legis €existimans exituras; aliter enim scribimus quod eos solos €quibus mittimus, aliter quod multos lecturos putamus. deinde €ingenium eius maioribus extuli laudibus quam tu id vere €potuisse fieri putas primum quod ita iudicabam. acute €movebatur, genus quoddam sequebatur in quo iudicio lapsus, €quo valebat, tamen adsequebatur quod probarat; multae €erant et reconditae litterae. vis non erat; ad eam igitur €adhortabar. in excitando autem et in acuendo plurimum €valet si laudes eum quem cohortere. habes de Calvo iudicium €et consilium meum; consilium, quod hortandi causa laudavi, €iudicium, quod de ingenio eius valde existimavi bene. @@Reliquum est tuam profectionem amore prosequar, €reditum spe exspectem, absentem memoria colam, omne €desiderium litteris mittendis accipiendisque leniam. tu €velim tua in me studia et officia multum tecum recordere. €quae cum tibi liceat, mihi nefas sit oblivisci, non modo €virum bonum me existimabis verum etiam te a me amari €plurimum iudicabis. €@@Vale. @1 °Ÿóáÿëúƒ™ïìéî éôéîåòå á Ðáôòéó Áìùúéáíÿïäééé Îïî® Îïö® µ°ÿ@@@@TULLIUS TIRONI SUO S. P. D. [2ET]2 CICERO MEUS €@@@@ET FRATER ET FRATRIS F. ‘Paulo facilius putavi posse me ferre desiderium tui, sed plane €non fero et, quamquam magni ad honorem nostrum interest €quam primum ad urbem me venire, tamen peccasse mihi €videor qui a te discesserim. sed quia tua voluntas ea videbatur €esse ut prorsus nisi confirmato corpore nolles navigare, €approbavi tuum consilium neque nunc muto, si tu in eadem €es sententia; sin autem, postea quam cibum cepisti, videris @1 €tibi posse me consequi, tuum consilium est. Marionem ad te €eo misi ut aut tecum ad me quam primum veniret aut, si tu €morarere, statim ad me rediret. @@Tu autem hoc tibi persuade, si commodo valetudinis tuae €fieri possit, nihil me malle quam te esse mecum; si autem €intelleges opus esse te Patris convalescendi causa paulum €commorari, nihil me malle quam te valere. si statim navigas, €nos Leucade consequere; sin te confirmare vis, et comites et €tempestates et navem idoneam ut habeas diligenter videbis. €unum illud, mi Tiro, videto, si me amas, ne te Marionis €adventus et hae litterae moveant. quod valetudini tuae €maxime conducet si feceris, maxime obtemperaris voluntati meae. haec pro tuo ingenio considera. nos ita te desideramus €ut amemus. amor ut valentem videamus hortatur, desiderium €ut quam primum. illud igitur potius. cura ergo potissimum €ut valeas. de tuis innumerabilibus in me officiis erit hoc €gratissimum. €@III Non. Nov.  ŸóáÿëúƒšïìÁìùúéáåÿïäÎïî® Îïö® µ°ÿ@@@@TULLIUS TIRONI SUO S. ‘Non queo ad te nec libet scribere quo animo sim adfectus. €tantum scribo, et tibi et mihi maximae voluptati fore si te €firmum quam primum videro. tertio die abs te ad Alyziam €accesseramus. is locus est citra Leucadem stadia CXX. €Leucade aut te ipsum aut tuas litteras a Marione putabam €me accepturum. quantum me diligis tantum fac ut valeas, vel €quantum te a me scis diligi. €@Non. Nov. Alyzia. @1  Ÿóáÿëúƒ›ïäöééé Éä® Îïö® µ°ÿ@@@@TULLIUS ET CICERO TIRONI SUO S. D. ET €@@@@Q. PATER ET FILIUS ‘Nos apud Alyziam, ex quo loco tibi litteras ante dederamus, €unum diem commorati sumus, quod Quintus nos consecutus €non erat. is dies fuit Non. Nov. inde ante lucem pro-€ficiscentes a. d. VIII Id. Nov. has litteras dedimus. €@@Tu si nos omnis amas et praecipue me, magistrum tuum, confirma te. ego valde suspenso animo exspecto primum te €scilicet, deinde Marionem cum tuis litteris. omnes cupimus, €ego in primis, quam primum te videre, sed, mi Tiro, €valentem. qua re nihil properaris. satis cito te videro si €valebis. utilitatibus tuis possum carere; te valere tua causa €primum volo, tum mea. €@@Mi Tiro, vale.  ŸóáÿëúƒœïìÌåõãáäåÿïäöéé Éä® Îïö® µ°ÿ@@@@TULLIUS TIRONI SUO S. P. D. ET CICERO €@@@@ET Q. FRATER ET Q. F. ‘Varie sum adfectus tuis litteris, valde priore pagina per-€turbatus, paulum altera recreatus. qua re nunc quidem non €dubito quin, quo[2a]2d plane valeas, te neque navigationi þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¤„ëúƒœïìÌåõãáäåÿïäöéé Éä® Îïö® µ°ÿneque viae committas. satis te mature videro si plane €confirmatum videro. de medico et tu bene existimari scribis €et ego sic audio, sed plane curationes eius non probo. ius €enim dandum tibi non fuit cum $KAKOSTO/MAXOS& esses. sed @1 tamen et ad illum scripsi accurate et ad Lysonem. ad Curium €vero, suavissimum hominem et summi offici summaeque €humanitatis, multa scripsi, in his etiam ut, si tibi videretur, €te ad se traferret. Lyso enim noster vereor ne neglegentior sit, €primum quia omnes Graeci, deinde quod, cum a me litteras €accepisset, mihi nullas remisit. sed eum tu laudas; tu igitur €quid faciendum sit iudicabis. illud, mi Tiro, te rogo, sumptu €ne parcas ulla in re, quod ad valetudinem opus sit. scripsi ad €Curium quod dixisses daret. medico ipsi puto aliquid €dandum esse quo sit studiosior. @@Innumerabilia tua sunt in me officia, domestica, forensia, €urbana, provincialia, in re privata, in publica, in studiis, in €litteris nostris: omnia viceris si, ut spero, te validum videro. €ego puto te bellissime, si recte erit, cum quaestore Mescinio €decursurum. non inhumanus est teque, ut mihi visus est, €diligit. sed cum valetudini tuae diligentissime consulueris, €tum, mi Tiro, consulito navigationi. nulla in re iam te €festinare volo. nihil laboro nisi ut salvus sis. @@Sic habeto, mi Tiro, neminem esse qui me amet quin idem €te amet; et cum tua et mea maxime interest te valere, tum €multis est curae. adhuc, dum mihi nullo loco deesse vis, €numquam te confirmare potuisti; nunc te nihil impedit. €omnia depone, corpori servi. quantam diligentiam in €valetudinem tuam contuleris, tanti me fieri a te iudicabo. €@@Vale, mi Tiro, vale, vale et salve. Lepta tibi salutem dicit €et omnes. vale. €@VII Id. Nov. Leucade. @1  Ÿóáÿëúƒ@@@@TULLIUS ET CICERO ET QQ. TIRONI €@@@@HUMANISSIMO ET OPTIMO S. P. D. ‘Vide quanta sit in te suavitas. duas horas Thyrrei fuimus: €Xenomenes hospes tam te diligit quasi vixerit tecum. is €omnia pollicitus est quae tibi essent opus; facturum puto. €mihi placebat, si firmior esses, ut te Leucadem deportaret, €ut ibi te plane confirmares. videbis quid Curio, quid Lysoni, €quid medico placeat. volebam ad te Marionem remittere €quem, cum meliuscule tibi esset, ad me mitteres; sed €cogitavi unas litteras Marionem adferre posse, me autem crebras exspectare. [2quod]2 poteris igitur; et facies, si me €diligis, ut cottidie sit Acastus in portu. multi erunt quibus €recte litteras dare possis qui ad me libenter perferant. €equidem Patras euntem neminem praetermittam. €@@Ego omnem spem tui diligenter curandi in Curio habeo. €nihil potest illo fieri humanius, nihil nostri amantius. ei te €totum trade. malo te paulo post valentem quam statim €imbecillum videre. cura igitur nihil aliud nisi ut valeas; €cetera ego curabo. €@@Etiam atque etiam vale. €@Leucade proficiscens VII Id. Nov. @1  ŸóáÿëúƒžïìÁãôééÿ@@@@TULLIUS ET CICERO ET QQ. TIRONI S. P. D. ‘Tertiam ad te hanc epistulam scripsi eodem die magis €instituti mei tenendi causa, quia nactus eram cui darem, €quam quo haberem quid scriberem. igitur illa: quantum me €diligis tantum adhibe in te diligentiae; ad tua innumerabilia €in me officia adde hoc, quod mihi erit gratissimum omnium. €cum valetudinis rationem, ut spero, habueris, habeto etiam navigationis. in Italiam euntibus omnibus ad me litteras €dabis, ut ego euntem Patras neminem praetermitto. cura, €cura te, mi Tiro. quoniam non contigit ut simul navigares, €nihil est quod festines nec quicquam cures nisi ut valeas. €@@Etiam atque etiam vale. €@VII Id. Nov. Actio vesperi.  ŸóáÿëúƒŸïìÃïòãùòáåÿïäøö Ëáì® Äåã® µ°ÿ@@@@TULLIUS ET CICERO S. D. TIRONI SUO ‘Septimum iam diem Corcyrae tenebamur, Quintus autem €pater et filius Buthroti. solliciti eramus de tua valetudine €mirum in modum nec mirabamur nihil a te litterarum. iis €enim ventis istim navigatur qui si essent nos Corcyrae non €sederemus. cura igitur te et confirma et, cum commode et per €valetudinem et per anni tempus navigare poteris, ad nos €amantissimos tui veni. nemo nos amat qui te non diligat. €carus omnibus exspectatusque venies. cura ut valeas. €@@Etiam atque etiam, Tiro noster, vale. €@XV Kal. Dec. Corcyra. @1  Ÿóáÿëúƒ ïìéî ÉôáìéáÿïäÉá¿© ´¹ÿ@@@@Q. CICERO TIRONI S. D. ‘Magnae nobis est sollicitudini valetudo tua. nam tametsi qui €veniunt $A)KI/NDUNA ME\N XRONIW/TERA DE\& nuntiant, tamen in €magna consolatione ingens inest sollicitudo, si diutius nobis €[2a]2futurus es, is cuius usum et suavitatem desiderando €sentimus. ac tamen, quamquam videre te tota cogitatione €cupio, tamen te penitus rogo ne te tam longae navigationi et €viae per hiemem nisi bene firmum committas neve naviges nisi explorate. vix in ipsis tectis et oppidis frigus infirma @1 €valetudine vitatur, nedum in mari et via sit facile abesse ab €iniuria temporis. €@@@@'$YU=XOS DE\ LEPTW=| XRWTI\ POLEMIW/TATON&', €inquit Euripides. cui tu quantum credas nescio; ego certe €singulos eius versus singula testimonia puto. effice, si me €diligis, ut valeas et ut ad nos firmus ac valens quam primum €venias. €@@Ama nos et vale. Quintus filius tibi salutem dicit.  Ÿóáÿëúƒ¡ïìÂòõîäéóééÿïäéö Ëáì® Äåã® µ°ÿ@@@@TULLIUS ET CICERO TIRONI SUO S. P. D. ‘Nos a te, ut scis, discessimus a. d. IIII Non. Nov. Leucadem €venimus a. d. VIII Id. Nov., a. d. VII Act[2i]2um. ibi propter €tempestatem a. d. VI Id. morati sumus. inde a. d. V Id. €Corcyram bellissime navigavimus. Corcyrae fuimus usque €ad a. d. XVI Kal. Dec., tempestatibus retenti. a. d. XV Kal. €in portum Corcyraeorum ad Cassiopen stadia CXX pro-€cessimus. ibi retenti ventis sumus usque ad a. d. VIIII Kal. €interea qui cupide profecti sunt multi naufragia fecerunt. nos eo die cenati solvimus. inde austro lenissimo caelo sereno €nocte illa et die postero in Italiam ad Hydruntem ludibundi €pervenimus eodemque vento postridie (id erat a. d. VII Kal. €Dec.) hora IIII Brundisium venimus, eodemque tempore €simul nobiscum in oppidum introiit Terentia, quae te facit €plurimi. €@@A. d. V Kal. Dec. servus Cn. Planci Brundisii tandem €aliquando mihi a te exspectatissimas litteras reddidit datas €Id. Nov., quae me molestia valde levarunt. utinam omnino €liberassent! sed tamen Asclapo medicus plane confirmat €propediem te valentem fore. @@Nunc quid ego te horter ut omnem diligentiam adhibeas €ad convalescendum? tuam prudentiam, temperantiam, €amorem erga me novi. scio te omnia facturum ut nobiscum €quam primum sis, sed tamen ita velim ut ne quid properes. €symphoniam Lysonis vellem vitasses ne in quartam heb-€domada incideres. sed quoniam pudori tuo maluisti obsequi @1 €quam valetudini, reliqua cura. Curio misi ut medico honos €haberetur et tibi daret quod opus esset; me cui iussisset €curaturum. equum et mulum Brundisii tibi reliqui. Romae €vereor ne ex Kal. Ian. magni tumultus sint. nos agemus €omnia modice. @@Reliquum est ut te hoc rogem et a te petam ne temere €naviges (solent nautae festinare quaestus sui causa), cautus €sis, mi Tiro; mare magnum et difficile tibi restat. si poteris, €cum Mescinio (caute is solet navigare), si minus, cum honesto €aliquo homine, cuius auctoritate navicularius moveatur. in €hoc omnem diligentiam si adhibueris teque nobis incolumem €stiteris, omnia a te habebo. €@@Etiam atque etiam, noster Tiro, vale. medico, Curio, €Lysoni de te scripsi diligentissime. vale, salve.  Ÿóáÿëúƒ¢ïìéî Ãõíáîïÿïäøéö Ëáì® Íáé® µ³ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Ego vero cupio te ad me venire, sed viam timeo. gravissime €aegrotasti, inedia et purgationibus et vi ipsius morbi con-€sumptus es. graves solent offensiones esse ex gravibus morbis €si quae culpa commissa est. iam ad id biduum quod fueris in €via, dum in Cumanum venis, accedent continuo ad reditum €dies quinque. ego in Formiano a. d. III Kal. esse volo. ibi te €ut firmum offendam, mi Tiro, effice. @@Litterulae meae sive nostrae tui desiderio oblanguerunt; €hac tamen epistula quam Acastus attulit oculos paulum €sustulerunt. Pompeius erat apud me cum haec scribebam, €hilare et libenter. ei cupienti audire nostra dixi sine te omnia €mea muta esse. tu Musis nostris para ut operas reddas. nostra @1 þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨Š’†ëúƒ¢ïìéî Ãõíáîïÿïäøéö Ëáì® Íáé® µ³ÿad diem dicta[2m]2 fient; docui enim te fides $E)/TUMON& quod €haberet. fac plane ut valeas. nos adsumus. €@@Vale. €@XIIII Kal.  Ÿóáÿëúƒ£ïìáä õòâåíÿïäðòéä® Éä® Éáî® ´¹ÿ@@@@TULLIUS ET CICERO, TERENTIA, TULLIA, €@@@@QQ. TIRONI S. P. D. ‘Etsi opportunitatem operae tuae omnibus locis desidero, €tamen non tam mea quam tua causa doleo te non valere. sed €quoniam in quartanam conversa vis est morbi (sic enim €scribit Curius), spero te diligentia adhibita iam firmiorem €fore. modo fac, id quod est humanitatis tuae, ne quid aliud €cures hoc tempore nisi ut quam commodissime convalescas. €non ignoro quantum ex desiderio labores; sed erunt omnia €facilia si valebis. festinare te nolo, ne nauseae molestiam €suscipias aeger et periculose hieme naviges. @@Ego ad urbem accessi prid. Non. Ian. obviam mihi sic est €proditum ut nihil posset fieri ornatius. sed incidi in ipsam €flammam civilis discordiae, vel potius belli; cui cum cuperem €mederi et, ut arbitror, possem, cupiditates certorum hominum €(nam ex utraque parte sunt qui pugnare cupiant) impedi-€mento mihi fuerunt. omnino et ipse Caesar, amicus noster, €minacis ad senatum et acerbas litteras miserat et erat adhuc €impudens, qui exercitum et provinciam invito senatu teneret, €et Curio meus illum incitabat. Antonius quidem noster et €Q. Cassius nulla vi expulsi ad Caesarem cum Curione €profecti erant, postea quam senatus consulibus, praetoribus, €tribunis pl. et nobis qui pro consulibus sumus, negotium €dederat ut curaremus ne quid res publica detrimenti caperet. numquam maiore in periculo civitas fuit, numquam €improbi cives habuerunt paratiorem ducem. omnino ex hac €quoque parte diligentissime comparatur. id fit auctoritate et €studio Pompei nostri, qui Caesarem sero coepit timere. @1 €@@Nobis inter has turbas senatus tamen frequens flagitavit €triumphum; sed Lentulus consul, quo maius suum bene-€ficium faceret, simul atque expedisset quae essent necessaria €de re publica dixit se relaturum. nos agimus nihil cupide €eoque est nostra pluris auctoritas. Italiae regiones discriptae €sunt, quam quisque partem tueretur. nos Capuam sumpsimus. €@@Haec te scire volui. tu etiam atque etiam cura ut valeas €litterasque ad me mittas quotienscumque habebis cui des. €@@Etiam atque etiam vale. €@D. prid. Id. Ian.  Ÿóáÿëúƒ¤ïìÃáðõáåÿïäéö Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@TULLIUS S. D. TIRONI SUO ‘Quo in discrimine versetur salus mea et bonorum omnium €atque universae rei publicae ex eo scire potes quod domos €nostras et patriam ipsam vel diripiendam vel inflammandam €reliquimus. in eum locum res deducta est ut, nisi qui deus €vel casus aliquis subvenerit, salvi esse nequeamus. @@Equidem, ut veni ad urbem, non destiti omnia et sentire €et dicere et facere quae ad concordiam pertinerent. sed mirus €invaserat furor non solum improbis sed etiam iis qui boni €habentur, ut pugnare cuperent, me clamante nihil esse bello €civili miserius. itaque, cum Caesar amentia quadam raperetur €et oblitus nominis atque honorum suorum Ariminum, €Pisaurum, Anconam, Arretium occupavisset, urbem re-€liquimus, quam sapienter aut quam fortiter nihil attinet €disputari. @1 @@Quo quidem in casu simus vides. feruntur omnino con-€diciones ab illo, ut Pompeius eat in Hispaniam, dilectus qui €sunt habiti et praesidia nostra dimittantur; se ulteriorem €Galliam Domitio, citeriorem Considio Noniano (his enim €obtigerunt) traditurum; ad consulatus petitionem se ven-€turum, neque se iam velle absente se rationem haberi suam; €se praesentem trinum nundinum petiturum. accepimus €condiciones, sed ita ut removeat praesidia ex iis locis quae €occupavit, ut sine metu de his ipsis condicionibus Romae senatus haberi possit. id ille si fecerit, spes est pacis, non €honestae (leges enim imponuntur), sed quidvis est melius €quam sic esse ut sumus. sin autem ille suis condicionibus stare €noluerit, bellum paratum est, eius modi tamen quod sustinere €ille non possit, praesertim cum a suis condicionibus ipse €fugerit; tantum modo ut eum intercludamus ne ad urbem €possit accedere, quod sperabamus fieri posse. dilectus enim €magnos habebamus putabamusque illum metuere, si ad €urbem ire coepisset, ne Gallias amitteret, quas ambas habet €inimicissimas praeter Transpadanos, ex Hispaniaque sex €legiones et magna auxilia Afranio et Petreio ducibus €habet a tergo. videtur, si insaniet, posse opprimi, modo ut €urbe salva. maximam autem plagam accepit quod is €qui summam auctoritatem in illius exercitu habebat, €T. Labienus, socius sceleris esse noluit. reliquit illum et [2est]2 €nobiscum, multique idem facturi esse dicuntur. @@Ego adhuc orae maritimae praesum a Formiis. nullum €maius negotium suscipere volui, quo plus apud illum meae €litterae cohortationesque ad pacem valerent. sin autem erit €bellum, video me castris et certis legionibus praefuturum. €habeo etiam illam molestiam, quod Dolabella noster apud €Caesarem est. €@@Haec tibi nota esse volui; quae cave ne te perturbent et @1 impediant valetudinem tuam. ego A. Varroni, quem cum €amantissimum mei cognovi tum etiam valde tui studiosum, €diligentissime te commendavi, ut et valetudinis tuae €rationem haberet et navigationis et totum te susciperet ac €tueretur. quem omnia facturum confido; recepit enim et €mecum locutus est suavissime. €@@Tu, quoniam eo tempore mecum esse non potuisti quo ego €maxime operam et fidelitatem desideravi tuam, cave festines €aut committas ut aut aeger aut hieme naviges. numquam €sero te venisse putabo si salvus veneris. adhuc neminem €videram qui te postea vidisset quam M. Volusius, a quo tuas €litteras accepi. quod non mirabar; neque enim meas puto ad €te litteras tanta hieme perferri. sed da operam ut valeas et, €si valebis, cum recte navigari poterit, tum naviges. Cicero €meus in Formiano erat, Terentia et Tullia Romae. €@@Cura ut valeas. €@IIII Kal. Febr. Capua.  Ÿóáÿëúƒ¥ïìéî Ãõíáîïÿïäéö Éä® Áðò® µ³ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Omnia a te data mihi putabo si te valentem videro. summa €cura exspectabam adventum [men] Andri[2ci]2, quem ad te €miseram. cura, si me diligis, ut valeas et, cum te bene €confirmaris, ad nos venias. €@@Vale. €@IIII Id. Apr. @1  Ÿóáÿëúƒ¦ïäééé Éä® Áðò® µ³ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Andricus postridie ad me venit quam exspectaram; itaque €habui noctem plenam timori[2bu]2s ac miseriis. tuis litteris €nihilo sum factus certior quo modo te haberes, sed tamen €sum recreatus. ego omni delectatione litterisque omnibus €careo, quas ante quam te videro attingere non possum. €@@Medico mercedis quantum poscet promitti iubeto. id scripsi ad Ummium. audio te animo angi et medicum dicere €ex eo te laborare. si me diligis, excita ex somno tuas litteras €humanitatemque, propter quam mihi es carissimus. nunc €opus est te animo valere ut corpore possis. id cum tua tum €mea causa facias a te peto. Acastum retine, quo commodius €tibi ministretur. conserva te mihi. dies promissorum adest, €quem etiam repraesentabo si adveneris. €@@Etiam atque etiam vale. €@III Id. h. VI.  Ÿóáÿëúƒ§ïäðòéä® Éä® Áðò® µ³ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Aegypta ad me venit prid. Id. Apr. is, etsi mihi nuntiavit te €plane febri carere et belle habere, tamen, quod negavit te €potuisse ad me scribere, curam mi attulit, et eo magis quod €Hermia, quem eodem die venire oportuerat, non venerat. @1 €incredibili sum sollicitudine de tua valetudine; qua si me €liberaris, ego te omni cura liberabo. plura scriberem si iam €putarem libenter te legere posse. ingenium tuum, quod ego €maximi facio, confer ad te mihi tibique conservandum. cura €te etiam atque etiam diligenter. €@@Vale. @@Scripta iam epistula Hermia venit. accepi tuam epistulam, €vacillantibus litterulis, nec mirum tam gravi morbo. ego ad €te Aegyptam misi, quod nec inhumanus est et te visus €est mihi diligere, ut is tecum esset, et cum eo cocum quo €uterere. €@@Vale.  Ÿóáÿëúƒ¨ïìéî Çáììéá Ôòáîóáìðéîáÿïäåø® Íáé® µ³ÿ@@@@QUINTUS MARCO FRATRI S. ‘De Tirone, mi Marce, ita te meumque Ciceronem et meam €Tulliolam tuumque filium videam ut mihi gratissimum €fecisti cum eum indignum illa fortuna ac nobis amicum €quam servum esse maluisti. mihi crede, tuis et illius litteris þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨’ëúƒ¨ïìéî Çáììéá Ôòáîóáìðéîáÿïäåø® Íáé® µ³ÿperlectis exsilui gaudio, et tibi et ago gratias et gratulor. si €enim mihi Stati fidelitas est tantae voluptati, quanti esse in €isto haec eadem bona debent additis litteris et sermonibus €humanitateque, quae sunt his ipsis commodis potiora! amo €te omnibus equidem de maximis causis verum etiam propter €hanc, vel quod mihi sic ut debuisti nuntiasti. te totum in €litteris vidi. €@@Sabini pueris et promisi omnia et faciam.  Ÿóáÿëúƒ©ïìéî ÔõóãõìáîïÿïäÑõéîô® ´¶¨¿©ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Video quid agas; tuas quoque epistulas vis referri in volu-€mina. sed heus tu, qui $KANW\N& esse meorum scriptorum soles, €unde illud tam $A)/KURON& 'valetudini fideliter inserviendo'? €unde in istum locum 'fideliter' venit? cui verbo domicilium €est proprium in officio, migrationes in alienum multae. nam €et doctrina et domus et ars et ager etiam fidelis dici potest, €ut sit, quo modo Theophrasto placet, verecunda tralatio. €sed haec coram. @@Demetrius venit ad me; quo quidem comitatu $A)FWMI/LHSA €satis scite. tu eum videlicet non potuisti videre. cras aderit; €videbis igitur. nam ego hinc perendie mane cogito. €@@Valetudo tua me valde sollicitat; sed inservi et fac omnia. €tum te mecum esse, tu[2m]2 mihi cumulatissime satis facere €putato. €@@Cuspio quod operam dedisti mihi gratum est. valde enim €eius causa volo. €@@Vale.  ŸóáÿëúƒªïìÒïíá娿©ÿïäðïóô Ïãô® ´·ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Quid igitur? non sic oportet? equidem censeo sic, addendum €etiam 'suo'. sed, si placet, invidia vitetur; quam quidem ego €saepe contempsi. €@@Tibi $DIAFO/RHSIN& gaudeo profuisse; si vero etiam Tuscu-€lanum, di boni, quanto mihi illud erit amabilius! sed si me €amas, quod quidem aut facis aut perbelle simulas, quod tamen €in modum procedit_sed, ut[2ut]2 est, indulge valetudini €tuae; cui quidem tu adhuc, dum mihi deservis, servisti non €satis. ea quid postulet non ignoras: $PE/YIN&, $A)KOPI/AN&, @1 €$PERI/PATON SU/MMETRON&, $TRI=YIN&, $EU)LUSI/AN KOILI/AS&. fac €bellus revertare, [2ut]2 non modo te sed etiam Tusculanum €nostrum plus amem. @@Parhedrum excita ut hortum ipse conducat; sic holitorem €ipsum commovebis. Helico nequissimus HS #150 dabat, nullo €aprico horto, nullo emissario, nulla maceria, nulla casa. iste €nos tanta impensa derideat? calface hominem, ut ego Mothonem; itaque abutor coronis. de Crabra quid agatur, €etsi nunc quidem etiam nimium est aquae, tamen velim €scire. horologium mittam et libros, si erit sudum. sed tu €nullosne tecum libellos? an pangis aliquid Sophocleum? fac €opus appareat. €@@A. Ligurius, Caesaris familiaris, mortuus est, bonus homo €et nobis amicus. te quando exspectemus fac ut sciam. cura €te diligenter. €@@Vale.  Ÿóáÿëúƒ«ïìéî ÔõóãõìáîïÿïäÑõéîô® ´¶¨¿©ÿ@@@@TULLIUS TIRONI SUO S. ‘Exspecto tuas litteras de multis rebus, te ipsum multo magis. €Demetrium redde nostrum, et aliud si quid potest boni. de €Aufidiano nomine nihil te hortor. scio tibi curae esse, sed €confice. et si ob eam rem moraris, accipio causam; si id te €non tenet, advola. litteras tuas valde exspecto. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëúƒ¬ïìÿïäðïóô Ïãô® ´·ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Sollicitat, ita vivam, me tua, mi Tiro, valetudo. sed confido, €si diligentiam quam instituisti adhibueris, cito te firmum fore. €libros compone; indicem cum Metrodoro libebit, quoniam €eius arbitratu vivendum est. cum holitore ut videtur. tu €potes Kalendis spectare gladiatores, postridie redire, et ita €censeo; verum ut videbitur. cura te, si me amas, diligenter. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëúƒ­ïìÁôèåîéóÿïäÓåøô® ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO F. TIRONI SUO DULCISSIMO S. ‘Cum vehementer tabellarios exspectarem cottidie, aliquando €venerunt post diem quadragensimum et sextum quam a vobis €discesserant. quorum mihi fuit adventus exoptatissimus. nam @1 €cum maximam cepissem laetitiam ex humanissimi et carissimi €patris epistula, tum vero iucundissimae tuae litterae cumu-€lum mihi gaudi attulerunt. itaque me iam non paenitebat €intercapedinem scribendi fecisse, sed potius laetabar; €fructum enim magnum humanitatis tuae capiebam ex silentio €mearum litterarum. vehementer igitur gaudeo te meam sine €dubitatione accepisse excusationem. @@Gratos tibi optatosque esse qui de me rumores adferuntur €non dubito, mi dulcissime Tiro, praestaboque et enitar ut in €dies magis magisque haec nascens de me duplicetur opinio. €qua re quod polliceris te bucinatorem fore existimationis €meae, firmo id constantique animo facias licet. tantum enim €mihi dolorem cruciatumque attulerunt errata aetatis meae €ut non solum animus a factis sed aures quoque a com-€memoratione abhorreant. cuius te sollicitudinis et doloris €participem fuisse notum exploratumque est mihi, nec id €mirum; nam cum omnia mea causa velles mihi successa, €tum etiam tua. socium enim te meorum commodorum semper esse volui. quoniam igitur tum ex me doluisti, nunc €ut duplicetur tuum ex me gaudium praestabo. €@@Cratippo me scito non ut discipulum sed ut filium esse €coniunctissimum. nam cum [et] audio illum libenter tum €etiam propriam eius suavitatem vehementer amplector. sum €totos dies cum eo noctisque saepe numero partem; exoro €enim ut mecum quam saepissime cenet. hac introducta €consuetudine saepe inscientibus nobis et cenantibus obrepit €sublataque severitate philosophiae humanissime nobiscum €iocatur. qua re da operam ut hunc talem, tam iucundum, €tam excellentem virum videas quam primum. @@Nam quid ego de Bruttio dicam, quem nullo tempore a me @1 €patior discedere? cuius cum frugi severaque est vita tum €etiam iucundissima convictio; non est enim seiunctus iocus €a philologia et cottidiana $SUZHTH/SEI&. huic ego locum in €proximo conduxi et, ut possum, ex meis angustiis illius sustento tenuitatem. praeterea declamitare Graece apud €Cassium institui, Latine autem apud Bruttium exerceri volo. €utor familiaribus et cottidianis convictoribus quos secum €Mitylenis Cratippus adduxit, hominibus et doctis et illi €probatissimis. multum etiam mecum est Epicrates, princeps €Atheniensium, et Leonides et horum ceteri similes. $TA\ ME\N €$OU)=N KAQ' H(MA=S TA/DE. @@De Gorgia autem quod mihi scribis, erat quidem ille in €cottidiana declamatione utilis, sed omnia postposui dum €modo praeceptis patris parerem; $DIARRH/DHN& enim scripserat €ut eum dimitterem statim. tergiversari nolui, ne mea nimia €$SPOUDH\& suspicionem ei aliquam importaret. deinde illud €etiam mihi succurrebat, grave esse me de iudicio patris iudicare. tuum tamen studium et consilium gratum accep-€tumque est mihi. €@@Excusationem angustiarum tui temporis accipio; scio enim €quam soleas esse occupatus. emisse te praedium vehementer €gaudeo feliciterque tibi rem istam evenire cupio. hoc loco me €tibi gratulari noli mirari; eodem enim fere loco tu quoque €emisse te fecisti me certiorem. habes! deponendae tibi sunt €urbanitates; rusticus Romanus factus es. quo modo ego €mihi nunc ante oculos tuum iucundissimum conspectum €propono! videor enim videre ementem te rusticas res, cum €vilico loquentem, in lacinia servantem ex mensa secunda €semina. sed, quod ad rem pertinet, me tum tibi defuisse aeque €ac tu doleo. sed noli dubitare, mi Tiro, quin te sublevaturus @1 €sim, si modo fortuna me, praesertim cum sciam communem €nobis emptum esse istum fundum. @@De mandatis quod tibi curae fuit est mihi gratum. sed €peto a te ut quam celerrime mihi librarius mittatur, maxime €quidem Graecus. multum mihi enim eripitur operae in €exscribendis hypomnematis. tu velim in primis cures ut €valeas, ut una $SUMFILOLOGEI=N& possimus. Anterum tibi €commendo. €@@Vale.  Ÿóáÿëúƒ®ïìéî ÔõóãõìáîïÿïäÑõéîô® ´¶¨¿©ÿ@@@@TULLIUS TIRONI SUO S. ‘Spero ex tuis litteris tibi melius esse, cupio certe. cui quidem €rei omni ratione cura ut inservias et cave suspiceris contra €meam voluntatem te facere quod non sis mecum. mecum es €si te curas. qua re malo te valetudini tuae servire quam meis €oculis et auribus. etsi enim et audio te et video libenter, €tamen hoc multo erit si valebis iucundius. €@@Ego hic cesso, quia ipse nihil scribo; lego autem libentis-€sime. tu istic, si quid librarii mea manu non intellegent, €monstrabis. una omnino interpositio difficilior est, quam ne þ´·´ÿï°µ¶ÿï‚ÆáíÿïƒÃéãÿ¸¨–ˆŠëúƒ®ïìéî ÔõóãõìáîïÿïäÑõéîô® ´¶¨¿©ÿipse quidem facile legere soleo, de quadrimo Catone. de €triclinio cura, ut facis. Tertia aderit, modo ne Publi[2li]2us €rogatus sit. @@Demetrius iste numquam omnino Phalereus fuit, sed nunc €plane Billienus est. itaque te do vicarium; tu eum observabis. €'etsi_', 'verum tamen_', 'de illis_'; nosti cetera. sed tamen, €si quem cum eo sermonem habueris, scribes ad me, ut mihi €nascatur epistulae argumentum et ut tuas quam longissimas €litteras legam. cura, mi Tiro, ut valeas; hoc gratius mihi €facere nihil potes. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëúƒ¯ïäåø® Íá鮨¿© ´´ÿ@@@@CICERO TIRONI S. ‘Tu vero confice professionem, si potes (etsi haec pecunia ex €eo genere est ut professione non egeat, verum tamen). €Balbus ad me scripsit tanta se $E)PIFORA=|& oppressum ut loqui @1 €non possit. Antonius de lege quod egerit. liceat modo rusticari. €ad Bithynicum scripsi. @@De Servilio tu videris, qui senectutem non contemnis. etsi €Atticus noster, quia quondam me commoveri $PANIKOI=S €intellexit, idem semper putat nec videt quibus praesidiis €philosophiae saeptus sim; et hercle, quod timidus ipse est, €$QORUBOPOIEI=&. ego tamen Antoni inveteratam sine ulla €offensione amicitiam retinere sane volo scribamque ad eum, €sed non ante quam te videro. nec tamen te avoco a syn-€grapha; $GO/NU KNH/MHS&. cras exspecto Leptam et %n.%, ad €cuius rutam puleio mihi tui sermonis utendum est. €@@Vale.  Ÿóáÿëúƒ°ïìéî Áòðéîáôéÿïäíåä® Îïö® ´´ÿ@@@@TULLIUS TIRONI S. ‘Etsi mane Harpalum miseram, tamen, cum haberem cui €recte darem litteras, etsi novi nihil erat, isdem de rebus volui €ad te saepius scribere, non quin confiderem diligentiae tuae, €sed rei me magnitudo movebat. mihi prora et puppis, ut €Graecorum proverbium est, fuit a me tui dimittendi ut €rationes nostras explicares. Offilio et Aurelio utique satis fiat. €a Flamma, si non potes omne, partem aliquam velim €extorqueas, in primisque ut expedita sit pensio Kal. Ian. de €attributione conficies, de repraesentatione videbis. @@De domesticis rebus hactenus. de publicis omnia mihi €certa, quid Octavius, quid Antonius, quae hominum €opinio, quid futurum putes. ego vix teneor quin accurram, €sed litteras tuas exspecto. et scito Balbum tum fuisse Aquini €cum tibi est dictum et postridie Hirtium; puto utrumque ad €aquas. sed quod egerint. Dolabellae procuratores fac ut €admoneantur. appellabis etiam Papiam. €@@Vale. @1  Ÿóáÿëúƒ±ïìÁôèåîéóÿïäáõôõíîï ´´¨¿©ÿ@@@@CICERO F. TIRONI SUO S. ‘Etsi iusta et idonea usus es excusatione intermissionis €litterarum tuarum, tamen id ne saepius facias rogo. nam €etsi de re publica rumoribus et nuntiis certior fio et de sua in €me voluntate semper ad me perscribit pater, tamen de quavis €minima re scripta a te ad me epistula semper fuit gratissima. €qua re, cum in primis tuas desiderem litteras, noli committere €ut excusatione potius expleas officium scribendi quam €adsiduitate epistularum. €@@Vale.  Ÿóáÿëúƒ²ïìÿïäéîãåòôïÿ@@@@QUINTUS TIRONI SUO P. S. D. ‘Verberavi te cogitationis tacito dumtaxat convicio quod €fasciculus alter ad me iam sine tuis litteris perlatus est. non €potes effugere huius culpae poenam te patrono; Marcus est €adhibendus, isque diu et multis lucubrationibus commentata oratione vide ut probare possit te non peccasse. plane te rogo, €sic ut olim matrem nostram facere memini, quae lagonas €etiam inanis obsignabat ne dicerentur inanes aliquae fuisse €quae furtim essent exsiccatae, sic tu, etiam si quod scribas €non habebis, scribito tamen, ne furtum cessationis quaesivisse €videaris. valde enim mi semper et vera et dulcia tuis epistulis €nuntiantur. €@@Ama nos et vale.  Ÿóáÿëúƒ³ïäåø® Äåã® ´´ÿ@@@@Q. CICERO TIRONI SUO S. P. D. ‘Mirificam mi verberationem cessationis epistula dedisti. nam €quae parcius frater perscripserat, verecundia videlicet et €properatione, ea tu sine adsentatione ut erant ad me scrip-€sisti, et maxime de cos. designatis; quos ego penitus novi, €libidinum et languoris effeminatissimi animi plenos. qui nisi €a gubernaculis recesserint, maximum ab universo naufragio periculum est. incredibile est quae ego illos scio oppositis €Gallorum castris in aestivis fecisse; quos ille latro, nisi aliquid @1 €firmius fuerit, societate vitiorum deleniet. res est aut tri-€buniciis aut privatis consiliis munienda. nam isti duo vix €sunt digni quibus alteri Caesenam, alteri Cossutianarum €tabernarum fundamenta credas. €@@Te, ut dixi, fero [2in]2 oculis. ego vos a. d. III Kal. videbo, €tuosque oculos, etiam si te veniens in medio foro videro, €dissaviabor. €@@Me ama. vale. ï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¿ôÿ@@@@{1EPISTVLAE AD ATTICVM}1 ±ŸóáÿáúïìÒïíáåÿïäáîôå øöé Ëáì® Óåøô® ¶µ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Petitionis nostrae, quam tibi summae curae esse scio, huius €modi ratio est, quod adhuc coniectura provideri possit. prensat €unus P. Galba. sine fuco ac fallaciis more maiorum negatur. €ut opinio est hominum, non aliena rationi nostrae fuit illius €haec praepropera prensatio. nam illi ita negant vulgo ut mihi €se debere dicant. ita quiddam spero nobis profici, cum hoc €percrebrescit, plurimos nostros amicos inveniri. nos autem €initium prensandi facere cogitaramus eo ipso tempore quo €tuum puerum cum his litteris proficisci Cincius dicebat, in €campo comitiis tribuniciis a. d. &7xvi& Kal. Sext. competitores, €qui certi esse videantur, Galba et Antonius et Q. Cornificius. €puto te in hoc aut risisse aut ingemuisse. ut frontem ferias, sunt €qui etiam Caesonium putent. nam Aquilium non arbitramur, €qui et negavit et iuravit morbum et illud suum regnum iudiciale €opposuit. Catilina, si iudicatum erit meridie non lucere, certus €erit competitor. de Aufidio et de Palicano non puto te exspec-€tare dum scribam. @@De his qui nunc petunt Caesar certus putatur. Thermus cum €Silano contendere existimatur. qui sic inopes et ab amicis et @1 €existimatione sunt ut mihi videatur non esse $A)DU/NATON& Turium €obducere; sed hoc praeter me nemini videtur. nostris rationi-€bus maxime conducere videtur Thermum fieri cum Caesare. €nemo est enim ex his qui nunc petunt qui, si in nostrum €annum reciderit, firmior candidatus fore videatur, propterea €quod curator est viae Flaminiae, quae tum erit absoluta sane €facile. eum libenter nunc Caesari consuli accuderim. petitorum €haec est informata adhuc cogitatio. nos in omni munere candi-€datorio fungendo summam adhibebimus diligentiam; et for-€tasse, quoniam videtur in suffragiis multum posse Gallia, cum €Romae a iudiciis forum refrixerit, excurremus mense Septem-€bri legati ad Pisonem, ut Ianuario revertamur. cum perspexero €voluntates nobilium, scribam ad te. cetera spero prolixa esse, €his dumtaxat urbanis competitoribus. illam manum tu mihi €cura ut praestes, quoniam propius abes, Pompei, nostri amici. €nega me ei iratum fore si ad mea comitia non venerit. @@Atque haec huius modi sunt. sed est quod abs te mihi ignosci €pervelim. Caecilius, avunculus tuus, a P. Vario cum magna €pecunia fraudaretur, agere coepit cum eius fratre Caninio €Satyro de iis rebus quas eum dolo malo mancipio accepisse de €Vario diceret. una agebant ceteri creditores, in quibus erat €Lucullus et P. Scipio et is quem putabant magistrum fore si €bona venirent, L. Pontius_verum hoc ridiculum est de €magistro. nunc cognosce rem. rogavit me Caecilius ut ades-€sem contra Satyrum. dies fere nullus est quin hic Satyrus @1 €domum meam ventitet. observat L. Domitium maxime, me €habet proximum. fuit et mihi et Quinto fratri magno usui in nostris petitionibus. sane sum perturbatus, cum ipsius Satyri €familiaritate tum Domiti, in quo uno maxime ambitio nostra €nititur. demonstravi haec Caecilio, simul et illud ostendi, si €ipse unus cum illo uno contenderet, me ei satis facturum fuisse; €nunc, in causa universorum creditorum, hominum praesertim €amplissimorum, qui sine eo quem Caecilius suo nomine perhi-€beret facile causam communem sustinerent, aequum esse eum €et officio meo consulere et tempori. durius accipere hoc mihi €visus est quam vellem et quam homines belli solent, et postea €prorsus ab instituta nostra paucorum dierum consuetudine €longe refugit. €@@Abs te peto ut mihi hoc ignoscas et me existimes humanitate þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±”ˆáúïìÒïíáåÿïäáîôå øöé Ëáì® Óåøô® ¶µ ¨¥±´à±©ÿesse prohibitum ne contra amici summam existimationem €miserrimo eius tempore venirem, cum is omnia sua studia et €officia in me contulisset. quod si voles in me esse durior, am-€bitionem putabis mihi obstitisse. ego autem arbitror, etiam si €id sit, mihi ignoscendum esse, '$E)PEI\ OU)X I(ERH/ION OU)DE\ BOEI/HN&'. €vides enim in quo cursu simus et quam omnis gratias non modo €retinendas verum etiam acquirendas putemus. spero tibi me €causam probasse, cupio quidem certe. @@Hermathena tua valde me delectat et posita ita belle est ut €totum gymnasium eius $A)NA/QHMA& esse videatur. multum te amamus. @1  Ÿóáÿâú@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘L. Iulio Caesare C. Marcio Figulo consulibus filiolo me auctum €scito, salva Terentia. abs te iam diu nihil litterarum. ego de €meis ad te rationibus scripsi antea diligenter. hoc tempore €Catilinam, competitorem nostrum, defendere cogitamus. €iudices habemus quos volumus, summa accusatoris voluntate. €spero, si absolutus erit, coniunctiorem illum nobis fore in €ratione petitionis; sin aliter acciderit, humaniter feremus. @@Tuo adventu nobis opus est maturo. nam prorsus summa €hominum est opinio tuos familiaris, nobilis homines, adver-€sarios honori nostro fore. ad eorum voluntatem mihi conciliandam €maximo te mihi usui fore video. qua re Ianuario ineunte, ut €constituisti, cura ut Romae sis.  Ÿóáÿãúïäåø® ¶· ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Aviam tuam scito desiderio tui mortuam esse, et simul quod €verita sit ne Latinae in officio non manerent et in montem €Albanum hostias non adducerent. eius rei consolationem ad te €L. Saufeium missurum esse arbitror. @@Nos hic te ad mensem Ianuarium exspectamus ex quodam €rumore an ex litteris tuis ad alios missis; nam ad me de eo nihil €scripsisti. €@@Signa quae nobis curasti, ea sunt ad Caietam exposita. nos ea €non vidimus; neque enim exeundi Roma potestas nobis fuit. €misimus qui pro vectura solveret. te multum amamus quod €ea abs te diligenter parvoque curata sunt. @@Quod ad me saepe scripsisti de nostro amico placando, feci, €et expertus sum omnia, sed mirandum in modum est animo €abalienato; quibus de suspicionibus, etsi audisse te arbitror, €tamen ex me cum veneris cognosces. Sallustium praesentem @1 €restituere in eius veterem gratiam non potui. hoc eo ad te €scripsi quod is me accusare de te solebat. in se expertus est €illum esse minus exorabilem, meum studium nec tibi defuisse. €@@Tulliolam C. Pisoni L. f. Frugi despondimus.  Ÿóáÿäúïäබ ðáòôå ðòéïòåÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Crebras exspectationes nobis tui commoves. nuper quidem, €cum te iam adventare arbitraremur, repente abs te in mensem €Quintilem reiecti sumus. nunc vero censeo, quod commodo €tuo facere poteris, venias ad id tempus quod scribis. obieris €Quinti fratris comitia, nos longo intervallo viseris, Acutilianam €controversiam transegeris. hoc me etiam Peducaeus ut ad te €scriberem admonuit. putamus enim utile esse te aliquando iam €rem transigere. mea intercessio parata et est et fuit. @@Nos hic incredibili ac singulari populi [de] voluntate de C. €Macro transegimus. cui cum aequi fuissemus, tamen multo €maiorem fructum ex populi existimatione illo damnato €cepimus quam ex ipsius, si absolutus esset, gratia cepissemus. @@Quod ad me de Hermathena scribis per mihi gratum est. €est ornamentum Academiae proprium meae, quod et Hermes €commune est omnium et Minerva singulare est insigne eius €gymnasi. qua re velim, ut scribis, ceteris quoque rebus quam €plurimis eum locum ornes. quae mihi antea signa misisti, ea €nondum vidi; in Formiano sunt, quo ego nunc proficisci cogi-€tabam. illa omnia in Tusculanum deportabo. Caietam, si @1 €quando abundare coepero, ornabo. libros tuos conserva et noli €desperare eos [2me]2 meos facere posse. quod si adsequor, supero €Crassum divitiis atque omnium vicos et prata contemno.  ŸóáÿåúïäÎïö® ¶¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quantum dolorem acceperim et quanto fructu sim privatus et €forensi et domestico Luci, fratris nostri, morte in primis pro €nostra consuetudine tu existimare potes. nam mihi omnia €quae iucunda ex humanitate alterius et moribus homini acci-€dere possunt ex illo accidebant. qua re non dubito quin tibi €quoque id molestum sit, cum et meo dolore moveare et ipse €omni virtute officioque ornatissimum tuique et sua sponte et €meo sermone amantem adfinem amicumque amiseris. @@Quod ad me scribis de sorore tua, testis erit tibi ipsa quantae €mihi curae fuerit ut Quinti fratris animus in eam esset is qui €esse deberet. quem cum esse offensiorem arbitrarer, eas litteras €ad eum misi quibus et placarem ut fratrem et monerem ut €minorem et obiurgarem ut errantem. itaque ex iis quae postea €saepe ab eo ad me scripta sunt confido ita esse omnia ut et €oporteat et velimus. @@De litterarum missione, sine causa abs te accusor. numquam €enim a Pomponia nostra certior sum factus esse cui dare litteras €possem, porro autem neque mihi accidit ut haberem qui in €Epirum proficisceretur nequedum te Athenis esse audiebamus. de Acutiliano autem negotio, quod mihi mandaras, ut primum €a tuo digressu Romam veni, confeceram; sed accidit ut et €contentione nihil opus esset et ut ego, qui in te satis consili €statuerim esse, mallem Peducaeum tibi consilium per litteras €quam me dare. etenim cum multos dies auris meas Acutilio €dedissem, cuius sermonis genus tibi notum esse arbitror, non @1 €mihi grave duxi scribere ad te de illius querimoniis, cum eas €audire, quod erat subodiosum, leve putassem. sed abs te ipso €qui me accusas unas mihi scito litteras redditas esse, cum et oti €ad scribendum plus et facultatem dandi maiorem habueris. @@Quod scribis etiam si cuius animus in te esset offensior a me €recolligi oportere, [2teneo]2 quid dicas neque id neglexi; sed est €miro quodam modo adfectus. ego autem quae dicenda fuerunt €de te non praeterii; quid autem contendendum esset ex tua €putabam voluntate me statuere oportere. quam si ad me per-€scripseris, intelleges me neque diligentiorem esse voluisse quam €tu esses neque neglegentiorem fore quam tu velis. @@De Tadiana re, mecum Tadius locutus est te ita scripsisse, €nihil esse iam quod laboraretur, quoniam hereditas usu capta €esset. id mirabamur te ignorare, de tutela legitima, in qua €dicitur esse puella, nihil usu capi posse. @@Epiroticam emptionem gaudeo tibi placere. quae tibi man-€davi et quae tu intelleges convenire nostro Tusculano velim, ut €scribis, cures, quod sine molestia tua facere poteris. nam nos €ex omnibus molestiis et laboribus uno illo in loco conquiescimus. @@Quintum fratrem cottidie exspectamus. Terentia magnos €articulorum dolores habet. et te et sororem tuam et matrem €maxime diligit salutemque tibi plurimam adscribit et Tulliola, €deliciae nostrae. cura ut valeas et nos ames et tibi persuadeas te €a me fraterne amari. @1  Ÿóáÿæúïäðïóô öééé Ëáì® Äåã® ¶¸ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non committam posthac ut me accusare de epistularum neg-€legentia possis; tu modo videto in tanto otio ut par in hoc mihi €sis. €@@Domum Rabirianam Neapoli, quam tu iam dimensam et ex-€aedificatam animo habebas, M. Fonteius emit HS &7ccciь#1100#1100&7. €id te scire volui, si quid forte ea res ad cogitationes tuas per-€tineret. @@Quintus frater, ut mihi videtur, quo volumus animo est in €Pomponiam et cum ea nunc in Arpinatibus praediis erat et €secum habebat hominem $XRHSTOMAQH=&, D. Turranium. €@@Pater nobis decessit a. d. &7viii& Kal. Dec. €@@Haec habebam fere quae te scire vellem. tu velim, si qua €ornamenta $GUMNASIW/DH& reperire poteris quae loci sint eius quem €tu non ignoras, ne praetermittas. nos Tusculano ita delectamur €ut nobismet ipsis tum denique cum illo venimus placeamus. €quid agas omnibus de rebus et quid acturus sis fac nos quam €diligentissime certiores.  Ÿóáÿçúïäáîôå Éä® Æåâò® ¶·ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Apud matrem recte est eaque nobis curae est. L. Cincio €HS &7cd& constitui me curaturum Id. Febr. tu velim ea quae @1 €nobis emisse [2te]2 et parasse scribis des operam ut quam primum €habeamus. et velim cogites, id quod mihi pollicitus es, quem €ad modum bibliothecam nobis conficere possis. omnem spem þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±§†çúïìÒïíáåÿïäáîôå Éä® Æåâò® ¶·ÿdelectationis nostrae, quam cum in otium venerimus habere €volumus, in tua humanitate positam habemus.  Ÿóáÿèúˆïäðïóô Éä® Æåâò® ¶· ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Apud te est ut volumus. mater tua et soror a me Quintoque €fratre diligitur. cum Acutilio sum locutus. is sibi negat a suo €procuratore quicquam scriptum esse et miratur istam contro-€versiam fuisse, quod ille recusarat satis dare amplius abs te non €peti. quod te de Tadiano negotio decidisse scribis, id ego Tadio €et gratum esse intellexi et magno opere iucundum. ille noster €amicus, vir mehercule optimus et mihi amicissimus, sane tibi €iratus est. hoc si quanti tu aestimes sciam, tum quid mihi €elaborandum sit scire possim. @@L. Cincio HS &7cciь#1100 &7cciь#1100 &7cccc& pro signis Megaricis, ut tu €ad me scripseras, curavi. Hermae tui Pentelici cum capitibus €ae+neis, de quibus ad me scripsisti, iam nunc me admodum €delectant. qua re velim et eos et signa et cetera quae tibi eius €loci et nostri studi et tuae elegantiae esse videbuntur quam €plurima quam primumque mittas, et maxime quae tibi €gymnasi xystique videbuntur esse. nam in eo genere sic studio €efferimur, ut abs te adiuvandi, ab aliis prope reprehendendi €simus. si Lentuli navis non erit, quo tibi placebit imponito. @1 @@Tulliola, deliciolae nostrae, tuum munusculum flagitat et me €ut sponsorem appellat. mihi autem abiurare certius est quam €dependere.  Ÿóáÿèú‰ïäÍáòô® áõô Áðò® ¶·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nimium raro nobis abs te litterae adferuntur, cum et multo tu €facilius reperias qui Romam proficiscantur quam ego qui €Athenas et certius tibi sit me esse Romae quam mihi te Athenis. €itaque propter hanc dubitationem meam brevior haec ipsa €epistula est, quod, cum incertus essem ubi esses, nolebam illum €nostrum familiarem sermonem in alienas manus devenire. @@Signa Megarica et Hermas de quibus ad me scripsisti vehe-€menter exspecto. quicquid eiusdem generis habebis dignum €Academia tibi quod videbitur, ne dubitaris mittere et arcae €nostrae confidito. genus hoc est voluptatis meae. quae €$GUMNASIW/DH& maxime sunt, ea quaero. Lentulus navis suas polli-€cetur. peto abs te ut haec cures diligenter. Thyillus te rogat et €ego eius rogatu $*EU)MOLPIDW=N PA/TRIA&.  ŸóáÿèúŠïìéî Ôõóãõìáîïÿïäã® Íáé® ¶·ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum essem in Tusculano (erit hoc tibi pro illo tuo 'cum essem €in Ceramico'), verum tamen cum ibi essem, Roma puer a €sorore tua missus epistulam mihi abs te adlatam dedit nuntia-€vitque eo ipso die post meridiem iturum eum qui ad te @1 €proficisceretur. eo factum est ut epistulae tuae rescriberem €aliquid, brevitate temporis tam pauca cogerer scribere. @@Primum tibi de nostro amico placando aut etiam plane €restituendo polliceor. quod ego etsi mea sponte ante faciebam, €eo nunc tamen et agam studiosius et contendam ab illo vehe-€mentius quod tantam ex epistula voluntatem eius rei tuam €perspicere videor. hoc te intellegere volo, pergraviter illum €esse offensum; sed quia nullam video gravem subesse causam, €magno opere confido illum fore in officio et in nostra potestate. @@Signa nostra et Hermeraclas, ut scribis, cum commodissime €poteris, velim imponas, et si quid aliud $OI)KEI=ON& eius loci quem €non ignoras reperies, et maxime quae tibi palaestrae gymnasi-€que videbuntur esse. etenim ibi sedens haec ad te scribebam, €ut me locus ipse admoneret. praeterea typos tibi mando quos €in tectorio atrioli possim includere et putealia sigillata duo. bibliothecam tuam cave cuiquam despondeas, quamvis acrem €amatorem inveneris; nam ego omnis meas vindemiolas eo €reservo, ut illud subsidium senectuti parem. @@De fratre, confido ita esse ut semper volui et elaboravi. €multa signa sunt eius rei, non minimum quod soror praegnans €est. @@De comitiis meis, et tibi me permisisse memini et ego iam €pridem hoc communibus amicis qui te exspectant praedico, te €non modo non arcessi a me sed prohiberi, quod intellegam €multo magis interesse tua te agere quod agendum esset hoc €tempore quam mea te adesse comitiis. proinde eo animo te €velim esse quasi mei negoti causa in ista loca missus esses. me @1 €autem eum et offendes erga te et audies quasi mihi si quae parta €erunt non modo te praesente sed per te parta sint. Tulliola tibi €diem dat, sponsorem non appellat.  Ÿóáÿèú‹ïìÒïíáåÿïäÓåøô® ¶·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Et mea sponte faciebam antea et post duabus epistulis tuis per-€diligenter in eandem rationem scriptis magno opere sum €commotus. eo accedebat hortator adsiduus Sallustius, ut €agerem quam diligentissime cum Lucceio de vestra vetere €gratia reconcilianda. sed cum omnia fecissem, non modo eam €voluntatem eius quae fuerat erga te recuperare non potui €verum ne causam quidem elicere immutatae voluntatis. €tametsi iactat ille quidem illud suum arbitrium et ea quae iam €tum cum aderas offendere eius animum intellegebam, tamen €habet quiddam profecto quod magis in animo eius insederit, €quod neque epistulae tuae neque nostra legatio tam potest €facile delere quam tu praesens, non modo oratione sed tuo €vultu illo familiari tolles, si modo tanti putaris; id quod, si me €audies et si humanitati tuae constare voles, certe putabis. ac ne €illud mirere, cur, cum ego antea significarem tibi per litteras €me sperare illum in nostra potestate fore, nunc idem videar €diffidere, incredibile est, quanto mihi videatur illius voluntas €obstinatior et in hac iracundia obfirmatior. sed haec aut sana-€buntur cum veneris aut ei molesta erunt in utro culpa erit. @@Quod in epistula tua scriptum erat me iam [2te]2 arbitrari €designatum esse, scito nihil tam exercitum esse nunc Romae @1 €quam candidatos omnibus iniquitatibus nec quando futura sint €comitia sciri. verum haec audies de Philadelpho. @@Tu velim quae nostrae Academiae parasti quam primum €mittas. mire quam illius loci non modo usus sed etiam cogi-€tatio delectat. libros vero tuos cave cuiquam tradas; nobis eas, €quem ad modum scribis, conserva. summum me eorum €studium tenet, sicut odium iam ceterarum rerum; quas tu €incredibile est quam brevi tempore quanto deteriores offensurus €sis quam reliquisti.  ŸóáÿèúŒïäËáì® É áî® ¶± ¨¥±´à´©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Teucris illa lentum sane negotium, neque Cornelius ad Teren-€tiam postea rediit. opinor, ad Considium, Axium, Selicium €confugiendum est; nam a Caecilio propinqui minore centesi-€mis nummum movere non possunt. sed ut ad prima illa €redeam, nihil ego illa impudentius, astutius, lentius vidi. @1 €'libertum mitto'. 'Tito mandavi.' $SKH/YEIS& atque $A)NABOLAI/&. sed €nescio an $TAU)TO/MATON H(MW=N&. nam mihi Pompeiani prodromi €nuntiant aperte Pompeium acturum Antonio succedi oportere, €eodemque tempore aget praetor ad populum. res eius modi €est ut ego nec per bonorum nec per popularem existimationem €honeste possim hominem defendere, nec mihi libeat, quod vel €maximum est. etenim accedit hoc, quod totum cuius modi sit mando tibi ut perspicias. libertum ego habeo, sane nequam €hominem, Hilarum dico, ratiocinatorem et clientem tuum. de €eo mihi Valerius interpres nuntiat Thyillusque se audisse scribit €haec, esse hominem cum Antonio; Antonium porro in cogen-€dis pecuniis dictitare partem mihi quaeri et a me custodem €communis quaestus libertum esse missum. non sum medio-€criter commotus, neque tamen credidi; sed certe aliquid ser-€monis fuit. totum investiga, cognosce, perspice et nebulonem €illum, si quo pacto potes, ex istis locis amove. huius sermonis €Valerius auctorem Cn. Plancium nominabat. mando tibi €plane totum ut videas cuius modi sit. @@Pompeium nobis amicissimum constat esse. divortium €Muciae vehementer probatur. P. Clodium Appi f. credo te €audisse cum veste muliebri deprehensum domi C. Caesaris €cum sacrificium pro populo fieret, eumque per manus servulae €servatum et eductum; rem esse insigni infamia. quod te moleste €ferre certo scio. @@Quid praeterea ad te scribam non habeo, et mehercule eram €in scribendo conturbatior. nam puer festivus, anagnostes noster €Sositheus, decesserat meque plus quam servi mors debere @1 €videbatur commoverat. tu velim saepe ad nos scribas. si rem þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨Œ”…èúŒïìÒïíáåÿïäËáì® É áî® ¶± ¨¥±´à´©ÿnullam habebis, quod in buccam venerit scribito. Kal. Ian. M. €Messalla M. Pisone coss.  Ÿóáÿèúïäöé Ëáì® Æåâò® ¶± ¨¥±´à¶©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi tuas tris iam epistulas, unam a M. Cornelio quam a €Tribus ei Tabernis, ut opinor, dedisti, alteram quam mihi €Canusinus tuus hospes reddidit, tertiam quam, ut scribis, iam €ora soluta de phaselo dedisti; quae fuerunt omnes, [2ut]2 rheto-€rum pueri loquuntur, cum humanitatis sparsae sale tum insignes €amoris notis. quibus epistulis sum equidem abs te lacessitus ad €rescribendum, sed idcirco sum tardior quod non invenio fide-€lem tabellarium. quotus enim quisque est qui epistulam paulo €graviorem ferre possit nisi eam perlectione relevarit? accedit eo €quod mihi non, ut quisque in Epirum proficiscitur[2, ita ad te €proficisci videtur]2. ego enim te arbitror caesis apud Amal-€theam tuam victumeis statim esse ad Sicyonem oppugnandum €profectum, neque tamen id ipsum certum habeo, quando ad €Antonium proficiscare aut quid in Epiro temporis ponas. ita €neque Achaicis hominibus neque Epiroticis paulo liberiores €litteras committere audeo. @@Sunt autem post discessum a me tuum res dignae litteris €nostris, sed non committendae eius modi periculo ut aut €interire aut aperiri aut intercipi possint. primum igitur scito €primum me non esse rogatum sententiam praepositumque @1 €esse nobis pacificatorem Allobrogum, idque admurmurante €senatu neque me invito esse factum. sum enim et ab observando €homine perverso liber et ad dignitatem in re publica retinendam €contra illius voluntatem solutus, et ille secundus in dicendo €locus habet auctoritatem paene principis, voluntatem non nimis €devinctam beneficio consulis. tertius est Catulus, quartus, si €etiam hoc quaeris, Hortensius. consul autem ipse parvo animo €et pravo tamen, cavillator genere illo moroso quod etiam sine €dicacitate ridetur, facie magis quam facetiis ridiculus, nihil agens €in re publica, seiunctus ab optimatibus, a quo nihil speres boni rei €publicae quia non vult, nihil metuas mali quia non audet. eius €autem collega et in me perhonorificus et partium studiosus ac defensor bonarum. qui nunc leviter inter se dissident, sed €vereor ne hoc quod infectum est serpat longius. credo enim te €audisse, cum apud Caesarem pro populo fieret, venisse eo €muliebri vestitu virum, idque sacrificium cum virgines in-€staurassent, mentionem a Q. Cornificio in senatu factam (is €fuit princeps, ne tu forte aliquem nostrum putes); postea rem €ex senatus consulto ad virgines atque pontifices relatam idque €ab iis nefas esse decretum; deinde ex senatus consulto consules €rogationem promulgasse; uxori Caesarem nuntium remisisse. €in hac causa Piso amicitia P. Clodi ductus operam dat ut ea €rogatio quam ipse fert, et fert ex senatus consulto et de religione, €antiquetur. Messalla vehementer adhuc agit [2et]2 severe. boni €viri precibus Clodi removentur a causa, operae comparantur. €nosmet ipsi, qui Lycurgei a principio fuissemus, cottidie de-€mitigamur. instat et urget Cato. quid multa? vereor ne haec @1 €%iniecta% a bonis, defensa ab improbis magnorum rei publicae €malorum causa sit. @@Tuus autem ille amicus (scin quem dicam? de quo tu ad me €scripsisti, postea quam non auderet reprehendere laudare €coepisse) nos, ut ostendit, admodum diligit, amplectitur, amat, €aperte laudat, occulte, sed ita ut perspicuum sit, invidet. nihil €come, nihil simplex, nihil $E)N TOI=S POLITIKOI=S& illustre, nihil €honestum, nihil forte, nihil liberum. sed haec ad te scribam alias €subtilius. nam neque adhuc mihi satis nota sunt et huic terrae €filio nescio cui committere epistulam tantis de rebus non audeo. @@Provincias praetores nondum sortiti sunt. res eodem est loci €quo reliquisti. $TOPOQESI/AN& quam postulas Miseni et Puteolorum €includam orationi meae. 'a. d. &7iii& Non. Dec.' mendose fuisse €animadverteram. quae laudas ex orationibus, mihi crede, €valde mihi placebant, sed non audebam antea dicere. nunc €vero, quod a te probata sunt, multo mihi $*)ATTIKW/TERA& videntur. €in illam orationem Metellinam addidi quaedam. liber tibi €mittetur, quoniam te amor nostri $FILORH/TORA& reddidit. @@Novi tibi quidnam scribam? quid? etiam. Messalla consul €Autronianam domum emit HS <30&7cxxxiiii&>30. 'quid id ad me?' €inquis. tantum, quod ea emptione et nos bene emisse iudicati €sumus et homines intellegere coeperunt licere amicorum €facultatibus in emendo ad dignitatem aliquam pervenire. €Teucris illa lentum negotium est, sed tamen est in spe. tu ista €confice. a nobis liberiorem epistulam exspecta. &7vi& Kal. Febr. €M. Messalla M. Pisone coss. @1  ŸóáÿèúŽïäÉä® Æåâò® ¶± ¨¥±´à·©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vereor ne putidum sit scribere ad te quam sim occupatus, sed €tamen ita distinebar ut vix huic tantulae epistulae tempus €habuerim atque id ereptum e summis occupationibus. €@@Prima contio Pompei qualis fuisset scripsi ad te antea: non €iucunda miseris, inanis improbis, beatis non grata, bonis non €gravis. itaque frigebat. tum Pisonis consulis impulsu levissi-€mus tribunus pl. Fufius in contionem producit Pompeium. €res agebatur in circo Flaminio, et erat in eo ipso loco illo die €nundinarum $PANH/GURIS&. quaesivit ex eo placeretne ei iudices €a praetore legi, quo consilio idem praetor uteretur. id autem erat de Clodiana religione ab senatu constitutum. tum Pom-€peius $MA/L' A)RISTOKRATIKW=S& locutus est senatusque auctoritatem €sibi omnibus in rebus maximi videri semperque visam esse €respondit, et id multis verbis. €@@Postea Messalla consul in senatu de Pompeio quaesivit quid €de religione et de promulgata rogatione sentiret. locutus ita €est in senatu ut omnia illius ordinis consulta $GENIKW=S& laudaret, €mihique, ut adsedit, dixit se putare satis ab se [et]iam de istis rebus esse responsum. Crassus, postea quam vidit illum excepisse lau-€dem ex eo quod [hi] suspicarentur homines ei consulatum meum €placere, surrexit ornatissimeque de meo consulatu locutus est, €ut ita diceret, se quod esset senator, quod civis, quod liber, €quod viveret, mihi acceptum referre; quotiens coniugem, @1 €quotiens domum, quotiens patriam videret, totiens se bene-€ficium meum videre. quid multa? totum hunc locum, quem €ego varie meis orationibus, quarum tu Aristarchus es, soleo €pingere, de flamma, de ferro (nosti illas $LHKU/QOUS&), valde gravi-€ter pertexuit. proximus Pompeium sedebam. intellexi €hominem moveri, utrum Crassum inire eam gratiam quam €ipse praetermisisset an esse tantas res nostras quae tam libenti €senatu laudarentur, ab eo praesertim qui mihi laudem illam eo €minus deberet quod meis omnibus litteris in Pompeiana laude perstrictus esset. hic dies me valde Crasso adiunxit, et tamen €ab illo aperte tecte quicquid est datum libenter accepi. €@@Ego autem ipse, di boni! quo modo $E)NEPERPEREUSA/MHN& novo €auditori Pompeio! si umquam mihi $PERI/ODOI H)\ KAMPAI\ H)\ E)N-€$QUMH/MATA H)\ KATASKEUAI\& suppeditaverunt, illo tempore. quid €multa? clamores. etenim haec erat $U(PO/QESIS&, de gravitate €ordinis, de equestri concordia, de consensione Italiae, de inter-€mortuis reliquiis coniurationis, de vilitate, de otio. nosti iam €in hac materia sonitus nostros. tanti fuerunt ut ego eo brevior €sim quod eos usque istinc exauditos putem. @@Romanae autem se res sic habent. senatus $*)/AREIOS PA/GOS&. nihil €constantius, nihil severius, nihil fortius. nam cum dies venisset €rogationi ex senatus consulto ferendae, concursabant barbatuli €iuvenes, totus ille grex Catilinae duce filiola Curionis, et popu-€lum ut antiquaret rogabant. Piso autem consul, lator roga-€tionis, idem erat dissuasor. operae Clodianae pontis occuparant, @1 €tabellae ministrabantur ita ut nulla daretur 'uti rogas'. hic €tibi rostra Cato advolat, commulcium Pisoni consuli mirificum €facit, si id est commulcium, vox plena gravitatis, plena auctori-€tatis, plena denique salutis: accedit eodem etiam noster Hor-€tensius, multi praeterea boni; insignis vero opera Favoni fuit. €hoc concursu optimatium comitia dimittuntur; senatus €vocatur. cum decerneretur frequenti senatu, contra pugnante €Pisone, ad pedes omnium singillatim accidente Clodio, ut þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨Ž•ˆèúŽïìÒïíáåÿïäÉä® Æåâò® ¶± ¨¥±´à·©ÿconsules populum cohortarentur ad rogationem accipiendam, €homines ad quindecim Curioni nullum senatus consultum €facienti adsenserunt; facile ex altera parte &7cccc& fuerunt. acta €res est. Fufius tribunus intercessit. Clodius contiones miseras €habebat, in quibus Lucullum, Hortensium, C. Pisonem, €Messallam consulem contumeliose laedebat; me tantum com-€perisse omnia criminabatur. senatus et de provinciis praetorum €et de legationibus et de ceteris rebus decernebat ut ante quam €rogatio lata esset ne quid ageretur. @@Habes res Romanas. sed tamen etiam illud, quod non spera-€ram, audi. Messalla consul est egregius; fortis, constans, diligens, €nostri laudator, amator, imitator. ille alter uno vitio minus €vitiosus quod iners, quod somni plenus, quod imperitus, quod €$A)PRAKTO/TATOS&; sed voluntate ita $KAXE/KTHS& ut Pompeium post €illam contionem in qua ab eo senatus laudatus est odisse €coeperit. itaque mirum in modum omnis a se bonos alienavit. €neque id magis amicitia Clodi adductus fecit quam studio €perditarum rerum atque partium. sed habet sui similem in @1 €magistratibus praeter Fufium neminem. bonis utimur tribunis €pl., Cornuto vero Pseudocatone. quid quaeris? * * * . @@Nunc ut ad privata redeam, $*TEU=KRIS& promissa patravit. tu €mandata effice quae recepisti. Quintus frater, qui Argiletani €aedifici reliquum dodrantem emit HS &7, Tusculanum €venditat ut, si possit, emat Pacilianam domum. cum Lucceio €in gratiam redii. video hominem valde petiturire. navabo €operam. tu quid agas, ubi sis, cuius modi istae res sint, fac me €quam diligentissime certiorem. Id. Febr.  ŸóáÿèúïäÉä® Íáòô® ¶± ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Asiam Quinto, suavissimo fratri, obtigisse audisti; non enim €dubito quin celerius tibi hoc rumor quam ullius nostrum litterae €nuntiarint. nunc, quoniam et laudis avidissimi semper fuimus €et praeter ceteros $FILE/LLHNES& et sumus et habemur et multorum €odia atque inimicitias rei publicae causa suscepimus, '$PANTOI/HS €$A)RETH=S MIMNH/SKEO&', curaque [2et]2 effice ut ab omnibus et laudemur et amemur. his de rebus plura ad te in ea epistula scribam quam €ipsi Quinto dabo. €@@Tu me velim certiorem facias quid de meis mandatis egeris, €atque etiam quid de tuo negotio; nam ut Brundisio profectus €es, nullae mihi abs te sunt redditae litterae. valde aveo scire €quid agas. Id. Mart. @1  Ÿóáÿèúïäéî® Ñõéîô® ¶±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quaeris ex me quid acciderit de iudicio quod tam praeter €opinionem omnium factum sit, et simul vis scire quo modo ego €minus quam soleam proeliatus sim. respondebo tibi $U(/STERON €$PRO/TERON, *(OMHRIKW=S&. €@@Ego enim, quam diu senatus auctoritas mihi defendenda fuit, €sic acriter et vehementer proeliatus sum ut clamor concursus-€que maxima cum mea laude fierent. quod si tibi umquam sum €visus in re publica fortis, certe me in illa causa admiratus esses. €cum enim ille ad contiones confugisset in iisque meo nomine €ad invidiam uteretur, di immortales! quas ego pugnas et €quantas strages edidi! quos impetus in Pisonem, in Curionem, €in totam illam manum feci! quo modo sum insectatus levita-€tem senum, libidinem iuventutis! saepe, ita me di iuvent, te €non solum auctorem consiliorum meorum verum etiam spectatorem pugnarum mirificarum desideravi. postea vero €quam Hortensius excogitavit ut legem de religione Fufius €tribunus pl. ferret, in qua nihil aliud a consulari rogatione dif-€ferebat nisi iudicum genus (in eo autem erant omnia), pug-€navitque ut id ita fieret, quod et sibi et aliis persuaserat nullis €illum iudicibus effugere posse, contraxi vela perspiciens inopiam €iudicum neque dixi quicquam pro testimonio nisi quod erat €ita notum atque testatum ut non possem praeterire. €@@Itaque si causam quaeris absolutionis, ut iam $PRO\S TO\ PRO/TERON €revertar, egestas iudicum fuit et turpitudo. id autem ut acci-€deret commissum est Hortensi consilio, qui, dum veritus est ne €Fufius ei legi intercederet quae ex senatus consulto ferebatur, €non vidit illud, satius esse illum in infamia relinqui ac sordibus @1 €quam infirmo iudicio committi, sed ductus odio properavit €rem deducere in iudicium, cum illum plumbeo gladio iugula-€tum iri tamen diceret. @@Sed iudicium si quaeris quale fuerit, incredibili exitu, sic uti €nunc ex eventu ab aliis, a me tamen ex ipso initio consilium €Hortensi reprehendatur. nam ut reiectio facta est clamoribus €maximis, cum accusator tamquam censor bonus homines €nequissimos reiceret, reus tamquam clemens lanista frugalissi-€mum quemque secerneret, ut primum iudices consederunt, €valde diffidere boni coeperunt. non enim umquam turpior in €ludo talario consessus fuit: maculosi senatores, nudi equites, €tribuni non tam aerati quam, ut appellantur, aerarii. pauci €tamen boni inerant, quos reiectione fugare ille non potuerat, €qui maesti inter sui dissimilis et %merentes% sedebant et con-tagione turpitudinis vehementer permovebantur. hic, ut €quaeque res ad consilium primis postulationibus referebatur, €incredibilis erat severitas nulla varietate sententiarum. nihil €impetrabat reus, plus accusatori dabatur quam postulabat. quid €quaeris? triumphabat Hortensius se vidisse tantum, nemo erat €qui illum reum ac non miliens condemnatum arbitraretur. me €vero teste producto credo te ex acclamatione Clodi advoca-€torum audisse quae consurrectio iudicum facta sit, ut me cir-€cumsteterint, ut aperta iugula sua pro meo capite P. Clodio €ostentarint. quae mihi res multo honorificentior visa est quam €aut illa, cum iurare tui cives Xenocratem testimonium dicentem @1 €prohibuerunt, aut cum tabulas Metelli Numidici, cum eae, ut €mos est, circumferrentur, nostri iudices adspicere noluerunt; multo haec, inquam, nostra res maior. itaque iudicum vocibus, €cum ego sic ab iis ut salus patriae defenderer, fractus reus et una €patroni omnes conciderunt. ad me autem eadem frequentia €postridie convenit quacum abiens consulatu sum domum €reductus. clamare praeclari Ariopagitae se non esse venturos €nisi praesidio constituto. refertur ad consilium. una sola €sententia praesidium non desideravit. defertur res ad sena-€tum. gravissime ornatissimeque decernitur, laudantur iudices, €datur negotium magistratibus. responsurum hominem nemo €arbitrabatur. €@@'$*)/ESPETE NU=N MOI, *MOU=SAI . . . O(/PPWS DH\ PRW=TON PU=R E)/MPESE.&' €@@Nosti Calvum ex Nanneianis illum, illum laudatorem meum, €de cuius oratione erga me honorifica ad te scripseram. biduo €per unum servum, et eum ex ludo gladiatorio, confecit totum €negotium. arcessivit ad se, promisit, intercessit, dedit. iam vero €(o di boni, rem perditam!) etiam noctes certarum mulierum €atque adulescentulorum nobilium introductiones non nullis €iudicibus pro mercedis cumulo fuerunt. ita summo discessu €bonorum, pleno foro servorum, &7xxv& iudices ita fortes tamen €fuerunt ut summo proposito periculo vel perire maluerint €quam perdere omnia; &7xxxi& fuerunt quos fames magis quam €fama commoverit. quorum Catulus cum vidisset quendam, €'quid vos' inquit 'praesidium a nobis postulabatis? an ne nummi vobis eriperentur timebatis?' habes, ut brevissime potui, €genus iudici et causam absolutionis. @1 €@@Quaeris deinceps qui nunc sit status rerum et qui meus. rei €publicae statum illum quem tu meo consilio, ego divino con-€firmatum putabam, qui bonorum omnium coniunctione et €auctoritate consulatus mei fixus et fundatus videbatur, nisi quis €nos deus respexerit, elapsum scito esse de manibus uno hoc €iudicio, si iudicium est triginta homines populi Romani levis-€simos ac nequissimos nummulis acceptis ius ac fas omne delere €et, quod omnes non modo homines verum etiam pecudes €factum esse sciant, id Talnam et Plautum et Spongiam et €ceteras huius modi quisquilias statuere numquam esse factum. sed tamen, ut te de re publica consoler, non ita ut sperarunt €mali, tanto imposito rei publicae vulnere, alacris exsultat im-€probitas in victoria. nam plane ita putaverunt, cum religio, €cum pudicitia, cum iudiciorum fides, cum senatus auctoritas €concidisset, fore ut aperte victrix nequitia ac libido poenas ab €optimo quoque peteret sui doloris, quem improbissimo cuique þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨˜ˆèúïìÒïíáåÿïäéî® Ñõéîô® ¶±ÿinusserat severitas consulatus mei. idem ego ille (non enim €mihi videor insolenter gloriari cum de me apud te loquor, in ea €praesertim epistula quam nolo aliis legi), idem, inquam, ego €recreavi adflictos animos bonorum, unumquemque confirmans, €excitans; insectandis vero exagitandisque nummariis iudicibus €omnem omnibus studiosis ac fautoribus illius victoriae $PARRH-€$SI/AN& eripui; Pisonem consulem nulla in re consistere umquam €sum passus, desponsam homini iam Syriam ademi; senatum ad €pristinam suam severitatem revocavi atque abiectum excitavi; €Clodium praesentem fregi in senatu cum oratione perpetua €plenissima gravitatis tum altercatione eius modi (ex qua licet €pauca degustes; nam cetera non possunt habere eandem neque @1 €vim neque venustatem remoto illo studio contentionis quem €$A)GW=NA& vos appellatis): @@Nam ut Id. Mai. in senatum convenimus, rogatus ego €sententiam multa dixi de summa re publica, atque ille locus €inductus a me est divinitus, ne una plaga accepta patres con-€scripti conciderent, ne deficerent; vulnus esse eius modi quod €mihi nec dissimulandum nec pertimescendum videretur, ne €aut ignorando stultissimi [2aut metuendo ignavissimi]2 iudicare-€mur; bis absolutum esse Lentulum, bis Catilinam, hunc tertium €iam esse a iudicibus in rem publicam immissum. 'erras, Clodi. €non te iudices urbi sed carceri reservarunt neque te retinere in €civitate sed exsilio privare voluerunt. quam ob rem, patres €conscripti, erigite animos, retinete vestram dignitatem. manet €illa in re publica bonorum consensio; dolor accessit bonis viris, €virtus non est imminuta; nihil est damni factum novi, sed quod €erat inventum est. in unius hominis perditi iudicio plures similes reperti sunt.' sed quid ago? paene orationem in epistu-€lam inclusi. redeo ad altercationem. €@@Surgit pulchellus puer, obicit mihi me ad Baias fuisse. falsum, €sed tamen 'quid? hoc simile est' inquam 'quasi in operto €dicas fuisse?' 'quid' inquit 'homini Arpinati cum aquis €calidis?' 'narra' inquam 'patrono tuo, qui Arpinatis aquas €concupivit' (nosti enim Marianas). 'quousque' inquit 'hunc €regem feremus?' 'regem appellas' inquam, 'cum Rex tui €mentionem nullam fecerit?'_ille autem Regis hereditatem €spe devorarat. 'domum' inquit 'emisti.' 'putes' inquam €'dicere "iudices emisti."' 'iuranti' inquit 'tibi non credide-€runt.' 'mihi vero' inquam '&7xxv& iudices crediderunt, &7xxxi&, @1 €quoniam nummos ante acceperunt, tibi nihil crediderunt.' €magnis clamoribus adflictus conticuit et concidit. @@Noster autem status est hic: apud bonos iidem sumus quos €reliquisti, apud sordem urbis et faecem multo melius quam €reliquisti. nam et illud nobis non obest, videri nostrum testi-€monium non valuisse; missus est sanguis invidiae sine dolore, €atque etiam hoc magis quod omnes illi fautores illius flagiti €rem manifestam illam redemptam esse a iudicibus confitentur. €accedit illud, quod illa contionalis hirudo aerari, misera ac €ieiuna plebecula, me ab hoc Magno unice diligi putat; et €hercule multa et iucunda consuetudine coniuncti inter nos €sumus, usque eo ut nostri isti comissatores coniurationis, €barbatuli iuvenes, illum in sermonibus Cn. Ciceronem appel-€lent. itaque et ludis et gladiatoribus mirandas $E)PISHMASI/AS& sine €ulla pastoricia fistula auferebamus. @@Nunc est exspectatio comitiorum; in quae omnibus invitis €trudit noster Magnus Auli filium, atque in eo neque auctoritate €neque gratia pugnat sed quibus Philippus omnia castella ex-€pugnari posse dicebat in quae modo asellus onustus auro posset €ascendere. consul autem ille $DEUTEREU/ONTOS& histrionis similis €suscepisse negotium dicitur et domi divisores habere. quod ego €non credo, sed senatus consulta duo iam facta sunt odiosa quae €in consulem facta putantur, Catone et Domitio postulante, €unum, ut apud magistratus inquiri liceret, alterum, cuius domi divisores habitarent, adversus rem publicam. Lurco autem €tribunus pl., qui magistratus simultatem cum lege Aelia iniit, @1 €solutus est et Aelia et Fufia ut legem de ambitu ferret quam ille €bono auspicio claudus homo promulgavit. ita comitia in a. d. €&7vi& Kal. Sext. dilata sunt. novi est in lege hoc, ut qui nummos €in tribu pronuntiarit, si non dederit, impune sit, sin dederit, ut €quoad vivat singulis tribubus HS &7ciь &7ciь &7ciь debeat. dixi hanc €legem P. Clodium iam ante servasse; pronuntiare enim €solitum esse et non dare. sed heus tu, videsne consulatum illum €nostrum, quem Curio antea $A)POQE/WSIN& vocabat, si hic factus €erit, fabam mimum futurum? qua re, ut opinor, $FILOSOFHTE/ON&, €id quod tu facis, et istos consulatus non flocci facteon. @@Quod ad me scribis te in Asiam statuisse non ire, equidem €mallem ut ires, ac vereor ne quid in ista re minus commode €fiat; sed tamen non possum reprehendere consilium tuum, €praesertim cum egomet in provinciam non sim profectus. @@Epigrammatis tuis, quae in Amaltheo posuisti, contenti €erimus, praesertim cum et Thyillus nos reliquerit et Archias €nihil de me scripserit; ac vereor ne, Lucullis quoniam Graecum €poe+ma condidit, nunc ad Caecilianam fabulam spectet. @@Antonio tuo nomine gratias egi eamque epistulam Mallio €dedi_ad te ideo antea rarius scripsi quod non habebam €idoneum cui darem nec satis sciebam quo darem. valde te €venditavi. @@Cincius si quid ad me tui negoti detulerit, suscipiam. sed €nunc magis in suo est occupatus, in quo ego ei non desum. tu, €si uno in loco es futurus, crebras a nobis litteras exspecta; sed @1 pluris etiam ipse mittito. velim ad me scribas cuius modi sit €$*)AMALQEI=ON& tuum, quo ornatu, qua $TOPOQESI/A|&, et, quae poe+mata €quasque historias de $*)AMALQEI/A|& habes, ad me mittas. libet mihi €facere in Arpinati. ego tibi aliquid de meis scriptis mittam. €nihil erat absoluti.  Ÿóáÿèú‘ïäÎïî® Äåã® ¶± ¨¥±´à±±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Magna mihi varietas voluntatis et dissimilitudo opinionis ac €iudici Quinti, fratris mei, demonstrata est ex litteris tuis in €quibus ad me epistularum illius exempla misisti. qua ex re et €molestia sum tanta adfectus quantam mihi meus amor summus €erga utrumque vestrum adferre debuit et admiratione quidnam €accidisset quod adferret Quinto, fratri meo, aut offensionem €tam gravem aut commutationem tantam voluntatis. atque €illud a me iam ante intellegebatur, quod te quoque ipsum €discedentem a nobis suspicari videbam, subesse nescio quid €opinionis incommodae sauciumque esse animum et insedisse €quasdam odiosas suspiciones. quibus ego mederi cum cuperem €et antea saepe et vehementius etiam post sortitionem pro-€vinciae, nec tantum intellegebam esse offensionis quantum €litterae tuae declarant nec tantum proficiebam quantum volebam. sed tamen hoc me ipse consolabar quod non dubi-€tabam quin te ille aut Dyrrachi aut in istis locis uspiam visurus €esset. quod cum accidisset, confidebam ac mihi persuaseram €fore ut omnia placarentur inter vos non modo sermone ac €disputatione sed conspectu ipso congressuque vestro. nam €quanta sit in Quinto, fratre meo, comitas, quanta iucunditas, @1 €quam mollis animus et ad accipiendam et ad deponendam €offensionem, nihil attinet me ad te, qui ea nosti, scribere. sed €accidit perincommode quod eum nusquam vidisti. valuit €enim plus quod erat illi non nullorum artibus inculcatum €quam aut officium aut necessitudo aut amor vester ille pristinus, qui plurimum valere debuit. atque huius incommodi culpa ubi €resideat facilius possum existimare quam scribere; vereor enim €ne, dum defendam meos, non parcam tuis. nam sic intellego, €ut nihil a domesticis vulneris factum sit, illud quidem quod €erat eos certe sanare potuisse. sed huiusce rei totius vitium, €quod aliquanto etiam latius patet quam videtur, praesenti tibi €commodius exponam. @@De iis litteris quas ad te Thessalonica misit et de sermonibus €quos ab illo et Romae apud amicos tuos et in itinere habitos €putas, ecquid tant[2ul]2um causae sit ignoro; sed omnis in tua €posita est humanitate mihi spes huius levandae molestiae. nam €si ita statueris, et irritabilis animos esse optimorum saepe €hominum et eosdem placabilis, et esse hanc agilitatem, ut ita þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨‘”‡èú‘ïìÒïíáåÿïäÎïî® Äåã® ¶± ¨¥±´à±±©ÿdicam, mollitiamque naturae plerumque bonitatis, et, id quod €caput est, nobis inter nos nostra sive incommoda sive vitia sive €iniurias esse tolerandas, facile haec, quem ad modum spero, €mitigabuntur; quod ego ut facias te oro. nam ad me, qui te €unice diligo, maxime pertinet neminem esse meorum qui aut €te non amet aut abs te non ametur. @@Illa pars epistulae tuae minime fuit necessaria, in qua exponis €quas facultates aut provincialium aut urbanorum commodorum €et aliis temporibus et me ipso consule praetermiseris. mihi @1 €enim perspecta est et ingenuitas et magnitudo animi tui, neque €ego inter me atque te quicquam interesse umquam duxi praeter €voluntatem institutae vitae, quod me ambitio quaedam ad €honorum studium, te autem alia minime reprehendenda ratio €ad honestum otium duxit. vera quidem laude probitatis, inte-€gritatis, diligentiae, religionis, neque me tibi neque quemquam €antepono, amoris vero erga me, cum a fraterno amore do-mesticoque discessi, tibi primas defero. vidi enim, vidi peni-€tusque perspexi in meis variis temporibus et sollicitudines et €laetitias tuas. fuit mihi saepe et laudis nostrae gratulatio tua €iucunda et timoris consolatio grata. quin mihi nunc te absente €non solum consilium, quo tu excellis, sed etiam sermonis com-€municatio, quae mihi suavissima tecum solet esse, maxime €deest_quid dicam? in publicane re, quo in genere mihi €neglegenti esse non licet, an in forensi labore, quem antea €propter ambitionem sustinebam, nunc ut dignitatem tueri €gratia possim, an in ipsis domesticis negotiis, in quibus ego €cum antea tum vero post discessum fratris te sermonesque €nostros desidero? postremo non labor meus non requies, non €negotium non otium, non forenses res non domesticae, [2non €publicae]2 non privatae carere diutius tuo suavissimo atque €amantissimo consilio ac sermone possunt. @@Atque harum rerum commemorationem verecundia saepe €impedivit utriusque nostrum; nunc autem ea fuit necessaria €propter eam partem epistulae tuae per quam te ac mores tuos €mihi purgatos ac probatos esse voluisti. atque in ista incom-€moditate alienati illius animi et offensi illud inest tamen €commodi, quod et mihi et ceteris amicis nota fuit et abs te @1 €aliquanto ante testificata tua voluntas omittendae provinciae, €ut, quod una non estis, non dissensione ac discidio vestro sed €voluntate ac iudicio tuo factum esse videatur. qua re et illa €quae violata expiabuntur et haec nostra, quae sunt sanctissime €conservata, suam religionem obtinebunt. @@Nos hic in re publica infirma, misera commutabilique ver-€samur. credo enim te audisse nostros equites paene a senatu €esse disiunctos; qui primum illud valde graviter tulerunt, €promulgatum ex senatus consulto fuisse ut de eis qui ob €iudicandum accepissent quaereretur. qua in re decernenda €cum ego casu non adfuissem sensissemque id equestrem €ordinem ferre moleste neque aperte dicere, obiurgavi senatum, €ut mihi visus sum, summa cum auctoritate et in causa non verecunda admodum gravis et copiosus fui. ecce aliae deliciae €equitum vix ferendae! quas ego non solum tuli sed etiam €ornavi. Asiam qui de censoribus conduxerunt, questi sunt in €senatu se cupiditate prolapsos nimium magno conduxisse; ut €induceretur locatio postulaverunt. ego princeps in adiutoribus €atque adeo secundus; nam ut illi auderent hoc postulare, €Crassus eos impulit. invidiosa res, turpis postulatio et confessio €temeritatis. summum erat periculum ne, si nihil impetrassent, €plane alienarentur a senatu. huic quoque rei subventum est €maxime a nobis perfectumque ut frequentissimo senatu et €liberalissimo uterentur, multaque a me de ordinum dignitate €et concordia dicta sunt Kal. Dec. et postridie. neque adhuc res €confecta est, sed voluntas senatus perspecta. unus enim contra @1 €dixerat Metellus consul designatus, [qui] erat dicturus, ad quem €propter diei brevitatem perventum non est, heros ille noster Cato. @@Sic ego conservans rationem institutionemque nostram €tueor, ut possum, illam a me conglutinatam concordiam. sed €tamen, quoniam ista sunt tam infirma, munitur quaedam nobis €ad retinendas opes nostras tuta, ut spero, via, quam tibi litteris €satis explicare non possum, significatione parva ostendam €tamen: utor Pompeio familiarissime. video quid dicas. cavebo €quae sunt cavenda, ac scribam alias ad te de meis consiliis €capessendae rei publicae plura. @@Lucceium scito consulatum habere in animo statim petere. €duo enim soli dicuntur petituri, Caesar (cum eo coire per €Arrium cogitat) et Bibulus (cum hoc se putat per C. Pisonem €posse coniungi). rides? non sunt haec ridicula, mihi crede. €quid aliud scribam ad te? quid? multa sunt, sed in aliud tempus €* * * te exspectare velis cures ut sciam. iam illud modeste €rogo, quod maxime cupio, ut quam primum venias. Non. €Dec.  Ÿóáÿèú’ïäøé Ëáì® Æåâò® ¶° ¨¥±´à¸©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nihil mihi nunc scito tam deesse quam hominem eum quocum €omnia quae me cura aliqua adficiunt una communicem, qui me €amet, qui sapiat, quicum ego cum loquar nihil fingam, nihil €dissimulem, nihil obtegam. abest enim frater $A)FELE/STATOS& et €amantissimus. %Metellus% non homo sed 'litus atque ae+r' et @1 €'solitudo mera'. tu autem qui saepissime curam et angorem €animi mei sermone et consilio levasti tuo, qui mihi et in publica €re socius et in privatis omnibus conscius et omnium meorum €sermonum et consiliorum particeps esse soles, ubinam es? ita €sum ab omnibus destitutus ut tantum requietis habeam quan-€tum cum uxore et filiola et mellito Cicerone consumitur. nam €illae ambitiosae nostrae fucosaeque amicitiae sunt in quodam €splendore forensi, fructum domesticum non habent. itaque €cum bene completa domus est tempore matutino, cum ad €forum stipati gregibus amicorum descendimus, reperire ex €magna turba neminem possumus quocum aut iocari libere aut €suspirare familiariter possimus. qua re te exspectamus, te €desideramus, te iam etiam arcessimus. multa sunt enim quae €me sollicitant anguntque, quae mihi videor auris nactus tuas €unius ambulationis sermone exhaurire posse. @@Ac domesticarum quidem sollicitudinum aculeos omnis et €scrupulos occultabo neque ego huic epistulae atque ignoto €tabellario committam. atque hi (nolo enim te permoveri) non €sunt permolesti, sed tamen insident et urgent et nullius amantis €consilio aut sermone requiescunt; in re publica vero, quam-€quam animus est praesens, tamen vulnus etiam atque etiam ipsa €medicina efficit. nam ut ea breviter quae post tuum discessum €acta sunt colligam, iam exclames necesse est res Romanas €diutius stare non posse. etenim post profectionem tuam €primus, ut opinor, introitus fuit fabulae Clodianae, in qua ego, €nactus, ut mihi videbar, locum resecandae libidinis et coe+rcen-€dae iuventutis, vehemens flavi et omnis profudi viris animi €atque ingeni mei, non odio adductus alicuius sed spe non cor-€rigendae sed sanandae civitatis. @1 @@Adflicta res publica est empto constupratoque iudicio. vide €quae sint postea consecuta. consul est impositus is nobis quem €nemo praeter nos philosophos aspicere sine suspiritu posset. €quantum hoc vulnus! facto senatus consulto de ambitu, de €iudiciis, nulla lex perlata; exagitatus senatus, alienati equites €Romani quod erat 'qui ob rem iudicandam'. sic ille annus duo €firmamenta rei publicae per me unum constituta evertit; nam €et senatus auctoritatem abiecit et ordinum concordiam disiunxit. €instat hic nunc annus egregius. eius initium eius modi fuit ut €anniversaria sacra Iuventatis non committerentur; nam M. €Luculli uxorem Memmius suis sacris initiavit. Menelaus aegre €id passus divortium fecit. quamquam ille pastor Idaeus €Menelaum solum contempserat, hic noster Paris tam Mene-€laum quam Agamemnonem liberum non putavit. @@Est autem C. Herennius quidam, tribunus pl., quem tu €fortasse ne nosti quidem; tametsi potes nosse, tribulis enim tuus €est, et Sextus, pater eius, nummos vobis dividere solebat. is ad €plebem P. Clodium traducit idemque fert ut universus populus €in campo Martio suffragium de re Clodi ferat. hunc ego accepi €in senatu ut soleo, sed nihil est illo homine lentius. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨’•èú’ïìÒïíáåÿïäøé Ëáì® Æåâò® ¶° ¨¥±´à¸©ÿ@@Metellus est consul egregius et nos amat, sed imminuit €auctoritatem suam quod habet dicis causa promulgatum illud €idem de Clodio. Auli autem filius, o di immortales! quam €ignavus ac sine animo miles! quam dignus qui Palicano, sicut facit, os ad male audiendum cottidie praebeat! agraria autem €promulgata est a Flavio, sane levis, eadem fere quae fuit Plotia. @1 €sed interea $POLITIKO\S A)NH\R OU)D' O)/NAR& quisquam inveniri potest. €qui poterat, familiaris noster (sic est enim, volo te hoc scire) €Pompeius, togulam illam pictam silentio tuetur suam. Crassus €verbum nullum contra gratiam. ceteros iam nosti; qui ita sunt €stulti ut amissa re publica piscinas suas fore salvas sperare vide-antur. unus est qui curet, constantia magis et integritate quam, €ut mihi videtur, consilio aut ingenio, Cato; qui miseros pub-€licanos, quos habuit amantissimos sui, tertium iam mensem €vexat neque iis a senatu responsum dari patitur. ita nos cogimur €reliquis de rebus nihil decernere, ante quam publicanis respon-€sum sit. qua re etiam legationes reiectum iri puto. @@Nunc vides quibus fluctibus iactemur; et si ex iis quae scripsi-€mus tanta etiam a me non scripta perspicis, revise nos aliquando, €et, quamquam sunt haec fugienda quo te voco, tamen fac ut €amorem nostrum tanti aestimes ut eo vel cum his molestiis €pervenire velis. nam ne absens censeare curabo edicendum et €proponendum locis omnibus; sub lustrum autem censeri €germani negotiatoris est. qua re cura ut te quam primum €videamus. vale. &7xi& Kal. Febr. Q. Metello L. Afranio coss.  Ÿóáÿèú“ïäÉä® Íáòô® ¶° ¨¥±´à±±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non modo si mihi tantum esset oti quantum est tibi, verum €etiam si tam brevis epistulas vellem mittere quam tu soles, €facile te superarem et in scribendo multo essem crebrior quam @1 €tu. sed ad summas atque incredibilis occupationes meas €accedit quod nullam a me volo epistulam ad te sine aliquo €argumento ac sententia pervenire. et primum tibi, ut aequum €est civi amanti patriam, quae sint in re publica exponam; €deinde, quoniam nos amore tibi proximi sumus, scribemus €etiam de nobis ea quae scire te non nolle arbitramur. @@Atque in re publica nunc quidem maxime Gallici belli ver-€satur metus. nam Haedui, fratres nostri, pugnam nuper malam €pugnarunt, et [2Helvetii]2 sine dubio sunt in armis excursiones-€que in provinciam faciunt. senatus decrevit ut consules duas €Gallias sortirentur, dilectus haberetur, vacationes ne valerent, €legati cum auctoritate mitterentur qui adirent Galliae civitates €darentque operam ne eae se cum Helvetiis coniungerent. legati €sunt Q. Metellus Creticus et L. Flaccus et, $TO\ E)PI\ TH=| FAKH=| MU/RON&, Lentulus, Clodiani filius. atque hoc loco illud non queo €praeterire, quod, cum de consularibus mea prima sors exisset, €una voce senatus frequens retinendum me in urbe censuit. hoc €idem post me Pompeio accidit, ut nos duo quasi pignora rei €publicae retineri videremur. quid enim ego aliorum in me €$E)PIFWNH/MATA& exspectem cum haec domi nascantur? @@Vrbanae autem res se sic habent. agraria lex a Flavio tribuno €pl. vehementer agitabatur auctore Pompeio, quae nihil populare €habebat praeter actorem. ex hac ego lege secunda contionis €voluntate omnia illa tollebam quae ad privatorum incommodum @1 €pertinebant; liberabam agrum eum qui P. Mucio L. Calpurnio €consulibus publicus fuisset; Sullanorum hominum posses-€siones confirmabam; Volaterranos et Arretinos, quorum €agrum Sulla publicarat neque diviserat, in sua possessione €retinebam; unam rationem non reiciebam, ut ager hac €adventicia pecunia emeretur quae ex novis vectigalibus per €quinquennium reciperetur. huic toti rationi agrariae senatus €adversabatur, suspicans Pompeio novam quandam potentiam €quaeri; Pompeius vero ad voluntatem perferendae legis incu-€buerat. ego autem magna cum agrariorum gratia confirmabam €omnium privatorum possessiones; is enim est noster exercitus, €hominum, ut tute scis, locupletium. populo autem Pompeioque €(nam id quoque volebam) satis faciebam emptione, qua con-€stituta diligenter et sentinam urbis exhauriri et Italiae solitudi-€nem frequentari posse arbitrabar. sed haec tota res interpellata €bello refrixerat. Metellus est consul sane bonus et nos admo-€dum diligit. ille alter nihil ita est ut plane quid emerit nesciat. @@Haec sunt in re publica, nisi etiam illud ad rem publicam putas €pertinere, Herennium quendam, tribunum pl., tribulem tuum, €sane hominem nequam atque egentem, saepe iam de P. Clodio €ad plebem traducendo agere coepisse. huic frequenter inter-€ceditur. haec sunt, ut opinor, in re publica. @@Ego autem, ut semel Nonarum illarum Decembrium iunc-€tam invidia ac multorum inimicitiis eximiam quandam atque €immortalem gloriam consecutus sum, non destiti eadem animi €magnitudine in re publica versari et illam institutam ac suscep-€tam dignitatem tueri; sed postea quam primum Clodi absolu-€tione levitatem infirmitatemque iudiciorum perspexi, deinde €vidi nostros publicanos facile a senatu disiungi, quamquam a @1 €me ipso non divellerentur, tum autem beatos homines, hos €piscinarios dico, amicos tuos, non obscure nobis invidere, putavi €mihi maiores quasdam opes et firmiora praesidia esse quaerenda. itaque primum eum qui nimium diu de rebus nostris tacuerat, €Pompeium, adduxi in eam voluntatem ut in senatu non semel €sed saepe multisque verbis huius mihi salutem imperi atque orbis €terrarum adiudicarit. quod non tam interfuit mea (neque enim €illae res aut ita sunt obscurae ut testimonium aut ita dubiae ut €laudationem desiderent) quam rei publicae, quod erant quidam €improbi qui contentionem fore aliquam mihi cum Pompeio ex €rerum illarum dissensione arbitrarentur. cum hoc ego me tanta €familiaritate coniunxi ut uterque nostrum in sua ratione munitior et in re publica firmior hac coniunctione esse possit. odia autem €illa libidinosae ac delicatae iuventutis quae erant in me incitata, €sic mitigata sunt comitate quadam mea me unum ut omnes illi €colant. nihil iam denique a me asperum in quemquam fit, nec €tamen quicquam populare ac dissolutum, sed ita temperata €tota ratio est ut rei publicae constantiam praestem, privatis €meis rebus propter infirmitatem bonorum, iniquitatem male-€volorum, odium in me improborum adhibeam quandam €cautionem et diligentiam; atque ita tamen [si] his novis amicitiis €implicati sumus ut crebro mihi vafer ille Siculus insusurret €Epicharmus cantilenam illam suam, '$NA=FE KAI\ ME/MNAS1' A)PISTEI=N. €$A)/RQRA TAU=TA TA=N FRENW=N&.' ac nostrae quidem rationis ac vitae €quasi quandam formam, ut opinor, vides. @@De tuo autem negotio saepe ad me scribis; cui mederi nunc €non possumus. est enim illud senatus consultum summa @1 €pedariorum voluntate, nullius nostrum auctoritate factum. €nam quod me esse ad scribendum vides, ex ipso senatus consulto €intellegere potes aliam rem tum relatam, hoc autem de populis €liberis sine causa additum. et ita factum est a P. Servilio filio, €qui in postremis sententiam dixit; sed immutari hoc tempore €non potest. itaque conventus, qui initio celebrabantur, iam diu €fieri desierunt. tu si tuis blanditiis tamen a Sicyoniis nummu-€lorum aliquid expresseris, velim me facias certiorem. @@Commentarium consulatus mei Graece compositum misi ad €te. in quo si quid erit quod homini Attico minus Graecum €eruditumque videatur, non dicam quod tibi, ut opinor, Pan-€hormi Lucullus de suis historiis dixerat, se, quo facilius illas €probaret Romani hominis esse, idcirco barbara quaedam et €soloeca dispersisse; apud me si quid erit eius modi, me impru-€dente erit et invito. Latinum si perfecero, ad te mittam. tertium €poe+ma exspectato, ne quod genus a me ipso laudis meae praeter-€mittatur. hic tu cave dicas, '$TI/S PATE/R' AI)NH/SEI;&'; si est enim apud €homines quicquam quod potius [si] laudetur, nos vituperemur €qui non potius alia laudemus; quamquam non $E)GKWMIASTIKA\ €sunt haec sed $I(STORIKA\& quae scribimus. @@Quintus frater purgat se mihi per litteras et adfirmat nihil a €se cuiquam de te secus esse dictum. verum haec nobis coram €summa cura et diligentia sunt agenda. tu modo nos revise þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ±¨“˜‹„èú“ïìÒïíáåÿïäÉä® Íáòô® ¶° ¨¥±´à±±©ÿaliquando. Cossinius hic, cui dedi litteras, valde mihi bonus €homo et non levis et amans tui visus est et talis qualem esse €eum tuae mihi litterae nuntiarant. Id. Mart. @1  Ÿóáÿèú”ïäðïóô éö Éä® Íáé® ¶° ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum [2e]2 Pompeiano me Romam recepissem a. d. &7iiii& Id. Mai. €Cincius noster eam mihi abs te epistulam reddidit quam tu Id. €Febr. dederas. ei nunc epistulae litteris his respondebo. €@@Ac primum tibi perspectum esse iudicium de te meum €laetor; deinde te in iis rebus quae tibi asperius a nobis atque €[2adeo a]2 nostris et iniucundius actae videbantur moderatissi-€mum fuisse vehementissime gaudeo idque neque amoris €mediocris et ingeni summi ac sapientiae iudico. qua de re cum €ad me ita suaviter, diligenter, officiose, humaniter scripseris ut €non modo te hortari amplius non debeam sed ne exspectare €quidem abs te aut ab ullo homine tantum facilitatis ac man-€suetudinis potuerim, nihil duco esse commodius quam de his €rebus nihil iam amplius scribere. cum erimus congressi, tum, si €quid res feret, coram inter nos conferemus. @@Quod ad me de re publica scribis, disputas tu quidem et €amanter et prudenter, et a meis consiliis ratio tua non abhorret; €nam neque de statu nobis nostrae dignitatis est recedendum €neque sine nostris copiis intra alterius praesidia veniendum et is €de quo scribis nihil habet amplum, nihil excelsum, nihil non €submissum atque populare. verum tamen fuit ratio mihi €fortasse ad tranquillitatem meorum temporum non inutilis sed €mehercule rei publicae multo etiam utilior quam mihi, civium €improborum impetus in me reprimi cum hominis amplissima @1 €fortuna, auctoritate, gratia fluctuantem sententiam confirmas-€sem et a spe malorum ad mearum rerum laudem convertis-€sem. quod si cum aliqua levitate mihi faciendum fuisset, €nullam rem tanti aestimassem; sed a me ita sunt acta omnia non €ut ego illi adsentiens levior sed ut ille me probans gravior videretur. reliqua sic a me aguntur et agentur ut non commit-€tamus ut ea quae gessimus fortuito gessisse videamur. meos €bonos illos viros quos significas et eam quam mihi dicis obti-€gisse $*SPA/RTAN& non modo numquam deseram sed, etiam si ego €ab illa deserar, tamen in mea pristina sententia permanebo. €illud tamen velim existimes, me hanc viam optimatem post €Catuli mortem nec praesidio ullo nec comitatu tenere. nam ut €ait Rhinton, ut opinor, '$OI( ME\N PAR' OU)DE/N EI)SI&, $TOI=S D' OU)DE\N ME/LEI&'. €mihi vero ut invideant piscinarii nostri aut scribam ad te alias €aut in congressum nostrum reservabo. a curia autem nulla me €res divellet, vel quod ita rectum est vel quod rebus meis maxime €consentaneum vel quod a senatu quanti fiam minime me €paenitet. @@De Sicyoniis, ut scripsi ad te antea, non multum spei est in €senatu; nemo est enim iam qui queratur. qua re si id exspectas, €longum est. alia via, si qua potes, pugna. cum est actum, €neque animadversum est ad quos pertineret et raptim in eam €sententiam pedarii cucurrerunt. inducendi senatus consulti €maturitas nondum est, quod neque sunt qui querantur et multi, €partim malevolentia partim opinione aequitatis, delectantur. @@Metellus tuus est egregius consul; unum reprehendo, quod €otium [2e]2 Gallia nuntiari non magno opere gaudet. cupit, @1 €credo, triumphare. hoc vellem mediocrius, cetera egregia. €Auli filius vero ita se gerit ut eius consulatus non consulatus sit €sed Magni nostri $U(PW/PION&. @@De meis scriptis misi ad te Graece perfectum consulatum €meum. eum librum L. Cossinio dedi. puto te Latinis meis €delectari, huic autem Graeco Graecum invidere. alii si scrip-€serint, mittemus ad te; sed, mihi crede, simul atque hoc nostrum €legerunt, nescio quo pacto retardantur. @@Nunc ut ad rem meam redeam, L. Papirius Paetus, vir bonus €amatorque noster, mihi libros eos quos Ser. Claudius reliquit, €donavit. cum mihi per legem Cinciam licere capere Cincius €amicus tuus diceret, libenter dixi me accepturum si attulisset. €nunc si me amas, si te a me amari scis, enitere per amicos, €clientis, hospites, libertos denique ac servos tuos, ut scida ne €qua depereat. nam et Graecis iis libris quos suspicor et Latinis €quos scio illum reliquisse mihi vehementer opus est. ego autem €cottidie magis quod mihi de forensi labore temporis datur in iis €studiis conquiesco. per mihi, per, inquam, gratum feceris si in €hoc tam diligens fueris quam soles in iis rebus quas me valde €velle arbitraris, ipsiusque Paeti tibi negotia commendo, de €quibus tibi ille agit maximas gratias, et ut iam invisas nos non €solum rogo sed etiam suadeo. °Ÿóáÿèú•ïìÁîô騿©ÿïäééé Îïî® Éõî® ¶°¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Kal. Iun. eunti mihi Antium et gladiatores M. Metelli cupide €relinquenti venit obviam tuus puer. is mihi litteras abs te et €commentarium consulatus mei Graece scriptum reddidit. in @1 €quo laetatus sum me aliquanto ante de isdem rebus Graece item €scriptum librum L. Cossinio ad te perferendum dedisse; nam €si ego tuum ante legissem, furatum me abs te esse diceres. €quamquam tua illa (legi enim libenter) horridula mihi atque €incompta visa sunt, sed tamen erant ornata hoc ipso quod €ornamenta neglexerant, et, ut mulieres, ideo bene olere quia €nihil olebant videbantur. meus autem liber totum Isocrati €myrothecium atque omnis eius discipulorum arculas ac non €nihil etiam Aristotelia pigmenta consumpsit. quem tu Corcyrae, €ut mihi aliis litteris significas, strictim attigisti, post autem, ut €arbitror, a Cossinio accepisti. quem tibi ego non essem ausus mittere nisi eum lente ac fastidiose probavissem. quamquam €ad me rescripsit iam Rhodo Posidonius se, nostrum illud €$U(PO/MNHMA& [2cum]2 legeret, quod ego ad eum ut ornatius de isdem €rebus scriberet miseram, non modo non excitatum esse ad €scribendum sed etiam plane deterritum. quid quaeris? contur-€bavi Graecam nationem. ita vulgo qui instabant ut darem sibi €quod ornarent, iam exhibere mihi molestiam destiterunt. tu, €si tibi placuerit liber, curabis ut et Athenis sit et in ceteris oppidis €Graeciae. videtur enim posse aliquid nostris rebus lucis adferre. @@Oratiunculas autem et quas postulas et pluris etiam mittam, €quoniam quidem ea quae nos scribimus adulescentulorum €studiis excitati te etiam delectant. fuit enim mihi commodum, €quod in eis orationibus quae Philippicae nominantur enituerat €tuus ille civis Demosthenes et quod se ab hoc refractariolo €iudiciali dicendi genere abiunxerat ut $SEMNO/TERO/S TIS& et $POLITIKW/-€$TEROS& videretur, curare ut meae quoque essent orationes quae €consulares nominarentur. quarum una est in senatu Kalendis @1 €Ianuariis, altera ad populum de lege agraria, tertia de Othone, €quarta pro Rabirio, quinta de proscriptorum filiis, sexta cum €provinciam in contione deposui, septima qua Catilinam €emisi, octava quam habui ad populum postridie quam Catilina €profugit, nona in contione quo die Allobroges %invocarunt%, €decima in senatu Nonis Decembribus. sunt praeterea duae €breves, quasi $A)POSPASMA/TIA& legis agrariae. hoc totum $SW=MA €curabo ut habeas. et quoniam te cum scripta tum res meae €delectant, isdem ex libris perspicies et quae gesserim et quae €dixerim; aut ne poposcisses. ego enim tibi me non offerebam. @@Quod quaeris quid sit quod te arcessam ac simul impeditum €te negotiis esse significas, neque recusas quin, non modo si opus €sit sed etiam si velim, accurras, nihil sane est necesse, verum €tamen videbare mihi tempora peregrinationis commodius €posse discribere. nimis abes diu, praesertim cum sis in propin-€quis locis; neque nos te fruimur et tu nobis cares. ac nunc €quidem otium est, sed si paulo plus furor Pulchelli progredi €posset, valde ego te istinc excitarem. verum praeclare Metellus €impedit et impediet. quid quaeris? est consul $FILO/PATRIS& et, ut €semper iudicavi, natura bonus. @@Ille autem non simulat, sed plane tribunus pl. fieri cupit. €qua [2de]2 re cum in senatu ageretur, fregi hominem et incon-€stantiam eius reprehendi qui Romae tribunatum pl. peteret €cum in Sicilia hereditatem se petere dictitasset, neque magno €opere dixi esse nobis laborandum, quod nihilo magis ei licitu-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²•†èú•ïìÁîô騿©ÿïäééé Îïî® Éõî® ¶°¨¿©ÿrum esset plebeio rem publicam perdere quam similibus eius @1 €me consule patriciis esset licitum. iam cum se ille septimo die €venisse a freto neque sibi obviam quemquam prodire potuisse €et noctu se introisse dixisset in eoque se in contione iactasset, €nihil ei novi dixi accidisse. ex Sicilia septimo die Romam: at €tribus horis Roma Interamnam. noctu introisse: idem ante. €'non est itum obviam: ne tum quidem cum iri maxime debuit.' €quid quaeris? hominem petulantem modestum reddo non €solum perpetua gravitate orationis sed etiam hoc genere dicto-€rum. itaque iam familiariter cum ipso etiam cavillor ac iocor. €quin etiam cum candidatum deduceremus, quaerit ex me num €consuessem Siculis locum gladiatoribus dare. negavi. 'at ego' €inquit 'novus patronus instituam. sed soror, quae tantum €habeat consularis loci, unum mihi solum pedem dat.' 'noli' €inquam 'de uno pede sororis queri; licet etiam alterum tollas.' €'non consulare' inquies 'dictum.' fateor; sed ego illam odi €male consularem: 'ea est enim seditiosa, ea cum viro bellum €gerit', neque solum cum Metello sed etiam cum Fabio, quod €eos nihili esse moleste fert. @@Quod de agraria lege scribis, sane iam videtur refrixisse. quod €me quodam modo molli bracchio de Pompei familiaritate €obiurgas, nolim ita existimes, me mei praesidi causa cum illo €coniunctum esse; sed ita res erat instituta ut, si inter nos esset €aliqua forte dissensio, maximas in re publica discordias versari €esset necesse. quod a me ita praecautum atque provisum est, €non ut ego de optima illa mea ratione decederem, sed ut ille esset @1 €melior et aliquid de populari levitate deponeret. quem de meis €rebus, in quas eum multi incitarant, multo scito gloriosius quam €de suis praedicare; sibi enim bene gestae, mihi conservatae rei €publicae dat testimonium. hoc facere illum mihi quam prosit €nescio; rei publicae certe prodest. quid si etiam Caesarem, cuius €nunc venti valde sunt secundi, reddo meliorem? num tantum obsum rei publicae? quin etiam si mihi nemo invideret, si €omnes, ut erat aequum, faverent, tamen non minus esset €probanda medicina quae sanaret vitiosas partis rei publicae €quam quae exsecaret. nunc vero, cum equitatus ille quem ego €in clivo Capitolino te signifero ac principe collocaram senatum €deseruerit, nostri autem principes digito se caelum putent €attingere si mulli barbati in piscinis sint qui ad manum acce-€dant, alia autem neglegant, nonne tibi satis prodesse videor si €perficio ut ii nolint obesse qui possunt? @@Nam Catonem nostrum non tu amas plus quam ego; sed €tamen ille optimo animo utens et summa fide nocet interdum €rei publicae; dicit enim tamquam in Platonis $POLITEI/A|&, non €tamquam in Romuli faece, sententiam. quid verius quam in €iudicium venire qui ob rem iudicandam pecuniam acceperit? €censuit hoc Cato et adsensit senatus: equites curiae bellum_ €non mihi, nam ego dissensi. quid impudentius publicanis €renuntiantibus? fuit tamen retinendi ordinis causa facienda €iactura. restitit et pervicit Cato. itaque nunc, consule in carcere €incluso, saepe item seditione commota, adspiravit nemo eorum €quorum ego concursu itemque ii consules qui post me fuerunt @1 €rem publicam defendere solebant. quid ergo? 'istos' inquies €'mercede conductos habebimus?' quid faciemus si aliter non €possumus? an libertinis atque etiam servis serviamus? sed, ut €tu ais, $A(/LIS SPOUDH=S&. @@Favonius meam tribum tulit honestius quam suam, Luccei €perdidit. accusavit Nasicam inhoneste, ac modeste tamen; €dixit ita ut Rhodi videretur molis potius quam Moloni operam €dedisse. mihi quod defendissem leviter suscensuit. nunc tamen €petit iterum rei publicae causa. Lucceius quid agat scribam ad €te cum Caesarem videro, qui aderit biduo. @@Quod Sicyonii te laedunt, Catoni et eius aemulatori attribues €Servilio. quid? ea plaga nonne ad multos bonos viros pertinet? €sed si ita placuit, laudemus, deinde in dissensionibus soli €relinquamur. @@Amalthea mea te exspectat et indiget tui. Tusculanum et €Pompeianum valde me delectant, nisi quod me, illum ipsum €vindicem aeris alieni, aere non Corinthio sed hoc circumforaneo €obruerunt. in Gallia speramus esse otium. Prognostica mea €cum oratiunculis prope diem exspecta, et tamen quid cogites de €adventu tuo scribe ad nos. nam mihi Pomponia nuntiari iussit €te mense Quintili Romae fore. id a tuis litteris quas ad me de €censu tuo miseras discrepabat. @@Paetus, ut antea ad te scripsi, omnis libros quos frater suus €reliquisset mihi donavit. hoc illius munus in tua diligentia €positum est. si me amas, cura ut conserventur et ad me per-€ferantur. hoc mihi nihil potest esse gratius. et cum Graecos @1 €tum vero Latinos diligenter ut conserves velim. tuum esse hoc €munusculum putabo. ad Octavium dedi litteras. cum ipso €nihil eram locutus; neque enim ista tua negotia provincialia €esse putabam neque te in tocullionibus habebam. sed scripsi, €ut debui, diligenter.  Ÿóáÿèú–ïäíåä® öåì åø® Äåã® ¶°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cura, amabo te, Ciceronem nostrum. ei nos $QEI=OI& videmur. @@$*PELLHNAI/WN& in manibus tenebam et hercule magnum acervum €Dicaearchi mihi ante pedes exstruxeram. o magnum homi-€nem, et unde multo plura didiceris quam de Procilio! $*KORINQI/WN €et $*)AQHNAI/WN& puto me Romae habere. mihi crede (sed ego te hoc €doceo?), mirabilis vir est. $*(HRW/DHS&, si homo esset, eum potius €legeret quam unam litteram scriberet; qui me epistula petivit, €ad te, ut video, comminus accessit. coniurasse mallem quam restitisse coniurationi si illum mihi audiendum putassem. de €lolio, sanus non es; de vino, laudo. €@@Sed heus tu, ecquid vides Kalendas venire, Antonium non €venire? iudices cogi? nam ita ad me mittunt, Nigidium minari €in contione se iudicem qui non adfuerit compellaturum. velim €tamen si quid est de Antoni adventu quod audieris scribas ad €me et, quoniam huc non venis, cenes apud nos utique prid. €Kal. cave aliter facias. cura ut valeas. @1  Ÿóáÿèú—ïìÒïíá娿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Primum, ut opinor, $EU)AGGE/LIA&. Valerius absolutus est Hortensio €defendente. id iudicium Auli filio condonatum putabatur; et €Epicratem suspicor, ut scribis, lascivum fuisse. etenim mihi €caligae eius et fasciae cretatae non placebant. quid sit, sciemus €cum veneris. @@Fenestrarum angustias quod reprehendis, scito te $*KU/ROU €$PAIDEI/AN& reprehendere. nam cum ego idem istuc dicerem, €Cyrus aiebat virid[2ar]2iorum $DIAFA/SEIS& latis luminibus non tam €esse suavis. etenim $E)/STW O)/YIS ME\N H( *A, TO\ DE\ O(RW/MENON& [2$TO\&]2 $*B*G, €$A)KTI=NES DE\& %$*A*I*T*A&%. vides enim cetera. nam si $KAT' EI)DW/LWN €$E)MPTW/SEIS& videremus, valde laborarent $EI)/DWLA& in angustiis; nunc €fit lepide illa $E)/KXUSIS& radiorum. cetera si reprehenderis, non €feres tacitum, nisi si quid erit eius modi quod sine sumptu €corrigi possit. @@Venio nunc ad mensem Ianuarium et ad $U(PO/STASIN& nostram €ac $POLITEI/AN&, in qua $*SWKRATIKW=S EI)S E(KA/TERON&, sed tamen ad €extremum, ut illi solebant, $TH\N A)RE/SKOUSAN&. est res sane magni €consili. nam aut fortiter resistendum est legi agrariae, in quo €est quaedam dimicatio sed plena laudis, aut quiescendum, quod €est non dissimile atque ire in Solonium aut Antium, aut etiam €adiuvandum, quod a me aiunt Caesarem sic exspectare ut non €dubitet. nam fuit apud me Cornelius, hunc dico Balbum, €Caesaris familiarem. is adfirmabat illum omnibus in rebus @1 €meo et Pompei consilio usurum daturumque operam ut cum Pompeio Crassum coniungeret. hic sunt haec: coniunctio €mihi summa cum Pompeio, si placet, etiam cum Caesare, €reditus in gratiam cum inimicis, pax cum multitudine, senec-€tutis otium. sed me $KATAKLEI\S& mea illa commovet quae est in €libro tertio: €@@@@'interea cursus, quos prima a parte iuventae €@@@@quosque adeo consul virtute animoque petisti, €@@@@hos retine atque auge famam laudesque bonorum.' €haec mihi cum in eo libro in quo multa sunt scripta $A)RISTO-€$KRATIKW=S& Calliope ipsa praescripserit, non opinor esse dubitan-€dum quin semper nobis videatur '$EI(=S OI)WNO\S A)/RISTOS A)MU/NESQAI €$PERI\ PA/TRHS2&'. €@@Sed haec ambulationibus Compitaliciis reservemus. tu prid. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²£”ˆŽèú—ïìÒïíá娿©ÿïäíåä® öåì åø® Äåã® ¶°ÿCompitalia memento. balineum calfieri iubebo. et Pomponiam €Terentia rogat; matrem adiungemus. $*QEOFRA/STOU PERI\ FILO-€$TIMI/AS& adfer mihi de libris Quinti fratris.  Ÿóáÿèú˜ïìÁîôéÿïäéî® Áðò® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Fecisti mihi pergratum quod Serapionis librum ad me misisti; €ex quo quidem ego, quod inter nos liceat dicere, millesimam €partem vix intellego. pro eo tibi praesentem pecuniam solvi €imperavi, ne tu expensum muneribus ferres. at quoniam €nummorum mentio facta est, amabo te, cura ut cum Titinio, €quoquo modo poteris, transigas. si in eo quod ostenderat non €stat, mihi maxime placet ea quae male empta sunt reddi, si @1 €voluntate Pomponiae fieri poterit; si ne id quidem, nummi €potius reddantur quam ullus sit scrupulus. valde hoc velim €ante quam proficiscare amanter, ut soles, diligenterque conficias. @@Clodius ergo, ut ais, ad Tigranem! velim %sirpie% condicione; €sed facile patior. accommodatius enim nobis est ad liberam €legationem tempus illud, cum et Quintus noster iam, ut €speramus, in otio consederit et iste sacerdos Bonae deae cuius €modi futurus sit sci[2em]2us. interea quidem cum Musis nos €delectabimus animo aequo, immo vero etiam gaudenti ac €libenti, neque mihi umquam veniet in mentem Crasso invidere €neque paenitere quod a me ipso non desciverim. @@De geographia, dabo operam ut tibi satis faciam; sed nihil €certi polliceor. magnum opus est, sed tamen, ut iubes, curabo ut huius peregrinationis aliquod tibi opus exstet. tu quicquid €indagaris de re publica, et maxime quos consules futuros putes, €facito ut sciam. tametsi nimis sum curiosus; statui enim nihil €iam de re publica cogitare. @@Terentiae saltum perspeximus. quid quaeris? praeter quer-€cum Dodonaeam nihil desideramus quo minus Epirum ipsam possidere videamur. nos circiter Kalendas aut in Formiano €erimus aut in Pompeiano. tu, si in Formiano non erimus, si €nos amas, in Pompeianum venito. id et nobis erit periucundum €et tibi non sane devium. @@De muro, imperavi Philotimo ne impediret quo minus id €fieret quod tibi videretur. tu censeo tamen adhibeas Vettium. €his temporibus, tam dubia vita optimi cuiusque, magni €aestimo unius aestatis fructum palaestrae Palatinae, sed ita €tamen ut nihil minus velim quam Pomponiam et puerum €versari in timore ruinae. @1  Ÿóáÿèú™@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cupio equidem et iam pridem cupio Alexandriam reliquamque €Aegyptum visere et simul ab hac hominum satietate nostri dis-€cedere et cum aliquo desiderio reverti; sed hoc tempore et his €mittentibus '$AI)DE/OMAI *TRW=AS KAI\ *TRW|A/DAS E(LKESIPE/PLOUS2&'. quid €enim nostri optimates, si qui reliqui sunt, loquentur? an me €aliquo praemio de sententia esse deductum? '$*POULUDA/MAS MOI €$PRW=TOS E)LEGXEI/HN A)NAQH/SEI&', Cato ille noster qui mihi unus est €pro centum milibus. quid vero historiae de nobis ad annos €&7dc& praedicarint? quas quidem ego multo magis vereor quam €eorum hominum qui hodie vivunt rumusculos. sed, opinor, €excipiamus et exspectemus. si enim deferetur, erit quaedam €nostra potestas et tum deliberabimus. etiam hercule est in non €accipiendo non nulla gloria. qua re si quid $*QEOFA/NHS& tecum €forte contulerit, ne omnino repudiaris. @@De istis rebus exspecto tuas litteras, quid Arrius narret, quo €animo se destitutum ferat, et qui consules parentur, utrum, ut €populi sermo, Pompeius et Crassus, an, ut mihi scribitur, cum €Gabinio Ser. Sulpicius, et num quae novae leges et num quid €novi omnino, et, quoniam Nepos proficiscitur, cuinam €auguratus deferatur, quo quidem uno ego ab istis capi possum €_vide levitatem meam! sed quid ego haec, quae cupio €deponere et toto animo atque omni cura $FILOSOFEI=N&? sic, €inquam, in animo est; vellem ab initio, nunc vero, quoniam @1 €quae putavi esse praeclara expertus sum quam essent inania, €cum omnibus Musis rationem habere cogito. @@Tu tamen de %Tutio% ad me rescribe certius et num quis in €eius locum paretur, et quid de P. Clodio fiat, et omnia, quem €ad modum polliceris, $E)PI\ SXOLH=S& scribe. et quo die Roma te €exiturum putes velim ad me scribas ut certiorem te faciam €quibus in locis futurus sim, epistulamque statim des de iis €rebus de quibus ad te scripsi. valde enim exspecto tuas litteras.  Ÿóáÿèúš@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quod tibi superioribus litteris promiseram, fore ut opus exsta-€ret huius peregrinationis, nihil iam magno opere confirmo; €sic enim sum complexus otium ut ab eo divelli non queam. €itaque aut libris me delecto, quorum habeo Anti festivam €copiam, aut fluctus numero (nam ad lacertas captandas tem-€pestates non sunt idoneae); a scribendo prorsus abhorret €animus. etenim $GEWGRAFIKA\& quae constitueram magnum opus €est. ita valde Eratosthenes, quem mihi proposueram, a €Serapione et ab Hipparcho reprehenditur. quid censes si €Tyrannio accesserit? et hercule sunt res difficiles ad explican-€dum et $O(MOEIDEI=S& nec tam possunt $A)NQHROGRAFEI=SQAI& quam €videbantur et, quod caput est, mihi quaevis satis iusta causa €cessandi est; qui etiam dubitem an hic Anti considam et hoc €tempus omne consumam, ubi quidem ego mallem duumvirum quam Romae fuisse. tu vero sapientior Buthroti domum €parasti. sed, mihi crede, proxima est illi municipio haec @1 €Antiatium civitas. esse locum tam prope Romam ubi multi €sint qui Vatinium numquam viderint, ubi nemo sit praeter me €qui quemquam ex viginti viris vivum et salvum velit, ubi me €interpellet nemo, diligant omnes! hic, hic nimirum $POLITEUTE/ON&. €nam istic non solum non licet sed etiam taedet. itaque $A)NE/K-€$DOTA& a nobis, quae tibi uni legamus, Theopompio genere aut €etiam asperiore multo pangentur. neque aliud iam quicquam €$POLITEU/OMAI& nisi odisse improbos, et id ipsum nullo cum sto-€macho sed potius cum aliqua %scribendi% voluptate. €@@Sed ut ad rem, scripsi ad quaestores urbanos de Quinti fratris €negotio. vide quid narrent, ecquae spes sit denari an cistophoro €Pompeiano iaceamus. praeterea de muro statue quid faciendum €sit. aliud quid? etiam: quando te proficisci istinc putes fac ut €sciam.  Ÿóáÿèú›@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De geographia etiam atque etiam deliberabimus. orationes €autem me duas postulas; quarum alteram non libebat mihi €scribere %qui absciram%, alteram ne laudarem eum quem non €amabam. sed id quoque videbimus. denique aliquid exstabit €ne tibi plane cessasse videamur. @@De Publio quae ad me scribis sane mihi iucunda sunt, eaque €etiam velim omnibus vestigiis indagata ad me adferas cum €venies, et interea scribas si quid intelleges aut suspicabere, et €maxime de legatione quid sit acturus. equidem ante quam @1 €tuas legi litteras [in] hominem ire cupiebam, non mehercule ut €differrem cum eo vadimonium (nam mira sum alacritate ad €litigandum), sed videbatur mihi, si quid esset in [2eo]2 populare €quod plebeius factus esset, id amissurus. quid enim? 'ad €plebem transisti ut Tigranem ires salutatum? narra mihi, reges €Armenii patricios resalutare non solent?' quid quaeris? €acueram [2me]2 ad exagitandam hanc eius legationem. quam si €ille contemnit et si, ut scribis, bilem id commovet et latoribus €et auspicibus legis curiatae, spectaculum egregium. @@[2Et]2 hercule, verum ut loquamur, subcontumeliose tractatur €noster Publius, primum qui, cum domi Caesaris quondam unus €vir fuerit, nunc ne in viginti quidem esse potuerit; deinde alia €legatio dicta erat, alia data est. illa opima ad exigendas €pecunias Druso, ut opinor, Pisaurensi an epuloni Vatinio €reservatur; haec ieiuna tabellari legatio datur ei cuius tribunatus €ad istorum tempora reservatur. incende hominem, amabo te, €quoad potest. una spes est salutis istorum inter ipsos dissensio; €cuius ego quaedam initia sensi ex Curione. iam vero Arrius €consulatum sibi ereptum fremit; Megabocchus et haec saginaria €iuventus inimicissima est. accedat vero, accedat etiam ista rixa €auguratus. spero me praeclaras de istis rebus epistulas ad te €saepe missurum. @@Sed illud quid sit scire cupio quod iacis obscure, iam etiam €ex ipsis quinque viris loqui quosdam. quidnam id est? si est @1 €enim aliquid, plus est boni quam putarem. atque haec sic velim þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²§”„èú›ïìÁîôéÿïäéî® Áðò® µ¹ÿexistimes, non me abs te $KATA\ TO\ PRAKTIKO\N& quaerere, quod €gestiat animus aliquid agere in re publica. iam pridem guber-€nare me taedebat etiam cum licebat; nunc vero, cum cogar €exire de navi non abiectis sed ereptis gubernaculis, cupio €istorum naufragia ex terra intueri, cupio, ut ait tuus amicus €Sophocles, €@@@@'$KA)\N U(PO\ STE/GH| €@@@@$PUKNH=S A)KOU/EIN YAKA/DOS EU(DOU/SH| FRENI/&.' @@De muro, quid opus sit videbis. Castricianum mendum nos €corrigemus; et tamen ad me Quintus HS &7cciь#1100 &7iь#1100 scripserat, €non, [2ut]2 ad sororem tuam, HS %&7xxx& a%. Terentia tibi salutem €dicit. Cicero tibi mandat ut Aristodemo idem de se respondeas €quod de fratre suo, sororis tuae filio, respondisti. de Amalthea €quod me admones non neglegemus. cura ut valeas.  Ÿóáÿèúœïäøö¨¿© Ëáì® Íáé® µ¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Epistulam cum a te avide exspectarem ad vesperum, ut soleo, €ecce tibi nuntius pueros venisse Roma. voco, quaero ecquid €litterarum. negant. 'quid ais?' inquam, 'nihilne a Pomponio?' €perterriti voce et vultu confessi sunt se accepisse sed excidisse in €via. quid quaeris? permoleste tuli. nulla enim abs te per hos €dies epistula inanis aliqua re utili et suavi venerat. nunc, si quid in €ea epistula quam a. d. &7xvi& Kal. Mai. dedisti fuit historia dignum, @1 €scribe quam primum ne ignoremus; sin nihil praeter iocationem, €redde id ipsum. €@@Et scito Curionem adulescentem venisse ad me salutatum. €valde eius sermo de Publio cum tuis litteris congruebat. ipse €vero mirandum in modum 'reges odisse superbos'. peraeque €narrabat incensam esse iuventutem neque ferre haec posse. €bene habemus nos, si in his spes est; opinor, aliud agamus. ego €me do historiae. quamquam, licet me Saufeium putes esse, €nihil me est inertius. @@Sed cognosce itinera nostra ut statuas ubi nos visurus sis. in €Formianum volumus venire Parilibus. inde, quoniam putas €praetermittendum nobis esse hoc tempore Cratera illum €delicatum, Kal. Mai. de Formiano proficiscemur, ut Anti €simus a. d. &7v& Non. Mai. ludi enim Anti futuri sunt a &7iiii& [Kal.] €ad prid. Non. Mai. eos Tullia spectare vult. inde cogito in €Tusculanum, deinde Arpinum, Romam ad Kal. Iun. te aut in €Formiano aut Anti aut in Tusculano cura ut videamus. epistu-€lam superiorem restitue nobis et appinge aliquid novi.  Ÿóáÿèúïäøö öåì øéö Ëáì® Íá鮨¿© µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Subito cum mihi dixisset Caecilius quaestor puerum se Romam €mittere, haec scripsi raptim ut tuos mirificos cum Publio dia-€logos, cum eos de quibus scribis tum illum quem abdis et ais €longum esse quae ad ea responderis perscribere, * * * ; illum €vero qui nondum habitus est, quem illa $BOW=PIS&, cum e Solonio @1 €redierit, ad te est relatura, sic velim putes, nihil hoc posse mihi €esse iucundius. si vero quae de me pacta sunt ea non servantur, €in caelo sum, ut sciat hic noster Hierosolymarius traductor ad €plebem quam bonam meis puti[2di]2ssimis orationibus gratiam €rettulerit; quarum exspecta divinam $PALINW|DI/AN&. etenim, €quantum coniectura auguramur, si erit nebulo iste cum his €dynastis in gratia, non modo de 'cynico consulari' sed ne de €istis quidem 'piscinarum Tritonibus' poterit se iactare. non €enim poterimus ulla esse invidia spoliati opibus et illa senatoria €potentia. sin autem ab iis dissentiet, erit absurdum in nos €invehi. verum tamen invehatur. festive, mihi crede, et minore €sonitu quam putaram orbis hic in re publica est conversus, citius €omnino quam potuit. id culpa Catonis, sed rursus improbitate €istorum, qui auspicia, qui Aeliam legem, qui Iuniam et Liciniam, €qui Cae[2ci]2liam et Didiam neglexerunt, qui omnia remedia rei €publicae effuderunt, qui regna qu[2as]2i praedia tetrarchis, qui immanis pecunias paucis dederunt. video iam quo invidia trans-€eat et ubi sit habitatura. nihil me existimaris neque usu neque €a Theophrasto didicisse, nisi brevi tempore desiderari nostra €illa tempora videris. etenim, si fuit invidiosa senatus potentia, €cum ea non ad populum sed ad tris homines immoderatos €redacta sit, quid iam censes fore? proinde isti licet faciant quos €volunt consules, tribunos pl., denique etiam Vatini strumam €sacerdoti $DIBA/FW|& vestiant, videbis brevi tempore magnos non €modo eos qui nihil titubarunt sed etiam illum ipsum qui peccavit, Catonem. nam nos quidem, si per istum tuum @1 €sodalem Publium licebit, $SOFISTEU/EIN& cogitamus; si ille cogit, €at tantum dumtaxat nos defendere, et, quod est proprium artis €huius, $E)PAGGE/LLOMAI& '$A)/NDR' A)PAMU/NESQAI O(/TE TIS PRO/TEROS XALE-€$PH/NH|&'. patria propitia sit. habet a nobis, etiam si non plus quam €debitum est, plus certe quam postulatum est. male vehi malo €alio gubernante quam tam ingratis vectoribus bene gubernare. €sed haec coram commodius. @@Nunc audi quod quaeris. Antium me ex Formiano recipere €cogito a. d. &7v& Non. Mai. Antio volo Non. Mai. proficisci in €Tusculanum. sed cum e Formiano rediero (ibi esse usque ad €prid. Kal. Mai. volo) faciam statim te certiorem. Terentia tibi €salutem dicit $KAI\ *KIKE/RWN O( MIKRO\S A)SPA/ZETAI *TI/TON TO\N €$*)AQHNAI=ON&.  ŸóáÿèúžïìÁððé Æïòéÿïäøé Ëáì® Íáé® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Volo ames meam constantiam. ludos Anti spectare non placet. €est enim $U(POSO/LOIKON&, cum velim vitare omnium deliciarum €suspicionem, repente $A)NAFAI/NESQAI& non solum delicate sed etiam €inepte peregrinantem. qua re usque ad Non. Mai. te in For-€miano exspectabo. nunc fac ut sciam quo die te visuri simus. €ab Appi Foro hora quarta. dederam aliam paulo ante a Tribus €Tabernis.  ŸóáÿèúŸïìéî Æïòíéáîïÿïäã® öééé Ëáì® Íá鮬 µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Narro tibi, plane relegatus mihi videor postea quam in For-€miano sum. dies enim nullus erat, Anti cum essem, quo die non €melius scirem Romae quid ageretur quam ii qui erant Romae. €etenim litterae tuae non solum quid Romae sed etiam quid in re €publica, neque solum quid fieret verum etiam quid futurum €esset indicabant. nunc, nisi si quid ex praetereunte viatore €exceptum est, scire nihil possumus. qua re, quamquam iam te €ipsum exspecto, tamen isti puero, quem ad me statim iussi €recurrere, da ponderosam aliquam epistulam plenam omnium €non modo actorum sed etiam opinionum tuarum, ac diem quo €Roma sis exiturus cura ut sciam. @@Nos in Formiano esse volumus usque ad prid. Non. Mai. eo @1 €si ante eam diem non veneris, Romae te fortasse videbo; nam €Arpinum quid ego te invitem? €@@@@'$TRHXEI=', A)LL' A)GAQH\ KOUROTRO/FOS, OU)/T' A)/R' E)/GWGE €@@@@$H(=S GAI/HS DU/NAMAI GLUKERW/TERON A)/LLO I)DE/SQAI.&' €haec igitur, et cura ut valeas.  Ÿóáÿèú ïìÔòéâõó Ôáâåòîéóÿïäøéé Ëáì® Íáé® µ¹ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Negent illi Publium plebeium factum esse? hoc vero regnum est €et ferri nullo pacto potest. emittat ad me Publius qui obsignent; €iurabo Gnaeum nostrum, collegam Balbi Ati, mihi narrasse €[2se]2 in auspicio fuisse. o suavis epistulas tuas uno tempore mihi €datas duas! quibus $EU)AGGE/LIA& quae reddam nescio, deberi qui-€dem plane fateor. @@Sed vide $SUGKU/RHMA&. emerseram commodum ex Antiati in €Appiam ad Tris Tabernas ipsis Cerialibus, cum in me incurrit €Roma veniens Curio meus. ibidem ilico puer abs te cum €epistulis. ille ex me, nihilne audissem novi. ego negare. @1 €'Publius' inquit 'tribunatum pl. petit.' 'quid ais?' 'et inimi-€cissimus quidem Caesaris, et ut omnia' inquit 'ista rescindat.' €'quid Caesar?' inquam. 'negat se quicquam de illius adoptione €tulisse.' deinde suum, Memmi, Metelli Nepotis exprompsit €odium. complexus iuvenem dimisi properans ad epistulas. €ubi sunt qui aiunt $ZW/SHS FWNH=S&? quanto magis vidi ex tuis €litteris quam ex illius sermone quid ageretur, de ruminatione €cottidiana, de cogitatione Publi, de lituis $BOW/PIDOS&, de signifero €Athenione, de litteris missis ad Gnaeum, de Theophanis €Memmique sermone! quantam porro mihi exspectationem €dedisti convivi istius $A)SELGOU=S&! sum in curiositate $O)CU/PEINOS&, €sed tamen facile patior te id ad me $SUMPO/SION& non scribere; €praesentem audire malo. @@Quod me ut scribam aliquid hortaris, crescit mihi quidem €materies, ut dicis, sed tota res etiam nunc fluctuat, $KAT' O)PW/RHN þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²¨Œ“ƒèú ïìÔòéâõó Ôáâåòîéóÿïäøéé Ëáì® Íáé® µ¹ ¨¥±´à´©ÿ$TRU/C&. quae si decesserit, magis erunt liquata quae scribam. €quae si statim a me ferre non potueris, primus habebis tamen €et aliquamdiu solus. @@Dicaearchum recte amas. luculentus homo est et civis haud €paulo melior quam isti nostri $A)DIKAI/ARXOI&. €@@Litteras scripsi hora decima Cerialibus, statim ut tuas legeram, €sed eas eram daturus, ut putaram, postridie ei qui mihi obviam €venisset. Terentia delectata est [et] tuis litteris. impertit tibi €multam salutem, $KAI\ *KIKE/RWN O( FILO/SOFOS TO\N POLITIKO\N *TI/TON €$A)SPA/ZETAI&. @1  Ÿóáÿèú¡ïìéî Æïòíéáîïÿïäã® öéé Ëáì® Íá鮬 µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Facinus indignum! epistulam $AU)QWREI\& tibi a Tribus Tabernis €rescriptam ad tuas suavissimas epistulas neminem reddidisse! €at scito eum fasciculum quo illam conieceram domum eo ipso €die latum esse quo ego dederam et ad me in Formianum rela-€tum esse. itaque tibi tuam epistulam iussi referri, ex qua €intellegeres quam mihi tum illae gratae fuissent. @@Romae quod scribis sileri, ita putabam. at hercule in agris €non siletur, nec iam ipsi agri regnum vestrum ferre possunt. €si vero in hanc $*THLE/PULON& veneris $*LAISTRUGONI/HN&, Formias dico, €qui fremitus hominum! quam irati animi! quanto in odio €noster Magnus! cuius cognomen una cum Crassi Divitis €cognomine consenescit. credas mihi velim, neminem adhuc €offendi qui haec tam lente quam ego fero ferret. qua re, mihi €crede, $FILOSOFW=MEN&. iuratus tibi possum dicere nihil esse tanti. €@@Tu si litteras ad Sicyonios habes, advola in Formianum, unde €nos prid. Non. Mai. cogitamus. @1  Ÿóáÿèú¢ïäã® ö Ëáì® Íáé® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quantam tu mihi moves exspectationem de sermone Bibuli, €quantam de colloquio $BOW/PIDOS&, quantam etiam de illo delicato €convivio! proinde ita fac venias [2ut]2 ad sitientis auris. quam-€quam nihil est iam quod magis timendum nobis putem quam €ne ille noster Sampsiceramus, cum se omnium sermonibus €sentiet vapulare et cum has actiones $EU)ANATRE/PTOUS& videbit, €ruere incipiat. ego autem usque eo sum enervatus ut hoc otio €quo nunc tabescimus malim $E)NTURANNEI=SQAI& quam cum optima €spe dimicare. @@De pangendo quod me crebro adhortaris, fieri nihil potest. €basilicam habeo, non villam frequentia Formianorum %ad quam partem basilicae tribum €Aemiliam%. sed omitto vulgus; post horam quartam molesti €ceteri non sunt. C. Arrius proximus est vicinus, immo ille €quidem iam contubernalis, qui etiam se idcirco Romam ire €negat ut hic mecum totos dies philosophetur. ecce ex altera €parte Sebosus, ille Catuli familiaris. quo me vertam? statim €mehercule Arpinum irem, ni te in Formiano commodissime €exspectari viderem, dumtaxat ad prid. Non. Mai. vide enim €quibus hominibus aures sint deditae meae. occasionem mirifi-€cam, si qui nunc, dum hi apud me sunt, emere de me fundum €Formianum velit! et tamen illud probe, 'magnum quid ad-€grediamur et multae cogitationis atque oti'. sed tamen satis fiet €a nobis neque parcetur labori. @1  Ÿóáÿèú£ïäã® ééé Ëáì® Íáé® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vt scribis ita video, non minus incerta in re publica quam in €epistula tua, sed tamen ista ipsa me varietas sermonum opinio-€numque delectat. Romae enim videor esse cum tuas litteras €lego et, ut fit in tantis rebus, modo hoc modo illud audire. €illud tamen explicare non possum quidnam inveniri possit nullo recusante ad facultatem agrariam. Bibuli autem ista €magnitudo animi in comitiorum dilatione quid habet nisi ipsius €iudicium, sine ulla correctione rei publicae? nimirum in Publio €spes est. fiat, fiat tribunus pl., si nihil aliud ut eo citius tu ex €Epiro revertare. nam ut illo tu careas non video posse fieri, €praesertim si mecum aliquid volet disputare. sed id quidem €non dubium est quin, si quid erit eius modi, sis advolaturus. €verum ut hoc non sit, tamen, sive ruet %get% rem publicam, €praeclarum spectaculum mihi propono, modo te consessore €spectare liceat. @@Cum haec maxime scribebam, ecce tibi Sebosus! nondum €plane ingemueram, 'salve' inquit Arrius. hoc est Roma €decedere? quos ego homines effugi, cum in hos incidi? ego €vero 'in montis patrios et ad incunabula nostra' pergam. €denique, si solus non potuero, cum rusticis potius quam cum €his perurbanis, ita tamen ut, quoniam tu nihil certi scribis, in €Formiano tibi praestoler usque ad &7iii& Non. Mai. @@Terentiae pergrata est adsiduitas tua et diligentia in contro-€versia Mulviana. nescit omnino te communem causam @1 €defendere eorum qui agros publicos possideant. sed tamen tu €aliquid publicanis pendis, haec etiam id recusat. ea tibi igitur et €$*KIKE/RWN, A)RISTOKRATIKW/TATOS PAI=S&, salutem dicunt.  Ÿóáÿèú¤ïäðòéä Ëáì öåì Ëáì Íáé µ¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cenato mihi et iam dormitanti prid. Kal. Mai. epistula est illa €reddita in qua de agro Campano scribis. quid quaeris? primo €ita me pupugit ut somnum mihi ademerit, sed id cogitatione €magis quam molestia. cogitanti autem haec fere succurrebant. €primum ex eo quod superioribus litteris scripseras, ex familiari €te illius audisse prolatum iri aliquid quod nemo improbaret, €maius aliquid timueram. hoc mihi eius modi non videbatur. €deinde, ut me egomet consoler, omnis exspectatio largitionis €agrariae in agrum Campanum videtur esse derivata, qui ager, €ut dena iugera sint, non amplius hominum quinque milia potest €sustinere; reliqua omnis multitudo ab illis abalienetur necesse €est. praeterea, si ulla res est quae bonorum animos, quos iam €video esse commotos, vehementius possit incendere, haec certe €est, et eo magis quod portoriis Italiae sublatis, agro Campano €diviso, quod vectigal superest domesticum praeter vicesimam? €quae mihi videtur una contiuncula clamore pedisequorum €nostrorum esse peritura. @@Gnaeus quidem noster iam plane quid cogitet nescio: €@@@@'$FUSA=| GA\R OU) SMIKROI=SIN AU)LI/SKOIS E)/TI, €@@@@$A)LL' A)GRI/AIS FU/SAISI FORBEIA=S A)/TER&', @1 €qui quidem etiam istuc adduci potuerit. nam adhuc haec €$E)SOFI/ZETO&, se leges Caesaris probare, actiones ipsum praestare €debere; agrariam legem sibi placuisse, potuerit intercedi necne €nihil ad se pertinere; de rege Alexandrino placuisse sibi aliquan-€do confici, Bibulus de caelo tum servasset necne sibi quaeren-€dum non fuisse; de publicanis, voluisse illi ordini commodare, €quicquid futurum fuerit si Bibulus tum in forum descendisset €se divinare non potuisse. nunc vero, Sampsicerame, quid €dices? vectigal te nobis in monte Antilibano constituisse, agri €Campani abstulisse? quid? hoc quem ad modum obtinebis? €'oppressos vos' inquit 'tenebo exercitu Caesaris.' non €mehercule me tu quidem tam isto exercitu quam ingratis €animis eorum hominum qui appellantur boni, qui mihi non €modo praemiorum sed ne sermonum quidem umquam fructum ullum aut gratiam rettulerunt. quod si in eam me €partem incitarem, profecto iam aliquam reperirem resistendi €viam. nunc prorsus hoc statui ut, quoniam tanta controversia €est Dicaearcho, familiari tuo, cum Theophrasto, amico meo, ut €ille tuus $TO\N PRAKTIKO\N BI/ON& longe omnibus anteponat, hic autem €$TO\N QEWRHTIKO/N&, utrique a me mos gestus esse videatur. puto €enim me Dicaearcho adfatim satis fecisse; respicio nunc ad €hanc familiam quae mihi non modo ut requiescam permittit €sed reprehendit quia non semper quierim. qua re incumbamus, €o noster Tite, ad illa praeclara studia, et eo unde discedere non €oportuit aliquando revertamur. @@Quod de Quinti fratris epistula scribis, ad me quoque fuit @1 €'$PRO/SQE LE/WN, O)/PIQEN DE\&'_quid dicam nescio. nam ita deplorat €primis versibus mansionem suam ut quemvis movere possit; ita €rursus remittit ut me roget ut annalis suos emendem et edam. €illud tamen quod scribis animadvertas velim, de portorio €circumvectionis; ait se de consili sententia rem ad senatum €reiecisse. nondum videlicet meas litteras legerat, quibus ad eum €re consulta et explorata perscripseram non deberi. velim, si €qui Graeci iam Romam ex Asia de ea causa venerunt, videas et, €si tibi videbitur, iis demonstres quid ego de ea re sentiam. si €possunt decidere, ne causa optima in senatu pereat, ego satis þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²¨”ˆŒèú¤ïìéî Æïòíéáîïÿïäðòéä Ëáì öåì Ëáì Íáé µ¹ ¨¥±´à±©ÿfaciam publicanis; $EI) DE\ MH/& (vere tecum loquar), in hac re malo €universae Asiae et negotiatoribus; nam eorum quoque vehe-€menter interest. hoc ego sentio valde nobis opus esse. sed tu €id videbis. €@@Quaestores, autem, quaeso, num etiam de cistophoro dubi-€tant? nam si aliud nihil erit, cum erimus omnia experti, ego ne €illud quidem contemnam quod extremum est. €@@Te in Arpinati videbimus et hospitio agresti accipiemus, €quoniam maritimum hoc contempsisti.  Ÿóáÿèú¥@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Prorsus ut scribis ita sentio, turbat Sampsiceramus. nihil est €quod non timendum sit; $O(MOLOGOUME/NWS TURANNI/DA SUSKEUA/-€$ZETAI&. quid enim ista repentina adfinitatis coniunctio, quid ager @1 €Campanus, quid effusio pecuniae significant? quae si essent €extrema, tamen esset nimium mali; sed ea natura rei est ut haec €extrema esse non possint. quid enim eos haec ipsa per se €delectare possunt? numquam huc venissent nisi ad alias res €pestiferas aditus sibi compararent. verum, ut scribis, haec in €Arpinati a. d. &7vi& circiter Id. Mai._non deflebimus, ne et €opera et oleum philologiae nostrae perierit, sed conferemus tranquillo animo. * * * di immortales, neque tam me $EU)EL-€$PISTI/A& consolatur ut antea quam $A)DIAFORI/A&, qua nulla in re tam €utor quam in hac civili et publica. quin etiam quod est sub-€inane in nobis et non $A)FILO/DOCON& (bellum est enim sua vitia nosse) €id adficitur quadam delectatione. solebat enim me pungere ne €Sampsicerami merita in patriam ad annos sescentos maiora €viderentur quam nostra. hac quidem cura certe iam vacuus sum. iacet enim ille sic ut Phocis Curiana stare videatur. sed €haec coram. tu tamen videris mihi Romae fore ad nostrum €adventum, quod sane facile patiar si tuo commodo fieri possit. €sin ut scribis ita venies, velim ex Theophane expiscere quonam €in me animo sit Arabarches. quaeres scilicet $KATA\ TO\ KHDEMONIKO\N €et ad me ab eo quasi $U(POQH/KAS& adferes quem ad modum me €geram. aliquid ex eius sermone poterimus $PERI\ TW=N O(/LWN €suspicari. @1  Ÿóáÿèú¦ïìÒïíáåÿïäÉõî® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi aliquot epistulas tuas, ex quibus intellexi quam sus-€penso animo et sollicito scire averes quid esset novi. tenemur €undique, neque iam quo minus serviamus recusamus sed mor-€tem et eiectionem quasi maiora timemus, quae multo sunt €minora. atque hic status, qui una voce omnium gemitur, [2neque €facto]2 neque verbo cuiusquam sublevatur. $SKOPO\S& est, ut suspi-€cor, illis qui tenent nullam cuiquam largitionem relinquere. unus €loquitur et palam adversatur adulescens Curio. huic plausus €maximi, consalutatio forensis perhonorifica, signa praeterea €benevolentiae permulta a bonis impertiuntur. Fufium clamori-€bus et conviciis et sibilis consectantur. his ex rebus non spes sed €dolor est maior, cum videas civitatis voluntatem solutam, €virtutem adligatam. @@Ac ne forte quaeras $KATA\ LEPTO\N& de singulis rebus, universa res €eo est deducta spes ut nulla sit aliquando non modo privatos €verum etiam magistratus liberos fore. hac tamen in oppressione €sermo in circulis dumtaxat et in conviviis est liberior quam fuit. €vincere incipit timorem dolor, sed ita ut omnia sint plenissima €desperationis. habet etiam Campana lex exsecrationem in €contione candidatorum, si mentionem fecerint, quo aliter ager €possideatur atque ut ex legibus Iuliis. non dubitant iurare ceteri; €Laterensis existimatur laute fecisse quod tribunatum pl. petere €destitit ne iuraret. @1 @@Sed de re publica non libet plura scribere. displiceo mihi nec €sine summo scribo dolore. me tueor ut oppressis omnibus non €demisse, ut tantis rebus gestis parum fortiter. a Caesare valde €liberaliter invitor in legationem illam, sibi ut sim legatus, atque €etiam libera legatio voti causa datur. sed haec et praesidi apud €pudorem Pulchelli non habet satis et a fratris adventu me €ablegat; illa et munitior est et non impedit quo minus adsim €cum velim. hanc ego teneo, sed usurum me non puto; neque €tamen scit quisquam. non libet fugere, aveo pugnare. magna €sunt hominum studia. sed nihil adfirmo; tu hoc silebis. @@De Statio manu misso et non nullis aliis rebus angor equidem, €sed iam prorsus occallui. tu vellem ego vel cuperem adesses; €nec mihi consilium nec consolatio deesset. sed ita te para ut, si €inclamaro, advoles.  Ÿóáÿèú§ïäéîôåò Îïî åô ðòéä Éä Ñõéîô µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Multa me sollicitant et ex rei publicae tanto motu et ex his €periculis quae mihi ipsi intenduntur. et sescenta sunt, sed mihi €nihil est molestius quam Statium manu missum: €@@@@'nec meum imperium, ac mitto imperium, non simultatem €@@@@@@meam €@@@@revereri saltem!' €nec quid faciam scio, neque tantum est in re quantus est sermo. €ego autem ne irasci quidem possum iis quos valde amo; tantum €doleo, ac mirifice quidem. cetera in magnis rebus. minae Clodi @1 €contentionesque [2quae]2 mihi proponuntur modice me tangunt. €etenim vel subire eas videor mihi summa cum dignitate vel €declinare nulla cum molestia posse. dices fortasse 'dignitatis €$A(/LIS& tamquam $DRUO/S&! saluti, si me amas, consule.' me miserum! €cur non ades? nihil te profecto praeteriret. ego fortasse $TUF-€$LW/TTW& et nimium $TW=| KALW=| PROSPE/PONQA&. @@Scito nihil umquam fuisse tam infame, tam turpe, tam €peraeque omnibus generibus, ordinibus, aetatibus offensum, €quam hunc statum qui nunc est, magis mehercule quam vellem, €non modo quam putarem. populares isti iam etiam modestos €homines sibilare docuerunt. Bibulus in caelo est, nec qua re €scio, sed ita laudatur quasi [2qui]2 'unus homo nobis cunctando €restituit rem'. Pompeius, nostri amores, quod mihi summo €dolore est, ipse se adflixit. neminem tenent voluntate; an metu €necesse sit iis uti vereor. ego autem neque pugno cum illa €causa propter illam amicitiam neque adprobo ne omnia im-€probem quae antea gessi. utor via [2media]2. @@Populi sensus maxime theatro et spectaculis perspectus est. €nam gladiatoribus qua dominus qua advocati sibilis conscissi, €ludis Apollinaribus Diphilus tragoedus in nostrum Pompeium €petulanter invectus est: 'nostra miseria tu es magnus' miliens €coactus est dicere. 'eandem virtutem istam veniet tempus cum €graviter gemes' totius theatri clamore dixit itemque cetera. €nam et eius modi sunt ii versus ut in tempus ab inimico Pompei @1 €scripti esse videantur. 'si neque leges neque mores cogunt' et €cetera magno cum fremitu et clamore sunt dicta. Caesar cum €venisset mortuo plausu, Curio filius est insecutus. huic ita €plausum est ut salva re publica Pompeio plaudi solebat. tulit €Caesar graviter. litterae Capuam ad Pompeium volare dice-€bantur. inimici erant equitibus, qui Curioni stantes plauserant, €hostes omnibus; Rosciae legi, etiam frumentariae minitabantur. €sane res erat perturbata. equidem malueram quod erat suscep-€tum ab illis silentio transire, sed vereor ne non liceat. non fe-€runt homines quod videtur esse tamen ferendum. sed est iam €una vox omnium, magis odio firmata quam praesidio. @@Noster autem Publius mihi minitatur, inimicus est. impen-€det negotium, ad quod tu scilicet advolabis. videor mihi nos-€trum illum consularem exercitum bonorum omnium, etiam €satis bonorum, habere firmissimum. Pompeius significat €studium erga me non mediocre. idem adfirmat verbum de me €illum non esse facturum; in quo non me ille fallit, sed ipse €fallitur. Cosconio mortuo sum in eius locum invitatus. id erat €vocari in locum mortui. nihil me turpius apud homines €fuisset, neque vero ad istam ipsam $A)SFA/LEIAN& quicquam alienius. €sunt enim illi apud bonos invidiosi, ego apud improbos; meam retinuissem invidiam, alienam adsumpsissem. Caesar me sibi €vult esse legatum. honestior haec declinatio periculi, sed ego €hoc non repudio. quid ergo est? pugnare malo. nihil tamen €certi. iterum dico 'utinam adesses!' sed tamen, si erit necesse, €arcessemus. €@@Quid aliud? quid? hoc, opinor: certi sumus perisse omnia. €quid enim $A)KKIZO/MEQA& tam diu? €@@Sed haec scripsi properans et mehercule timide. posthac ad €te aut, si perfidelem habebo cui dem, scribam plane omnia, @1 €aut, si obscure scribam, tu tamen intelleges. in iis epistulis me þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²¨“•ˆ‹èú§ïìÒïíáåÿïäéîôåò Îïî åô ðòéä Éä Ñõéîô µ¹ÿLaelium, te Furium faciam; cetera erunt $E)N AI)NIGMOI=S&. €@@Hic Caecilium colimus et observamus diligenter. edicta €Bibuli audio ad te missa. iis ardet dolore et ira noster Pompeius.  Ÿóáÿèú¨ïäÑõéîô® µ¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Anicato, ut te velle intellexeram, nullo loco defui. Numestium €ex litteris tuis studiose scriptis libenter in amicitiam recepi. €Caecilium, quibus rebus par est, tueor diligenter. Varro satis €facit nobis. Pompeius amat nos carosque habet. 'credis?' €inquies. credo; prorsus mihi persuadet, sed quia volo. prag-€matici homines omnibus historiis, praeceptis, versibus denique €cavere iubent et vetant credere. alterum facio, ut caveam, €alterum, ut non credam, facere non possum. @@Clodius adhuc mihi denuntiat periculum. Pompeius adfirmat €non esse periculum, adiurat; addit etiam se prius occisum iri ab €eo quam me violatum iri. tractatur res. simul et quid erit certi, €scribam ad te. si erit pugnandum, arcessam ad societatem €laboris; si quies dabitur, ab Amalthea te non commovebo. @@De re [2publica]2 breviter ad te scribam; iam enim charta ipsa €ne nos prodat pertimesco. itaque posthac, si erunt mihi plura €ad te scribenda, $A)LLHGORI/AIS& obscurabo. nunc quidem novo @1 €quodam morbo civitas moritur, ut, cum omnes ea quae sunt €acta improbent, querantur, doleant, varietas nulla in re sit €aperteque loquantur et iam clare gemant, tamen medicina nulla €adferatur. neque enim resisti sine internecione posse arbitra-€mur nec videmus qui finis cedendi praeter exitium futurus sit. Bibulus hominum admiratione et benevolentia in caelo est. €edicta eius et contiones describunt et legunt. novo quodam €genere in summam gloriam venit. populare nunc nihil tam est quam odium popularium. haec quo sint eruptura timeo; sed si €dispicere quid coepero, scribam ad te apertius. €@@Tu, si me amas tantum quantum profecto amas, expeditus €facito ut sis, si inclamaro, ut accurras; sed do operam et dabo €ne sit necesse. quod scripseram me Furio scripturum, nihil €necesse est tuum nomen mutare; me faciam Laelium et te €Atticum, neque utar meo chirographo neque signo, si modo €erunt eius modi litterae quas in alienum incidere nolim. @@Diodotus mortuus est; reliquit nobis HS fortasse &7. comitia €Bibulus cum Archilochio edicto in a. d. &7xv& Kal. Nov. distulit. €a Vibio libros accepi. poe+ta ineptus, et tamen scit nihil; sed est €non inutilis. describo et remitto.  Ÿóáÿèú©ïäðïóô öééé Ëáì® Óåøô® µ¹ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De re publica quid ego tibi subtiliter? tota periit; atque hoc est €miserior quam reliquisti quod tum videbatur eius modi domi-€natio civitatem oppressisse quae iucunda esset multitudini, @1 €bonis autem ita molesta ut tamen sine pernicie, nunc repente €tanto in odio est omnibus ut quorsus eruptura sit horreamus. €nam iracundiam atque intemperantiam illorum sumus experti, €qui Catoni irati omnia perdiderunt, sed ita lenibus uti vide-€bantur venenis ut posse videremur sine dolore interire; nunc €vero sibilis vulgi, sermonibus honestorum, fremitu Italiae vereor ne exarserint. equidem sperabam, ut saepe etiam loqui €tecum solebam, sic orbem rei publicae esse conversum ut vix €sonitum audire, vix impressam orbitam videre possemus; et €fuisset ita, si homines transitum tempestatis exspectare potuis-€sent. sed cum diu occulte suspirassent, postea iam gemere, ad €extremum vero loqui omnes et clamare coeperunt. @@Itaque ille noster amicus, insolens infamiae, semper in laude €versatus, circumfluens gloria, deformatus corpore, fractus €animo quo se conferat nescit. progressum praecipitem, in-€constantem reditum videt. bonos inimicos habet, improbos €ipsos non amicos. ac vide mollitiem animi: non tenui lacrimas €cum illum a. d. &7viii& Kal. Sext. vidi de edictis Bibuli contionan-€tem. qui antea solitus esset iactare se magnificentissime illo in €loco summo cum amore populi, cunctis faventibus, ut ille tum €humilis, ut demissus erat, ut ipse etiam sibi, non iis solum qui aderant, displicebat! o spectaculum uni Crasso iucundum, €ceteris non item! nam quia deciderat ex astris, lapsus potius €quam progressus videbatur; et, ut Apelles si Venerem aut €Protogenes si Ialysum illum suum caeno oblitum videret mag-€num, credo, acciperet dolorem, sic ego hunc omnibus a me €pictum et politum artis coloribus subito deformatum non sine @1 €magno dolore vidi. quamquam nemo putabat propter Clodia-€num negotium me illi amicum esse debere, tamen tantus fuit €amor ut exhauriri nulla posset iniuria. itaque Archilochia in €illum edicta Bibuli populo ita sunt iucunda ut eum locum ubi €proponuntur prae multitudine eorum qui legunt transire €nequeamus, ipsi ita acerba ut tabescat dolore, mihi mehercule €molesta, quod et eum quem semper dilexi nimis excruciant et €timeo tam vehemens vir tamque acer in ferro et tam insuetus €contumeliae ne omni animi impetu dolori et iracundiae pareat. @@Bibuli qui sit exitus futurus nescio. ut nunc res se habet, €admirabili gloria est. qui cum comitia in mensem Octobrem €distulisset, quod solet ea res populi voluntatem offendere, €putarat Caesar oratione sua posse impelli contionem ut iret ad €Bibulum. multa cum seditiosissime diceret, vocem exprimere €non potuit. quid quaeris? sentiunt se nullam ullius partis €voluntatem tenere. eo magis vis nobis est timenda. @@Clodius inimicus est nobis. Pompeius confirmat eum nihil €esse facturum contra me, mihi periculosum est credere. ad €resistendum me paro. studia spero me summa habiturum om-€nium ordinum. te cum ego desidero, tum vero res ad tempus €illud vocat. plurimum consili, animi, praesidi denique mihi, €si te ad tempus videro, accesserit. Varro mihi satis facit. Pom-€peius loquitur divinitus. spero nos aut certe cum summa gloria €aut etiam sine molestia discessuros. tu quid agas, quem ad €modum te oblectes, quid cum Sicyoniis egeris, ut sciam cura. @1  ŸóáÿèúªïäÓåøô® µ¹¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quam vellem Romae [2esses]2! mansisses profecto si haec fore €putassemus. nam Pulchellum nostrum facillime teneremus €aut certe quid esset facturus scire possemus. nunc se res sic €habet. volitat, furit; nihil habet certi, [2multa]2 multis denuntiat; €quod fors obtulerit id acturus videtur. cum videt quo sit in €odio status hic rerum, in eos qui haec egerunt impetum facturus €videtur; cum autem rursus opes eorum, vim, exercitus recor-€datur, convertit se in [2bo]2nos; nobis autem ipsis tum vim tum iudicium minatur. cum hoc Pompeius egit et, ut ad me ipse €referebat (alium enim habeo neminem testem), vehementer €egit, cum diceret in summa se perfidiae et sceleris infamia fore €si mihi periculum crearetur ab eo quem ipse armasset cum €plebeium fieri passus esset. sed fidem recepisse sibi et ipsum et €Appium de me. hanc si ille non servaret, ita laturum ut €omnes intellegerent nihil sibi antiquius amicitia nostra fuisse. €haec et in eam sententiam cum multa dixisset, aiebat illum €primo sane diu multa contra, ad extremum autem manus €dedisse et adfirmasse nihil se contra eius voluntatem esse €facturum. sed postea tamen ille non destitit de nobis asperrime €loqui. quod si non faceret, tamen ei nihil crederemus atque €omnia, sicut facimus, pararemus. @@Nunc ita nos gerimus ut in dies singulos et studia in nos €hominum et opes nostrae augeantur. rem publicam nulla ex @1 €parte attingimus; in causis atque in illa opera nostra forensi €summa industria versamur, quod egregie non modo iis qui €utuntur opera sed etiam in vulgus gratum esse sentimus. domus €celebratur, occurritur, renovatur memoria consulatus, studia €significantur. in eam spem adducimur ut nobis ea contentio €quae impendet interdum non fugienda videatur. @@Nunc mihi et consiliis opus est tuis et amore et fide; qua re €advola. expedita mihi erunt omnia si te habebo. multa per €Varronem nostrum agi possunt quae te urgente erunt firmiora, €multa ab ipso Publio elici, multa cognosci quae tibi occulta esse €non poterunt, multa etiam_sed absurdum est singula ex-plicare cum ego requiram te ad omnia. unum illud tibi per-€suadeas velim, omnia mihi fore explicata si te videro; sed €totum est in eo, si ante quam ille ineat magistratum. puto þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ²¨–•„èúªïìÒïíáåÿïäÓåøô® µ¹¨¿©ÿPompeium Crasso urgente * * * si tu aderis, qui per $BOW=PIN €ex ipso intellegere possis qua fide ab illis agatur, nos aut €sine molestia aut certe sine errore futuros. precibus nostris et €cohortatione non indiges. quid mea voluntas, quid tempus, €quid rei magnitudo postulet, intellegis. @@De re publica nihil habeo ad te scribere nisi summum odium €omnium hominum in eos qui tenent omnia. mutationis tamen €spes nulla. sed, quod facile sentias, taedet ipsum Pompeium €[2eum]2que vehementer paenitet. non provideo satis quem €exitum futurum putem; sed certe videntur haec aliquo €eruptura. @@Libros Alexandri, neglegentis hominis et non boni poe+tae €sed tamen non inutilis, tibi remisi. Numerium Numestium €libenter accepi in amicitiam et hominem gravem et prudentem €et dignum tua commendatione cognovi. @1  Ÿóáÿèú«@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Numquam ante arbitror te epistulam meam legisse nisi mea €manu scriptam. ex eo colligere poteris quanta occupatione €distinear. nam cum vacui temporis nihil haberem et cum €recreandae voculae causa necesse esset mihi ambulare, haec €dictavi ambulans. @@Primum igitur illud te scire volo, Sampsiceramum, nostrum €amicum, vehementer sui status paenitere restituique in eum €locum cupere ex quo decidit, doloremque suum impertire €nobis et medicinam interdum aperte quaerere, quam ego posse €inveniri nullam puto; deinde omnis illius partis auctores ac €socios nullo adversario consenescere, consensionem univer-€sorum nec voluntatis nec sermonis maiorem umquam fuisse. @@Nos autem (nam id te scire cupere certo scio) publicis con-€siliis nullis intersumus totosque nos ad forensem operam €laboremque contulimus. ex quo, quod facile intellegi possit, in €multa commemoratione earum rerum quas gessimus desiderio-€que versamur. sed Boopidis nostrae consanguineus non €mediocris terrores iacit atque denuntiat et Sampsiceramo negat, €ceteris prae se fert et ostentat. quam ob rem, si me amas €quantum profecto amas, si dormis expergiscere, si stas ingredere, €si ingrederis curre, si curris advola. credibile non est quantum €ego in consiliis [2et]2 prudentia tua et, quod maximum est, €quantum in amore et fide ponam. magnitudo rei longam €orationem fortasse desiderat, coniunctio vero nostrorum €animorum brevitate contenta est. permagni nostra interest te, @1 €si comitiis non potueris, at declarato illo esse Romae. cura ut €valeas.  Ÿóáÿèú¬@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quas Numestio litteras dedi, sic te iis evocabam ut nihil acrius €neque incitatius fieri posset. ad illam celeritatem adde etiam si €quid potes. ac ne sis perturbatus; novi enim te et non ignoro €quam sit amor omnis sollicitus atque anxius. sed res est, ut €spero, non tam exitu molesta quam aditu. @@Vettius ille, ille noster index, Caesari, ut perspicimus, polli-€citus est sese curaturum ut in aliquam suspicionem facinoris €Curio filius adduceretur. itaque insinuavit in familiaritatem €adulescentis et cum eo, ut res indicat, saepe congressus est. rem €in eum locum deduxit, ut diceret sibi certum esse cum suis €servis in Pompeium impetum facere eumque occidere. hoc €Curio ad patrem detulit, ille ad Pompeium. res delata ad sena-€tum est. introductus Vettius primo negabat se umquam cum €Curione restitisse, neque id sane diu; nam statim fidem publi-€cam postulavit. reclamatum est. tamen exposuit manum €fuisse iuventutis duce Curione, in qua Paulus initio fuisset et €[Cn.] Caepio hic Brutus et Lentulus, flaminis filius, conscio €patre; postea C. Septimium, scribam Bibuli, pugionem sibi a €Bibulo attulisse. quod totum irrisum est, Vettio pugionem €defuisse nisi ei consul dedisset, eoque magis id eiectum est quod @1 €a. d. &7iii& Id. Mai. Bibulus Pompeium fecerat certiorem ut caveret insidias, in quo ei Pompeius gratias egerat. introductus €Curio filius dixit ad ea quae Vettius dixerat, maximeque in eo €tum quidem Vettius est reprehensus quod [2id]2 dixerat adules-€centium consilium ut in foro [cum] gladiatoribus Gabini Pom-€peium adorirentur; in eo principem Paulum fuisse, quem €constabat eo tempore in Macedonia fuisse. fit senatus con-€sultum ut Vettius, quod confessus esset se cum telo fuisse, in €vincula coniceretur; qui eum emisisset, eum contra rem pub-€licam esse facturum. res erat in ea opinione ut putarent id esse €actum ut Vettius in foro cum pugione et item servi eius com-€prehenderentur cum telis, deinde ille se diceret indicaturum. €idque ita actum esset nisi Curiones rem ante ad Pompeium €detulissent. €@@Tum senatus consultum in contione recitatum est. postero €autem die Caesar, is qui olim, praetor cum esset, Q. Catulum €ex inferiore loco iusserat dicere, Vettium in rostra produxit €eumque in eo loco constituit quo Bibulo consuli adspirare non €liceret. hic ille omnia quae voluit de re [publica] dixit, ut qui €illuc factus institutusque venisset. primum Caepionem de €oratione sua sustulit, quem in senatu acerrime nominarat, ut €appareret noctem et nocturnam deprecationem intercessisse. €deinde, quos in senatu ne tenuissima quidem suspicione atti-€gerat, eos nominavit: Lucullum, a quo solitum esse ad se mitti €C. Fannium, illum qui in P. Clodium subscripserat, L. Domi-€tium, cuius domum constitutam fuisse unde eruptio fieret. me @1 €non nominavit, sed dixit consularem disertum, vicinum €consulis, sibi dixisse Ahalam Servilium aliquem aut Brutum €opus esse reperiri. addidit ad extremum, cum iam dimissa €contione revocatus a Vatinio fuisset, se audisse ex Curione his €de rebus conscium esse Pisonem, generum meum, et M. €Laterensem. @@Nunc reus erat apud Crassum Divitem Vettius de vi et, cum €esset damnatus, erat indicium postulaturus; quod si impetrasset, €iudicia fore videbantur. ea nos, utpote qui nihil contemnere €soleamus, non pertimescebamus. hominum quidem summa €erga nos studia significabantur. sed prorsus vitae taedet; ita sunt €omnia omnium miseriarum plenissima. modo caedem timue-€ramus, quam oratio fortissimi senis, Q. Consi[2di]2, discusserat; €%eam%, quam cottidie timere potueramus, subito exorta est. €quid quaeris? nihil %me% fortunatius est Catulo cum splendore €vitae tum hoc tempore. nos tamen in his miseriis erecto animo €et minime perturbato sumus honestissimeque et [2salutem et]2 dignitatem nostram magna cura tuemur. Pompeius de Clodio €iubet nos esse sine cura et summam in nos benevolentiam €omni oratione significat. te habere consiliorum auctorem, €sollicitudinum socium, omni in cogitatione coniunctum cupio. €qua re, ut Numestio mandavi tecum ut ageret, item atque €eo, si potest, acrius te rogo ut plane ad nos advoles. respiraro €si te videro. @1  Ÿóáÿèú­ïäÓåðô® µ¹¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum aliquem apud te laudaro tuorum familiarium, volam €illum scire ex te me id fecisse, ut nuper me scis scripsisse ad te €de Varronis erga me officio, te ad me rescripsisse eam rem €summae tibi voluptati esse. sed ego mallem ad ipsum scrip-€sisses mihi illum satis facere, non quo faceret sed ut faceret. €mirabiliter enim moratus est, sicut nosti, '$E(LIKTA\ KAI\ OU)DE/N& . . . '. €sed nos tenemus praeceptum illud, '$TA\S TW=N KRATOU/NTWN& . . . '. €at hercule alter tuus familiaris Hortalus quam plena manu, quam €ingenue, quam ornate nostras laudes in astra sustulit cum de €Flacci praetura et de illo tempore Allobrogum diceret! sic €habeto, nec amantius nec honorificentius nec copiosius potuisse dici. ei te hoc scribere a me tibi esse missum sane volo. sed €quid tu scribas? quem iam ego venire atque adesse arbitror; ita €enim egi tecum superioribus litteris. valde te exspecto, valde €desidero, neque ego magis quam ipsa res et tempus poscit. €@@His de negotiis quid scribam ad te nisi idem quod saepe? €re publica nihil desperatius, iis quorum opera nihil maiore odio. €nos, ut opinio et spes et coniectura nostra fert, firmissima bene-€volentia hominum muniti sumus. qua re advola. aut expedies €nos omni molestia aut eris particeps. ideo sum brevior quod, €ut spero, coram brevi tempore conferre quae volumus licebit. €cura ut valeas. @1 °Ÿóáÿèú®ïìéî åøóéìéõí ðòïæéãéóãåîóÿïäã® øé Ëáì® Áðò®¨¿© µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum antea maxime nostra interesse arbitrabar te esse nobiscum, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ³‚èú®ïìéî åøóéìéõí ðòïæéãéóãåîóÿïäã® øé Ëáì® Áðò®¨¿© µ¸ÿtum vero, ut legi rogationem, intellexi ad iter id quod constitui €nihil mihi optatius cadere posse quam ut tu me quam primum €consequare, ut, cum ex Italia profecti essemus, sive per Epirum €iter esset faciendum tuo tuorumque praesidio uteremur, sive €aliud quid agendum esset certum consilium de tua sententia €capere possemus. quam ob rem te oro des operam ut me €statim consequare; quod eo facilius potes, quoniam de provincia €Macedonia perlata lex est. pluribus verbis tecum agerem nisi €pro me apud te res ipsa loqueretur.  Ÿóáÿèú¯ïìÎáòéâõó Ìõãáîéóÿïäöé Ëáì® Áðò® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Itineris nostri causa fuit quod non habebam locum ubi pro meo €iure diutius esse possem quam fundum Siccae, praesertim non-€dum rogatione correcta; et simul intellegebam ex eo loco, si te €haberem, posse me Brundisium referre, sine te autem non esse €nobis illas partes tenendas propter Autronium. nunc, ut ad te €antea scripsi, si ad nos veneris, consilium totius rei capiemus. €iter esse molestum scio, sed tota calamitas omnis molestias €habet. plura scribere non possum; ita sum animo perculso et €abiecto. cura ut valeas. data &7vi& Kal. Apr. Narib. Luc.  Ÿóáÿèú°ïìéî éôéîåòåÿïäã® éø Ëáì® Áðò®¨¿© µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vtinam illum diem videam cum tibi agam gratias quod me €vivere coe+gisti! adhuc quidem valde me paenitet. sed te oro ut €ad me Vibonem statim venias, quo ego multis de causis con-€verti iter meum. sed eo si veneris, de toto itinere ac fuga mea €consilium capere potero. si id non feceris, mirabor; sed confido €te esse facturum. @1  Ÿóáÿèú±ïìÖéâïî娿©ÿïäééé Îïî® Áðò® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Miseriae nostrae potius velim quam inconstantiae tribuas quod €a Vibone quo te arcessebamus subito discessimus. adlata est €enim nobis rogatio de pernicie mea, in qua quod correctum €esse audieramus erat eius modi ut mihi ultra quadringenta €milia liceret esse, illuc pervenire non liceret. statim iter Brun-€disium versus contuli ante diem rogationis, ne et Sicca, apud €quem eram, periret et quod Melitae esse non licebat. nunc tu €propera ut nos consequare, si modo recipiemur. adhuc in-€vitamur benigne, sed quod superest timemus. me, mi Pomponi, @1 €valde paenitet vivere, qua in re apud me tu plurimum valuisti. €sed haec coram. fac modo ut venias.  Ÿóáÿèú²ïìÔèõòééóÿïäöééé Éä® Áðò® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Terentia tibi et saepe et maximas agit gratias. id est mihi €gratissimum. ego vivo miserrimus et maximo dolore conficior. €ad te quid scribam nescio. si enim es Romae, iam me adsequi €non potes; sin es in via, cum eris me adsecutus, coram agemus €quae erunt agenda. tantum te oro ut, quoniam me ipsum €semper amasti, ut eodem amore sis; ego enim idem sum. €inimici mei mea mihi, non me ipsum ademerunt. cura ut €valeas. data &7viii& Id. Apr. Thuri.  Ÿóáÿèú³ïìéî Ôáòåîôéîïÿïäøéö Ëáì® Íáé® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non fuerat mihi dubium quin te Tarenti aut Brundisi visurus €essem idque ad multa pertinuit, in eis et ut in Epiro consistere-€mus et de reliquis rebus tuo consilio uteremur. quoniam id €non contigit, erit hoc quoque in magno numero nostrorum €malorum. nobis iter est in Asiam, maxime Cyzicum. tibi €meos commendo. me vix misereque sustento. data &7xiiii& Kal. €Mai. de Tarentino. @1  Ÿóáÿèú´ïìÂòõîäéóéÿïäðòéä® Ëáì® Íáé® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Brundisium veni a. d. &7xiiii& Kal. Mai. eo die pueri tui mihi a te €litteras reddiderunt, et alii pueri post diem tertium eius diei €alias litteras attulerunt. quod me rogas et hortaris ut apud te in €Epiro sim, voluntas tua mihi valde grata est et minime nova. €[2es]2set consilium mihi quidem optatum si liceret ibi omne €tempus consumere; odi enim celebritatem, fugio homines, €lucem aspicere vix possum, esset mihi ista solitudo, praesertim €tam familiari in loco, non amara. sed itineris causa ut dever-€terer, primum est devium, deinde ab Autronio et ceteris €quadridui, deinde sine te. nam castellum munitum habitanti €mihi prodesset, transeunti non est necessarium. quod si €auderem, Athenas peterem. sane ita cadebat ut vellem. nunc €et nostri hostes ibi sunt et te non habemus et veremur ne inter-€pretentur illud quoque oppidum ab Italia non satis abesse, nec €scribis quam ad diem te exspectemus. @@Quod me ad vitam vocas, unum efficis ut a me manus abs-€tineam, alterum non potes ut me non nostri consili vitaeque €paeniteat. quid enim est quod me retineat, praesertim si spes €ea non est quae nos proficiscentis prosequebatur? non faciam €ut enumerem miserias omnis in quas incidi per summam €iniuriam et scelus non tam inimicorum meorum quam in-€vidorum, ne et meum maerorem exagitem et te in eun-€dem luctum vocem; hoc adfirmo, neminem umquam tanta €calamitate esse adfectum, nemini mortem magis optandum @1 €fuisse. cuius oppetendae tempus honestissimum praetermissum €est; reliqua tempora sunt non iam ad medicinam sed ad finem €doloris. @@De re publica video te colligere omnia quae putes aliquam €spem mihi posse adferre mutandarum rerum; quae quamquam €exigua sunt, tamen, quoniam placet, exspectemus. €@@Tu nihilominus, si properaris, nos consequere. nam aut €accedemus in Epirum aut tarde per Candaviam ibimus. €dubitationem autem de Epiro non inconstantia nostra ad-€ferebat sed quod de fratre, ubi eum visuri essemus, nesciebamus; €quem quidem ego nec [2quo]2 modo visurus nec ut dimissurus €sim scio. id est maximum et miserrimum mearum omnium €miseriarum. €@@Ego et saepius ad te et plura scriberem nisi mihi dolor meus €cum omnis partis mentis tum maxime huius generis faculta-€tem ademisset. videre te cupio. cura ut valeas. d. prid. Kal. €Mai. Brundisio proficiscens.  ŸóáÿèúµïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäéö Ëáì® Éõî® µ¸ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Scripseram ad te quas ob causas in Epirum non essemus €profecti, quod et Achaia prope esset plena audacissimorum €inimicorum et exitus difficilis haberet cum inde proficiscere-€mur. accessit, cum Dyrrachi essemus, ut duo nuntii adferrentur, €unus, classe fratrem Epheso Athenas, alter, pedibus per Mace-€doniam venire. itaque illi obviam misimus Athenas ut inde @1 €Thessalonicam veniret. ipsi processimus et Thessalonicam a. d. €&7x& Kal. Iun. venimus, neque de illius itinere quicquam certi €habebamus nisi eum ab Epheso ante aliquanto profectum. @@Nunc istic quid agatur magno opere timeo. quamquam tu €altera epistula scribis Id. Mai. audiri fore ut acrius postularet[2ur]2, €altera iam esse mitiora. sed haec est pridie data quam illa, quo €conturbor magis. itaque cum meus me maeror cottidianus €lacerat et conficit, tum vero haec addita cura vix mihi vitam €reliquam facit. €@@Sed et navigatio perdifficilis fuit et ille incertus ubi ego essem €fortasse alium cursum petivit. nam Phae+tho libertus eum non €vidit; vento reiectus ab Ilio in Macedoniam Pellae mihi €praesto fuit. reliqua quam mihi timenda sint video, nec quid €scribam habeo et omnia timeo, nec tam miserum est quicquam €quod non in nostram fortunam cadere videatur. equidem ad-€huc miser in maximis meis aerumnis et luctibus hoc metu €adiecto maneo Thessalonicae suspensus nec audeo quicquam. @@Nunc ad ea quae scripsisti. Tryphonem Caecilium non vidi. €sermonem tuum et Pompei cognovi ex tuis litteris. motum in €re publica non tantum ego impendere video quantum tu aut €vides aut ad me consolandum adfers. Tigrane enim neglecto €sublata sunt omnia. Varroni me iubes agere gratias. faciam; €item Hypsaeo. quod suades ne longius discedamus dum acta €mensis Mai ad nos perferantur, puto me ita esse facturum; sed €ubi, nondum statui. atque ita perturbato sum animo de Quinto @1 €ut nihil queam statuere; sed tamen statim te faciam certio-€rem. @@Ex epistularum mearum inconstantia puto te mentis meae €motum videre, qui, etsi incredibili et singulari calamitate ad-€flictus sum, tamen non tam est ex miseria quam ex culpae nos-€trae recordatione commotus. cuius enim scelere impulsi et €proditi simus iam profecto vides; atque utinam ante vidisses €neque totum animum tuum maerori mecum simul dedisses! €qua re cum me adflictum et confectum luctu audies, existimato €me stultitiae meae poenam ferre gravius quam eventi, quod ei þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ³¨ˆ”ˆ‰èúµïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäéö Ëáì® Éõî® µ¸ ¨¥±´à´©ÿcrediderim quem esse nefarium non putarim. me et meorum €malorum maeror et metus de fratre in scribendo impedit. tu €ista omnia vide et guberna. Terentia tibi maximas gratias agit. €litterarum exemplum quas ad Pompeium scripsi misi tibi. €data &7iiii& Kal. Iun. Thessalonicae.  Ÿóáÿèú¶ïäÉä® Éõî® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quintus frater cum ex Asia discessisset ante Kal. Mai. et €Athenas venisset Id. Mai., valde fuit ei properandum, ne quid €absens acciperet calamitatis, si quis forte fuisset qui contentus €nostris malis non esset. itaque eum malui properare Romam €quam ad me venire; et simul (dicam enim quod verum est, ex €quo magnitudinem mearum miseriarum perspicere possis) €animum inducere non potui ut aut illum, amantissimum mei, @1 €mollissimo animo, tanto in maerore adspicerem aut meas €miserias luctu adflictus et perditam fortunam illi offerrem aut €ab illo adspici paterer. atque etiam illud timebam, quod €profecto accidisset, ne a me digredi non posset. versabatur mihi €tempus illud ante oculos cum ille aut lictores dimitteret aut vi €avelleretur ex complexu meo. huius acerbitatis eventum €altera acerbitate non videndi fratris vitavi. in hunc me casum €vos vivendi auctores impulistis. itaque mei peccati luo poenas. quamquam me tuae litterae sustentant_e quibus quantum tu €ipse speres facile perspicio; [et] quae quidem tamen aliquid €habebant solaci ante quam eo venisti a Pompeio: 'nunc €Hortensium adlice et eius modi viros.' obsecro, mi Pomponi, €nondum perspicis quorum opera, quorum insidiis, quorum €scelere perierimus? sed tecum haec coram agemus; tantum €dico quod scire te puto: nos non inimici sed invidi perdiderunt. €nunc si ita sunt quae speras, sustinebimus nos et spe qua iubes €nitemur; sin, ut mihi videntur, [2in]2firma sunt, quod optimo €tempore facere non licuit minus idoneo fiet. @@Terentia tibi saepe agit gratias. mihi etiam unum de malis in €metu est, fratris miseri negotium; quod si sciam cuius modi sit, €sciam quid agendum mihi sit. me etiam nunc istorum bene-€ficiorum et litterarum exspectatio, ut tibi placet, Thessalonicae €tenet. si quid erit novi adlatum, sciam de reliquo quid agendum €sit. tu si, ut scribis, Kal. Iun. Roma profectus es, prope diem €nos videbis. litteras quas ad Pompeium scripsi tibi misi. data €Id. Iun. Thessalonicae. @1  Ÿóáÿèú·ïäøéö Ëáì® Ñõéîô® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Acta quae essent usque ad &7viii& Kal. Iun. cognovi ex tuis litteris; €reliqua exspectabam, ut tibi placebat, Thessalonicae. quibus €adlatis facilius statuere potuero ubi sim. nam si erit causa, si €quid agetur, si spem videro, aut ibidem opperiar aut me ad te €conferam; sin, ut tu scribis, ista evanuerint, aliquid aliud vide-€bimus. omnino adhuc nihil mihi significatis nisi discordiam €istorum; quae tamen inter eos de omnibus potius rebus est €quam de me. itaque quid ea mihi prosit nescio. sed tamen €quoad me vos sperare vultis, vobis obtemperabo. @@Nam quod me tam saepe et tam vehementer obiurgas et €animo infirmo esse dicis, quaeso, ecquod tantum malum est €quod in mea calamitate non sit? ecquis umquam tam ex amplo €statu, tam in bona causa, tantis facultatibus ingeni, consili, €gratiae, tantis praesidiis bonorum omnium concidit? possum €oblivisci qui fuerim? non sentire qui sim, quo caream honore, €qua gloria, quibus liberis, quibus fortunis, quo fratre? quem €ego, ut novum calamitatis genus attendas, cum pluris facerem €quam me ipsum semperque fecissem, vitavi ne viderem, ne aut €illius luctum squaloremque adspicerem aut ne me, quem ille €florentissimum reliquerat, perditum illi adflictumque offerrem. €mitto cetera intolerabilia; etenim fletu impedior. hic utrum €tandem sum accusandus quod doleo an quod commisi ut haec €aut non retinerem, quod facile fuisset nisi intra parietes meos de €mea pernicie consilia inirentur, aut certe vivus non amitterem? @1 @@Haec eo scripsi ut potius relevares me, quod facis, quam ut €castigatione aut obiurgatione dignum putares, eoque ad te €minus multa scribo quod et maerore impedior et quod exspec-€tem istinc magis habeo quam quod ipse scribam. quae si erunt €adlata, faciam te consili nostri certiorem. tu, ut adhuc fecisti, €quam plurimis de rebus ad me velim scribas, ut prorsus ne quid €ignorem. data &7xiiii& Kal. Quint. Thessalonicae.  Ÿóáÿèú¸ïäéö Ëáì® Ñõéîô® µ¸ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Me et tuae litterae et quidam boni nuntii, non optimis tamen €auctoribus, et exspectatio vestrarum litterarum et quod tibi ita €placuerat adhuc Thessalonicae tenebat. si accepero litteras €quas exspecto, si spes erit ea quae rumoribus adferebatur, ad te €me conferam; si non erit, faciam te certiorem quid egerim. @@Tu me, ut facis, opera, consilio, gratia iuva. consolari iam €desine, obiurgare vero noli; quod cum facis, ut ego tuum €amorem et dolorem desidero! quem ita adfectum mea aerumna €esse arbitror ut te ipsum consolari nemo possit. Quintum €fratrem optimum humanissimumque sustenta. ad me obsecro €te ut omnia certa perscribas. data &7iiii& Kal. Quint.  Ÿóáÿèú¹ïäøöé Ëáì® Óåøô® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Tu quidem sedulo argumentaris quid sit sperandum et maxime €per senatum, idemque caput rogationis proponi scribis qua re @1 €in senatu dici nihil liceat. itaque siletur. hic tu me accusas quod €me adflictem, cum ita sim adflictus ut nemo umquam, quod €tute intellegis. spem ostendis secundum comitia. quae ista est eodem tribuno plebis et inimico consule designato? percussisti €autem me etiam de oratione prolata. cui vulneri, ut scribis, €medere, si quid potes. scripsi equidem olim iratus quod ille €prior scripserat, sed ita compresseram ut numquam emana-€turam putarem. quo modo exciderit nescio. sed quia num-€quam accidit ut cum eo verbo uno concertarem et quia scripta €mihi videtur neglegentius quam ceterae puto ex se [2posse]2 €probari non esse meam. id, si putas me posse sanari, cures velim; €sin plane perii, minus laboro. @@Ego etiam nunc eodem in loco iaceo sine sermone ullo, sine €cogitatione ulla. licet tibi, ut scribis, significarim ut ad me €venires, id dono tamen et intellego te istic prodesse, hic ne €verbo quidem levare me posse. non queo plura scribere nec est €quod scribam; vestra magis exspecto. data &7xvi& Kal. Sext. €Thessalonicae.  ŸóáÿèúºïäÎïî® Óåøô® µ¸ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quod ad te scripseram me in Epiro futurum, postea quam €extenuari spem nostram et evanescere vidi, mutavi consilium €nec me Thessalonica commovi, ubi esse statueram quoad €aliquid ad me de eo scriberes quod proximis litteris scripseras, €fore uti secundum comitia aliquid de nobis in senatu ageretur; €id tibi Pompeium dixisse. qua de re quoniam comitia habita €sunt tuque nihil ad me scribis, proinde habebo ac si scripsisses @1 €nihil esse, meque temporis non longinqui spe ductum esse [2non]2 €moleste feram. quem autem motum te videre scripseras qui €nobis utilis fore videretur, eum nuntiant qui veniunt nullum €fore. in tribunis pl. designatis reliqua spes est. quam si ex-€spectaro, non erit quod putes me causae meae, voluntati €meorum defuisse. @@Quod me saepe accusas cur hunc meum casum tam graviter €feram, debes ignoscere, cum ita me adflictum videas ut nemi-€nem umquam nec videris nec audieris. nam quod scribis te €audire me etiam mentis errore ex dolore adfici, mihi vero mens €integra est. atque utinam tam in periculo fuisset, cum ego iis €quibus meam salutem carissimam esse arbitrabar, inimicissimis €crudelissimisque usus sum! qui ut me paulum inclinari timore €viderunt, sic impulerunt ut omni suo scelere et perfidia abu-€terentur ad exitium meum. €@@Nunc quoniam iam est Cyzicum nobis eundum, quo rarius €ad me litterae perferentur, hoc velim diligentius omnia quae €putaris me scire opus esse perscribas. Quintum, fratrem meum, €fac diligas. quem ego miser si incolumem relinquo, non me €totum perisse arbitrabor. data Non. Sext.  Ÿóáÿèú»ïäøéé Ëáì® Óåøô® µ¸ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ex tuis litteris plenus sum exspectatione de Pompeio, quidnam €de nobis velit aut ostendat. comitia enim credo esse habita, €quibus absolutis scribis illi placuisse agi de nobis. si tibi @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ³¨Ž„èú»ïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäøéé Ëáì® Óåøô® µ¸ ¨¥±´à²©ÿstultus esse videor qui sperem, facio tuo iussu %et scio te meis €epistulis% potius et meas spes solitum esse remorari. nunc velim €mihi plane perscribas quid videas. scio nos nostris multis pec-€catis in hanc aerumnam incidisse. ea si qui casus aliqua ex parte €correxerit, minus moleste feremus nos vixisse et adhuc vivere. @@Ego propter viae celebritatem et cottidianam exspectationem €rerum novarum non commovi me adhuc Thessalonica. sed €iam extrudimur, non a Plancio (nam is quidem retinet) verum €ab ipso loco minime apposito ad tolerandam in tanto luctu €calamitatem. in Epirum ideo, ut scripseram, non veni quod €subito mihi universi nuntii venerant et litterae qua re nihil esset €necesse quam proxime Italiam esse. hinc, si aliquid a comitiis €audierimus, nos in Asiam convertemus; neque adhuc stabat €quo potissimum, sed scies. data &7xii& Kal. Sext. Thessalonicae.  Ÿóáÿèú¼ïäøéö Ëáì® Óåðô® µ¸ ¨¥±´à¸©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi Id. Sext. quattuor epistulas a te missas: unam qua me €obiurgas et rogas ut sim firmior; alteram qua Crassi libertum @1 €ais tibi de mea sollicitudine macieque narrasse; tertiam qua €demonstras acta in senatu; quartam de eo quod a Varrone €scribis tibi esse confirmatum de voluntate Pompei. @@Ad primam tibi hoc scribo, me ita dolere ut non modo a €mente non deserar sed id ipsum doleam, me tam firma mente €ubi utar et quibuscum non habere. nam si tu me uno non sine €maerore cares, quid me censes, qui et te et omnibus? et si tu €incolumis me requiris, [et] quo modo a me ipsam incolumita-€tem desiderari putas? nolo commemorare quibus rebus sim €spoliatus, non solum quia non ignoras sed etiam ne scindam €ipse dolorem meum; hoc confirmo, neque tantis bonis esse €privatum quemquam neque in tantas miserias incidisse. dies €autem non modo non levat luctum hunc sed etiam auget. nam €ceteri dolores mitigantur vetustate, hic non potest non et sensu €praesentis miseriae et recordatione praeteritae vitae cottidie €augeri. desidero enim non mea solum neque meos sed me €ipsum. quid enim sum? sed non faciam ut aut tuum animum €angam querelis aut meis vulneribus saepius manus adferam. €nam quod purgas eos quos ego mihi scripsi invidisse et in eis €Catonem, ego vero tantum illum puto ab isto scelere afuisse ut €maxime doleam plus apud me simulationem aliorum quam €istius fidem valuisse. ceteros quod purgas, debent mihi probati esse tibi si sunt. sed haec sero agimus. €@@Crassi libertum nihil puto sincere locutum. in senatu rem €probe scribis actam. sed quid Curio? an illam orationem non €legit? quae unde sit prolata nescio. sed Axius eiusdem diei @1 €scribens ad me acta non ita laudat Curionem. at potest ille €aliquid praetermittere; tu, nisi quod erat, profecto non scrip-€sisti. Varronis sermo facit exspectationem Caesaris. atque €utinam ipse Varro incumbat in causam! quod profecto cum €sua sponte tum te instante faciet. @@Ego, si me aliquando vestri et patriae compotem fortuna €fecerit, certe efficiam ut maxime laetere unus ex omnibus €amicis meaque officia et studia quae parum antea luxerunt €(fatendum est enim) sic exsequar ut me aeque tibi ac fratri et €liberis nostris restitutum putes. si quid in te peccavi, ac potius €quoniam peccavi, ignosce; in me enim ipsum peccavi vehemen-€tius. neque haec eo scribo quo te non meo casu maximo dolore €esse adfectum sciam; sed profecto [2si]2 quantum me amas et €amasti tantum amare deberes ac debuisses, numquam esses €passus me, quo tu abundabas, egere consilio, nec esses passus €mihi persuaderi utile nobis esse legem de collegiis perferri. sed €tu tantum lacrimas praebuisti dolori meo, quod erat amoris, €tamquam ipse ego; quod meritis meis perfectum potuit, ut dies €ac noctes quid mihi faciendum esset cogitares, id abs te meo, €non tuo scelere praetermissum est. quod si non modo tu sed €quisquam fuisset qui me Pompei minus liberali responso per-€territum a turpissimo consilio revocaret, quod unus tu facere €maxime potuisti, [2aut honeste occubuissemus]2 aut victores €hodie viveremus. hic mihi ignosces. me enim ipsum multo €magis accuso, deinde te quasi me alterum, et simul meae culpae €socium quae[2ro]2. ac si restituor, etiam minus videbimur @1 €deliquisse abs teque certe, quoniam nullo nostro, tuo ipsius €beneficio diligemur. @@Quod te cum Culleone scribis de privilegio locutum, est €aliquid, sed multo est melius abrogari. si enim nemo impediet, €quid est firmius? sin erit qui ferri non sinat, idem senatus consulto €intercedet. nec quicquam aliud opus est [quam] abrogari; nam €prior lex nos nihil laedebat. quam si, ut est promulgata, laudare €voluissemus aut, ut erat neglegenda, neglegere, nocere omnino €nobis non potuisset. hic mihi primum meum consilium defuit, €sed etiam obfuit. caeci, caeci inquam, fuimus in vestitu €mutando, in populo rogando, quod, nisi nominatim mecum €agi coeptum esset, fieri perniciosum fuit. sed pergo praeterita, €verum tamen ob hanc causam, ut, si quid agetur, legem illam, €in qua popularia multa sunt, ne tangatis. @@Verum est stultum me praecipere quid agatis aut quo modo. €utinam modo agatur aliquid! in quo ipso multa occultant tuae €litterae, credo ne vehementius desperatione perturber. quid €enim vides agi posse aut quo modo? per senatumne? at tute €scripsisti ad me quoddam caput legis Clodium in curiae poste €fixisse, ne referri neve dici liceret. quo modo igitur Domitius €se dixit relaturum? quo modo autem iis quos tu scribis et de re €dicentibus et ut referretur postulantibus Clodius tacuit? ac si €per populum, poteritne nisi de omnium tribunorum pl. sen-€tentia? quid de bonis? quid de domo? poteritne restitui? €aut si non poterit, egomet quo modo potero? haec nisi vides €expediri, quam in spem me vocas? sin autem spei nihil est, @1 €quae est mihi vita? itaque exspecto Thessalonicae acta Kal. €Sext., ex quibus statuam in tuosne agros confugiam, ut neque €videam homines quos nolim et te, ut scribis, videam et propius €sim si quid agatur, id quod intellexi cum tibi tum Quinto €fratri placere, an abeam Cyzicum. @@Nunc, Pomponi, quoniam nihil impertisti tuae prudentiae ad €salutem meam, quod aut in me ipso satis esse consili decreras €aut te nihil plus mihi debere quam ut praesto esses, quoniamque €ego proditus, inductus, coniectus in fraudem omnia mea €praesidia neglexi, totam Italiam [in me] erectam ad me de-€fendendum destitui et reliqui, me, meos tradidi inimicis in-€spectante et tacente te, qui, si non plus ingenio valebas quam €ego, certe timebas minus: si potes, erige adflictos et in eo nos €iuva; sin omnia sunt obstructa, id ipsum fac ut sciamus et nos €aliquando aut obiurgare aut communiter consolari desine. ego €si tuam fidem accusarem, non me potissimum tuis tectis €crederem; meam amentiam accuso, quod me a te tantum €amari quantum ego vellem putavi. quod si fuisset, fidem €eandem, curam maiorem adhibuisses, me certe ad exitium €praecipitantem retinuisses, istos labores, quos nunc in naufragiis €nostris suscipis, non subisses. @@Qua re fac ut omnia ad me perspecta et explorata perscribas €meque, ut facis, velis esse aliquem, quoniam qui fui et qui esse €potui, iam esse non possum, et ut his litteris non te sed me €ipsum a me esse accusatum putes. si qui erunt quibus putes €opus esse meo nomine litteras dari, velim conscribas curesque €dandas. data &7xiiii& Kal. Sept. @1  Ÿóáÿèú½ïäøéé Ëáì® Óåðô® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Totum iter mihi incertum facit exspectatio litterarum vestra-€rum Kal. Sext. datarum. nam si spes erit, Epirum, si minus, €Cyzicum aut aliud quid sequemur. tuae quidem litterae quo €saepius a me leguntur hoc spem faciunt mihi minorem, quod €cum [2diligentius]2 lectae sunt tum id quod attulerunt ad spem €infirmant, ut facile appareat te et consolationi servire et veritati. €itaque te rogo plane ut ad me quae scies ut erunt, quae putabis €ita scribas ut putabis. data &7xii& Kal. [April.].  Ÿóáÿèú¾ïäðòéä® Îïî® Óåðô® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De Quinto fratre nuntii nobis tristes nec varii venerant ex €a. d. &7iiii& Non. Iun. usque ad prid. Kal. Sept. eo autem die €Livineius, L. Reguli libertus, ad me a Regulo missus venit. is þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ³¨‘„èú¾ïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäðòéä® Îïî® Óåðô® µ¸ ¨¥±´à³©ÿomnino mentionem nullam factam esse nuntiavit, sed fuisse €tamen sermonem de C. Clodi filio; isque mihi tum a fratre €litteras attulit. sed postridie Sesti pueri venerunt, qui a te €litteras attulerunt non tam exploratas a timore quam sermo €Livinei fuerat. sane sum in meo infinito maerore sollicitus, et €eo magis quod Appi quaestio est. @1 @@Cetera quae ad me eisdem litteris scribis de nostra spe €intellego esse languidiora quam alii ostendunt. ego autem, €quoniam non longe ab eo tempore absumus in quo res diiudi-€cabitur, aut ad te conferam me aut etiam nunc circum haec €loca commorabor. @@Scribit ad me frater omnia sua per te unum sustineri. quid te €aut horter quod facis aut agam gratias, quod non exspectas? €tantum velim fortuna det nobis potestatem ut incolumes amore €nostro perfruamur. tuas litteras semper maxime exspecto; in €quibus cave vereare ne aut diligentia tua mihi molesta aut €veritas acerba sit. data prid. Non. Sept.  Ÿóáÿèú¿ïäã® éö Éä® Óåðô® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Exspectationem nobis non parvam attuleras cum scripseras €Varronem tibi pro amicitia confirmasse causam nostram Pom-€peium certe suscepturum et, simul a Caesare ei litterae quas €exspectaret remissae essent, actorem etiam daturum. utrum id €nihil fuit an adversatae sunt Caesaris litterae an est aliquid in €spe? etiam illud scripseras, eundem 'secundum comitia' dixisse. fac, si vides quantis in malis iaceam et si putas esse humanitatis €tuae, me fac de tota causa nostra certiorem. nam Quintus frater, €homo mirus qui me tam valde amat, omnia mittit spei plena, €metuens, credo, defectionem animi mei. tuae autem litterae €sunt variae; neque enim me desperare vis nec temere sperare. €fac, obsecro te, ut omnia quae perspici a te possunt sciamus. @1  ŸóáÿèúÀïäøöé Ëáì® Ïãô® µ¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quoad eius modi mihi a vobis litterae adferebantur ut aliquid €ex iis esset exspectandum, spe et cupiditate Thessalonicae €retentus sum; postea quam omnis actio huius anni confecta €nobis videbatur, in Asiam ire nolui, quod et celebritas mihi €odio est et, si fieret aliquid a novis magistratibus, abesse longe €nolebam. itaque in Epirum ad te statui me conferre, non quo €mea interesset loci natura qui lucem omnino fugerem, sed et €ad salutem libentissime ex tuo portu proficiscar et, si ea praecisa €erit, nusquam facilius hanc miserrimam vitam vel sustentabo €vel, quod multo est melius, abiecero. [2ero]2 cum paucis; €multitudinem dimittam. @@Me tuae litterae numquam in tantam spem adduxerunt €quantam aliorum; ac tamen mea spes etiam tenuior semper €fuit quam tuae litterae. sed tamen, quoniam coeptum est agi, €quoquo modo coeptum est et quacumque de causa, non €deseram neque optimi atque unici fratris miseras ac luctuosas €preces nec Sesti ceterorumque promissa nec spem aerumnosis-€simae mulieris Terentiae nec miserrimae [mulieris] Tulliolae €obsecrationem et fidelis litteras tuas. mihi Epirus aut iter ad €salutem dabit aut quod scripsi supra. @@Te oro et obsecro, T. Pomponi, si me omnibus amplissimis, €carissimis iucundissimisque rebus perfidia hominum spoliatum, €si me a meis consiliariis proditum et proiectum vides, si @1 €intellegis me coactum ut ipse me et meos perderem, ut me tua €misericordia iuves et Quintum fratrem, qui potest esse salvus, €sustentes, Terentiam liberosque meos tueare, me, si putas te €istic visurum, exspectes, si minus, invisas si potes, mihique ex €agro tuo tantum adsignes quantum meo corpore occupari potest, €et pueros ad me cum litteris quam primum et quam saepissime €mittas. data &7xvi& Kal. Oct.  ŸóáÿèúÁïäééé Îïî® Ïãô® µ¸ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO S. D. Q. CAECILIO Q. F. POMPONIANO ATTICO ‘Quod quidem ita esse et avunculum tuum functum esse officio €vehementissime probo; gaudere me tum dicam si mihi hoc €verbo licebit uti. me miserum! quam omnia essent ex sen-€tentia, si nobis animus, si consilium, si fides eorum quibus €credidimus, non defuisset! quae colligere nolo ne augeam €maerorem; sed tibi in mentem venire certo scio quae vita esset €nostra, quae suavitas, quae dignitas. ad quae recuperanda, per €fortunas incumbe, ut facis, diemque natalem reditus mei cura €ut in tuis aedibus amoenissimis agam tecum et cum meis. ego €huic spei et exspectationi quae nobis proponitur maxime tamen €volui praestolari apud te in Epiro, sed ita ad me scribitur ut €putem esse commodius nos eisdem in locis esse. @@De domo et Curionis oratione, ut scribis ita est. in universa €salute, si ea modo nobis restituetur, inerunt omnia: ex quibus €nihil malo quam domum. sed tibi nihil mando nominatim, €totum me tuo amori fideique commendo. quod te in tanta @1 €hereditate ab omni occupatione expedisti, valde mihi gratum €est. quod facultates tuas ad meam salutem polliceris, ut omni-€bus rebus a te praeter ceteros iuver, id quantum sit praesidium €video intellegoque te multas partis meae salutis et suscipere et €posse sustinere neque ut ita facias rogandum esse. @@Quod me vetas quicquam suspicari accidisse ad animum €tuum quod secus a me erga te commissum aut praetermissum €videretur, geram tibi morem et liberabor ista cura, tibi tamen €eo plus debebo quo tua in me humanitas fuerit excelsior quam €in te mea. velim quid videas, quid intellegas, quid agatur ad €me scribas tuosque omnis ad nostram salutem adhortere. €rogatio Sesti neque dignitatis satis habet nec cautionis. nam et €nominatim ferri oportet et de bonis diligentius scribi, et id €animadvertas velim. data &7iii& Non. Oct. Thessalonicae.  ŸóáÿèúÂïäö Ëáì® Îïö® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Triginta dies erant ipsi cum has dabam litteras per quos nullas €a vobis acceperam. mihi autem erat in animo iam, ut antea ad €te scripsi, ire in Epirum et ibi omnem casum potissimum ex-€spectare. te oro ut si quid erit quod perspicias quamcumque in €partem quam planissime ad me scribas et meo nomine, ut €scribis, litteras quibus putabis opus esse ut des. data &7v& Kal. €Nov. @1  ŸóáÿèúÃïìÔèåóóáìïîéãá女Äùòòáãèéÿïäøö¨¿©¥³öé Ëáì Äåã µ¸ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Etsi diligenter ad me Quintus frater et Piso quae essent acta €scripserant, tamen vellem tua te occupatio non impedisset quo €minus, ut consuesti, ad me quid ageretur et quid intellegeres €perscriberes. me adhuc Plancius liberalitate sua retinet iam €aliquotiens conatum ire in Epirum. spes homini est iniecta non €eadem quae mihi, posse nos una decedere, quam rem sibi €magno honori sperat fore. sed iam, cum adventare milites €dicentur, faciendum nobis erit ut ab eo discedamus, quod cum €faciemus ad te statim mittemus ut scias ubi simus. @@Lentulus suo in nos officio, quod et re et promissis et litteris €declarat, spem nobis non nullam adfert Pompei voluntatis; €saepe enim tu ad me scripsisti eum totum esse in illius potestate. €de Metello scripsit ad me frater quantum speraret profectum esse per te. mi Pomponi, pugna ut tecum et cum meis €mihi liceat vivere, et scribe ad me omnia. premor luctu €cum desiderio omnium rerum quae mihi me cariores semper €fuerunt. cura ut valeas. @@Ego quod per Thessaliam si irem in Epirum perdiu nihil €eram auditurus et quod [et] mei studiosos habeo Dyrrachinos €ad eos perrexi, cum illa superiora Thessalonicae scripsissem. inde €cum ad te me convertam, faciam ut scias, tuque ad me velim €omnia quam diligentissime, cuicuimodi sunt, scribas. ego iam aut €rem aut ne spem quidem exspecto. data &7vi& Kal. Dec. Dyrrachi. @1  ŸóáÿèúÄïìÄùòòáãèéÿïäðòéä® Ëáì® Äåã® µ¸ ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7v& Kal. Dec. tris epistulas a te accepi, unam datam a. d. €&7viii& Kal. Nov., in qua me hortaris ut forti animo mensem €Ianuarium exspectem, eaque quae ad spem putas pertinere, de €Lentuli studio, de Metelli voluntate, de tota Pompei ratione €perscribis. in altera epistula praeter consuetudinem tuam diem €non adscribis, sed satis significas tempus; lege enim ab octo €tribunis pl. promulgata scribis te eas litteras eo ipso die dedisse, €id est a. d. &7iiii& Kal. Nov., et quid putes utilitatis eam promulga-€tionem attulisse perscribis. in quo si iam nostra salus cum hac €lege desperata erit, velim pro tuo in me amore hanc inanem þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ³¨—ˆ‹èúÄïìÄùòòáãèéÿïäðòéä® Ëáì® Äåã® µ¸ ¨¥±´àµ©ÿmeam diligentiam miserabilem potius quam ineptam putes; €sin est aliquid spei, des operam ut maiore diligentia posthac a €nostris magistratibus defendamur. @@Nam ea veterum tribunorum pl. rogatio tria capita habuit; €unum de reditu meo, scriptum incaute. nihil enim restituitur €praeter civitatem et ordinem; quod mihi pro meo casu satis est, €sed quae cavenda fuerint et quo modo te non fugit. alterum €caput est tralaticium, de impunitate: 'si quid contra alias leges €eius legis ergo factum sit'. tertium caput, mi Pomponi, quo €consilio et a quo sit inculcatum vide. €@@Scis enim Clodium sanxisse ut vix aut omnino non posset €nec per senatum nec per populum infirmari sua lex. sed vides €numquam esse observatas sanctiones earum legum quae €abrogarentur. nam si id esset, nulla fere abrogari posset; neque @1 €enim ulla est quae non ipsa se saepiat difficultate abrogationis. €sed cum lex abrogatur, illud ipsum abrogatur quo non eam abrogari oporteat. hoc cum et re vera ita sit et cum semper ita €habitum observatumque sit, octo nostri tribuni pl. caput posue-€runt hoc: 'si quid in hac rogatione scriptum est quod per leges €plebisve scita' (hoc est, quod per legem Clodiam) 'promulgare, €abrogare, derogare, obrogare sine fraude sua non liceat, non €licuerit, quodve ei qui promulgavit, [2abrogavit,]2 derogavit, €[2obrogavit]2 ob eam rem poenae multaeve sit, E. H. L. N. R.' @@Atque hoc in illis tribunis pl. non laedebat; lege enim collegi €sui non tenebantur. quo maior est suspicio malitiae alicuius, €cum id quod ad ipsos nihil pertinebat, erat autem contra me, €scripserunt, ut novi tribuni pl., si essent timidiores, multo €magis sibi eo capite utendum putarent. neque id a Clodio €praetermissum est. dixit enim in contione a. d. &7iii& Non. Nov. €hoc capite designatis tribunis pl. praescriptum esse quid liceret. €tamen in lege nulla esse eius modi caput te non fallit; quod si €opus esset, omnes in abrogando [2uterentur]2. ut Ninnium aut €ceteros fugerit, investiges velim, et quis attulerit, et qua re octo €tribuni pl. ad senatum de me referre non dubitarint, sibi quod €observandum illud caput non putabant, eidem in abrogando €tam cauti fuerint ut id metuerent soluti cum essent quod ne iis @1 €quidem qui lege tenentur est curandum. id caput sane nolim €novos tribunos pl. ferre. sed perferant modo quidlibet; uno €capite quo revocabor, modo res conficiatur, ero contentus. €iam dudum pudet tam multa scribere; vereor enim ne re iam €desperata legas, ut haec mea diligentia miserabilis tibi, aliis €irridenda videatur. sed si est aliquid in spe, vide legem quam €T. Fadio scripsit [T.] Visellius. ea mihi perplacet. nam Sesti €nostri, quam tu tibi probari scribis, mihi non placet. @@Tertia est epistula prid. Id. Nov. data, in qua exponis pru-€denter et diligenter quae sint quae rem distinere videantur, de €Crasso, de Pompeio, de ceteris. qua re oro te ut, si qua spes erit €posse studiis bonorum, auctoritate, multitudine comparata rem €confici, des operam ut uno impetu perfringatur, in eam rem €incumbas ceterosque excites. sin, ut ego perspicio cum tua €coniectura tum etiam mea, spei nihil est, oro obtestorque te ut €Quintum fratrem ames, quem ego miserum misere perdidi, €neve quid eum patiare gravius consulere de se quam expediat €sororis tuae filio, meum Ciceronem, cui nihil misello relinquo €praeter invidiam et ignominiam nominis mei, tueare quoad €poteris, Terentiam, unam omnium aerumnosissimam, sustentes €tuis officiis. ego in Epirum proficiscar cum primorum dierum €nuntios excepero. tu ad me velim proximis litteris ut se initia €dederint perscribas. data prid. Kal. Dec. @1  ŸóáÿèúÅïäéö Éä® Äåã® µ¸ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Antea, cum ad me scripsissetis vestro consensu consulum pro-€vincias ornatas esse, etsi verebar quorsum id casurum esset, €tamen sperabam vos aliquid aliquando vidisse prudentius; €postea quam mihi et dictum est et scriptum vehementer con-€silium vestrum reprehendi, sum graviter commotus, quod illa €ipsa spes exigua quae erat videtur esse sublata. nam si tribuni €pl. nobis suscensent, quae potest spes esse? ac videntur iure €suscensere, cum et expertes consili fuerint ei qui causam nostram €susceperant et nostra concessione omnem vim sui iuris amise-€rint, praesertim cum ita dicant, se nostra causa voluisse suam €potestatem esse de consulibus ornandis, non ut eos impedirent €sed ut ad nostram causam adiungerent; nunc, si consules a nobis €alieniores esse velint, posse id libere facere; sin velint nostra €causa, nihil posse se invitis. nam quod scribis, ni ita vobis €placuisset, illos hoc idem per populum adsecuturos fuisse, €invitis tribunis pl. fieri nullo modo potuit. ita vereor ne et studia €tribunorum amiserimus et, si studia maneant, vinclum illud €adiungendorum consulum amissum sit. @@Accedit aliud non parvum incommodum quod gravis illa €opinio, ut quidem ad nos perferebatur, senatum nihil decernere €ante quam de nobis actum esset, amissa est, praesertim in ea @1 €causa quae non modo necessaria non fuit sed etiam inusitata ac €nova (neque enim umquam arbitror ornatas esse provincias €designatorum), ut, cum in hoc illa constantia quae erat mea €causa suscepta imminuta sit, nihil iam possit non decerni. iam €iis ad quos relatum est amicis placuisse non mirum est; erat €enim difficile reperire qui contra tanta commoda duorum €consulum palam sententiam diceret. fuit omnino difficile non €obsequi vel amicissimo homini Lentulo vel Metello, qui simul-€tatem humanissime deponeret. sed vereor ne hos tamen tenere €potuerimus, tribunos pl. amiserimus. haec res quem ad modum €ceciderit et tota res quo loco sit velim ad me scribas et ita ut €instituisti. nam ista veritas, etiam si iucunda non est, mihi tamen €grata est. data &7iiii& Id. Dec.  ŸóáÿèúÆïäã® íåä® Äåã® µ¸ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Post tuum datae discessum litterae mihi Roma adlatae sunt ex €quibus perspicio nobis in hac calamitate tabescendum esse. €neque enim (sed bonam in partem accipies) si ulla spes salutis €nostrae subesset, tu pro tuo amore in me hoc tempore discessis-€ses. sed ne ingrati aut ne omnia velle nobiscum una interire €videamur, haec omitto; illud abs te peto, des operam, id quod €mihi adfirmasti, ut te ante Kal. Ian. ubicumque erimus sistas. @1  ŸóáÿèúÇïìÄùòòáãè騿©ÿïäíåä® Éáî® µ·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Litterae mihi a Quinto fratre cum senatus consulto quod de €me est factum adlatae sunt. mihi in animo est legum lationem €exspectare; et si obtrectabitur, utar auctoritate senatus et potius €vita quam patria carebo. tu, quaeso, festina ad nos venire.  ŸóáÿèúÈïäéî® Æåâò® µ·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ex tuis litteris et ex re ipsa nos funditus perisse video. te oro ut €quibus in rebus tui mei indigebunt nostris miseriis ne desis. ego €te, ut scribis, cito videbo. °ŸóáÿèúÉïìÒïíáåÿïäã® éö Éä® Óåðô® µ·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum primum Romam veni fuit[2que]2 cui recte ad te litteras €darem, nihil prius faciendum mihi putavi quam ut tibi absenti €de reditu gratularer. cognoram enim, ut vere scribam, te in €consiliis mihi dandis nec fortiorem nec prudentiorem quam €me ipsum nec etiam propter meam in te observantiam nimium €in custodia salutis meae diligentem; eundemque te, qui primis @1 €temporibus erroris nostri aut potius furoris particeps et falsi €timoris socius fuisses, acerbissime discidium nostrum tulisse €plurimumque operae, studi, diligentiae, laboris ad conficiendum reditum meum contulisse. itaque hoc tibi vere adfirmo, in €maxima laetitia et exoptatissima gratulatione unum ad cumu-€landum gaudium conspectum aut potius complexum mihi €tuum defuisse. quem semel nactus si umquam dimisero ac €nisi etiam praetermissos fructus tuae suavitatis praeteriti tem-€poris omnis exegero, profecto hac restitutione fortunae me ipse €non satis dignum iudicabo. @@Nos adhuc in nostro statu quod difficillime recuperari posse €arbitrati sumus, splendorem nostrum illum forensem et in €senatu auctoritatem et apud viros bonos gratiam, magis quam €opta[2ra]2mus consecuti sumus; in re autem familiari, quae quem €ad modum fracta, dissipata, direpta sit non ignoras, valde þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´“†èúÉïìÒïíáåÿïäã® éö Éä® Óåðô® µ·ÿlaboramus, tuarumque non tam facultatum, quas nostras esse €iudico, quam consiliorum ad colligendas et constituendas reli-€quias nostras indigemus. @@Nunc, etsi omnia aut scripta esse a tuis arbitror aut etiam €nuntiis ac rumore perlata, tamen ea scribam brevi quae te puto €potissimum ex meis litteris velle cognoscere. €@@Prid. Non. Sext. Dyrrachio sum profectus, ipso illo die quo €lex est lata de nobis. Brundisium veni Non. Sext. ibi mihi Tul-€liola mea fuit praesto natali suo ipso die, qui casu idem natalis €erat et Brundisinae coloniae et tuae vicinae Salutis; quae res €animadversa a multitudine summa Brundisinorum gratulatione @1 €celebrata est. a. d. %&7vi&% Id. Sext. cognovi, cum Brundisi essem, €litteris Quinti fratris mirifico studio omnium aetatum atque €ordinum, incredibili concursu Italiae, legem comitiis centuriatis €esse perlatam. inde a Brundisinis honestissime ornatus iter ita €feci ut undique ad me cum gratulatione legati convenerint. @@Ad urbem ita veni ut nemo ullius ordinis homo nomencla-€tori notus fuerit qui mihi obviam non venerit, praeter eos €inimicos quibus id ipsum, se inimicos esse, non liceret aut dis-€simulare aut negare. cum venissem ad portam Capenam, €gradus templorum ab infima plebe completi erant. a qua €plausu maximo cum esset mihi gratulatio significata, similis et €frequentia [2et]2 plausus me usque ad Capitolium celebravit in €foroque et in ipso Capitolio miranda multitudo fuit. postridie €in senatu, qui fuit dies Non. Sept., senatui gratias egimus. @@Eo biduo, cum esset annonae summa caritas et homines ad €theatrum primo, deinde ad senatum concurrissent, impulsu €Clodi mea opera frumenti inopiam esse clamarent, cum per €eos dies senatus de annona haberetur et ad eius procurationem €sermone non solum plebis verum etiam bonorum Pompeius €vocaretur idque ipse cuperet multitudoque a me nominatim €ut id decernerem postularet, feci et accurate sententiam dixi. €cum abessent consulares, quod tuto se negarent posse senten-€tiam dicere, praeter Messallam et Afranium, factum est senatus €consultum in meam sententiam ut cum Pompeio ageretur ut €eam rem susciperet, lexque ferretur. quo senatus consulto @1 €recitato continuo, [2cum multitudo]2 more hoc insulso et novo €plausum meo nomine recitando dedisset, habui contionem. €[2eam]2 omnes magistratus praesentes praeter unum praetorem €et duos tribunos pl. dederunt. @@Postridie senatus frequens et omnes consulares. nihil Pompeio €postulanti negarunt. ille legatos quindecim cum postularet, €me principem nominavit et ad omnia me alterum se fore dixit. €legem consules conscripserunt qua Pompeio per quinquennium €omnis potestas rei frumentariae toto orbe terrarum daretur; €alteram Messius, qui omnis pecuniae dat potestatem et adiungit €classem et exercitum et maius imperium in provinciis quam sit €eorum qui eas obtineant. illa nostra lex consularis nunc modesta €videtur, haec Messi non ferenda. Pompeius illam velle se dicit, €familiares hanc. consulares duce Favonio fremunt. nos tacemus, €et eo magis quod de domo nostra nihil adhuc pontifices respon-€derant. qui si sustulerint religionem, aream praeclaram habemus, €superficiem consules ex senatus consulto aestimabunt; sin aliter, €demolientur, suo nomine locabunt, rem totam aestimabunt. @@Ita sunt res nostrae, 'ut in secundis fluxae, ut in adversis €bonae'. in re familiari valde sumus, ut scis, perturbati. €praeterea sunt quaedam domestica quae litteris non committo. €Quintum fratrem insigni pietate, virtute, fide praeditum sic €amo ut debeo. te exspecto et oro ut matures venire eoque €animo venias ut me tuo consilio egere non sinas. alterius vitae €quoddam initium ordimur. iam quidam qui nos absentis @1 €defenderunt incipiunt praesentibus occulte irasci, aperte in-€videre. vehementer te requirimus.  ŸóáÿèúÊïäéî® Ïãô® µ·ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Si forte rarius tibi a me quam a ceteris litterae redduntur, peto €a te ut id non modo neglegentiae meae sed ne occupationi €quidem tribuas; quae etsi summa est, tamen nulla esse potest €tanta ut interrumpat iter amoris nostri et offici mei. nam ut €veni Romam, iterum nunc sum certior factus esse cui darem €litteras; itaque has alteras dedi. €@@Prioribus tibi declaravi adventus noster qualis fuisset et quis €esset status atque omnes res nostrae quem ad modum essent, 'ut in secundis fluxae, ut in adversis bonae'. post illas datas €litteras secuta est summa contentio de domo. diximus apud €pontifices prid. Kal. Oct. acta res est accurate a nobis, et si €umquam in dicendo fuimus aliquid, aut etiam si numquam €alias fuimus, tum profecto dolor et [2rei]2 magnitudo vim quan-€dam nobis dicendi dedit. itaque oratio iuventuti nostrae deberi €non potest; quam tibi, etiam si non desideras, tamen mittam €cito. @@Cum pontifices decressent ita, 'si neque populi iussu neque €plebis scitu is qui se dedicasse diceret nominatim ei rei prae-€fectus esset neque populi iussu aut plebis scitu id facere iussus @1 €esset, videri posse sine religione eam partem areae mihi resti-€tui', mihi facta statim est gratulatio (nemo enim dubita[2ba]2t €quin domus nobis esset adiudicata), cum subito ille in con-€tionem escendit quam Appius ei dedit. nuntiat [iam] populo €pontifices secundum se decrevisse, me autem vi conari in €possessionem venire; hortatur ut se et Appium sequantur et €suam Libertatem ut defendant. hic cum etiam illi infimi €partim admirarentur partim irriderent hominis amentiam (ego €statueram illuc non accedere nisi cum consules ex senatus €consulto porticum Catuli restituendam locassent), Kal. Oct. habetur senatus frequens. adhibentur omnes pontifices qui €erant senatores. a quibus Marcellinus, qui erat cupidissimus €mei, sententiam primus rogatus quaesivit quid essent in decer-€nendo secuti. tum M. Lucullus de omnium collegarum sen-€tentia respondit religionis iudices pontifices fuisse, legis [2es]2se €senatum; se et collegas suos de religione statuisse, in senatu de €lege statuturos cum senatu. itaque suo quisque horum loco €sententiam rogatus multa secundum causam nostram disputa-€vit. cum ad Clodium ventum est, cupiit diem consumere, ne-€que ei finis est factus; sed tamen, cum horas tris fere dixisset, €odio et strepitu senatus coactus est aliquando perorare. cum €fieret senatus consultum in sententiam Marcellini, omnibus €praeter unum adsentientibus, Serranus [2intercessit. de]2 inter-€cessione statim ambo consules referre coeperunt. cum sen-€tentiae gravissimae dicerentur, senatui placere mihi domum @1 €restitui, porticum Catuli locari, auctoritatem ordinis ab omnibus €magistratibus defendi, si quae vis esset facta, senatum existima-€turum eius opera factam esse qui senatus consulto intercessisset, €Serranus pertimuit et Cornicinus ad suam veterem fabulam €rediit; abiecta toga se ad generi pedes abiecit. ille noctem sibi €postulavit. non concedebant; reminiscebantur enim Kal. Ian. €vix tamen ei de mea voluntate concessum est. @@Postridie senatus consultum factum est id quod ad te misi. €deinde consules porticum Catuli restituendam locarunt; illam €porticum redemptores statim sunt demoliti libentissimis €omnibus. nobis superficiem aedium consules de consili senten-€tia aestimarunt HS vicies, cetera valde illiberaliter: Tusculanam €villam quingentis milibus, Formianum HS ducentis quin-€quaginta milibus. quae aestimatio non modo vehementer ab €optimo quoque sed etiam a plebe reprehenditur. dices 'quid €igitur causae fuit?' dicunt illi quidem pudorem meum, quod €neque negarim neque vehementius postularim. sed non est id; €nam hoc quidem etiam profuisset. verum iidem, mi T. €Pomponi, iidem, inquam, illi, quos ne tu quidem ignoras, qui €mihi pinnas inciderant, nolunt easdem renasci. sed, ut spero, €iam renascuntur. tu modo ad nos veni; quod vereor ne €tardius interventu Varronis tui nostrique facias. @@Quoniam acta quae sint habes, de reliqua nostra cogitatione €cognosce. ego me a Pompeio legari ita sum passus ut nulla re €impedirer. quod nisi vellem mihi esset integrum ut, si comitia @1 €censorum proximi consules haberent, petere possem, votivam €legationem sumpsissem prope omnium fanorum, lucorum; sic þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´¢–†èúÊïìÒïíáåÿïäéî® Ïãô® µ·ÿenim nostrae rationes utilitatis meae postulabant. sed volui €meam potestatem esse vel petendi vel ineunte aestate exeundi, €et interea me esse in oculis civium de me optime meritorum €non alienum putavi. @@Ac forensium quidem rerum haec nostra consilia sunt, €domesticarum autem valde impedita. domus aedificatur, scis €quo sumptu, qua molestia. reficitur Formianum, quod ego nec €relinquere possum nec videre. Tusculanum proscripsi, [2etsi]2 €suburbano non facile careo. amicorum benignitas exhausta est €in ea re quae nihil habuit praeter dedecus; quod sensisti tu €absens, [2tui]2 praesentes. quorum studiis ego et copiis, si esset €per meos defensores licitum, facile essem omnia consecutus; €quo in genere nunc vehementer laboratur. cetera quae me €sollicitant $MUSTIKW/TERA& sunt. amamur a fratre et a filia. [2te]2 €exspectamus.  ŸóáÿèúËïäöééé Ëáì® Äåã® µ· ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Avere te certo scio cum scire quid hic agatur tum ea a me scire, €non quo certiora sint ea quae in oculis omnium geruntur si a @1 €me scribuntur quam cum ab aliis aut scribuntur tibi aut nun-€tiantur, sed velim perspicias ex meis litteris quo animo ea feram €quae geruntur et qui sit hoc tempore aut mentis meae sensus €aut omnino vitae status. @@Armatis hominibus a. d. &7iii& Non. Nov. expulsi sunt fabri de €area nostra, disturbata porticus Catuli, quae ex senatus consulto €consulum locatione reficiebatur et ad tectum paene pervenerat, €Quinti fratris domus primo fracta coniectu lapidum ex area €nostra, deinde inflammata iussu Clodi inspectante urbe coniectis €ignibus, magna querela et gemitu non dicam bonorum, qui €nescio an nulli sint, sed plane hominum omnium. ille ve[2l €ante]2 demens ruere, post hunc vero furorem nihil nisi caedem €inimicorum cogitare, vicatim ambire, servis aperte spem €libertatis ostendere. etenim antea, cum iudicium nolebat, €habebat ille quidem difficilem manifestamque causam, sed €tamen causam; poterat infitiari, poterat in alios derivare, €poterat etiam aliquid iure factum defendere: post has ruinas, €incendia, rapinas desertus a suis vix iam %Decimum% dissigna-€torem, vix Gellium retinet, servorum consiliis utitur; videt, si €omnis quos vult palam occiderit, nihilo suam causam difficilio-€rem quam adhuc sit in iudicio futuram. @@Itaque a. d. &7iii& Id. Nov. cum Sacra via descenderem, insecutus €est me cum suis. clamor, lapides, fustes, gladii; et haec im-€provisa omnia. discessi in vestibulum Tetti Damionis. qui @1 €erant mecum facile operas aditu prohibuerunt. ipse occidi €potuit; sed ego diaeta curare incipio, chirurgiae taedet. ille €omnium vocibus cum se non ad iudicium sed ad supplicium €praesens trudi videret, omnis Catilinas Acidinos postea reddidit. €nam Milonis domum, eam quae [2est in]2 Cermalo, prid. Id. Nov. €expugnare et incendere ita conatus est ut palam hora quinta €cum scutis homines eductis gladiis, alios cum accensis facibus €eduxerit. ipse domum P. Sullae pro castris sibi ad eam im-€pugnationem sumpserat. tum ex Anniana Milonis domo Q. €Flaccus eduxit viros acris; occidit homines ex omni latrocinio €Clodiano notissimos, ipsum cupivit, sed ille %ex interiorem €aedium Sulla se in%. senatus postridie Id. domi Clodius. egre-€gius Marcellinus, omnes acres. Metellus calumnia dicendi €tempus exemit adiuvante Appio, etiam hercule familiari tuo, €de cuius constantia vitae tuae verissimae litterae. Sestius furere. €ille postea, si comitia sua non fierent, urbi minari. [2Milo]2 €proposita Marcellini sententia, quam ille de scripto ita dixerat €ut totam nostram causam areae, incendiorum, periculi mei €iudicio complecteretur eaque omnia comitiis anteferret, pro-€scripsit se per omnis dies comitialis de caelo servaturum. contiones turbulentae Metelli, temerariae Appi, furiosissimae €Publi; haec tamen summa, nisi Milo in campo obnuntiasset, €comitia futura. €@@A. d. &7xii& Kal. Dec. Milo ante mediam noctem cum manu @1 €magna in campum venit. Clodius, cum haberet fugitivorum €delectas copias, in campum ire non est ausus. Milo permansit €ad meridiem mirifica hominum laetitia, summa cum gloria. €contentio fratrum trium turpis, fracta vis, contemptus furor. €Metellus tamen postulat ut sibi postero die in foro obnuntietur; €nihil esse quod in campum nocte veniretur; se hora prima in €comitio fore. itaque a. d. &7xi& Kal. [Ian.] in comitium Milo de €nocte venit. Metellus cum prima luce furtim in campum €itineribus %prope% deviis currebat; adsequitur inter lucos €hominem Milo, obnuntiat. ille se recipit magno et turpi Q. €Flacci convicio. a. d. &7x& Kal. nundinae. contio biduo nulla. @@A. d. &7viiii& Kal. haec ego scribebam hora noctis nona. Milo €campum iam tenebat. Marcellus candidatus ita stertebat ut ego €vicinus audirem. Clodi vestibulum vacuum sane mihi nuntia-€batur: pauci pannosi sine lanterna. meo consilio omnia illi fieri €querebantur, ignari quantum in illo heroe+ esset animi, quantum €etiam consili. miranda virtus est. nova quaedam divina mitto, €sed haec summa est: comitia fore non arbitror, reum Publium, €nisi ante occisus erit, fore a Milone puto, si se in turba ei iam €obtulerit occisum iri ab ipso Milone video. non dubitat facere, €prae se fert; casum illum nostrum non extimescit. numquam €enim cuiusquam invidi et perfidi consilio est us[2ur]2us nec inerti €nobili[2tati]2 crediturus. @1 @@Nos animo dumtaxat vigemus, etiam magis quam cum €florebamus; re familiari comminuti sumus. Quinti fratris €tamen liberalitati pro facultatibus nostris, ne omnino exhaustus €essem, illo recusante subsidiis amicorum respondemus. quid €consili de omni nostro statu capiamus te absente nescimus. €qua re adpropera.  ŸóáÿèúÌïäééé Ëáì® Æåâò® µ¶ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Periucundus mihi Cincius fuit a. d. &7iii& Kal. Febr. ante lucem; €dixit enim mihi te esse in Italia seseque ad te pueros mittere. €quos sine meis litteris ire nolui, non quo haberem quod tibi, €praesertim iam prope praesenti, scriberem, sed ut hoc ipsum €significarem, mihi tuum adventum suavissimum exspectatissi-€mumque esse. qua re advola ad nos eo animo ut nos ames, te €amari scias. cetera coram agemus. haec properantes scripsimus. €quo die venies, utique cum tuis apud me sis. ©„áŸóáÿèúÍïìÁîôéÿïäã® øé Ëáì® Ñõéîô®¨¿© µ¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Perbelle feceris si ad nos veneris. offendes dissignationem €Tyrannionis mirificam librorum meorum, quorum reliquiae €multo meliores sunt quam putaram. et velim mihi mittas de €tuis librariolis duos aliquos quibus Tyrannio utatur glutinatori-€bus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant mem-€branulam ex qua indices fiant, quos vos Graeci, ut opinor, $SITTU/BAS& appellatis. sed haec, si tibi erit commodum. ipse €vero utique fac venias, si potes in his locis adhaerescere, et €Piliam adducas; ita enim et aequum est et cupit Tullia. @1 €@@Me dius fidius, ne tu emisti ludum praeclarum! gladia-€tores audio pugnare magnifice. si locare voluisses, duobus his €muneribus liberasses. sed haec posterius. tu fac venias, et de €librariis, si me amas, diligenter. ¥ŸóáÿèúÎ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ain tu? an me existimas ab ullo malle mea legi probarique €quam [2a]2 te? cur igitur cuiquam misi prius? urgebar ab eo ad €quem misi et non habebam exempla duo. quin etiam ([2iam]2 €dudum enim circumrodo quod devorandum est) subturpicula €mihi videbatur esse $PALINW|DI/A&. sed valeant recta, vera, honesta €consilia. non est credibile quae sit perfidia in istis principibus, €ut volunt esse et ut essent si quicquam haberent fidei. senseram, €noram inductus, relictus, proiectus ab iis. tamen hoc eram €animo ut cum iis in re publica consentirem. iidem erant qui €fuerant. vix aliquando te auctore resipivi. @@Dices ea te[nuisse] suasisse quae facerem, non etiam ut €scriberem. ego mehercule mihi necessitatem volui imponere €huius novae coniunctionis ne qua mihi lice[2re]2t [2re]2labi ad illos €qui etiam tum cum misereri mei debent non desinunt invidere. €sed tamen modici fuimus $A)POQEW/SEI&, ut scrips[2eram]2. erimus €uberiores, si et ille libenter accipiet et hi subringentur qui villam €me moleste ferunt habere quae Catuli fuerat, a Vettio me þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´¥’ˆˆèúÎïìÁîôéÿïäã® øé Ëáì® Ñõéîô®¨¿© µ¶ÿemisse non cogitant, qui domum negant oportuisse me @1 €aedificare, vendere aiunt oportere. sed quid ad hoc si, quibus sen-€tentiis dixi quod et[2iam]2 ipsi probarent, laetati sunt tamen me €contra Pompei voluntatem dixisse? finis sit. quoniam qui €nihil possunt ii me nolunt amare, demus operam ut ab iis qui possunt diligamur. dices 'vellem iam pridem'. scio te voluisse €et me asinum germanum fuisse. sed iam tempus est me ipsum €a me amari, quando ab illis nullo modo possum. @@Domum meam quod crebro invisis est mihi valde gratum. €viaticam Crassipes praeripit. tu 'de via recta in hortos?' €videtur commodius. ad te postridie scilicet; quid enim tua? €sed viderimus. €@@Bibliothecam mihi tui pinxerunt cum structione et sittybis. €eos velim laudes.  ŸóáÿèúÏïìéî Ãõíáîïÿïäã® øéö Ëáì® Áðò® µµÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De Lentulo scilicet sic fero ut debeo. virum bonum et magnum €hominem et in summa magnitudine animi multa humanitate €temperatum perdidimus, nosque malo solacio sed non nullo €tamen consolamur quod ipsius vicem minime dolemus, non ut €Saufeius et vestri, sed mehercule quia sic amabat patriam ut €mihi aliquo deorum beneficio videatur ex eius incendio ereptus. @1 €nam quid foedius nostra vita, praecipue mea? nam tu quidem, €etsi es natura $POLITIKO/S&, tamen nullam habes propriam servitutem, communi %fueris non ne%. ego vero, qui, si loquor €de re publica quod oportet, insanus, si quod opus est servus €existimor, si taceo, oppressus et captus, quo dolore esse debeo? €quo sum scilicet, hoc etiam acriore quod [2ne]2 dolere quidem €possum ut non in te ingratus videar. quid si cessare libeat et in €oti portum confugere? nequiquam, immo etiam in bellum et €in castra. ergo erimus $O)PADOI\& qui $TAGOI\& esse noluimus? sic €faciendum est; tibi enim ipsi, cui utinam semper paruissem, sic €video placere. reliquum est '$*SPA/RTAN E)/LAXES, TAU/TAN KO/SMEI&'. €non mehercule possum et Philoxeno ignosco qui reduci in €carcerem maluit. verum tamen id ipsum mecum in his locis €commentor ut ista [im]probem, idque tu cum una erimus €confirmabis. a te litteras crebro ad me scribi video, sed omnis €uno tempore accepi. quae res etiam auxit dolorem meum. €casu enim trinas ante legeram quibus meliuscule Lentulo esse €scriptum erat. ecce quartae fulmen! sed ille, ut scripsi, non €miser, nos vero ferrei. @@Quod me admones ut scribam illa Hortensiana, in alia incidi, €non immemor istius mandati tui, sed mehercule incipiendo €refugi ne qui videor stulte illius amici [non] intemperiem tulisse €rursus stulte iniuriam illius faciam illustrem si quid scripsero, et @1 €simul ne $BAQU/THS& mea, quae in agendo apparuit, in scribendo sit occultior et aliquid satisfactio levitatis habere videatur. sed €viderimus. tu modo quam saepissime ad me aliquid. €@@Epistulam Lucceio quam misi, qua meas res ut scribat rogo, €fac ut ab eo sumas (valde bella est) eumque ut adproperet €adhorteris, et quod mihi se ita facturum rescripsit agas gratias, €domum nostram quoad poteris invisas, Vestorio aliquid €significes. valde enim est in me liberalis.  ŸóáÿèúÐïìéî Áòðéîáôéÿïäã® Éä® Áðò® µ¶ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nihil $EU)KAIRO/TERON& epistula tua, quae me sollicitum de Quinto €nostro, puero optimo, valde levavit. venerat horis duabus ante €Chaerippus, mera monstra nuntiarat. €@@De Apollonio quod scribis, qui illi di irati, homini Graeco €qui conturbat atque idem putat sibi licere quod equitibus @1 Romanis! nam Terentius suo iure. de Metello, '$OU)X O(SI/H €$FQIME/NOISIN&', sed tamen multis annis civis nemo erat mortuus cui €equidem. . . . tibi nummi meo periculo sint. quid enim vereris? €quemcumque heredem fecit, nisi Publium fecit, %verum fecit €non improbi quemquam% fuit ipse. quare in hoc thecam €nummariam non retexeris, in aliis eris cautior. @@Mea mandata de domo curabis, praesidia locabis, Milonem €admonebis. Arpinatium fremitus est incredibilis de Laterio. €quid quaeris? equidem dolui. '$O( DE\ OU)K E)MPA/ZETO MU/QWN&.' €@@Quid superest? etiam. puerum Ciceronem curabis et €amabis, ut facis.  ŸóáÿèúÑïìÁîôéÿïäã® øé Ëáì® Ñõéîô®¨¿© µ¶ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Multa me in epistula tua delectarunt, sed nihil magis quam €patina tyrotarichi. nam de raudusculo quod scribis, '$MH/PW ME/G' €$EI)/PH|S PRI\N TELEUTH/SANT' I)/DH|S2&'. €@@Aedificati tibi in agris nihil reperio. in oppido est quiddam €de quo est dubium sitne venale, ac proximum quidem nostris €aedibus. hoc scito, Antium Buthrotum esse Romae ut Corcyrae €illud tuum. nihil quietius, nihil alsius, nihil amoenius. $%EIMH-$ISHTW% FI/LOS& [2$OI)=&]2$KOS&. postea vero quam Tyrannio mihi libros €disposuit, mens addita videtur meis aedibus. qua quidem in re €mirifica opera Dionysi et Menophili tui fuit. nihil venustius €quam illa tua pegmata, postquam sittybae libros illustrarunt. €vale. €@@Et scribas mihi velim de gladiatoribus, sed ita bene si rem €gerunt; non quaero male si se gesserunt. @1 ©ˆáŸóáÿèúÒïìÁîôé öåì éî Ôõóãõìáîïÿïäã® øéö Ëáì® Äå㮨¿© µ¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Apellas vix discesserat, cum epistula. quid ais? putasne fore ut €legem non ferat? dic, oro te, clarius; vix enim mihi exaudisse €videor. verum statim fac ut sciam, si modo tibi est commodum. €ludis quidem quoniam dies est additus, eo etiam melius hic eum €diem cum Dionysio conteremus. @@De Trebonio, prorsus tibi adsentior. de Domitio, €@@@@'$SU/KW|, MA\ TH\N *DH/MHTRA, SU=KON OU)DE\ E(\N €@@@@$OU(/TWS O(/MOION GE/GONEN&' €quam est ista $PERI/STASIS& nostrae, vel quod ab iisdem vel quod €praeter opinionem vel quod viri boni nusquam; unum dissi-€mile, quod huic merito. nam de ipso casu nescio an illud melius. €quid enim hoc miserius quam eum qui tot annos quot habet €designatus consul fuerit fieri consulem non posse, praesertim €cum aut solus aut certe non plus quam cum altero petat? si vero €id est, quod nescio an sit, ut non minus longas iam in codicil-€lorum fastis futurorum consulum paginulas habeant quam €factorum, quid illo miserius nisi res publica, in qua ne speratur €quidem melius quicquam? @@De Natta ex tuis primum scivi litteris. oderam hominem. @1 €de poe+mate quod quaeris, quid si cupiat effugere? quid? sinam? €de Fabio Lusco quod eram exorsus, homo peramans nostri €semper fuit nec mihi umquam odio. satis enim acutus et per-€modestus ac bonae frugi. eum, quia non videbam, abesse puta-€bam: audivi ex Gavio hoc Firmano Romae esse hominem et €fuisse adsiduum. percussit animum. dices 'tantulane causa?' €permulta ad me detulerat non dubia de Firmanis fratribus. €quid sit quod se a me remov[2er]2it, si modo removit, ignoro. @@De eo quod me mones, ut et $POLITIKW=S& me geram et $TH\N E)/SW €$GRAMMH\N& teneam, ita faciam. sed opus est maiore prudentia, €quam a te, ut soleo, petam. tu velim ex Fabio, si quem habes €aditum, odorere et istum convivam tuum degustes et ad me de €his rebus et de omnibus cottidie scribas. ubi nihil erit quod €scribas, id ipsum scribito. cura ut valeas. ¨‰ŸóáÿèúÓïìÎåáðïìéÿïäéö Ëáì® Íáé® µµ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Sane velim scire num censum impediant tribuni diebus vitiandis €(est enim hic rumor) totaque de censura quid agant, quid cogi-€tent. nos hic cum Pompeio fuimus. multum mecum de re €publica, sane sibi displicens, ut loquebatur (sic est enim in hoc €homine dicendum), Syriam spernens, Hispaniam iactans, hic €quoque ut loquebatur_et opinor, usquequaque, de hoc cum €dicemus, sit hoc quasi '$KAI\ TO/DE *FWKULI/DOU&'. tibi etiam gratias €agebat quod signa componenda suscepisses; in nos vero suavis-€sime hercule [2est]2 effusus. venit etiam ad me in Cumanum €a. d. &7vi&. nihil minus velle mihi visus est quam Messallam con-€sulatum petere. de quo ipso si quid scis velim scire. @@Quod Lucceio scribis te nostram gloriam commendaturum €et aedificium nostrum quod crebro invisis, gratum. Quintus €frater ad me scripsit se, quoniam Ciceronem suavissimum €tecum haberes, ad te Non. Mai. venturum. ego me de Cumano €movi a. d. &7v& Kal. Mai. eo die Neapoli apud Paetum. a. d. &7iiii& €Kal. Mai. iens in Pompeianum bene mane haec scripsi. @1  ŸóáÿèúÔïìéî Ãõíáîïÿïäéø Ëáì® Íáé® µµ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´¨ŠèúÔïìéî Ãõíáîïÿïäéø Ëáì® Íáé® µµ ¨¥±´à²©ÿPuteolis magnus est rumor [et] Ptolemaeum esse in regno. si €quid habes certius, velim scire. ego hic pascor bibliotheca €Fausti. fortasse tu putabas his rebus Puteolanis et Lucrinensibus. €ne ista quidem desunt, sed mehercule [2ut]2 a ceteris oblectationi-€bus deseror et voluptat[2ibus cum propter aetatem t]2um propter €rem publicam, sic litteris sustentor et recreor maloque in illa €tua sedecula quam habes sub imagine Aristotelis sedere quam €in istorum sella curuli tecumque apud te ambulare quam cum €eo quocum video esse ambulandum. sed de illa ambulatione fors viderit aut si quis est qui curet deus. nostram ambulationem €et Laconicum eaque quae circa sunt velim quo[2ad]2 poteris €invisas et urgeas Philotimum ut properet, ut possim tibi €aliquid in eo genere respondere. @1 €@@Pompeius in Cumanum Parilibus venit. misit ad me statim €qui salutem nuntiaret. ad eum postridie mane vadebam cum €haec scripsi.  ŸóáÿèúÕïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäö Ëáì® Ñõéîô® µµ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Delectarunt me epistulae tuae quas accepi uno tempore duas €a. d. &7v& Kal. perge reliqua. gestio scire ista omnia. etiam illud €cuius modi sit velim perspicias; potes a Demetrio. dixit mihi €Pompeius Crassum a se in Albano exspectari a. d. &7iiii& Kal.; is €cum venisset, Romam esse statim venturos ut rationes cum €publicanis putarent. quaesivi gladiatoribusne. respondit ante €quam inducerentur. id cuius modi sit aut nunc, si scies, aut €cum is Romam venerit ad me mittas velim. @@Nos hic voramus litteras cum homine mirifico (ita mehercule €sentio) Dionysio, qui te omnisque vos salutat. '$OU)DE\N GLUKU/TERON €$H)\ PA/NT' EI)DE/NAI&'. qua re ut homini curioso ita perscribe ad me €quid primus dies, quid secundus, quid censores, quid Appius, €quid illa populi Appuleia; denique etiam quid a te fiat ad me €velim scribas. non enim, ut vere loquamur, tam rebus novis €quam tuis litteris delector. ego mecum praeter Dionysium €eduxi neminem nec metuo tamen ne mihi sermo desit; ab isto €[2tanto]2pere delector. tu Lucceio nostrum librum dabis. €Demetri Magnetis tibi mitto statim, ut sit qui a te mihi €epistulam referat. @1  ŸóáÿèúÖïìÁîôéÿïäåø® Éõ¿© µ¶ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Egnatius Romae est, sed ego cum eo de re %Halimeti% vehe-€menter Anti egi. graviter se acturum cum Aquilio confirmavit. €videbis ergo hominem si voles. Macroni vix videor praesto €esse. Idibus enim auctionem Larini video et biduum praeterea. €id tu, quoniam Macronem tanti facis, ignoscas mihi velim. sed €si me diligis, postridie Kal. cena apud me cum P[et]ilia. prorsus €id facies. Kalendis cogito in hortis Crassipedis quasi in @1 €deversorio cenare; facio fraudem senatus consulto. inde domum €cenatus, ut sim mane praesto Miloni. ibi te igitur videbo; et €praemonebo. domus te nostra tota salutat.  Ÿóáÿèú×ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøöé öåì øö Ëáì® Äåã® µµ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nos in Tusculanum venisse a. d. &7xvii& Kal. Dec. video te scire. €ibi nobis Dionysius praesto fuit. Romae a. d. &7xiii& Kal. volumus €esse. quod dico 'volumus', immo vero cogimur. Milonis €nuptiae. comitiorum non nulla opinio est. ego, etsi * * * , €[2pro re]2 nata afuisse me in altercationibus quas in senatu factas €audio fero non moleste. nam aut defendissem quod non place-€ret aut defuissem cui non oporteret. sed mehercule velim res €istas et praesentem statum rei publicae et quo animo consules €ferant hunc $SKULMO\N& scribas ad me quantum pote. valde sum $O)CU/PEINOS& et, si quaeris, omnia mihi sunt suspecta. Crassum €quidem nostrum minore dignitate aiunt profectum paludatum €quam olim aequalem eius L. Paulum, item iterum consulem. €o hominem nequam! €@@De libris oratoriis factum est a me diligenter. diu multumque €in manibus fuerunt. describas licet. illud etiam te rogo, $TH\N €$PAROU=SAN KATA/STASIN TUPWDW=S&, ne istuc hospes veniam. @1  ŸóáÿèúØïìéî Ãõíáîï öåì Ðïíðåéáîïÿïäíåä® Íáé® µ´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vestorius noster me per litteras fecit certiorem te Roma a. d. &7vi& €Id. Mai. putare profectum esse tardius quam dixeras quod minus €valuisses. si iam melius vales, vehementer gaudeo. velim €domum ad te scribas ut mihi tui libri pateant non secus ac si €ipse adesses, cum ceteri tum Varronis. est enim mihi utendum €quibusdam rebus ex his libris ad eos quos in manibus habeo; €quos, ut spero, tibi valde probabo. @@Tu velim, si quid novi forte habes, maxime a Quinto fratre, €deinde a C. Caesare, et si quid novi forte de comitiis, de re €publica (soles enim tu haec festive odorari), scribas ad me; si €nihil habebis, tamen scribas aliquid. numquam enim mihi tua €epistula aut intempestiva aut loquax visa est. maxime autem €rogo rebus tuis totoque itinere [2feliciter ex]2 sententiaque con-€fecto nos quam primum revisas. Dionysium iube salvere. €cura ut valeas.  ŸóáÿèúÙïìÒïíáåÿïäöé Ëáì® Óåøô® µ´ ¨¥±´à¸©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De Eutychide gratum, qui vetere praenomine novo nomine T. €erit Caecilius, ut est ex me et ex te iunctus Dionysius M. €Pomponius. valde mehercule mihi gratum est Eutychidem tua €erga me benevolentia cognosse suam illam in meo dolore $SUM-€$PA/QEIAN& neque tum mihi obscuram neque post ingratam fuisse. @@Iter Asiaticum tuum puto tibi suscipiendum fuisse. numquam €enim tu sine iustissima causa tam longe a tot tuis et hominibus €et rebus carissimis et suavissimis abesse voluisses. sed humani-€tatem tuam amoremque in tuos reditus celeritas declarabit. €sed vereor ne lepore suo detineat diutius praetor Clodius et €homo pereruditus, ut aiunt, et nunc quidem deditus Graecis €litteris Pituanius. sed si vis homo esse, recipe te ad nos ad quod €tempus confirmasti. cum illis tamen cum salvi venerint Romae €vivere licebit. @@Avere te scribis accipere aliquid a me litterarum. dedi, ac €multis quidem de rebus $H(MEROLEGDO\N& perscripta omnia; sed, ut €conicio, quoniam mihi non videris in Epiro diu fuisse, redditas €tibi non arbitror. genus autem mearum ad te quidem littera-€rum eius modi fere est ut non libeat cuiquam dare nisi de quo €exploratum sit tibi eum redditurum. @@Nunc Romanas res accipe. a. d. &7iii&[2&7i&]2 Non. Quint. Sufenas et €Cato absoluti, Procilius condemnatus. ex quo intellectum est @1 €$TRISAREIOPAGI/TAS& ambitum, comitia, interregnum, maiestatem, €totam denique rem publicam flocci non facere, patrem €familias domi suae occidi nolle, neque tamen id ipsum abunde; €nam absolverunt &7xxii&, condemnarunt &7xxviii&. Publius sane €diserto epilogo [2la]2crim[in]ans mentis iudicum moverat. €Hortalus in ea causa fuit cuius modi solet. nos verbum nullum; €verita est enim pusilla, quae nunc laborat, ne animum Publi €offenderet. @@His rebus actis Reatini me ad sua $*TE/MPH& duxerunt ut agerem €causam contra Interamnatis apud consules et decem legatos, €qua lacus Velinus a M'. Curio emissus interciso monte in €Nar[2em]2 defluit; ex quo est illa siccata et umida tamen modice €Rosea. vixi cum Axio; quin etiam me ad Septem Aquas duxit. @@Redii Romam Fontei causa a. d. &7vii& Id. Quint. veni spectatum, €primum magno et aequabili plausu_sed hoc ne curaris, ego €ineptus qui scripserim. deinde Antiphonti operam. is erat ante €manu missus quam productus. ne diutius pendeas, palmam €tulit. sed nihil tam pusillum, nihil tam sine voce, nihil tam . . . €verum haec tu tecum habeto. in Andromacha tamen maior €fuit quam Astyanax, in ceteris parem habuit neminem. quaeris €nunc de Arbuscula. valde placuit. ludi magnifici et grati; €venatio in aliud tempus dilata. @@Sequere nunc me in campum. ardet ambitus. '$SH=MA DE/ TOI €$E)RE/W&': faenus ex triente Id. Quint. factum erat bessibus. dices @1 €'istuc quidem non moleste fero.' o virum! o civem! Mem-€mium Caesaris omnes opes confirmant. cum eo Domitium €consules iunxerunt, qua pactione epistulae committere non €audeo. Pompeius fremit, queritur, Scauro studet; sed utrum €fronte an mente dubitatur. $E)COXH\& in nullo est; pecunia omnium €dignitatem exaequat. Messalla languet, non quo aut animus €desit aut amici, sed coitio consulum [2et]2 Pompeius obsunt. ea €comitia puto fore ut ducantur. tribunicii candidati iurarunt se €arbitrio Catonis petituros. apud eum HS quingena deposue-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´¨—ˆŒèúÙïìÒïíáåÿïäöé Ëáì® Óåøô® µ´ ¨¥±´à¸©ÿrunt ut, qui a Catone damnatus esset, id perderet et competi-€toribus tribueretur. @@Haec ego pridie scribebam quam comitia fore putabantur. €sed ad te &7v& Kal. Sext., si facta erunt et tabellarius non erit pro-€fectus, tota comitia perscribam. quae si, ut putantur, gratuita €fuerint, plus unus Cato potuerit quam [2omnes leges]2 omnesque €iudices. @@Messius defendebatur a nobis de legatione revocatus; nam €eum Caesari legarat Appius. Servilius edixit ut adesset. tribus €habet Pomptinam, Velinam, Maeciam. pugnatur acriter; agitur €tamen satis. deinde me expedio ad Drusum, inde ad Scaurum. €parantur orationibus indices gloriosi. fortasse accedent etiam €consules designati. in quibus si Scaurus non fuerit, in hoc €iudicio valde laborabit. @1 @@Ex Quinti fratris litteris suspicor iam eum esse in Britannia. €suspenso animo exspecto quid agat. illud quidem sumus adepti, €quod multis et magnis indiciis possumus iudicare, nos Caesari €et carissimos et iucundissimos esse. Dionysium velim salvere €iubeas et eum roges ut te hortetur quam primum venias, ut €possit Ciceronem meum atque etiam me ipsum erudire.  ŸóáÿèúÚïäã® Ëáì® Ñõéîô® µ´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Occupationum mearum vel hoc signum erit quod epistula €librari manu est. de epistularum frequentia te nihil accuso, sed €pleraeque tantum modo mihi nuntiabant ubi esses quod erant €abs te, vel etiam significabant recte esse. quo in genere maxime @1 €delectarunt duae fere eodem tempore abs te Buthroto datae; scire €enim volebam te commode navigasse. sed haec epistularum €frequentia non tam ubertate sua quam crebritate delectavit: illa €fuit gravis et plena rerum quam mihi M. Paccius, hospes tuus, €reddidit. ad eam rescribam igitur, et hoc quidem primum. €Paccio et verbis et re ostendi quid tua commendatio ponderis €haberet. itaque in intimis est meis, cum antea notus non fuisset. @@Nunc pergam ad cetera. Varro, de quo ad me scribis, in-€cludetur in aliquem locum, si modo erit locus. sed nosti genus €dialogorum meorum. ut in oratoriis, quos tu in caelum fers, €non potuit mentio fieri cuiusquam ab iis qui disputant nisi eius €qui illis notus aut auditus esset, [2ita]2 hanc ego de re publica €quam institui disputationem in Africani personam et Phili et €Laeli [2et]2 Manili contuli. adiunxi adulescentis Q. Tuberonem, €P. Rutilium, duo Laeli generos, Scaevolam et Fannium. itaque €cogitabam, quoniam in singulis libris utor prohoemiis ut €Aristoteles in iis quos $E)CWTERIKOU\S& vocat, aliquid efficere ut non €sine causa istum appellarem, id quod intellego tibi placere. €utinam modo conata efficere possim! rem enim, quod te non €fugit, magnam complexus sum et plurimi oti, quo ego maxime €egeo. @@Quod in iis libris quos laudas personam desideras Scaevolae, €non eam temere dimovi, sed feci idem quod in $POLITEI/A|& deus €ille noster Plato. cum in Piraeum Socrates venisset ad Cepha-€lum, locupletem et festivum senem, quoad primus ille sermo @1 €habe[re]tur, adest in disputando senex; deinde, cum ipse quo-€que commodissime locutus esset, ad rem divinam dicit se velle €discedere neque postea revertitur. credo Platonem vix putasse €satis consonum fore si hominem id aetatis in tam longo sermone €diutius retinuisset. multo ego magis hoc mihi cavendum putavi €in Scaevola, qui et aetate et valetudine erat ea qua esse memi-€nisti et iis honoribus ut vix satis decorum videretur eum pluris €dies esse in Crassi Tusculano. et erat primi libri sermo non €alienus a Scaevolae studiis; reliqui libri $TEXNOLOGI/AN& habent, ut €scis. huic ioculatorem senem illum, ut noras, interesse sane €nolui. @@De re Piliae quod scribis, erit mihi curae. etenim est luculenta €res Aureliani, ut scribis, indiciis, et in eo me etiam Tulliae meae €venditabo. Vestorio non desum; gratum enim tibi id esse €intellego et ut ille intellegat curo. sed scis qui; cum habeat duo €facilis, nihil difficilius. @@Nunc ad ea [2quae]2 quaeris de C. Catone. lege Iunia et €Licinia scis absolutum; Fufia ego tibi nuntio absolutum iri, €neque patronis suis tam libentibus quam accusatoribus. is €tamen et mecum et cum Milone in gratiam rediit. Drusus reus €est factus a Lucretio. iudicibus reiciendis [2dies]2 a. d. &7v& Non. €Quint. de Procilio rumores non boni; sed iudicia nosti. Hirrus €cum Domitio in gratia est. senatus consultum quod hi consules @1 €de provinciis fecerunt, 'quicumque posthac . . . ', non mihi €videtur esse valiturum. @@De Messalla quod quaeris, quid scribam nescio. numquam €ego vidi tam paris candidatos. Messallae copias nosti. Scaurum €Triarius reum fecit. si quaeris, nulla est magnopere commota €$SUMPA/QEIA&, sed tamen habet aedilitas eius memoriam non in-€gratam et est pondus apud rusticos in patris memoria. reliqui €duo plebeii sic exaequantur [ut] Domitius ut valeat amicis, €adiuvetur tamen non gratissimo munere, Memmius Caesaris €commendetur militibus, Pompei gratia nitatur. quibus si non €valuerit, putant fore aliquem qui comitia in adventum Caesaris €detrudat, Catone praesertim absoluto. @@Paccianae epistulae respondi; cognosce cetera. ex fratris €litteris incredibilia quaedam de Caesaris in me amore cognovi, €eaque sunt ipsius Caesaris uberrimis litteris confirmata. Britan-€nici belli exitus exspectatur; constat enim aditus insulae esse €muratos mirificis molibus. etiam illud iam cognitum est, neque €argenti scrupulum esse ullum in illa insula neque ullam spem €praedae nisi ex mancipiis; ex quibus nullos puto te litteris aut €musicis eruditos exspectare. @@Paulus in medio foro basilicam iam paene texerat isdem €antiquis columnis. illam autem quam locavit facit magnificen-€tissimam. quid quaeris? nihil gratius illo monumento, nihil €gloriosius. itaque Caesaris amici, me dico et Oppium dirum-€paris licet, [2in]2 monumentum illud quod tu tollere laudibus @1 €solebas, ut forum laxaremus et usque ad atrium Libertatis €explicaremus, contempsimus sescenties sestertium; cum privatis €non poterat transigi minore pecunia. efficiemus rem glorio-€sissimam. nam in campo Martio saepta tributis comitiis mar-€morea sumus et tecta facturi eaque cingemus excelsa porticu ut €mille passuum conficiatur. simul adiungetur huic operi villa €etiam publica. dices 'quid mihi hoc monumentum proderit?' €at quid id laboramus? [2habes]2 res Romanas. non enim te puto €de lustro, quod iam desperatum est, aut de iudiciis quae lege €Clodia fiunt quaerere. @@Nunc te obiurgari patere, si iure. scribis enim in ea epistula €quam C. Decimius mihi reddidit Buthroto datam in Asiam tibi €eundum esse te arbitrari. mihi mehercule nihil videbatur esse €in quo tantulum interesset utrum per procuratores ageres an €per te ipsum ut a nobis totiens et tam longe abesses. sed haec €mallem integra re tecum egisse; profecto enim aliquid egissem. €nunc reprimam susceptam obiurgationem. hoc quod dixi €tantum utinam valeat ad celeritatem reditus tui! €@@Ego ad te propterea minus saepe scribo quod certum non €habeo ubi sis aut ubi futurus sis; huic tamen nescio cui, quod €videbatur is te visurus esse, putavi dandas esse litteras. tu €quoniam iturum te in Asiam esse putas, ad quae tempora te €exspectemus facias me certiorem velim, et de Eutychide quid €egeris. @1  ŸóáÿèúÛïäËáì® Ïãô® µ´ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Puto te existimare me non oblitum consuetudinis et instituti €mei rarius ad te scribere quam solebam; sed cum loca et itinera €tua nihil habere certi video, neque in Epirum neque Athenas €neque in Asiam neque cuiquam nisi ad te ipsum proficiscenti €dedi litteras. neque enim [2eae]2 sunt epistulae nostrae quae si €perlatae non sint nihil ea res nos offensura sit; quae tantum €habent mysteriorum ut eas ne librariis quidem fere committa-€mus ne quid quo excidat. @@Consules flagrant infamia quod C. Memmius candidatus €pactionem in senatu recitavit quam ipse [2et]2 suus competitor €Domitius cum consulibus fecisset, uti ambo HS <30&7xxxx&>30 consuli-€bus darent, si essent ipsi consules facti, nisi tris augures dedissent €qui se adfuisse dicerent cum lex curiata ferretur quae lata non €esset, et duo consularis qui se dicerent in ornandis provinciis þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ´¨‘’‡èúÛïìÒïíáåÿïäËáì® Ïãô® µ´ ¨¥±´à´©ÿconsularibus scribendo adfuisse cum omnino ne senatus quidem @1 €fuisset. haec pactio non verbis sed nominibus et perscriptioni-€bus multorum [2per]2 tabulas cum esse facta diceretur prolata a €Memmio est nominibus inductis auctore Pompeio. hic Appius €erat idem; nihil sane iacturae. corruerat alter et plane, inquam, iacebat. Memmius autem dirempta coitione invito Calvino €plane refrixerat et eo magis nunc quod iam intellegebamus €enuntiationem illam Memmi valde Caesari displicere. Mes-€salla noster et eius Domitius competitor liberalis in populo €valde fuit. nihil gratius. certi erant consules. at senatus €decernit ut tacitum iudicium ante comitia fieret ab iis consiliis €%quae erant omnibus sortita% in singulos candidatus. magnus €timor candidatorum. sed quidam iudices, in his Opimius, €Veiento, Rantius, tribunos pl. appellarunt ne iniussu populi €iudicarent. res ce[2ci]2dit. comitia dilata ex senatus consulto €dum lex de tacito iudicio ferretur. venit legi dies. Terentius €intercessit. consules, qui illud levi bracchio egissent, rem ad €senatum detulerunt. hic Abdera, non tacente me. dices 'tamen €tu non quiescis?' ignosce, vix possum. verum tamen quid tam €ridiculum? senatus decreverat ne prius comitia haberentur €quam lex lata esset; [2si]2 quis intercessisset, res integra referretur. €coepta ferri leviter, intercessum non invitis, res ad senatum. €'de ea re ita censuerunt, comitia primo quoque tempore €haberi. c.' @1 @@Scaurus, qui erat paucis diebus illis absolutus, cum ego partem €eius ornatissime defendissem, obnuntiationibus per Scaevolam €interpositis singulis diebus usque ad pr. Kal. Oct., quo ego haec €die scripsi, sublatis, populo tributim domi suae satis fecerat. €sed tamen, etsi uberior liberalitas huius, gratior esse videbatur €eorum qui occuparant. cuperem vultum videre tuum cum €haec legeres; nam profecto spem habes nullam haec negotia €multarum nundinarum fore. sed senatus hodie erat futurus, id €est Kal. Oct.; iam enim luciscit. ibi loque[re]tur praeter €Ateium et Favonium libere nemo; nam Cato aegrotat. de me €nihil timueris; sed tamen promitto nihil. @@Quid quaeris aliud? iudicia, credo. Drusus, Scaurus non €fecisse videntur. tres candidati rei fore putabantur, Domitius a €Memmio, Messalla a Q. Pompeio Rufo, Scaurus a Triario aut €a L. Caesare. 'quid poteris' inquies 'pro iis dicere?' ne €vivam [2si]2 scio; in illis quidem tribus libris quos tu dilaudas €nihil reperio.  ŸóáÿèúÜïäéø Ëá쥱¹éö Îïî Îïö µ´¨¥±´à´¬µ©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘* * * nunc, ut opinionem habeas %rerum%, ferendum est. €quaeris ego me ut gesserim. constanter et libere. 'ille' inquies €'ut ferebat?' humaniter, meaeque dignitatis, quoad mihi satis €factum esset, habendam sibi rationem putabat. quo modo ergo @1 €absolutus? omnino $PRW=|RA PRU/MNA& accusatorum incredibilis €infantia, id est L. Lentuli L. f., quem fremunt omnes praevari-€catum, deinde Pompei mira contentio, iudicum sordes. ac €tamen &7xxxii& condemnarunt, &7xxxviii& absolverunt. iudicia €reliqua impendent. nondum est plane expeditus. @@Dices 'tu ergo haec quo modo fers?' belle mehercule et in €eo me valde amo. amisimus, mi Pomponi, omnem non modo €sucum ac sanguinem sed etiam colorem et speciem pristinam €civitatis. nulla est res publica quae delectet, in qua acquiescam. €'idne igitur' inquies 'facile fers?' id ipsum. recordor enim €quam bella paulisper nobis gubernantibus civitas fuerit, quae €mihi gratia relata sit. nullus dolor me angit unum omnia posse; €dirumpuntur ii qui me aliquid posse doluerunt. multa mihi €dant solacia, nec tamen ego de meo statu demigro, quaeque €vita maxime est ad naturam ad eam me refero, ad litteras et €studia nostra. dicendi laborem delectatione oratoria consolor. €domus me et rura nostra delectant. non recordor unde ceci-€derim sed unde surrexerim. fratrem mecum et te si habebo, €per me isti pedibus trahantur; vobis $E)MFILOSOFH=SAI& possum. €locus ille animi nostri stomachus ubi habitabat olim concalluit. €privata modo et domestica nos delectent, miram securitatem €videbis; cuius plurimae mehercule partes sunt in tuo reditu. €nemo enim in terris est mihi tam consentientibus sensibus. @1 @@Sed accipe alia. res fluit ad interregnum et est non nullus €odor dictaturae, sermo quidem multus; qui etiam Gabinium €apud timidos iudices adiuvit. candidati consulares omnes rei €ambitus. accedit etiam Gabinius, quem P. Sulla, non dubitans €quin foris esset, postularat, contra dicente et nihil obtinente €Torquato. sed omnes absolventur, nec posthac quisquam €damnabitur nisi qui hominem occiderit. hoc tamen agitur €severius, itaque indicia calent. M. Fulvius Nobilior condem-€natus est; multi alii urbani ne respondent quidem. @@Quid aliud novi? etiam. absoluto Gabinio stomachantes €alii iudices hora post Antiochum Gabinium nescio quem €[2e]2 Sopolidis pictoribus libertum, accensum Gabini, lege Papia €condemnarunt. itaque dixit statim %res p. lege maiestatis €$OUSOIMRISAMAFIHI&%. Pomptinus vult a. d. &7iiii& Non. Nov. trium-€phare. huic obviam Cato et Servilius praetor[2es]2 ad portam €et Q. Mucius tribunus. negant enim latum de imperio, et est €latum hercule insulse. sed erit cum Pomptino Appius consul. €Cato tamen adfirmat se vivo illum non triumphaturum. id €ego puto ut multa eiusdem ad nihil[2um]2 recasurum. Appius €sine lege suo sumptu in Ciliciam cogitat. @@A Quinto fratre et a Caesare accepi a. d. &7viiii& Kal. Nov. €litteras datas a litoribus Britanniae proximae a. d. &7vi& Kal. Oct. €confecta Britannia, obsidibus acceptis, nulla praeda, imperata €tamen pecunia exercitum e Britannia reportabant. Q. Pilius €erat iam ad Caesarem profectus. tu, si aut amor in te est @1 €nostri ac tuorum aut ulla veritas, aut si etiam sapis ac frui tuis €commodis cogitas, adventare et prope adesse iam debes. non €mehercule aequo animo te careo; te autem quid mirum, qui €Dionysium tanto opere desiderem? quem quidem abs te, cum €dies venerit, et ego et Cicero meus flagitabit. abs te proximas €litteras habebam Epheso a. d. &7v& Id. Sext. datas.  ŸóáÿèúÝïäåø® Îïö® µ´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘O exspectatas mihi tuas litteras! o gratum adventum! o con-€stantiam promissi et fidem miram! o navigationem amandam! €quam mehercule ego valde timebam recordans superioris tuae €transmissionis $DE/RREIS&. sed, nisi fallor, citius te quam scribis €videbo. credo enim te putasse tuas mulieres in Apulia esse; €quod cum secus erit quid te Apulia moretur? an Vestorio €dandi sunt dies et ille Latinus $*)ATTIKISMO\S& ex intervallo regustan-€dus? quin tu huc advolas et invisis illius nostrae rei publicae €germanae puta[2mina]2? vide nummos ante comitia tributim €uno loco divisos palam, vide absolutum Gabinium, olface dictaturam, fruere iustitio et omnium rerum licentia, perspice €aequitatem animi mei et ludum et contemptionem Selicianae €unciae et mehercule cum Caesare suavissimam coniunctionem; @1 €haec enim me una ex hoc naufragio tabula delectat. qui quidem €Quintum meum tuumque, di boni, quem ad modum tractat €honore, dignitate, gratia! non secus ac si ego essem imperator. €hibernam legionem eligendi optio delata commodum, ut ad €me Quintus scribit. hunc tu non ames? quem igitur istorum? €@@Sed heus tu, scripseramne tibi me esse legatum Pompeio et €extra urbem quidem fore ex Id. Ian.? visum est hoc mihi ad €multa quadrare. sed quid plura? coram, opinor, reliqua, ut tu €tamen aliquid exspectes. Dionysio plurimam salutem; cui €quidem ego non modo servavi sed etiam aedificavi locum. quid €quaeris? ad summam laetitiam meam quam ex tuo reditu €capio magnus illius adventus cumulus accedit. quo die [ad me] €venies, tu, si me amas, apud me cum tuis maneas. @1 °ŸóáÿèúÞïìÍéîôõòîéóÿïäééé áõô ðòéä® Îïî® Íáé® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ego vero et tuum in discessu vidi animum et meo sum ipse €testis; quo magis erit tibi videndum ne quid novi decernatur, €ut hoc nostrum desiderium ne plus sit annuum. @@De Annio Saturnino, curasti probe. de satis dando vero, te €rogo, quoad eris Romae, tu ut satis des; et sunt aliquot €satisdationes secundum mancipium, veluti Mennianorum €praediorum vel Atilianorum. de Oppio, factum est [2ut]2 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ’…èúÞïìÍéîôõòîéóÿïäééé áõô ðòéä® Îïî® Íáé® µ±ÿvolui, et maxime quo[2d de]2 &7 aperuisti; quae quidem €ego utique vel versura facta solvi volo, ne extrema exactio €nostrorum nominum exspectetur. @@Nunc venio ad transversum illum extremae epistulae tuae €versiculum in quo me admones de sorore. quae res se sic €habet: ut veni in Arpinas, cum ad me frater venisset, in primis €nobis sermo isque multus de te fuit; ex quo ego veni ad ea €quae fueramus ego et tu inter nos de sorore in Tusculano €locuti. nihil tam vidi mite, nihil tam placatum quam tum €meus frater erat in sororem tuam, ut, etiam si qua fuerat ex €ratione sumpta offensio, non appareret. ille sic dies. postridie €ex Arpinati profecti sumus. ut in Arcano Quintus maneret €dies fecit; ego Aquini, sed prandimus in Arcano (nosti hunc €fundum). quo ut venimus, humanissime Quintus 'Pomponia' €inquit, 'tu invita mulieres, ego vero adscivero pueros'. nihil €potuit, mihi quidem ut visum est, dulcius, idque cum verbis €tum etiam animo ac vultu. at illa audientibus nobis 'ego ipsa €sum' inquit 'hic hospita'; id autem ex eo, ut opinor, quod @1 €antecesserat Statius ut prandium nobis videret. tum Quintus 'en' inquit mihi, 'haec ego patior cottidie'. dices 'quid, quaeso, €istuc erat?' magnum; itaque me ipsum commoverat; sic €absurde et aspere verbis vultuque responderat. dissimulavi €dolens. discubuimus omnes praeter illam, cui tamen Quintus €de mensa misit; illa reiecit. quid multa? nihil meo fratre lenius, €nihil asperius tua sorore mihi visum est; et multa praetereo €quae tum mihi maiori stomacho quam ipsi Quinto fuerunt. €ego inde Aquinum. Quintus in Arcano remansit et Aquinum €ad me postridie mane venit mihique narravit nec secum illam €dormire voluisse et cum discessura esset fuisse eius modi €qualem ego vidissem. quid quaeris? vel ipsi hoc dicas licet, €humanitatem ei meo iudicio illo die defuisse. haec ad te scripsi, €fortasse pluribus quam necesse fuit, ut videres tuas quoque €esse partis instituendi et monendi. @@Reliquum est ut ante quam proficiscare mandata nostra €exhaurias, scribas ad me omnia, Pomptinum extrudas, cum €profectus eris cures ut sciam, sic habeas, nihil mehercule te €mihi nec carius esse nec suavius. €@@A. Torquatum amantissime dimisi Minturnis, optimum €virum; cui me ad te scripsisse aliquid in sermone significes €velim.  Ÿóáÿèúßïìéî Ðïíðåéáîïÿïäöé Éä® Íáé® µ± ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7vi& Id. Mai., cum has dabam litteras, ex Pompeiano €proficiscebar, ut eo die manerem in Trebulano apud Pontium; €deinde cogitabam sine ulla mora iusta itinera facere. in @1 €Cumano cum essem, venit ad me, quod mihi pergratum fuit, €noster Hortensius; cui deposcenti mea mandata cetera universe €mandavi, illud proprie, ne pateretur, quantum esset in ipso, €prorogari nobis provinciam; in quo eum tu velim confirmes €gratumque mihi fecisse dicas quod et venerit ad me et hoc €mihi praetereaque si quid opus esset promiserit. confirmavi €ad eam causam etiam Furnium nostrum, quem ad annum €tribunum pl. videbam fore. @@Habuimus in Cumano quasi pusillam Romam; tanta erat €in iis locis multitudo; cum interim Rufio noster, quod se a €Vestorio observari videbat, $STRATHGH/MATI& hominem per-€cussit; nam ad me non accessit. 'itane? cum Hortensius veniret €et infirmus et tam longe et Hortensius, cum maxima praeterea €multitudo, ille non venit?' non, inquam. 'non vidisti igitur €hominem?' inquies. qui potui non videre cum per emporium €Puteolanorum iter facerem? in quo illum agentem aliquid €credo salutavi, post etiam iussi valere cum me exiens e sua €villa num quid vellem rogasset. hunc hominem parum gratum €quisquam putet, aut non in eo ipso laudandum, quod laudari €non laborarit? @@Sed redeo ad illud. noli putare mihi aliam consolationem €esse huius ingentis molestiae nisi quod spero non longiorem €annua fore. hoc me ita velle multi non credunt ex con-€suetudine aliorum: tu, qui scis, omnem diligentiam adhibebis, €tum scilicet cum id agi debebit, cum ex Epiro redieris. €@@De re publica scribas ad me velim si quid erit quod op[2us @1 €sit sc]2ire. nondum enim satis huc erat adlatum quo modo €Caesar ferret de auctoritate perscripta, eratque rumor de €Transpadanis, eos iussos &7iiii& viros creare; quod si ita est, €magnos motus timeo. sed aliquid ex Pompeio sciam.  Ÿóáÿèúàïìéî Ôòåâõìáîï Ðïîôéÿïäö Éä® Íáé® µ± ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7v&[2&7i&]2 Id. Mai. veni in Trebulanum ad Pontium; ibi mihi €tuae litterae binae redditae sunt tertio abs te die. eodem €autem exiens e Pompeiano Philotimo dederam ad te litteras; nec €vero nunc erat sane quid scriberem. qui de re publica rumores €scribe, quaeso; in oppidis enim summum video timorem, sed €multa inania. quid de his * * * cogites et quando scire velim. @@Ad quas litteras tibi rescribi velis nescio. nullas enim adhuc €acceperam praeter quae mihi binae simul in Trebulano red-€ditae sunt; quarum alterae edictum %publi mihi% habebant €(erant autem Non. Mai. datae), alterae rescriptae ad meas €Minturnensis. quam vereor ne quid fuerit $SPOUDAIO/TERON& in €iis quas non accepi quibus rescribi vis! @@[2Apud]2 Lentulum ponam te in gratia. Dionysius nobis cordi €est. Nicanor tuus operam mihi dat egregiam. iam deest quid €scribam et lucet. Beneventi cogitabam hodie esse. nostra €continentia et diligentia satis faciemus. a Pontio ex Trebulano €a. d. &7v& Id. Mai. @1  ŸóáÿèúáïìÂåîåöåîôéÿïäéö Éä® Íáé® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Beneventum veni a. d. &7v& Id. Mai. ibi accepi eas litteras quas €tu superioribus litteris significaveras te dedisse, ad quas ego €eo ipso die dederam ex Trebulano [2a]2 L. Pontio. ac binas €quidem tuas Beneventi accepi, quarum alteras Funisulanus €multo mane mihi dedit, alteras scriba Tullius. gratissima est €mihi tua cura de illo meo primo et maximo mandato; sed tua €profectio spem meam debilitat. ac %me ille illud quod labat%, €non quo_, sed inopia cogimur eo contenti esse. de illo altero €quem scribis tibi visum esse non alienum, vereor adduci ut €nostra possit, et tu [2a]2is $DUSDIA/GNWSTON& esse. equidem sum €facilis, sed tu aberis et me absente res %habebis mirationem%. €nam posset aliquid, si utervis nostrum adesset, agente Servilia €Servio fieri probabile. nunc, si iam res placeat, agendi tamen €viam non video. @@Nunc venio ad eam epistulam quam accepi a Tullio. de €Marcello fecisti diligenter. igitur senatus consultum si erit €factum, scribes ad me; si minus, rem tamen conficies. mihi €enim attribui oportebit, item Bibulo. sed non dubito quin €senatus consultum expeditum sit, in quo praesertim sit com-€pendium populi. de Torquato, probe. de Masone et Ligure, €cum venerint. de illo quod Chaerippus (quoniam hic quoque €$PRO/SNEUSIN& sustulisti), o provincia! etiamne hic mihi curan-€dus est? curandus autem hactenus, ne quid ad senatum, @1 €'consule!' aut 'numera!' nam de ceteris_sed tamen commode, €quod cum Scrofa. de Pomptino recte scribis; est enim ita €ut, si ante Kal. Iun. Brundisi futurus sit, minus urgendi fuerint M. Anneius et Tullius. quae de Sicinio audisti etiam €mihi probantur, modo ne illa exceptio in aliquem incurrat €bene de nobis meritum; sed considerabimus, rem enim probo. €de nostro itinere cum statuero, de quinque praefectis quid €Pompeius facturus sit cum ex ipso cognoro, faciam ut scias. €de Oppio, bene curasti quod ei de &7 exposuisti, idque, €quoniam Philotimum habes, perfice et cognosce rationem et, €ut [2ne tecum]2 agam amplius, si me amas, prius quam profi-€ciscaris effice; magna me cura levaris. @@Habes ad omnia. etsi paene praeterii chartam tibi deesse. €mea captio est, si quidem eius inopia minus multa ad me €scribis. tu vero aufer &7cc&; etsi meam in eo parsimoniam huius €paginae contractio significat. dum [2ades et]2 acta et rumores, €vel etiam si qua certa habes, de Caesare exspecto; litteras et €aliis [2et]2 Pomptino de omnibus rebus diligenter dabis.  ŸóáÿèúâïìÖåîõóéáåÿïäÉä® Íáé® µ± ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Plane nil est quod scribam; nam nec quid mandem habeo €(nihil enim praetermissum est) nec quid narrem (novi enim €nihil est) nec iocandi locus est; ita me multa sollicitant. @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¥„èúâïìÖåîõóéáåÿïäÉä® Íáé® µ± ¨¥±´à±©ÿtantum tamen scito, Id. Mai. nos Venusia mane proficiscentis €has dedisse. eo autem die credo aliquid actum in senatu; €sequantur igitur nos tuae litterae quibus non modo res omnis €sed etiam rumores cognoscamus. eas accipiemus Brundisi; €ibi enim Pomptinum ad eam diem quam tu scripsisti exspe-€ctare consilium est. @@Nos Tarenti quos cum Pompeio $DIALO/GOUS& de re publica €habuerimus ad te perscribemus; etsi id ipsum scire cupio, €quod ad tempus recte ad te scribere possim, id est quam diu €Romae futurus sis, ut aut quo dem posthac litteras sciam aut €ne dem frustra. sed ante quam proficiscare, utique explicatum €sit illud HS &7 et &7; hoc velim in maximis rebus et €maxime necessariis habeas, ut quod auctore te velle coepi €adiutore adsequar.  ŸóáÿèúãïìÔáòåîôéÿïäøéö Ëáì® Éõ¿© µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Tarentum veni a. d. &7xv& Kal. Iun. quod Pomptinum statueram €exspectare, commodissimum duxi dies eos quoad ille veniret €cum Pompeio consumere, eoque magis quod ei gratum esse €id videbam, qui etiam a me petierit ut secum et apud se essem €cottidie. quod concessi libenter; multos enim eius praeclaros €de re publica sermones accipiam, instruar etiam consiliis €idoneis ad hoc nostrum negotium. @@Sed ad te brevior iam in scribendo incipio fieri dubitans €Romaene sis an iam profectus; quod tamen quoad ignorabo, @1 €scribam aliquid potius quam committam ut tibi cum possint €reddi a me litterae non reddantur. nec tamen iam habeo €quid aut mandem tibi aut narrem. mandavi omnia; quae €quidem tu, ut polliceris, exhauries. narrabo cum aliquid €habebo novi. illud tamen non desinam, dum adesse putabo, €de Caesaris nomine rogare ut confectum relinquas. avide €exspecto tuas litteras, et maxime ut norim tempus profectionis €tuae.  Ÿóáÿèúäïäøé Ëáì® Éõî® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cottidie vel potius in dies singulos breviores litteras ad te €mitto; cottidie enim magis suspicor te in Epirum iam pro-€fectum. sed tamen ut mandatum scias me curasse quo de €ante, ait se Pompeius quinos praefectos delaturum novos €vacationis iudiciariae causa. €@@Ego cum triduum cum Pompeio et apud Pompeium fuissem, €proficiscebar Brundisium a. d. &7xi&[&7iii&] Kal. Iun. civem illum €egregium relinquebam et ad haec quae timentur propulsanda €paratissimum. tuas litteras exspectabo cum ut quid agas tum €[2ut]2 ubi sis sciam.  ŸóáÿèúåïìÂòõîäéóéÿïäéö Îïî® Éõî® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Me et incommoda valetudo, e qua iam emerseram utpote @1 €cum sine febri laborassem, et Pomptini exspectatio, de quo €adhuc ne rumor quidem venerat, tenebat duodecimum iam €diem Brundisi; sed cursum exspectabamus. @@Tu, si modo es Romae (vix enim puto), sin es, hoc vehemen-€ter animadvertas velim. Roma acceperam litteras Milonem €meum queri per litteras iniuriam meam quod Philotimus €socius esset in bonis suis. id ego ita fieri volui de C. Duroni €sententia, quem et amicissimum Miloni perspexeram et talem €virum qualem tu iudicas cognoram; eius autem consilium €meumque hoc fuerat, primum ut in potestate nostra esset €res, ne illum malus emptor alienus mancipiis quae permulta €secum habet spoliaret, deinde ut Faustae quod cautum ille €esse voluisset ratum esset; erat etiam illud, ut ipsi nos si quid servari posset quam facillime servaremus. nunc rem €totam perspicias velim; nobis enim scribuntur saepe maiora. €si ille queritur, si scribit ad amicos, si idem Fausta vult, €Philotimus, ut ego ei coram dixeram mihique ille receperat, €ne sit invito Milone in bonis; nihil nobis fuerat tanti. sin €haec leviora sunt, tu iudicabis. loquere cum Duronio. scripsi €etiam ad Camillum, [2ad Caelium,]2 ad Lamiam, eoque magis €quod non confid[2eb]2am Romae te esse. summa erit haec: €statues ut ex fide, fama reque mea videbitur. @1  ŸóáÿèúæïìÁãôéÿïäøöéé Ëáì® Ñõéîô® µ± ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Actium venimus a. d. &7xvii& Kal. Quint., cum quidem et €Corcyrae et Sybotis muneribus tuis, quae et Araus et meus €amicus Eutychides opipare et $FILOPROSHNE/STATA& nobis con-€gesserant, epulati essemus Saliarem in modum. Actio €maluimus iter facere pedibus, qui commodissime navigas-€semus; sed Leucatam flectere molestum videbatur, actuariis €autem minutis Patras accedere sine impedimentis non satis €visum est decorum. €@@Ego, ut saepe tu me currentem hortatus es, cottidie meditor, €praecipio meis, facio denique ut summa modestia et summa €abstinentia munus hoc extraordinarium traducamus. Parthus €velim quiescat et fortuna nos iuvet: nostra praestabimus. @@Tu, quaeso, quid agas, ubi quoque tempore futurus sis, €qualis res nostras Romae reliqueris, maxime de &7 et de &7 €cura ut sciamus; id unis diligenter litteris datis, quae ad me €utique perferantur, consequere. illud tamen, quoniam nunc €abes cum id non agitur, aderis autem ad tempus, ut mihi €rescripsisti, memento curare per te et per omnis nostros, in €primis per Hortensium, ut annus noster maneat suo statu, €ne quid novi decernatur. hoc tibi ita mando ut dubitem an €etiam te rogem ut pugnes ne intercaletur. sed non audeo €tibi omnia onera imponere; annum quidem utique teneto. @@Cicero meus, modestissimus et suavissimus puer, tibi @1 €salutem dicit. Dionysium semper equidem, ut scis, dilexi, €sed cottidie pluris facio, et mehercule in primis quod te amat €nec tui mentionem intermitti sinit.  ŸóáÿèúçïìÁôèåîéóÿïäéö Ëáì® Ñõéîô®¨¿© µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vt Athenas a. d. &7vii& Kal. Quint. veneram, exspectabam ibi €iam quartum diem Pomptinum neque de eius adventu certi €quicquam habebam. eram autem totus, crede mihi, tecum €et, quamquam sine iis per me ipse, tamen acrius vestigiis €tuis monitus de te cogitabam. quid quaeris? non mehercule €alius ullus sermo nisi de te. @@Sed tu de [2me]2 ipso aliquid scire fortasse mavis. haec sunt. €adhuc sumptus nec in me aut publice aut privatim nec in €quemquam comitum. nihil accipitur lege Iulia, nihil ab hospite. €persuasum est omnibus meis serviendum esse famae meae. €belle adhuc. hoc animadversum Graecorum laude et multo €sermone celebratur. quod superest, elaboratur in hoc a me, €sicut tibi sensi placere. sed haec tum laudemus cum erunt €perorata. @@Reliqua sunt eius modi ut meum consilium saepe repre-€hendam quod non aliqua ratione ex hoc negotio emerserim. €o rem minime aptam meis moribus! o illud verum '$E)/RDOI TIS €. . . '! dices 'quid adhuc? nondum enim in negotio versaris'. €[2pla]2ne scio, et puto molestiora restare. etsi haec ipsa fero @1 €equidem, etiam fronte, ut puto et volo, bellis[2sime]2, sed angor €intimis sensibus; ita multa vel iracunde vel insolenter vel €in omni genere stulte, insulse, adroganter et dicuntur et agun-€tur cottidie; quae non quo te celem non perscribo sed quia €$DUSEKLA/LHTA& sunt. itaque admirabere meam $BAQU/THTA& cum €salvi redierimus; tanta mihi $MELE/TH& huius virtutis datur. @@Ergo haec quoque hactenus; etsi mihi nihil erat proposi-€tum ad scribendum, quia quid ageres, ubi terrarum esses, €ne suspicabar quidem. nec hercule umquam tam diu ignarus €rerum mearum fui, quid de Caesaris, quid de Milonis nomi-€nibus actum sit; ac non modo nemo domo, ne Roma quidem €quisquam, ut sciremus in re publica quid ageretur. qua re si €quid erit quod scias de iis rebus quas putabis scire me velle, €per mihi gratum erit si id curaris ad me perferendum. @@Quid est praeterea? nihil sane nisi illud: valde me Athenae €delectarunt, urbe dumtaxat et urbis ornamento et hominum €amore in te, in nos quadam benevolentia; sed mu[2tata mu]2lta. €philosophia sursum deorsum. si quid est, est in Aristo, apud €quem eram; nam Xenonem tuum vel nostrum potius Quinto €concesseram, et tamen propter vicinitatem totos dies simul €eramus. tu velim cum primum poteris tua consilia ad me @1 €scribas, ut sciam quid agas, ubi quoque tempore, maxime €quando Romae futurus sis.  Ÿóáÿèúèïäðòéä® Îïî® Ñõéîô® µ± ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Hui, totiensne me litteras dedisse Romam, cum ad te nullas €darem? at vero posthac frustra potius dabo quam, si recte €dari potuerint, committam ut non dem. €@@Ne provincia nobis prorogetur, per fortunas, dum ades, €quicquid provideri [2poterit]2 provide. non dici potest quam þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¨‹†èúèïìÁôèåîéóÿïäðòéä® Îïî® Ñõéîô® µ± ¨¥±´à´©ÿflagrem desiderio urbis, quam vix harum rerum insulsitatem €feram. @@Marcellus foede de Comensi. etsi ille magistratum non €gesserit, erat tamen Transpadanus; ita mihi videtur non €minus stomachi nostro [2quam]2 Caesari fecisse. sed hoc ipse €viderit. @@Pompeius mihi quoque videbatur, quod scribis Varronem €dicere, in Hispaniam certe iturus. id ego minime probabam; €qui quidem Theophani facile persuasi nihil esse melius quam €illud nusquam discedere. ergo Graecus incumbet; valet €autem auctoritas eius apud illum plurimum. @@Ego has prid. Non. Quint. proficiscens Athenis dedi, cum €ibi decem ipsos fuissem dies. venerat Pomptinus, una Cn. €Volusius. aderat quaestor. tuus unus Tullius aberat. aphracta @1 €Rhodiorum et dicrota Mytilenaeorum habebam et aliquid €$E)PIKW/PWN&. de Parthis erat silentium. quod superest, di iuvent! @@Nos adhuc iter per Graeciam summa cum admiratione €fecimus, nec mehercule habeo quod adhuc quem accusem €meorum. videntur mihi nosse [nos] nostram causam et con-€dicionem profectionis suae; plane serviunt existimationi €meae. quod superest, si verum illud est, '$OI(/APER H( DE/SPOINA& . . . ', €certe permanebunt; nihil enim [2a]2 me fieri ita videbunt ut sibi €sit delinquendi locus. sin id parum profuerit, fiet aliquid €a nobis severius; nam adhuc lenitate dulces sumus, et, ut €spero, proficimus aliquantum. sed ego hanc, ut Siculi dicunt, €$%ANEZIAN%& in unum annum meditatus sum; proinde pugna €ne, si quid prorogatum sit, turpis inveniar. @@Nunc redeo ad ea quae mihi mandas. in praefectis excusatio €ne s[2it]2; iis quos voles deferto. non ero tam $METE/WROS& quam €in Appuleio fui. Xenonem tam diligo quam tu, quod ipsum €sentire certo scio. apud Patronem et reliquos barones te in €maxima gratia posui, et hercule merito tuo feci; nam mihi €is [ter] dixit te scripsisse ad se mihi ex illius litteris rem illam €curae fuisse, quod ei pergratum erat. sed cum Patron mecum €egisset ut peterem a vestro Ariopago $U(POMNHMATISMO\N& tollerent €quem Polycharmo praetore fecerant, commodius visum est et @1 €Xenoni me et post ipsi Patroni ad Memmium scribere, qui €pridie quam ego Athenas veni Mytilenas profectus erat, ut €is ad suos scriberet posse id sua voluntate fieri; non enim €dubitabat Xeno quin ab Ariopagitis invito Memmio im-€petrari non posset. Memmius autem aedificandi consilium €abiecerat, sed erat Patroni iratus. itaque scripsi ad eum €accurate; cuius epistulae misi ad te exemplum. @@Tu velim Piliam meis verbis consolere. indicabo enim tibi €(tu illi nihil dixeris): accepi fasciculum in quo erat epistula €Piliae ad [2Quintum; abs]2tuli, aperui, legi; valde scripta est €$SUMPAQW=S&. Brundisio quae tibi epistulae redditae sunt sine €mea tum videlicet datas cum ego me non belle haberem; €nam illam %$NOMAHARIA& me% excusationem ne acceperis. cura €ut omnia sciam, sed maxime ut valeas.  ŸóáÿèúéïìÄåìéÿïäíåä® Ñõéîô® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Negotium magnum est navigare atque id mense Quintili. €sexto die Delum Athenis venimus. prid. Non. Quint. a Piraeo €ad Zostera vento molesto, qui nos ibidem Nonis tenuit. €a. d. &7viii& Id. ad Ceo iucunde. inde Gyarum saevo vento, non €adverso. hinc Syrum, inde Delum, utroque citius quam €vellemus, cursum confecimus. iam nosti aphracta Rhodiorum: @1 €nihil quod minus fluctum ferre possit. itaque erat in animo €nihil festinare, nec me Delo movere nisi omnia $A)/KRA *GURE/WN €pura vidissem. @@De Messalla autem statim ut audivi, de Gyaro dedi litteras €et ad ipsum [2et erat]2 consilium nostrum etiam ad Horten-€sium, cui quidem valde $SUNHGWNI/WN&; sed tuas de eius iudici ser-€monibus et mehercule omni de rei publicae statu litteras €exspecto, $POLITIKW/TERON& quidem scriptas quoniam meos cum €%Thallumeto% nostro pervolutas libros, eius modi, inquam, €litteras ex quibus ego non quid fiat (nam id vel Helonius, vir €gravissimus, potest efficere, cliens tuus) sed quid futurum €sit sciam. cum haec leges, habebimus consules; omnia per-€spicere poteris, de Caesare, de Pompeio, de ipsis iudiciis. @@Nostra autem negotia, quoniam Romae commoraris, amabo €te, explica. cui rei fugerat me rescribere, de strue laterum, €plane rogo, de aqua si quid poterit fieri, eo sis animo quo €soles esse de aqua; quam ego cum mea sponte tum tuis €sermonibus aestimo plurimi. ergo tu id conficies. praeterea €si quid Philippus rogav[2er]2it, quod in tua re faceres, id velim €facias. €@@Plura scribam ad te cum constitero; nunc eram plane in €medio mari. @1  ŸóáÿèúêïìÅðèåóéÿïäöéé Ëáì® Óåøô® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ephesum venimus a. d. &7xi& Kal. Sext., sexagesimo et quin-€gentesimo post pugnam Bovill[2an]2am. navigavimus sine €timore et sine nausea, sed tardius propter aphractorum €Rhodiorum imbecillitatem. de concursu legationum, priva-€torum et de incredibili multitudine quae mihi iam Sami sed €mirabilem in modum Ephesi praesto fuit aut audisse te puto €aut quid ad te attinet? verum tamen decumani [2quasi ad se]2 €venissem cum imperio, Graeci quasi Ephesio praetori, se €alacres obtulerunt. ex quo te intellegere certo scio multorum €annorum ostentationes meas nunc in discrimen esse adductas. €sed, ut spero, utemur ea palaestra quam a te didicimus €omnibusque satis faciemus, et eo facilius quod in nostra €provincia confectae sunt pactiones. sed hactenus, praesertim €cum cenanti mihi nuntiarit Cestius se de nocte proficisci. @@Tua negotiola Ephesi curae mihi fuerunt, Thermoque, €tametsi ante adventum meum liberalissime erat pollicitus €tuis omnibus, tamen Philogenem et Seium tradidi, Apol-€lonidensem Xenonem commendavi. omnia se facturum re-€cepit. ego praeterea rationem Philogeni permutationis eius €quam tecum feci edidi. ergo haec quoque hactenus. @1 @@Redeo ad urbana. per fortunas, quoniam Romae manes, €primum illud praefulci atque praemuni, quae[2s]2o, [2ut]2 simus €annui, ne intercaletur quidem. deinde exhauri mea mandata €maximeque si quid potest de illo domestico scrupulo quem €non ignoras, dein de Caesare; quam in cupiditatem te auctore €incubui nec me piget. et si intellegis quam meum sit scire et €curare quid in re publica fiat_fiat autem? immo vero etiam €quid futurum sit, perscribe ad me omnia, sed diligentissime €in primisque num quid iudiciorum status aut factorum aut €futurorum etiam laboret. de aqua sit curae; et si quid Philippus €aget animadvertes.  ŸóáÿèúëïìÔòáììéâõ󨿩ÿïäöé Ëáì® Óåøô® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ante quam aliquo loco consedero, neque longas a me neque €semper mea manu litteras exspectabis; cum autem erit €spatium utrumque [2prae]2stabo. nunc iter conficiebamus €aestuosa et pulverulenta via. dederam Epheso pridie; has €dedi Trallibus. in provincia mea fore me putabam Kal. €Sext. ex ea die, si me amas, $PARA/PHGMA E)NIAU/SION& commoveto. €interea tamen haec [quae] mihi quae vellem adferebantur, @1 €primum otium Parthicum, dein confectae pactiones €publicanorum, postremo seditio militum sedata ab Appio €stipendiumque eis usque ad Id. Quint. persolutum. @@Nos Asia accepit admirabiliter. adventus noster fuit nemini €ne minimo quidem sumptui. spero meos omnis servire laudi €meae; tamen magno timore sum, sed bene speramus. omnes €iam nostri praeter Tullium tuum venerunt. erat mihi in €animo recta proficisci ad exercitum, aestivos mensis reliquos €rei militari dare, hibernos iuris dictioni. @@Tu velim, si me nihilo minus nosti curiosum in re publica €quam te, scribas ad me omnia, quae sint, quae futura sint. €nihil mihi gratius facere potes; nisi tamen id erit mihi €gratissimum, si quae tibi mandavi confeceris in primisque €illud $E)NDO/MUXON&, quo mihi scis nihil esse carius. €@@Habes epistulam plenam festinationis et pulveris; reliquae €subtiliores erunt.  ŸóáÿèúìïìÌáïäéãåáåÿïäééé Îïî® Óåøô® µ± ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Laodiceam veni prid. Kal. Sext.; ex hoc die clavum anni €movebis. nihil exoptatius adventu meo, nihil c[2l]2arius; sed est €incredibile quam me negoti taedeat, [2cum]2 non habeat satis €magnum campum ille tibi non ignotus cursus animi et in-€dustriae meae, praeclara opera cesset. quippe ius Laodiceae @1 €me dicere, cum Romae A. Plotius dicat! et, cum exercitum þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¨‡èúìïìÌáïäéãåáåÿïäééé Îïî® Óåøô® µ± ¨¥±´à³©ÿnoster amicus habeat tantum, me nomen habere duarum €legionum exilium! denique haec non desidero: lucem, forum, €urbem, domum, vos desidero. sed feram ut potero, sit modo €annuum; si prorogatur, actum est. verum perfacile resisti €potest, tu modo Romae sis. @@Quaeris quid hic agam. ita vivam ut maximos sumptus €facio. mirifice delector hoc instituto. admirabilis abstinentia €ex praeceptis tuis, ut verear ne illud quod tecum permutavi €versura mihi solvendum sit. Appi vulnera non refrico, sed €apparent nec occuli possunt. @@Iter Laodicea faciebam a. d. &7iii& Non. Sext., cum has litteras €dabam, in castra in Lycaoniam. inde ad Taurum cogitabam, €ut cum Moeragene signis collatis, si possem, de servo tuo €deciderem. 'clitellae bovi sunt impositae; plane non est €nostrum onus'; sed feremus, modo, si me amas, sit annus, €adsis tu ad tempus ut senatum totum excites. mirifice sollicitus €sum quod iam diu mihi ignota sunt ista omnia. qua re, ut ad €te ante scripsi, cum cetera tum res publica cura ut mihi nota sit. €@@Plura scribam [2alias, has sciebam]2 tarde tibi redditum iri, €sed dabam familiari homini ac domestico, C. Andronico €Puteolano. tu autem saepe dare tabellariis publicanorum poteris €per magistros scripturae et portus [et] nostrarum dioecesium. @1  Ÿóáÿèúíïìéîôåò Óùîîáäá åô Ðèéìïíåìéõíÿïäøöéé Ëáì® Óåðô®¨¿© µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Etsi in ipso itinere et via discedebant publicanorum tabel-€larii et eramus in cursu, tamen surripiendum aliquid putavi €spati, ne me immemorem mandati tui putares. itaque sub-€sedi in ipsa via, dum haec, quae longiorem desiderant €orationem, summatim tibi perscriberem. @@Maxima exspectatione in perditam et plane eversam in €perpetuum provinciam nos venisse scito prid. Kal. Sext., €moratos triduum Laodiceae, triduum Apameae, totidem dies €Synnade. audivimus nihil aliud nisi imperata $E)PIKEFA/LIA €solvere non posse, $W)NA\S& omnium venditas, civitatum gemitus, €ploratus, monstra quaedam non hominis sed ferae nescio €cuius immanis. quid quaeris? taedet omnino eos vitae. levantur tamen miserae civitates quod nullus fit sumptus €in nos neque in legatos neque in quaestorem neque in quem-€quam. scito non modo nos faenum aut quod e lege Iulia dari €solet non accipere sed ne ligna quidem, nec praeter quattuor €lectos et tectum quemquam accipere quicquam, multis locis ne €tectum quidem et in tabernaculo manere plerumque. itaque €incredibilem in modum concursus fiunt ex agris, ex vicis, €ex [2oppidis]2 omnibus; et omnes mehercule etiam adventu €nostro reviviscunt, iustitia, abstinentia, clementia tui Ciceronis €[2cogn]2ita, quae opiniones omnium superavit. @1 @@Appius ut audivit nos venire, in ultimam provinciam se €coniecit Tarsum usque. ibi forum agit. de Partho silentium €est, sed tamen concisos equites nostros a barbaris nuntiabant €ii qui veniebant. Bibulus ne cogitabat quidem etiam nunc €in provinciam suam accedere; id autem facere ob eam causam €dicebant, quod tardius vellet decedere. nos in castra propera-€bamus, quae aberant bidui.  Ÿóáÿèúîïäøöé Ëáì® Óåðô®¨¿© µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi Roma sine epistula tua fasciculum litterarum; in €quo, si modo valuisti et Romae fuisti, Philotimi duco esse €culpam, non tuam. hanc epistulam dictavi sedens in raeda €cum in castra proficiscerer, a quibus aberam bidui. paucis €diebus habebam certos homines quibus darem litteras; itaque €eo me servavi. @@Nos tamen (etsi hoc te ex aliis audire malo) sic in provincia €nos gerimus, quod ad abstinentiam attinet, ut nullus ter-€runcius insumatur in quemquam. id fit etiam et legatorum €et tribunorum et praefectorum diligentia; nam omnes miri-€fice $SUMFILODOCOU=SIN& gloriae meae. Lepta noster mirificus est. €sed nunc propero. perscribam ad te paucis diebus omnia. @@Cicerones nostros Deiotarus filius, qui rex a senatu appel-€latus est, secum in regnum. dum in aestivis nos essemus, illum €pueris locum esse bellissimum duximus. @@Sestius ad me scripsit quae tecum esset de mea domestica @1 €et maxima cura locutus et quid tibi esset visum; amabo te, €incumbe in eam rem et ad me scribe quid et possit et tu €censeas. @@Idem scripsit Hortensium de proroganda nostra provincia €dixisse nescio quid. mihi in Cumano diligentissime se ut €annui essemus defensurum receperat. si quicquam me amas, €hunc locum muni. dici non potest quam invitus a vobis €absim; et simul hanc gloriam iustitiae et abstinentiae fore €illustriorem spero si cito decesserimus, id quod Scaevolae €contigit, qui solos novem mensis Asiae praefuit. @@Appius noster cum me adventare videret, profectus est €Tarsum usque Laodicea. ibi forum agit, cum ego sim in €provincia. quam eius iniuriam non insector; satis enim habeo €negoti in sanandis vulneribus quae sunt imposita provinciae, €quod do operam ut faciam quam minima cum illius contumelia. €sed hoc Bruto nostro velim dicas, illum fecisse non belle qui €adventu meo quam longissime potuerit discesserit.  Ÿóáÿèúïïìéî ãáóôòéó áä Ãùâéóôòáÿïäøé Ëáì® Ïãô® µ±ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quam vellem Romae esses, si forte non es! nihil enim certi €habebamus nisi accepisse nos tuas litteras a. d. &7xiiii& Kal. Sext. €datas, in quibus scriptum esset te in Epirum iturum circiter €Kal. Sext. sed sive Romae es sive in Epiro, Parthi Euphraten €transierunt duce Pacoro, Orodis regis Parthorum filio, cunctis €fere copiis. Bibulus nondum audiebatur esse in Syria; Cassius @1 €in oppido Antiochia est cum omni exercitu, nos in Cappadocia €ad Taurum cum exercitu ad Cybistra; hostis in Cyrrhestica, €quae Syriae pars proxima est provinciae meae. his de rebus €scripsi ad senatum; quas litteras, si es Romae videbis putesne €reddendas, et multa, immo omnia, quorum $KEFA/LAION& ne €quid inter caesa et porrecta, ut aiunt, oneris mihi addatur €aut temporis. nobis enim hac infirmitate exercitus, inopia €sociorum, praesertim fidelium, certissimum subsidium est €hiems. ea si venerit nec illi ante in meam provinciam tran-€sierint, unum vereor ne senatus propter urbanarum rerum €metum Pompeium nolit dimittere. quod si alium ad ver €mittit, non laboro, nobis modo temporis ne quid prorogetur. @@Haec igitur, si es Romae; sin abes aut etiam si ades, haec €negotia sic se habent. stamus animis et, quia consiliis, ut €videmur, bonis utimur, speramus etiam manu. tuto con-€sedimus, copioso a frumento, Ciliciam prope conspiciente, €expedito ad mutandum loco, parvo exercitu sed, ut spero, €ad benevolentiam erga nos consentiente; quem nos Deiotari €adventu cum suis omnibus copiis duplicaturi eramus. sociis €multo fidelioribus utimur quam quisquam usus est; quibus €incredibilis videtur nostra et mansuetudo et abstinentia. €dilectus habetur civium Romanorum; frumentum ex agris €in loca tuta comportatur. si fuerit occasio, manu, si minus, €locis nos defendemus. @@Qua re bono animo es; video enim te et, quasi coram adsis, €ita cerno $SUMPA/QEIAN& amoris tui. sed te rogo, si ullo pacto €fieri poterit, si integra in senatu nostra causa ad Kal. Ian. @1 €manserit, ut Romae sis mense Ianuario. profecto nihil accipiam €iniuriae, si tu aderis. amicos consules habemus, nostrum €tribunum pl. Furnium. verum tua est opus adsiduitate, €prudentia, gratia. tempus est necessarium. sed turpe est me €pluribus verbis agere tecum. @@Cicerones nostri sunt apud Deiotarum, sed, si opus erit, €deducentur Rhodum. tu si es Romae, ut soles, diligen-€tissime, si in Epiro, mitte tamen ad nos de tuis aliquem €tabellarium, et ut tu quid nos agamus et nos quid tu agas €quidque acturus sis scire possimus. ego tui Bruti rem sic ago €ut suam ipse non ageret. sed iam exhibeo pupillum neque €defendo; sunt enim negotia et lenta et inania. faciam tamen €satis, tibi quidem, cui difficilius est quam ipsi; sed certe satis €faciam utrique.  Ÿóáÿèúðïäø Ëáì® Ïãô® µ± ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Obsignaram iam epistulam eam quam puto te modo per-€legisse scriptam mea manu, in qua omnia continentur, cum €subito Apellae tabellarius a. d. &7xi& Kal. Oct. septimo quadra-€gesimo die Roma celeriter (hui tam longe!) mihi tuas litteras €reddidit. ex quibus non dubito quin et Pompeium exspectaris þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¨“†èúðïìéî ãáóôòéó áä Ãùâéóôòáÿïäø Ëáì® Ïãô® µ± ¨¥±´à±©ÿdum Arimino rediret et iam in Epirum profectus sis, magisque €vereor, ut scribis, ne in Epiro sollicitus sis non minus quam €nos hic sumus. @1 €@@De Atiliano nomine scripsi ad Philotimum ne appellaret Messallam. itineris nostri famam ad te pervenisse laetor €magisque laetabor si reliqua cognoris. filiolam tuam tibi €iam Romae iucundam esse gaudeo, eamque quam numquam €vidi tamen et amo et amabilem esse certo scio. etiam atque €etiam vale. @@De Patrone et tuis condiscipulis, quae de parietinis in Melita €laboravi ea tibi grata esse gaudeo. quod scribis libente te €repulsam tulisse eum qui cum sororis tuae fili patruo certaret, €magni amoris signum. itaque me etiam admonuisti ut €gauderem; nam mihi in mentem non venerat. 'non credo' €inquis. ut libet; sed plane gaudeo, quoniam $TO\ NEMESA=N& interest €$TOU= FQONEI=N&.  Ÿóáÿèúñïìéî ãáóôòéó áä Ðéîäåîéóóõíÿïäøéé Ëáì® Éáî® µ± ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Saturnalibus mane se mihi Pindenissitae dediderunt, septimo €et quinquagesimo die postquam oppugnare eos coepimus. €'quid, malum? isti Pindenissitae qui sunt?' inquies; 'nomen €audivi numquam.' quid ego faciam? num potui Ciliciam €Aetoliam aut Macedoniam reddere? hoc iam sic habeto, €nunc hoc exercitu hic tanta negotia geri potuisse. quae €cognosce $E)N E)PITOMH=|&: sic enim mihi concedis proximis litteris. @1 €@@Ephesum ut venerim nosti, qui etiam mihi gratulatus es €illius diei celebritatem, qua nihil me umquam delectavit magis. €inde oppidis iis quae erant mirabiliter accepti Laodiceam €prid. Kal. Sext. venimus. ibi morati biduum perillustres €fuimus honorificisque verbis omnis iniurias revellimus €superiores; quod idem Apameae quinque dies morati et €Synnadis triduum, Philomeli quinque dies, Iconi decem, €fecimus. nihil ea iuris dictione aequabilius, nihil lenius, nihil €gravius. @@Inde in castra veni a. d. &7vii& Kal. Sept. a. d. &7iii& exercitum €lustravi apud Iconium. ex his castris, cum graves de Parthis €%et ceris% nuntii venirent, perrexi in Ciliciam per Cappadociae €partem eam quae Ciliciam attingit, eo consilio et ut Armenius €Artavasdes et ipsi Parthi Cappadocia se excludi putarent. €cum dies quinque ad Cybistra Cappadociae castra habuissem, €certior sum factus Parthos ab illo aditu Cappadociae longe €abesse, Ciliciae magis imminere; itaque confestim iter in €Ciliciam feci per Tauri pylas. @@Tarsum veni a. d. &7iii& Non. Oct. inde ad Amanum contendi, €qui Syriam a Cilicia in aquarum divortio dividit; qui mons €erat hostium plenus sempiternorum. hic a. d. &7iii& Id. Oct. €magnum numerum hostium occidimus; castella munitissima €nocturno Pomptini adventu, nostro matutino cepimus, €incendimus; imperatores appellati sumus. castra paucos dies €habuimus ea ipsa quae contra Darium habuerat apud Issum €Alexander, imperator haud paulo melior quam aut tu aut @1 €ego. ibi dies quinque morati direpto et vastato Amano inde €discessimus. interim (scis enim dici quaedam $PANIKA/&, dici €item $TA\ KENA\ TOU= POLE/MOU&) rumore adventus nostri et Cassio, €qui Antiochia tenebatur, animus accessit et Parthis timor €iniectus est; itaque eos cedentis ab oppido Cassius insecutus €rem bene gessit; qua in fuga magna auctoritate Osaces dux €Parthorum vulnus accepit eoque interiit paucis post diebus. €erat in Syria nostrum nomen in gratia. @@Venit interim Bibulus. credo, voluit appellatione hac inani €nobis esse par: in eodem Amano coepit loreolam in mustaceo €quaerere. at ille cohortem primam totam perdidit centurio-€nemque primi pili, nobilem sui generis, Asinium Dentonem €et reliquos cohortis eiusdem et Sex. Lucilium, T. Gavi €Caepionis locupletis et splendidi hominis filium, tribunum €militum; sane plagam odiosam acceperat cum re tum tempore. @@Nos ad Pindenissum, quod oppidum munitissimum €Eleutherocilicum omnium memoria in armis fuit; feri homines €et acres et omnibus rebus ad defendendum parati. cinximus €vallo et fossa; aggere maximo, vineis, turre altissima, magna €tormentorum copia, multis sagittariis, magno labore, apparatu, €multis sauciis nostris, incolumi exercitu, negotium confecimus. €hilara sane Saturnalia militibus quoque, quibus exceptis €[2captivis]2 reliquam praedam concessimus. mancipia venibant €Saturnalibus tertiis; cum haec scribebam, in tribunali res erat €ad HS &7. hinc exercitum in hiberna agri male pacati de-€ducendum Quinto fratri dabam; ipse me Laodiceam recipie-€bam. @1 @@Haec adhuc. sed ad praeterita revertamur. quod me maxime €hortaris et quod pluris est quam omnia, in quo laboras ut €etiam Ligurino $*MW/MW|& satis faciamus, moriar si quicquam €fieri potest elegantius. nec tamen ego hanc continentiam €appello, quae virtus voluptati resistere videtur; ego in vita €mea nulla umquam voluptate tanta sum adfectus quanta €adficior hac integritate, nec me tam fama, quae summa est, €quam res ipsa delectat. quid quaeris? fuit tanti. me ipse non €noram nec satis sciebam quid in hoc genere facere possem. €recte $PEFUSI/WMAI&: nihil est praeclarius. interim haec $LAMPRA/&: €Ariobarzanes opera mea vivit, regnat; $E)N PARO/DW|& consilio et €auctoritate et quod insidiatoribus eius $A)PRO/SITON& me, non €modo $A)DWRODO/KHTON&, praebui regem regnumque servavi. €interea e Cappadocia ne pilum quidem. Brutum abiectum €quantum potui excitavi; quem non minus amo quam tu, €paene dixi quam te. atque etiam spero toto anno imperi €nostri terruncium sumptus in provincia nullum fore. @@Habes omnia. nunc publice Romam litteras mittere para-€bam. uberiores erunt quam si ex Amano misissem. at te Romae €non fore! sed est totum [2in eo positum]2, quid Kal. Mart. €futurum sit; vereor enim ne, cum de provincia agetur, si €Caesar resistet, nos retineamur. his tu si adesses, nihil timerem. @@Redeo ad urbana, quae ego diu ignorans ex tuis iucun-€dissimis litteris a. d. [2&7x&]2&7v& Kal. Ian. denique cognovi. eas dili-€gentissime Philogenes, libertus tuus, curavit perlonga et non €satis tuta via perferendas. nam quas Laeni pueris scribis datas @1 €non acceperam. iucunda de Caesare et quae senatus decrevit €et quae tu speras; quibus ille si cedit, salvi sumus. incendio €Plaetoriano quod %Leius% adustus est minus moleste fero. €Lucceius de Q. Cassio cur tam vehemens fuerit et quid actum €sit aveo scire. @@Ego cum Laodiceam venero Quinto sororis tuae filio €togam puram iubeor dare; cui moderabor diligentius. €Deiotarus, cuius auxiliis magnis usus sum, ad me, ut scripsit, €cum Ciceronibus Laodiceam venturus erat. tuas etiam €Epiroticas exspecto litteras, ut habeam rationem non modo €negoti verum etiam oti tui. Nicanor in officio est et a me €liberaliter tractatur; quem, ut puto, Romam cum litteris €publicis mittam, ut et diligentius perferantur et idem ad me €certa de te et a te referat. Alexis quod mihi totiens salutem €adscribit est gratum; sed cur non suis litteris idem facit quod €meus ad te Alexis facit? Phemio quaeritur $KE/RAS&. sed haec €hactenus. cura ut valeas et ut sciam quando cogites Romam. €etiam atque etiam vale. @@Tua tuosque Thermo et praesens Ephesi diligentissime €commendaram et nunc per litteras ipsumque intellexi esse €perstudiosum tui. tu velim, quod antea ad te scripsi, de domo €Pammeni des operam ut quod tuo meoque beneficio puer €habet cures ne qua ratione convellatur; utrique nostrum €honestum existimo, tum mihi erit pergratum. @1  ŸóáÿèúòïìÌáïäéãåáåÿïäÉä® Æåâò® µ° ¨¥±´à¹©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Te in Epirum salvum venisse et, ut scribis, ex sententia navigasse €vehementer gaudeo, non esse Romae meo tempore perne-€cessario submoleste fero. hoc me tamen consolor uno: spero €te istic iucunde hiemare et libenter requiescere. @@Cassius, frater Q. Cassi familiaris tui, pudentiores illas litteras €miserat de quibus tu ex me requiris quid sibi voluerit quam €eas quas postea misit, quibus per se scribit confectum esse €Parthicum bellum. recesserant illi quidem ab Antiochia ante €Bibuli adventum, sed nullo nostro $EU)HMERH/MATI&; hodie vero €hiemant in Cyrrhestica, maximumque bellum impendet. nam €et Orodi, regis Parthorum, filius in provincia nostra est nec €dubitat Deiotarus (cuius filio pacta est Artavasdis filia, ex quo þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¨•’ˆ‰èúòïìÌáïäéãåáåÿïäÉä® Æåâò® µ° ¨¥±´à¹©ÿsciri potest) quin cum omnibus copiis ipse prima aestate €Euphraten transiturus sit. quo autem die Cassi litterae victrices €in senatu recitatae sunt, id est Non. Dec., eodem meae €tumultum nuntiantes. Axius noster ait nostras auctoritatis €plenas fuisse, illis negat creditum. Bibuli nondum erant adlatae; €quas certo scio plenas timoris fore. @@Ex his rebus hoc vereor, ne, cum Pompeius propter metum €rerum novarum nusquam dimittatur, Caesari nullus honos a €senatu habeatur, dum hic nodus expediatur, non putet senatus €nos ante quam successum sit oportere decedere nec in tanto €motu rerum tantis provinciis singulos legatos praeesse. hic ne @1 €quid mihi prorogetur, quod ne intercessor quidem sustinere €possit, horreo, atque eo magis quod tu abes, qui consilio, gratia, €studio multis rebus occurreres. sed dices me ipsum mihi €sollicitudinem struere. cogor; et velim ita sit, sed omnia €metuo. etsi bellum $A)KROTELEU/TION& habet illa tua epistula €quam dedisti nauseans Buthroto, 'tibi, ut video et spero, €nulla ad decedendum erit mora'. mallem 'ut video', nihil €opus fuit 'ut spero'. @@Acceperam autem satis celeriter Iconi per publicanorum €tabellarios a Lentuli triumpho datas. in his $GLUKU/PIKRON €illud: confirmas moram mihi nullam fore, deinde addis, si €quid secus, te ad me esse venturum. angunt me dubitationes €tuae; simul et vides quas acceperim litteras. nam quas Hermoni, €centurionis Canulei servo, scribis te dedisse non accepi. Laeni €pueris te dedisse saepe ad me scripseras. eas Laodiceae denique, €cum eo venissem, &7iii& Id. Febr. Laenius mihi reddidit datas €a. d. &7x& Kal. Oct. Laenio tuas commendationes et statim verbis €et reliquo tempore [2re]2 probabo. @@Illae litterae cetera vetera habebant, unum hoc novum de €Cibyratis pantheris. multum te amo quod respondisti M. €Octavio te non putare; sed posthac omnia quae recta non erunt €pro certo negato. Nos enim et nostra sponte bene firmi et €mehercule auctoritate tua inflammati vicimus omnis (hoc tu €ita reperies) cum abstinentia tum iustitia, facilitate, clementia. €cave putes quicquam homines magis umquam esse miratos €quam nullum terruncium me obtinente provinciam sumptus @1 €factum esse nec in rem publicam nec in quemquam meorum €praeter quam in L. Tullium leg[2atum]2. is ceteroqui abstinens, €sed Iulia lege %transitam% semel tamen in diem, non ut alii €solebant omnibus vicis (praeter eum semel, nemo), accepit. €hic facit ut mihi excipiendus sit cum terruncium nego sumptus €factum; praeter eum accepit nemo. has a nostro Q. Titinio €sordis accepimus. @@Ego aestivis confectis Quintum fratrem hibernis et Ciliciae €praefeci. Q. Volusium, tui Tiberi generum, certum hominem €et mirifice abstinentem, misi in Cyprum ut ibi pauculos dies €esset, ne cives Romani pauci qui illic negotiantur ius sibi €dictum negarent; nam evocari ex insula Cyprios non licet. @@Ipse in Asiam profectus sum Tarso Non. Ian., non mehercule €dici potest qua admiratione Ciliciae civitatum maximeque €Tarsensium. postea vero quam Taurum transgressus sum, €mirifica exspectatio Asiae nostrarum dioecesium, quae sex €mensibus imperi mei nullas meas acceperat litteras, numquam €hospitem viderat. illud autem tempus quotannis ante me fuerat €in hoc quaestu. civitates locupletes ne in hiberna milites €reciperent magnas pecunias dabant, Cyprii talenta Attica &7cc&; €qua ex insula (non $U(PERBOLIKW=S& sed verissime loquor) €nummus nullus me obtinente erogabitur. ob haec beneficia, €quibus illi obstupescunt, nullos honores mihi nisi verborum €decerni sino; statuas, fana, $TE/QRIPPA& prohibeo, nec sum in €ulla re alia molestus civitatibus_sed fortasse tibi qui haec @1 €praedicem de me. perfer, si me amas; tu enim me haec facere €voluisti. @@Iter igitur ita per Asiam feci ut etiam fames, qua nihil €miserius est, quae tum erat in hac mea Asia (messis enim nulla €fuerat), mihi optanda fuerit; quacumque iter feci, nulla vi, €nullo iudicio, nulla contumelia, auctoritate et cohortatione €perfeci ut et Graeci et cives Romani qui frumentum com-€presserant magnum numerum populis pollicerentur. @@Id. Febr., quo die has litteras dedi, forum institueram agere €Laodiceae Cibyraticum et Apamense, ex Id. Mart. ibidem €Synnadense, Pamphylium (tum Phemio dispiciam $KE/RAS&), €[2Lyc]2aonium, Isauricum; ex Id. Mai. in Ciliciam, ut ibi €Iunius consumatur, velim tranquille a Parthis. Quintilis, si erit €ut volumus, in itinere est per provinciam redeuntibus con-€sumendus; venimus enim in provinciam Laodiceam Sulpicio €et Marcello consulibus prid. Kal. Sext., inde nos oportet €decedere a. d. &7iii& Kal. Sext. primum contendam a Quinto €fratre ut se praefici patiatur, quod et illo et me invitissimo €fiet. sed aliter honeste fieri non potest, praesertim cum virum €optimum Pomptinum ne nunc quidem retinere possim; rapit €enim hominem Postumius Romam, fortasse etiam Postumia. @@Habes consilia nostra; nunc cognosce de Bruto. familiaris €habet Brutus tuus quosdam creditores Salaminorum ex €Cypro, M. Scaptium et P. Matinium, quos mihi maiorem in €modum commendavit. Matinium non novi. Scaptius ad me in €castra venit. pollicitus ei sum curaturum me Bruti causa ut @1 €ei Salamini pecuniam solverent. egit gratias; praefecturam €petivit. negavi me cuiquam negotianti dare, quod idem tibi €ostenderam (Cn. Pompeio petenti probaram institutum meum, €quid dicam Torquato de M. Laenio tuo, multis aliis?); sin €praefectus vellet esse syngraphae causa, me curaturum ut €exigeret. gratias egit, discessit. Appius noster turmas aliquot €equitum dederat huic Scaptio per quas Salaminos coerceret, €et eundem habuerat praefectum; vexabat Salaminos. ego €equites ex Cypro decedere iussi. moleste tulit Scaptius. @@Quid multa? ut ei fidem meam praestarem, cum ad me €Salamini Tarsum venissent et una Scaptius, imperavi ut €pecuniam solverent. multa de syngrapha, de Scapti iniuriis. €negavi me audire; hortatus sum, petivi etiam pro meis in €civitatem beneficiis ut negotium conficerent, dixi denique €me coacturum. homines non modo non recusare sed etiam €hoc dicere, se a me solvere; quod enim praetori dare con-€suessent quoniam ego non acceperam, se a me quodam modo €dare, atque etiam minus esse aliquanto in Scapti nomine quam €in vectigali praetorio. collaudavi homines. 'recte' inquit €Scaptius, 'sed subducamus summam.' interim cum ego in €edicto translaticio centesimas me observaturum haberem €cum anatocismo anniversario, ille ex syngrapha postulabat €quaternas. 'quid ais?' inquam, 'possumne contra meum €edictum?' at ille profert senatus consultum Lentulo Philippoque €consulibus, 'ut qui Ciliciam obtineret [et] ius ex illa syngrapha diceret.' cohorrui primo; etenim erat interitus @1 €civitatis. reperio duo senatus consulta isdem consulibus de €eadem syngrapha. Salamini cum Romae versuram facere €vellent, non poterant, quod lex Gabinia vetabat. tum iis Bruti €familiares freti gratia Bruti dare volebant quaternis, si sibi €senatus consulto caveretur. fit gratia Bruti senatus consultum, €'ut neve Salaminis neve qui eis dedisset fraudi esset'. €pecuniam numerarunt. at postea venit in mentem faenera-€toribus nihil se iuvare illud senatus consultum, quod ex €syngrapha ius dici lex Gabinia vetaret. tum fit senatus consul-€tum ut ex ea syngrapha [2ius diceretur, hoc est, ut nec deteriore €nec meliore iure ea syngrapha]2 esset quam ceterae sed ut eodem. €cum haec disseruissem, seducit me Scaptius; ait se nihil contra €dicere, sed illos putare talenta &7cc& se debere; ea se velle accipere; €debere autem illos paulo minus. rogat ut eos ad ducenta €perducam. 'optime' inquam. voco illos ad me remoto Scaptio. €'quid vos? quantum' inquam 'debetis?' respondent '&7cvi&'. refero €ad Scaptium. homo clamare. 'quid opus est' inquam 'potius €quam rationes conferatis?' adsidunt, subducunt; ad nummum €convenit. illi se numerare velle, urgere ut acciperet. Scaptius €me rursus seducit, rogat ut rem sic relinquam. dedi veniam €homini impudenter petenti; Graecis querentibus, ut in fano €deponerent postulantibus non concessi. clamare omnes qui €aderant nihil impudentius Scaptio, qui centesimis cum þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿµ¨•˜Œˆ™èúòïìÌáïäéãåáåÿïäÉä® Æåâò® µ° ¨¥±´à¹©ÿanatocismo contentus non esset, alii nihil stultius. mihi autem @1 €impudens magis quam stultus videbatur; nam aut bono €nomine centesimis contentus [2non]2 erat aut non bono quater-€nas centesimas sperabat. @@Habes meam causam. quae si Bruto non probatur, nescio €cur illum amemus; sed avunculo eius certe probabitur, prae-€sertim cum senatus consultum modo factum sit (puto, post-€quam tu es profectus) in creditorum causa ut centesimae €perpetuo faenore ducerentur. hoc quid intersit, si tuos digitos €novi, certe habes subductum. in quo quidem, $O(DOU= PA/RERGON&, €[2L.]2 Lucceius M. f. queritur apud me per litteras summum €esse periculum ne culpa senatus his decretis res ad tabulas novas €perveniat; commemorat quid olim mali C. Iulius fecerit €cum dieculam duxerit; numquam rei publicae plus. sed ad €rem redeo. meditare adversus Brutum causam meam, si haec €causa est contra quam nihil honeste dici possit, praesertim €cum integram rem et causam reliquerim. @@Reliqua sunt domestica. de $E)NDOMU/XW|& probo idem quod €tu, Postumiae filio, quoniam Pontidia nugatur; sed vellem €adesses. a Quinto fratre his mensibus nihil exspectaris; nam €Taurus propter nivis ante mensem Iunium transiri non potest. €Thermum, ut rogas, creberrimis litteris fulcio. P. Valerium €negat habere quicquam Deiotarus rex eumque ait [2a]2 se €sustentari. cum scies Romae intercalatum sit necne, velim €ad me scribas certum quo die mysteria futura sint. litteras €tuas minus paulo exspecto quam si Romae esses, sed tamen €exspecto. @1 °Ÿóáÿèúóïäø Ëáì® Íáòô® µ° ¨¥±´à²¶©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi tuas litteras a. d. &7v& Terminalia Laodiceae; quas legi €libentissime plenissimas amoris, humanitatis, offici, diligentiae. €iis igitur respondebo, * * * (sic enim postulas), nec $OI)KONOMI/AN €meam instituam sed ordinem conservabo tuum. €@@Recentissimas a Cybistris te meas litteras habere ais a. d. €&7x& Kal. Oct. datas et scire vis tuas ego quas acceperim. omnis €fere quas commemoras, praeter eas quas scribis Lentuli pueris €et quas Equo Tutico et Brundisio datas. qua re non $OI)/XETAI €tua industria, quod vereris, sed praeclare ponitur, si quidem id €egisti, ut ego delectarer; nam nulla re sum delectatus magis. @@Quod meam $BAQU/THTA& in Appio tibi, liberalitatem etiam in €Bruto probo, vehementer gaudeo; ac putaram paulo secus. €Appius enim ad me ex itinere bis terve $U(POMEMYIMOI/ROUS €litteras miserat quod quaedam a se constituta rescinderem. €ut si medicus, cum aegrotus alii medico traditus sit, irasci €velit ei medico qui sibi successerit si quae ipse in curando €constituerit immutet ille, sic Appius, cum $E)C A)FAIRE/SEWS €provinciam curarit, sanguinem miserit, quicquid potuit detra-€xerit, mihi tradiderit enectam, $PROSANATREFOME/NHN& eam a me €non libenter videt sed modo suscenset, [et] modo gratias agit. €nihil enim a me fit cum ulla illius contumelia; tantum modo €dissimilitudo meae rationis offendit hominem. quid enim @1 €potest esse tam dissimile quam illo imperante exhaustam €esse sumptibus et iacturis provinciam, nobis eam obtinentibus €nummum nullum esse erogatum nec privatim nec publice? €quid dicam de illius praefectis, comitibus, legatis etiam? de €rapinis, de libidinibus, de contumeliis? nunc autem domus €mehercule nulla tanto consilio aut tanta disciplina gubernatur €aut tam modesta est quam nostra tota provincia. haec non €nulli amici Appi ridicule interpretantur, qui me idcirco €putent bene audire velle ut ille male audiat et recte facere €non meae laudis sed illius contumeliae causa. sin Appius, €ut Bruti litterae quas ad te misit significabant, gratias nobis €agit, non moleste fero, sed tamen eo ipso die quo haec ante €lucem scribebam cogitabam eius multa inique constituta et €acta tollere. @@Nunc venio ad Brutum, quem ego omni studio te auctore €sum complexus, quem etiam amare coeperam; sed [2plane]2 €dico, me revocavi ne te offenderem. noli enim putare me €quicquam maluisse quam ut mandatis satis facerem nec ulla €de re plus laborasse. mandatorum autem mihi libellum dedit, €isdemque de rebus tu mecum egeras. omnia sum diligentissime €persecutus. primum ab Ariobarzane sic contendi, ut talenta €* * * quae mihi pollicebatur illi daret. quoad mecum rex fuit, €perbono loco res erat; post a Pompei procuratoribus sescentis €premi coeptus est. Pompeius autem cum ob ceteras causas €plus potest unus quam ceteri omnes, tum quod putatur ad €bellum Parthicum esse venturus. ei tamen sic nunc solvitur: €tricesimo quoque die talenta Attica &7xxxiii&, et hoc ex tributis; €nec id satis efficitur in usuram menstruam. sed Gnaeus noster @1 €clementer id fert; sorte caret, usura nec ea solida contentus €est. alii neque solvit cuiquam nec potest solvere; nullum €enim aerarium, nullum vectigal habet. Appi instituto tributa €imperat; ea vix in faenus Pompei quod satis sit efficiunt. amici €regis duo tresve perdivites sunt, sed ii suum tam diligenter €tenent quam ego aut tu. equidem non desino tamen per litteras rogare, suadere, accusare regem. Deiotarus etiam €mihi narravit se ad eum legatos misisse de re Bruti; eos sibi €responsum rettulisse illum non habere. et mehercule ego ita €iudico, nihil illo regno spoliatius, nihil rege egentius. itaque €aut tutela cogito me abdicare aut, ut pro Glabrione Scaevola, €faenus et impendium recusare. ego tamen quas per te Bruto €promiseram praefecturas M. Scaptio, L. Gavio, qui in regno €rem Bruti procurabant, detuli; nec enim in provincia mea €negotiabantur. tu autem meministi nos sic agere ut quot €vellet praefecturas sumeret, dum ne negotiatori; itaque duas €ei praeterea dederam, sed ii quibus petierat de provincia de-€cesserant. @@Nunc cognosce de Salaminis, quod video tibi etiam novum €accidisse, tamquam mihi. numquam enim ex illo audivi illam €pecuniam esse suam; quin etiam libellum ipsius habeo in €quo est 'Salamini pecuniam debent M. Scaptio et P. Matinio, €familiaribus meis'. eos mihi commendat; adscribit etiam et €quasi calcar admovet intercessisse se pro iis magnam pecuniam. €confeceram ut solverent centesimis %sexenni% ductis cum €renovatione singulorum annorum. at Scaptius quaternas €postulabat. metui, si impetrasset, ne tu ipse me amare desineres; @1 €nam ab edicto meo recessissem et civitatem in Catonis et in €ipsius Bruti fide locatam meisque beneficiis ornatam funditus €perdidissem. @@Atque hoc tempore ipso impingit mihi epistulam Scaptius €[2a]2 Bruto rem illam suo periculo esse, quod nec mihi umquam €Brutus dixerat nec tibi, etiam ut praefecturam Scaptio deferrem. €id vero per te exceperamus, [2ne]2 negotiatori; quod si €cuiquam, huic tamen non. fuerat enim praefectus Appio, et €quidem habuerat turmas equitum, quibus inclusum in curia €senatum Salamine obsederat, ut fame senatores quinque €morerentur. itaque ego, quo die tetigi provinciam, cum mihi €Cyprii legati Ephesum obviam venissent, litteras misi ut €equites ex insula statim decederent. his de causis credo €Scaptium iniquius de me aliquid ad Brutum scripsisse. sed tamen €hoc sum animo: si Brutus putabit me quaternas centesimas €oportuisse decernere, cum tota provincia singulas observarem €itaque edixissem idque etiam acerbissimis faeneratoribus €probaretur, si praefecturam negotiatori denegatam queretur, €quod ego Torquato nostro in tuo Laenio, Pompeio ipsi in €Sex. Statio negavi et iis probavi, si equites deductos moleste €feret, accipiam equidem dolorem mihi illum irasci sed multo €maiorem non esse eum talem qualem putassem. @@Illud quidem fatebitur Scaptius, me ius dicente sibi omnem €pecuniam ex edicto meo auferendi potestatem fuisse. addo €etiam illud, quod vereor tibi ipsi ut probem: consistere usura €debuit, quae erat in edicto meo; deponere volebant: impetravi @1 €a Salaminis ut silerent. veniam illi quidem mihi dederunt, €sed quid iis fiet si huc Paulus venerit? sed totum hoc Bruto €dedi; qui de me ad te humanissimas litteras scripsit, ad me €autem, etiam cum rogat aliquid, contumaciter, adroganter, €$A)KOINONOH/TWS& solet scribere. tu autem velim ad eum scribas €de his rebus, ut sciam quo modo haec accipiat; facies enim €me certiorem. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¶—ˆŒèúóïìÌáïäéãåáåÿïäø Ëáì® Íáòô® µ° ¨¥±´à²¶©ÿ@@Atque haec superioribus litteris diligenter ad te perscri-€pseram, sed plane te intellegere volui mihi non excidisse illud €quod tu ad me quibusdam litteris scripsisses, si nihil aliud €de hac provincia nisi illius benevolentiam deportassem, mihi €id satis esse. sit sane, quoniam ita tu vis, sed tamen cum eo, €credo, quod sine peccato meo fiat. igitur meo decreto soluta €res Scaptio statim. quam id rectum sit tu iudicabis; ne ad Catonem quidem provocabo. sed noli me putare $E)GKELEU/SMATA €illa tua abiecisse, quae mihi in visceribus haerent. flens mihi €meam famam commendasti; quae epistula tua est in qua €mentionem [2non]2 facias? itaque irascatur qui volet, patiar; €'$TO\ GA\R EU)= MET' E)MOU=&', praesertim cum sex libris tamquam €praedibus me ipse obstrinxerim, quos tibi tam valde probari €gaudeo. e quibus unum $I(STORIKO\N& requiris de Cn. Flavio, €Anni filio. ille vero ante decemviros non fuit, quippe qui aedilis €curulis fuerit, qui magistratus multis annis post decemviros €institutus est. quid ergo profecit, quod protulit fastos? €occultatam putant quodam tempore istam tabulam, ut dies €agendi peterentur a paucis; nec vero pauci sunt auctores €Cn. Flavium scribam fastos protulisse actionesque composuisse, @1 €ne me hoc vel potius Africanum (is enim loquitur) commen-€tum putes. $OU)K E)/LAQE/ SE& illud de gestu histrionis? tu sceleste €suspicaris, ego $A)FELW=S& scripsi. @@De me imperatore scribis te ex Philotimi litteris cognosse; €sed credo te, iam in Epiro cum esses, binas meas de omnibus €rebus accepisse, unas a Pindenisso capto, alteras Laodicea, €utrasque tuis pueris datas. quibus de rebus propter casum €navigandi per binos tabellarios misi Romam publice litteras. @@De Tullia mea tibi adsentior scripsique ad eam et ad €Terentiam mihi placere; tu enim ad me iam ante scripseras €'ac vellem te in tuum veterem gregem rettulisses'. correcta €vero epistula Memmiana nihil negoti fuit; multo enim €malo hunc a Pontidia quam illum a Servilia. qua re adiunges €Saufeium nostrum, hominem semper amantem mei, nunc €credo eo magis quod debet etiam fratris Appi amorem erga €me cum reliqua hereditate crevisse, qui declaravit quanti me €faceret cum saepe tum in Bursa. ne tu me sollicitudine magna €liberaris. @@Furni exceptio mihi non placet; nec enim ego ullum aliud €tempus timeo nisi quod ille solum excipit. sed scriberem ad €te de hoc plura, si Romae esses. in Pompeio te spem omnem €oti ponere non miror; ita res est, removendumque censeo €illud 'dissimulantem'. sed [enim] $OI)KONOMI/A& si perturbatior €est, tibi adsignato; te enim sequor $SXEDIA/ZONTA&. @@Cicerones pueri amant inter se, discunt, exercentur; sed €alter, ut Isocrates dixit in Ephoro et Theopompo, frenis eget, @1 €alter calcaribus. Quinto togam puram Liberalibus cogitabam €dare; mandavit enim pater. ea sic observabo quasi inter-€calatum non sit. Dionysius mihi quidem in amoribus est. €pueri autem aiunt eum furenter irasci; sed homo nec doctior €nec sanctior fieri potest nec tui meique amantior. @@Thermum, Silium vere audis laudari; valde se honeste €gerunt. adde M. Nonium, Bibulum, me si voles. iam Scrofa €vellem haberet ubi posset; est enim lautum negotium. ceteri €firmant $POLI/TEUMA& Catonis. Hortensio quod causam meam €commendas valde gratum. de Amiano, spei nihil putat esse €Dionysius. Terenti nullum vestigium agnovi. Moeragenes €certe periit; feci iter per eius possessionem, in qua animal €reliquum nullum est. haec non noram tum cum [2de ea re cum]2 €Democrito tuo locutus sum. Rhosica vasa mandavi. sed heus €tu, quid cogitas? in felicatis lancibus et splendidissimis €canistris holusculis nos soles pascere: quid te in vasis fictilibus €appositurum putem? $KE/RAS& Phemio mandatum est. reperietur, €modo aliquid illo dignum canat. @@Parthicum bellum inpendet. Cassius ineptas litteras misit, €necdum Bibuli erant adlatae; quibus recitatis puto fore ut €aliquando commoveatur senatus. equidem sum in magna €animi perturbatione. si, ut opto, non prorogatur nostrum €negotium, habeo Iunium et Quintilem in metu. esto; duo €quidem mensis sustinebit Bibulus. quid illo fiet quem re-€liquero, praesertim si fratrem? quid me autem, si non tam €cito decedo? magna turba est. mihi tamen cum Deiotaro €convenit ut ille in meis castris esset cum suis copiis omnibus; @1 €habet autem cohortis quadringenarias nostra armatura &7xxx&, €equitum &7ciь &7ciь. erit ad sustentandum quoad Pompeius €veniat, qui litteris quas ad me mittit significat suum negotium €illud fore. hiemant in nostra provincia Parthi; exspectatur €ipse Orodes. quid quaeris? aliquantum est negoti. @@De Bibuli edicto, nihil novi praeter illam exceptionem de €qua tu ad me scripseras 'nimis gravi praeiudicio in ordinem €nostrum'. ego tamen habeo $I)SODUNAMOU=SAN& sed tectiorem ex €Q. Muci P. f. edicto Asiatico, 'extra quam si ita negotium €gestum est ut eo stari non oporteat ex fide bona'; mul-€taque sum secutus Scaevolae, in iis illud in quo sibi libertatem €censent Graeci datam, ut Graeci inter se disceptent suis €legibus. breve autem edictum est propter hanc meam $DI-€$AI/RESIN&, quod duobus generibus edicendum putavi; quorum €unum est provinciale, in quo inest de rationibus civitatum, de €aere alieno, de usura, de syngraphis, in eodem omnia de pub-€licanis; alterum quod sine edicto satis commode transigi €non potest, de hereditatum possessionibus, de bonis possi-€dendis, magistris faciendis, [2bonis]2 vendendis, quae ex €edicto et postulari et fieri solent. tertium de reliquo iure €dicundo $A)/GRAFON& reliqui. dixi me de eo genere mea decreta €ad edicta urbana accommodaturum, itaque curo, et satis €facio adhuc omnibus. Graeci vero exsultant quod peregrinis €iudicibus utuntur. 'nugatoribus quidem' inquies. quid refert? €ii se $AU)TONOMI/AN& adeptos putant. nostri enim, credo, gravis €habent, Turpionem sutorium et Vettium mancipem. @1 @@De publicanis quid agam videris quaerere. habeo in deliciis, €obsequor, verbis laudo, orno: efficio ne cui molesti sint. $TO\ €$PARADOCO/TATON&: usuras eorum quas pactionibus adscripserant €servavit etiam Servilius; ego sic: diem statuo satis laxam, €quam ante si solverint, dico me centesimas ducturum, si non €solverint, ex pactione. itaque et Graeci solvunt tolerabili €faenore et publicanis res est gratissima, si illa iam habent €pleno modio, verborum honorem, invitationem crebram. €quid plura? sunt omnes ita mihi familiares ut se quisque €maxime putet; sed tamen $MHDE\N AU)TOI=S2&_scis reliqua. @@De statua Africani ($W)\ PRAGMA/TWN A)SUGKLW/STWN&! sed me id €ipsum delectavit in tuis litteris), ain tu? Scipio hic Metellus €proavum suum nescit censorem non fuisse? atqui nihil €habuit aliud inscriptum nisi 'cos.' ea statua quae ab Opis €parte postica in excelso est. in illa autem quae est ad $*POLU-€$KLE/OUS& Herculem inscriptum est 'cos. [2cens.]2'; quam esse €eiusdem status, amictus, anulus, imago ipsa declarat. at me-€hercule ego, cum in turma inauratarum equestrium quas hic €Metellus in Capitolio posuit animadvertissem in Sarapionis €subscriptione Africani imaginem, erratum fabrile putavi, nunc video Metelli. o $A)NISTORHSI/AN& turpem! nam illud de €Flavio et fastis, si secus est, commune erratum est; et tu belle €$H)PO/RHSAS& et nos publicam prope opinionem secuti sumus, €ut multa apud Graecos. quis enim non dixit $*EU)/POLIN TO\N TH=S €$A)RXAI/AS& ab Alcibiade navigante in Siciliam deiectum esse in €mare? redarguit Eratosthenes; adfert enim quas ille post id @1 €tempus fabulas docuerit. num idcirco Duris Samius, homo in €historia diligens, quod cum multis erravit, irridetur? quis €Zaleucum leges Locris scripsisse non dixit? num igitur iacet €Theophrastus si id a Timaeo, tuo familiari, reprehensum est? €sed nescire proavum suum censorem non fuisse turpe est, €praesertim cum post eum consulem nemo Cornelius illo vivo €censor fuerit. @@Quod de Philotimo et de solutione HS &7dc& scribis, Philo-€timum circiter Kal. Ian. in Chersonesum audio venisse; at mi €ab eo nihil adhuc. reliqua mea Camillus scribit se accepisse. ea €quae sint nescio et aveo scire. [sed] verum haec posterius et þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¶˜“…èúóïìÌáïäéãåáåÿïäø Ëáì® Íáòô® µ° ¨¥±´à²¶©ÿcoram fortasse commodius. @@Illud me, mi Attice, in extrema fere parte epistulae com-€movit; scribis enim sic, '$TI/ LOIPO/N;&', deinde me obsecras €amantissime ne obliviscar vigilare et ut animadvertam quae €fiant. num quid de quo inaudisti? etsi nihil eius modi est; €$POLLOU= GE KAI\ DEI=&. nec enim me fefellisset nec fallet. sed ista €admonitio tua tam accurata nescio quid mihi significare €visa est. @@De M. Octavio, iterum iam tibi rescribo te illi probe re-€spondisse; paulo vellem fidentius. nam Caelius libertum ad €me misit et litteras accurate scriptas et de pantheris et * * * €a civitatibus. rescripsi [2ad]2 alterum me moleste ferre, si ego in €tenebris laterem nec audiretur Romae nullum in mea pro-€vincia nummum nisi in aes alienum erogari, docuique nec mihi €conciliare pecuniam licere nec illi capere, monuique eum, quem @1 €plane diligo, ut cum alios accusasset cautius viveret; illud autem €alterum alienum esse existimatione mea, Cibyratas imperio €meo publice venari. @@Lepta tua epistula gaudio exsultat; etenim scripta belle est €meque apud eum magna in gratia posuit. filiola tua gratum €mihi fecit quod tibi diligenter mandavit ut mihi salutem €adscriberes, gratum etiam Pilia, sed illa officiosius quod me, €quem iam pridem [2amat,]2 numquam vidit; igitur tu quoque €salutem utrique adscribito. litterarum datarum dies prid. Kal. €Ian. suavem habuit recordationem clarissimi iuris iurandi quod €ego non eram oblitus; Magnus enim praetextatus illo die fui. €habes ad omnia; non, ut postulasti, '$XRU/SEA XALKEI/WN&' sed paria €paribus respondimus. @@Ecce autem alia pusilla epistula, quam non relinquam €$A)NANTIFW/NHTON&. bene mehercule [2pro]2posuit Lucceius Tuscu-€lanum, nisi forte (solet enim) cum suo tibicine; et velim €scire qui sit eius status. Lentulum quidem nostrum praeter €Tusculanum * * * proscripsisse audio. cupio hos expeditos €videre, cupio etiam Sestium, adde sis Caelium; in quibus €omnibus est '$AI)/DESQEN ME\N A)NH/NASQAI, DEI=SAN D' U(PODE/XQAI&'. €de Memmio restituendo ut Curio cogitet te audisse puto. de €Egnati Sidicini nomine nec nulla nec magna spe sumus. €Pinarium, quem mihi commendas, diligentissime Deiotarus €curat graviter aegrum. respondi etiam minori. @@Tu velim dum ero Laodiceae, id est ad Id. Mai., quam €saepissime mecum per litteras colloquare et cum Athenas €veneris (iam enim sciemus de rebus urbanis, de provinciis, @1 €quae omnia in mensem Martium sunt collata) utique ad me tabellarios mittas. et heus tu, %genua% vos a Caesare per €Herodem talenta Attica &7l& extorsistis? in quo, ut audio, magnum €odium Pompei suscepistis; putat enim suos nummos vos €comedisse, Caesarem in Nemore aedificando diligentiorem €fore. haec ego ex P. Vedio, magno nebulone sed Pompei €tamen familiari, audivi. hic Vedius mihi obviam venit cum €duobus essedis et raeda equis iuncta et lectica et familia magna, €pro qua, si Curio legem pertulerit, HS centenos pendat necesse €est; erat praeterea cynocephalus in essedo nec deerant onagri. €numquam vidi hominem nequiorem. sed extremum audi. €deversatus est Laodiceae apud Pompeium Vindillum; ibi sua €deposuit cum ad me profectus est. moritur interim Vindillus. €quod res ad Magnum Pompeium pertinere putabatur, C. €Vennonius domum Vindilli venit. cum omnia obsignaret, in €Vedianas res incidit. in his inventae sunt quinque imagunculae €matronarum, in quibus una sororis amici tui, hominis bruti €qui hoc utatur, et [2uxoris]2 illius lepidi qui haec tam neglegenter €ferat. haec te volui $PARISTORH=SAI&; sumus enim ambo belle €curiosi. @@Vnum etiam velim cogites. audio Appium $PRO/PULON €Eleusine facere; num inepti fuerimus si nos quoque Academiae €fecerimus? 'puto' inquies. ergo id ipsum scribes ad me. equidem €valde ipsas Athenas amo; volo esse aliquod monumentum, odi €falsas inscriptiones statuarum alienarum. sed ut tibi placebit, @1 €faciesque me in quem diem Romana incidant mysteria certi-€orem et quo modo hiemaris. cura ut valeas. post Leuctricam €pugnam die septingentesimo sexagesimo quinto.  Ÿóáÿèúôïäåø® Áðò®¬ õô® öé䮬 µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum Philogenes, libertus tuus, Laodiceam ad me salutandi €causa venisset et se statim ad te navigaturum esse diceret, has €ei litteras dedi, quibus ad eas rescripsi quas acceperam a Bruti €tabellario. et respondebo primum postremae tuae paginae, qua €mihi magnae molestiae fuit quod ad te scriptum est a Cincio €de Stati sermone; in quo hoc molestissimum est, Statium dicere €a me quoque id consilium probari. [2ego]2 autem de isto hactenus €dixerim, me vel plurima vincla tecum summae coniunctionis €optare, etsi sunt amoris artissima; tantum abest ut ego ex eo quo astricti sumus laxari aliquid velim. illum autem multa de €istis rebus asperius solere loqui saepe sum expertus, saepe etiam €lenivi iratum; id scire te arbitror. in hac autem peregrinatione €militiave nostra saepe incensum ira vidi, saepe placatum. quid €ad Statium scripserit nescio; quicquid acturus de tali re fuit, €scribendum tamen ad libertum non fuit. mihi autem erit €maximae curae ne quid fiat secus quam volumus quamque €oportet. nec satis est in eius modi re se quemque praestare, ac €maximae partes istius offici sunt pueri Ciceronis sive iam adule-€scentis; quod quidem illum soleo hortari. ac mihi videtur valde @1 €matrem, ut debet, amare teque mirifice; sed est magnum illud €quidem verum tamen multiplex pueri ingenium; quod ego €regendo habeo negoti satis. @@Quoniam respondi postremae tuae paginae prima mea, nunc €ad primam revertar tuam. Peloponnesias civitates omnis mari-€timas esse hominis non nequam sed etiam tuo iudicio probati, €Dicaearchi, tabulis credidi. is multis nominibus in Trophoniana €Chaeronis narratione Graecos in eo reprehendit quod maritima €secuti sint, nec ullum in Peloponneso locum excipit. cum mihi €auctor placeret ([2et]2enim erat $I(STORIKW/TATOS& et vixerat in €Peloponneso), admirabar tamen et vix adcredens communicavi €cum Dionysio. atque is primo est commotus, deinde, quod de €deo [cum] isto Dicaearch[2e]2o non minus bene existimabat €quam tu de C. Vestorio, ego de M. Cluvio, non dubitabat quin €ei crederemus. Arcadiae censebat esse Lepreon quoddam €maritimum; Tenea autem et Aliphera et Tritia $NEO/KTISTA& ei €videbantur, idque $TW=| TW=N NEW=N KATALO/GW|& confirmabat, ubi €mentio non fit istorum. itaque istum ego locum totidem verbis €a Dicaearcho transtuli. 'Phliasios' autem dici sciebam et ita fac €ut habeas; nos quidem sic habemus. sed primo me $A)NALOGI/A €deceperat, $*FLIOU=S&, $*)OPOU=S&, $*SIPOU=S&, quod $*)OPOU/NTIOI&, $*SIPOU/NTIOI&; €sed hoc continuo correximus. @@Laetari te nostra moderatione et continentia video. tum id €magis faceres, si adesses. atque hoc foro quod egi ex Id. Febr. €Laodiceae ad Kal. Mai. omnium dioecesium praeter Ciliciae €mirabilia quaedam effecimus; ita multae civitates omni aere @1 €alieno liberatae, multae valde levatae sunt, omnes suis legibus €et iudiciis usae $AU)TONOMI/AN& adeptae revixerunt. his ego duobus €generibus facultatem ad se aere alieno liberandas aut levandas €dedi: uno quod omnino nullus in imperio meo sumptus factus €est; nullum cum dico non loquor $U(PERBOLIKW=S&: nullus inquam, €ne terruncius quidem. hac autem re incredibile est quantum civitates emerserint. accessit altera: mira erant in civitatibus €ipsorum furta Graecorum quae magistratus sui fecerant. quae-€sivi ipse de iis qui annis decem proximis magistratum gesserant; €aperte fatebantur. itaque sine ulla ignominia suis umeris €pecunias populis rettulerunt. populi autem nullo gemitu €publicanis, quibus hoc ipso lustro nihil solverant, etiam €superioris lustri reddiderunt; itaque publicanis in oculis sumus. €'gratis' inquis 'viris.' sensimus. iam cetera iuris dictio nec €imperita et clemens cum admirabili facilitate. aditus autem ad €me minime provinciales. nihil per cubicularium; ante lucem €inambulabam domi ut olim candidatus. grata haec et magna €mihique nondum laboriosa ex illa vetere militia. @@Non. Mai. in Ciliciam cogitabam; ibi cum Iunium mensem €consumpsissem (atque utinam in pace! magnum enim bellum þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¶¢–ƒèúôïìÌáïäéãåáåÿïäåø® Áðò®¬ õô® öé䮬 µ°ÿimpendet a Parthis), Quintilem in reditu ponere. annuae enim €mihi operae a. d. &7iii& Kal. Sext. emerentur. magna autem in spe @1 €sum mihi nihil temporis prorogatum iri. habebam acta urbana €usque ad Non. Mart.; e quibus intellegebam Curionis nostri €constantia omnia potius actum iri quam de provinciis. ergo, ut €spero, prope diem te videbo. @@Venio ad Brutum tuum, immo nostrum (sic enim mavis). €equidem omnia feci quae potui aut in mea provincia perficere €[2aut]2 in regno experiri. omni igitur modo egi cum rege et ago €cottidie, per litteras scilicet; ipsum enim triduum quadridu-€umve mecum habui turbulentis in rebus quibus eum liberavi. €sed et tum praesens et postea creberrimis [2litteris]2 non destiti €rogare et petere mea causa, suadere et hortari sua. multum €profeci, sed quantum, non plane, quia longe absum, scio. €@@Salaminos autem (hos enim poteram coercere) adduxi ut €totum nomen Scaptio vellent solvere, sed centesimis ductis a €proxima quidem syngrapha nec perpetuis sed renovatis quo-€tannis. numerabantur nummi: noluit Scaptius. [2quid]2 tu, qui €ais Brutum cupere aliquid perdere? 'quaternas habebat in €syngrapha'. fieri non poterat nec, si posset, ego pati possem. €audio omnino Scaptium paenitere. nam quod senatus con-€sultum esse dicebat ut ius ex syngrapha diceretur, eo consilio €factum est quod pecuniam Salamini contra legem Gabiniam €sumpserant. vetabat autem ea lex ius dici de ita sumpta pecunia; €decrevit igitur senatus ut ius diceretur [2ex]2 ista syngrapha. nunc ista habet iuris idem quod ceterae, nihil praecipui. haec a me @1 €ordine facta puto me Bruto probaturum, tibi nescio, Catoni €certe probabo. €@@Sed iam ad te ipsum revertor. ain tandem, Attice, laudator €integritatis et elegantiae nostrae? 'ausus es hoc ex ore tuo' €(inquit Ennius), ut equites Scaptio ad pecuniam cogendam €darem me rogare? an tu si mecum esses, qui scribis morderi te €interdum quod non simul sis, paterere me id facere si vellem? €'non amplius' inquis 'quinquaginta.' cum Spartaco minus multi €primo fuerunt. quid tandem isti mali in tam tenera insula non €fecissent? [2non fecissent]2 autem? immo quid ante adventum €meum non fecerunt? inclusum in curia senatum habuerunt €Salaminum ita multos dies ut interierint non nulli fame; erat €enim praefectus Appi Scaptius et habebat turmas ab Appio. id €me igitur tu, cuius mehercule os mihi ante oculos solet versari €cum de aliquo officio ac laude cogito, tu me, inquam, rogas €praefectus ut Scaptius sit? at hoc statueramus, ut negotiatorem €neminem, idque Bruto probamus. habeat is turmas? cur potius quam cohortis? sumptu iam nepos evadit Scaptius. 'volunt' €inquit 'principes.' scio; nam ad me Ephesum usque venerunt €flentesque equitum scelera et miserias suas detulerunt. itaque €statim dedi litteras ut ex Cypro equites ante certam diem €decederent, ob eamque causam tum ob ceteras Salamini nos €in caelum decretis suis sustulerunt. sed iam quid opus equitatu? €solvunt enim Salamini; nisi forte id volumus armis efficere, ut €faenus quaternis centesimis ducant. et ego audebo legere €umquam aut attingere eos libros quos tu dilaudas, si tale quid €fecero? nimis, [2nimis]2 inquam, in isto Brutum amasti, @1 €dulcissime Attice, nos vereor ne parum. atque haec scripsi ego €ad Brutum scripsisse te ad me. @@Cognosce nunc cetera. pro Appio nos hic omnia facimus, €honeste tamen sed plane libenter; nec enim ipsum odimus et €Brutum amamus et Pompeius mirifice a me contendit, quem €mehercule plus plusque in dies diligo. C. Coelium huc quaes-€torem venire audisti? nescio quid sit hominis. [sed] Pammenia €illa mihi non placent. ego me spero Athenis fore mense €Septembri. tuorum itinerum tempora scire sane velim. €$EU)H/QEIAN& Semproni Rufi cognovi ex epistula tua Corcyraea; €quid quaeris? invideo potentiae Vestori. €@@Cupiebam etiam nunc plura garrire, sed lucet; urget turba, €festinat Philogenes. valebis igitur et valere Piliam et Caeciliam €nostram iubebis litteris et salvebis a meo Cicerone.  ŸóáÿèúõïìÔáòóõí éôåò æáãéåîóÿïäÍáé® öåì éî® Éõî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Etsi nihil sane habebam novi quod post accidisset quam €dedissem ad te Philogeni liberto tuo litteras, tamen cum €Philotimum Romam remitterem, scribendum aliquid ad te fuit. €ac primum illud quod me maxime angebat (non quo me aliquid €iuvare posses; quippe; res enim est in manibus, tu autem abes €longe gentium, €@@@@'$POLLA\ D' E)N METAIXMI/W| €@@@@$NO/TOS KULI/NDEI KU/MAT' EU)REI/HS A(LO/S2&'): @1 €obrepit dies, ut vides (mihi enim a. d. &7iii& Kal. Sext. de provincia €decedendum est), nec succeditur. quem relinquam qui provin-€ciae praesit? ratio quidem et opinio hominum postulat fratrem, €primum quod videtur esse honos, nemo igitur potior; deinde €quod solum habeo praetorium. Pomptinus enim ex pacto et €convento (nam ea lege exierat) iam a me discesserat. quaestorem €nemo dignum putat; etenim est levis, libidinosus, tagax. de fratre autem primum illud est: persuaderi ei non posse €arbitror; odit enim provinciam, et hercule nihil odiosius, nihil €molestius. deinde ut mihi nolit negare, quidnam mei sit offici? €cum bellum esse in Syria magnum putetur, id videatur in hanc €provinciam erupturum, hic praesidi nihil sit, sumptus annuus €decretus sit, videaturne aut pietatis esse meae fratrem relinquere €aut diligentiae nugarum aliquid relinquere? magna igitur, ut €vides, sollicitudine adficior, magna inopia consili. quid quaeris? €toto negotio nobis opus non fuit. quanto tua provincia melior! €decedes cum voles, nisi forte iam decessisti; quem videbitur €praeficies Thesprotiae et Chaoniae. necdum tamen ego €Quintum conveneram, ut iam si id placeret scirem possetne ab eo impetrari; nec tamen, si posset, quid vellem habebam. hoc €est igitur eius modi. €@@Reliqua plena adhuc et laudis et gratiae, digna iis libris quos €dilaudas: conservatae civitates, cumulate publicanis satis €factum; offensus contumelia nemo, decreto iusto et severo €perpauci, nec tamen quisquam ut queri audeat; res gestae €dignae triumpho, de quo ipso nihil cupide agemus, sine tuo @1 €quidem consilio certe nihil. clausula est difficilis in tradenda €provincia; sed haec deus aliquis gubernabit. @@De urbanis rebus scilicet plura tu scis, saepius et certiora €audis; equidem doleo non me tuis litteris certiorem fieri. huc €enim odiosa adferebantur de Curione, de Paulo; non quo ullum €periculum videam stante Pompeio vel etiam sedente, valeat €modo; sed mehercule Curionis et Pauli, meorum familiarium, €vicem doleo. formam igitur mihi totius rei publicae, si iam es €Romae aut cum eris, velim mittas quae mihi obviam veniat, €ex qua me fingere possim et praemeditari quo animo accedam €ad urbem; est enim quiddam advenientem non esse peregrinum €atque hospitem. @@Et quod paene praeterii, Bruti tui causa, ut saepe ad te scripsi, €feci omnia. Cyprii numerabant; sed Scaptius centesimis reno-€vato in singulos annos faenore contentus non fuit. Ariobarzanes €non in Pompeium prolixior per ipsum quam per me in Brutum. €quem tamen ego praestare non poteram; erat enim rex per-€pauper aberamque ab eo ita longe ut nihil possem nisi litteris, €quibus pugnare non destiti. summa haec est: pro ratione €pecuniae liber[2al]2ius est Brutus tractatus quam Pompeius. €Bruto curata hoc anno talenta circiter &7c&, Pompeio in sex mensi-€bus promissa &7cc&. iam in Appi negotio quantum tribuerim Bruto €dici vix potest. quid est igitur quod laborem? amicos habet €meras nugas, Ma[2ti]2nium, Scaptium; qui quia non habuit [2a]2 €me turmas equitum quibus Cyprum vexaret, ut ante me fecerat, @1 €fortasse suscenset, aut quia praefectus non est, quod ego nemini €tribui negotiatori (non C. Vennonio, meo familiari, non tuo, €M. Laenio), et quod tibi Romae ostenderam me servaturum; €in quo perseveravi. sed quid poterit queri is qui auferre pecu-€niam cum posset noluit? %aut Scaptius% qui in Cappadocia fuit €puto esse satis factum. is a me tribunatum cum accepisset, quem €ego ex Bruti litteris ei detulissem, postea scripsit ad me se uti €nolle eo tribunatu. @@Gavius est quidam, cui cum praefecturam detulissem Bruti þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¶£–‚èúõïìÔáòóõí éôåò æáãéåîóÿïäÍáé® öåì éî® Éõî® µ°ÿrogatu multa et dixit et fecit cum quadam mea contumelia, P. €Clodi canis. is me nec proficiscentem Apamea prosecutus est €nec, cum postea in castra venisset atque inde discederet, num €quid vellem rogavit et fuit aperte mihi nescio qua re non amicus. €hunc ego si in praefectis habuissem, quem tu me hominem €putares? qui, ut scis, potentissimorum hominum contumaciam €numquam tulerim, ferrem huius adseculae? etsi hoc plus est €quam ferre, tribuere etiam aliquid benefici et honoris. is igitur €Gavius, cum Apameae me nuper vidisset Romam proficiscens, €me ita appellavit [2ut]2 Culleolum vix auderem: 'unde' inquit €'me iubes petere cibaria praefecti?' respondi lenius quam €putabant oportuisse qui aderant, me non instituisse iis dare cibaria quorum opera non essem usus. abiit iratus. huius €nebulonis oratione si Brutus moveri potest, licebit eum solus €ames, me aemulum non habebis. sed illum eum futurum esse @1 €puto qui esse debet; tibi tamen causam notam esse volui et ad €ipsum haec perscripsi diligentissime. omnino (soli enim sumus) €nullas umquam ad me litteras misit Brutus, ne proxime quidem €de Appio, in quibus non inesset adrogans et $A)KOINONO/HTON €aliquid. tibi autem valde solet in ore esse. €@@@@'Granius autem €@@@@non contemnere se et reges odisse superbos.' €in quo tamen ille mihi risum magis quam stomachum movere €solet; sed plane parum cogitat quid scribat aut ad quem. @@Q. Cicero puer legit, ut opinor, et certe, epistulam inscriptam €patri suo; solet enim aperire, idque de meo consilio, si quid €forte sit quod opus sit sciri. in ea autem epistula erat idem illud €de sorore quod ad me. mirifice conturbatum vidi puerum; €lacrimans mecum est questus. quid quaeris? miram in eo pie-€tatem, suavitatem humanitatemque perspexi; quo maiorem €spem habeo nihil fore aliter ac deceat. id te igitur scire volui. @@Ne illud quidem praetermittam. Hortensius filius fuit €Laodiceae gladiatoribus, flagitiose et turpiter. hunc ego patris €causa vocavi ad cenam quo die venit, et eiusdem patris causa €nihil amplius. is mihi dixit se Athenis me exspectaturum €ut mecum decederet. 'recte' inquam; quid enim dicerem? €omnino puto nihil esse quod dixit; nolo quidem, ne offendam €patrem, quem mehercule multum diligo. sin fuerit meus €comes, moderabor ita ne quid eum offendam quem minime €volo. @@Haec sunt. etiam illud: orationem Q. Celeris mihi velim @1 €mittas contra M. Servilium. litteras mitte quam primum; si €nihil [2erit, id ipsum scribes, nihil]2 fieri, vel per tuum tabellarium. €Piliae et filiae salutem. cura ut valeas.  Ÿóáÿèúöïìéî éôéîåòåÿïäíå䮨¿© Éõî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Tarsum veni Non. Iun. ibi me multa moverunt: magnum in €Syria bellum, magna in Cilicia latrocinia, mihi difficilis ratio €administrandi, quod paucos dies habebam reliquos annui €muneris, illud autem difficillimum, relinquendus erat ex senatus €consulto qui praeesset. nihil minus probari poterat quam €quaestor Mescinius. nam de Coelio nihil audiebamus. rectissi-€mum videbatur Quintum fratrem cum imperio relinquere; in €quo multa molesta, discessus noster, belli periculum, militum €improbitas, sescenta praeterea. o rem totam odiosam! sed haec €fortuna viderit, quoniam consilio non multum uti licet. @@Tu quando Romam salvus (ut spero) venisti, videbis, ut €soles, omnia quae intelleges nostra interesse, in primis de Tullia €mea, cuius de condicione quid mihi placeret scripsi ad Teren-€tiam cum tu in Graecia esses; deinde de honore nostro. quod €enim tu afuisti, vereor ut satis diligenter actum in senatu sit de €litteris meis. @@Illud praeterea $MUSTIKW/TERON& ad te scribam, tu sagacius €odorabere. $TH=S DA/MARTO/S MOU O( A)PELEU/QEROS& ($OI)=SQA O(\N LE/GW&) $E)/DOCE/ €$MOI PRW/HN, E)C W(=N A)LOGEUO/MENOS PAREFQE/GGETO, PEFURAKE/NAI TA\S €$YH/FOUS E)K TH=S W)NH=S TW=N U(PARXO/NTWN& [2$TW=N&]2 $TOU= *KROTWNIA/TOU €$TURANNOKTO/NOU. DE/DOIKA DH\ MH/ TI&_$NOH/SEIS DH/POU. TOU=TO DH\ €$PERISKEYA/MENOS TA\ LOIPA\ E)CASFA/LISAI.& non queo tantum quantum €vereor scribere; tu autem fac ut mihi tuae litterae volent €obviae. €@@Haec festinans scripsi in itinere atque agmine. Piliae et €puellae Caeciliae bellissimae salutem dices.  Ÿóáÿèú÷ïìéî ãáóôòéó áä Ðùòáíõíÿïäö Ëáì® Ñõéîô® µ° ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nunc quidem profecto Romae es, quo te, si ita est, salvum €venisse gaudeo; unde quidem quam diu afuisti, magis a me €abesse videbare quam si domi esses. minus enim mihi meae €notae res erant, minus etiam publicae. qua re velim, etsi (ut €spero) te haec legente aliquantum iam viae processero, tamen €obvias mihi litteras quam argutissimas de omnibus rebus €crebro mittas, in primis de quo scripsi ad te antea. $TH=S €$CUNAO/ROU TH=S E)MH=S OU(CELEU/QEROS E)/DOCE/ MOI QAMA\ BATTARI/ZWN €[2$KAI\&]2 $A)LU/WN E)N TOI=S CULLO/GOIS KAI\ TAI=S LE/SXAIS U(PO/ TI PEFU-€$RAKE/NAI TA\S YH/FOUS E)N TOI=S U(PA/RXOUSIN TOI=S TOU= *KROTWNIA/TOU. hoc tu indaga, ut soles, at hoc magis. $E)C A)/STEWS E(PTALO/FOU €$STEI/XWN PARE/DWKEN MNW=N %KAMN% O)FEI/LHMA TW=| *KAMI/LLW|, E(AUTO/N €$TE O)FEI/LONTA MNA=S KD# E)K TW=N *KROTWNIATIKW=N KAI\ E)K TW=N *XER-€$RONHSITIKW=N MH# KAI\ MNA=S KLHRONOMH=SAI XM#& [$KM&]$. TOU/TWN DE\ €$MHDE\ O)BOLO\N DIEULUTH=SQAI, PA/NTWN O)FEILHQE/NTWN TOU= DEUTE/ROU €$MHNO\S TH=| NOUMHNI/A|. TO\N DE\ A)PELEU/QERON AU)TOU=, O)/NTA O(MW/NUMON €$TW=| *KO/NWNOS PATRI/, MHDE\N O(LOSXERW=S PEFRONTIKE/NAI. TAU=TA OU)=N €$PRW=TON ME\N I(/NA PA/NTA SW/|ZHTAI, DEU/TERON DE\ I(/NA MHDE\ TW=N TO/KWN €$O)LIGWRH/SH|S TW=N A)PO\ TH=S PROEKKEIME/NHS H(ME/RAS. O(/SAS& * * * €$AU)TOU= H)NE/GKAMEN SFO/DRA DE/DOIKA: KAI\ GA\R PARH=N PRO\S H(MA=S €$KATASKEYO/MENOS KAI/ TI SXEDO\N E)LPI/SAS: A)POGNOU\S D' A)LO/GWS €$A)P&[2$H=LQ&]2$EN E)PEIPW/N& '$EI)/KW:& "$AI)SXRO/N TOI DHRO/N TE ME/NEIN& . . . "', €meque obiurgavit vetere proverbio '$TA\ ME\N DIDO/MENA& . . . '. reliqua vide et quantum fieri potest perspice. €@@Nos etsi annuum tempus [est] prope iam emeritum habe-€bamus (dies enim &7xxxiii& erant reliqui), sollicitudine provinciae €tamen vel maxime urgebamur. cum enim arderet Syria bello €et Bibulus in tanto maerore suo maximam curam belli sustineret €ad meque legati eius et quaestor et amici eius litteras mitterent €ut subsidio venirem, etsi exercitum infirmum habebam, auxilia €sane bona sed ea Galatarum, Pisidarum, Lyciorum (haec enim €sunt nostra robora), tamen esse officium meum putavi exercitum €habere quam proxime hostem quoad mihi praeesse provinciae €per senatus consultum liceret. sed quo ego maxime delectabar, €Bibulus molestus mihi non erat, de omnibus rebus scribebat €ad me potius. et mihi decessionis dies $LELHQO/TWS& obrepebat. €qui cum advenerit, $A)/LLO PRO/BLHMA&, quem praeficiam, nisi €Caldus quaestor venerit; de quo adhuc nihil certi habebamus. @1 @@Cupiebam mehercule longiorem epistulam facere, sed nec €erat res de qua scriberem nec iocari prae cura poteram. valebis €igitur et puellae salutem Atticulae tuae dices nostraeque Piliae.  ŸóáÿèúøïìÓéäáåÿïäã® ééé Îïî® Óåøô® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ego dum in provincia omnibus rebus Appium orno, subito €sum factus accusatoris eius socer. 'id quidem' inquis 'di €adprobent!'. ita velim, teque ita cupere certo scio. sed crede €mihi, nihil minus putaram ego, qui de Ti. Nerone, qui €mecum egerat, certos homines ad mulieres miseram; qui €Romam venerunt factis sponsalibus. sed hoc spero melius. €mulieres quidem valde intellego delectari obsequio et comitate €adulescentis. cetera noli $E)CAKANQI/ZEIN&. @@Sed heus tu, $PUROU\S EI)S DH=MON& Athenis? placet hoc tibi? etsi €non impediebant mei certe libri; non enim ista largitio fuit in €civis sed in hospites liberalitas. me tamen de Academiae $PROPU/LW| €iubes cogitare, cum iam Appius de Eleusine non cogitet? €@@De Hortensio te certo scio dolere. equidem excrucior; €decreram enim valde cum eo familiariter vivere. @@Nos provinciae praefecimus Coelium. 'puerum' inquies 'et €fortasse fatuum et non gravem et non continentem.' adsentior; €fieri non potuit aliter. nam quas multo ante tuas acceperam €litteras in quibus $E)PE/XEIN& te scripseras quid esset mihi facien-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¶¦“…èúøïìÓéäáåÿïäã® ééé Îïî® Óåøô® µ°ÿdum de relinquendo, eae me pungebant. videbam enim quae @1 €tibi essent $E)POXH=S& causae, et erant eaedem mihi. puero traderem? €[2id rei publicae non utile.]2 fratri autem? illud non utile nobis. €nam praeter fratrem nemo erat quem sine contumelia quaestori, €nobili praesertim, anteferrem. tamen, dum impendere Parthi €videbantur, statueram fratrem relinquere, aut etiam rei publicae €causa contra senatus consultum ipse remanere; qui postea quam €incredibili felicitate discesserunt, sublata dubitatio est. videbam €sermones: 'hui, fratrem reliquit! num est hoc non plus annum €obtinere provinciam? quid quod senatus eos voluit praeesse €provinciis qui non praefuissent? at hic triennium.' @@Ergo haec ad populum: quid quae tecum? numquam essem €sine cura, si quid iracundius aut contumeliosius aut neglegen-€tius, quae fert vita hominum. quid si quid filius puer et puer €bene sibi fidens? qui esset dolor? quem pater non dimittebat €teque id censere moleste ferebat. at nunc Coelius non dico €equidem 'quod egerit', sed tamen multo minus laboro. adde €illud. Pompeius, eo robore vir, iis radicibus, Q. Cassium sine €sorte delegit, Caesar Antonium: ego sorte datum offenderem, €ut etiam inquireret in eum quem reliquissem? hoc melius, et €huius rei plura exempla, senectuti quidem nostrae profecto €aptius. at te apud eum, di boni, quanta in gratia posui! eique €legi litteras non tuas sed librari tui. €@@Amicorum litterae me ad triumphum vocant, rem a nobis, €ut ego arbitror, propter hanc $PALIGGENESI/AN& nostram non €neglegendam. qua re tu quoque, mi Attice, incipe id cupere, €quo nos minus inepti videamur. @1  ŸóáÿèúùïìÔáòó騿©ÿïäÑõéîô® µ°ÿ@@@@CICERO [2ATTICO SAL.]2 ‘Quintus filius pie sane (me quidem certe multum hortante, sed €currentem) animum patris sui sorori tuae reconciliavit. eum €valde etiam tuae litterae excitarunt. quid quaeris? confido rem €ut volumus esse. €@@Bis ad te antea scripsi de re mea familiari, si modo tibi €redditae litterae sunt, Graece $E)N AI)NIGMOI=S&. scilicet nihil est €movendum; sed tamen $A)FELW=S& percontando [2de]2 nominibus €Milonis et ut expediat ut mihi receperit hortando aliquid aut €proficies [2aut certe perspicies]2. @@Ego Laodiceae quaestorem Mescinium exspectare iussi, ut €confectas rationes lege Iulia apud duas civitates possim relin-€quere. Rhodum volo puerorum causa, inde quam primum €Athenas, etsi etesiae valde reflant; sed * * * plane volo his €magistratibus, quorum voluntatem in supplicatione sum ex-€pertus. tu tamen mitte, quaeso, mihi obviam litteras num quid €putes rei publicae nomine tardandum esse nobis. €@@Tiro ad te dedisset litteras, nisi eum graviter aegrum Issi @1 €reliquissem; sed nuntiant melius esse. ego tamen angor; nihil €enim illo adulescente castius, nihil diligentius.  ŸóáÿèúúïìÅðèåóéÿïäËáì® Ïãô® µ° ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum instituissem ad te scribere calamumque sumpsissem, €Batonius e navi recta ad me venit domum Ephesi et epistulam €tuam reddidit &7ii& Kal. Oct. laetatus sum felicitate navigationis €tuae, opportunitate Piliae, etiam hercule sermone eiusdem de coniugio Tulliae meae. Batonius autem meros terrores ad me €attulit Caesarianos, cum Lepta etiam plura locutus est, spero €falsa sed certe horribilia: exercitum nullo modo dimissurum, €cum illo praetores designatos [2tris]2, Cassium tribunum pl., €Lentulum consulem facere, Pompeio in animo esse urbem relinquere. sed heus tu, num quid moleste fers de illo qui se €solet anteferre patruo sororis tuae fili? at a quibus victus! @@Sed ad rem. nos etesiae vehementissimi tardarunt; detraxit &7xx& €ipsos dies etiam aphractus Rhodi. Kal. Oct. Epheso conscen-€dentes hanc epistulam dedimus L. Tarquitio simul e portu €egredienti sed expeditius naviganti. nos Rhodiorum aphractis €ceterisque longis navibus tranquillitates aucupaturi eramus; ita €tamen properabamus ut non posset magis. @@De raudusculo Puteolano gratum. nunc velim dispicias res €Romanas, videas quid nobis de triumpho cogitandum putes, €ad quem amici me vocant. ego, nisi Bibulus, qui dum unus €hostis in Syria fuit pedem porta non plus extulit quam [2consul]2 €domo sua, adniteretur de triumpho, aequo essem animo; nunc @1 €vero '$AI)SXRO\N SIWPA=N&'. sed explora rem totam, ut quo die €congressi erimus consilium capere possimus. €@@Sat multa, qui et properarem et ei litteras darem qui aut €mecum aut paulo ante venturus esset. Cicero tibi plurimam €salutem dicit, tu dices utriusque nostrum verbis et Piliae tuae €et filiae.  ŸóáÿèúûïìÁôèåîéóÿïäÉä® Ïãô® µ° ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘In Piraeea cum exissem prid. Id. Oct., accepi ab Acasto servo €meo statim tuas litteras. quas quidem cum exspectassem iam €diu, admiratus sum, ut vidi obsignatam epistulam, brevitatem €eius, ut aperui, rursus $SU/GXUSIN& litterularum, quae solent tuae €compositissimae et clarissimae esse, ac, ne multa, cognovi ex €eo quod ita scripseras te Romam venisse a. d. &7xii& Kal. Oct. cum €febri. percussus vehementer, nec magis quam debui, statim €quaero ex Acasto. ille et tibi et sibi visum et ita se domi ex tuis €audisse ut nihil esset incommodi; id videbatur adprobare quod €erat in extremo, febriculam tum te habentem scripsisse. sed €te amavi tamen admiratusque sum quod nihilo minus ad me tua €manu scripsisses. qua re de hoc satis; spero enim, quae tua €prudentia et temperantia est, [2et]2 hercule, ut me iubet Acastus, €confido te iam ut volumus valere. @@A Turranio te accepisse meas litteras gaudeo. $PARAFU/LACON&, €si me amas, $TH\N TOU= FURATOU= FILOTIMI/AN: AU)TI/KA GA\R& hanc, €quae mehercule mihi magno dolori est (dilexi enim hominem), @1 €procura, quantulacumque est, Precianam hereditatem; prorsus €ille ne attingat. dices nummos mihi opus esse ad apparatum €triumphi; in quo, ut praecipis, nec me $KENO\N& in expetendo €cognosces nec $A)/TUFON& in abiciendo. @@Intellexi ex tuis litteris te ex Turranio audisse a me provin-€ciam fratri traditam. adeon ego non perspexeram prudentiam €litterarum tuarum? $E)PE/XEIN& te scribebas: quid erat dubitatione €dignum, si esset quicquam cur placeret fratrem et talem fratrem €relinqui? $A)QE/THSIS& ista mihi tua, non $E)POXH\& videbatur. monebas €de Q. Cicerone puero ut eum quidem neutiquam relinquerem: €'$TOU)MO\N O)/NEIRON E)MOI/&.' eadem omnia quasi collocuti essemus €vidimus. non fuit faciendum aliter, meque $E)PIXRONI/A E)POXH\ €tua dubitatione liberavit. sed puto te accepisse de hac re epistu-€lam scriptam accuratius. @@Ego tabellarios postero die ad vos eram missurus; quos puto €ante venturos quam nostrum Saufeium, sed eum sine meis litteris ad te venire vix rectum erat. tu mihi, ut polliceris, de €Tulliola mea, id est de Dolabella, perscribes, de re publica, €quam provideo in summis periculis, de censoribus, maximeque €de signis, tabulis quid fiat, referaturne. Id. Oct. has dedi litteras, €quo die, ut scribis, Caesar Placentiam legiones &7iiii&. quaeso, €quid nobis futurum est? in arce Athenis statio mea nunc placet. @1 °Ÿóáÿèúüïäøöéé Ëáì® Îïö® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Dederam equidem L. Saufeio litteras et dederam ad te unum, €quod, cum non esset temporis mihi ad scribendum satis, tamen €hominem tibi tam familiarem sine meis litteris ad te venire €nolebam; sed, ut philosophi ambulant, has tibi redditum iri €putabam prius. sin iam illas accepisti, scis me Athenas venisse €prid. Id. Oct., e navi egressum in Piraeum tuas ab Acasto nostro €litteras accepisse, conturbatum quod cum febre Romam €venisses bono tamen animo esse coepisse quod Acastus ea quae €vellem de adlevato corpore tuo nuntiaret, cohorruisse autem €in e[2o]2 quod tuae litterae de legionibus Caesaris adferrent; et €egi[sse] tecum ut videres ne quid $FILOTIMI/A& eius quem nosti €nobis noceret; et, de quo iam pridem ad te scripseram, Tur-€ranius autem secus tibi Brundisi dixerat (quod ex iis litteris €cognovi quas a Xenone, optimo viro, accepi), cur fratrem pro-€vinciae non praefecissem exposui breviter. haec fere sunt in illa €epistula. @@Nunc audi reliqua. per fortunas, omnem tuum amorem quo €me es amplexus omnemque tuam prudentiam, quam mehercule €ego in omni genere iudico singularem, confer iam ad eam þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·’„èúüïìÁôèåîéóÿïäøöéé Ëáì® Îïö® µ°ÿcuram, ut de omni statu meo cogites. videre enim mihi videor €tantam dimicationem, nisi idem deus qui nos melius quam €optare auderemus Parthico bello liberavit respexerit rem €publicam_sed tantam quanta numquam fuit. age, hoc malum €mihi commune est cum omnibus; nihil tibi mando ut de eo €cogites, illud meum proprium $PRO/BLHMA&, quaeso, suscipe. @1 €videsne ut te auctore sim utrumque complexus [Pompeium et €Caesarem]? ac vellem a principio te audisse amicissime €monentem, €@@@@'$A)LL' E)MO\N OU)/POTE QUMO\N E)NI\ STH/QESSIN E)/PEIQES2&'$: €@@@@[$PATRI/DOS&] €sed aliquando tamen persuasisti ut alterum complecterer quia €de me erat optime meritus, alterum quia tantum valebat. feci €igitur, itaque effeci omni obsequio ut neutri illorum quisquam esset me carior. haec enim cogitabamus, nec mihi coniuncto €cum Pompeio fore necesse peccare in re publica aliquando nec €cum Pompeio sentienti pugnandum esse cum Caesare; tanta €erat illorum coniunctio. nunc impendet, ut et tu ostendis et ego €video, summa inter eos contentio. me autem uterque numerat €suum, nisi forte simulat alter. nam Pompeius non dubitat; vere €enim iudicat ea quae de re publica nunc sentiat mihi valde €probari. utriusque autem accepi eius modi litteras eodem tem-€pore quo tuas ut neuter quemquam omnium pluris facere quam €me videretur. @@Verum quid agam? non quaero illa ultima (si enim castris res €geretur, video cum altero vinci satius esse quam cum altero €vincere), sed illa quae tum agentur cum venero, ne ratio absentis €habeatur, ut exercitum dimittat. 'dic, M. Tulli.' quid dicam? €'exspecta, amabo te, dum Atticum conveniam'? non est locus €ad tergiversandum. contra Caesarem? 'ubi illae sunt densae €dexterae?'; nam ut illi hoc liceret adiuvi, rogatus ab ipso €Ravennae de Caelio tribuno pl. ab ipso autem? etiam a Gnaeo €nostro in illo divino tertio consulatu. aliter sensero? '$AI)DE/OMAI&' €non Pompeium modo sed '$*TRW=AS KAI\ *TRW|A/DAS2&'. '$*POULUDA/MAS €$MOI PRW=TOS E)LEGXEI/HN KATAQH/SEI&'; quis? tu ipse scilicet, laudator €et factorum et scriptorum meorum. @@Hanc ergo plagam effugi per duos superiores Marcellorum €consulatus cum est actum de provincia Caesaris, nunc incido €in discrimen ipsum. itaque ut stultus primus suam sententiam €dicat, mihi valde placet de triumpho nos moliri aliquid, extra €urbem esse cum iustissima causa. tamen dabunt operam ut €eliciant sententiam meam. ridebis hoc loco fortasse: quam €vellem etiam nunc in provincia morari! plane opus fuit, si hoc €impendebat. etsi nil miserius; nam $O(DOU= PA/RERGON& volo te hoc €scire: omnia illa prima quae etiam [2tu]2 tuis litteris in caelum ferebas $E)PI/THKTA& fuerunt. quam non est facilis virtus! quam €vero difficilis eius diuturna simulatio! cum enim hoc rectum €et gloriosum putarem, ex annuo sumptu qui mihi decretus €esset me C. Coelio quaestori relinquere annuum, referre in €aerarium ad HS &7, ingemuit nostra cohors, omne illud putans €distribui sibi oportere, ut ego amicior invenirer Phry-€gum et Cilicum aerariis quam nostro. sed me non moverunt; €nam et mea laus apud me plurimum valuit nec tamen quicquam €honorifice in quemquam fieri potuit quod praetermiserim. €sed haec fuerit, ut ait Thucydides, $E)KBOLH\ LO/GOU& non inutilis. @@Tu autem de nostro statu cogitabis: primum quo artificio €tueamur benevolentiam Caesaris, deinde de ipso triumpho; €quem video, nisi rei publicae tempora impedient, $EU)PO/RISTON&. €iudico autem cum ex litteris amicorum tum ex supplicatione; @1 €quam qui non decrevit, [2plus decrevit]2 quam si omnis decresset €triumphos. ei porro adsensus est unus familiaris meus, Favonius, €alter iratus, Hirrus. Cato autem et scribendo adfuit et ad me de €sententia sua iucundissimas litteras misit. sed tamen gratulans €mihi Caesar de supplicatione triumphat de sententia Catonis, €nec scribit quid ille sententiae dixerit sed tantum supplicatio-€nem eum mihi non decrevisse. @@Redeo ad Hirrum. coeperas eum mihi placare: perfice. €habes Scrofam, habes Silium. ad eos ego etiam antea scripsi et €iam ad ipsum Hirrum. locutus enim erat cum iis commode, se €potuisse impedire sed noluisse; adsensum tantum esse Catoni, €amicissimo meo, cum is honorificentissimam in me sententiam €dixisset; nec me ad se ullas litteras misisse, cum ad omnis mit-€terem. verum dicebat; ad eum enim solum et ad Crassipedem €non scripseram. @@Atque haec de rebus forensibus: redeamus domum. diiun-€gere me ab illo volo; merus est $FURATH/S&, germanus Lartidius. €'$A)LLA\ TA\ ME\N PROTETU/XQAI E)A/SOMEN A)XNU/MENOI/ PER.&' reliqua €expediamus, hoc primum, quae accessit cura dolori meo_sed €tamen hoc, quicquid est, Precianum cum iis rationibus quas €ille meas tractat admisceri nolo. scripsi ad Terentiam, scripsi €etiam ad ipsum, me quicquid posset nummorum ad apparatum €sperati triumphi ad te redacturum. ita puto $A)/MEMPTA& fore; €verum ut libebit. hanc quoque suscipe curam, quem ad modum €expediamur; id tu et ostendisti quibusdam litteris ex Epiro €[2an]2 Athenis datis et in eo ego te adiuvabo. @1  ŸóáÿèúýïìÂòõîäéóéÿïäöé Ëáì® Äåã® µ°¨¿© ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Brundisium venimus &7vii& Kal. Dec. usi tua felicitate navigandi; €ita belle nobis 'flavit ab Epiro lenissimus Onchesmites' (hunc €$SPONDEIA/ZONTA& si cui voles $TW=N NEWTE/RWN& pro tuo vendito). @@Valetudo tua me valde conturbat; significant enim tuae lit-€terae te prorsus laborare. ego autem, cum sciam quam sis fortis, €vehementius esse quiddam suspicor quod te cogat cedere et €prope modum infringat. etsi alteram quartanam Pamphilus €tuus mihi dixit decessisse et alteram leviorem accedere. €Terentia vero, quae quidem eodem tempore ad portam €Brundisinam venit quo ego in portum mihique obvia in foro €fuit, L. Pontium sibi in Trebulano dixisse narrabat etiam eam €decessisse; quod si ita est, quod maxime mehercule opto, €[2gaudeo,]2 idque spero tua prudentia et temperantia te con-€secutum. @@Venio ad epistulas tuas; quas ego sescentas uno tempore €accepi, aliam alia iucundiorem, quae quidem erant tua manu; €nam Alexidis manum amabam quod tam prope accedebat ad €similitudinem tuae, [litterae manum] non amabam quod €indicabat te non valere. cuius quoniam mentio facta est, €Tironem Patris aegrum reliqui, adulescentem [2doctum et €diligentem]2, ut nosti, et adde, si quid vis, probum; nihil vidi €melius. itaque careo aegre et, quamquam videbatur se non €graviter habere, tamen sum sollicitus maximamque spem habeo €in M'. Curi diligentia, de qua ad me scripsit Tiro et multi @1 €nuntiarunt. Curius autem ipse sensit quam tu velles se a me €diligi, et eo sum admodum delectatus. et mehercule est quem €facile diligas; $AU)TO/XQWN& in homine urbanitas est. eius testamen-€tum deporto trium Ciceronum signis obsignatum cohortisque €praetoriae; fecit palam te ex libella, me ex terruncio. in Actio €Corcyrae Alexio me opipare muneratus est. Q. Ciceroni obsisti €non potuit quo minus Thyamim videret. @@Filiola tua te delectari laetor et probari tibi $FUSIKH\N& esse €$TH\N& [2$STORGH\N TH\N&]2 $PRO\S TA\ TE/KNA&. etenim si hoc non est, nulla €potest homini esse ad hominem naturae adiunctio; qua sublata €vitae societas tollitur. 'bene eveniat!' inquit Carneades, spurce, €sed tamen prudentius quam Lucius noster et Patron, qui, cum €omnia ad se referant [2nec]2 quicquam alterius causa fieri putent €et cum ea re bonum virum esse oportere dicant ne malum €habeat, non quo[2d]2 id natura rectum sit, non intellegunt se de €callido homine loqui, non de bono viro. sed haec, opinor, sunt €in iis libris quos tu laudando animos mihi addidisti. @@Redeo ad rem. quo modo exspectabam epistulam quam €Philoxeno dedisses! scripseras enim in ea esse de sermone €Pompei Neapolitano. eam mihi Patron Brundisi reddidit; €Corcyrae, ut opinor, acceperat. nihil potuit esse iucundius; erat €enim de re publica, de opinione quam is vir haberet integritatis €meae, de benevolentia quam ostendit eo sermone quem habuit €de triumpho. sed tamen hoc iucundissimum, quod intellexi te @1 €ad eum venisse ut eius animum erga me perspiceres; hoc mihi, €inquam, accidit iucundissimum. @@De triumpho autem nulla me cupiditas umquam tenuit ante þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·¢–‚èúýïìÂòõîäéóéÿïäöé Ëáì® Äåã® µ°¨¿© ¨¥±´à±©ÿBibuli impudentissimas litteras quas amplissima supplicatio €consecuta est. a quo si ea gesta essent quae scripsit, gauderem €et honori faverem; nunc illum, qui pedem porta quoad hostis €cis Euphratem fuit non extulerit, honore augeri, me, in cuius €exercitu spem illius exercitus habuit, idem non adsequi dedecus €est nostrum_nostrum, inquam, te coniungens. itaque omnia €experiar et, ut spero, adsequar. quod si tu valeres, iam mihi €quaedam explorata essent; sed, ut spero, valebis. @@De raudusculo Numeriano multum te amo. Hortensius quid €egerit aveo scire, Cato quid agat; qui quidem in me turpiter €fuit malevolus. dedit integritatis, iustitiae, clementiae, fidei €mihi testimonium, quod non quaerebam; quod postulabam €negavit. [id] itaque Caesar iis litteris quibus mihi gratulatur et €omnia pollicetur quo modo exsultat Catonis in me ingratissimi €iniuria! at hic idem Bibulo dierum &7xx&. ignosce mihi: non €possum haec ferre nec feram. @@Cupio ad omnis tuas epistulas, sed nihil necesse est; iam enim €te videbo. illud tamen de Chrysippo (nam de altero illo minus €sum admiratus, operario homine; sed tamen ne illo quidem €quicquam improbius)_Chrysippum vero, quem ego propter €litterularum nescio quid libenter vidi, in honore habui, disce-€dere a puero insciente me! mitto alia quae audio multa, mitto €furta; fugam non fero, qua mihi nihil visum est sceleratius. @1 €itaque usurpavi vetus illud Drusi, ut ferunt, praetoris in eo qui €eadem liber non iuraret, me istos liberos non addixisse, prae-€sertim cum adesset nemo a quo recte vindicarentur. id tu, ut €videbitur, ita accipies; ego tibi adsentiar. €@@Vni tuae disertissimae epistulae non rescripsi, in qua est de €periculis rei publicae. quid rescriberem? valde eram perturbatus. €sed ut nihil magno opere metuam Parthi faciunt, qui repente €Bibulum semivivum reliquerunt.  Ÿóáÿèúþïìéî Ôòåâõìáîï Ðïîôéÿïäö Éä® Äåã® µ° ¨¥±´à±²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7viii& Id. Dec. Aeculanum veni et ibi tuas litteras legi quas €Philotimus mihi reddidit; e quibus hanc primo aspectu volup-€tatem cepi, quod erant a te ipso scriptae, deinde earum accuratis-€sima diligentia sum mirum in modum delectatus. ac primum €illud in quo te Dicaearcho adsentiri negas: etsi cupidissime €expetitum a me est et te adprobante ne diutius anno in provincia €essem, tamen non est nostra contentione perfectum. sic enim €scito, verbum in senatu factum esse numquam de ullo nostrum €qui provincias obtinuimus quo in iis diutius quam ex senatus €consulto maneremus, ut iam ne istius quidem rei culpam €sustineam, quod minus diu fuerim in provincia quam fortasse fuerit utile. sed 'quid si hoc melius?' saepe opportune dici €videtur, ut in hoc ipso. sive enim ad concordiam res adduci @1 €potest sive ad bonorum victoriam, utriusvis rei me aut adiu-€torem velim esse aut certe non expertem; sin vincuntur boni, €ubicumque essem, una cum iis victus essem. qua re celeritas €nostri reditus $A)METAME/LHTOS& debet esse. quod si ista nobis €cogitatio de triumpho iniecta non esset, quam tu quoque €adprobas, ne tu haud multum requireres illum virum qui in €sexto libro informatus est. quid enim tibi faciam, qui illos €libros devorasti? quin nunc ipsum non dubitabo rem tantam €abicere, si id erit rectius. utrumque vero simul agi non potest, €et de triumpho ambitiose et de re publica libere. sed ne dubi-€taris quin, quod honestius, id mihi futurum sit antiquius. @@Nam quod putas utilius esse, vel mihi quod tutius sit vel €etiam ut rei publicae prodesse possim, me esse cum imperio, id €coram considerabimus quale sit; habet enim res deliberationem, €etsi ex parte magna tibi adsentio[2r]2. de animo autem meo erga €rem publicam bene facis quod non dubitas, et illud probe €iudicas, nequaquam satis pro meis officiis, pro ipsius in alios €effusione illum in me liberalem fuisse, eiusque rei causam vere €explicas; %et eis% quae de Fabio Caninioque acta scribis valde €consentiunt. quae si secus essent totumque se ille in me pro-€fudisset, tamen illa quam scribis custos urbis me praeclarae €inscriptionis memorem esse cogeret nec mihi concederet ut €imitarer Vulcatium aut Servium, quibus tu es contentus, sed €aliquid nos vellet nobis dignum et sentire et defendere; quod €quidem agerem, si liceret, alio modo ac nunc agendum est. @@De sua potentia dimicant homines hoc tempore periculo @1 €civitatis. nam si res publica defenditur, cur ea consule isto ipso €defensa non est? cur ego, in cuius causa rei publicae salus €consistebat, defensus postero anno non sum? cur imperium illi €aut cur illo modo prorogatum est? cur tanto opere pugnatum €ut de eius absentis ratione habenda decem tribuni pl. ferrent? €his ille rebus ita convaluit ut nunc in uno civi spes ad resisten-€dum sit; qui mallem tantas ei viris non dedisset quam nunc tam valenti resisteret. sed quoniam res eo deducta est, non quaeram, €ut scribis, '$POU= SKA/FOS TO\ TW=N *)ATREIDW=N;&': mihi $SKA/FOS& unum €erit quod a Pompeio gubernabitur. illud ipsum quod ais, 'quid €fiet cum erit dictum "dic, M. Tulli?"': $SU/NTOMA&, 'Cn. €Pompeio adsentior'. ipsum tamen Pompeium separatim ad €concordiam hortabor; sic enim sentio, maximo in periculo €rem esse. vos scilicet plura, qui in urbe estis; verum tamen haec €video, cum homine audacissimo paratissimoque negotium esse, €omnis damnatos, omnis ignominia adfectos, omnis damnatione €ignominiaque dignos illac facere, omnem fere iuventutem, €omnem illam urbanam ac perditam plebem, tribunos valentis €addito Q. Cassio, omnis qui aere alieno premantur, quos pluris €esse intellego quam putaram (causam solum illa causa non habet, €ceteris rebus abundat); hic omnia facere omnis ne armis €decernatur, quorum exitus semper incerti, nunc vero etiam in €alteram partem magis timendi. €@@Bibulus de provincia decessit, Veientonem praefecit; in €decedendo erit, ut audio, tardior. quem cum ornavit Cato @1 €declaravit iis se solis [non] invidere quibus nihil aut non multum €ad dignitatem posset accedere. @@Nunc venio ad privata; fere enim respondi tuis litteris de re €publica et iis quas in suburbano et iis quas postea scripsi[2sti]2. €ad privata venio. unum etiam, de Caelio: tantum abest ut €meam ille sententiam moveat ut valde ego ipsi quod de sua €sententia decesserit paenitendum putem. sed quid est quod ei €vici Luccei sint addicti? hoc te praetermisisse miror. @@De Philotimo, faciam equidem ut mones. sed ego %mihi% ab €illo hoc tempore non rationes exspectabam quas tibi edidit, €verum id reliquum quod ipse in Tusculano me referre in €commentarium mea manu voluit quodque idem in Asia mihi €sua manu scriptum dedit. id si praestaret, quantum mihi aeris €alieni esse tibi edidit, tantum et plus etiam mihi ipse deberet. €sed in hoc genere, si modo per rem publicam licebit, non €accusabimur posthac; neque hercule antea neglegentes fuimus €sed et amicorum [2et publicorum negotiorum]2 multitudine €occupati. ergo utemur, ut polliceris, et opera et consilio tuo, €nec tibi erimus, ut spero, in eo molesti. @@De serpirastris cohortis meae, nihil [2est]2 quod doleas; ipsi €enim se collegerunt admiratione [in te] integritatis meae. sed €me moverat nemo magis quam is quem tu minime putas. €idem et initio fuerat et nunc est egregius; sed in ipsa decessione €significavit sperasse se aliquid et id quod animum induxerat @1 €paulisper non tenuit, sed cito ad se rediit meisque honorificentis-€simis erga se officiis victus pluris ea duxit quam omnem pecu-€niam. @@Ego a Curio tabulas accepi, quas mecum porto. Hortensi €legata cognovi; nunc aveo scire quid %hominis% sit et quarum €rerum auctionem instituat; nescio enim cur, cum portam €Flumentanam Caelius occuparit, ego Puteolos non meos €faciam. @@Venio ad 'Piraeea', in quo magis reprehendendus sum quod €homo Romanus 'Piraeea' scripserim, non 'Piraeum' (sic enim €omnes nostri locuti sunt), quam quod addiderim [2'in']2; non €enim hoc ut oppido praeposui sed ut loco; et tamen Dionysius €noster et qui est nobiscum Nicias Cous non rebatur oppidum €esse Piraeea. sed de re videro. nostrum quidem si est peccatum, €in eo est quod non ut de oppido locutus sum sed ut de loco, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·£˜Šˆˆèúþïìéî Ôòåâõìáîï Ðïîôéÿïäö Éä® Äåã® µ° ¨¥±´à±²©ÿsecutusque sum non dico Caecilium, 'mane ut ex portu in €Piraeum' (malus enim auctor Latinitatis est), sed Terentium €(cuius fabellae propter elegantiam sermonis putabantur a C. €Laelio scribi), 'heri aliquot adulescentuli coiimus in Piraeum'; €et idem, 'mercator hoc addebat, captam e Sunio'; quod si €$DH/MOUS& oppida volumus esse, tam est oppidum Sunium quam €Piraeus. €@@Sed quoniam grammaticus es, si hoc mihi $ZH/THMA& persolveris, magna me molestia liberaris. ille mihi litteras blandas mittit; €facit idem pro eo Balbus. mihi certum est ab honestissima €sententia digitum nusquam; sed scis illi reliquum quantum sit. @1 €putasne igitur verendum esse ne aut obiciat id nobis aliquis, si €languidius, aut repetat, si fortius? quid ad haec reperis? 'solva-€mus' inquis. age, a Caelio mutuabimur. hoc tu tamen consideres €velim. puto enim, in senatu si quando praeclare pro re publica €dixero, Tartessium istum tuum mihi exeunti, 'iube sodes €nummos curare'. @@Quid superest? etiam: gener est suavis mihi, Tulliae, Teren-€tiae; quantumvis vel ingeni vel humanitatis %satis%; reliqua, €quae nosti, ferenda. scis enim quos %aperierimus%; qui omnes, €praeter eum de quo per te egimus, reum me facerent. ipsis enim €expensum nemo ferret. sed haec coram; nam multi sermonis €sunt. €@@Tironis reficiendi spes est in M'. Curio, cui ego scripsi tibi €eum gratissimum facturum. data &7v& Id. Dec. a Pontio ex €Trebulano.  Ÿóáÿèúÿïìéî Ãõíáî憎©ÿïäã® Éä® Äåã® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Dionysium flagrantem desiderio tui misi ad te, nec mehercule €aequo animo, sed fuit concedendum. quem quidem cognovi €cum doctum, quod mihi iam ante erat notum, tum sanctum, €plenum offici, studiosum etiam meae laudis, frugi hominem, €ac, ne libertinum laudare videar, plane virum bonum. @@Pompeium vidi &7iiii& Id. Dec.; fuimus una horas duas fortasse. €magna laetitia mihi visus est adfici meo adventu; de triumpho @1 €hortari, suscipere partis suas, monere ne ante in senatum €accederem quam rem confecissem, ne dicendis sententiis ali-€quem tribunum alienarem. quid quaeris? in hoc officio sermone €eius nihil potuit esse prolixius. de re publica autem ita mecum €locutus est quasi non dubium bellum haberemus: nihil ad spem €concordiae; plane illum a se alienatum cum ante intellegeret, €tum vero proxime iudicasse; venisse Hirtium a Caesare, qui €esset illi familiarissimus, ad se non accessisse et, cum ille a. d. €&7viii& Id. Dec. vesperi venisset, Balbus de tota re constituisset €a. d. &7vii& ad Scipionem ante lucem venire, multa de nocte eum €profectum esse ad Caesarem. hoc illi $TEKMHRIW=DES& videbatur esse alienationis. quid multa? nihil me aliud consolatur nisi quod €illum, cui etiam inimici alterum consulatum, fortuna summam €potentiam dederit, non arbitror fore tam amentem ut haec in €discrimen adducat. quod si ruere coeperit, ne ego multa timeo €quae non audeo scribere. sed ut nunc est, a. d. &7iii& Non. Ian. ad €urbem cogito.  Ÿóáÿëú€ïìéî Æïòíéáîïÿïäíåä® Äåã® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Multas uno tempore accepi tuas, quae mihi, quamquam €recentiora audiebam ex iis qui ad me veniebant, tamen erant €iucundae; studium enim et benevolentiam declarabant. €valetudine tua moveor et Piliam in idem genus morbi delapsam @1 €curam tibi adferre maiorem sentio. date igitur operam ut €valeatis. @@De Tirone video tibi curae esse; quem quidem ego, etsi €mirabilis utilitates mihi praebet, cum valet, in omni genere vel €negotiorum vel studiorum meorum, tamen propter humani-€tatem et modestiam malo salvum quam propter usum meum. @@Philogenes mecum nihil umquam de %lusgenio% locutus €est; de ceteris rebus habes Dionysium. sororem tuam non €venisse in Arcanum miror. de Chrysippo, meum consilium €probari tibi non moleste fero. ego in Tusculanum nihil sane €hoc tempore (devium est $TOI=S A)PANTW=SIN& et habet alia $DU/S-€$XRHSTA&), sed de Formiano Tarracinam prid. Kal. Ian., inde €Pomptinum %summam%, inde Albanum Pompei; ita ad urbem €&7iii& Non., natali meo. @@De re publica cottidie magis timeo. non enim boni, ut €putant[2ur]2, consentiunt. quos ego equites Romanos, quos €senatores vidi, qui acerrime cum cetera tum hoc iter Pompei €vituperarent! pace opus est. ex victoria cum multa mala tum €certe tyrannus exsistet. sed haec prope diem coram. €@@Iam plane mihi deest quid ad te scribam; nec enim de re €publica, quod uterque nostrum scit eadem, et domestica nota sunt ambobus. reliquum est iocari, si hic sinat; nam ego is sum €qui illi concedi putem utilius esse quod postulat quam signa €conferri; sero enim resistimus ei quem per annos decem aluimus €contra nos. 'quid senti[2e]2s igitur?' inquis. nihil scilicet nisi de @1 €sententia tua, nec prius quidem quam nostrum negotium aut €confecerimus aut deposuerimus. cura igitur ut valeas; aliquando €$A)PO/TRIYAI& quartanam istam diligentia quae in te summa est.  Ÿóáÿëúïäã® øééé Ëáì® Éáî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Plane deest quid ad te scribam. nota omnia tibi sunt, nec ipse €habeo a te quod exspectem. tantum igitur nostrum illud sol-€lemne servemus, ut ne quem istuc euntem sine litteris dimit-€tamus. @@De re publica valde timeo, nec adhuc fere inveni qui non €concedendum putaret Caesari quod postularet potius quam €depugnandum. est illa quidem impudens postulatio, opinione €%valentior%. cur autem nunc primum ei resistamus? '$OU) GA\R DH\ €$TO/DE MEI=ZON E)/PI KAKO\N&' quam cum quinquennium prorogaba-€mus, aut cum ut absentis ratio haberetur ferebamus, nisi forte €haec illi tum arma dedimus ut nunc cum bene parato pugnare-€mus. dices 'quid tu igitur sensurus es?' non idem quod dicturus. €sentiam enim omnia facienda ne armis decertetur, dicam idem €quod Pompeius, neque id faciam humili animo. sed rursus hoc €permagnum rei publicae malum, esse quodam modo mihi €praeter ceteros non rectum me in tantis rebus a Pompeio €dissidere. @1  Ÿóáÿëú‚ïäøé騿© Ëáì® Éáî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘'Dionysius, vir optimus, ut mihi quoque est perspectus, et €doctissimus tuique amantissimus, Romam venit &7xv& Kal. Ian. €et litteras a te mihi reddidit.' tot enim verba sunt de Dionysio €in epistula tua; illud putato non adscribis, 'et tibi gratias egit'. €atqui certe ille agere debuit et, si esset factum, quae tua est €humanitas, adscripsisses. mihi autem nulla de eo $PALINW|DI/A €datur propter superioris epistulae testimonium. sit igitur sane €bonus vir; hoc enim ipsum bene fecit, quod mihi sui cogno-€scendi penitus etiam istam facultatem dedit. @@Philogenes recte ad te scripsit; curavit enim quod debuit. €eum ego uti ea pecunia volui quoad liceret; itaque usus est €menses &7xiiii&. @@Pomptinum cupio valere et, quod scribis in urbem introisse, €vereor quid sit; nam id nisi gravi de causa non fecisset. ego, €quoniam &7iiii& Non. Ian. compitalicius dies est, nolo eo die in €Albanum venire, ne molestus sim familiae; veniam &7iii& Non. €Ian. igitur, inde ad urbem prid. Non. tua $LH=YIS& quem in diem €incurrat nescio, sed prorsus te commoveri incommodo valetu-€dinis tuae nolo. @@De honore nostro, nisi quid occulte Caesar per suos tribunos €molitus erit, cetera videntur esse tranquilla; tranquillissimus €autem animus meus, qui totum istuc aequi boni facit, et eo €magis quod iam a multis audio constitutum esse Pompeio et €eius consilio in Siciliam me mittere quod imperium habeam. @1 €id est $*)ABDHRITIKO/N&; nec enim senatus decrevit nec populus €iussit me imperium in Sicilia habere; sin hoc res publica ad €Pompeium refert, qui me magis quam privatum aliquem €mittit? itaque si hoc imperium mihi molestum erit, utar ea €porta quam primam videro. @@Nam quod scribis mirificam exspectationem esse mei neque €tamen quemquam bonorum aut satis bonorum dubitare quid €facturus sim, ego quos tu bonos esse dicas non intellego. ipse €nullos novi, sed ita, si ordines bonorum quaerimus. nam €singulares sunt boni viri; verum in dissensionibus ordines €bonorum et genera quaerenda sunt. senatum bonum putas, €per quem sine imperio provinciae sunt (numquam enim Curio €sustinuisset, si cum eo agi coeptum esset; quam sententiam €senatus sequi noluit, ex quo factum est ut Caesari non succede-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·§•ˆŠëú‚ïìéî Æïòíéáîïÿïäøé騿© Ëáì® Éáî® µ°ÿretur), an publicanos, qui numquam firmi sed nunc Caesari €sunt amicissimi, an faeneratores, an agricolas, quibus optatissi-€mum est otium? nisi eos timere putas ne sub regno sint qui id €numquam, dum modo otiosi essent, recusarunt. @@Quid ergo? exercitum retinentis cum legis dies transierit €rationem haberi placet? mihi vero ne absentis quidem; sed cum €id datum est, illud una datum est. annorum autem decem €imperium et ita latum [2placet]2? placet igitur etiam me expul-€sum et agrum Campanum perisse et adoptatum patricium a €plebeio, Gaditanum a Mytilenaeo, et Labieni divitiae et €Mamurrae placent et Balbi horti et Tusculanum. sed horum €omnium fons unus est. imbecillo resistendum fuit, et id erat @1 €facile; nunc legiones &7xi&, equitatus tantus quantum volet, €Transpadani, plebes urbana, tot tribuni pl., tam perdita iuven-€tus, tanta auctoritate dux, tanta audacia. cum hoc aut depug-nandum est aut habenda e lege ratio. 'depugna' inquis 'potius €quam servias.' ut quid? si victus eris, proscribare, si viceris, €tamen servias? 'quid ergo' inquis 'acturus es?' idem quod pe-€cudes, quae dispulsae sui generis sequuntur greges; ut bos €armenta, sic ego bonos viros aut eos quicumque dicentur boni €sequar, etiam si ruent. quid sit optimum male contractis rebus €plane video; nemini est enim exploratum cum ad arma ventum €sit quid futurum sit, at illud omnibus, si boni victi sint, nec in €caede principum clementiorem hunc fore quam Cinna fuerit €nec moderatiorem quam Sulla in pecuniis locupletum. $E)MPO-€$LITEU/OMAI/ SOI& iam dudum, et facerem diutius nisi me lucerna €desereret. ad summam, 'dic M. Tulli'. 'adsentior Cn. Pompeio', €id est T. Pomponio. €@@Alexim, humanissimum puerum (nisi forte, dum ego absum, €adulescens factus est; id enim agere videbatur), salvere iubeas €velim.  Ÿóáÿëúƒïäöé áõô ö Ëáì® Éáî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quid opus est de Dionysio tam valde adfirmare? an mihi nutus €tuus non faceret fidem? suspicionem autem eo mihi maiorem €tua taciturnitas attulerat, quod et tu soles conglutinare amicitias @1 €testimoniis tuis et illum aliter cum aliis de nobis locutum audie-€bam. sed prorsus ita esse ut scribis mihi persuades; itaque ego €is in illum sum quem tu me esse vis. @@Diem tuum ego quoque ex epistula tua quadam quam incipi-€ente febricula scripseras mihi notaveram et animadverteram €posse pro re nata te non incommode ad me in Albanum venire €&7iii& Non. Ian. sed, amabo te, nihil incommodo valetudinis feceris. €quid enim est tantum in uno aut altero die? @@Dolabellam video Liviae testamento cum duobus coheredibus €esse in triente sed iuberi mutare nomen. est $POLITIKO\N SKE/MMA €rectumne sit nobili adulescenti nomen mutare mulieris testa-€mento. sed id $FILOSOFW/TERON DIEUKRINH/SOMEN& cum sciemus €quantum quasi sit in trientis triente. @@Quod putasti fore ut ante quam istuc venirem Pompeium €viderem, factum est ita; nam &7vi& Kal. ad Lavernium [2me]2 €consecutus est. una Formias venimus et ab hora octava ad €vesperum secreto collocuti sumus. quod quaeris ecquae spes €pacificationis sit, quantum ex Pompei multo et accurato ser-€mone perspexi, ne voluntas quidem est. sic enim existimat, si €ille vel dimisso exercitu consul factus sit, $SU/GXUSIN TH=S POLITEI/AS €fore, atque etiam putat eum, cum audierit contra se diligenter €parari, consulatum hoc anno neglecturum ac potius exercitum €provinciamque retenturum; sin autem ille fureret, vehementer €hominem contemnebat et suis et rei publicae copiis confidebat. €quid quaeris? etsi mihi crebro '$CUNO\S *)ENUA/LIOS2&' occurrebat, €tamen levabar cura virum fortem et peritum et plurimum @1 €auctoritate valentem audiens $POLITIKW=S& de pacis simulatae periculis disserentem. habebamus autem in manibus Antoni €contionem habitam &7x& Kal. Ian., in qua erat accusatio Pompei €usque a toga pura, querela de damnatis, terror armorum. in €quibus ille 'quid censes' aiebat 'facturum esse ipsum, si in €possessionem rei publicae venerit, cum haec quaestor eius €infirmus et inops audeat dicere?' quid multa? non modo non €expetere pacem istam sed etiam timere visus est. ex illa autem €sententia relinquendae urbis %movet% hominem, ut puto. mihi €autem illud molestissimum est, quod solvendi sunt nummi €Caesari et instrumentum triumphi eo conferendum; est enim €$A)/MORFON A)NTIPOLITEUOME/NOU XREWFEILE/THN& esse. sed haec et €multa alia coram.  Ÿóáÿëú„ïäéö Ëáì® Éáî® µ°ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘'Cottidiene' inquis 'a te accipiendae litterae sunt?' si habebo €cui dem, cottidie. 'at iam ipse ades.' tum igitur cum venero €desinam. unas video mihi a te non esse redditas, quas L. €Quinctius, familiaris meus, cum ferret ad bustum Basili vul-neratus et despoliatus est. videbis igitur num quid fuerit in iis €quod me scire opus sit. et simul hoc $DIEUKRINH/SEIS PRO/BLHMA €sane $POLITIKO/N&:_ €@@Cum sit necesse aut haberi Caesaris rationem illo exercitum €vel per senatum vel per tribunos pl. obtinente, aut persuaderi €Caesari ut tradat provinciam atque exercitum et ita consul fiat, @1 €aut, si id ei non persuadeatur, haberi comitia sine illius ratione €illo patiente atque obtinente provinciam, aut, si per tribunos €pl. non patiatur [2et]2 tamen quiescat, rem adduci ad interre-€gnum, aut, si ob eam causam quod ratio eius non habeatur €exercitum adducat, armis cum eo contendere, illum autem €initium facere armorum aut statim nobis minus paratis aut tum €cum comitiis amicis eius postulantibus ut e lege ratio habeatur €impetratum non sit, ire autem ad arma aut hanc unam ob €causam quod ratio non habeatur aut addita causa si forte €tribunus pl. senatum impediens aut populum incitans notatus €aut senatus consulto circumscriptus aut sublatus aut expulsus €[sit] dicensve se expulsum ad illum confugerit, suscepto autem €bello aut tenenda sit urbs aut ea relicta ille commeatu et reliquis €copiis intercludendus_quod horum malorum, quorum aliquod €certe subeundum est, minimum putes. @@Dices profecto persuaderi illi ut tradat exercitum et ita consul €fiat. est omnino id eius modi ut, si ille eo descendat, contra dici €nihil possit, idque eum, si non obtinet ut ratio habeatur reti-€nentis exercitum, non facere miror; nobis autem, ut quidam €putant, nihil est timendum magis quam ille consul. 'at sic malo' €inquies 'quam cum exercitu.' certe; sed istuc ipsum 'sic' [o] €magnum malum putat aliquis, neque ei remedium est ullum; €cedendum est, si id volet. 'vide consulem illum iterum quem @1 €vidisti consulatu priore.' 'at tum imbecillus plus' inquit 'valuit €quam tota res publica. quid nunc putas?' et eo consule Pompeio €certum est esse in Hispania. o rem miseram! si quidem id ipsum €deterrimum est quod recusari non potest, et quod ille si faciat, €iam a bonis omnibus summam ineat gratiam. @@Tollamus igitur hoc quo illum posse adduci negant; de €reliquis quid est deterrimum? concedere illi quod, ut idem dicit, €impudentissime postulat. nam quid impudentius? tenuisti €provinciam per annos decem non tibi a senatu sed a te ipso per €vim et per factionem datos; praeteriit tempus non legis sed €libidinis tuae, fac tamen legis; ut succedatur decernitur; impedis €et ais 'habe meam rationem'. habe tu nostram. exercitum tu €habeas diutius quam populus iussit, invito senatu? 'depugnes €oportet, nisi concedis.' cum bona quidem spe, ut ait idem, vel €vincendi vel in libertate moriendi. iam si pugnandum est, quo €tempore, in casu, quo consilio, in temporibus situm est. itaque €te in ea quaestione non exerceo. ad ea quae dixi adfer si quid €habes. equidem dies noctesque torqueor. @1  Ÿóáÿëú…ïìáä õòâåíÿïäøééé Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Subito consilium cepi ut ante quam luceret exirem, ne qui €conspectus fieret aut sermo, lictoribus praesertim laureatis. €de reliquo neque hercule quid agam neque quid acturus sim €scio; ita sum perturbatus temeritate nostri amentissimi con-€sili. tibi vero quid suadeam, cuius ipse consilium exspecto? €Gnaeus noster quid consili ceperit capiatve nescio adhuc, in €oppidis coartatus et stupens. omnes, si in Italia consistet, €erimus una; sin cedet, consili res est. adhuc certe, nisi ego þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·¨Šˆ‰ëú…ïìáä õòâåíÿïäøééé Ëáì® Æåâò® ´¹ÿinsanio, stulte omnia et incaute. tu, quaeso, crebro ad me €scribe vel quod in buccam venerit.  Ÿóáÿëú†ïìéî Æïòíéáî憎©ÿïäø Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quaeso, quid est hoc? aut quid agitur? mihi enim tenebrae €sunt. 'Cingulum' inquit 'nos tenemus, Anconem amisimus; €Labienus discessit a Caesare.' utrum de imperatore populi €Romani an de Hannibale loquimur? o hominem amentem €et miserum, qui ne umbram quidem umquam $TOU= KALOU= €viderit! atque haec ait omnia facere se dignitatis causa. ubi €est autem dignitas nisi ubi honestas? honestum igitur habere €exercitum nullo publico consilio, occupare urbis civium quo €facilior sit aditus ad patriam, $XREW=N A)POKOPA/S&, $FUGA/DWN& @1 €$KAQO/DOUS&, sescenta alia scelera moliri, '$TH\N QEW=N MEGI/STHN W(/ST' €$E)/XEIN TURANNI/DA&'? sibi habeat suam fortunam! unam mehercule €tecum apricationem in illo lucrativo tuo sole malim quam €omnia illius modi regna, vel potius mori miliens quam semel illius modi quicquam cogitare. 'quid si tu velis?' inquis. age, €quis est cui velle non liceat? sed ego hoc ipsum velle miserius €esse duco quam in crucem tolli. una res est ea miserior, adipisci €quod ita volueris. sed haec hactenus; libenter enim in his €molestiis $E)NSXOLA/ZW SOI&. @@Redeamus ad nostrum. per fortunas, quale tibi consilium €Pompei videtur? hoc quaero, quid urbem reliquerit; ego enim €$A)PORW=&. tum nihil absurdius. urbem tu relinquas? ergo €idem, si Galli venirent. 'non est' inquit 'in parietibus res €publica.' at in aris et focis. 'fecit Themistocles.' fluctum €enim totius barbariae ferre urbs una non poterat. at idem €Pericles non fecit anno fere post quinquagesimo, cum praeter €moenia nihil teneret; nostri olim urbe reliqua capta arcem €tamen retinuerunt. '$OU(/TWS POU TW=N PRO/SQEN E)PEUQO/MEQA KLE/A $A)NDRW=N&'. rursus autem ex dolore municipali sermonibusque €eorum quos convenio videtur hoc consilium exitum habiturum. €mira hominum querela est (nescio istic, sed facies ut sciam) €sine magistratibus urbem esse, sine senatu. fugiens denique €Pompeius mirabiliter homines movet. quid quaeris? alia causa €facta est. nihil iam concedendum putant Caesari. haec tu mihi €explica qualia sint. @1 @@Ego negotio praesum non turbulento; vult enim me €Pompeius esse quem tota haec Campania et maritima ora ha-€beat $E)PI/SKOPON&, ad quem dilectus et negoti summa referatur; €itaque vagus esse cogitabam. te puto iam videre quae sit €$O(RMH\& Caesaris, qui populus, qui totius negoti status. ea velim €scribas ad me, et quidem, quoniam mutabilia sunt, quam €saepissime; acquiesco enim et scribens ad te et legens tua.  Ÿóáÿëú‡ïìéî Æïòíéáîïÿïäéø Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vnam adhuc a te epistulam acceperam datam &7xii& Kal. [Iun.], €in qua significabatur aliam te ante dedisse, quam non €acceperam. sed quaeso ut scribas quam saepissime, non modo €si quid scies aut audieris sed etiam si quid suspicabere, €maximeque quid nobis faciendum aut non faciendum putes. €@@Nam quod rogas curem ut scias quid Pompeius agat, ne ipsum quidem scire puto; nostrum quidem nemo. vidi €Lentulum consulem Formiis &7x& Kal., vidi Libonem; plena €timoris et erroris omnia. ille iter Larinum; ibi enim cohortes €et Luceriae et Teani reliquaque in Apulia. inde utrum con-€sistere uspiam velit an mare transire nescitur. si manet, vereor €ne exercitum firmum habere non possit; sin discedit, quo €aut qua, aut quid nobis agendum sit nescio. nam istum quidem €cuius $*FALARISMO\N& times omnia taeterrime facturum puto; €nec eum rerum prolatio nec senatus magistratuumque discessus @1 nec aerarium clausum tardabit. sed haec, ut scribis, cito €sciemus. €@@Interim velim mihi ignoscas quod ad te scribo tam multa €totiens; acquiesco enim et tuas volo elicere litteras maxi-€meque consilium quid agam aut quo me pacto geram. demit-€tamne me penitus in causam? non deterreor periculo sed €dirumpor dolore: tamne nullo consilio aut tam contra €meum consilium gesta esse omnia! an cuncter et tergiverser €et iis me dem qui tenent, qui potiuntur? '$AI)DE/OMAI *TRW=AS2&', €nec solum civis sed etiam amici officio revocor, etsi frangor €saepe misericordia puerorum. @@Vt igitur ita perturbato, etsi te eadem sollicitant, scribe €aliquid et maxime, si Pompeius Italia cedit, quid nobis agen-€dum putes. M'. quidem Lepidus (nam fuimus una) eum finem €statuit, L. Torquatus eundem. me cum multa tum etiam €lictores impediunt. nihil vidi umquam quod minus explicari €posset. itaque a te nihildum certi exquiro sed quid videatur, €denique ipsam $A)PORI/AN& tuam cupio cognoscere. @@Labienum ab illo discessisse prope modum constat. si ita €factum esset ut ille Romam veniens magistratus et senatum €Romae offenderet, magno usui causae nostrae fuisset. dam-€nasse enim sceleris hominem amicum rei publicae causa €videretur, quod nunc quoque videtur, sed minus prodest; €non enim habet cui prosit, eumque arbitror paenitere, nisi €forte id ipsum est falsum, discessisse illum. nos quidem pro €certo habebamus. @@Et velim, quamquam, ut scribis, domesticis te finibus tenes, €formam mihi urbis exponas, ecquod Pompei desiderium, @1 €ecquae Caesaris invidia appareat, etiam quid censeas de Terentia €et Tullia, Romae eas esse an mecum an aliquo tuto loco. haec €et si quid aliud ad me scribas velim vel potius scriptites.  ŸóáÿëúˆïìÍéîôõòîéóÿïäöééé Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De Vennonianis rebus tibi adsentior. Labienum $H(/RWA& iudico. €facinus iam diu nullum civile praeclarius, qui, ut aliud nihil, €hoc tamen profecit, dedit illi dolorem; sed etiam ad summam €profectum aliquid puto. amo etiam Pisonem, cuius iudicium €de genero suspicor visum iri grave. quamquam genus belli €quod sit vides: ita civile est ut non ex civium dissensione €sed ex unius perditi civis audacia natum sit. is autem valet €exercitu, tenet multos spe et promissis, omnia omnium €concupivit. huic tradita urbs est nuda praesidio, referta copiis. €quid est quod ab eo non metuas qui illa templa et tecta non €patriam sed praedam putet? quid autem sit acturus aut quo €modo nescio, sine senatu, sine magistratibus; ne simulare €quidem poterit quicquam $POLITIKW=S&. nos autem ubi €exsurgere poterimus aut quando? quorum dux quam $A)STRA-€$TH/GHTOS& tu quoque animadvertis, cui ne Picena quidem €nota fuerint; quam autem sine consilio res testis. ut enim alia €omittam decem annorum peccata, quae condicio non huic @1 fugae praestitit? nec vero nunc quid cogitet scio; ac non €desino per litteras sciscitari. nihil esse timidius constat, nihil €perturbatius. itaque nec praesidium, cuius parandi causa €ad urbem retentus est, nec locum ac sedem praesidi ullam €video. spes omnis in duabus invidiose retentis paene alienis €leg[2ion]2ibus. nam dilectus adhuc quidem invitorum est et a €pugnando abhorrentium; condicionum autem amissum €tempus est. quid futurum sit non video; commissum quidem €a nobis certe est sive a nostro duce ut e portu sine guberna-€culis egressi tempestati nos traderemus. @@Itaque de Ciceronibus nostris dubito quid agam; nam €mihi interdum amandandi videntur in Graeciam. de Tullia €autem et Terentia, cum mihi barbarorum adventus ad urbem €proponitur, omnia timeo, cum autem Dolabellae venit in €mentem, paulum respiro. sed velim consideres quid facien-€dum putes, primum $PRO\S TO\ A)SFALE/S& (aliter enim mihi de €illis ac de me ipso consulendum est), deinde ad opiniones, ne €reprehendamur quod eas Romae velimus esse in communi €bonorum fuga. quin etiam tibi et Peducaeo (scripsit enim ad €me) quid faciatis videndum est; is enim splendor est vestrum €ut eadem postulentur a vobis quae ab amplissimis civibus. €sed de hoc tu videbis, quippe cum de me ipso ac de meis €te considerare velim. @@Reliquum est ut et quid agatur quoad poteris explores €scribasque ad me et quid ipse coniectura adsequare; quod €etiam a te magis exspecto. nam acta omnibus nuntiantibus a €te exspecto futura; '$MA/NTIS D' A)/RISTOS& . . . '. loquacitati ignosces, @1 €quae et me levat ad te quidem scribentem et elicit tuas €litteras. @@Aenigma succonum ex Velia plane non intellexi; est enim €numero Platonis obscurius. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·©áŸóáÿëú‰ïìÍéîôõòîéóÿïäöéé Ëáì® Æåâò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Iam intellexi tuum aenigma; Oppios enim de Velia succones €dices. in eo aestuavi diu. quo aperto reliqua patebant et cum €Terentiae summa congruebant. @@L. Caesarem vidi Minturnis a. d. &7viii& Kal. Febr. mane cum €absurdissimis mandatis, non hominem sed scopas solutas, ut €id ipsum mihi ille videatur irridendi causa fecisse, qui tantis €de rebus huic mandata dederit; nisi forte non dedit et hic €sermone aliquo adrepto pro mandatis abusus est. @@Labienus, vir mea sententia magnus, Teanum venit a. d. €&7viiii& Kal. ibi Pompeium consulesque convenit. qui sermo €fuerit et quid actum sit scribam ad te cum certum sciam. €Pompeius a Teano Larinum versus profectus est a. d. &7viii& Kal.; €eo die mansit Venafri. aliquantum animi videtur nobis €attulisse Labienus. sed ego nondum habeo quod ad te ex his €locis scribam; ista magis exspecto, quid illinc adferatur, quo €pacto de Labieno ferat, quid agat Domitius in Marsis, Iguvi €Thermus, P. Attius Cinguli, quae sit populi urbani voluntas, @1 €quae tua coniectura de rebus futuris. haec velim crebro et €quid tibi de mulieribus nostris placeat et quid acturus ipse €sis scribas. €@@Si scriberem ipse, longior epistula fuisset, sed dictavi pro-€pter lippitudinem. ¨ŽŸóáÿëúŠïìÃáìéâõóÿïäöé Ëáì® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7vi& Kal. Febr. Capuam Calibus proficiscens, cum leviter €lippirem, has litteras dedi. €@@L. Caesar mandata Caesaris detulit ad Pompeium a. d. €&7viii& Kal., cum is esset cum consulibus Teani. probata condicio €est, sed ita ut ille de iis oppidis quae extra suam provinciam €occupavisset praesidia deduceret; id si fecisset, responsum est €ad urbem nos redituros esse et rem per senatum confecturos. €spero posse in praesentia pacem nos habere; nam et illum €furoris et hunc nostrum copiarum suppaenitet. @@Me Pompeius Capuam venire voluit et adiuvare dilectum; €in quo parum prolixe respondent Campani coloni. gladiatores €Caesaris qui Capuae sunt, de quibus ante ad te falsum ex Tor-€quati litteris scripseram, sane commode Pompeius distribuit €binos singulis patribus familiarum. scutorum in ludo &7ciь €fuerunt; eruptionem facturi fuisse dicebantur. sane multum €in eo rei publicae provisum est. @@De mulieribus nostris, in quibus est tua soror, quaeso videas €ut satis honestum nobis sit eas Romae esse cum ceterae illa @1 €dignitate discesserint. hoc scripsi ad eas et ad te ipsum antea. €velim eas cohortere ut exeant, praesertim cum ea praedia €in ora maritima habeamus cui ego praesum ut in iis pro re €nata non incommode possint esse. nam si quid offendimus €in genero nostro, quod quidem ego praestare non debeo_ €sed id fit maius quod mulieres nostrae praeter ceteras Romae €remanserunt. tu ipse cum Sexto scire velim quid cogites de €exeundo de totaque re quid existimes. equidem ad pacem €hortari non desino; quae vel iniusta utilior est quam iustissimum €bellum cum civibus. sed haec ut fors tulerit.  Ÿóáÿëú‹ïìÃáðõáåÿïäö Ëáì® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vt ab urbe discessi, nullum adhuc intermisi diem quin €aliquid ad te litterarum darem, non quo haberem magno €opere quid scriberem sed ut loquerer tecum absens; quo €mihi, cum coram id non licet, nihil est iucundius. @@Capuam cum venissem a. d. &7vi& Kal., pridie quam has €litteras dedi, consules conveni multosque nostri ordinis. €omnes cupiebant Caesarem abductis praesidiis stare con-€dicionibus iis quas tulisset; uni Favonio leges ab illo nobis €imponi non placebat, sed is [2non]2 auditus in consilio. Cato €enim ipse iam servire quam pugnare mavult; sed tamen ait €in senatu se adesse velle cum de condicionibus agatur, si €Caesar adductus sit ut praesidia deducat. ita, quod maxime @1 €opus est, in Siciliam ire non curat; quod metuo ne obsit, in €senatu esse vult. Postum[2i]2us autem, de quo nominatim sena-€tus decrevit ut statim in Siciliam iret Fu[2r]2fanoque suc-€cederet, negat se sine Catone iturum et suam in senatu operam €auctoritatemque quam magni aestimat. ita res ad Fannium €pervenit. is cum imperio in Siciliam praemittitur. @@In disputationibus nostris summa varietas est. plerique €negant Caesarem in condicione mansurum, postulataque €haec ab eo interposita esse quo minus quod opus esset ad €bellum a nobis pararetur. ego autem eum puto facturum ut €praesidia deducat; vicerit enim si consul factus erit, et minore €scelere vicerit quam quo ingressus est. sed accipienda plaga €est; sumus enim flagitiose imparati cum a militibus tum a €pecunia, quam quidem omnem non modo privatam quae €in urbe est sed etiam publicam quae in aerario est illi re-€liquimus. Pompeius ad legiones Appianas est profectus; €Labienum secum habet. ego tuas opiniones de his rebus ex-€specto. Formias me continuo recipere cogitabam.  ŸóáÿëúŒïìÃáìéâõóÿïäééé Ëáì® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Omnis arbitror mihi tuas litteras redditas esse, sed primas €praepostere, reliquas ordine quo sunt missae per Terentiam. €de mandatis Caesaris adventuque Labieni et responsis con- @1 €sulum ac Pompei scripsi ad te litteris iis quas a. d. &7v& Kal. €Capua dedi, pluraque praeterea in eandem epistulam conieci. @@Nunc has exspectationes habemus duas, unam quid Caesar €acturus sit cum acceperit ea quae referenda ad illum data €sunt L. Caesari, alteram quid Pompeius agat; qui quidem €ad me scribit paucis diebus se firmum exercitum habiturum €spemque adfert, si in Picenum agrum ipse venerit, nos Romam €redituros esse. Labienum secum habet non dubitantem de €imbecillitate Caesaris copiarum; cuius adventu Gnaeus noster €multo animi plus habet. €@@Nos a consulibus Capuam venire iussi sumus ad Non. Febr. €Capua profectus sum Formias a. d. &7iii& Kal.; eodem die cum €Calibus tuas litteras hora fere nona accepissem, has statim dedi. de Terentia et Tullia tibi adsentior; ad quas scripseram €ad te ut referrent. si nondum profectae sunt, nihil est quod €se moveant quoad perspiciamus quo loci sit res.  Ÿóáÿëúïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Îïî® Æåâò® ´¹ ¨¥±´àµ©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tuae litterae mihi gratae iucundaeque sunt. de pueris in €Graeciam transportandis tum cogitabam cum fuga ex Italia €quaeri videbatur; nos enim Hispaniam peteremus, illis €hoc aeque commodum non erat. tu ipse cum Sexto etiam €nunc mihi videris Romae recte esse posse. etenim minime €amici Pompeio nostro esse debetis; nemo enim umquam tan-€tum de urbanis praediis detraxit. videsne me etiam iocari? @1 @@Scire iam te oportet L. Caesar quae responsa referat a €Pompeio, quas ab eodem ad Caesarem ferat litteras; scriptae €enim et datae ita sunt ut proponerentur in publico. in quo €accusavi mecum ipse Pompeium qui, cum scriptor luculentus €esset, tantas res atque eas quae in omnium manus venturae €essent Sestio nostro scribendas dederit; itaque nihil um-€quam legi scriptum $*SHSTIWDE/STERON&. perspici tamen ex litteris €Pompei potest nihil Caesari negari omniaque et cumulate €quae postulet dari. quae ille amentissimus fuerit nisi acceperit, €praesertim cum impudentissime postulaverit. quis enim tu €es qui dicas 'si in Hispaniam profectus erit', 'si praesidia €dimiserit'? tamen conceditur, minus honeste nunc quidem €violata iam ab illo re publica illatoque bello quam si olim de €ratione habenda impetrasset. et tamen vereor ut his ipsis €contentus sit. nam cum ista mandata dedisset L. Caesari, €debuit esse paulo quietior dum responsa referrentur; dicitur €autem nunc esse acerrimus. @@Trebatius quidem scribit se ab illo &7viiii& Kal. Febr. roga-€tum esse ut scriberet ad me ut essem ad urbem; nihil ei me €gratius facere posse. haec verbis plurimis. intellexi ex dierum €ratione, ut primum de discessu nostro Caesar audisset, laborare €eum coepisse ne omnes abessemus. itaque non dubito quin €ad Pisonem, quin ad Servium scripserit. illud admiror, non €ipsum ad me scripsisse, non per Dolabellam, non per Caelium €egisse; quamquam non aspernor Trebati litteras, a quo me unice diligi scio. rescripsi ad Trebatium (nam ad ipsum €Caesarem, qui mihi nihil scripsisset, nolui) quam illud hoc €tempore esset difficile; me tamen in praediis meis esse neque @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·¨‘”„ëúïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Îïî® Æåâò® ´¹ ¨¥±´àµ©ÿdilectum ullum neque negotium suscepisse. in quo quidem €manebo dum spes pacis erit; sin bellum geretur, non deero €officio nec dignitati meae, pueros $U(PEKQE/MENOS& in Graeciam. €totam enim Italiam flagraturam bello intellego; tantum mali €[2est]2 excitatum partim ex improbis, partim ex invidis civibus. €sed haec paucis diebus ex illius ad nostra responsa responsis €intellegentur quorsum evasura sint. tum ad te scribam plura, €si erit bellum; sin autem [2otium aut]2 etiam indutiae, te €ipsum, ut spero, videbo. @@Ego &7iiii& Non. Febr., quo die has litteras dedi, in Formiano, €quo Capua redieram, mulieres exspectabam; quibus quidem €scripseram tuis litteris admonitus ut Romae manerent. sed €audio maiorem quendam in urbe timorem esse. Capuae Non. €Febr. esse volebam, quia consules iusserant. quicquid huc €erit a Pompeio adlatum, statim ad te scribam, tuasque de istis €rebus litteras exspectabo.  ŸóáÿëúŽïäééé Îïî® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘&7iiii& Non. Febr. mulieres nostrae Formias venerunt tuaque €erga se officia plena tui suavissimi studi ad me pertulerunt. €eas ego, quoad sciremus utrum turpi pace nobis an misero €bello esset utendum, in Formiano esse volui et una Cicerones. €ipse cum fratre Capuam ad consules (Nonis enim adesse €iussi sumus) &7iii& Non. profectus sum, cum has litteras dedi. @1 €@@Responsa Pompei grata populo et probata contioni esse €dicuntur; ita putaram. quae quidem ille [2si]2 repudiarit, €iacebit; si acceperit[2, vicerit]2. 'utrum igitur' inquies 'mavis?' €responderem si quem ad modum parati essemus scirem. Cassium erat hic auditum expulsum Ancona eamque urbem €a nobis teneri. si bellum futurum est, negotium utile. €Caesarem quidem L. Caesare cum mandatis de pace misso €tamen aiunt acerrime dilectum habere, loca occupare, vin-€cire praesidiis. o perditum latronem! [2o]2 vix ullo otio com-€pensandam hanc rei publicae turpitudinem! sed stomachari €desinamus, tempori pareamus, cum Pompeio in Hispaniam €eamus. haec optima in malis, quoniam illius alterum con-€sulatum a re publica ne data quidem occasione reppulimus. €sed haec hactenus. @@De Dionysio fugit me ad te antea scribere; sed ita con-€stitui, exspectare responsa Caesaris, ut, si ad urbem redi-€remus, ibi nos exspectaret, sin tardius id fieret, tum eum €arcesseremus. omnino quid ille facere debuerit in nostra illa €fuga, quid docto homine et amico dignum fuerit, cum €praesertim rogatus esset, scio, sed haec non nimis exquiro a €Graecis. tu tamen videbis, si erit, quod nolim, arcessendus, €ne molesti simus invito. @@Quintus frater laborat ut tibi quod debet ab Egnatio solvat; €nec Egnatio voluntas deest nec parum locuples est, sed cum €tale tempus sit ut Q. Titinius (multum enim est nobiscum) €viaticum se neget habere idemque debitoribus suis denuntiarit €ut eodem faenore uterentur, atque hoc idem etiam L. Ligus @1 €fecisse dicatur, nec hoc tempore aut domi nummos Quintus €habeat aut exi[2ge]2re ab Egnatio aut versuram usquam facere €possit, miratur te non habuisse rationem huius publicae €difficultatis. ego autem etsi illud $YEUDHSIO/DEION& (ita enim €putatur) observo, '$MHDE\ DI/KHN& . . . ', praesertim in te, a quo €nihil umquam vidi temere fieri, tamen illius querela movebar. €hoc, quicquid est, te scire volui.  Ÿóáÿëúïäééé Îïî® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nihil habeo quod ad te scribam, qui etiam eam epistulam €quam eram elucubratus ad te non dederim; erat enim plena €spei bonae, quod et contionis voluntatem audieram et illum €condicionibus usurum putabam, praesertim suis. ecce tibi €&7iii& Non. Febr. mane accepi litteras tuas, Philotimi, Furni, €Curionis ad Furnium, quibus irridet L. Caesaris legationem. €plane oppressi videmur nec quid consili capiam scio. nec €mehercule de me laboro; de pueris quid agam non habeo. €Capuam tamen proficiscebar haec scribens, quo facilius de €Pompei rebus cognoscerem.  ŸóáÿëúïìÃáðõáåÿïäÎïî® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Breviloquentem iam me tempus ipsum facit. pacem enim €desperavi, bellum nostri nullum administrant; cave enim @1 €putes quicquam esse minoris his consulibus, quorum ego * * * €spe audiendi aliquid et cognoscendi nostri apparatus maximo €imbri Capuam veni prid. Non., ut eram iussus. illi autem €adhuc, id est Nonis, nondum venerant, sed erant venturi €inanes, imparati. Gnaeus autem Luceriae dicebatur esse et €adire cohortis legionum Appianarum non firmissimarum. at €illum ruere nuntiant et iam iamque adesse, non ut manum €conserat (quicum enim?) sed ut fugam intercludat. @@Ego autem in Italia '$KAI\ SUNAPOQANEI=N&', nec te id con-€sulo; sin extra, quid ago? ad manendum hiems, lictores, im-€providi et neglegentes duces, ad fugam hortatur amicitia €Gnaei, causa bonorum, turpitudo coniungendi cum tyranno; €qui quidem incertum est Phalarimne an Pisistratum sit €imitaturus. haec velim explices et me iuves consilio, etsi te €ipsum istic iam calere puto; sed tamen quantum poteris. ego €si quid hic hodie novi cognoro, scies; iam enim aderunt con-€sules ad suas Nonas. tuas cottidie litteras exspectabo; ad has €autem cum poteris rescribes. mulieres et Cicerones in €Formiano reliqui.  Ÿóáÿëú‘ïìÃáìéâõóÿïäöé Éä® Æåâò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De malis nostris tu prius audis quam ego; istinc enim emanant. €boni autem hinc quod exspectes nihil est. veni Capuam ad €Non. Febr., ita ut iusserant consules. eo die Lentulus venit €sero. alter consul omnino non venerat &7vii& Id.; eo enim die €ego Capua discessi et mansi Calibus. inde has litteras postridie @1 €ante lucem dedi. haec Capuae dum fui cognovi: nihil in con-€sulibus, nullum usquam dilectum; nec enim conquisitores €$FAINOPROSWPEI=N& audent, cum ille adsit, contraque noster €dux nusquam sit, nihil agat, nec nomina dant; deficit enim €non voluntas sed spes. Gnaeus autem noster (o rem miseram €et incredibilem!) ut totus iacet! non animus est, non consilium, €non copiae, non diligentia. mittam illa, fugam ab urbe tur-€pissimam, timidissimas in oppidis contiones, ignorationem €non solum adversari sed etiam suarum copiarum: hoc cuius modi est? &7vii& Id. Febr. Capuam C. Cassius tribunus pl. venit, €attulit mandata ad consules ut Romam venirent, pecuniam €de sanctiore aerario auferrent, statim exirent. urbe relicta €redeant; quo praesidio? deinde exeant; quis sinat? consul €ei rescripsit ut prius ipse in Picenum. at illud totum erat €amissum; sciebat nemo praeter me ex litteris Dolabellae. mihi €dubium non erat quin ille iam iamque foret in Apulia, €Gnaeus noster in navi. @@Ego quid agam $SKE/MMA& magnum, neque mehercule mihi €quidem ullum, nisi omnia essent acta turpissime neque ego €ullius consili particeps_sed tamen, quid me deceat. ipse €me Caesar ad pacem hortatur, sed antiquiores litterae quam €ruere coepit. Dolabella, Caelius me illi valde satis facere. €mira me $A)PORI/A& torquet. iuva me consilio si potes, et tamen €ista quantum potes provide. nihil habeo tanta rerum per-€turbatione quod scribam; tuas litteras exspecto. @1  Ÿóáÿëú’ïìéî Æïòíéáîïÿïäö Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Pedem in Italia video esse nullum qui non in istius potestate €sit. de Pompeio scio nihil, eumque, nisi in navim se contulerit, €exceptum iri puto. o celeritatem incredibilem! huius autem €nostri_sed non possum sine dolore accusare eum de quo €angor et crucior. tu caedem non sine causa times, non quo €minus quicquam Caesari expediat ad diuturnitatem victoriae €et dominationis sed video quorum arbitrio sit acturus. recte €%sit% censeo cedendum. @@De Oppiis egeo consili. quod optimum factu videbitur €facies. cum Philotimo loquere, atque adeo Terentiam habebis €Idibus. €@@Ego quid agam? qua aut terra aut mari persequar eum €qui ubi sit nescio? etsi terra quidem qui possum? mari quo? €tradam igitur isti me? fac posse tuto (multi enim hortantur), €num etiam honeste? nullo modo quidem. a te petam con-€silium, ut soleo? explicari res non potest. sed tamen si quid €in mentem venit velim scribas, et ipse quid sis acturus.  Ÿóáÿëú“ïäéö Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘&7v& Id. Febr. vesperi a Philotimo litteras accepi Domitium þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ·¨—‚ëú“ïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Éä® Æåâò® ´¹ÿexercitum firmum habere, cohortis ex Piceno Lentulo et €Thermo ducentibus cum Domiti exercitu coniunctas esse, @1 €Caesarem intercludi posse eumque id timere, bonorum €animos recreatos Romae, improbos quasi perculsos. haec €metuo equidem ne sint somnia, sed tamen M'. Lepidum, €L. Torquatum, C. Cassium tribunum pl. (hi enim sunt nobis-€cum, id est in Formiano) Philotimi litterae ad vitam re-€vocaverunt. ego autem illa metuo ne veriora sint, nos omnis €plane iam captos esse, Pompeium Italia cedere; quem quidem €(o rem acerbam!) persequi Caesar dicitur. persequi Caesar €Pompeium? quid? ut interficiat? o me miserum! et non €omnes nostra corpora opponimus? in quo tu quoque in-€gemiscis. sed quid faciamus? victi, oppressi, capti plane sumus. @@Ego tamen Philotimi litteris lectis mutavi consilium de €mulieribus. quas, ut scripseram ad te, Romam remittebam; €sed mihi venit in mentem multum fore sermonem: me iudi-€cium iam de causa publica fecisse, qua desperata quasi hunc €gradum mei reditus esse quod mulieres revertissent. de me €autem ipso tibi adsentior, ne me dem incertae et periculosae €fugae, cum rei publicae nihil prosim, nihil Pompeio; pro quo €emori cum pie possum tum libenter. manebo igitur, etsi €vivere . . . . @@Quod quaeris hic quid agatur, tota Capua et omnis hic €dilectus iacet; desperata res est, in fuga omnes sunt, nisi quid €eius modi fuerit ut Pompeius istas Domiti copias cum suis €coniungat. sed videbamur omnia biduo triduove scituri. €@@[L.] Caesaris litterarum exemplum tibi misi; rogaras enim. @1 €cui nos valde satis facere multi ad me scripserunt; quod €patior facile, dum, ut adhuc, nihil faciam turpiter.  Ÿóáÿëú”ïäééé Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Philotimi litterae me quidem non nimis sed eos qui in his €locis erant admodum delectarunt. ecce postridie Cassio €litterae Capua a Lucretio, familiari eius, Nigidium a Domitio €Capuam venisse; eum dicere Vibullium cum paucis militibus €e Piceno currere ad Gnaeum, confestim insequi Caesarem, €Domitium non habere militum &7vi& milia. idem scripsit Capua €consules discessisse. non dubito quin Gnaeus in fuga sit; €modo effugiat. ego a consilio fugiendi, ut tu censes, absum.  Ÿóáÿëú•ïäééé áõô ðòéä® Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum dedissem ad te litteras tristis et metuo ne veras de €Lucreti ad Cassium litteris Capua missis, Cephalio venit a €vobis; attulit etiam a te litteras hilariores nec tamen firmas, €ut soles. omnia facilius credere possum quam quod scribitis, €Pompeium exercitum [2firmum]2 habere. nemo huc ita adfert €omniaque quae nolim. o rem miseram! malas causas semper €obtinuit, in optima concidit. quid dicam nisi illud eum scisse €(neque enim erat difficile), hoc nescisse? erat enim ars difficilis @1 €recte rem publicam regere. sed iam iamque omnia sciemus et €scribemus ad te statim.  Ÿóáÿëú–ïäÉä® Æåâò®¨¿© ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non venit idem usu mihi quod tu tibi scribis, 'quotiens €exorior'; ego enim nunc [2primum]2 paulum exorior, et maxime €quidem iis litteris quae Roma adferuntur de Domitio, de €Picentium cohortibus. omnia erant facta hoc biduo laetiora. €itaque fuga quae parabatur repressa est. Caesaris interdicta, €'si te secundo lumine hic offendero . . . ', respuuntur; bona €de Domitio, praeclara de Afranio fama est. @@Quod me amicissime admones ut me integrum quoad €possim servem, gratum est; quod addis, ne propensior ad €turpem causam videar, certe videri possum. ego me ducem €in civili bello quoad de pace ageretur n[2eg]2avi esse, non quin €rectum esset sed quia, quod multo rectius fuit, id mihi €fraudem tulit. plane eum cui noster alterum consulatum €deferret et triumphum (at quibus verbis! 'pro tuis rebus €gestis amplissimis') inimicum habere nolueram. ego scio et €quem metuam et quam ob rem. sin erit bellum, ut video fore, €partes meae non desiderabuntur. @@De HS &7 Terentia tibi rescripsit. Dionysio, dum existi-€mabam vagos nos fore, nolui molestus esse; tibi autem crebro €ad me scribenti de eius officio nihil rescripsi, quod diem ex @1 €die exspectabam ut statuerem quid esset faciendum. nunc, €ut video, pueri certe in Formiano videntur hiematuri. et €ego? nescio. si enim erit bellum, cum Pompeio esse constitui. €quod habebo certi, faciam ut scias. ego bellum foedissimum €futurum puto, nisi qui, ut tu sc[2rib]2is, Parthicus casus €exstiterit. °Ÿóáÿëú—ïäøö öåì øéö Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum ad te litteras dedissem, redditae mihi litterae sunt a €Pompeio: cetera de rebus in Piceno gestis quas ad se Vibullius €scripsisset, de dilectu Domiti, quae sunt vobis nota, nec tam €laeta erant in iis litteris quam ad me Philotimus [2scrips]2erat. €ipsam tibi epistulam misissem sed iam subito fratris puer €proficiscebatur; cras igitur mittam. sed in ea Pompei epistula €erat in extremo ipsius manu 'tu censeo Luceriam venias; €nusquam eris tutius'. id ego in eam partem accepi, haec oppida €atque oram maritimam illum pro relicto habere, nec sum €miratus eum qui caput ipsum reliquisset reliquis membris non parcere. ei statim rescripsi, hominemque certum misi €de comitibus meis, [2me]2 non quaerere ubi tutissimo essem; €si me vellet sua aut rei publicae causa Luceriam venire, statim €esse venturum; hortatusque sum ut oram maritimam retineret, €si rem frumentariam sibi ex provinciis suppeditari vellet. €hoc me frustra scribere videbam; sed uti in urbe retinenda @1 €tunc, sic nunc in Italia non reliquenda testificabar sententiam €meam. sic enim parari video, ut Luceriam omnes copiae con-€trahantur et ne is quidem locus [2sit]2 stabilis sed ex eo ipso, si urgeamur, paretur fuga; quo minus mirere si invitus in eam €causam descendo in qua neque pacis neque victoriae ratio €quaesita sit umquam sed semper flagitiosae et calamitosae €fugae. eundum, ut quemcumque fors tulerit casum subeam €potius cum iis qui dicuntur esse boni quam videar a bonis €dissentire. etsi prope diem video bonorum, id est lautorum €et locupletum, urbem refertam fore, municipiis vero his €relictis refertissimam; quo ego in numero essem, si hos lictores €molestissimos non haberem, nec me M'. Lepidi, L. Vulcati, €Ser. Sulpici comitum paeniteret, quorum nemo nec stultior €est quam L. Domitius nec inconstantior quam Ap. Claudius. unus Pompeius me movet, beneficio non auctoritate; quam €enim ille habeat auctoritatem in hac causa? qui, cum omnes €Caesarem metuebamus, ipse eum diligebat, postquam ipse €metuere coepit, putat omnis hostis illi esse oportere. ibimus €tamen Luceriam, nec eum fortasse delectabit noster adventus; €dissimulare enim non potero mihi quae adhuc acta sint €displicere. €@@Ego si somnum capere possem, tam longis te epistulis non €obtunderem. tu, si tibi eadem causa est, me remunerere sane €velim. @1  Ÿóáÿëú˜ïäøééé Ëáì® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Mihi vero omnia grata, et quod scripsisti ad me quae audieras €et quod non credi[2di]2sti quae digna diligentia mea non erant €et quod monuisti quod sentiebas. ego ad Caesarem unas €Capua litteras dedi, quibus ad ea rescripsi quae mecum ille €de gladiatoribus suis egerat, brevis sed benevolentiam signifi-€cantis, non modo sine contumelia sed etiam cum maxima €laude Pompei; id enim illa sententia postulabat qua illum ad €concordiam hortabar. eas si quo ille misit, in publico proponat €velim. alteras eodem die dedi quo has ad te; non potui non dare, cum et ipse ad me scripsisset et Balbus. earum exemplum €ad te misi. nihil arbitror fore quod reprehendas; si qua erunt, €doce me quo modo $ME/MYIN& effugere possim. 'nihil' inquies €'omnino scripseris.' qui magis effugiam eos qui volent fingere? €verum tamen ita faciam, quoad fieri poterit. €@@Nam quod me hortaris ad memoriam factorum, dictorum €scriptorum etiam meorum, facis amice tu quidem mihique €gratissimum, sed mihi videris aliud tu honestum meque €dignum in hac causa iudicare atque ego existimem. mihi enim €nihil ulla in gente umquam ab ullo auctore rei publicae ac €duce turpius factum esse videtur quam a nostro amico factum €est, cuius ego vicem doleo; qui urbem reliquit, id est patriam, pro qua et in qua mori praeclarum fuit. ignorare mihi videris þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ¢“‚ëú˜ïìéî Æïòíéáîïÿïäøééé Ëáì® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à´©ÿhaec quanta sit clades; es enim etiam nunc domi tuae, sed invitis €perditissimis hominibus esse diutius non potes. hoc miserius, @1 €hoc turpius quicquam? vagamur egentes cum coniugibus et €liberis; in unius hominis quotannis periculose aegrotantis €anima positas omnis nostras spes habemus, [2non]2 expulsi sed €evocati ex patria; quam non servandam ad reditum nostrum €sed diripiendam et inflammandam reliquimus. ita multi nobis-€cum sunt? non in suburbanis, non in hortis, non in ipsa €[2urbe]2? et, si non sunt, non erunt? nos interea ne Capuae €quidem sed Luceriae, et oram quidem maritimam iam €relinquemus, Afranium exspectabimus [2et]2 Petreium; nam €in Labieno parum est dignitatis. hic tu in me * * * illud €desideras? nihil de me dico, alii viderint; hic quidem quae €est * * * ? domi vestrae estis et eritis omnes boni. quis istic €se mihi non ostendit? quis nunc adest hoc bello (sic enim iam appellandum est)? Vibulli res gestae sunt adhuc maximae. €id ex Pompei litteris cognosces, in quibus animadvertito illum €locum ubi erit $DIPLH=&: videbis de Gnaeo nostro ipse Vibullius €quid existimet. quo igitur haec spectat oratio? ego pro Pompeio €libenter emori possum, facio pluris omnium hominum €neminem; sed non ita uno in eo iudico spem de salute rei €publicae. significas enim aliquanto secus quam solebas, ut €etiam Italia, si ille cedat, putes cedendum; quod ego nec rei €publicae puto esse utile nec liberis meis, praeterea neque €rectum neque honestum. %sed cur% 'poterisne igitur videre €tyrannum?' quasi intersit audiam an videam, aut locupletior €mihi sit quaerendus auctor quam Socrates, qui, cum &7xxx& €tyranni essent, pedem porta non extulit. est mihi praeterea @1 €praecipua causa manendi; de qua utinam aliquando tecum €loquar! €@@Ego &7xiii& Kal., cum eadem lucerna hanc epistulam scripsissem €qua inflammaram tuam, Formiis ad Pompeium, si de pace €ageretur, profecturus; si de bello, quid ero?  Ÿóáÿëú™ïìéî Ãáìåîïÿïäîïãôõ øé饱¹øé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Maximis et miserrimis rebus perturbatus, cum coram tecum €mihi potestas deliberandi non esset, uti tamen tuo consilio €volui. deliberatio autem omnis haec est, si Pompeius Italia €excedat, quod eum facturum esse suspicor, quid mihi agendum €putes. et quo facilius consilium dare possis, quid in utramque €partem mihi in mentem veniat explicabo brevi. @@Cum merita Pompei summa erga salutem meam familiari-€tasque quae mihi cum eo est, tum ipsa rei publicae causa me €adducit ut mihi vel consilium meum cum illius consilio €vel fortuna [2cum fortuna]2 coniungenda esse videatur. accedit €illud: si maneo et illum comitatum optimorum et clarissi-€morum civium desero, cadendum est in unius potestatem; €qui etsi multis rebus significat se nobis esse amicum (et ut €esset a me est, tute scis, propter suspicionem huius impendentis €tempestatis multo ante provisum), tamen utrumque con-€siderandum est, et quanta fides ei sit habenda et, si maxime €exploratum sit eum nobis amicum fore, sitne viri fortis et @1 €boni civis esse in ea urbe in qua cum summis honoribus €imperiisque usus sit, res maximas gesserit, sacerdotio sit €amplissimo praeditus, non futurus [2sit qui fuerit]2, subeun-€dumque periculum sit cum aliquo %fore dedecore, si quando Pompeius rem publicam recuperarit. in hac parte haec sunt. €@@Vide nunc quae sint in altera. nihil actum est a Pompeio €nostro sapienter, nihil fortiter, addo etiam nihil ni[2si]2 contra €consilium auctoritatemque meam. omitto illa vetera, quod €istum in rem publicam ille aluit, auxit, armavit, ille legibus €per vim et contra auspicia ferendis auctor, ille Galliae ul-€terioris adiunctor, ille gener, ille in [2ad]2optando P. Clodio €augur, ille restituendi mei quam retinendi studiosior, ille €provinciae propagator, ille absentis in omnibus adiutor, idem €etiam tertio consulatu, postquam esse defensor rei publicae €coepit, contendit ut decem tribuni pl. ferrent ut absentis ratio €haberetur, quod idem ipse sanxit lege quadam sua, Marcoque €Marcello consuli finienti provincias Gallias Kal. Mart. die €restitit_sed ut haec omittam, quid foedius, quid perturbatius €hoc ab urbe discessu sive potius turpissima in qua sum[2us]2 €fuga? quae condicio non accipienda fuit potius quam relin-€quenda patria? malae condiciones erant, fateor, sed num quid €hoc peius? @@At recuperabit rem publicam. quando? aut quid ad eam €spem est parati? non ager Picenus amissus? non patefactum @1 €iter ad urbem? non pecunia omnis et publica et privata €adversario tradita? denique nulla causa, nullae vires, nulla €sedes quo concurrant qui rem publicam defensam velint. €Apulia delecta est, inanissima pars Italiae et ab impetu huius €belli remotissima; fuga et maritima opportunitas visa quaeri €desperatione. %invite cepit% Capuam, non quo munus illud €defugerem, sed sine * * * causa in qua nullus esset ordinum, €nullus apertus privatorum dolor, bonorum autem esset €aliquis sed hebes, ut solet, et, ut ipse sensissem, multitudo €et infimus quisque propensus in alteram partem, multi mu-tationis rerum cupidi. dixi ipsi me nihil suscepturum sine €praesidio et sine pecunia. itaque habui nihil omnino negoti, €quod ab initio vidi nihil quaeri praeter fugam. eam si nunc €sequor, quanam? cum illo non; ad quem cum essem profectus, €cognovi in iis locis esse Caesarem, ut tuto Luceriam venire €non possem. infero mari nobis incerto cursu hieme maxima €navigandum est. age iam, cum fratre an sine eo cum filio an €quo modo? in utraque enim re summa difficultas erit, summus €animi dolor. qui autem illius impetus erit in nos absentis for-€tunasque nostras! acrior quam in ceterorum, quod putabit €fortasse in nobis violandis aliquid se habere populare. age iam, €has compedes, fascis, inquam, hos laureatos efferre ex Italia €quam molestum est! qui autem locus erit nobis tutus, ut €iam placatis utamur fluctibus, ante quam ad illum venerimus? €qua autem aut quo nihil scimus. @1 @@At si restitero et fuerit nobis in hac parte locus, idem fecero €quod in Cinnae dominatione [2L.]2 Philippus, quod L. Flaccus, €quod Q. Mucius, quoquo modo ea res huic quidem cecidit; €qui tamen ita dicere solebat, se id fore videre quod factum €est sed malle quam armatum ad patriae moenia accedere. €aliter Thrasybulus, et fortasse melius; sed est certa quaedam €illa Muci ratio atque sententia, est illa etiam Philippi, et, cum €sit necesse, servire tempori et non amittere tempus cum sit €datum. sed in hoc ipso habent tamen idem fasces molestiam. €sit enim nobis amicus, quod incertum est, sed sit; deferet €triumphum. non accipere ne periculosum sit, [2accipere]2 €invidiosum ad bonos. 'o rem' inquis 'difficilem et inexplica-€bilem!' atqui explicanda est; quid enim fieri potest? ac ne €me existimaris ad manendum esse propensiorem quod plura €in eam partem verba fecerim, potest fieri, quod fit in multis €quaestionibus, ut res verbosior haec fuerit, illa verior. quam €ob rem, ut maxima de re aequo animo deliberanti, ita mihi €des consilium velim. navis et in Caieta est parata nobis et €Brundisi. @@Sed ecce nuntii scribente me haec ipsa noctu in Caleno, €ecce litterae Caesarem ad Corfinium, Domitium Corfini cum €firmo exercitu et pugnare cupiente. non puto etiam hoc €Gnaeum nostrum commissurum, ut Domitium relinquat; €etsi Brundisium Scipionem cum cohortibus duabus prae-€miserat, legionem Fausto conscriptam in Siciliam sibi placere €a consule duci scripserat ad consules. sed turpe Domitium €deserere erit implorantem eius auxilium. est quaedam spes, @1 €mihi quidem non magna sed in his locis firma, Afranium in €Pyrenaeo cum Trebonio pugnasse, pulsum Trebonium, €etiam Fabium tuum transisse cum * cohortibus; summa €autem Afranium cum magnis copiis adventare. id si est, in €Italia fortasse manebitur. ego autem, cum esset incertum iter €Caesaris quod vel ad Capuam vel ad Luceriam iturus putabatur, €Leptam misi ad Pompeium [2et]2 litteras; ipse, ne quo inciderem, €reverti Formias. €@@Haec te scire volui scripsique sedatiore animo quam proxime €scripseram, nullum meum iudicium interponens sed exquirens €tuum. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ¤Ÿóáÿëúšïìéî Æïòíéáîïÿïäöééé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Dionysius quidem tuus potius quam noster, cuius ego cum €satis cognossem mores tuo tamen potius stabam iudicio quam €meo, ne tui quidem testimoni, quod ei saepe apud me dederas, €veritus superbum se praebuit in fortuna quam putavit nostram €fore; cuius fortunae nos, quantum humano consilio effici €poterit, motum ratione quadam gubernabimus. cui qui noster €honos, quod obsequium, quae etiam ad ceteros contempti €cuiusdam hominis commendatio defuit? ut meum iudicium €reprehendi a Quinto fratre vulgoque ab omnibus mallem €quam illum non efferrem laudibus, Ciceronesque nostros @1 €meo potius labore subdoceri quam me alium magistrum €quaerere; ad quem ego quas litteras, di immortales, miseram, €quantum honoris significantis, quantum amoris! Dicaearchum €mehercule aut Aristoxenum diceres arcessi, non unum €hominem omnium loquacissimum et minime aptum ad docendum. sed sit memoria bona: me dicet esse meliore. €quibus litteris ita respondit ut ego nemini cuius causam non €reciperem. semper enim 'si potero', 'si ante suscepta causa €non impediar'; numquam reo cuiquam tam humili, tam €sordido, tam nocenti, tam alieno tam praecise negavi quam €hic mihi plane [2sine]2 ulla exceptione praecidit. nihil cognovi €ingratius; in quo vitio nihil mali non inest. sed de hoc nimis €multa. @@Ego navem paravi. tuas litteras tamen exspecto, ut sciam €quid respondeant consultationi meae. @@Sulmone C. Atium Paelignum aperuisse Antonio portas, €cum essent cohortes quinque, Q. Lucretium inde fugisse €scis, Gnaeum ire Brundisium, [2Domitium]2 desertum. con-€fecta res est.  Ÿóáÿëú›@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum ante lucem &7viii& Kal. litteras ad te de Dionysio dedissem, €vesperi ad nos eodem die venit ipse Dionysius, auctoritate €tua permotus, ut suspicor; quid enim putem aliud? etsi solet @1 €eum, cum aliquid furiose fecit, paenitere. numquam autem €cerritior fuit quam in hoc negotio. nam quod ad te non €scripseram, postea audivi a tertio miliario tum eum isse €'$POLLA\ MA/THN KERA/ESSIN E)S H)E/RA QUMH/NANTA&', multa, inquam, €mala cum dixisset: suo capiti, ut aiunt. sed [2vid]2e meam €mansuetudinem: conieceram in fasciculum una cum tua €vehementem ad illum epistulam; hanc ad me referri volo, €nec ullam ob aliam causam Pollicem servum a pedibus meis €Romam misi. eo autem ad te scripsi ut, si tibi forte reddita €esset, mihi curares referendam, ne in illius manus perveniret. @@Novi si quid esset scripsissem. pendeo animi exspectatione €Corfiniensi, [in] qua de salute rei publicae decernetur. €@@Tu fasciculum qui est 'M'. Curio' inscriptus velim cures €ad eum perferendum Tironemque Curio commendes et ut €det ei si quid opus erit in sumptum roges.  Ÿóáÿëúœïäø Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Obsignata iam ista epistula quam de nocte daturus eram, €sicut dedi (nam eam vesperi scripseram), C. Sosius praetor €in Formianum venit ad M'. Lepidum, vicinum nostrum, €cuius quaestor fuit. Pompei litterarum ad consules exemplum €attulit:@6 &10Litterae mihi a L. Domitio a. d. &7xiii& Kal. Mart. adlatae sunt; €earum exemplum infra scripsi. nunc, ut ego non scribam, tua €sponte te intellegere scio quanti rei publicae in[2tersit]2 omnis copias €in unum locum primo quoque tempore convenire. tu, si tibi €videbitur, dabis operam ut quam primum ad nos venias, praesidi €Capuae quantum constitueris satis esse relinquas.&@6 @1 @@Deinde supposuit exemplum epistulae Domiti quod ego €ad te pridie miseram. di immortales, qui me horror perfudit! €quam sum sollicitus quidnam futurum sit! hoc tamen spero, €magnum nomen imperatoris fore, magnum in adventu €terrorem. spero etiam, quoniam adhuc nihil nobis obfuit nisi €timiditas et neglegentia, hoc quod cum fortiter et diligenter €tum etiam mehercule * * * . @@* * * modo enim audivi quartanam a te discessisse; moriar €si magis gauderem si id mihi accidisset. Piliae dic non esse €aequum eam diutius habere nec id esse vestrae concordiae. Tironem nostrum ab altera relictum audio. sed eum video €in sumptum ab aliis mutuatum; ego autem Curium nostrum si €quid opus esset rogaram. malo Tironis verecundiam in culpa €esse quam illiberalitatem Curi.  Ÿóáÿëúïäéø Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vnum etiam restat amico nostro ad omne dedecus, ut Domitio €non subveniat. 'at nemo dubitat quin subsidio venturus sit.' €ego non puto. 'deseret igitur talem civem et eos [2quos]2 una €sci[2t e]2sse, cum habeat praesertim &7xx& ipse cohortis, &7xxx& €Domitius?' nisi me omnia fallunt, deseret. incredibiliter €pertimuit, nihil spectat nisi fugam; cui tu (video enim quid @1 sentias) me comitem putas debere esse. ego vero quem fugiam €habeo, quem sequar non habeo. quod enim tu meum laudas €et memorandum dicis, malle quod dixerim me cum Pompeio €vinci quam cum istis vincere, ego vero malo, sed cum illo Pom-€peio qui tum erat aut qui mihi esse videbatur; cum hoc vero qui €ante fugit quam scit aut quem fugiat aut quo, qui nostra €tradidit, qui patriam reliquit, Italiam relinquit, si malui, con-€tigit: victus sum. quod superest, nec ista videre possum, €quae numquam timui ne viderem, nec mehercule istum, €propter quem mihi non modo meis sed memet ipso carendum €est. @@Ad Philotimum scripsi de viatico sive a Moneta (nemo €enim solvit) sive ab Oppiis, tuis contubernalibus. cetera €apposita tibi mandabo.  Ÿóáÿëúžïäöéé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘O rem turpem et ea re miseram! sic enim sentio, id demum €aut potius id solum esse miserum quod turpe sit. aluerat €Caesarem, eundem repente timere coeperat, condicionem €pacis nullam probarat, nihil ad bellum pararat, urbem re-€liquerat, Picenum [2a]2miserat culpa, in Apuliam se compegerat, €ibat in Graeciam, omnis nos $A)PROSFWNH/TOUS&, expertis sui @1 tanti, tam inusitati consili relinquebat. ecce subito litterae €Domiti ad illum, ipsius ad consules! fulsisse mihi videbatur €$TO\ KALO\N& ad oculos eius, et exclamasse ille vir qui esse debuit €@@@@'$PRO\S TAU=Q' O(/ TI XRH\ KAI\ PALAMA/SQWN €@@@@$KAI\ PA/NT' E)P' E)MOI\ TEKTAINE/SQWN: €@@@@$TO\ GA\R EU)= MET' E)MOU=&.' €at ille tibi $POLLA\ XAI/REIN TW=| KALW=|& dicens pergit Brundisium. €Domitium autem aiunt re audita et eos qui una essent se €tradidisse. o rem lugubrem! itaque intercludor dolore quo €minus ad te plura scribam; tuas litteras exspecto.  ŸóáÿëúŸïìÆïòíééó Áòðéîõí éôåò æáãéåîóÿïäéö áõô ééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Epistulam meam quod pervulgatam scribis esse non fero €moleste, quin etiam ipse multis dedi describendam; ea enim @1 €et acciderunt iam et impendent ut testatum esse velim de €pace quid senserim. cum autem ad eam hortarer eum prae-€sertim hominem, non videbar ullo modo facilius moturus €quam si id quod eum hortarer convenire eius sapientiae €dicerem. eam si admirabilem dixi cum eum ad salutem €patriae hortabar, non sum veritus ne viderer adsentari, cui €tali in re libenter me ad pedes abiecissem. qua autem est €'aliquid impertias temporis', non est de pace sed de me ipso €et de meo officio ut aliquid cogitet. nam quod testificor me €expertem belli fuisse, etsi id re perspectum est, tamen eo €scripsi quo in suadendo plus auctoritatis haberem; eodemque €pertinet quod causam eius probo. @@Sed quid haec nunc? utinam aliquid profectum esset! ne €ego istas litteras in contione recitari velim, si quidem ille €ipse ad eundem scribens in publico proposuit epistulam illam €in qua est 'pro tuis rebus gestis amplissimis' (amplioribusne €quam suis, quam Africani? ita tempus ferebat), si quidem €etiam vos duo tales ad quintum miliarium, quo nunc ipsum €unde se recipienti, quid agenti, quid acturo? quanto autem €ferocius ille causae suae confidet, cum vos, cum vestri similis €non modo frequentis sed laeto vultu gratulantis viderit! €'num igitur peccamus?' minime vos quidem; sed tamen €signa conturbantur quibus voluntas a simulatione distingui €posset. quae vero senatus consulta video? sed apertius quam €proposueram. @@Ego Arpini volo esse prid. Kal., deinde circum villulas €nostras errare, quas visurum me postea desperavi. @1 ©‰áŸóáÿëú ïìéî Æïòíéáîïÿïäö Ëáì® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ©‰áëú ïìéî Æïòíéáîïÿïäö Ëáì® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ$*EU)GENH=& tua consilia et tamen pro temporibus non incauta €mihi valde probantur. Lepido quidem (nam fere $SUNDIHME-€$REU/OMEN&, quod gratissimum illi est) numquam placuit ex €Italia exire, Tullo multo minus; crebro enim illius litterae €ab aliis ad nos commeant. sed me illorum sententiae minus €movebant; minus multa dederant illi rei publicae pignora. €tua mehercule auctoritas vehementer movet; adfert enim €et reliqui temporis recuperandi rationem et praesentis tuendi. €sed obsecro te, quid hoc miserius quam alterum plausus in €foedissima causa quaerere, alterum offensiones in optima? €alterum existimari conservatorem inimicorum, alterum de-€sertorem amicorum? et mehercule quamvis amemus Gnaeum €nostrum, ut et facimus et debemus, tamen hoc, quod talibus €viris non subvenit, laudare non possum. nam sive timuit, €quid ignavius? sive, ut quidam putant, meliorem suam €causam illorum caede fore putavit, quid iniustius? sed haec €omittamus; augemus enim dolorem retractando. @@&7vi& Kal. vesperi Balbus minor ad me venit occulta via €currens ad Lentulum consulem missu Caesaris cum litteris, €cum mandatis, cum promissione provinciae, Romam ut re-€deat; cui persuaderi posse non arbitror, [ni]si erit conventus. €idem aiebat nihil malle Caesarem quam ut Pompeium ad-€sequeretur (id credo) et rediret in gratiam (id non credo, et €metuo ne omnis haec clementia ad unam illam crudelitatem @1 €colligatur). Balbus quidem maior ad me scribit nihil malle €Caesarem quam principe Pompeio sine metu vivere. tu, puto, €hoc credis. sed cum haec scribebam &7v& Kal., Pompeius iam €Brundisium venisse poterat; expeditus enim antecesserat €legiones &7xi& [2Kal.]2 Luceria. sed hoc $TE/RAS& horribili vigilantia, €celeritate, diligentia est. plane quid futurum sit nescio. ¨ŠŸóáÿëú¡ïäöé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Dionysius cum ad me praeter opinionem meam venisset, €locutus sum cum eo liberalissime; tempora exposui, rogavi €ut diceret quid haberet in animo; me nihil ab eo ipso invito €contendere. respondit se quod in nummis haberet nescire quo €loci esset; alios non solvere, aliorum diem nondum esse. €dixit etiam alia quaedam de servulis suis qua re nobiscum €esse non posset. morem gessi. dimisi a me, ut magistrum €Ciceronum non libenter, ut hominem ingratum non invitus. €volui te scire, et quid ego de eius facto iudicarem. @1  Ÿóáÿëú¢ïäééé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quod me magno animi motu perturbatum putas, sum €equidem, sed non tam magno quam tibi fortasse videor; €levatur enim omnis cura cum aut constitit consilium aut €cogitando nihil explicatur. lamentari autem licet illud quidem €totos dies; sed vereor ne, nihil cum proficiam, etiam dedecori €sim studiis ac litteris nostris. consumo igitur omne tempus €considerans quanta vis sit illius viri quem nostris [2libris]2 €satis diligenter, ut tibi quidem videmur, expressimus. tenesne €igitur moderatorem illum rei publicae quo referre velimus €omnia? nam sic quinto, ut opinor, in libro loquitur Scipio: €'ut enim gubernatori cursus secundus, medico salus, imperatori €victoria, sic huic moderatori rei publicae beata civium vita €proposita est, ut opibus firma, copiis locuples, gloria ampla, €virtute honesta sit; huius enim operis maximi inter homines @1 atque optimi illum esse perfectorem volo'. hoc Gnaeus €noster cum antea numquam tum in hac causa minime €cogitavit. dominatio quaesita ab utroque est, non id actum, €beata et honesta civitas ut esset. nec vero ille urbem reliquit €quod eam tueri non posset nec Italiam quod ea pelleretur, €sed hoc a primo cogitavit, omnis terras, omnia maria movere, €reges barbaros incitare, gentis feras in Italiam armatas €adducere, exercitus conficere maximos. genus illud Sullani €regni iam pridem appetitur, multis qui una sunt cupientibus. €an censes nihil inter eos convenire, nullam pactionem fieri €potuisse? hodie potest. sed neutri $SKOPO\S& est ille, ut nos €beati simus; uterque regnare vult. @@Haec a te invitatus breviter exposui; voluisti enim me €quid de his malis sentirem ostendere. $PROQESPI/ZW& igitur, €noster Attice, non hariolans, ut illa cui nemo credidit, sed €coniectura prospiciens: 'iamque mari magno . . . '; non €multo, inquam, secus possum vaticinari; tanta malorum im-€pendet $*)ILIA/S&. atque hoc nostra gravior est causa qui domi €sumus quam illorum qui una transierunt, quod illi [qui] alterum metuunt, nos utrumque. cur igitur, inquis, re-€mansimus? vel tibi paruimus vel non occurrimus vel hoc €fuit rectius. conculcari, inquam, miseram Italiam videbis €proxima aestate [2aut alterius]2 aut utriusque [in] mancipiis €ex omni genere collectis, nec tam [2singulorum proscr]2iptio €pertimescenda, quae Luceriae multis sermonibus denuntiata €esse dicitur, quam universae interitus; tantas in confligendo @1 €utriusque viris video futuras. habes coniecturam meam. tu €autem consolationis fortasse aliquid exspectasti. nihil invenio; €nihil fieri potest miserius, nihil perditius, nihil foedius. @@Quod quaeris quid Caesar ad me scrips[2er]2it, quod saepe, €gratissimum sibi esse quod quierim, oratque in eo ut per-€severem. Balbus minor haec eadem mandata. iter autem erat €eius ad Lentulum consulem cum litteris Caesaris prae-€miorumque promissis si Romam revertisset. verum cum €habeo rationem dierum, ante puto tramissurum quam €potuerit conveniri. @@Epistularum Pompei duarum quas ad me misit negle-€gentiam meamque in rescribendo diligentiam volui tibi €notam esse. earum exempla ad te misi. @@Caesaris hic per Apuliam ad Brundisium cursus quid efficiat €exspecto. utinam aliquid simile Parthicis rebus! simul aliquid €audiero, scribam ad te. tu ad me velim bonorum sermones; €Romae frequentes esse dicuntur. scio equidem te in publicum €non prodire, sed tamen audire te multa necesse est. €@@Memini librum tibi adferri a Demetrio Magnete ad te €missum $PERI\ O(MONOI/AS&. eum mihi velim mittas. vides quam €causam mediter. ©‹áŸóáÿëú£ïìÌõãåòéáåÿïäéö Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. M. CICERONI IMP. ‘Q. Fabius ad me venit a. d. &7iiii& Id. Febr. is nuntiat L. €Domitium cum suis cohortibus &7xi&[2&7i&]2 et cum cohortibus &7xiiii& €quas Vibullius adduxit ad me iter habere; habuisse in animo @1 €proficisci Corfinio a. d. &7v& Id. Febr.; C. Hirrum cum &7v& €cohortibus subsequi. censeo ad nos Luceriam venias; nam €te hic tutissime puto fore.  Ÿóáÿëú¤ïìéî Æïòíéáîïÿïäøö öåì øéö Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. CN. MAGNO PROCOS. ‘A. d. &7xv& Kal. Mart. Formiis accepi tuas litteras; ex quibus €ea quae in agro Piceno gesta erant cognovi commodiora esse €multo quam ut erat nobis nuntiatum, Vibullique virtutem €industriamque libenter agnovi. €@@Nos adhuc in ea ora ubi praepositi sumus ita fuimus ut €navem paratam haberemus. ea enim audiebamus et ea vere-€bamur ut, quodcumque tu consilium cepisses, id nobis per-€sequendum putaremus. nunc quoniam auctoritate et consilio €tuo in spe firmiore sumus, si teneri posse putas Tarracinam €[2et]2 oram maritimam, in ea manebo, etsi praesidia in oppidis €nulla sunt. nemo enim nostri ordinis in his locis est praeter €M. Eppium, quem ego Minturnis esse volui, vigilantem €hominem et industrium. nam L. Torquatum, virum fortem €et cum auctoritate, Formiis non habemus; ad te profectum €arbitramur. @@Ego omnino, ut tibi proxime placuerat, Capuam veni eo €ipso die quo tu Teano Sidicino es profectus; volueras enim €me cum M. Considio pro praetore illa negotia tueri. cum eo €venissem, vidi T. Ampium dilectum habere diligentissime, €ab eo accipere [2L.]2 Libonem, summa item diligentia et in illa @1 €colonia auctoritate. fui Capuae quoad consules. iterum, ut €erat [2e]2dictum a consulibus, veni Capuam ad Non. Febr.; cum €fuissem triduum, recepi me Formias. @@Nunc quod tuum consilium aut quae ratio belli sit ignoro. €si tenendam hanc oram putas, quae et opportunitatem et €dignitatem habet et civis egregios et, ut arbitror, teneri €potest, opus est esse qui praesit; sin omnia unum in locum €contrahenda sunt, non dubito quin ad te statim veniam, €quo mihi nihil optatius est, idque tecum quo die ab urbe €discessimus locutus sum. ego si cui adhuc videor segnior þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ©‹â“ˆˆëú¤ïìéî Æïòíéáîïÿïäøö öåì øéö Ëáì® Íáòô® ´¹ÿfuisse, dum ne tibi videar non laboro, et tamen si, ut video, bel-€lum gerendum est, confido me omnibus facile satis facturum. @@M. Tullium, meum necessarium, ad te misi cui tu, si tibi €videretur, ad me litteras dares.  Ÿóáÿëú¥ïìÃáîõóéÿïäø Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. M. CICERONI IMP. ‘S. v. b. Tuas litteras libenter legi; recognovi enim tuam pri-€stinam virtutem etiam in salute communi. consules ad eum €exercitum quem in Apulia habui venerunt. magno opere te €hortor pro tuo singulari perpetuoque studio in rem publicam €ut te ad nos conferas, ut communi consilio rei publicae ad-€flictae opem atque auxilium feramus. censeo via Appia iter €facias et celeriter Brundisium venias. @1  Ÿóáÿëú¦ïìéî Æïòíéáîïÿïäééé Ëáì® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à´©ÿ@@@@M. CICERO IMP. S. D. CN. MAGNO PROCOS. ‘Cum ad te litteras misissem quae tibi Canusi redditae sunt, €suspicionem nullam habebam te rei publicae causa mare €transiturum, eramque in spe magna fore ut in Italia possemus €aut concordiam constituere, qua mihi nihil utilius videbatur, €aut rem publicam summa cum dignitate defendere. inter-€im nondum meis litteris ad te perlatis ex iis mandatis quae €D. Laelio ad consules dederas certior tui consili factus non €exspectavi dum mihi a te litterae redderentur, confestimque €cum Quinto fratre et cum liberis nostris iter ad te in Apuliam facere coepi. cum Teanum Sidicinum venissem, C. Messius, €familiaris tuus, mihi dixit aliique complures Caesarem iter €habere Capuam et eo ipso die mansurum esse Aeserniae. €sane sum commotus quod, si ita esset, non modo iter meum €interclusum sed me ipsum plane exceptum putabam. itaque €tum Cales processi, ut ibi potissimum consisterem, dum cer-€tum nobis ab Aesernia de eo quod audieram referretur. @@At mihi, cum Calibus essem, adfertur litterarum tuarum €exemplum quas tu ad Lentulum consulem misisses. hae scriptae €sic erant, litteras tibi a L. Domitio a. d. &7xiii& Kal. Mart. adlatas €esse, earumque exemplum subscripseras; magnique interesse €rei publicae scripseras omnis copias primo quoque tempore €in unum locum convenire, et ut praesidio quod satis esset €Capuae relinqueret. his ego litteris lectis in eadem opinione €fui qua reliqui omnes, te cum omnibus copiis ad Corfinium @1 €esse venturum; quo mihi, cum Caesar ad oppidum castra €haberet, tutum iter esse non arbitrabar. €@@Cum res in summa exspectatione esset, utrumque simul €audivimus, et quae Corfini acta essent et te iter Brundisium €facere coepisse; cumque nec mihi nec fratri meo dubium €esset quin Brundisium contenderemus, a multis qui e Samnio €Apuliaque veniebant admoniti sumus ut caveremus ne ex-€ciperemur a Caesare, quod is in eadem loca quae nos pete-€bamus profectus celerius etiam quam nos possemus eo quo €intenderet venturus esset. quod cum ita esset, nec mihi nec €fratri meo nec cuiquam amicorum placuit committere ut €temeritas nostra non solum nobis sed etiam rei publicae €noceret cum praesertim non dubitaremus quin, si etiam €tutum nobis iter fuisset, te tamen iam consequi non possemus. @@Interim accepimus tuas litteras Canusio a. d. &7x& Kal. Mart. €datas, quibus nos hortaris ut celerius Brundisium veniamus. €quas cum accepissemus a. d. &7iii& Kal. Mart., non dubita-€bamus quin tu iam Brundisium pervenisses, nobisque iter €illud omnino interclusum videbamus neque minus nos esse €captos quam qui Corfini fuissent; neque enim eos solos ar-€bitrabamur capi qui in armatorum manus incidissent sed eos €nihilo minus qui regionibus exclusi intra praesidia atque intra €arma aliena venissent. @@Quod cum ita sit, maxime vellem primum semper tecum €fuissem, quod quidem tibi ostenderam cum a me Capuam €reiciebam; quod feci non vitandi oneris causa sed quod vide-€bam teneri illam urbem sine exercitu non posse, accidere €autem mihi nolebam quod doleo viris fortissimis accidisse. @1 €quoniam autem tecum ut essem non contigit, utinam tui consili €certior factus essem! nam suspicione adsequi non potui, quod €omnia prius arbitratus sum fore quam ut haec rei publicae €causa in Italia non posset duce te consistere. neque vero nunc €consilium tuum reprehendo, sed fortunam rei publicae €lugeo; nec, si ego quid tu secutus sis non perspicio, idcirco €minus existimo te nihil nisi summa ratione fecisse. @@Mea quae semper fuerit sententia primum de pace vel €iniqua condicione retinenda, deinde de urbe (nam de Italia €quidem nihil mihi umquam ostenderas), meminisse te ar-€bitror. sed mihi non sumo ut meum consilium valere de-€buerit; secutus sum tuum, neque id rei publicae causa, de €qua desperavi, quae et nunc adflicta est nec excitari sine €civili perniciosissimo bello potest, sed te quaerebam, tecum €esse cupiebam, neque eius rei facultatem, si qua erit, €praetermittam. @@Ego me in hac omni causa facile intellegebam pugnandi €cupidis hominibus non satis facere. primum enim prae me €tuli me nihil malle quam pacem, non quin eadem timerem €quae illi sed ea bello civili leviora ducebam. deinde suscepto €bello, cum pacis condiciones ad te adferri a teque ad ea[2s]2 €honorifice et large responderi viderem, duxi meam rationem; €quam tibi facile me probaturum pro tuo in me beneficio €arbitrabar. memineram me esse unum qui pro meis maximis €in rem publicam meritis supplicia miserrima et crudelissima €pertulissem, me esse unum qui, si offendissem eius animum @1 €cui tum cum iam in armis essemus consulatus tamen alter et €triumphus amplissimus deferebatur, subicerer isdem proeliis, €ut mea persona semper ad improborum civium impetus €aliquid videretur habere populare. atque haec non ego prius €sum suspicatus quam mihi palam denuntiata sunt, neque ea €tam pertimui, si subeunda essent, quam declinanda putavi, €si honeste vitare possem. @@Quam ob rem illius temporis, dum in spe pax fuit, rationem €nostram vides, reliqui facultatem res ademit. iis autem quibus €non satis facio facile respondeo; neque enim ego amicior €C. Caesari umquam fui quam illi neque illi amiciores rei €publicae quam ego. hoc inter me et illos interest, quod, €cum et illi cives optimi sint et ego ab ista laude non absim, €ego condicionibus, quod idem te intellexeram velle, illi €armis disceptari maluerunt; quae quoniam ratio vicit, perficiam €profecto ut neque res publica civis a me animum neque tu €amici desideres. ¨ŒŸóáÿëú§ïäðòéä® Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Mihi molestior [2lippitudo]2 erat etiam quam ante fuerat; €dictare tamen hanc epistulam malui quam Gallo Fabio €amantissimo utriusque nostrum nihil ad te litterarum dare. €nam pridie quidem, quoquo modo potueram, scripseram €ipse eas litteras quarum vaticinationem falsam esse cupio. €huius autem epistulae non solum ea causa est, ut ne quis a me @1 €dies intermittatur quin dem ad te litteras, sed etiam haec iustior, €ut a te impetrarem ut sumeres aliquid temporis %quo tibi €quia perexiguo tempore% opus est. explicari mihi tuum €consilium plane volo, ut penitus intellegam. @@Omnia sunt integra nobis; nihil praetermissum est quod €non habeat sapientem excusationem, non modo probabilem. €nam certe neque tum peccavi cum imperatam iam Capuam €non solum ignaviae dedecus sed etiam perfidiae suspicionem €fugiens accipere nolui, neque cum post condiciones pacis per €L. Caesarem et Fabatum adlatas cavi ne animum eius €offenderem cui Pompeius iam armatus armato consulatum triumphumque deferret. nec vero haec extrema quisquam €potest iure reprehendere, quod mare non transierim. id enim, €etsi erat deliberationis, tamen obire non potui; neque enim €suspicari debui, cum praesertim ex ipsius Pompei litteris, idem €quod te video existimasse, non dubitarim quin is Domitio €subventurus esset, et plane quid rectum et quid faciendum €mihi esset diutius cogitare malui. @@Primum igitur haec qualia tibi esse videantur, etsi signi-€ficata sunt a te, tamen accuratius mihi perscribas velim, €deinde aliquid etiam in posterum prospicias fingasque quem €me esse deceat et ubi me plurimum prodesse rei publicae €sentias, ecquae pacifica persona desideretur an in bellatore €sint omnia. @@Atque ego, qui omnia officio metior, recordor tamen tua þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨Œ•‚ëú§ïìéî Æïòíéáîïÿïäðòéä® Ëáì® Íáòô® ´¹ÿconsilia, quibus si paruissem, tristitiam illorum temporum @1 €non subissem. memini quid mihi tum suaseris per Theo-€phanem, per Culleonem, idque saepe ingemiscens sum re-€cordatus. qua re nunc saltem ad illos calculos revertamur €quos tum abiecimus, ut non solum gloriosis consiliis utamur €sed etiam paulo salubri[2ori]2bus. sed nihil praescribo; accurate velim perscribas tuam ad me sententiam. volo etiam exquiras €quam diligentissime poteris (habebis autem per quos possis) €quid Lentulus noster, quid Domitius agat, quid acturus sit, €quem ad modum nunc se gerant, num quem accusent, num €cui suscenseant_quid dico num cui? num Pompeio. omnino €culpam omnem Pompeius in Domitium confert, quod ipsius €litteris cognosci potest quarum exemplum ad te misi. haec €igitur videbis et, quod ante ad te scripsi, Demetri Magnetis €librum quem ad te misit de concordia velim mihi mittas. ©ŒáŸóáÿëú¨ïìÌõãåòéáåÿïäøéé Ëáì® Íáòô®¨¿© ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. C. MARCELLO €@@@@L. LENTVLO COSS. ‘Ego quod existimabam dispersos nos neque rei publicae €utilis neque nobis praesidio esse posse, idcirco ad L. Do-€mitium litteras misi, primum ut ipse cum omni copia ad €nos veniret; si de se dubitaret, ut cohortis &7xviiii& quae ex €Piceno ad me iter habebant ad nos mitteret. quod veritus €sum factum est, ut Domitius implicaretur, ut neque ipse satis €firmus esset ad castra facienda, quod meas &7xviiii& et suas &7xii& @1 €cohortis in tribus oppidis distributas haberet (nam partim €Albae, partim Sulmone collocavit), neque [2se]2, si vellet, €expedire posset. @@Nunc scitote me esse in summa sollicitudine. nam et tot €et talis viros periculo obsidionis liberare cupio neque subsidio €ire possum, quod his duabus legionibus non puto esse €committendum ut illuc ducantur; ex quibus tamen non amplius €&7xiiii& cohortis contrahere potui, quod Brundisium praesidium €misi neque Canusium sine praesidio, dum abessem, putavi €esse dimittendum. @@D. Laelio mandaram, quod maiores copias sperabam nos €habituros, ut, si vobis videretur, alter uter vestrum ad me €veniret, alter in Siciliam cum ea copia quam Capuae et €circum Capuam comparastis et cum iis militibus quos Faustus €legit proficisceretur, Domitius cum &7xii& suis cohortibus eodem €adiungeretur, reliquae copiae omnes Brundisium cogerentur €et inde navibus Dyrrachium transportarentur. nunc cum €hoc tempore nihilo magis ego quam vos subsidio Domitio €ire possim * * * se per montis explicare, non est nobis com-€mittendum ut ad has &7xiiii& cohortis quas dubio animo habeo €hostis accedere aut in itinere me consequi possit. @@Quam ob rem placitum est mihi (%altia% video censeri €M. Marcello et ceteris nostri ordinis qui hic sunt) ut Brun-€disium ducerem hanc copiam quam mecum habeo. vos €hortor ut quodcumque militum contrahere poteritis con-€trahatis et eodem Brundisium veniatis quam primum. arma €quae ad me missuri eratis, iis censeo armetis milites quos vobis- @1 €cum habetis. quae arma superabunt, ea si Brundisium iumen-€tis deportaritis vehementer rei publicae profueritis. de hac re €velim nostros certiores faciatis. ego ad P. Lupum et C. €Coponium praetores misi ut se vobis coniungerent et militum €quod haberent ad vos deducerent.  Ÿóáÿëú©ïäééé Éä® Æåâò® ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. L. DOMITIO PROCOS. ‘Valde miror te ad me nihil scribere et potius ab aliis quam €a te de re publica me certiorem fieri. nos disiecta manu pares €adversariis esse non possumus; contractis nostris copiis spero €nos et rei publicae et communi saluti prodesse posse. quam €ob rem cum constituisses, ut Vibullius mihi scripserat, a. d. &7v& €Id. Febr. Corfinio proficisci cum exercitu et ad me venire, €miror quid causae fuerit qua re consilium mutaris. nam illa €causa quam mihi Vibullius scribit levis est, te propterea €moratum esse quod audieris Caesarem Firmo progressum in €Castrum Truentinum venisse; quanto enim magis appro-€pinquare adversarius coepit, eo tibi celerius agendum erat ut €te mecum coniungeres prius quam Caesar aut tuum iter €impedire aut me abs te excludere posset. @@Quam ob rem etiam te rogo et hortor, id quod non destiti €superioribus litteris a te petere, ut primo quoque die Luceriam €ad [2me]2 venires, ante quam copiae quas instituit Caesar €contrahere in unum locum coactae vos a nobis distrahant. @1 €sed si erunt qui te impediant ut villas suas servent, aequum €est me a te impetrare ut cohortis quae ex Piceno et Camerino €venerunt, quae fortunas suas reliquerunt, ad me missum facias.  Ÿóáÿëúªïäøéö Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. L. DOMITIO PROCOS. ‘Litteras abs te M. Calenius ad me attulit a. d. &7xiiii& Kal. Mart.; €in quibus litteris scribis tibi in animo esse observare Caesarem €et, si secundum mare ad me ire coepisset, confestim in €Samnium ad me venturum, sin autem ille circum istaec loca €commoraretur, te ei, si propius accessisset, resistere velle. €@@Te animo magno et forti istam rem agere existimo, sed €diligentius nobis est videndum ne distracti pares esse ad-€versario non possimus, cum ille magnas copias habeat et €maiores brevi habiturus sit. non enim pro tua providentia €debes illud solum animadvertere, quot in praesentia cohortis €contra te habeat Caesar, sed quantas brevi tempore equitum €et peditum copias contracturus sit. cui rei testimonio sunt €litterae quas Bussenius ad me misit; in quibus scribit, id quod €ab aliis quoque mihi scribitur, praesidia Curionem quae in €Vmbria et Tuscis erant contrahere et ad Caesarem iter facere. €quae si copiae in unum locum fuerint coactae, ut pars exer-€citus ad Album mittatur, pars ad te accedat, ut non pugnet €sed locis suis repugnet, haerebis, neque solus cum ista copia €tantam multitudinem sustinere poteris ut frumentatum eas. @1 @@Quam ob rem te magno opere hortor ut quam primum €cum omnibus copiis hoc venias; consules constituerunt idem €facere. ego M. Tuscilio ad te mandata dedi providendum €esse ne duae legiones sine Picentinis cohortibus in conspe-€ctum Caesaris committerentur. quam ob rem nolito com-€moveri si audieris me regredi, si forte Caesar ad me veniet; €cavendum enim puto esse ne implicatus haeream. nam neque €castra propter anni tempus et militum animos facere possum €neque ex omnibus oppidis contrahere copias expedit, ne €receptum amittam; itaque non amplius &7xiiii& cohortis Luceriam €coegi. @@Consules praesidia omnia deducturi sunt aut in Siciliam €ituri; nam aut exercitum firmum habere oportet quo €confidamus perrumpere nos posse aut regiones eius modi €obtinere e quibus repugnemus, id quod neutrum nobis hoc €tempore contigit, quod et magnam partem Italiae Caesar €occupavit et nos non habemus exercitum tam amplum neque €tam magnum quam ille. itaque nobis providendum est ut €summae rei publicae rationem habeamus. etiam atque etiam €te hortor ut cum omni copia quam primum ad me venias. €possumus etiam nunc rem publicam erigere, si communi €consilio negotium administrabimus; si distrahemur, infirmi €erimus. mihi hoc constitutum est. @@His litteris scriptis %sic adpoete% mihi litteras et mandata €attulit. quod me hortare ut istuc veniam, id me facere non €arbitror posse, quod non magno opere his legionibus confido. @1  Ÿóáÿëú«ïäøééé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CN. MAGNVS PROCOS. S. D. L. DOMITIO PROCOS. ‘Litterae mihi a te redditae sunt a. d. &7xiii& Kal. Mart., in quibus €scribis Caesarem apud Corfinium castra posuisse. quod €putavi et praemonui fit, ut nec in praesentia committere €tecum proelium velit et omnibus copiis conductis [per] te €implicet, ne ad me iter tibi expeditum sit atque istas copias €coniungere optimorum civium possis cum his legionibus €de quarum voluntate dubitamus. quo etiam magis tuis litteris €sum commotus; neque enim eorum militum quos mecum €habeo voluntate satis confido ut de omnibus fortunis rei €publicae dimicem neque etiam qui ex dilectibus conscripti €sunt consulibus convenerunt. @@Qua re da operam, si ulla ratione etiam nunc efficere potes, €ut te explices, hoc quam primum venias, ante quam omnes €copiae adversarium conveniant. neque enim celeriter ex €dilectibus hoc homines convenire possunt et, si convenirent, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ©Œä’…ëú«ïìÌõãåòéáåÿïäøééé Ëáì® Íáòô® ´¹ÿquantum iis committendum sit qui inter se ne noti [2quidem]2 €sunt contra veteranas legiones non te praeterit. ¨Ÿóáÿëú¬ïìéî ÆïòíéáîïÿïäËáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Lippitudinis meae signum tibi sit librari manus et eadem €causa brevitatis; etsi nunc quidem quod scriberem nihil erat. €omnis exspectatio nostra erat in nuntiis Brundisinis; si nactus @1 €hic esset Gnaeum nostrum, spes dubia pacis, sin ille ante €tramisisset, exitiosi belli metus. €@@Sed videsne in quem hominem inciderit res publica, quam €acutum, quam vigilantem, quam paratum? si mehercule €neminem occiderit neque cuiquam quicquam ademerit, ab iis qui eum maxime timuerant maxime diligetur. multum €mecum municipales homines loquuntur, multum rusticani; €nihil prorsus aliud curant nisi agros, nisi villulas, nisi nummulos €suos. et vide quam conversa res sit: illum quo antea confidebant €metuunt, hunc amant quem timebant. id quantis nostris €peccatis vitiisque [2e]2venerit non possum sine molestia cogitare. €quae autem impendere putarem scripseram ad te, et iam tuas €litteras exspectabam.  Ÿóáÿëú­ïäöé Îïî® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non dubito quin tibi odiosae sint epistulae cottidianae, cum €praesertim neque nova de re aliqua certiorem te faciam €neque novam denique iam reperiam scribendi ullam senten-€tiam. sed si dedita opera, cum causa nulla esset, tabellarios €ad te cum inanibus epistulis mitterem, facerem inepte; €euntibus vero, domesticis praesertim, ut nihil ad te dem €litterarum facere non possum, et simul, crede mihi, requiesco €paulum in his miseriis cum quasi tecum loquor, cum vero €tuas epistulas lego, multo etiam magis. omnino intellego €nullum fuisse tempus post has fugas et formidines quod magis €debuerit mutum esse a litteris, propterea quod neque Romae €quicquam auditur novi nec in his locis, quae a Brundisio @1 €absunt propius quam tu bidui aut tridui. Brundisi autem €omne certamen vertitur huius pr[2ox]2imi temporis; qua €quidem exspectatione torqueor. sed omnia ante Nonas €sciemus. eodem enim die video Caesarem a Corfinio post €meridiem profectum esse, id est Feralibus, quo Canusio mane €Pompeium; eo modo autem ambulat Caesar et iis diariis €militum celeritatem incitat ut timeam ne citius ad Brundisium quam opus sit accesserit. dices 'quid igitur proficis, qui €anticipes eius rei molestiam quam triduo sciturus sis?' nihil €equidem; sed, ut supra dixi, tecum perlibenter loquor, et €simul scito labare meum consilium illud quod satis iam fixum €videbatur. non mihi satis idonei sunt auctores ii qui a te €probantur. quod enim umquam eorum in re publica forte €factum exstitit? aut quis ab iis ullam rem laude dignam €desiderat? nec mehercule laudandos existimo qui trans mare €belli parandi causa profecti sunt, quamquam haec ferenda €non erant; video enim quantum id bellum et quam pesti-€ferum futurum sit. sed me movet unus vir, cuius fugientis €comes, rem publicam recuperantis socius videor esse debere. €'totiensne igitur sententiam mutas?' ego tecum tamquam €mecum loquor. quis autem est tanta quidem de re quin varie €secum ipse disputet? simul et elicere cupio sententiam tuam, si manet, ut firmior sim, si mutata est, ut tibi adsentiar. omnino €ad id de quo dubito pertinet me scire quid Domitius acturus €sit, quid noster Lentulus. de Domitio varia audimus: * * * €modo esse in Tiburti aut% lepidi quo cum lepidus accessisse% @1 €ad urbem, quod item falsum video esse; ait enim Lepidus €eum nescio quo penetrasse itineribus [2occultis]2, occultandi €sui causa an maris a[2di]2piscendi_ne id quidem scit; ignorat €etiam de filio. addit illud sane molestum, pecuniam Domitio €satis grandem quam is Corfini habuerit non esse redditam. €de Lentulo autem nihil audimus. haec velim exquiras ad €meque perscribas.  Ÿóáÿëú®ïäö Îïî® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A. d. &7v& Non. Mart. epistulas mihi tuas Aegypta reddidit, €unam veterem, &7iiii& Kal. quam te scribis dedisse Pinario, quem €non vidimus; in qua [2ex]2spectas quidnam praemissus agat €Vibullius, qui omnino non est visus a Caesare (id altera €epistula video te scire ita esse), et quem ad modum re-€deuntem excipiam Caesarem, quem omnino vitare cogito, €et %aut hemonis% fugam intendis commutationemque vitae €tuae, quod tibi puto esse faciendum, et ignoras Domitius cum €fascibusne sit; quod cum scies, facies ut sciamus. habes ad €primam epistulam. @@Secutae sunt duae prid. Kal. ambae datae, quae me con-€vellerunt de pristino statu, iam tamen, ut ante ad te scripsi, €labantem. nec me movet quod scribis 'Iovi ipsi iniquum'; €nam periculum in utriusque iracundia positum est, victoria @1 €autem ita incerta ut deterior causa paratior mihi esse videa-€tur. nec me consules movent, qui ipsi pluma aut folio facilius €moventur. offici me deliberatio cruciat cruciavitque adhuc. €cautior certe est mansio, honestior existimatur traiectio; malo €interdum multi me non caute quam pauci non honeste fecisse €existiment. de Lepido et Tullo quod quaeris, illi vero non du-€bitant quin Caesari praesto futuri in senatumque venturi sint. @@Recentissima tua est epistula Kalendis data, in qua optas con-€gressum pacemque non desperas; sed ego cum haec scribebam €nec illos congressuros nec, si congressi essent, Pompeium ad €ullam condicionem accessurum putabam. quod videris non €dubitare, si consules transeant, quid nos facere oporteat, certe €transeunt vel, quo modo nunc est, transierunt. sed memento €praeter Appium neminem esse fere qui non ius habeat €transeundi; nam aut cum imperio sunt, ut Pompeius, ut €Scipio, Sufenas, Fannius, Voconius, Sestius, ipsi consules, €quibus more maiorum concessum est vel omnis adire pro-€vincias, aut legati sunt eorum. sed nihil differo; quid placeat €tibi et quid prope modum rectum sit intellego. €@@Plura scriberem, si ipse possem; sed, ut mihi videor, potero €biduo. Balbi Corneli litterarum exemplum quas eodem die €accepi quo tuas misi ad te, ut meam vicem doleres, cum me €deri[2deri]2 videres. @1 ©áŸóáÿëú¯ïìÒïíáåÿïäã® Ëáì® Íáòô® ´¹ÿ@@@@BALBVS CICERONI IMP. SAL. ‘Obsecro te, Cicero, suscipe curam et cogitationem dignissi-€mam tuae virtutis, ut Caesarem et Pompeium perfidia homi-€num distractos rursus in pristinam concordiam reducas. €crede mihi Caesarem non solum fore in tua potestate sed €etiam maximum beneficium te sibi dedisse iudicaturum, si €huc te reicis. velim idem Pompeius faciat; qui ut adduci tali €tempore ad ullam condicionem possit magis opto quam spero. €sed cum constiterit et timere desierit, tum incipiam non de-€sperare et tuam auctoritatem plurimum apud eum valituram. @@Quod Lentulum consulem meum voluisti hic remanere, €Caesari gratum, mihi vero gratissimum me dius fidius fecisti; €nam illum tanti facio qui non Caesarem magis diligam. qui €si passus esset nos secum, ut consueveramus, loqui et non €se totum etiam et etiam ab sermone nostro avertisset, minus €miser quam sum essem. nam cave putes hoc tempore plus €me quemquam cruciari, quod eum, quem ante me diligo, €video in consulatu quidvis potius esse quam consulem. quod €si voluerit tibi obtemperare et nobis de Caesare credere et €consulatum reliquum Romae peragere, incipiam sperare €etiam consilio senatus auctore te, illo relatore Pompeium et €Caesarem coniungi posse; quod si factum erit, satis me vixisse €putabo. @1 @@Factum Caesaris de Corfinio totum te probaturum scio; €et, quo modo in eius modi re, commodius cadere non potuit €quam ut res sine sanguine confieret. €@@Balbi mei tuique adventu [2te]2 delectatum valde gaudeo. €is quaecumque tibi de Caesare dixit quaeque Caesar scripsit, €scio, re tibi probabit, quaecumque fortuna eius fuerit, veris-€sime scripsisse. ¨Ÿóáÿëú°ïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Îïî® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Omnia mihi provisa sunt praeter occultum et tutum iter €ad mare superum; hoc enim mari uti non possumus hoc €tempore anni. illuc autem quo spectat animus et quo res €vocat qua veniam? cedendum enim est celeriter, ne forte qua €re impediar atque adliger. nec vero ille me ducit qui videtur; €quem ego hominem $A)POLITIKW/TATON& omnium iam ante €cognoram, nunc vero etiam $A)STRATHGHTO/TATON&. non me þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸ˆ¨ˆˆëú°ïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Îïî® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à²©ÿigitur is ducit sed sermo hominum qui ad me [2a]2 Philotimo €scribitur; is enim me ab optimatibus ait conscindi. quibus €optimatibus, di boni? qui nunc quo modo occurrunt, quo €modo etiam se venditant Caesari! municipia vero deum, nec simulant, ut cum de illo aegroto vota faciebant. sed plane @1 €quicquid mali hic Pisistratus non fecit tam gratum est quam €si alium facere prohibuerit. [2hunc]2 propitium sperant, illum €iratum putant. quas fieri censes $A)PANTH/SEIS& ex oppidis, €quos honores? 'metuunt' inquies. credo, sed mehercule illum €magis; huius insidiosa clementia delectantur, illius iracundiam €formidant. iudices de &7cccl&[2&7x&]2, qui praecipue Gnaeo nostro €delectabantur, ex quibus cottidie aliquem video, nescio quas €eius minas horrent. itaque quaero qui sint isti optimates qui €me exturbent cum ipsi domi maneant. sed tamen, quicum-€que sunt, '$AI)DE/OMAI *TRW=AS2&'. etsi qua spe proficiscar video €coniungoque me cum homine magis ad vastandam Italiam €quam ad vincendum parato dominumque exspecto. et quidem €cum haec scribebam &7iiii& Non. iam exspectabam aliquid a €Brundisio. quid autem 'aliquid'? quam inde turpiter fugisset, €et victor hic qua se referret et quo; quod ubi audissem, si €ille Appia veniret, ego Arpinum cogitabam. °Ÿóáÿëú±ïäðòéä® Îïî® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Etsi cum tu has litteras legeres putabam fore ut scirem iam €quid Brundisi actum esset (nam Canusio &7viii&[2&7i&]2 Kal. profectus €erat Gnaeus; haec autem scribebam prid. Non., &7xiiii& die €postquam ille Canusio moverat), tamen angebar singularum €horarum exspectatione mirabarque nihil adlatum esse ne @1 €rumoris quidem; nam erat mirum silentium. sed haec fortasse €$KENO/SPOUDA& sunt, quae tamen iam sciantur necesse est; illud molestum, me adhuc investigare non posse ubi P. €Lentulus noster sit, ubi Domitius. quaero autem, quo facilius €scire possim quid acturi sint, iturine ad Pompeium et, si sunt, €qua quandove ituri sint. €@@Vrbem quidem iam refertam esse optimatium audio, €Sosium et Lupum, quos Gnaeus noster ante putabat Brun-€disium venturos esse quam se, ius dicere. hinc vero vulgo €vadunt; etiam M'. Lepidus, quocum diem conterere solebam, cras cogitabat. nos autem in Formiano morabamur, quo €citius audiremus, deinde Arpinum volebamus; inde iter qua €maxime $A)NAPA/NTHTON& esset ad mare superum, remotis sive €omnino missis lictoribus. audio enim bonis viris, qui et nunc €et saepe antea magno praesidio rei publicae fuerunt, hanc €cunctationem nostram non probari multaque mihi et severe €in conviviis, tempestivis quidem, disputari. €@@Cedamus igitur et, ut boni cives simus, bellum Italiae €terra marique inferamus et odia improborum rursus in nos, €quae iam exstincta erant, incendamus et Luccei consilia ac Theophani persequamur. nam Scipio vel in Syriam profi-€ciscitur sorte vel cum genero honeste vel Caesarem fugit €iratum. Marcelli quidem, nisi gladium Caesaris timuissent, €manerent. Appius et eodem timore et inimicitiarum recen-€tium. et tamen praeter hunc et C. Cassium reliqui legati, €Faustus pro quaestore; ego unus cui utrumvis liceret. frater €accedit, quem socium huius fortunae esse non erat aequum; @1 €cui magis etiam Caesar irascetur, sed impetrare non possum ut €maneat. dabimus hoc Pompeio, cui debemus. nam me quidem €alius nemo movet, non sermo bonorum, qui nulli sunt, non €causa, quae acta timide est, agetur improbe. uni, uni hoc €damus, ne id quidem roganti nec suam causam, ut ait, agenti €sed publicam. €@@Tu quid cogites de transeundo in Epirum scire sane velim.  Ÿóáÿëú²ïäÎïî® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Etsi Non. Mart., die tuo, ut opinor, exspectabam epi-€stulam a te longiorem, tamen ad eam ipsam brevem quam €&7iii&[2&7i&]2 Non. $U(PO\ TH\N DIA/LEIYIN& dedisti rescribendum putavi. €gaudere ais te mansisse me et scribis in sententia te manere. €mihi autem superioribus litteris videbare non dubitare quin €cederem, ita si et Gnaeus bene comitatus conscendisset et €consules transissent. utrum hoc tu parum commeministi, €an ego non satis intellexi, an mutasti sententiam? sed aut €ex epistula quam exspecto perspiciam quid sentias aut alias €abs te litteras eliciam. Brundisio nihildum erat adlatum. ©‚áŸóáÿëú³ïäöééé Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘O rem difficilem planeque perditam! quam nihil praeter-€mittis in consilio dando! quam nihil tamen quod tibi ipsi @1 €placeat explicas! non esse me una cum Pompeio gaudes: ac €proponis quam sit turpe me adesse cum quid de illo detraha-€tur; nefas esse approbare. certe. contra igitur? 'di' inquis €'averruncent!' quid ergo fiet si in altero scelus est, in altero €supplicium? 'impetrabis' inquis 'a Caesare ut tibi abesse liceat €et esse otioso.' supplicandum igitur? miserum. quid si non €impetraro? 'et de triumpho erit' inquis 'integrum.' quid si hoc €ipso premar? accipiam? quid foedius? negem? repudiari se €totum, magis etiam quam olim in &7xx&viratu, putabit. ac solet, €cum se purgat, in me conferre omnem illorum temporum €culpam: ita me sibi fuisse inimicum ut ne honorem quidem €a se accipere vellem. quanto nunc hoc idem accipiet asperius! €tanto scilicet quanto et honos hic illo est amplior et ipse robustior. nam quod negas te dubitare quin magna in offensa €sim apud Pompeium hoc tempore, non video causam cur €ita sit hoc quidem tempore. qui enim amisso Corfinio denique €certiorem me sui consili fecit, is queretur Brundisium me €non venisse cum inter me et Brundisium Caesar esset? deinde €etiam scit $A)PARRHSI/ASTON& esse in ea causa querelam suam. €me putat de municipiorum imbecillitate, de dilectibus, de €pace, de urbe, de pecunia, de Piceno occupando plus vidisse €quam se. sin cum potuero non venero, tum erit inimicus; €quod ego non eo vereor ne mihi noceat (quid enim faciet? @1 €'$TI/S D' E)STI\ DOU=LOS TOU= QANEI=N A)/FRONTIS W)/N;&'), sed quia ingrati €animi crimen horreo. confido igitur adventum nostrum illi, €quoquo tempore fuerit, ut scribis, $A)SMENISTO\N& fore. nam quod €ais, si hic temperatius egerit, consideratius te consilium €daturum, qui hic potest se gerere non perdite? [2vetat]2 vita, €mores, ante facta, ratio suscepti negoti, socii, vires bonorum €aut etiam constantia. @@Vixdum epistulam tuam legeram cum ad me currens ad €illum Postumus Curtius venit, nihil nisi classis loquens et €exercitus. eripiebat Hispanias, tenebat Asiam, Siciliam, €Africam, Sardiniam, confestim in Graeciam persequebatur. €eundum igitur est, nec tam ut belli quam ut fugae socii €simus. nec enim ferre potero sermones istorum, quicumque €sunt; non sunt enim certe, ut appellantur, boni. sed tamen €id ipsum scire cupio, quid loquantur, idque ut exquiras meque €certiorem facias te vehementer rogo. nos adhuc quid Brundisi €actum esset plane nesciebamus. cum sciemus, tum ex re et ex €tempore consilium capiemus, sed utemur tuo. £Ÿóáÿëú´ïäöéé Éä® Íáòô® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Domiti filius transiit Formias &7viii& Id. currens ad matrem €Neapolim mihique nuntiari iussit patrem ad urbem esse, cum €ex eo curiose quaesisset servus noster Dionysius. nos autem @1 €audieramus eum profectum sive ad Pompeium sive in Hi-€spaniam. id cuius modi sit scire sane velim. nam ad id quod €delibero pertinet, si ille certe nusquam discessit, intellegere €Gnaeum non esse facilis nobis ex Italia exitus, cum ea tota €armis praesidiisque teneatur, hieme praesertim. nam si com-€modius anni tempus esset, vel infero mari liceret uti. nunc €nihil potest nisi supero tramitti, quo iter interclusum est. €quaeres igitur et de Domitio et de Lentulo. @@A Brundisio nulla adhuc fama venerat, et erat hic dies €&7vii& Id., quo die suspicabamur aut pridie ad Brundisium €venisse Caesarem. nam Kalendis Arpis manserat. sed si €Postumum audire velles, persecuturus erat Gnaeum; transisse €enim iam putabat coniectura tempestatum ac dierum. ego €nautas eum non putabam habiturum; ille confidebat, et eo €magis quod audita naviculariis hominis liberalitas esset. sed €tota res Brundisina quo modo habeat se diutius nescire non €possum.  Ÿóáÿëúµïäéö Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¤ëúµïìéî Æïòíéáîïÿïäéö Éä® Íáòô® ´¹ÿEgo etsi tam diu requiesco quam diu aut ad te scribo aut €tuas litteras lego, tamen et ipse egeo argumento epistularum €et tibi idem accidere certo scio; quae enim soluto animo €familiariter scribi solent ea temporibus his excluduntur, €quae autem sunt horum temporum ea iam contrivimus. sed €tamen, ne me totum aegritudini dedam, sumpsi mihi quasdam €tamquam $QE/SEIS&, quae et $POLITIKAI\& sunt et temporum horum, €ut et abducam animum a querelis et in eo ipso de quo agitur €exercear. eae sunt huius modi: @@$*EI) MENETE/ON E)N TH=| PATRI/DI TURANNOUME/NHS AU)TH=S. EI) PANTI\ TRO/PW| €$TURANNI/DOS KATA/LUSIN PRAGMATEUTE/ON, KA)\N ME/LLH| DIA\ TOU=TO PERI\ €$TW=N O(/LWN H( PO/LIS KINDUNEU/SEIN. EI) EU)LABHTE/ON TO\N KATALU/ONTA MH\ €$AU)TO\S AI)/RHTAI. EI) PEIRATE/ON A)RH/GEIN TH=| PATRI/DI TURANNOUME/NH| €$KAIRW=| KAI\ LO/GW| MA=LLON H)\ POLE/MW|. EI) POLITIKO\N TO\ H(SUXA/ZEIN €$A)NAXWRH/SANTA/ POI TH=S PATRI/DOS TURANNOUME/NHS H)\ DIA\ PANTO\S €$I)TE/ON KINDU/NOU TH=S E)LEUQERI/AS PE/RI. EI) PO/LEMON E)PAKTE/ON TH=| €$XW/RA| KAI\ POLIORKHTE/ON AU)TH\N TURANNOUME/NHN. EI) KAI\ MH\ DOKIMA/-€$ZONTA TH\N DIA\ POLE/MOU KATA/LUSIN TH=S TURANNI/DOS SUNAPOGRAPTE/ON €$O(/MWS TOI=S A)RI/STOIS. EI) TOI=S EU)ERGE/TAIS KAI\ FI/LOIS SUGKINDUNEUTE/ON €$E)N TOI=S POLITIKOI=S KA)\N MH\ DOKW=SIN EU)= BEBOULEU=SQAI PERI\ TW=N O(/LWN. €$EI) O( MEGA/LA TH\N PATRI/DA EU)ERGETH/SAS DI' AU)TO/ TE TOU=TO A)NH/KESTA €$PAQW\N KAI\ FQONHQEI\S KINDUNEU/SEIEN A)\N E)QELONTH\S U(PE\R TH=S PATRI/DOS& @1 €$H)\ E)FETE/ON AU)TW=| E(AUTOU= POTE KAI\ TW=N OI)KEIOTA/TWN POIEI=SQAI PRO/-€$NOIAN A)FEME/NW| TA\S PRO\S TOU\S I)SXU/ONTAS DIAPOLITEI/AS. @@In his ego me consultationibus exercens et disserens in €utramque partem tum Graece tum Latine et abduco parum-€per animum a molestiis et $TW=N PROU)/RGOU TI& delibero. sed €vereor ne tibi $A)/KAIROS& sim; si enim recte ambulavit is qui €hanc epistulam tulit, in ipsum tuum diem incidit.  Ÿóáÿëú¶ïäöé Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘[Natali] die tuo scripsisti epistulam ad me plenam consili €summaeque cum benevolentiae tum etiam prudentiae. eam €mihi Philotimus postridie quam a te acceperat reddidit. sunt €ista quidem quae disputas difficillima, iter ad superum, €navigatio infero, discessus Arpinum ne hunc fugisse, mansio @1 €Formiis ne obtulisse nos gratulationi videamur, sed mise-€rius nihil quam ea videre quae tamen iam, inquam, videnda €erunt. €@@Fuit apud me Postumus, scripsi ad te quam gravis, venit €ad me etiam Q. Fufius quo vultu, quo spiritu! properans €Brundisium, scelus accusans Pompei, levitatem et stultitiam €senatus. haec qui in mea villa non feram %cur tum% in curia potero ferre? age, finge me quamvis $EU)STOMA/XWS& haec feren-€tem; quid illa 'dic, M. Tulli'? quem habebunt exitum? et €omitto causam rei publicae, quam ego amissam puto cum €vulneribus suis tum medicamentis iis quae parantur; de €Pompeio quid agam? cui plane (quid enim hoc negem?) €suscensui. semper enim [2me]2 causae eventorum magis movent €quam ipsa eventa. haec igitur mala (quibus maiora esse quae €possunt?) considerans vel potius iudicans eius opera accidisse €et culpa inimicior huic eram quam ipsi Caesari. ut maiores €nostri funestiorem diem esse voluerunt Alliensis pugnae quam €urbis captae, quod hoc malum ex illo (itaque alter religiosus €etiam nunc dies, alter in vulgus ignotus), sic ego decem €annorum peccata recordans, in quibus inerat ille etiam annus €qui nos hoc [2non]2 defendente, ne dicam gravius, adflixerat, €praesentisque temporis cognoscens temeritatem, ignaviam, neglegentiam suscensebam. sed ea iam mihi exciderunt; bene-€ficia eiusdem cogito, cogito etiam dignitatem; intellego, serius €equidem quam vellem propter epistulas sermonesque Balbi, €sed video plane nihil aliud agi, nihil actum ab initio, [2nisi]2 @1 €ut hunc occideret. ego igitur, sicut apud Homerum cui et €mater et dea dixisset '$AU)TI/KA GA/R TOI E)/PEITA MEQ' *(/EKTORA €$PO/TMOS E(/TOIMOS2&' matri ipse respondit €@@@@'$AU)TI/KA TEQNAI/HN, E)PEI\ OU)K A)/R' E)/MELLON E(TAI/RW| €@@@@$KTEINOME/NW| E)PAMU=NAI&,'_ €quid si non $E(TAI/RW|& solum sed etiam $EU)ERGE/TH|&, adde tali €viro talem causam agenti?_ego vero haec officia mercanda €vita puto. optimatibus vero tuis nihil confido, nihil iam ne €inservio quidem. video ut se huic dent, ut daturi sint. quic-€quam tu illa putas fuisse de valetudine decreta municipiorum €prae his de victoria gratulationibus? 'timent' inquies. at ipsi €tum se timuisse dicunt. sed videamus quid actum sit Brundisi. €ex eo fortasse alia consilia nascentur aliaeque litterae.  Ÿóáÿëú·ïäö Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nos adhuc Brundisio nihil. Roma scripsit Balbus putare iam €Lentulum consulem tramisisse [me] nec eum a minore Balbo €conventum, quod is hoc iam Canusi audisset; inde ad se eum €scripsisse; cohortisque sex quae Albae fuissent ad Curium €via Minucia transisse; id Caesarem ad se scripsisse et brevi @1 €tempore eum ad urbem futurum. ergo utar tuo consilio €neque me Arpinum hoc tempore abdam, etsi, Ciceroni meo €togam puram cum dare Arpini vellem, hanc eram ipsam €excusationem relicturus ad Caesarem. sed fortasse in eo ipso €offendetur, cur non Romae potius. sed tamen, si est con-€veniendus, hic potissimum. tum reliqua videbimus, id est et €quo et qua et quando. @@Domitius, ut audio, in Cosano est [2et]2 quidem, ut aiunt, €paratus ad navigandum, si in Hispaniam, non [2im]2probo, si ad €Gnaeum, laudo; quovis potius certe quam ut Curtium videat €quem ego patronus aspicere non possum. quid alios? sed, €opinor, quiescamus, ne nostram culpam coarguamus qui, dum €urbem, id est patriam, amamus dumque rem conventuram €putamus, ita nos gessimus ut plane interclusi captique simus. @@Scripta iam epistula Capua litterae sunt adlatae hoc ex-€emplo:@6 €@@&10Pompeius mare transiit cum omnibus militibus quos secum €habuit. hic numerus est hominum milia triginta et consules duo €et tribuni pl. et senatores qui fuerunt cum eo omnes cum uxoribus €et liberis. conscendisse dicitur a. d. &7iiii& Non. Mart. ex ea die fuere €septemtriones venti. navis quibus usus non est omnis aut praecidisse €aut incendisse dicunt. de hac re litterae L. Metello tribuno pl. €Capuam adlatae sunt a Clodia socru, quae ipsa transiit.&@6 @@Ante sollicitus eram et angebar, sicut res scilicet ipsa cogebat, €cum consilio explicare nihil possem; nunc autem, postquam @1 €Pompeius et consules ex Italia exierunt, non angor sed ardeo €dolore, €@@@@'$OU)DE/ MOI H)=TOR €@@@@$E)/MPEDON, A)LL' A)LALU/KTHMAI&.' €non sum, inquam, mihi crede, mentis compos; tantum mihi €dedecoris admisisse videor. mene non primum cum Pompeio, €qualicumque consilio usus [2est]2, deinde cum bonis esse, quam-€vis causa temere instituta? praesertim cum ii ipsi quorum €ego causa timidius me fortunae committebam, uxor, filia, €Cicerones pueri, me illud sequi mallent, hoc turpe et me €indignum putarent. nam Quintus quidem frater quicquid €mihi placeret id rectum se putare aiebat, id animo aequissimo €sequebatur. @@Tuas nunc epistulas a primo lego. hae me paulum recre-€ant. primae monent et rogant ne me proiciam, proximae €gaudere te ostendunt me remansisse. eas cum lego, minus €mihi turpis videor, sed tam diu dum lego. deinde emergit €rursum dolor et $AI)SXROU= FANTASI/A&. quam ob rem obsecro te, €mi Tite, eripe hunc mihi dolorem aut minue saltem, aut €consolatione aut consilio aut quacumque re potes. quid tu €autem possis, aut quid homo quisquam? vix iam deus. @@Equidem illud molior quod tu mones sperasque fieri posse, €ut mihi Caesar concedat ut absim cum aliquid in senatu contra €Gnaeum agatur. sed timeo ne non impetrem. venit ab eo €Furnius. ut quidem scias quos sequamur, Q. Titini filium €cum Caesare esse nuntiat_sed illum maiores mihi gratias €agere quam vellem. quid autem me roget, paucis ille quidem @1 €verbis sed $E)N DUNA/MEI&, cognosce ex ipsius epistula. me €miserum quod tu non valuisti! una fuissemus; consilium €certe non defuisset. '$SU/N TE DU/' E)RXOME/NW& . . . '. @@Sed acta ne agamus, reliqua paremus. me adhuc haec duo €fefellerunt, initio spes compositionis, qua facta volebam þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¦—ƒëú·ïìéî Æïòíéáîïÿïäö Éä® Íáòô® ´¹ÿut[2i]2 populari via, sollicitudine senectutem nostram liberare; €deinde bellum crudele et exitiosum suscipi a Pompeio intel-€legebam. melioris me dius fidius civis et viri putabam quovis €supplicio adfici quam illi crudelitati non solum praeesse verum €etiam interesse. [2sed]2 videtur vel mori satius fuisse quam esse €cum his. ad haec igitur cogita, mi Attice, vel potius excogita. €quemvis eventum fortius feram quam hunc dolorem. ©†áŸóáÿëú¸ïìéî éôéîåòå Áòðéó Âòõîäéóéõíÿïäã® ééé Îïî® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CAESAR IMP. S. D. CICERONI IMP. ‘Cum Furnium nostrum tantum vidissem neque loqui neque €audire meo commodo potuissem, [2cum]2 properarem atque €essem in itinere praemissis iam legionibus, praeterire tamen €non potui quin et scriberem ad te et illum mitterem gratias-€que agerem, etsi hoc et feci saepe et saepius mihi facturus €videor; ita de me mereris. in primis a te peto, quoniam confido €me celeriter ad urbem venturum, ut te ibi videam, ut tuo €consilio, gratia, dignitate, ope omnium rerum uti possim. €ad propositum revertar; festinationi meae brevitatique littera-€rum ignosces. reliqua ex Furnio cognosces. @1 §Ÿóáÿëú¹ïìéî Æïòíéáîïÿïäééé Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Scripseram ad te epistulam quam darem &7iiii& Id., sed eo die €is cui dare volueram non est profectus. venit autem eo ipso €die ille celeripes quem Salvius dixerat. attulit uberrimas tuas €litteras, quae mihi quiddam quasi animulae restillarunt; re-€creatum enim me non queo dicere. sed plane $TO\ SUNE/XON €effecisti. ego enim non iam id ago, mihi crede, ut prosperos €exitus consequar. sic enim video, nec duobus his vivis nec €[hoc] uno nos umquam rem publicam habituros. ita neque de €otio nostro spero iam nec ullam acerbitatem recuso. unum €illud extimescebam, ne quid turpiter facerem vel dicam iam €ne fecissem. @@Sic ergo habeto, salutaris te mihi litteras misisse neque €solum has longiores, quibus nihil potest esse explicatius, nihil @1 €perfectius, sed etiam illas breviores, in quibus hoc mihi €iucundissimum fuit, consilium factumque nostrum a Sexto €probari, pergratumque mihi tu fecisti; a quo et diligi me et €quid rectum sit intellegi scio. longior vero tua epistula non €me solum sed meos omnis aegritudine levavit. itaque utar tuo €consilio et ero in Formiano, ne aut ad urbem $A)PA/NTHSIS& mea €animadvertatur aut, si nec hic nec illic eum videro, devita-tum se a me putet. quod autem suades ut ab eo petam ut €mihi concedat ut idem tribuam Pompeio quod ipsi tribuerim, €id me iam pridem agere intelleges ex litteris Balbi et Oppi €quarum exempla tibi misi; misi etiam Caesaris ad eos sana €mente scriptas litteras quo modo in tanta insania. sin mihi Caesar €hoc non concedat, video tibi placere illud, me $POLI/TEUMA €de pace suscipere; in quo non extimesco periculum (cum €enim tot impendeant, cur non honestissimo depecisci velim?) €sed vereor ne Pompeio quid oneris imponam, '$MH/ MOI €$GORGEI/HN KEFALH\N DEINOI=O PELW/ROU&' intorqueat. mirandum enim €in modum Gnaeus noster Sullani regni similitudinem con-€cupivit. $EI)DW/S SOI LE/GW&; nihil ille umquam minus obscure tulit. €'cum hocne igitur' inquies 'esse vis?' beneficium sequor, mihi €crede, non causam, ut in Milone, ut in_sed hactenus. 'causa igitur non bona est?' immo optima, sed agetur, €memento, foedissime. primum consilium est suffocare urbem €et Italiam fame, deinde agros vastare, urere, pecuniis locu-€pletum [2non]2 abstinere. sed cum eadem metuam ab hac parte, €si illinc beneficium non sit, rectius putem quidvis domi perpeti. @1 €sed ita meruisse illum de me puto ut $A)XARISTI/AS& crimen €subire non audeam, quamquam a te eius quoque rei iusta €defensio est explicata. @@De triumpho tibi adsentior, quem quidem totum facile et €libenter abiecero. egregie probo fore ut, dum agamus, '$O( €$PLO/OS W(RAI=OS2&' obrepat. 'si modo' inquis 'satis ille erit firmus.' €est firmior etiam quam putabamus. de isto licet bene speres. €promitto tibi, si valebit, tegulam illum in Italia nullam €relicturum. 'tene igitur socio?' contra mehercule meum €iudicium et contra omnium antiquorum auctoritatem; nec €tam ut illa adiuvem quam[quam] ut haec ne videam cupio €discedere. noli enim putare tolerabilis horum insanias nec €unius modi fore. etsi quid te horum fugit, legibus, iudiciis, €senatu sublato libidines, audacias, sumptus, egestates tot €egentissimorum hominum nec privatas posse res nec rem €publicam sustinere? abeamus igitur inde qualibet navigatione; €etsi id quidem ut tibi videbitur, sed certe abeamus. sciemus €enim [2iam]2, id quod exspectas, quid Brundisi actum sit. @@Bonis viris quod ais probari quae adhuc fecerimus sciri-€que ab iis [2non sine causa nos]2 non profectos valde gaudeo, si €est nunc ullus gaudendi locus. de Lentulo investigabo dili-€gentius. id mandavi Philotimo, homini forti ac nimium €optimati. @@Extremum est ut tibi argumentum ad scribendum for-€tasse iam desit; nec enim alia de re nunc ulla scribi potest €et de hac quid iam amplius inveniri potest? sed quoniam et @1 €ingenium suppeditat (dico mehercule ut sentio) et amor, quo €et meum ingenium incitatur, perge, ut facis, et scribe quan-€tum potest. €@@In Epirum quod me non invitas, comitem non molestum, €subirascor. sed vale. nam ut tibi ambulandum, ungendum, €sic mihi dormiendum. etenim litterae tuae mihi somnum €attulerunt. ©‡áŸóáÿëúºïìÒïíáåÿïäöé öåì ö Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@BALBVS ET OPPIVS S. D. M. CICERONI ‘Nedum hominum humilium, ut nos sumus, sed etiam am-€plissimorum virorum consilia ex eventu, non ex voluntate €a plerisque probari solent. tamen freti tua humanitate quod €verissimum nobis videbitur de eo quod ad nos scripsisti tibi €consilium dabimus. quod si non fuerit prudens, at certe ab €optima fide et optimo animo proficiscetur. €@@Nos si id quod nostro iudicio Caesarem facere oportere €existimamus, ut, simul Romam venerit, agat de reconciliatione €gratiae suae et Pompei, id eum facturum ex ipso cognovisse-€mus, [2non desineremus]2 te hortari ut velles iis rebus interesse, €quo facilius et maiore cum dignitate per te, qui utrique es €coniunctus, res tota confieret; aut si ex contrario putaremus €Caesarem id non facturum et etiam velle cum Pompeio €bellum gerere sciremus, numquam tibi suaderemus contra €hominem optime de te meritum arma ferres, sicuti te semper @1 oravimus ne contra Caesarem pugnares. sed cum etiam nunc €quid facturus Caesar sit magis [2sit]2 opinari quam scire, non €possumus nisi hoc, non videri eam tuam esse dignitatem €neque fidem omnibus cognitam ut contra alterutrum, cum €utrique sis maxime necessarius, arma feras, et hoc non €dubitamus quin Caesar pro sua humanitate maxime sit pro-€baturus. nos tamen, si tibi videbitur, ad Caesarem scribemus €ut nos certiores faciat quid [2in]2 hac re acturus sit. a quo si erit €nobis rescriptum, statim quid sentiamus ad te scribemus et €tibi fidem faciemus nos ea suadere quae nobis videntur tuae €dignitati, non Caesaris actioni esse utilissima; et hoc Caesarem €pro sua indulgentia in suos probaturum putamus.  Ÿóáÿëú»@@@@BALBVS CICERONI IMP. SAL. ‘S. v. b. Postea quam litteras communis cum Oppio ad te €dedi, ab Caesare epistulam accepi cuius exemplum tibi misi; €ex quibus perspicere poteris quam cupiat concordiam [2suam]2 €et Pompei reconciliare et quam remotus sit ab omni crudeli-€tate; quod eum sentire, ut debeo, valde gaudeo. de te et tua €fide et pietate idem mehercule, mi Cicero, sentio quod €tu, non posse tuam famam et officium sustinere ut contra €eum arma feras a quo tantum beneficium te accepisse @1 praedices. Caesarem hoc idem probaturum exploratum pro €singulari eius humanitate habeo, eique cumulatissime satis €facturum te certo scio cum nullam partem belli contra eum €suscipias neque socius eius adversariis fueris. atque hoc non €solum in te, tali et tanto viro, satis habebit, sed etiam mihi €ipse sua concessit voluntate ne in iis castris essem quae contra €Lentulum aut Pompeium futura essent, quorum beneficia €maxima haberem, sibique satis esse dixit si togatus urbana €officia sibi praestitissem quae etiam illis, si vellem, praestare €possem. itaque nunc Romae omnia negotia Lentuli procuro, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰©‡â’ˆ‹ëú»ïìÒïíáåÿïäöé öåì ö Éä® Íáòô® ´¹ÿsustineo, meumque officium, fidem, pietatem [2in]2 iis praesto. €sed mehercule rursus iam abiectam compositionis spem non €desperatissimam esse puto, quoniam Caesar est ea mente €qua optare debemus. €@@Hac re mihi placet, si tibi videtur, te ad eum scribere et ab €eo praesidium petere, ut petisti a Pompeio me quidem ad-€probante temporibus Milonianis. praestabo, si Caesarem bene €novi, eum prius tuae dignitatis quam suae utilitatis rationem €habiturum. @@Haec quam prudenter tibi scribam nescio, sed illud certe €scio, me ab singulari amore ac benevolentia quaecumque €scribo tibi scribere, quod te (ita incolumi Caesare moriar!) €tanti facio ut paucos aeque ac te caros habeam. de hac re €cum aliquid constitueris, velim mihi scribas. nam non medio-€criter laboro [2ut]2 utrique, ut vis, tuam benevolentiam prae-€stare possis quam mehercule te praestaturum confido. fac €valeas. @1  Ÿóáÿëú¼ïìéî éôéîåòåÿïäã® ééé Îïî® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CAESAR OPPIO CORNELIO SAL. ‘Gaudeo mehercule vos significare litteris quam valde probetis €ea quae apud Corfinium sunt gesta. consilio vestro utar €libenter et hoc libentius quod mea sponte facere constitueram €ut quam lenissimum me praeberem et Pompeium darem €operam ut reconciliarem. temptemus hoc modo si possimus €omnium voluntates recuperare et diuturna victoria uti, €quoniam reliqui crudelitate odium effugere non potuerunt €neque victoriam diutius tenere praeter unum L. Sullam, €quem imitaturus non sum. haec nova sit ratio vincendi ut €misericordia et liberalitate nos muniamus. id quem ad modum €fieri possit non nulla mihi in mentem veniunt et multa reperiri €possunt. de his rebus rogo vos ut cogitationem suscipiatis. @@N. Magium, Pompei praefectum, deprehendi. scilicet meo €instituto usus sum et eum statim missum feci. iam duo praefecti €fabrum Pompei in meam potestatem venerunt et a me missi €sunt. si volent grati esse, debebunt Pompeium hortari ut malit €mihi esse amicus quam iis qui et illi et mihi semper fuerunt €inimicissimi, quorum artificiis effectum est ut res publica in €hunc statum perveniret. ¨ˆŸóáÿëú½ïìéî Æïòíéáîïÿïäðòéä® Éä® Íáòô® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cenantibus &7ii&[2&7i&]2 Id. nobis ac noctu quidem Statius a te €epistulam brevem attulit. de L. Torquato quod quaeris, @1 €non modo Lucius sed etiam Aulus profectus est, alter multos €[2ante dies, alter paucos]2. de Reatinorum corona quod scribis, €moleste fero in agro Sabino sementem fieri proscriptionis. €senatores multos esse Romae nos quoque audieramus. ecquid €potes dicere cur exierint? @@In his locis opinio est coniectura magis quam nuntio aut €litteris Caesarem Formiis a. d. &7xi& Kal. Apr. fore. hic ego vellem €habere Homeri illam Minervam simulatam Mentori cui €dicerem '$*ME/NTOR, PW=S T' A)/R' I)/W, PW=S T' A)\R PROSPTU/COMAI €$AU)TO/N;&' nullam rem umquam difficiliorem cogitavi; sed €cogito tamen, nec ero, ut in malis, imparatus. sed cura ut €valeas. puto enim diem tuum heri fuisse.  Ÿóáÿëú¾ïäøöé Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Tris epistulas tuas accepi postridie Id. erant autem &7iiii&, &7iii&, €prid. Id. datae. igitur antiquissimae cuique primum respondebo. €adsentior tibi ut in Formiano potissimum commorer, etiam €de supero mari, [2tem]2ptaboque, ut antea ad te scripsi, €ecquonam modo possim voluntate eius nullam rei publicae €partem attingere. quod laudas quia oblivisci me scripsi ante €facta et delicta nostri amici, ego vero ita facio; quin ea ipsa €quae a te commemorantur secus ab eo in me ipsum facta €esse non memini. tanto plus apud me valet benefici gratia @1 €quam iniuriae dolor. faciamus igitur ut censes, colligamusque €nos. $SOFISTEU/W& enim simul ut rus decurro atque in decursu €$QE/SEIS& meas commentari non desino; sed sunt quaedam €earum perdifficiles ad iudicandum. de optimatibus, sit sane €ita ut vis; sed nosti illud '$*DIONU/SIOS E)N *KORI/NQW|&.' Titini €filius apud Caesarem est. quod autem quasi vereri videris ne €mihi tua consilia displiceant, me vero nihil delectat aliud nisi €consilium et litterae tuae. qua re fac ut ostendis; ne destiteris €ad me quicquid tibi in mentem venerit scribere. nihil mihi €potest esse gratius. @@Venio ad alteram nunc epistulam. recte non credis de €numero militum; ipso dimidio plus scripsit Clodia. falsum €etiam de corruptis navibus. quod consules laudas, ego quoque €animum laudo, sed consilium reprehendo; discessu enim €illorum actio de pace sublata est, quam quidem ego medita-€bar. itaque postea Demetri librum de concordia tibi remisi €et Philotimo dedi. nec vero dubito quin exitiosum bellum €impendeat, cuius initium ducetur a fame. et me tamen doleo €non interesse huic bello! in quo tanta vis sceleris futura est €ut, cum parentis non alere nefarium sit, nostri principes anti-€quissimam et sanctissimam parentem, patriam, fame necan-€dam putent. atque hoc non opinione timeo sed interfui €sermonibus. omnis haec classis Alexandria, Colchis, Tyro, €Sidone, Arado, Cypro, Pamphylia, Lycia, Rhodo, Chio, By-€zantio, Lesbo, Smyrna, Mileto, Coo ad intercludendos com-€meatus Italiae et ad occupandas frumentarias provincias €comparatur. at quam veniet iratus! et iis quidem maxime qui €eum maxime salvum volebant, quasi relictus ab iis quos @1 €reliquit. itaque mihi dubitanti quid me facere par sit, per-€magnum pondus adfert benevolentia erga illum; qua dempta €perire melius esset in patria quam patriam servando evertere. €de septemtrione plane ita est; metuo ne vexetur Epirus. €sed quem tu locum Graeciae non direptum iri putas? praedicat €enim palam et militibus ostendit se largitione ipsa superiorem €quam hunc fore. illud me praeclare admones, cum illum €videro, ne nimis indulgenter et ut cum gravitate potius loquar. €plane sic faciendum. Arpinum, cum eum convenero, cogito, €ne forte aut absim cum veniet aut cursem huc illuc via €deterrima. Bibulum, ut scribis, audio venisse et redisse prid. €Id. @@Philotimum, ut ais epistula tertia, exspectabas. at ille Idibus €a me profectus est; eo serius ad tuam illam epistulam, cui ego €statim rescripseram, redditae sunt meae litterae. de Domitio, €ut scribis, ita opinor esse, ut et in Cosano sit et consilium eius €ignoretur. iste omnium turpissimus ac sordidissimus qui €consularia comitia a praetore ait haberi posse est idem qui €semper in re publica fuit. itaque nimirum hoc illud est quod €Caesar scribit in ea epistula cuius exemplum ad te misi, [et] €se velle uti 'consilio' meo (age, esto; hoc commune est), 'gratia' €(ineptum id quidem sed, puto, hoc simulat ad quasdam €senatorum sententias), 'dignitate' (fortasse sententia consulari); €illud extremum est, 'ope omnium rerum'. id ego suspicari €coepi tum ex tuis litteris aut hoc ipsum esse aut non multo €secus. nam permagni eius interest rem ad interregnum non €venire; id adsequitur si per praetorem consules creantur. nos €autem in libris habemus non modo consules a praetore sed ne @1 €praetores quidem creari ius esse idque factum esse numquam; €consules eo non esse ius quod maius imperium a minore rogari €non sit ius, praetores autem cum ita rogentur ut collegae €consulibus sint, quorum est maius imperium. aberit non longe €quin hoc a me decerni velit neque sit contentus Galba, Scaevola, Cassio, Antonio. '$TO/TE MOI XA/NOI EU)REI=A XQW/N&'; sed €quanta tempestas impendeat vides. €@@Qui transierint senatores scribam ad te cum certum habebo. €de re frumentaria recte intellegis, quae nullo modo administrari €sine vectigalibus potest; nec sine causa et eos qui circum illum €sunt omnia postulantis et bellum nefarium times. Trebatium €nostrum, etsi, ut scribis, nihil bene sperat, tamen videre sane €velim. quem fac horteris ut properet; opportune enim ad €me ante adventum Caesaris venerit. €@@De Lanuvino, statim ut audivi Phameam mortuum, optavi, €si modo esset futura res publica, ut id aliquis emeret meorum, €neque tamen de te, qui maxime meus, cogitavi. sciebam €enim te quoto anno et quantum in solo solere quaerere, neque €solum Romae sed etiam Deli tuum digamma videram. verum €tamen ego illud, quamquam est bellum, minoris aestimo €quam aestimabatur Marcellino consule, cum ego istos hortulos þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¨‰”ˆ‘ëú¾ïìéî Æïòíéáîïÿïäøöé Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à´©ÿpropter domum Anti quam tum habebam iucundiores mihi €fore putabam et minore impensa quam si Tusculanum refecis-€sem. volui HS Q. egi per %predum%, ille daret tanti, cum €haberet venale. noluit. sed nunc omnia ista iacere puto propter @1 €nummorum caritatem. mihi quidem erit aptissimum vel nobis €potius si tu emeris. sed eiusdem Antias cave contemnas; €valde est venustum. quamquam mihi ista omnia iam addicta €vastitati videntur. €@@Respondi epistulis tribus, sed exspecto alias; nam me adhuc €tuae litterae sustentarunt. d. Liberalibus.  Ÿóáÿëú¿ïäøö Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nihil habebam quod scriberem; neque enim novi quicquam €audieram et ad tuas omnis rescripseram pridie. sed cum me €aegritudo non solum somno privaret verum ne vigilare €quidem sine summo dolore pateretur, tecum ut quasi loquerer, €in quo uno acquiesco, hoc nescio quid nullo argumento €proposito scribere institui. @@Amens mihi fuisse a principio videor et me una haec res €torquet quod non omnibus in rebus labentem vel potius ruen-€tem Pompeium tamquam unus manipularis secutus sim. €vidi hominem &7xiiii& Kal. Febr. plenum formidinis. illo ipso €die sensi quid ageret. numquam mihi postea placuit nec €umquam aliud in alio peccare destitit. nihil interim ad me €scribere, nihil nisi fugam cogitare. quid quaeris? sicut $E)N TOI=S €$E)RWTIKOI=S& alienat [2quod]2 immunde, insulse, indecore fit, sic €me illius fugae neglegentiaeque deformitas avertit ab amore. @1 €nihil enim dignum faciebat quare eius fugae comitem me ad-€iungerem. nunc emergit amor, nunc desiderium ferre non €possum, nunc mihi nihil libri, nihil litterae, nihil doctrina €prodest. ita dies et noctes tamquam avis illa mare prospecto, €evolare cupio. do, do poenas temeritatis meae. etsi quae fuit €illa temeritas? quid feci non consideratissime? si enim nihil €praeter fugam quaereretur, fugissem libentissime, sed genus €belli crudelissimi et maximi, quod nondum vident homines €quale futurum sit, perhorrui. quae minae municipiis, quae €nominatim viris bonis, quae denique omnibus qui remansis-€sent! quam crebro illud 'Sulla potuit, ego non potero?' @@Mihi autem haeserunt illa: male Tarquinius qui Porsennam, €qui Octavium Mamilium contra patriam, impie Coriolanus €[2qui]2 auxilium petiit a Volscis, recte Themistocles qui mori €maluit, nefarius Hippias, Pisistrati filius, qui in Marathonia €pugna cecidit arma contra patriam ferens. at Sulla, at Marius, €at Cinna recte. immo iure fortasse; sed quid eorum victoria €crudelius, quid funestius? huius belli genus fugi, et eo magis €quod crudeliora etiam cogitari et parari videbam. me, quem €non nulli conservatorem istius urbis parentemque esse di-€xerunt, Getarum et Armeniorum et Colchorum copias ad €eam adducere? me meis civibus famem, vastitatem inferre €Italiae? hunc primum mortalem esse, deinde etiam multis €modis posse exstingui cogitabam, urbem autem et populum €nostrum servandum ad immortalitatem, quantum in nobis €esset, putabam; et tamen spes quaedam me oblectabat fore @1 €ut aliquid conveniret potius quam aut hic tantum sceleris €aut ille tantum flagiti admitteret. alia res nunc tota est, alia €mens mea. sol, ut est in tua quadam epistula, excidisse mihi €e mundo videtur. ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, €sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non destiti. €haec, haec me fefellerunt et, ut verum loquar, aetas iam a €diuturnis laboribus devexa ad otium domesticarum me rerum €delectatione mollivit. nunc si vel periculose experiundum €erit, experiar certe ut hinc avolem. ante oportuit fortasse; €sed ea quae scrips[ist]i me tardarunt et auctoritas maxime tua. @@Nam cum ad hunc locum venissem, evolvi volumen epistu-€larum tuarum quod ego [2sub]2 signo habeo servoque diligentis-€sime. erat igitur in ea quam &7x& Kal. Febr. dederas hoc modo: €'sed videamus et Gnaeus quid agat et illius rationes quorsum €fluant. quod si iste Italiam relinquet, faciet omnino male et, €ut ego existimo, $A)LOGI/STWS&, sed tum demum consilia nostra €commutanda erunt.' hoc scribis post diem quartum quam €ab urbe discessimus. deinde &7viii& Kal. Febr.: 'tantum modo €Gnaeus noster ne, ut urbem $A)LOGI/STWS& reliquit, sic Italiam €relinquat.' eodem die das alteras litteras quibus mihi con-€sulenti planissime respondes; est enim sic: 'sed venio ad €consultationem tuam. si Gnaeus Italia cedit, in urbem red-€eundum puto; quae enim finis peregrinationis?' hoc mihi €plane haesit, et nunc ita video, infinitum bellum iunctum miserrima fuga, quam tu peregrinationem $U(POKORI/ZH|&. sequitur €$XRHSMO\S& &7vi& [2Kal.]2 Febr.: 'ego, si Pompeius manet in Italia €nec res ad pactionem venit, longius bellum puto fore; sin @1 €Italiam relinquit, ad posterum bellum $A)/SPONDON& strui existi-€mo.' huius igitur belli ego particeps et socius et adiutor esse €cogor quod et $A)/SPONDON& est [2et]2 cum civibus! deinde &7vii& Id. €Febr., cum iam plura audires de Pompei consilio, concludis €epistulam quandam hoc modo: 'ego quidem tibi non sim €auctor, si Pompeius Italiam relinquit, te quoque profugere. €summo enim periculo facies nec rei publicae proderis; cui €quidem posterius poteris prodesse, si manseris.' quem $FILO/-€$PATRIN& ac $POLITIKO\N& hominis prudentis et amici tali admonitu non moveret auctoritas? deinde &7iii& Id. Febr. iterum mihi €respondes consulenti sic: 'quod quaeris a me fugamne foedam €an moram nefandam utiliorem putem, ego vero in praesentia €subitum discessum et praecipitem profectionem cum tibi tum €ipsi Gnaeo inutilem et periculosam puto et satius esse existimo €vos dispertitos et in speculis esse; sed me dius fidius turpe €nobis puto esse de fuga cogitare.' hoc turpe Gnaeus noster €biennio ante cogitavit; ita sullaturit animus eius et pro-€scripturit iam diu. inde, ut opinor, cum tu ad me quaedam €$GENIKW/TERON& scripsisses et ego mihi a te quaedam significari €putassem ut Italia cederem, detestaris hoc diligenter &7xi& Kal. €Mart.: 'ego vero nulla epistula significavi, si Gnaeus Italia €cederet, ut tu una cederes, aut si significavi, non dico fui €inconstans sed demens.' in eadem epistula alio loco: 'nihil €relinquitur nisi fuga, cui te socium neutiquam puto esse oportere nec umquam putavi.' totam autem hanc delibera-€tionem evolvis accuratius in litteris &7viii& Kal. Mart. datis: 'si @1 €M'. Lepidus et L. Vulcatius remanent, [2manen]2dum puto, ita €ut, si salvus sit Pompeius et constiterit alicubi, hanc $NE/KUIAN €relinquas et te in certamine vinci cum illo facilius patiaris €quam cum hoc in ea quae perspicitur futura colluvie regnare.' €multa disputas huic sententiae convenientia. inde ad ex-€tremum: '"quid si" inquis "Lepidus et Vulcatius disce-€dunt?" plane $A)PORW=&. quod evenerit igitur et quod egeris id €$STERKTE/ON& putabo.' si tum dubitares, nunc certe non dubitas istis manentibus. deinde in ipsa fuga &7v& Kal. Mart.: 'interea €non dubito quin in Formiano mansurus sis. commodissime €enim $TO\ ME/LLON& ibi $KARADOKH/SEIS2&.' at Kal. Mart., cum ille €quintum iam diem Brundisi esset: 'tum poterimus delibe-€rare, non scilicet integra re sed certe minus infracta quam si €una proieceris te.' deinde &7iiii& Non. Mart., $U(PO\ TH\&[2$N DIA/&]2$LEIYIN €cum breviter scriberes, tamen ponis hoc: 'cras scribam plura €et ad omnia; hoc tamen dicam, non paenitere me consili de €tua mansione, et, quamquam magna sollicitudine, tamen quia €minus mali puto esse quam in illa profectione, maneo in sententia et gaudeo te mansisse.' cum vero iam angerer et €timerem ne quid a me dedecoris esset admissum, &7iii& Non. €Mart.: 'te tamen non esse una cum Pompeio non fero €moleste. postea, si opus fuerit, non erit difficile, et illi, quo-€quo tempore fiet, erit $A)SMENISTO/N&. sed hoc ita dico, si hic qua €ratione initium fecit eadem cetera aget, sincere, temperate, €prudenter, valde videro et consideratius utilitati nostrae @1 consuluero.' &7vii& Id. Mart. scribis Peducaeo quoque nostro €probari quod quierim, cuius auctoritas multum apud me €valet. €@@His ego tuis scriptis me consolor ut nihil a me adhuc €delictum putem. tu modo auctoritatem tuam defendito; þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¨Š˜Š†ëú¿ïìéî Æïòíéáîïÿïäøö Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿadversus me nihil opus est, sed consciis egeo aliis. ego, si nihil €peccavi, reliqua tuebor. ad ea tute hortare et me omnino tua €cogitatione adiuva. hic nihildum de reditu Caesaris audie-€batur. ego his litteris hoc tamen profeci; perlegi omnis tuas €et in eo acquievi.  ŸóáÿëúÀïäøééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Lentulum nostrum scis Puteolis esse? quod cum e viatore €quodam esset auditum, qui se diceret eum in Appia via, cum €is paulum lecticam aperuisset, cognosse, etsi vix veri simile €[2visum est]2, misi tamen Puteolos pueros qui pervestigarent €et ad eum litteras. inventus est vix in hortis suis [2se]2 occul-€tans litterasque mihi remisit mirifice gratias agens Caesari; €de suo autem consilio C. Caecio mandata ad me dedisse. €eum ego hodie exspectabam, id est &7xiii&[&7i&] Kal. Apr. @@Venit etiam ad me Matius Quinquatribus, homo meher-€cule, ut mihi visus est, temperatus et prudens; existimatus €quidem est semper auctor oti. quam ille haec non probare €mihi quidem visus est, quam illam $NE/KUIAN&, ut tu appellas, @1 €timere! huic ego in multo sermone epistulam ad me Caesaris €ostendi, eam cuius exemplum ad te antea misi, rogavique ut €interpretaretur quid esset quod ille scriberet 'consilio meo €se uti velle, gratia, dignitate, ope rerum omnium'. respon-€dit se [2non dubitare]2 quin et opem et gratiam meam ille ad €pacificationem quaereret. utinam aliquod in hac miseria rei €publicae $POLITIKO\N& opus efficere et navare mihi liceat! Matius €quidem et illum in ea sententia esse confidebat et se auctorem €fore pollicebatur. @@Pridie autem apud me Crassipes fuerat, qui se prid. Non. €Mart. Brundisio profectum atque ibi Pompeium reliquisse di-€cebat, quod etiam qui &7viii& Id. illinc profecti erant nuntiabant; €illa vero omnes, in quibus etiam Crassipes %qui prudentia €potius% attendere, sermones minacis, inimicos optimatium, €municipiorum hostis, meras proscriptiones, meros Sullas; €quae Lucceium loqui, quae totam Graeciam, quae vero Theophanem! et tamen omnis spes salutis in illis est, et ego €excubo animo nec partem ullam capio quietis et, ut has pestis €effugiam, cum dissimillimis nostri esse cupio! quid enim €tu illic Scipionem, quid Faustum, quid Libonem prae[2ter]2-€missurum sceleris putas quorum creditores convenire dicun-€tur? quid eos autem, cum vicerint, in civis effecturos? quam €vero $MAKROYUXI/AN& Gnaei nostri esse? nuntiant Aegyptum et €Arabiam $*EU)DAI/MONA& et $*MESOPOTAMI/AN& cogitare, iam Hispaniam @1 €abiecisse. monstra narrant; quae falsa esse possunt, sed certe €et haec perdita sunt et illa non salutaria. €@@Tuas litteras iam desidero. post fugam nostram numquam €tantum earum intervallum fuit. misi ad te exemplum litte-€rarum mearum ad Caesarem, quibus me aliquid profecturum €puto. ©‹áŸóáÿëúÁïäøéö áõô øééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO IMP. S. D. CAESARI IMP. ‘Vt legi tuas litteras quas a Furnio nostro acceperam, quibus €mecum agebas ut ad urbem essem, te velle uti 'consilio et €dignitate mea' minus sum admiratus; de 'gratia' et de 'ope' €quid significares mecum ipse quaerebam, spe tamen deducebar €ad eam cogitationem ut te pro tua admirabili ac singulari €sapientia de otio, de pace, de concordia civium agi velle €arbitrarer, et ad eam rationem existimabam satis aptam esse et naturam et personam meam. quod si ita est et si qua de €Pompeio nostro tuendo et tibi ac rei publicae reconciliando €cura te attingit, magis idoneum quam ego sum ad eam causam €profecto reperies neminem, qui et illi semper et senatui cum €primum potui pacis auctor fui nec sumptis armis belli ul-€lam partem attigi iudicavique eo bello te violari, contra cuius €honorem populi Romani beneficio concessum inimici atque €invidi niterentur. sed ut eo tempore non modo ipse fautor €dignitatis tuae fui verum etiam ceteris auctor ad te adiuvan-€dum, sic me nunc Pompei dignitas vehementer movet. aliquot @1 €enim sunt anni cum vos duo delegi quos praecipue colerem €et quibus essem, sicut sum, amicissimus. @@Quam ob rem a te peto vel potius omnibus te precibus oro €et obtestor ut in tuis maximis curis aliquid impertias tem-€poris huic quoque cogitationi ut tuo beneficio bonus vir, €gratus, pius denique esse in maximi benefici memoria possim. €quae si tantum ad me ipsum pertinerent, sperarem me a te €tamen impetraturum, sed, ut arbitror, et ad tuam fidem et ad €rem publicam pertinet me, et pacis et utriusque vestrum €[2amicum, et ad vestram]2 et ad civium concordiam per te €quam accommodatissimum conservari. €@@Ego, cum antea tibi de Lentulo gratias egissem, cum ei saluti €qui mihi fuerat fuisses, tum lectis eius litteris quas ad me €gratissimo animo de tua liberalitate beneficioque misit, * * * €eandem me salutem a te accepisse quam ille. in quem si me €intellegis esse gratum, cura, obsecro, ut etiam in Pompeium €esse possim. ¨ŒŸóáÿëúÂïäøééé öåì øéé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Legebam tuas litteras &7xiii& Kal., cum mihi epistula adfertur €a Lepta circumvallatum esse Pompeium, ratibus etiam exitus €portus teneri. non me dius fidius prae lacrimis possum re-€liqua nec cogitare nec scribere. misi ad te exemplum. miseros €nos! cur non omnes fatum illius una exsecuti sumus? ecce €autem a Matio et Trebatio eadem, quibus Minturnis obvii @1 €Caesaris tabellarii. torqueor infelix, ut iam illum Mucianum €exitum exoptem. at quam honesta, at quam expedita tua €consilia, quam evigilata tuis cogitationibus, qua itineris, qua €navigationis, qua congressus sermonisque cum Caesare! €omnia cum honesta tum cauta. in Epirum vero invitatio €quam suavis, quam liberalis, quam fraterna! @@De Dionysio sum admiratus, qui apud me honoratior fuit €quam apud Scipionem Panaetius; a quo impurissime haec €nostra fortuna despecta est. odi hominem et odero; utinam €ulcisci possem! sed illum ulciscentur mores sui. @@Tu, quaeso, nunc vel maxime quid agendum nobis sit €cogita. populi Romani exercitus Cn. Pompeium circumsedet, €fossa et vallo saeptum tenet, fuga prohibet: nos vivimus, et €stat urbs ista, praetores ius dicunt, aediles ludos parant, viri €boni usuras perscribunt, ego ipse sedeo! coner illuc ire ut €insanus, implorare fidem municipiorum? boni non sequentur, €leves irridebunt, rerum novarum cupidi, victores praesertim et armati, vim et manus adferent. quid censes igitur? ecquid-€nam est tui consili ad finem huius miserrimae vitae? nunc €doleo, nunc torqueor, cum quidem aut sapiens videor quod €una non ierim aut felix fuisse. mihi contra; numquam enim €illius victoriae socius esse volui, calamitatis mallem fuisse. €quid ego nunc tuas litteras, quid tuam prudentiam aut €benevolentiam implorem? actum est. nulla re iam possum €iuvari, qui ne quid optem quidem iam habeo nisi ut aliqua €inimici misericordia liberemur. @1  ŸóáÿëúÃïäø Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'$*OU)K E)/ST' E)/TUMOS LO/GOS2&', ut opinor, ille de ratibus. quid €enim esset quod Dolabella iis litteris quas &7iii& Id. Mart. a €Brundisio dedit hanc $EU)HMERI/AN& quasi Caesaris scriberet, Pom-€peium in fuga esse eumque primo vento navigaturum? quod €valde discrepat ab iis epistulis quarum exempla antea ad te €misi. hic quidem mera scelera loquuntur; sed non erat nec €recentior auctor nec huius rei quidem melior Dolabella. @@Tuas &7xi& Kal. accepi litteras quibus omnia consilia differs €in id tempus cum scierimus quid actum sit. et certe ita est, nec €interim potest quicquam non modo statui sed ne cogitari €quidem. quamquam hae me litterae Dolabellae iubent ad €pristinas cogitationes reverti. fuit enim prid. Quinquatrus €egregia tempestas; qua ego illum usum puto. @@$*SUNAGWGH\& consiliorum tuorum non est a me collecta ad €querelam sed magis ad consolationem meam. nec enim me €tam haec mala angebant quam suspicio culpae ac temeritatis €meae. eam nullam puto esse, quoniam cum consiliis tuis mea €facta et consilia consentiunt. quod mea praedicatione factum €esse scribis magis quam illius merito ut tantum ei debere €viderer, est ita. ego illa extuli semper, et eo quidem magis ne €quid ille superiorum meminisse me putaret. quae si maxime €meminissem, tamen illius temporis similitudinem iam sequi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¨“ˆŠëúÃïìéî Æïòíéáîïÿïäø Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à²©ÿdeberem. nihil me adiuvit cum posset; at postea fuit amicus, €etiam valde, nec quam ob causam plane scio. ergo ego quoque @1 €illi. quin etiam illud par in utroque nostrum, quod ab eisdem €illecti sumus. sed utinam [2tan]2tum ego ei prodesse potuissem €quantum mihi ille potuit! mihi tamen quod fecit gratissi-€mum. nec ego nunc eum iuvare qua re possim scio nec, si €possem, cum tam pestiferum bellum pararet, adiuvandum putarem; tantum offendere animum eius hic manens nolo, €nec mehercule ista videre quae tu potes iam animo provi-€dere nec interesse istis malis possim. sed eo tardior ad €discedendum fui quod difficile est de discessu voluntario sine €ulla spe reditus cogitare. nam ego hunc ita paratum video €peditatu, equitatu, classibus, auxiliis Gallorum, quos Matius €$E)LA/PIZEN&, ut puto, sed certe dicebat peditum * * * , equitum €sex polliceri sumptu suo annos decem_sed sit hoc $LA/PISMA&; €magnas habet certe copias, et habebit non Asiae vectigal sed €civium bona. adde confidentiam hominis, adde imbecillita-€tem bonorum virorum, qui quidem, quod illum sibi merito €iratum putant, oderunt, ut tu scribis, ludum. ac vellem €%scribis quisnam hic significasset.% sed et iste, quia plus €ostenderat quam fecit, et vulgo illum qui amarunt non €amant; municipia vero et rustici Romani illum metuunt, €hunc adhuc diligunt. qua re ita paratus est ut, etiam si vincere €non possit, quo modo tamen vinci ipse possit non videam. €ego autem non tam $GOHTEI/AN& huius timeo quam $PEIQANA/GKHN&. €'$AI( GA\R TW=N TURA/NNWN DEH/SEIS2&' inquit $*PLA/TWN& '$OI)=SQ' O(/TI €$MEMIGME/NAI A)NA/GKAIS2&.' @1 @@Illa $A)LI/MENA& video tibi non probari; quae ne mihi quidem €placebant, sed habebam in illis et occultationem et $U(PHRESI/AN €fidelem. quae si mihi Brundisi suppetant, mallem; sed ibi €occultatio nulla est. verum, ut scribis, cum sciemus. @@Viris bonis me non nimis excuso. quas enim eos cenas et €facere et obire scripsit ad me Sextus, quam lautas, quam €tempestivas! sed sint quamvis boni, non sunt meliores quam €nos; moverent me, si essent fortiores. €@@De Lanuvino Phameae erravi; Troianum somniabam. €id ego volui Q., sed pluris est. istuc tamen [me] cuperem €emeres, si ullam spem fruendi viderem. @@Nos quae monstra cottidie legamus intelleges ex illo libello €qui in epistulam coniectus est. Lentulus noster Puteolis est, €$A)DHMONW=N& [is], ut Caecius narrat, quid agat. $DIATROPH\N €Corfiniensem reformidat. Pompeio nunc putat satis factum, €beneficio Caesaris movetur, sed tamen movetur magis pro-€specta re. ©áŸóáÿëúÄïäéø Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Mene haec posse ferre? omnia misera, sed hoc nihil miserius: €Pompeius N. Magium de pace misit et tamen oppugnatur. @1 €quod ego non credebam, sed habeo a Balbo litteras quarum €ad te exemplum misi. lege, quaeso, et illud infimum caput €ipsius Balbi optimi, cui Gnaeus noster locum ubi hortos €aedificaret dedit, quem cui nostrum non saepe praetulit? itaque €miser torquetur. sed ne bis eadem legas, ad ipsam te epistulam €reicio. spem autem pacis habeo nullam. Dolabella suis litteris €&7iii& Id. Mart. datis merum bellum loquitur. maneamus ergo in €illa eadem sententia misera et desperata, quando hoc miserius €esse nihil potest. ©ÁŸóáÿëúÅïìÒïíáåÿïäøé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@BALBVS CICERONI IMP. SAL. DIC. ‘Caesar nobis litteras perbrevis misit, quarum exemplum €subscripsi. brevitate epistulae scire poteris eum valde esse €distentum qui tanta de re tam breviter scripserit. si quid €praeterea novi fuerit, statim tibi scribam.@6 óáÿ@@@@&10CAESAR OPPIO CORNELIO SAL. …A. d. &7vii& Id. Mart. Brundisium veni; ad murum castra posui. €Pompeius est Brundisi. misit ad me N. Magium de pace. quae €visa sunt respondi. hoc vos statim scire volui. cum in spem €venero de compositione aliquid me conficere, statim vos certiores €faciam.&@6 @@Quo modo me nunc putas, mi Cicero, torqueri, postquam €rursus in spem pacis veni, ne qua res eorum compositionem @1 €impediat? namque quod absens facere possum, opto. quod €si una essem, aliquid fortasse proficere posse mihi viderer. €nunc exspectatione crucior. ¨ŽŸóáÿëúÆïìéî Æïòíéáîïÿïäéø öåì öééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘@@Miseram ad te &7viiii& Kal. exemplum epistulae Balbi ad me €et Caesaris ad eum. ecce tibi eodem die Capua litteras accepi a €Q. Pedio Caesarem ad se prid. Id. Mart. misisse hoc exemplo:@6 €@@&10Pompeius se oppido tenet. nos ad portas castra habemus. €conamur opus magnum et multorum dierum propter altitudinem €maris; sed tamen nihil est quod potius faciamus. ab utroque portus €cornu moles iacimus, ut aut illum quam primum traicere quod €habet Brundisi copiarum cogamus aut exitum prohibeamus.&@6 @@Vbi est illa pax de qua Balbus scripserat torqueri se? ecquid €acerbius, ecquid crudelius? atque eum loqui quidam $AU)QENTI-€$KW=S& narrabat Cn. Carbonis, M. Bruti se poenas persequi €omniumque eorum in quos Sulla crudelis hoc socio fuisset; €nihil Curionem se duce facere quod non hic Sulla duce €fecisset; a [2se]2 dam[2natos am]2bitus nomine, quibus exsili €poena superioribus legibus non fuisset, ab illo patriae proditores €de exsilio reductos esse; queri de Milone per vim expulso; €neminem tamen se violaturum nisi qui arma contra. haec €Baebius quidam a Curione &7iii& Id. profectus, homo non infans @1 €sed %quis ulli% non dicat. plane nescio quid agam. illim equidem €Gnaeum profectum puto. quicquid est biduo sciemus. a te €nihil ne Anteros quidem Quinti litterarum, nec mirum; €quid enim est quod scribamus? ego tamen nullum diem €praetermitto. @@Scripta epistula litterae mihi ante lucem a Lepta Capua €redditae sunt Id. Mart. Pompeium a Brundisio conscendisse, €Caesarem a. d. &7vii& Kal. Apr. Capuae fore.  ŸóáÿëúÇïäöééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum dedissem ad te litteras ut scires Caesarem Capuae &7vii& €Kal. fore, adlatae mihi Capua sunt eum hic &7vi& et in Albano €apud Curionem &7v& Kal. fore. eum cum videro, Arpinum per-€gam. si mihi veniam quam peto dederit, utar illius condicione; €si minus, impetrabo aliquid a me ipso. ille, ut [2Lepta]2 ad me €scripsit, legiones singulas posuit Brundisi, Tarenti, Siponti. €claudere mihi videtur maritimos exitus et tamen ipse Grae-€ciam spectare potius quam Hispanias. sed haec longius absunt. me nunc et congressus huius stimulat (is vero adest) et prima €eius actionis horreo. volet enim, credo, senatus consultum €facere, volet augurum decretum (rapiemur aut absentes €vexabimur) vel ut consules roget praetor vel dictatorem @1 €dicat; quorum neutrum ius est. sed si Sulla potuit efficere €ab interrege ut dictator diceretur et magister equitum, cur €hic non possit? nihil expedio nisi ut aut ab hoc tamquam Q. €Mucius aut ab illo tamquam L. Scipio. @@Cum tu haec leges, ego illum fortasse convenero. '$TE/TLA&[2$QI&]2'. €'$KU/NTERON&' ne illud quidem nostrum proprium. erat enim €spes propinqui reditus, erat hominum querela. nunc exire €cupimus, qua spe reditus mihi quidem numquam in mentem €venit. non modo autem nulla querela est municipalium €hominum ac rusticorum sed contra metuunt ut crudelem, €iratum. nec tamen mihi quicquam est miserius quam re-€mansisse nec optatius quam evolare non tam ad belli quam €ad fugae societatem. sed tu [2quid]2, omnia qui consilia differe-€bas in id tempus cum sciremus quae Brundisi acta essent? €scimus nempe; haeremus nihilo minus. vix enim spero mihi €hunc veniam daturum, etsi multa adfero iusta ad impetran-€dum. sed tibi omnem illius meumque sermonem omnibus €verbis expressum statim mittam. @@Tu nunc omni amore enitere ut nos cura et prudentia €iuves. ita subito accurrit ut ne Trebatium quidem, ut con-€stitueram, possim videre; omnia nobis imparatis agenda. sed €tamen '$A)/LLA ME\N AU)TO/S2&,' ut ait ille, '$A)/LLA DE\ KAI\ DAI/MWN €$U(POQH/SETAI&.' quicquid egero continuo scies. mandata Caesaris €ad consules et ad Pompeium quae rogas, nulla habeo %et de- @1 €scripta attulit illa est via% misi ad te ante; e quibus mandata €puto intellegi posse. Philippus Neapoli est, Lentulus Puteolis. €de Domitio, ut facis, sciscitare ubi sit, quid cogitet. @@Quod scribis asperius me quam mei patiantur mores de þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¨•‚ëúÇïìéî Æïòíéáîïÿïäöééé Ëáì® Áðò® ´¹ÿDionysio scripsisse, vide quam sim antiquorum hominum: €te me dius [2fidius]2 hanc rem gravius putavi laturum esse quam €me. nam praeter quam quod te moveri arbitror oportere €iniuria quae mihi a quoquam facta sit, praeterea te ipsum €quodam modo hic violavit cum in me tam improbus fuit. €sed tu id quanti aestimes tuum iudicium est; nec tamen in €hoc tibi quicquam oneris impono. ego autem illum male €sanum semper putavi, nunc etiam impurum et sceleratum €puto, nec tamen mihi inimiciorem quam sibi. Philargyro bene €curasti; causam certe habuisti et veram et bonam, relictum €me esse potius quam reliquisse. ©áŸóáÿëúÈ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum dedissem iam litteras a. d. &7viii& Kal., pueri quos cum €Matio et Trebatio miseram epistulam mihi attulerunt hoc €exemplo:@6 óáÿ@@@@&10MATIVS ET TREBATIVS CICERONI IMP. SAL. „Cum Capua exissemus, in itinere audivimus Pompeium Brundisio €a. d. &7xvi& Kal. Apr. cum omnibus copiis quas habuerit profectum @1 €esse; Caesarem postero die in oppidum introisse, contionatum esse, €inde Romam contendisse, velle ante Kalendas esse ad urbem et €pauculos dies ibi commorari, deinde in Hispanias proficisci. nobis €non alienum visum est, quoniam de adventu Caesaris pro certo €habebamus, pueros tuos ad te remittere, ut id tu quam primum €scires. mandata tua nobis curae sunt eaque ut tempus postularit €agemus. Trebatius sedulo facit ut antecedat. €@@Epistula conscripta nuntiatum est nobis Caesarem a. d. &7viii& Kal. €Apr. Beneventi mansurum, a. d. &7vii& Kal. Capuae, a. d. &7vi& Sinuessae. €haec pro certo putamus.&@6 ¨ŸóáÿëúÉïäöéé Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum quod scriberem ad te nihil haberem, tamen ne quem €diem intermitterem has dedi litteras. a. d. &7vi& Kal. Caesarem €Sinuessae mansurum nuntiabant. ab eo mihi litterae red-€ditae sunt a. d. &7vii& Kal., quibus iam 'opes' meas, non ut €superioribus litteris 'opem', exspectat. cum eius clementiam €Corfiniensem illam per litteras collaudavissem rescripsit hoc €exemplo:@6 óáÿ@@@@&10CAESAR IMP. CICERONI IMP. SAL. DIC. Recte auguraris de me (bene enim tibi cognitus sum) nihil a me €abesse longius crudelitate. atque ego cum ex ipsa re magnam €capio voluptatem tum meum factum probari abs te triumpho @1 €gaudio. neque illud me movet quod ii qui a me dimissi sunt dis-€cessisse dicuntur ut mihi rursus bellum inferrent; nihil enim malo €quam et me mei similem esse et illos sui. @@Tu velim mihi ad urbem praesto sis ut tuis consiliis atque opibus, €ut consuevi, in omnibus rebus utar. Dolabella tuo nihil scito mihi €esse iucundius. hanc adeo habebo gratiam illi; neque enim aliter €facere poterit. tanta eius humanitas, is sensus, ea in me est bene-€volentia.&@6  ŸóáÿëúÊïäöé Ëáì® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Trebatium &7vi& Kal., quo die has litteras dedi, exspectabam. €ex eius nuntio Matique litteris meditabor quo modo cum €illo loquar. o tempus miserum! nec dubito quin a me con-€tendat ad urbem veniam; senatum enim Kalendis velle se €frequentem adesse etiam Formiis proscribi iussit. ergo ei €negandum est. sed quid praeripio? statim ad te perscribam €omnia. ex illius sermone statuam Arpinumne mihi eundum €sit an quo alio. volo Ciceroni meo togam puram dare, istic puto. tu, quaeso, cogita quid deinde; nam me hebetem mo-€lestiae reddiderunt. €@@A Curio velim scire ecquid ad te scriptum sit de Tirone. €ad me enim ipse Tiro ita scripsit ut verear quid agat; qui @1 €autem veniunt in[2de, $KINDUNW/DH&]2 admodum nuntiant. sane €in magnis curis etiam haec me sollicitat; in hac enim fortuna €perutilis eius et opera et fidelitas esset.  ŸóáÿëúËïäö Ëáì® Áðò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vtrumque ex tuo consilio; nam et oratio fuit ea nostra ut €bene potius ille de nobis existimaret quam gratias ageret, et in €eo mansimus, ne ad urbem. illa fefellerunt, facilem quod puta-€ramus; nihil vidi minus. damnari se nostro iudicio, tardiores €fore reliquos, si nos non veniremus, dicere. ego dissimilem €illorum esse causam. cum multa, 'veni igitur et age de pace.' €'meone' inquam 'arbitratu?' 'an tibi' inquit 'ego praescri-€bam?' 'sic' inquam 'agam, senatui non placere in Hispanias €iri nec exercitus in Graeciam transportari, multaque' inquam €'de Gnaeo deplorabo'. tum ille, 'ego vero ista dici nolo.' €'ita putabam' inquam, 'sed ego eo nolo adesse quod aut sic €mihi dicendum est aut non veniendum, multaque quae nullo €modo possem silere si adessem.' summa fuit ut ille, quasi €exitum quaerens, ut deliberarem. non fuit negandum. ita €discessimus. credo igitur hunc me non amare. at ego me €amavi, quod mihi iam pridem usu non venit. @1 @@Reliqua, o di! qui comitatus, quae, ut tu soles dicere, €$NE/KUIA&! in qua erat $H(/RWS& Celer. o rem perditam! o copias €desperatas! quid quod Servi filius, quod Titini in iis castris €fuerunt quibus Pompeius circumsederetur? sex legiones; €multum vigilat, audet. nullum video finem mali. nunc certe €promenda tibi sunt consilia. hoc fuerat extremum. @@Illa tamen $KATAKLEI\S& illius est odiosa, quam paene praeterii, €si sibi consiliis nostris uti non liceret, usurum quorum pos-€set ad omniaque esse descensurum. vidisti igitur virum, ut €scripseras? ingemuisti certe. 'cedo reliqua.' quid? continuo €ipse in %Pelanum%, ego Arpinum; inde exspecto equidem €$LALAGEU=SAN& illam tuam. 'tu malim' inquies 'actum ne agas; €etiam illum ipsum quem sequimur multa fefellerunt.' @@Sed ego tuas litteras exspecto. nihil est enim ut antea 'videa-€mus hoc quorsum evadat'. extremum fuit de congressu €nostro; quo quidem non dubito quin istum offenderim. €eo maturius agendum est. amabo te, epistulam, et $POLITIKH/N&. €valde tuas litteras nunc exspecto.  ŸóáÿëúÌïìÁòðéîéÿïäËáì® öåì éö Îïî® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ego meo Ciceroni, quoniam Roma caremus, Arpini potis-€simum togam puram dedi, idque municipibus nostris fuit €gratum. etsi omnis et illos et qua iter feci maestos adflictosque €vidi; tam tristis et tam atrox est $A)NAQEW/RHSIS& huius ingentis €mali. dilectus habentur, in hiberna deducuntur. ea quae €etiam cum a bonis viris, cum iusto in bello, cum modeste €fiunt, tamen ipsa per se molesta sunt, quam censes acerba €nunc esse, cum a perditis in civili nefario bello petulantissime €fiant? cave autem putes quemquam hominem in Italia tur-€pem esse qui hinc absit. vidi ipse Formiis universos neque me-€hercule [numquam] homines putavi; et noram omnis, sed €numquam uno loco videram. @@Pergamus igitur quo placet et nostra omnia relinquamus. €proficiscamur ad eum cui gratior noster adventus erit quam si €una fu[2g]2issemus. tum enim eramus in maxima spe, nunc ego €quidem in nulla; nec praeter me quisquam Italia cessit nisi €qui hunc inimicum sibi putaret. nec mehercule hoc facio rei €publicae causa, quam funditus deletam puto, sed ne quis me €putet ingratum in eum qui me levavit iis incommodis quibus €idem adfecerat, et simul quod ea quae fiunt aut quae certe €futura sunt videre non possum. etiam equidem senatus con-€sulta facta quaedam iam puto, utinam in Vulcati sententiam! €sed quid refert? est enim una sententia omnium. sed erit €immitissimus Servius, qui filium misit ad effligendum Cn. @1 €Pompeium aut certe capiendum cum Pontio Titiniano. etsi €hic quidem timoris causa, ille vero_sed stomachari desina-€mus et aliquando sentiamus nihil nobis nisi, id quod minime €vellem, spiritum reliquum esse. @@Nos, quoniam superum mare obsidetur, infero navigabimus €et, si Puteolis erit difficile, Crotonem petemus aut Thurios et €boni cives amantes patriae mare infestum habebimus. aliam €rationem huius belli gerendi nullam video. in Aegyptum €nos abdemus. exercitu pares esse non possumus. pacis fides €nulla est. sed haec satis deplorata sunt. @@Tu velim litteras Cephalioni des de omnibus rebus actis, €denique etiam de sermonibus hominum, nisi plane obmu-€tuerunt. ego tuis consiliis usus sum maximeque quod et €gravitatem in congressu nostro tenui quam debui et ut ad €urbem non accederem perseveravi. quod superest, scribe, €quaeso, quam accuratissime (iam enim extrema sunt) quid €placeat, quid censeas; etsi iam nulla dubitatio est. tamen si þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‰¨“”ˆˆëúÌïìÁòðéîéÿïäËáì® öåì éö Îïî® Áðò® ´¹ÿquid vel potius quicquid veniet in mentem scribas velim. °ŸóáÿëúÍïìéî Ìáôåòéï Ñõéîôé æòáôòéóÿïäééé Îïî® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘&7iii& Non., cum in Laterium fratris venissem, accepi litteras et €paulum lectis respiravi, quod post has ruinas mihi non €acciderat; per enim magni aestimo tibi firmitudinem animi €nostri et factum nostrum probari. Sexto etiam nostro quod @1 €scribis probari, ita laetor ut me quasi patris eius, cui semper €uni plurimum tribui, iudicio comprobari putem; qui mihi, €quod saepe soleo recordari, dixit olim Nonis illis ille Decem-€bribus, cum ego 'Sexte, quidnam ergo?', €@@@@'$MH\ MA/N&' inquit ille '$A)SPOUDI/ GE KAI\ A)KLEIW=S, €@@@@$A)LLA\ ME/GA R(E/CAS TI KAI\ E)SSOME/NOISI PUQE/SQAI.&' €eius igitur mihi vivit auctoritas, et simillimus eius filius eodem €est apud me pondere quo fuit ille; quem salvere velim iubeas €plurimum. @@Tu tuum consilium etsi non in longinquum tempus differs €(iam enim illum emptum pacificatorem perorasse puto, iam €actum aliquid esse in consessu senatorum; [2senatum]2 enim €non puto), tamen suspensum meum detines, sed eo minus quod €non dubito quid nobis agendum putes; qui enim Flavio €legionem et Siciliam dari scribas et id iam fieri, quae tu €scelera partim parari iam et cogitari, partim ex tempore €futura censes? ego vero Solonis, popularis tui (ut puto, [2iam]2 €etiam mei), legem neglegam, qui capite sanxit si qui in seditione €non alterius utrius partis fuisset, [2et]2 nisi si tu aliter censes, et €hinc abero et illim. sed alterum mihi est certius, nec praeri-€piam tamen; exspectabo tuum consilium et eas litteras, nisi €alias iam dedisti, quas scripsi ut Cephalioni dares. @@Quod scribis, non quo alicunde audieris, sed te ipsum €putare me attractum iri si de pace agatur, mihi omnino non @1 €venit in mentem quae possit actio esse de pace, cum illi certis-€simum sit, si possit, exspoliare exercitu et provincia Pom-€peium; nisi forte iste nummarius ei potest persuadere ut, €dum oratores eant et redeant, quiescat. nihil video quod €sperem aut quod iam putem fieri posse. sed tamen hominis €hoc ipsum probi est? est magnum et $TW=N POLITIKWTA/TWN €$SKEMMA/TWN&, veniendumne sit in consilium tyranni si is ali-€qua de re bona deliberaturus sit. qua re si quid eius modi €evenerit ut arcessamur (quod equidem non puto; quid enim €essem de pace dicturus dixi, ipse valde repudiavit), sed tamen €si quid acciderit, quid censeas mihi faciendum utique scribito. €nihil enim mihi adhuc accidit quod maioris consili esset. €@@Trebati, boni viri et civis, verbis te gaudeo delectatum, €tuaque ista crebra $E)KFW/NHSIS& '$U(PE/REU&' me sola adhuc delecta-€vit. litteras tuas vehementer exspecto; quas quidem credo iam €datas esse. ©áŸóáÿëúÎïäðòéä® Îïî® Áðò® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tu cum Sexto servasti gravitatem eandem quam mihi €praecipis. Celer tuus disertus magis est quam sapiens. de €iuvenibus quae ex Tullia audisti vera sunt. %macum% istuc €quod scribis non mihi videtur tam re esse triste quam verbo. @1 €haec est $A)/LH& in qua nunc sumus mortis instar. aut enim mihi €libere inter malos $POLITEUTE/ON& fuit aut vel periculose cum €bonis. aut nos temeritatem bonorum sequamur aut audaciam €improborum insectemur. utrumque periculosum est, at hoc €quod agimus [nec] turpe nec tamen tutum. €@@Istum qui filium Brundisium [de pace] misit de pace (idem €sentio quod tu, simulationem esse apertam, parari autem €acerrime bellum), me legatum iri non arbitror, cuius adhuc, €ut optavi, mentio facta nulla sit. eo minus habeo necesse €scribere aut etiam cogitare quid sim facturus, si acciderit ut €leger. ¢ŸóáÿëúÏïìéî Ìáôåòéï öåì Áòãáîï Ñ® æò®ÿïäÎïî® áõô ðïóôòéäéå Îïî® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ego cum accepissem tuas litteras Non. Apr. quas Cephalio €attulerat essemque Minturnis postridie mansurus et inde €protinus, sustinui me in Arcano fratris, ut, dum aliquid cer-€tius adferretur, occultiore in loco essemus agerenturque nihilo €minus quae sine nobis agi possent. $LALAGEU=SA& iam adest et animus ardet, neque stat quicquam, quo et qua. sed haec €nostra erit cura et peritorum. tu tamen quod poteris, ut adhuc @1 €fecisti, nos consiliis iuvabis. res sunt inexplicabiles. fortunae €sunt committenda omnia. sine spe conamur ulla. melius si €quid acciderit, mirabimur. Dionysium nollem ad me profec-€tum; de quo ad me Tullia mea scripsit. sed et tempus alienum €est, et homini non amico nostra incommoda, tanta praesertim, €spectaculo esse nolim; cui te meo nomine inimicum esse nolo.  ŸóáÿëúÐïìéî Áòãáîïÿïäöéé Éä® Áðò® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum quod scriberem plane nihil haberem, haec autem reli-€qua essent quae scire cuperem, profectusne esset, quo in statu €urbem reliquisset, in ipsa Italia quem cuique regioni aut neg-€otio praefecisset, ecqui essent ad Pompeium et ad consules ex €senatus consulto de pace legati, cum igitur haec scire [2cupere]2m €dedita opera has ad te litteras misi. feceris igitur commode €mihique gratum si me de his rebus et si quid erit aliud quod €scire opus sit feceris certiorem. ego in Arcano opperior dum €ista cognosco. a. d. &7vii& Id. ©ƒáŸóáÿëúÑïäöéé Éä® Áðò® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Alteram tibi eodem die hanc epistulam dictavi et pridie €dederam mea manu longiorem. visum te aiunt in Regia, nec @1 €reprehendo, quippe cum ipse istam reprehensionem non fu-€gerim. sed exspecto tuas litteras, neque iam sane video quid €exspectem, sed tamen, etiam si nihil erit, id ipsum ad me velim €scribas. @@Caesar mihi ignoscit per litteras quod non venerim, sese-€que in optimam partem id accipere dicit; facile patior. quod €scribit secum Titinium et Servium questos esse quia non €idem sibi quod mihi remisisset, homines ridiculos! qui cum €filios misissent ad Cn. Pompeium circumsedendum, ipsi in €senatum venire dubitarent. sed tamen exemplum misi ad te €Caesaris litterarum. ¤ŸóáÿëúÒïìéî Ãõíáîïÿïäøöéé Ëáì® Íáé® ´¹ ¨¥±´à·©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Multas a te accepi epistulas eodem die, omnis diligenter €scriptas, eam vero quae voluminis instar erat saepe legendam, €sicuti facio. in qua non frustra laborem suscepisti, mihi €quidem pergratum fecisti. qua re ut id, quoad licebit, id est €quoad scies ubi simus, quam saepissime facias te vehementer €rogo. €@@Ac deplorandi quidem, quod cottidie facimus, sit iam €nobis aut finis omnino, si potest, aut moderatio quaedam, €quod profecto potest. non enim iam quam dignitatem, quos €honores, quem vitae statum amiserim cogito, sed quid con-€secutus sim, quid praestiterim, qua in laude vixerim, his €denique in malis quid intersit inter me et istos quos propter €omnia amisimus. hi sunt qui, nisi me civitate expulissent, @1 €obtinere se non putaverunt posse licentiam cupiditatum €suarum; quorum societatis et sceleratae consensionis fides quo eruperit vides. alter ardet furore et scelere nec remittit €aliquid sed in dies ingravescit; modo Italia expulit, nunc alia €ex parte persequi, ex alia provincia exspoliare conatur nec €iam recusat sed quodam modo postulat ut, quem ad modum est, sic etiam appelletur tyrannus. alter, is qui nos sibi quon-€dam ad pedes stratos ne sublevabat quidem, qui se nihil €contra huius voluntatem facere posse, elapsus e soceri mani-€bus ac ferro bellum terra et mari comparat, non iniustum ille €quidem sed cum pium tum etiam necessarium, suis tamen €civibus exitiabile nisi vicerit, calamitosum etiam si vicerit. @@Horum ego summorum imperatorum non modo res gestas €non antepono meis sed ne fortunam quidem ipsam; qua illi €florentissima, nos duriore conflictati videmur. quis enim €potest aut deserta per se patria aut oppressa beatus esse? et €si, ut nos a te admonemur, recte in illis libris diximus nihil €esse bonum nisi quod honestum, nihil malum nisi quod turpe €sit, certe uterque istorum est miserrimus, quorum utrique €semper patriae salus et dignitas posterior sua dominatione €et domesticis commodis fuit. @@Praeclara igitur [2con]2scientia sustentor, cum cogito me de re €publica aut meruisse optime cum potuerim aut certe numquam €nisi pie cogitasse, eaque ipsa tempestate eversam esse rem publi-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š¤•„ëúÒïìéî Ãõíáîïÿïäøöéé Ëáì® Íáé® ´¹ ¨¥±´à·©ÿcam quam ego &7xiiii& annis ante prospexerim. hac igitur con-€scientia comite proficiscar, magno equidem cum dolore, @1 €nec tam id propter me aut propter fratrem meum, quorum €est iam acta aetas, quam propter pueros, quibus interdum €videmur praestare etiam rem publicam debuisse. quorum €quidem alter non tam [2quia filius quam]2 quia maiore pietate €est me mirabiliter excruciat, alter (o rem miseram! nihil €enim mihi accidit in omni vita acerbius) indulgentia videlicet €nostra depravatus eo progressus est quo non audeo dicere. €et exspecto tuas litteras; scripsisti enim te scripturum esse €plura cum ipsum vidisses. @@Omne meum obsequium in illum fuit cum multa severitate, €neque unum eius nec parvum sed multa [2et]2 magna delicta €compressi. patris autem lenitas amanda potius ab illo quam €tam crudeliter neglegenda. nam litteras eius ad Caesarem missas €ita graviter tulimus ut te quidem celaremus sed ipsius €vide[2re]2mur vitam insuavem reddidisse. hoc vero eius iter €simulatioque pietatis qualis fuerit non audeo dicere; tantum €scio post Hirtium conventum arcessitum a Caesare, cum eo de €meo animo a suis rationibus alienissimo et consilio relinquendi €Italiam; et haec ipsa timide. sed nulla nostra culpa est, natura €metuenda est. haec Curionem, haec Hortensi filium, non €patrum culpa corrupit. €@@Iacet in maerore meus frater neque tam de sua vita quam de €mea metuit. huic tu, huic tu malo adfer consolationes, si ullas €potes; maxime quidem illam velim, ea quae ad nos delata sint €aut falsa esse aut minora. quae si vera sint, quid futurum sit in €hac vita et fuga nescio; nam si haberemus rem publicam, @1 €consilium mihi non deesset nec ad severitatem nec ad diligen-€tiam. nunc sive iracundia sive dolore sive metu permotus €gravius scripsi quam aut tuus in illum amor aut meus postula-€bat, si vera sunt, ignosces, sin falsa, me libente eripies mihi €hunc errorem. quoquo modo vero se res habebit, nihil adsi-€gnabis nec patruo nec patri. @@Cum haec scripsissem, a Curione mihi nuntiatum est eum €ad me venire. venerat enim is in Cumanum vesperi pridie, id €est Idibus. si quid igitur eius modi sermo eius attulerit quod €ad te scribendum sit, id his litteris adiungam. @@Praeteriit villam meam Curio iussitque mihi nuntiari mox €se venturum cucurritque Puteolos ut ibi contionaretur. con-€tionatus est, rediit, fuit ad me sane diu. o rem foedam! nosti €hominem; nihil occultabat, in primis nihil esse certius quam €ut omnes qui lege Pompeia condemnati essent restituerentur; €itaque se in Sicilia eorum opera usurum. de Hispaniis non €dubitabat quin Caesaris essent. inde ipsum cum exercitu, €ubicumque Pompeius esset. eius interitu[2m]2 finem illi fore. €propius factum esse nihil. et plane iracundia elatum voluisse €Caesarem occidi Metellum tribunum pl., quod si esset factum, €caedem magnam futuram fuisse. permultos hortatores esse €caedis, ipsum autem non voluntate aut natura non esse €crudelem, sed quod [2putaret]2 popularem esse clementiam. €quod si populi studium amisisset, crudelem fore; eumque €perturbatum quod intellegeret se apud ipsam plebem offen- @1 €disse de aerario. itaque ei cum certissimum fuisset ante quam €proficisceretur contionem habere, ausum non esse vehemen-€terque animo perturbato profectum. @@Cum autem ex eo quaererem quid videret, quem exitum, €quam rem publicam, plane fatebatur nullam spem reliquam. €Pompei classem timebat; quae si %esset%, se de Sicilia abiturum. €'quid isti' inquam 'sex tui fasces? si a senatu, cur laureati? si ab €ipso, cur sex?' 'cupivi' inquit 'ex senatus consulto surrupto; €nam aliter [2non]2 poterat. at ille impendio nunc magis odit €senatum. "a me" inquit "omnia proficiscentur."' 'cur autem sex?' 'quia duodecim nolui; nam licebat.' tum ego 'quam €vellem' inquam 'petisse ab eo quod audio Philippum impe-€trasse! sed veritus sum, quia ille a me nihil impetrabat.' €'libenter' inquit 'tibi concessisset. verum puta te impetrasse; €ego enim ad eum scribam, ut tu ipse voles, de ea re nos inter €nos locutos. quid autem illius interest, quoniam in senatum €non venis, ubi sis? quin nunc ipsum minime offendisses eius €causam si in Italia non fuisses.' ad quae ego me recessum et €solitudinem quaerere, maxime quod lictores haberem. laudabat €consilium. 'quid ergo?' inquam, 'nam mihi cursus in Graeciam €per tuam provinciam est, quoniam ad mare superum milites €sunt.' 'quid mihi' inquit 'optatius?' hoc loco multa per-€liberaliter. ergo hoc quidem est [verum] profectum, ut non €modo tuto verum etiam palam navigaremus. @1 @@Reliqua in posterum diem distulit; ex quibus scribam ad te €si quid erit epistula dignum. sunt autem quae praeterii, €interregnumne esset exspectaturus an quo modo dixerit ille €quidem, ad se deferri consulatum sed se nolle in proximum €annum. et alia sunt quae exquiram. iurabat ad summam, €quod nullo negotio faceret, amicissimum mihi Caesarem esse €debere. 'quid enim?' inquam. 'scripsit ad me Dolabella.' €'dic, quid?' adfirmabat eum scripsisse, quod me cuperet ad €urbem venire, illum quidem gratias agere maximas et non €modo probare sed etiam gaudere. quid quaeris? acquievi. €levata est enim suspicio illa domestici mali et sermonis Hir-€tiani. quam cupio illum dignum esse nobis et quam ipse me €invito %quae pro illo sit suspicandum%! sed opus fuit Hirtio €convento? est profecto nescio quid, sed velim quam minimo. €et tamen eum nondum redisse miramur. sed haec videbimus. @@Tu %optimus% Terentiae dabis. iam enim urbis nullum €periculum est. me tamen consilio iuva, pedibusne Regium €an hinc statim in navem, et cetera, quoniam commoror. €ego ad te [statim] habebo quod scribam simul et videro €Curionem. de Tirone, cura, quaeso, quod facis, ut sciam quid €is agat. @1  ŸóáÿëúÓïäøö Ëáì® Íáé® ´¹ ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De tota mea cogitatione scripsi ad te antea satis, ut mihi €visus sum, diligenter. de die nihil sane potest scribi certi praeter hoc, non ante lunam novam. Curionis sermo postridie €eandem habuit fere summam, nisi quod apertius significavit €se harum rerum exitum non videre. €@@Quod mihi mandas de quodam regendo, '$*)ARKADI/AN& . . . '. €tamen nihil praetermittam. atque utinam tu_sed molestior €non ero. epistulam ad Vestorium statim detuli, ac valde re-quirere solebat. commodius tecum Vettienus est locutus quam €ad me scripserat. sed mirari satis hominis neglegentiam non €queo. cum enim mihi Philotimus dixisset se HS &7 emere de €Canuleio deversorium illud posse, minoris etiam empturum si €Vettienum rogassem, rogavi ut, si quid posset, ex ea summa €detraheret; promisit. ad me nuper se HS &7 emisse; ut €scriberem cui vellem addici; diem pecuniae Id. Nov. esse. €rescripsi ei stomachosius, cum ioco tamen familiari. nunc, €quoniam agit liberaliter, nihil accuso hominem scripsique ad €eum me a te certiorem esse factum. €@@Tu de tuo itinere quid et quando cogites velim me certiorem €facias. a. d. &7xv& Kal. Mai. @1  ŸóáÿëúÔïäã® øé Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Me adhuc nihil praeter tempestatem moratur. astute nihil €sum acturus. fiat in Hispania quidlibet_et tamen recte sit. €meas cogitationes omnis explicavi tibi superioribus litteris. €quocirca hae sunt breves, et quia festinabam eramque €occupatior. @@De Quinto filio, fit a me quidem sedulo, sed_nosti reliqua. €quod %dem% me mones, et amice et prudenter me mones, sed €erunt omnia facilia si ab uno illo cavero. magnum opus est; €mirabilia multa, nihil simplex, nihil sincerum. vellem susce-€pisses iuvenem regendum; pater enim nimis indulgens quic-€quid ego adstrinxi relaxat. si sine illo possem, regerem; quod €tu potes. sed ignosco; magnum, inquam, opus est. @@Pompeium pro certo habemus per Illyricum proficisci in €Galliam. ego nunc qua et quo videbo.  ŸóáÿëúÕïäéø Ëáì® Íáé® ´¹¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego vero Apuliam et Sipontum et tergiversationem istam €probo nec tuam rationem eandem esse duco quam meam, @1 €non quin in re publica rectum idem sit utrique nostrum, €sed ea non agitur. regnandi contentio est, in qua pulsus est €modestior rex et probior et integrior et is, qui nisi vincit, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š§†ëúÕïìéî Ãõíáîïÿïäéø Ëáì® Íáé® ´¹¨¿©ÿnomen populi Romani deleatur necesse est, sin autem vincit, €Sullano more exemploque vincet. ergo hac in contentione neu-€trum tibi palam sentiendum et tempori serviendum est. mea €causa autem alia est, quod beneficio vinctus ingratus esse non €possum, nec tamen in acie [2me]2 sed Melitae aut alio in loco €simili [2vel]2 oppidulo futurum puto. 'nihil' inquies 'iuvas eum €in quem ingratus esse non vis?' immo minus fortasse voluisset. €sed de hoc videbimus; exeamus modo. quod ut meliore tem-€pore possimus facit Adriano mari Dolabella, Fretensi Curio. @@Iniecta autem mihi spes quaedam est: 'velle mecum Ser. €Sulpicium colloqui'. ad eum misi Philotimum libertum cum €litteris. si vir esse volet, praeclara $SUNODI/A&, sin autem_. erimus nos qui solemus. Curio mecum vixit, iacere Caesarem €putans offensione populari Siciliaeque diffidens si Pompeius €navigare coepisset. €@@Quintum puerum accepi vehementer. avaritiam video €fuisse et spem magni congiari. magnum hoc malum est, sed €scelus illud quod timueramus spero nullum fuisse. hoc autem €vitium puto te existimare non [2a]2 nostra indulgentia sed a €natura profectum. quem tamen nos disciplina regimus. @1 €@@De Oppiis Veliensibus quid placeat cum Philotimo vide-€bis. Epirum nostram putabimus, sed alios cursus videbamur €habituri.  ŸóáÿëúÖïäöé Îïî® Íáé® ´¹ ¨¥±´à±°©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Et res ipsa monebat et tu ostenderas et ego videbam de €iis rebus quas intercipi periculosum esset finem inter nos €scribendi fieri tempus esse. sed cum ad me saepe mea Tullia €scribat orans ut quid in Hispania geratur exspectem et semper €adscribat idem videri tibi idque ipse etiam ex tuis litteris €intellexerim, non puto esse alienum me ad te quid de ea re €sentiam scribere. @@Consilium istuc tunc esset prudens, ut mihi videtur, si €nostras rationes ad Hispaniensem casum accommodaturi es-€semus; quod fieri * * * . necesse est enim aut, id quod maxime €velim, pelli istum ab Hispania aut trahi id bellum aut istum, €ut confidere videtur, apprehendere Hispanias. si pelletur, €quam gratus aut quam honestus tum erit ad Pompeium noster €adventus, cum ipsum Curionem ad eum transiturum putem? €si trahitur bellum, quid exspectem aut quam diu? relin-€quitur ut, si vincimur in Hispania, quiescamus. id ego contra €puto. istum enim victorem magis relinquendum puto quam €victum, et dubitantem magis quam fidentem suis rebus. nam @1 €caedem video si vicerit et impetum in privatorum pecunias et €exsulum reditum et tabulas novas et turpissimorum honores €et regnum non modo Romano homini sed ne Persae quidem €cuiquam tolerabile. @@Tacita esse poterit indignitas nostra? pati poterunt oculi me €cum Gabinio sententiam dicere, et quidem illum rogari prius? €praesto esse clientem tuum Cloelium, %Cateli% Plaguleium, €ceteros? sed cur inimicos colligo, qui meos necessarios a me €defensos nec videre in curia sine dolore nec versari inter eos €sine dedecore potero? quid si ne id quidem est exploratum, €fore ut mihi liceat? scribunt enim ad me amici eius me illi €nullo modo satis fecisse quod in senatum non venerim. €tamenne dubitemus an ei nos etiam cum periculo venditemus €quicum coniuncti ne cum praemio quidem volu[2i]2mus esse? @@Deinde hoc vide, non esse iudicium de tota contentione €in Hispaniis, nisi forte iis amissis arma Pompeium abiecturum €putas; cuius omne consilium Themistocleum est. existimat €enim qui mare teneat eum necesse [2esse]2 rerum potiri. itaque €[qui] numquam id egit ut Hispaniae per se tenerentur; navalis €apparatus ei semper antiquissima cura fuit. navigabit igitur, €cum erit tempus, maximis classibus et ad Italiam accedet, in €qua nos sedentes quid erimus? nam medios esse iam non €licebit. [classibus] adversabimur igitur? quod maius scelus @1 €aut tantum? denique quid turpius? an qui valde incumbentis €solus tuli scelus, eiusdem cum Pompeio et cum reliquis principibus non feram? quod si iam misso officio periculi ratio €habenda est, ab illis est periculum si peccaro, ab hoc si recte €fecero, nec ullum in his malis consilium periculo vacuum €inveniri potest, ut non sit dubium quin turpiter facere cum €periculo fugiamus, quod fugeremus etiam cum salute. non €simul cum Pompeio mare transi[er]imus. omnino [2non]2 €potuimus; exstat ratio dierum. sed tamen (fateamur enim quod €est) ne con[2ten]2dimus quidem ut possemus. fefellit ea me res €quae fortasse non debuit, sed fefellit: pacem putavi fore. €quae si esset, iratum mihi Caesarem esse, cum idem amicus €esset Pompeio, nolui. senseram enim quam idem essent. hoc €verens in hanc tarditatem incidi. sed adsequar omnia si propero: €si cunctor, amitto. @@Et tamen, mi Attice, auguria quoque me incitant quaedam €spe non dubia nec haec collegi nostri ab Atto sed illa Platonis €de tyrannis. nullo enim modo posse video stare istum diutius €quin ipse per se etiam languentibus nobis concidat, quippe €qui florentis[2simus]2 ac novus sex, septem diebus ipsi illi egenti €ac perditae multitudini in odium acerbissimum venerit, qui €duarum rerum simulationem tam cito amiserit, mansuetudinis €in Metello, divitiarum in aerario. iam quibus utatur vel sociis @1 €vel ministris? ii provincias, ii rem publicam regent quorum €nemo duo mensis potuit patrimonium suum gubernare? non sunt omnia colligenda quae tu acutissime perspicis, €sed tamen ea pone ante oculos; iam intelleges id regnum vix €semenstre esse posse. quod si me fefellerit, feram, sicut multi €clarissimi homines in re publica excellentes tulerunt, nisi forte €me Sardanapali vicem in suo lectulo mori malle censueris €quam [2in]2 exsilio Themistocleo. qui cum fuisset, ut ait €Thucydides, $TW=N ME\N PARO/NTWN DI' E)LAXI/STHS BOULH=S KRA/TISTOS €$GNW/MWN, TW=N DE\ MELLO/NTWN E)S PLEI=STON TOU= GENHSOME/NOU A)/RISTOS €$EI)KASTH/S&, tamen incidit in eos casus quos vitasset si eum nihil €fefellisset. etsi is erat, ut ait idem, qui $TO\ A)/MEINON KAI\ TO\ XEI=RON €$E)N TW=| A)FANEI= E)/TI E(W/RA MA/LISTA&, tamen non vidit nec quo modo €Lacedaemoniorum nec quo modo suorum civium invidiam €effugeret nec quid Artaxerxi pollice[2re]2tur. non fuisset illa nox €tam acerba Africano, sapientissimo viro, non tam dirus ille €dies Sullanus callidissimo viro, C. Mario, si nihil utrumque €eorum fefellisset. nos tamen hoc confirmamus illo augurio quo diximus, nec nos fallit nec aliter accidet. corruat iste €necesse est aut per adversarios aut ipse per se, qui quidem €sibi est adversarius unus acerrimus. id spero vivis nobis fore; €quamquam tempus est nos de illa perpetua iam, non de hac €exigua vita cogitare. sin quid acciderit maturius, haud sane €mea multum interfuerit utrum factum [fiat] videam an futurum €esse multo ante viderim. quae cum ita sint, non est commit-€tendum ut iis paream quos contra me senatus, ne quid res €publica detrimenti acciperet, armavit. @1 @@Tibi sunt omnia commendata, quae commendationis meae €pro tuo in nos amore non indigent. ne hercule ego quidem €reperio quid scribam; sedeo enim $PLOUDOKW=N&. etsi nihil um-€quam tam fuit scribendum quam nihil mihi umquam ex €plurimis tuis iucunditatibus gratius accidisse quam quod €meam Tulliam suavissime diligentissimeque coluisti. valde eo €ipsa delectata est, ego autem non minus. cuius quidem virtus €mirifica. quo modo illa fert publicam cladem, quo modo €domesticas tricas! quantus autem animus in discessu nostro! €est $STORGH/&, est summa $SU/NTHCIS&. tamen nos recte facere et bene audire vult. sed hac super re mi[2nu]2s, ne meam ipse €$SUMPA/QEIAN& iam evocem. €@@Tu, si quid de Hispaniis certius et si quid aliud, dum €adsumus, scribes, et ego fortasse discedens dabo ad te aliquid, €eo etiam magis quod Tullia te non putabat hoc tempore ex €Italia. cum An[2ton]2io item est agendum ut cum Curione, €Melitae me velle esse, civili bello nolle interesse. eo velim €tam facili uti possim et tam bono in me quam Curione. is €ad Misenum &7vi& Non. venturus dicebatur, id est hodie. sed €praemisit mihi odiosas litteras hoc exemplo: ©ˆáŸóáÿëú×ïìÿïäËáì® Íáé® ´¹¨¿©ÿ@@@@ANTONIVS TR. PL. PRO PR. CICERONI IMP. SAL. ‘Nisi te valde amarem et multo quidem plus quam tu putas, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š©ˆá‚ëú×ïìÿïäËáì® Íáé® ´¹¨¿©ÿnon extimuissem rumorem qui de te prolatus est, cum @1 €praesertim falsum esse existimarem. sed quia te nimio plus €diligo, non possum dissimulare mihi famam quoque, quamvis €sit falsa, falsam agnoscere magni esse. trans mare [2te iturum €esse]2 credere non possum, cum tanti facias Dolabellam [2et]2 €Tulliam tuam, feminam lectissimam, tantique ab omnibus €nobis fias; quibus mehercule dignitas amplitudoque tua paene €carior est quam tibi ipsi. sed tamen non sum arbitratus esse €amici non commoveri etiam improborum sermone, atque €eo feci studiosius quod iudicabam duriores partis mihi imposi-€tas esse ab offensione nostra, quae magis a $ZHLOTUPI/A|& mea quam €ab iniuria tua nata est. sic enim volo te tibi persuadere, mihi €neminem esse cariorem te excepto Caesare meo, meque illud €una iudicare, Caesarem maxime in suis M. Ciceronem reponere. qua re, mi Cicero, te rogo ut tibi omnia integra serves, eius €fidem improbes qui tibi ut beneficium daret prius iniuriam €fecit, contra ne profugias qui te, etsi non amabit, quod accidere €non potest, tamen salvum amplissimumque esse cupiet. €@@Dedita opera ad te Calpurnium, familiarissimum meum, €misi, ut mihi magnae curae tuam vitam ac dignitatem esse €scires. €@@Eodem die a Caesare Philotimus attulit hoc exemplo:  ŸóáÿëúØïìÍáóóéìéáí éôåò æáãéåîóÿïäøö Ëáì® Íáé® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@CAESAR IMP. SAL. D. CICERONI IMP. ‘Etsi te nihil temere, nihil imprudenter facturum iudica-€ram, tamen permotus hominum fama scribendum ad te @1 €existimavi et pro nostra benevolentia petendum ne quo pro-€gredereris proclinata iam re quo integra etiam progrediendum €tibi non existimasses. namque et amicitiae graviorem iniuriam €feceris et tibi minus commode consulueris, si non fortunae €obsecutus videberis (omnia enim secundissima nobis, adver-€sissima illis accidisse videntur), nec causam secutus (eadem €enim tum fuit cum ab eorum consiliis abesse iudicasti), sed €meum aliquod factum condemnavisse; quo mihi gravius abs te nihil accidere potest. quod ne facias pro iure nostrae amici-€tiae a te peto. postremo quid viro bono et quieto et bono civi €magis convenit quam abesse a civilibus controversiis? quod €non nulli cum probarent, periculi causa sequi non potuerunt; €tu explorato et vitae meae testimonio et amicitiae iudicio €neque tutius neque honestius reperies quicquam quam ab €omni contentione abesse. &7xv& Kal. Mai. ex itinere. ¨‰ŸóáÿëúÙïìéî Ãõíáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Adventus Philotimi (at cuius hominis, quam insulsi et quam €saepe pro Pompeio mentientis!) exanimavit omnis qui mecum €erant; nam ipse obdurui. dubitabat nostrum nemo quin €Caesar itinera repressisset_volare dicitur; Petreius cum €Afranio coniunxisse[2t se]2_nihil adfert eius modi. quid €quaeris? etiam illud erat persuasum, Pompeium cum magnis @1 €copiis iter in Germaniam per Illyricum fecisse; id enim $AU)QEN-€$TIKW=S& nuntiabatur. Melitam igitur, opinor, capessamus, dum €quid in Hispania. quod quidem prope modum videor ex €Caesaris litteris ipsius voluntate facere posse, qui negat neque €honestius neque tutius mihi quicquam esse quam ab omni €contentione abesse. @@Dices 'ubi ergo tuus ille animus quem proximis litteris?' €adest et idem est; sed utinam meo solum capite decernerem! €lacrimae meorum me interdum molliunt precantium ut de €Hispaniis exspectemus. M. Caeli quidem epistulam scriptam €miserabiliter, cum hoc idem obsecraret ut exspectarem, ne €fortunas meas, ne unicum filium, ne meos omnis tam temere €proderem, non sine magno fletu legerunt pueri nostri; etsi €meus quidem est fortior eoque ipso vehementius commovet, €nec quicquam nisi de dignatione laborat. @@Melitam igitur, deinde quo videbitur. tu tamen etiam €nunc mihi aliquid litterarum, et maxime si quid ab Afranio. €ego si cum Antonio locutus ero, scribam ad te quid actum sit. €ero tamen in credendo, ut mones, cautus; nam occultandi €ratio cum difficilis tum etiam periculosa est. Servium exspecto €ad Nonas et %adicit a% Postumia et Servius filius. quartanam €leviorem esse gaudeo. misi ad te Caeli etiam litterarum €exemplum. @1 ©‰áŸóáÿëúÚïìéî Ìéçõòéáÿïäã® øö Ëáì® Íáé® ´¹ÿ@@@@CAELIVS CICERONI SAL. ‘Exanimatus tuis litteris, quibus te nihil nisi triste cogitare €ostendisti neque id quid esset perscripsisti neque non tamen €quale esset quod cogitares aperuisti, has ad te ilico litteras €scripsi. €@@Per fortunas tuas, Cicero, per liberos te oro et obsecro ne €quid gravius de salute et incolumitate tua consulas. nam €deos hominesque amicitiamque nostram testificor me tibi €praedixisse neque temere monuisse sed, postquam Caesarem €convenerim sententiamque eius qualis futura esset parta victo-€ria cognorim, te certiorem fecisse. si existimas eandem ratio-€nem fore Caesaris in dimittendis adversariis et condicionibus €ferendis, erras. nihil nisi atrox et saevum cogitat atque etiam €loquitur. iratus senatui exiit, his intercessionibus plane €incitatus est; non mehercules erit deprecationi locus. @@Qua re si tibi tu, si filius unicus, si domus, si spes tuae reliquae €tibi carae sunt, si aliquid apud te nos, si vir optimus, gener tuus, €valemus, quorum fortunam non debes velle conturbare, ut €eam causam in cuius victoria salus nostra est odisse aut re-€linquere cogamur aut impiam cupiditatem contra salutem €tuam habeamus * * * denique illud cogita, quod offensae €fuerit in ista cunctatione te subisse. nunc te contra victorem @1 €Caesarem facere quem dubiis rebus laedere noluisti et ad eos €fugatos accedere quos resistentis sequi nolueris summae stul-€titiae est. vide ne, dum pudet te parum optimatem esse, parum diligenter quid optimum sit eligas. quod si totum tibi €persuadere non possum, saltem dum quid de Hispaniis agamus €scitur exspecta; quas tibi nuntio adventu Caesaris fore no-€stras. quam isti spem habeant amissis Hispaniis nescio; quod €porro tuum consilium sit ad desperatos accedere non me dius €fidius reperio. @@Hoc quod tu non dicendo mihi significasti Caesar audierat €ac, simul atque 'have' mihi dixit, statim quid de te audisset €exposuit. negavi me scire, sed tamen ab eo petii ut ad te €litteras mitteret, quibus maxime ad remanendum commoveri €posses. me secum in Hispaniam ducit; nam nisi ita faceret, €ego, prius quam ad urbem accederem, ubicumque esses, ad te €percurrissem et hoc a te praesens contendissem atque omni vi €te retinuissem. @@Etiam atque etiam, Cicero, cogita ne te tuosque omnis €funditus evertas, ne te sciens prudensque eo demittas unde €exitum vides nullum esse. quod si te aut voces optimatium €commovent aut non nullorum hominum insolentiam et iacta-€tionem ferre non potes, eligas censeo aliquod oppidum vacuum €a bello dum haec decernuntur; quae iam erunt confecta. id si €feceris, et ego te sapienter fecisse iudicabo et Caesarem non €offendes. @1 ¨ŠŸóáÿëúÛïìéî Ãõíáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´¹ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Me caecum qui haec ante non viderim! misi ad te epistulam €Antoni. ei cum ego %saepissime% scripsissem nihil me contra €Caesaris rationes cogitare, meminisse me generi mei, memi-€nisse amicitiae, potuisse, si aliter sentirem, esse cum Pompeio, €me autem, quia cum lictoribus invitus cursarem, abesse velle €nec id ipsum certum etiam nunc habere, vide quam ad haec €$PARAIN&[2$ET&]2$IKW=S&:@6 @@&10Tuum consilium %quia% verum est. nam qui se medium esse vult €in patria manet, qui proficiscitur aliquid de altera utra parte iudicare €videtur. sed ego is non sum qui statuere debeam iure quis pro-€ficiscatur necne; partis mihi Caesar has imposuit ne quem omnino €discedere ex Italia paterer. qua re parvi refert me probare cogi-€tationem tuam, si nihil tamen tibi remittere possum. ad Caesarem €mittas censeo et ab eo hoc petas. non dubito quin impetraturus €sis, cum praesertim te amicitiae nostrae rationem habiturum esse €pollicearis.&@6 @@Habes $SKUTA/LHN *LAKWNIKH/N&. omnino excipiam hominem. €erat autem &7v& Non. venturus vesperi, id est hodie; cras igitur €ad me fortasse veniet. temptabo, audiam: nihil properare, €missurum ad Caesarem. clam agam, cum paucissimis alicubi €occultabor; certe hinc istis invitissimis evolabo, atque uti- @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š¨Š“†ëúÛïìéî Ãõíáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´¹ ¨¥±´à³©ÿnam ad Curionem! $SU/NES O(/ TOI LE/GW&. magnus dolor accessit. €efficietur aliquid dignum nobis. €@@$*DUSOURI/A& tua mihi valde molesta; medere, amabo, dum est $A)RXH/&. de Massiliensibus gratae mihi tuae litterae; quaeso ut €sciam quicquid audieris. Ocellam cuperem, si possem palam, €quod a Curione effeceram. hic ego Servium exspecto; rogor enim ab eius uxore et filio, et puto opus esse. hic tamen €Cytherida secum lectica aperta portat, alteram uxorem. se-€ptem praeterea coniunctae lecticae amicarum; et sunt ami-€corum. [2vi]2de quam turpi leto pereamus, et dubita, si potes, €quin ille, seu victus seu victor redierit, caedem facturus sit. €ego vero vel luntriculo, si navis non erit, eripiam me ex €istorum parricidio. sed plura scribam cum illum convenero. @@Iuvenem nostrum non possum non amare, sed ab eo nos €non amari plane intellego. nihil ego vidi tam $A)NHQOPOI/HTON&, €tam aversum a suis, tam nescio quid cogitans. vim incredi-€bilem molestiarum! sed erit curae et est ut regatur. mirum €est enim ingenium, $H)/QOUS E)PIMELHTE/ON&. @1  ŸóáÿëúÜïäéö Îïî® Íáé® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Obsignata iam epistula superiore non placuit ei dari cui €constitueram quod erat alienus; itaque eo die data non est. €interim venit Philotimus et mihi a te litteras reddidit. €quibus quae de fratre meo scribis, sunt ea quidem parum €firma sed habent nihil $U(/POULON&, nihil fallax, nihil non flexibile €ad bonitatem, nihil quod non quo velis uno sermone possis €perducere; ne multa, omnis suos, etiam quibus irascitur €crebrius, tamen caros habet, me quidem se ipso cariorem. €quod de puero aliter ad te scripsit et ad matrem de filio, non €reprehendo. de itinere et de sorore quae scribis molesta sunt €eoque magis quod ea tempora nostra sunt ut ego iis mederi €non possim. nam certe mederer; sed quibus in malis et qua €in desperatione rerum simus vides. @@Illa de ratione nummaria non sunt eius modi (saepe enim €audio ex ipso) ut non cupiat tibi praestare et in eo laboret. €sed si mihi Q. Axius in hac mea fuga HS &7 non reddit €quae dedi eius filio mutua et utitur excusatione temporis, si €Lepta, si ceteri, soleo mirari de nescio quis HS &7 cum audio €ex illo se urgeri. vides enim profecto angustias. curari tamen €ea tibi utique iubet. an existimas illum in isto genere lentu-lum aut restrictum? nemo est minus. de fratre satis. @1 €@@De eius filio, indulsit illi quidem suus pater semper, sed €non facit indulgentia mendacem aut avarum aut non aman-€tem suorum, ferocem fortasse atque adrogantem et infestum €facit. itaque habet haec quoque quae nascuntur ex indul-€gentia, sed ea sunt tolerabilia (quid enim dicam?) hac iuven-€tute; ea vero, quae mihi quidem qui illum amo sunt his ipsis €malis in quis sumus miseriora, non sunt ab obsequio nostro; €nam suas radices habent, quas tamen evellerem profecto, si €liceret. sed ea tempora sunt ut omnia mihi sint patienda. ego €meum facile teneo; nihil est enim eo tractabilius. cuius quidem €misericordia languidiora adhuc consilia cepi et quo ille me €certiorem vult esse eo magis timeo ne in eum exsistam crudelior. @@Sed Antonius venit heri vesperi. iam fortasse ad me veniet €aut ne id quidem, quoniam scripsit quid fieri vellet. sed scies €continuo quid actum sit. nos iam nihil nisi occulte. de pueris €quid agam? parvone navigio committam? quid mihi animi €in navigando censes fore? recordor enim aestate cum [2illis]2 €illo Rhodiorum $A)FRA/KTW|& navigans quam fuerim sollicitus; €quid duro tempore anni actuariola fore censes? o rem undique €miseram! €@@Trebatius erat mecum, vir plane et civis bonus. quae ille €monstra, di immortales! etiamne Balbus in senatum venire €cogitet? sed ei ipsi cras ad te litteras dabo. @@Vettienum mihi amicum, ut scribis, ita puto esse. cum eo, €quod $A)POTO/MWS& ad me scripserat de nummis curandis, @1 €$QUMIKW/TERON& eram iocatus. id tu, si ille aliter acceperit ac €debuit, lenies. 'monetali' autem adscripsi, quod ille ad me €'pro cos.' sed quoniam est homo et nos diligit, ipse quoque €a nobis diligatur. vale.  ŸóáÿëúÝïäééé Îïî® Íáé® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quidnam mihi futurum est aut quis me non solum in-€felicior sed iam etiam turpior? nominatim de me sibi im-€peratum dicit Antonius, nec me tamen ipse adhuc viderat sed €hoc Trebatio narravit. quid agam nunc, cui nihil procedit €caduntque ea quae diligentissime sunt cogitata taeterrime? €ego enim Curionem nactus omnia me consecutum putavi. €is de me ad Hortensium scripserat. Reginus erat totus noster. €huic nihil suspicabamur cum hoc mari negoti fore. quo me €nunc vertam? undique custodior. @@Sed satis lacrimis. $PARAPOPLEUTE/ON& igitur et occulte in €aliquam onerariam corrependum, non committendum ut €etiam compacto prohibiti videamur. Sicilia petenda; quam si €erimus nacti, maiora quaedam consequemur. sit modo recte €in Hispaniis! quamquam de ipsa Sicilia utinam sit verum! @1 €sed adhuc nihil secundi. concursus Siculorum ad Catonem €dicitur factus, orasse ut resisteret, omnia pollicitos; commotum €illum dilectum habere coepisse. non credo; at est luculentus €auctor. potuisse certe teneri illam provinciam scio. ab Hispaniis €autem iam audietur. @@Hic nos C. Marcellum habemus eadem fere cogitantem €aut bene simulantem; quamquam ipsum non videram sed ex €familiarissimo eius audiebam. tu, quaeso, si quid habebis €novi; ego, si quid moliti erimus, ad te statim scribam. Quin-€tum filium severius adhibebo. utinam proficere possem! tu €tamen eas epistulas quibus asperius de eo scripsi aliquando €concerpito, ne quando quid emanet; ego item tuas. @@Servium exspecto nec ab eo quicquam $U(GIE/S&. scies quicquid €erit. ©ŒáŸóáÿëúÞïäðòéä® Îïî® Íáé® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Sine dubio errasse nos confitendum est. 'at semel, at una €in re'. immo omnia quo diligentius cogitata eo facta sunt €imprudentius. '$A)LLA\ TA\ ME\N PROTETU/XQAI E)A/SOMEN A)XNU/MENOI/ €$PER&,' in reliquis modo ne ruamus. iubes enim de profectione €me providere. quid provideam? ita patent omnia quae accidere €possunt ut, ea si vitem, sedendum sit cum dedecore et dolore, @1 €si neglegam, periculum sit ne in manus incidam perditorum. €sed vide quantis in miseriis simus: optandum interdum €videtur ut aliquam accipiamus ab istis quamvis acerbam iniuriam, ut tyranno in odio fuisse videamur. quod si nobis €is cursus quem speraram pateret, effecissem aliquid profecto, €ut tu optas et hortaris, dignum nostra mora. sed mirificae €sunt custodiae et quidem ille ipse Curio suspectus. qua re vi €aut clam agendum est, et si vi %forte ne cum tempestate clam €autem istis%. in quo si quod $SFA/LMA&, vides quam turpe sit. €trahimur, nec fugiendum si quid violentius. @@De Caelio saepe mecum agito nec, si quid habuero tale, €dimittam. Hispanias spero firmas esse. Massiliensium factum €cum ipsum per se luculentum est tum mihi argumento est €recte esse in Hispaniis. minus enim auderent si aliter esset, et €scirent; nam et vicini et diligentes sunt. odium autem recte €animadvertis significatum [2in]2 theatro. legiones etiam has €quas in Italia assumpsit alienissimas esse video. sed tamen €nihil inimicius quam sibi ipse. illud recte times ne ruat. si €desperarit, certe ruet; quo magis efficiendum aliquid est, for-€tuna velim meliore, animo Caeliano. sed primum quidque; €quod, qualecumque erit, continuo scies. @@Nos iuveni, ut rogas, suppeditabimus et Peloponnesum €ipsam sustinebimus. est enim indoles, modo aliquod %hoc €sit $H)=QOS A)KI/MOLON&%. quod si adhuc nullum est, esse tamen €potest, aut $A)RETH\& non est $DIDAKTO/N&, quod mihi persuaderi non €potest. @1 ¨ŸóáÿëúßïäÎïî® Íáé® ´¹ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Epistula tua gratissima fuit meae Tulliae et mehercule mihi. €semper s[2p]2ecu[2la]2m aliquam adferunt tuae litterae. scribes €igitur, ac si quid ad spem poteris ne dimiseris. tu Antoni €leones pertimescas cave. nihil est illo homine iucundius. €attende $PRA=CIN POLITIKOU=&. evocavit litteris e municipiis denos €et &7iiii& viros. venerunt ad villam eius mane. primum dormiit €ad H. &7iii&, deinde, cum esset nuntiatum venisse Neapolitanos þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š¨ˆˆëúßïìéî ÃõíáîïÿïäÎïî® Íáé® ´¹ ¨¥±´à²©ÿet Cumanos (his enim est Caesar iratus), postridie redire €iussit; lavari se velle et $PERI\ KOILIOLUSI/AN GI/NESQAI&. hoc here €effecit. hodie autem in Aenariam transire constituit [2ut]2 €exsulibus reditum polliceretur. sed haec omittamus, de nobis €aliquid agamus. @@Ab Axio accepi litteras. de Tirone gratum. Vettienum €diligo. Vestorio reddidi. Servius prid. Non. Mai. Minturnis €mansisse dicitur, hodie in Liternino mansurus apud C. Mar-€cellum. cras igitur nos mature videbit mihique dabit argu-€mentum ad te epistulae. iam enim non reperio quod tibi €scribam. illud admiror quod Antonius ad me ne nuntium €quidem, cum praesertim me valde observarit. videlicet aut €aliquid atrocius de me imperatum est [2aut]2 coram negare €mihi non vult quod ego nec rogaturus eram nec, si impetras-€sem, crediturus. nos tamen aliquid excogitabimus. @1 @@Tu, quaeso, si quid in Hispaniis; iam enim poterit audiri €et omnes ita exspectant ut, si recte fuerit, nihil negoti €futurum putent. ego autem nec retentis iis confectam rem €puto neque amissis desperatam. Silium et Ocellam et ceteros €credo retardatos. te quoque a %curto% impediri video; etsi, €ut opinor, habes $%EKITAONON%&.  Ÿóáÿëúàïäöééé Éä® Íáé® ´¹ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O vitam miseram maiusque malum tam diu timere quam €est illud ipsum quod timetur! Servius, ut antea scripsi, cum €venisset Non. Mai., postridie ad me mane venit. ne diutius €te teneam, nullius consili exitum invenimus. numquam vidi €hominem perturbatiorem metu; neque hercule quicquam €timebat quod non esset timendum: illum sibi iratum, hunc €non amicum; horribilem utriusque victoriam cum propter €alterius crudelitatem, alterius audaciam, tum propter utrius-€que difficultatem pecuniariam; quae erui nusquam nisi ex €privatorum bonis posset. atque haec ita multis cum lacrimis €loquebatur ut ego mirarer eas tam diuturna miseria non €exaruisse. mihi quidem etiam lippitudo haec, propter quam €non ipse ad te scribo, sine ulla lacrima est, sed saepius odiosa @1 est propter vigilias. quam ob rem quicquid habes ad conso-€landum collige et illa scribe, non ex doctrina neque ex libris €(nam id quidem domi est, sed nescio quo modo imbecillior €est medicina quam morbus)_haec potius conquire, de Hi-€spaniis, de Massilia; quae quidem satis bella Servius adfert, €qui etiam de duabus legionibus luculentos auctores esse dice-€bat. haec igitur si habebis et talia. et quidem paucis diebus €aliquid audiri necesse est. @@Sed redeo ad Servium. distulimus omnino sermonem in €posterum, sed tardus ad exeundum; multo se in suo lectulo €malle, quicquid foret. odiosus scrupulus de fili mili[2ti]2a Brun-€disina. unum illud firmissime adseverabat, si damnati re-€stituerentur, in exsilium se iturum. nos autem ad haec et €[2id]2 ipsum certo fore et quae iam fiebant non esse leviora, €multaque colligebamus. verum ea non animum eius auge-€bant sed timorem, ut iam celandus magis de nostro consilio €quam adhiben[2dus]2 videretur. qua re in hoc non multum est. €nos a te admoniti de Caelio cogitabamus.  Ÿóáÿëúáïäöé Éä® Íáé® ´¹¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Servius cum esset apud me, Cephalio cum tuis litteris &7vi& €Id. venit; quae nobis magnam spem attulerunt meliorum €rerum de octo cohortibus. etenim haec quoque quae in his @1 €locis sunt labare dicuntur. eodem die Funisulanus a te attulit €litteras in quibus erat confirmatius idem illud. ei de suo €negotio respondi cumulate cum omni tua gratia. adhuc non €satis faciebat; debet autem mihi multos nummos nec habetur €locuples. nunc ait se daturum; cui expensum tulerit morari; €tabellariis, si apud te esset qua satis %fecisses%, dares. quantum €sit Eros Philotimi tibi dicet. @@Sed ad maiora redeamus. quod optas, Caelianum illud €maturescit; itaque torqueor utrum ventum exspectem. vexillo €opus est; convolabunt. quod suades ut %palam%, prorsus €adsentior itaque me profecturum puto. tuas tamen interim €litteras exspecto. Servi consilio nihil expeditur; omnes €captiones in omni sententia occurrunt. unum C. Marcello €cognovi timidiorem, quem consulem fuisse paenitet. $W)\ POLLH=S €$A)GENNEI/AS&! qui etiam Antonium confirmasse dicitur ut me impediret, quo ipse, credo, honestius. Antonius autem &7vi& Id. €Capuam profectus est. ad me misit se pudore deterritum ad €me non venisse quod me sibi suscensere putaret. ibitur igitur, €et ita quidem ut censes, nisi cuius gravioris personae susci-€piendae spes erit ante oblata; sed vix erit tam cito. Allienus €autem praetor putabat aliquem, si ego non, ex collegis suis. €quivis licet dum modo aliquis. @@De sorore, laudo. de Quinto puero, datur opera; spero esse €meliora. de Quinto fratre, scito eum non mediocriter laborare @1 €de versura, sed adhuc nihil a L. Egnatio expressit. Axius de €duodecim milibus pudens! saepe enim ad [2me]2 scripsit ut €Gallio quantum is vellet darem. quod si non scripsisset, pos-€semne aliter? et quidem saepe sum pollicitus, sed tantum €voluit cito. me vero adiuvarent his in angustiis. sed di istos! €verum alias. te a quartana liberatum gaudeo itemque Piliam. €ego, dum panes et cetera in navem parantur, excurro in Pom-€peianum. Vettieno velim gratias quod studiosus, et, si quemquam €nactus eris qui perferat, litteras des ante quam discedimus.  Ÿóáÿëúâïäðòéä® Éä® Íáé® ´¹ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Commodum ad te dederam litteras de pluribus rebus cum €ad me bene mane Dionysius %fuit%; cui quidem ego non €modo placabilem me praebuissem sed totum remisissem, si €venisset qua mente tu ad me scripseras. erat enim sic in tuis €litteris quas Arpini acceperam, eum venturum facturumque €quod ego vellem. ego volebam autem vel cupiebam potius €esse eum nobiscum. quod quia plane, cum in Formianum €venisset, praeciderat, asperius ad te de eo scribere solebam. at €ille perpauca locutus hanc summam habuit orationis ut sibi €ignoscerem; se rebus suis impeditum nobiscum ire non posse. €pauca respondi, magnum accepi dolorem, intellexi fortunam @1 €ab eo nostram despectam esse. quid quaeris? fortasse mira-€beris: in maximis horum temporum doloribus hunc mihi €scito esse. velim ut tibi amicus sit; hoc cum tibi opto, opto €ut beatus sis; erit enim tam diu. @@Consilium nostrum spero vacuum periculo fore; nam et €dissimulavimus nec, ut opinor, acerrime adservabimur. navi-€gatio modo sit qualem opto, cetera, quae quidem consilio €provideri poterunt, cavebuntur. tu, dum adsumus, non €modo quae scieris audierisve sed etiam quae futura providebis €scribas velim. @@Cato, qui Siciliam tenere nullo negotio potuit et, si tenuis-€set, omnes boni se ad eum contulissent, Syracusis profectus €est ante diem &7viii& Kal. Mai., ut ad me Curio scripsit. utinam, €quod aiunt, Cotta Sardiniam teneat! est enim rumor. o, si id €fuerit, turpem Catonem! @@Ego, ut minuerem suspicionem profectionis aut cogitationis €meae, profectus sum in Pompeianum a. d. &7iiii& Id. ut ibi essem €dum quae ad navigandum opus essent pararentur. cum ad €villam venissem, ventum est ad me: centuriones trium cohor-€tium, quae Pompeiis sunt, me velle postridie convenire. haec €mecum Ninnius noster; velle eos mihi se et oppidum tra-€dere. at ego tibi postridie a villa ante lucem, ut me omnino €illi ne viderent. quid enim erat in tribus cohortibus? quid €si plures? quo apparatu? cogitavi eadem illa Caeliana quae €legi in epistula tua quam accepi simul et in Cumanum veni €eodem die; et simul fieri poterat ut temptaremur. omnem €igitur suspicionem sustuli. @1 @@Sed, cum redeo, Hortensius venerat et ad Terentiam salu-€tatum deverterat. sermone erat usus honorifico erga me. iam €eum, ut puto, videbo; misit enim puerum se ad me venire. €hoc quidem melius quam collega noster Antonius, cuius inter €lictores lectica mima portatur. @@Tu quoniam quartana cares et novum morbum removisti €sed etiam gravedinem, te vegetum nobis in Graecia siste et €litterarum aliquid interea.  Ÿóáÿëúãïäøöéé Ëáì® Éõî® ´¹ ¨¥±´à´©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Prid. Id. Hortensius ad me venit scripta epistula. vellem €cetera eius. quam in me incredibilem $E)KTE/NEIAN&! qua quidem €cogito uti. deinde Serapion cum epistula tua; quam prius þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Š¨‘„ëúãïìéî Ãõíáîïÿïäøöéé Ëáì® Éõî® ´¹ ¨¥±´à´©ÿquam aperuissem, dixi ei te ad me de eo scripsisse antea, ut €feceras. deinde epistula lecta cumulatissime cetera. et her-€cule hominem probo; nam et doctum et probum existimo. €quin etiam navi eius me et ipso convectore usurum puto. @@Crebro refricat lippitudo, non illa quidem perodiosa sed €tamen quae impediat scriptionem meam. valetudinem tuam €iam confirmatam esse et a vetere morbo et a novis tempta-€tionibus gaudeo. @@Ocellam vellem haberemus; videntur enim esse haec paulo €faciliora. nunc quidem aequinoctium nos moratur quod val-€de perturbatum erat. id si traxerit, utinam idem maneat @1 €Hortensius! si quidem, [2ut]2 adhuc erat, liberalius esse nihil €potest. @@De diplomate admiraris quasi nescio cuius te flagiti in-€simularim; negas enim te reperire qui mihi id in mentem €venerit. ego autem, quia scripseras te proficisci cogitare €(etenim audieram nemini aliter licere), eo te habere cense-€bam et quia pueris diploma sumpseras. habes causam opinionis €meae. et tamen velim scire quid cogites in primisque si quid €etiam nunc novi est. &7xvii& Kal. Iun.  Ÿóáÿëúäïäøéö Ëáì® Éõî® ´¹ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tullia mea peperit &7xiiii& Kal. Iun. puerum $E(PTAMHNIAI=ON&. €quod $EU)TO/KHSEN& gaudeam; quod quidem est natum perim-€becillum est. me mirificae tranquillitates adhuc tenuerunt €atque maiori impedimento fuerunt quam custodiae quibus €adservor. nam illa Hortensi[2a]2na omnia %fuere infantia ita €fiet% homo nequissimus a Salvio liberto depravatus est. itaque €posthac non scribam ad te quid facturus sim sed quid fecerim; €omnes enim $*KWRUKAI=OI& videntur subauscultare quae loquor. tu tamen si quid de Hispaniis sive quid aliud perge, quaeso, €scribere nec meas litteras exspectaris, nisi cum quo opto per-€venerimus aut si quid ex cursu. sed hoc quoque timide scribo; @1 €ita omnia tarda adhuc et spissa. ut male posuimus initia sic €cetera sequuntur. €@@Formias nunc sequimur; eaedem nos fortasse furiae per-€sequentur. ex Balbi autem sermone quem tecum habuit €non probamus de Melita. dubitas igitur quin nos in hostium €numero habeat? scripsi equidem Balbo te ad me [2et]2 de €benevolentia scripsisse et de suspicione. egi gratias; de altero ei me purgavi. ecquem tu hominem infeliciorem? non loquor €plura, ne te quoque excruciem. ipse conficior venisse tempus €cum iam nec fortiter nec prudenter quicquam facere possim. @1 °Ÿóáÿëúåïìéî Åðéòïÿïäéîôåò Îïî® åô Éä® Éá¿© ´¸ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Accepi a te signatum libellum quem Anteros attulerat; ex quo €nihil scire potui de nostris domesticis rebus. de quibus acerbis-€sime adflictor quod qui eas dispensavit neque adest istic neque €ubi terrarum sit scio. omnem autem spem habeo existimationis €privatarumque rerum in tua erga me mihi perspectissima bene-€volentia. quam si his temporibus miseris et extremis praestiteris, €haec pericula quae mihi communia sunt cum ceteris fortius €feram; idque ut facias te obtestor atque obsecro. @@Ego in cistophoro in Asia habeo ad sestertium bis et viciens. €huius pecuniae permutatione fidem nostram facile tuebere, €quam quidem ego nisi expeditam relinquere me putassem €credens ei cui tu scis iam pridem nimium me credere, com-€moratus essem paulisper nec domesticas res impeditas reliquis-€sem; ob eamque causam serius ad te scribo quod sero intellexi €quid timendum esset. te etiam atque etiam oro ut me totum €tuendum suscipias, ut, si ii salvi erunt quibuscum sum, una cum €iis possim incolumis esse salutemque meam benevolentiae tuae €acceptam referre.  Ÿóáÿëúæïäíåä® Íáòô® ´¸¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Litteras tuas accepi prid. Non. Febr. eoque ipso die ex testa-€mento crevi hereditatem. ex multis meis et miserrimis curis est €una levata si, ut scribis, ista hereditas fidem et famam meam @1 €tueri potest; quam quidem te intellego etiam sine hereditate €tuis opibus defensurum fuisse. @@De dote quod scribis, per omnis deos te obtestor ut totam €rem suscipias et illam miseram mea cul[2pa]2 et neglegentia €tueare, meis opibus, si quae sunt, tuis, quibus tibi molestum non €erit, facultatibus. cui quidem deesse omnia, quod scribis, €obsecro te, noli pati. in quos enim sumptus abeunt fructus €praediorum? iam illa HS &7 quae scribis nemo mihi umquam €dixit ex dote esse detracta; numquam enim essem passus. sed €haec minima est ex iis iniuriis quas accepi; de quibus ad te dolore et lacrimis scribere prohibeor. ex ea pecunia quae fuit in €Asia partem dimidiam fere exegi. tutius videbatur fore ibi ubi €est quam apud publicanos. €@@Quod me hortaris ut firmo sim animo, vellem posses aliquid €adferre quam ob rem id facere possem. sed si ad ceteras miserias €accessit etiam id quod mihi Chrysippus dixit parari (tu nihil €significasti) de domo, quis me miserior umquam fuit? oro, €obsecro, ignosce. non possum plura scribere. quanto maerore €urgear profecto vides. quod si mihi commune cum ceteris esset €qui videntur in eadem causa esse, minor mea culpa videretur et €eo tolerabilior esset. nunc nihil est quod consoletur, nisi quid tu €efficis, si modo etiam nunc effici potest, ut ne qua singulari €adficiar calamitate et iniuria. @@Tardius ad te remisi tabellarium quod potestas mittendi non €fuit. a tuis et nummorum accepi HS &7 et vestimentorum quod €opus fuit. quibus tibi videbitur velim des litteras meo nomine. €nosti meos familiaris. [2si]2 signum requirent aut manum, dices €iis me propter custodias ea vitasse. @1  Ÿóáÿëúçïìéî ãáóôòéó ÐïíðåéÿïäÉä® Éõî® ´¸ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quid hic agatur scire poteris ex eo qui litteras attulit; quem €diutius tenui quia cottidie aliquid novi exspectabamus, neque €nunc mittendi tamen ulla causa fuit praeter eam de qua tibi €rescribi voluisti, quod ad Kal. Quint. pertinet, quid vellem. €utrumque grave est, et tam gravi tempore periculum tantae €pecuniae et dubio rerum exitu ista quam scribis abruptio. qua €re ut alia sic hoc vel maxime tuae amicitiae benevolentiaeque €permitto et illius consilio et voluntati; cui miserae consuluissem €melius, si tecum olim coram potius quam per litteras de salute €nostra fortunisque deliberavissem. @@Quod negas praecipuum mihi ullum [2in communibus]2 in-€commodis impendere, etsi ista res nihil habet consolationis, €tamen etiam praecipua multa sunt quae tu profecto vides et €gravissima esse et me facillime vitare potuisse. ea tamen erunt €minora si, ut adhuc factum est, administratione diligentiaque €tua levabuntur. @@Pecunia apud Egnatium est. sit per me ut est. neque enim €hoc quod agitur videtur diuturnum esse posse, ut scire iam €possim quid maxime opus sit: etsi egeo rebus omnibus, quod is €quoque in angustiis est quicum sumus; cui magnam dedimus €pecuniam mutuam, opinantes nobis constitutis rebus eam rem €etiam honori fore. tu, ut antea fecisti, velim, si qui erunt ad €quos aliquid scribendum a me existimes, ipse conficias. tuis @1 €salutem dic. cura ut valeas. in primis id quod scribis omnibus €rebus cura et provide, ne quid ei desit de qua scis me miserri-€mum esse. Id. Iun. ex castris.  ŸóáÿëúèïäÉä® Ñõéîô® ´¸ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Accepi ab Isidoro litteras et postea datas binas. ex proximis €cognovi praedia non venisse. videbis ergo ut sustentetur per te. €de Frusinati, si modo fruituri sumus, erit mihi res opportuna. €meas litteras quod requiris, impedior inopia rerum, quas nullas €habeo litteris dignas, quippe cui nec quae accidunt nec quae €aguntur ullo modo probentur. utinam coram tecum olim @1 €potius quam per epistulas! hic tua, ut possum, tueor apud hos. €cetera Celer. ipse fugi adhuc omne munus, eo magis quod ita €nihil poterat agi ut mihi et meis rebus aptum esset. ©„áŸóáÿëúéïìÄùòòáãèéÿïäøöé饱¹øééé Ëáì® Ñõéîô® ´¸ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quid sit gestum novi quaeris. ex Isidoro scire poteris. reliqua €non videntur esse difficiliora. tu id velim quod scis me maxime €velle cures, ut scribis et facis. me conficit sollicitudo, ex qua €etiam summa infirmitas corporis. qua levatus ero una cum eo €qui negotium gerit estque in spe magna. Brutus amicus; in €causa versatur acriter. hactenus fuit quod caute a me scribi €posset. vale. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹©„ለëúéïìÄùòòáãèéÿïäøöé饱¹øééé Ëáì® Ñõéîô® ´¸ÿ@@De pensione altera, oro te, omni cura considera quid faci-€endum sit, ut scripsi iis litteris quas Pollex tulit. ¥ŸóáÿëúêïìÂòõîäéóéÿïäðòéä® Îïî® Îïö® ´¸ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quae me causae moverint, quam acerbae, quam graves, quam €novae, coegerintque impetu magis quodam animi uti quam €cogitatione, non possum ad te sine maximo dolore scribere. €fuerunt quidem tantae ut id quod vides effecerint. itaque nec €quid ad te scribam de meis rebus nec quid a te petam reperio; €rem et summam negoti vides. €@@Equidem ex tuis litteris intellexi et iis quas communiter cum €aliis scripsisti et iis quas tuo nomine, quod etiam mea sponte €videbam, te subita re quasi debilitatum novas rationes tuendi €mei quaerere. @@Quod scribis placere ut propius accedam iterque per oppida €noctu faciam, non sane video quem ad modum id fieri possit. €neque enim ita apta habeo deversoria ut tota tempora diurna in €iis possim consumere neque ad id quod quaeris multum interest €utrum me homines in oppido videant an in via. sed tamen hoc €ipsum sicut alia considerabo quem ad modum commodissime €fieri posse videatur. @@Ego propter incredibilem et animi et corporis molestiam €conficere pluris litteras non potui; iis tantum rescripsi a quibus €acceperam. tu velim et Basilo et quibus praeterea videbitur, €etiam Servilio, conscribas, ut tibi videbitur, meo nomine. quod @1 €tanto intervallo nihil omnino ad vos scripsi, his litteris profecto €intellegis rem mihi deesse de qua scribam, non voluntatem. @@Quod de Vatinio quaeris, neque illius neque cuiusquam mihi €praeterea officium deest, si reperire possent qua in re me €iuvarent. Quintus aversissimo a me animo Patris fuit. eodem €Corcyra filius venit. inde profectos eos una cum ceteris €arbitror.  Ÿóáÿëúëïäéö Ëáì® Äåã® ´¸ ¨¥±´à·©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Sollicitum esse te cum de tuis communibusque fortunis tum €maxime de me ac de dolore meo sentio; qui quidem meus dolor €non modo non minuitur cum socium sibi adiungit dolorem €tuum sed etiam augetur. omnino pro tua prudentia sentis qua €consolatione levari maxime possim. probas enim meum con-€silium negasque mihi quicquam tali tempore potius faciendum €fuisse. addis etiam (quod etsi mihi levius est quam tuum €iudicium, tamen non est leve) ceteris quoque, id est qui pondus €habeant, factum nostrum probari. id si ita putarem, levius dolerem. 'crede' inquis 'mihi'. credo equidem, sed scio quam €cupias minui dolorem meum. me discessisse ab armis num-€quam paenituit; tanta erat in illis crudelitas, tanta cum barbaris €gentibus coniunctio, ut non nominatim sed generatim pro-€scriptio esset informata, ut iam omnium iudicio constitutum €esset omnium vestrum bona praedam esse illius victoriae. €'vestrum' plane dico; numquam enim de te ipso nisi crudelis-€sime cogitatum est. qua re voluntatis me meae numquam €paenitebit, consili paenitet. in oppido aliquo mallem resedisse @1 €quoad accerserer. minus sermonis subissem, minus accepissem €doloris, ipsum hoc me non angeret: Brundisi iacere in omnis €partis est molestum; propius accedere, ut suades, quo modo €sine lictoribus quos populus dedit possum? qui mihi incolumi €adimi non possunt. quos ego %non paulisper% cum bacillis in €turbam conieci ad oppidum accedens, ne quis impetus militum €fieret. reliquo tempore me domo tenui. @@Ad [2Balbum haec scripsi et ad]2 Oppium; et quoniam iis place-€ret me propius accedere, ut hac de re considerarent. credo fore €auctores. sic enim recipiunt, Caesari non modo de conservanda €sed etiam de augenda mea dignitate curae fore, meque hor-€tantur ut magno animo sim, ut omnia summa sperem. ea €spondent, confirmant. quae quidem mihi exploratiora essent €si remansissem. sed ingero praeterita. vide, quaeso, igitur ea €quae restant et explora cum istis et, si putabis opus esse et si istis €placebit, quo magis factum nostrum Caesar probet quasi de €suorum sententia factum, adhibeantur Trebonius, Pansa, si qui €alii, scribantque ad Caesarem me quicquid fecerim de sua €sententia fecisse. @@Tulliae meae morbus et imbecillitas corporis me exanimat. €quam tibi intellego magnae curae esse, quod est mihi gratissi-€mum. @@De Pompei exitu mihi dubium numquam fuit. tanta enim €desperatio rerum eius omnium regum et populorum animos €occuparat ut quocumque venisset hoc putarem futurum. non €possum eius casum non dolere; hominem enim integrum et castum et gravem cognovi. de Fannio consoler te? perniciosa @1 €loquebatur de mansione tua. L. vero Lentulus Hortensi domum €sibi et Caesaris hortos et Baias desponderat. omnino haec €eodem modo ex hac parte fiunt, nisi quod illud erat infinitum. €omnes enim qui in Italia manserant hostium numero habe-€bantur. sed velim haec aliquando solutiore animo. @@Quintum fratrem audio profectum in Asiam ut deprecaretur. €de filio nihil audivi; sed quaere ex Diochare, Caesaris liberto, €quem ego non vidi, qui istas Alexandria litteras attulit. is €dicitur vidisse Quintum [an] euntem an iam in Asia. tuas €litteras prout res postulat exspecto, quas velim cures quam €primum ad me perferendas. &7iiii& Kal. Dec.  Ÿóáÿëúìïäøéö Ëáì® Éáî® ´¸ ¨¥±´à¸©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Gratae tuae mihi litterae sunt, quibus accurate perscripsisti €omnia quae ad me pertinere arbitratus es. ita faciam igitur ut €scribis istis placere, isdem istis lictoribus me uti, quod concessum €Sestio sit; cui non puto suos esse concessos sed ab ipso datos. €audio enim eum ea senatus consulta improbare quae post €discessum tribunorum facta sunt. qua re poterit, si volet sibi €constare, nostros lictores comprobare. @@Quamquam quid ego de lictoribus, qui paene ex Italia €decedere sim iussus? nam ad me misit Antonius exemplum €Caesaris ad se litterarum in quibus erat se audisse Catonem et €L. Metellum in Italiam venisse Romae ut essent palam. id sibi €non placere ne qui motus ex eo fierent; prohiberique omnis @1 €Italia nisi quorum ipse causam cognovisset; deque eo vehemen-€tius erat scriptum. itaque Antonius petebat a me per litteras ut €sibi ignoscerem: facere se non posse quin iis litteris pareret. €tum ad eum misi L. Lamiam qui demonstraret illum Dolabellae €dixisse ut ad me scriberet ut in Italiam quam primum venirem; €eius me litteris venisse. tum ille edixit ita ut me exciperet et €Laelium nominatim. quod sane nollem; poterat enim sine €nomine res ipsa excipi. @@O multas et gravis offensiones! quas quidem tu das operam €ut lenias, nec tamen nihil proficis; quin hoc ipso minuis dolorem €meum quod ut minuas tam valde laboras, idque velim ne €gravere quam saepissime facere. maxime autem adsequere quod €vis, si me adduxeris ut existimem me bonorum iudicium non €funditus perdidisse. quamquam quid tu in eo potes? nihil €scilicet. sed si quid res dabit tibi facultatis, id me maxime con-€solari poterit; quod nunc quidem video non esse, sed si quid ex €eventis, ut hoc nunc accidit: dicebar debuisse cum Pompeio €proficisci; exitus illius minuit eius offici praetermissi reprehen-€sionem. sed ex omnibus nihil %malim tamen% desideratur quod €in Africam non ierim. iudicio hoc sum usus, non esse barbaris €auxiliis fallacissimae gentis rem publicam defendendam, prae-€sertim contra exercitum saepe victorem. non probant fortasse; €multos enim viros bonos in Africam venisse audio et scio fuisse €antea. valde hoc loco urgeor. hic quoque opus est casu, [2ut]2 €aliqui sint ex eis, aut, si potest, omnes, qui salutem anteponant. €nam si perseverant et obtinent, quid nobis futurum sit vides. @1 €dices: 'quid illis, si victi erunt?' honestior est plaga. haec me excruciant. Sulpici autem consilium non scripsisti cur meo non €anteponeres. quod etsi non tam gloriosum est quam Catonis, €tamen et periculo vacuum est et dolore. extremum est eorum €qui in Achaia sunt. ii tamen ipsi se hoc melius habent quam nos €quod et multi sunt uno in loco et, cum [2in]2 Italiam venerint, €domum statim venerint. haec tu perge, ut facis, mitigare et €probare quam plurimis. @@Quod te excusas, ego vero et tuas causas nosco et mea €interesse puto te istic esse, vel ut cum iis quibus oportebit agas €quae erunt agenda de nobis, ut ea quae egisti. in primisque hoc þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹§•„ëúìïìÂòõîäéóéÿïäøéö Ëáì® Éáî® ´¸ ¨¥±´à¸©ÿvelim animadvertas: multos esse arbitror qui ad Caesarem €detulerint delaturive sint me aut paenitere consili mei aut non €probare quae fiant. quorum etsi utrumque verum est, tamen €ab illis dicitur animo a me alienato, non quo ita esse perspexerint. €sed totum [2in eo est positum]2 ut hoc Balbus sustineat et Oppius €et eorum crebris litteris illius voluntas erga me confirmetur; et hoc plane ut fiat diligentiam adhibebis. alterum est cur te nolim €discedere quod scribis te flagitari. o rem miseram! quid €scribam aut quid velim? breve faciam; lacrimae enim se subito €profuderunt. tibi permitto, tu consule; tantum vide ne hoc €tempore isti obesse aliquid possit. ignosce, obsecro te. non €possum prae fletu et dolore diutius in hoc loco commorari. €tantum dicam, nihil mihi gratius esse quam quod eam diligis. @@Quod litteras quibus putas opus esse curas dandas facis €commode. Quintum filium vidi qui Sami vidisset, patrem €Sicyone: quorum deprecatio est facilis. utinam illi qui prius @1 €illum viderint me apud eum velint adiutum tantum quantum €ego illos vellem si quid possem! @@Quod rogas ut in bonam partem accipiam si qua sint in tuis €litteris quae me mordeant, ego vero in optimam, teque rogo ut €aperte, quem ad modum facis, scribas ad me omnia idque facias €quam saepissime. vale. &7xiiii& Kal. Ian.  Ÿóáÿëúíïäöééé Ëáì® Éáî® ´¸¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quantis curis conficiar etsi profecto vides, tamen cognosces ex €Lepta et Trebatio. maximas poenas pendo temeritatis meae, €quam tu prudentiam mihi videri vis; neque te deterreo quo €minus id disputes scribasque ad me quam saepissime. non nihil €enim me levant tuae litterae hoc tempore. per eos qui nostra €causa volunt valentque apud illum diligentissime contendas €opus est, per Balbum et Oppium maxime, ut de me scribant €quam diligentissime. oppugnamur enim, ut audio, et a prae-€sentibus quibusdam et per litteras. iis ita est occurrendum ut rei magnitudo postulat. %Furnius% est illic, mihi inimicissimus. €Quintus misit filium non solum sui deprecatorem sed etiam €accusatorem mei. dictitat se a me apud Caesarem oppugnari, €quod refellit Caesar ipse omnesque eius amici. neque vero €desistit, ubicumque est, omnia in me maledicta conferre. nihil €mihi umquam tam incredibile accidit, nihil in his malis tam €acerbum. qui ex ipso audissent, cum Sicyone palam multis €audientibus loqueretur nefaria quaedam, ad me pertulerunt. €nosti genus, etiam expertus es fortasse. in me id est omne con- @1 €versum. sed augeo commemorando dolorem et facio etiam tibi. €qua re ad illud redeo: cura ut huius rei causa dedita opera €mittat aliquem Balbus. ad quos videbitur velim cures litteras €meo nomine. vale. %&7xvi&% Kal. Ian.  Ÿóáÿëúîïäééé Îïî® Éáî® ´· ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ego vero et incaute, ut scribis, et celerius quam oportuit feci €nec in ulla sum spe, quippe qui exceptionibus edictorum €retinear. quae si non essent sedulitate effectae et %benivolentia €tua%, liceret mihi abire in solitudines aliquas. nunc ne id €quidem licet. quid autem me iuvat quod ante initum tribu-€natum veni, si ipsum quod veni nil iuvat? iam quid sperem ab €eo qui mihi amicus numquam fuit, cum iam lege etiam sim €confectus et oppressus? cottidie iam Balbi ad me litterae €languidiores multaeque multorum ad illum fortasse contra me. €meo vitio pereo; nihil mihi mali casus attulit, omnia culpa €contracta sunt. ego enim cum genus belli viderem, imparata et €infirma omnia contra paratissimos, statueram quid facerem €ceperamque consilium non tam forte quam mihi praeter ceteros concedendum. cessi meis vel potius parui; ex quibus unus qua €mente fuerit, is quem tu mihi commendas, cognosces ex ipsius €litteris quas ad te et ad alios misit. quas ego numquam aperuis-€sem nisi res acta sic esset. delatus est ad me fasciculus. solvi, si @1 €quid ad me esset litterarum. nihil erat; epistula Vatinio et €Ligurio altera. iussi ad eos deferri. illi ad me statim ardentes €dolore venerunt scelus hominis clamantes; epistulas mihi €legerunt plenas omnium in me probrorum. hic Ligurius furere: €se enim scire summo illum in odio fuisse Caesari; illum tamen €non modo favisse sed etiam tantam illi pecuniam dedisse honoris €mei causa. hoc ego dolore accepto volui scire quid scripsisset ad €ceteros; ipsi enim illi putavi perniciosum fore si eius hoc €tantum scelus percrebruisset. cognovi eiusdem generis. ad te €misi: quas si putabis illi ipsi utile esse reddi, reddes. nil me €laedet. nam quod resignatae sunt, habet, opinor, eius signum €Pomponia. hac ille acerbitate initio navigationis cum usus esset, €tanto me dolore adfecit ut postea iacuerim; neque nunc tam €pro se quam contra me laborare dicitur. @@Ita omnibus rebus urgeor; quas sustinere vix possum vel €plane nullo modo possum. quibus in miseriis una est pro omni-€bus quod istam miseram patre, patrimonio, fortuna omni €spoliatam relinquam. qua re te, ut polliceris, videre plane velim. €alium enim cui illam commendem habeo neminem, quoniam €matri quoque eadem intellexi esse parata quae mihi. sed si me €non offendes, satis tamen habeto commendatam patruumque €in eam quantum poteris mitigato. €@@Haec ad te die natali meo scripsi; quo utinam susceptus non €essem, aut ne quid ex eadem matre postea natum esset! plura €scribere fletu prohibeor. @1  Ÿóáÿëúïïäøéé Ëáì® Æåâò® ´· ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Ad meas incredibilis aegritudines aliquid novi accedit ex iis €quae de Quintis ad me adferuntur. P. Terentius, meus neces-€sarius, operas in portu et scriptura Asiae pro magistro dedit. is €Quintum filium Ephesi vidit &7vi& Id. Dec. eumque studiose €propter amicitiam nostram invitavit; cumque ex eo de me €percontaretur, eum sibi ita dixisse narrabat, se mihi esse inimi-€cissimum, volumenque sibi ostendisse orationis quam apud €Caesarem contra me esset habiturus. multa [2a]2 se dicta contra €eius amentiam. multa postea Patris [eius] simili scelere secum €Quintum patrem locutum; cuius furorem ex iis epistulis quas €ad te misi perspicere potuisti. haec tibi dolori esse certo scio; €me quidem excruciant, et eo magis quod mihi cum illis ne €querendi quidem locum futurum puto. @@De Africanis rebus longe alia nobis ac tu scripseras nuntiantur. €nihil enim firmius esse dicunt, nihil paratius. accedit Hispania €et alienata Italia, legionum nec vis eadem nec voluntas, urbanae €res perditae. quid est ubi acquiescam, nisi quam diu tuas litteras €lego? quae essent profecto crebriores, si quid haberes quo €putares meam molestiam minui posse. sed tamen te rogo ut ne €intermittas scribere ad me quicquid erit eosque qui mihi tam €crudeliter inimici sunt, si odisse non potes, accuses tamen, non €ut aliquid proficias sed ut tibi me carum esse sentiant. plura €ad te scribam, si mihi ad eas litteras quas proxime ad te dedi €rescripseris. vale. &7xii& Kal. Febr. @1  Ÿóáÿëúðïäöééé Éä® Íáòô® ´· ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Confectus iam cruciatu maximorum dolorum ne si sit quidem €quod ad te debeam scribere facile id exsequi possim, hoc minus €quod res nulla est quae scribenda sit, cum praesertim ne spes €quidem ulla ostendatur fore melius. ita iam ne tuas quidem €litteras exspecto, quamquam semper aliquid adferunt quod €velim. qua re tu quidem scribito, cum erit cui des. ego tuis €proximis, quas tamen iam pridem accepi, nihil habeo quod €rescribam. longo enim intervallo video mutata esse omnia; €illa esse firma quae debeant, nos stultitiae nostrae gravissimas €poenas pendere. @@P. Sallustio curanda sunt HS &7, quae accepi a Cn. €Sallustio. velim videas ut sine mora curentur. de ea re scripsi €ad Terentiam. atque hoc ipsum iam prope consumptum est. €qua re id quoque velim cum illa videas, ut sit qui utamur. hic €fortasse potero sumere si sciam istic paratum fore; sed prius €quam id scirem nihil sum ausus sumere. qui sit omnium rerum €status noster vides. nihil est mali quod non et sustineam et €exspectem. quarum rerum eo gravior est dolor quo culpa €maior. ille in Achaia non cessat de nobis detrahere. nihil €videlicet tuae litterae profecerunt. vale. &7viii& Id. Mart. @1  Ÿóáÿëúñïäöééé Éä® Íáòô® ´· ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹¨ŒëúñïìÂòõîäéóéÿïäöééé Éä® Íáòô® ´· ¨¥±´à´©ÿCephalio mihi a te litteras reddidit a. d. &7viii& Id. Mart. vespere. €eo autem die mane tabellarios miseram, quibus ad te dederam €litteras. tuis tamen lectis litteris putavi aliquid rescribendum €esse, ea re maxime quod ostendis te pendere animi quamnam €rationem sim Caesari adlaturus profectionis meae tum cum ex €Italia discesserim. nihil opus est mihi nova ratione. saepe enim €ad eum scripsi multisque mandavi me non potuisse, cum cupis-€sem, sermones hominum sustinere, multaque in eam sententiam. €nihil enim erat quod minus eum vellem existimare quam me €tanta de re non meo consilio usum esse. posteaque, cum mihi €litterae a Balbo Cornelio minore missae essent, illum existimare €Quintum fratrem lituum meae profectionis fuisse (ita enim €scripsit), qui nondum cognossem quae de me Quintus scripsisset €ad multos, etsi multa praesens in praesentem acerbe dixerat et €fecerat, tamen nilo minus his verbis ad Caesarem scripsi: @@'De Quinto fratre meo non minus laboro quam de me ipso, €sed eum tibi commendare hoc meo tempore non audeo. illud €dumtaxat tamen audebo petere abs te, quod te oro, ne quid €existimes ab illo factum esse quo minus mea in te officia con-€starent minusve te diligerem, potiusque semper illum auctorem €nostrae coniunctionis fuisse meique itineris comitem, non €ducem. qua re ceteris in rebus tantum ei tribues quantum €humanitas tua amicitiaque vestra postulat. ego ei ne quid apud €te obsim, id te vehementer etiam atque etiam rogo.' @1 @@Qua re si quis congressus fuerit mihi cum Caesare, etsi non €dubito quin is lenis in illum futurus sit idque iam declaraverit, €ego tamen is ero qui semper fui. sed, ut video, multo magis est €nobis laborandum de Africa; quam quidem tu scribis con-€firmari cottidie magis ad condicionis spem quam victoriae. €quod utinam ita esset! sed longe aliter esse intellego teque €ipsum ita existimare arbitror, aliter autem scribere non fallendi €sed confirmandi mei causa, praesertim cum adiungatur ad €Africam etiam Hispania. @@Quod me admones ut scribam ad Antonium et ad ceteros, si €quid videbitur tibi opus esse, velim facias id quod saepe fecisti. €nihil enim mihi venit in mentem quod scribendum putem. €quod me audis fractiorem esse animo, quid putas cum videas €accessisse ad superiores aegritudines praeclaras generi actiones? €tu tamen velim ne intermittas, quod eius facere poteris, €scribere ad me, etiam si rem de qua scribas non habebis. €semper enim adferunt aliquid mihi tuae litterae. €@@Galeonis hereditatem crevi. puto enim cretionem simplicem €fuisse, quoniam ad me nulla missa est. &7viii& Id. Mart.  Ÿóáÿëúòïäíåä® Íáòô® ´·¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘A Murenae liberto nihil adhuc acceperam litterarum. P. Siser €reddiderat eas quibus rescribo. de Servi patris litteris quod €scribis, itemque in Syriam venisse quod ais esse qui €nuntient, ne id quidem verum est. quod certiorem te vis fieri €quo quisque in me animo sit aut fuerit eorum qui huc venerunt, €neminem alieno intellexi. sed quantum id mea intersit existi-€mare te posse certo scio. mihi cum omnia sint intolerabilia ad @1 €dolorem, tum maxime quod in eam causam venisse me video €ut sola utilia mihi esse videantur quae semper nolui. €@@P. Lentulum patrem Rhodi esse aiunt, Alexandriae filium, €Rhodoque Alexandriam C. Cassium profectum esse constat. @@Quintus mihi per litteras satis facit multo asperioribus verbis €quam cum gravissime accusabat. ait enim se ex litteris tuis €intellegere tibi non placere quod ad multos de me asperius €scripserit, itaque se paenitere quod animum tuum offenderit; €sed se iure fecisse. deinde perscribit spurcissime quas ob causas €fecerit. sed neque hoc tempore nec antea patefecisset odium €suum in me, nisi omnibus rebus me esse oppressum videret. €atque utinam vel nocturnis, quem ad modum tu scripseras, €itineribus propius te accessissem! nunc nec ubi nec quando te €sim visurus possum suspicari. @@De coheredibus Fufidianis, nihil fuit quod ad me scriberes; €nam et aequum postulant et quicquid egisses recte esse actum €putarem. @@De fundo Frusinati redimendo iam pridem intellexisti €voluntatem meam. etsi tum meliore loco res erant nostrae €neque tam mihi desperatum iri videbantur, tamen in eadem €sum voluntate. id quem ad modum fiat tu videbis. et velim, €quod poteris, consideres ut sit unde nobis suppeditentur €sumptus necessarii. si quas habuimus facultates, eas Pompeio €tum cum id videbamur sapienter facere detulimus. itaque tum €et a tuo vilico sumpsimus et aliunde mutuati sumus cum €Quintus queritur per litteras sibi nos nihil dedisse, qui neque ab €illo rogati sumus neque ipsi eam pecuniam aspeximus. sed €velim videas quid sit quod confici possit quidque mihi de €omnibus des consili; et causam nosti. @1 @@Plura ne scribam dolore impedior. si quid erit quod ad quos €scribendum meo nomine putes, velim, ut soles, facias, quo-€tiensque habebis cui des ad me litteras nolim praetermittas. €vale.  ŸóáÿëúóïäÁðò® ´·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non me offendit veritas litterarum tuarum quod me cum €communibus tum praecipuis malis oppressum ne incipis qui-€dem, ut solebas, consolari faterisque id fieri iam non posse. nec €enim ea sunt quae erant antea cum, ut nihil aliud, comites me et €socios habere putabam. omnes enim Achaici deprecatores €itemque in Asia quibus non erat ignotum, etiam quibus erat, in €Africam dicuntur navigaturi. ita praeter Laelium neminem €habeo culpae socium; qui tamen hoc meliore in causa est quod €iam est receptus. @@De me autem non dubito quin ad Balbum et ad Oppium €scripserit; a quibus, si quid esset laetius, certior factus essem, €tecum etiam essent locuti. quibuscum tu de hoc ipso collo-€quare velim et ad me quid tibi responderint scribas, non [2quod]2 €ab isto salus data quicquam habitura sit firmitudinis, sed tamen €aliquid consuli et prospici poterit. etsi omnium conspectum €horreo, praesertim hoc genero, tamen in tantis malis quid aliud velim non reperio. Quintus pergit, ut ad me et Pansa scripsit €et Hirtius, isque item Africam petere cum ceteris dicitur. €@@Ad Minucium Tarentum scribam et tuas litteras mittam; @1 €ad te scribam [nam] quid egerim. HS &7 potuisse mirarer, €nisi multa de Fufidianis praediis. ad * * * video et tamen €exspecto; quem videre, si ullo modo potest ([2poscit]2 enim €res), pervelim. iam extremum concluditur; quod ibi facile €est quale sit, hic gravius existimare. vale.  Ÿóáÿëúôïäðòéä® Éä® Íáé® ´· ¨¥±´à´©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quoniam iustas causas adfers cur te hoc tempore videre non €possim, [2vide,]2 quaeso, quid sit mihi faciendum. ille enim ita €videtur Alexandria teneri ut eum scribere etiam pudeat de illis €rebus, hi autem ex Africa iam adfuturi videntur, Achaici, item €ex Asia redituri ad eos aut libero aliquo loco commoraturi. €quid mihi igitur putas agendum? video difficile esse consilium. €sum enim solus aut cum altero cui neque ad illos reditus sit €neque ab his ipsis quicquam ad spem ostendatur. sed tamen €scire velim quid censeas; idque erat cum aliis cur te, si fieri €posset, cuperem videre. @@Minucium &7 sola curasse scripsi ad te antea. quod superest €velim videas ut curetur. Quintus non modo non cum magna €prece ad me sed acerbissime scripsit, filius vero mirifico odio. €nihil fingi potest mali quo non urgear. omnia tamen sunt €faciliora quam peccati dolor, qui et maximus est et aeternus. €cuius peccati si socios essem habiturus ego quos putavi, tamen €esset ea consolatio tenuis. sed habet aliorum omnium ratio @1 €exitum, mea nullum. alii capti, alii interclusi non veniunt in €dubium de voluntate, eo minus scilicet cum se expedierint et €una esse coeperint. ii autem ipsi qui sua voluntate ad Fufium €venerunt nihil possunt nisi timidi existimari. multi autem sunt €qui, quocumque [sunt] modo ad illos se recipere volent, €recipientur. quo minus debes mirari non posse me tanto dolori €resistere. solius enim meum peccatum corrigi non potest et €fortasse Laeli. sed quid me id levat? nam C. quidem Cassium €aiunt consilium Alexandriam eundi mutavisse. @@Haec ad te scribo non ut queas tu demere sollicitudinem sed þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹¨“‚ëúôïìÂòõîäéóéÿïäðòéä® Éä® Íáé® ´· ¨¥±´à´©ÿut cognoscam ecquid tu ad ea adferas quae me conficiunt; ad €quae gener accedit et cetera quae fletu reprimor ne scribam. €quin etiam Aesopi filius me excruciat. prorsus nihil abest quin €sim miserrimus. sed ad primum revertor, quid putes faciendum, €occultene aliquo propius veniendum an mare transeundum. €nam hic maneri diutius non potest. @@De Fufidianis, qua re nihil potuit confici? genus enim €condicionis eius modi fuit in quo non solet esse controversia, €cum ea pars quae videtur esse minor licitatione expleri posset. €hoc ego non sine causa quaero. suspicor enim coheredes €dubiam nostram causam putare et eo rem in integro esse malle. €vale. prid. Id. Mai. @1  Ÿóáÿëúõïäééé Îïî® Éõî® ´· ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non meo vitio fit hoc quidem tempore (ante enim est pec-€catum) ut me ista epistula nihil consoletur. nam et exigue €scripta est et suspiciones magnas habet non esse ab illo; quas €animadvertisse te existimo. de obviam itione ita faciam ut €suades. neque enim ulla de adventu eius opinio est neque si qui €ex Asia veniunt quicquam auditum esse dicunt de pace; cuius €ego spe in hanc fraudem incidi. nihil video quod sperandum €putem, nunc praesertim cum ea plaga in Asia sit accepta, €[2alia]2 in Illyrico, in Cassiano negotio, in ipsa Alexandria, in €urbe, [2in]2 Italia. ego vero, etiam si rediturus ille est qui adhuc €bellum gerere dicitur, tamen ante reditum eius negotium €confectum iri puto. @@Quod autem scribis quandam laetitiam bonorum esse com-€motam ut sit auditum de litteris, tu quidem nihil praetermittis €in quo putes aliquid solaci esse, sed ego non adducor quem-€quam bonum ullam salutem putare mihi tanti fuisse ut eam €peterem ab illo, et eo minus quod huius consili iam ne socium €quidem habeo quemquam. qui in Asia sunt rerum exitum €exspectant, Achaici etiam Fufio spem deprecationis adferunt. €horum et timor idem fuit primo qui meus et constitutum; €mora Alexandrina causam illorum correxit, meam evertit. quam ob rem idem a te nunc peto quod superioribus litteris, ut, €si quid in perditis rebus dispiceres quod mihi putares faciendum, €me moneres. si recipior ab his, quod vides non fieri, tamen €quoad bellum erit quid agam aut ubi sim non reperio; sin @1 €iactor, eo minus. itaque tuas litteras exspecto, easque ut ad me €sine dubitatione scribas rogo. @@Quod suades ut ad Quintum scribam de his litteris, facerem, €si me quicquam istae litterae delectarent. etsi quidam scripsit €ad me his verbis: 'ego, ut in his malis, Patris sum non invitus; €essem libentius si frater tuus ea de te loqueretur quae ego audire €vellem.' quod ais illum ad te scribere me sibi nullas litteras €remittere, semel ab ipso accepi; ad eas Cephalioni dedi, qui €multos mensis tempestatibus retentus est. quintum filium ad €me acerbissime scripsisse iam ante ad te scripsi. @@Extremum est quod te orem, si putas rectum esse et a te €suscipi posse, cum Camillo communices ut Terentiam mone-€atis de testamento. tempora monent ut videat ut satis faciat €quibus debeat. auditum ex Philotimo est eam scelerate quaedam €facere. credibile vix est, sed certe, si quid est quod fieri possit, €providendum est. de omnibus rebus velim ad me scribas et €maxime quid sentias de ea in qua tuo consilio egeo, etiam si €nihil excogitas. id enim mihi erit pro desperato. &7iii& Non. Iun.  Ÿóáÿëúöïäðòéä® Éä® áõô Éä® Éõî® ´·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Properantibus tabellariis alienis hanc epistulam dedi. eo brevior €est, et quod eram missurus nostros. Tullia mea venit ad me prid. €Id. Iun. deque tua erga se observantia benevolentiaque mihi €plurima exposuit litterasque reddidit trinas. ego autem ex @1 €ipsius virtute, humanitate, pietate non modo eam voluptatem €non cepi quam capere ex singulari filia debui sed etiam incredi-€bili sum dolore adfectus tale ingenium in tam misera fortuna €versari idque accidere nullo ipsius delicto, summa culpa mea. €itaque a te neque consolationem iam, qua cupere te uti video, €nec consilium, quod capi nullum potest, exspecto teque omnia €cum superioribus saepe litteris tum proximis temptasse intellego. ©‘áŸóáÿëú÷ïäøöéé Ëáì® Ñõéîô® ´· ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego cum Sallustio Ciceronem ad Caesarem mittere cogitabam; €Tulliam autem non videbam esse causam cur diutius mecum €tanto in communi maerore retinerem. itaque matri eam, cum €primum per ipsam liceret, e[2r]2am remissurus. %pro ea quem €ad modum consolandis scripsisti% putato ea me scripsisse quae €tu ipse intellegis responderi potuisse. @@Quod Oppium tecum scribis locutum, non abhorret a mea €suspicione eius oratio. sed non dubito quin istis persuaderi €nullo modo possit ea quae faciant mihi probari posse, quoquo €modo loquar. ego tamen utar moderatione qua potero; quam-€quam quid mea intersit ut eorum odium subeam non intellego. @@Te iusta causa impediri quo minus ad nos venias video, idque €mihi valde molestum est. illum ab Alexandria discessisse nemo €nuntiat constatque ne profectum quidem illim quemquam post €Id. Mart. nec post Id. Dec. ab illo datas ullas litteras. ex quo €intellegis illud de litteris a. d. &7v& Id. Febr. datis, quod inane esset @1 €etiam si verum esset, non verum esse. L. Terentium discessisse €ex Africa scimus Paestumque venisse. quid is adferat aut quo €modo exierit aut quid in Africa fiat scire velim. dicitur enim €per Nasidium emissus esse. id quale sit velim, si inveneris, ad €me scribas. de HS &7, ut scribis, faciam. vale. &7xvii&[&7i&] Kal. €Quint. ¨’Ÿóáÿëúøïäøéé Ëáì® Ñõéîô® ´· ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘De illius Alexandria discessu nihil adhuc rumoris, contraque €opinio valde esse impeditum. itaque nec mitto, ut consti-€tueram, Ciceronem et te rogo ut me hinc expedias. quodvis €enim supplicium levius est hac permansione. hac de re et ad €Antonium scripsi et ad Balbum et ad Oppium. sive enim €bellum in Italia futurum est sive classibus utentur, hic esse me €minime convenit; quorum fortasse utrumque erit, alterum certe. intellexi omnino ex Oppi sermone quem tu mihi €scripsisti quae istorum ira esset, sed ut eam flectas te rogo. nihil €omnino iam exspecto nisi miserum, sed hoc perditius in quo €nunc sum fieri nihil potest. qua re et cum Antonio loquare €velim et cum istis et rem, [2ut]2 poteris, expedias et mihi quam €primum de omnibus rebus rescribas. vale. &7xii& Kal. Quint. @1  Ÿóáÿëúùïäøé Ëáì® Óåøô® ´· ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Cum tuis dare possem litteras non praetermisi, etsi quid €scriberem non habebam. tu ad nos et rarius scribis quam €solebas et brevius, credo quia nihil habes quod me putes €libenter legere aut audire posse. verum tamen velim [2quic]2quid €erit, qualecumque erit, scribas. est autem unum quod mihi sit €optandum si quid agi de pace possit; quod nulla equidem habeo €in spe, sed quia tu leviter interdum significas, cogis me sperare €quod optandum vix est. @@Philotimus dicitur Id. Sext. nihil habeo de illo amplius. tu €velim ad ea mihi rescribas quae ad te antea scripsi. mihi tantum €temporis satis est dum, ut in pessimis rebus, aliquid caveam, qui €nihil umquam cavi. vale. &7xi& Kal. Sext. @1  Ÿóáÿëúúïäøöé Ëáì® Óåðô® ´· ¨¥±´à²©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘&7xvii& Kal. Sept. venerat die &7xxviii& Seleucia Pieria C. Treboni €libertus qui se Antiochiae diceret apud Caesarem vidisse €Quintum filium cum Hirtio; eos de Quinto quae voluissent @1 €impetrasse nullo quidem negotio. quod ego magis gauderem €si ista nobis impetrata quicquam ad spem explorati haberent. €sed et alia timenda sunt ab aliisque et ab hoc ipso quae dantur, €ut a domino, rursus in eiusdem sunt potestate. @@Etiam Sallustio ignovit. omnino dicitur nemini negare; €quod ipsum est suspectum, notionem eius differri. M. Gallius €Q. f. mancipia Sallustio reddidit. is venit ut legiones in €Siciliam traduceret. eo protinus iturum Caesarem Patris. quod €si faciet, ego, quod ante mallem, aliquo propius accedam. tuas €litteras ad eas quibus a te proxime consilium petivi vehementer €exspecto. vale. &7xvi& Kal. Sept.  Ÿóáÿëúûïäöé Ëáì® Óåðô® ´· ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Accepi &7vi& Kal. Sept. litteras a te datas &7xii& Kal. doloremque þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹¨•‚ëúûïìÂòõîäéóéÿïäöé Ëáì® Óåðô® ´· ¨¥±´à±©ÿquem ex Quinti scelere iam pridem acceptum iam abieceram, €lecta eius epistula gravissimum cepi. tu etsi non potuisti ullo €modo facere ut mihi illam epistulam non mitteres, tamen €mallem non esse missam. ad ea autem quae scribis de testa-€mento, videbis quid et quo modo. de nummis, et illa sic scripsit €ut ego ad te antea, et nos, si quid opus erit, utemur ex eo de quo €scribis. @@Ille ad Kal. Sept. Athenis non videtur fore. multa eum in €Asia dicuntur morari, maxime Pharnaces. legio &7xii&, ad quam €primam Sulla venit, lapidibus egisse hominem dicitur. nullam €putant se commoturam. illum arbitrabantur protinus Patris in €Siciliam. sed si hoc ita est, huc veniat necesse est. ac mallem @1 €illud; aliquo enim modo hinc evasissem. nunc metuo ne sit €exspectandum et cum reliquis etiam loci gravitas huic miserri-€mae perferenda. @@Quod me mones ut ea quae [2agam]2 ad tempus accommo-€dem, facerem, si res pateretur et si ullo modo fieri posset. sed in €tantis nostris peccatis tantisque nostrorum iniuriis nihil est quod €aut facere dignum nobis aut simulare possim. Sullana confers; €in quibus omnia genere ipso praeclarissima fuerunt, modera-€tione paulo minus temperata. haec autem eius modi sunt ut €obliviscar [2mei]2 multoque malim quod omnibus sit melius €[2quam quod iis ad]2 quorum utilitatem meam iunxi. tu ad me €tamen velim quam saepissime scribas, eoque magis quod €praeterea nemo scribit; ac si omnes, tuas tamen maxime €exspectarem. quod scribis illum per me Quinto fore placati-€orem, scripsi ad te antea eum statim Quinto filio omnia €tribuisse, nostri nullam mentionem. vale.  ŸóáÿëúüïäËáì® Óåðô® ´·¨¿©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Diligenter mihi fasciculum reddidit Balbi tabellarius. accepi €enim a te litteras quibus videris vereri ut epistulas illas acceperim. €quas quidem vellem mihi numquam redditas; auxerunt enim €mihi dolorem [2nec]2, si in aliquem incidissent, quicquam novi €attulissent. quid enim tam pervulgatum quam illius in me €odium et genus hoc litterarum? %quod% ne Caesar quidem ad @1 €istos videtur misisse quasi quo illius improbitate offenderetur, €sed, credo, uti notiora nostra mala essent. nam quod te vereri €scribis ne illi obsint eique rei [2me vis]2 mederi, ne [2ro]2gari €quidem se passus est de illo. quod quidem mihi molestum non €est; illud molestius, istas impetrationes nostras nihil valere. @@Sulla, ut opinor, cras erit hic cum Messalla. currunt ad illum €pulsi a militibus, qui se negant usquam, nisi acceperint. ergo ille €huc veniet, quod non putabant, tarde quidem. itinera enim ita €facit ut multos dies in oppidum ponat. Pharnaces autem, €quoquo modo aget, adferet moram. quid mihi igitur censes? €iam enim corpore vix sustineo gravitatem huius caeli, quae €mihi laborem adfert in dolore. an his illuc euntibus mandem €ut me excusent, ipse accedam propius? quaeso, attende et me, €quod adhuc saepe rogatus non fecisti, consilio iuva. scio rem €difficilem esse, sed ut [2in]2 malis etiam illud mea magni interest €te ut videam. profecto aliquid profecero, si id acciderit. de €testamento, ut scribis, animadvertes.  Ÿóáÿëúýïäöéé Éä® Ñõéîô® ´·ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quod ad te scripseram ut cum Camillo communicares, de eo €Camillus mihi scripsit [2te]2 secum locutum. tuas litteras ex-€spectabam; nisi illud quidem mutari, si aliter est et oportet, non €video posse. sed cum ab illo accepissem litteras, desideravi tuas €(etsi putabam te certiorem factum non esse), modo valeres; €scripseras enim te quodam valetudinis genere temptari. @@Agusius quidam Rhodo venerat &7viii& Id. Quint. is nuntiabat €Quintum filium ad Caesarem profectum &7iiii& Kal. Iun., Philo-€timum Rhodum pridie eum diem venisse, habere ad me €litteras. ipsum Agusium audies. sed tardius iter faciebat. eo €feci ut [eo] celeriter eunti darem. quid sit in his litteris nescio, €sed mihi valde Quintus frater gratulatur. equidem in meo €tanto peccato nihil ne cogitatione quidem adsequi possum quod €mihi tolerabile possit esse. @@Te oro ut de hac misera cogites, et illud de quo ad te proxime €scripsi, ut aliquid conficiatur ad inopiam propulsandam, et €etiam de ipso testamento. illud quoque vellem antea, sed omnia €timuimus. melius quidem in pessimis nihil fuit discidio. €aliquid fecissemus ut viri, vel tabularum novarum nomine vel @1 €nocturnarum expugnationum vel Metellae vel omnium €malorum; nec res perisset et videremur aliquid doloris virilis €habuisse. memini omnino tuas litteras, sed et tempus illud; etsi €quidvis praestitit. nunc quidem ipse videtur denuntiare; €audimus enim de statua Clodi. generumne nostrum potissimum €vel hoc vel tabulas novas? placet mihi igitur (et idem tibi) €nuntium remitti. petet fortasse tertiam pensionem. considera €igitur tumne cum ab ipso nascetur an prius. ego, si ullo modo €potuero, vel nocturnis itineribus experiar ut te videam. tu et €haec et si quid erit quod intersit me scire scribas velim. vale.  Ÿóáÿëúþïäöééé Éä® Óåøô® ´· ¨¥±´àµ©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Quae[dam] ad me et, quae etiam ad me vis, ad Tulliam de me €scripsisti, ea sentio esse vera. eo sum miserior, etsi nihil vide-€batur addi posse, quod mihi non modo irasci gravissima iniuria €accepta sed ne dolere quidem impune licet. qua re istuc €feramus. quod cum tulerimus, tamen eadem erunt perpetienda €quae tu ne accidant ut caveamus mones. ea enim est a nobis €contracta culpa ut omni statu omnique populo eundem exitum €habitura videatur. @@Sed ad meam manum redeo; erunt enim haec occultius €agenda. vide, quaeso, etiam nunc de testamento; quod tum €factum [2mallem]2 cum illa quaerere coeperat. non, credo, te €commovit; neque enim rogavit, ne me quidem. sed quasi ita €sit, quoniam in sermonem iam venisti, poteris eam monere ut €alicui committat cuius extra periculum huius belli fortuna sit. €equidem tibi potissimum velim, si idem illa vellet; quam €quidem celo miseram me hoc timere. de illo altero, scio €equidem venire nunc nil posse, sed seponi et occultari possunt ut extra ruinam sint eam quae impendet. nam quod scribis €nobis nostra et tua [2et]2 Terentiae fore parata, tua credo, nostra €quae poterunt esse? de Terentia autem (mitto cetera quae €sunt innumerabilia), quid ad hoc addi potest? scripseras ut €HS &7 permutaret; tantum esse reliquum de argento. misit €illa &7cciь#1100 mihi et adscripsit tantum esse reliquum. cum hoc @1 €tam parvum de parvo detraxerit, perspicis quid in maxima re €fecerit. @@Philotimus non modo nullus venit sed ne per litteras quidem €aut per nuntium certiorem facit me quid egerit. Epheso qui €veniunt ibi se eum de suis controversiis in ius adeuntem vidisse €nuntiant; quae quidem (ita enim veri simile est) in adventum €Caesaris fortasse reiciuntur. ita aut nihil puto eum habere quod €putet ad me celerius perferendum aut [2ad]2eo me magis esse €despectum ut, etiam si quid habet, id nisi omnibus suis negotiis €confectis ad me referre non curet. ex quo magnum equidem €capio dolorem sed non tantum quantum videor debere. nihil €enim mea minus interesse puto quam quid illinc adferatur. id €quam ob rem te intellegere certo scio. @@Quod me mones de vultu et oratione ad tempus accommo-€danda, etsi difficile est, tamen imperarem mihi, si mea quicquam €interesse putarem. quod scribis [2te binis]2 litteris putare €Africanum negotium confici posse, vellem scriberes cur ita €putares; mihi quidem nihil in mentem venit qua re id putem €fieri posse. tu tamen velim, si quid erit quod consolationis €aliquid habeat, scribas ad me; sin, ut perspicio, nihil erit, scribas €id ipsum. ego ad te, si quid audiero citius, scribam. vale. &7viii& €Id. Sext.  Ÿóáÿëúÿïäééé Îïî® Ñõéîô® ´· ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Facile adsentior tuis litteris quibus exponis pluribus verbis €nullum [2esse]2 consilium quo a te possim iuvari. consolatio €certe nulla est quae levare possit dolorem meum. nihil est enim €contractum casu (nam id esset ferendum), sed omnia fecimus €iis erroribus et miseriis et animi et corporis quibus proximi €utinam mederi maluissent! quam ob rem, quoniam neque €consili tui neque consolationis cuiusquam spes ulla mihi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸‹¨™ˆˆëúÿïìÂòõîäéóéÿïäééé Îïî® Ñõéîô® ´· ¨¥±´à³©ÿostenditur, non quaeram haec a te posthac; tantum velim ne €intermittas, scribas ad me quicquid veniet tibi in mentem cum €habebis cui des et dum erit ad quem des; quod longum non erit. @@Illum discessisse Alexandria rumor est non firmus ortus ex €Sulpici litteris; quas cuncti postea nuntii confirmarunt. quod €verum an falsum sit, quoniam mea nihil interest, utrum malim €[2ne]2scio. @@Quod ad te iam pridem de testamento scripsi, apud %epi-€stolas velim ut possim adversas.% ego huius miserrimae facili-€tate confectus conflictor. nihil umquam [2si]2mile natum puto. €cui si qua re consulere aliquid possum, cupio a te admo[2ne]2ri. €video eandem esse difficultatem %quam in consilio date% ante. €tamen hoc me magis sollicitat quam omnia. in pensione €secunda caeci fuimus. aliud mallem; sed praeteriit. te oro, ut in €perditis rebus si quid cogi, confici potest quod sit in tuto, ex €argento, [2ves]2te (quae satis multa est), supellectile, des operam. €iam enim mihi videtur adesse extremum nec ulla fore condicio @1 €pacis eaque quae sunt etiam sine adversario peritura. haec €etiam, si videbitur, cum Terentia loquere tu opportune. non €que[2o]2 omnia scribere. vale. &7iii& Non. Quint. °Ÿóáÿëú‚€ïìéî Áòðéîáôéÿïäöééé Ëáì® Äåã® ´¶ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Vndecimo die postquam a te discesseram hoc litterularum €exaravi egrediens e villa ante lucem, atque eo die cogitabam in €[2An]2agnino, postero autem in Tusculano, ibi unum diem: €&7v& Kal. igitur ad constitutum. atque utinam continuo ad com-€plexum meae Tulliae, ad osculum Atticae possem currere! €quod quidem ipsum scribe, quaeso, ad me ut, dum consisto in €Tusculano, sciam quid garriat, sin rusticatur, quid scribat ad te; @1 €eique interea aut scribes salutem aut nuntiabis itemque Piliae. €et tamen etsi continuo congressuri sumus, scribes ad me si quid €habebis. @@Cum complicarem hanc epistulam, %noctuabundus% ad me €venit cum epistula tua tabellarius; qua lecta de Atticae febricula €scilicet valde dolui. reliqua quae exspectabam ex tuis litteris €cognovi omnia; sed quod scribis 'igniculum matutinum €[2$GERONTIKO/N&]2', $GERONTIKW/TERON& est memoriola vacillare. ego €enim &7iiii& Kal. Axio dederam, tibi &7iii&, Quinto quo die venissem, €id est &7v& Kal. hoc igitur habebis, novi nihil. quid ergo opus erat €epistula? quid cum coram sumus et garrimus quicquid in €buccam? est profecto quiddam $LE/SXH&, quae habet, etiam si €nihil subest, collocutione ipsa suavitatem.  Ÿóáÿëú‚ïìÒïíáåÿïäéî® Áðò® ´¶¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Hic rumores tantum: Murcum perisse naufragio, Asinium €delatum vivum in manus militum, &7l& navis delatas Vticam €reflatu hoc, Pompeium non comparere nec in Balearibus @1 €omnino fuisse, ut Paciaecus adfirmat. sed auctor nullius rei €quisquam. habes quae, dum tu abes, locuti sint. @@Ludi interea Praeneste. ibi Hirtius et isti omnes. et quidem €ludi dies &7viii&. quae cenae, quae deliciae! res interea fortasse €transacta est. o miros homines! at Balbus aedificat; $TI/ GA\R €$AU)TW=| ME/LEI;& verum si quaeris, homini non recta sed voluptaria €quaerenti nonne $BEBI/WTAI&? tu interea dormis. iam expli-€candum est $PRO/BLHMA&, si quid acturus es. si quaeris quid putem, €ego fructum puto. sed quid multa? iam te videbo et quidem, €ut spero, de via recta ad me. simul enim et diem Tyrannioni €constituemus et si quid aliud.  Ÿóáÿëú‚‚ïìéî ÔõóãõìáîïÿïäÍáé® öåì Éõî® ´¶¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vnum te puto minus blandum esse quam me aut, si uterque €nostrum est aliquando adversus aliquem, inter nos certe num-€quam sumus. audi igitur me hoc $A)GOHTEU/TWS& dicentem. ne €vivam, mi Attice, si mihi non modo Tusculanum, ubi ceteroqui €sum libenter, sed $MAKA/RWN NH=SOI& tanti sunt ut sine te sim totos €dies. qua re obduretur hoc triduum, ut te quoque ponam in €eodem $PA/QEI&; quod ita est profecto. sed velim scire hodiene €statim de auctione, et quo die venias. ego me interea cum €libellis; ac moleste fero Vennoni historiam me non habere. @@Sed tamen ne nihil de re, nomen illud, quod a Caesare, tris €habet condiciones, aut emptionem ab hasta (perdere malo, etsi @1 €praeter [ipsam] turpitudinem hoc ipsum puto esse perdere), €aut delegationem a mancipe annua die (quis erit cui credam, €aut quando iste Metonis annus veniet?), aut Vettieni condi-€cione semissem. $SKE/YAI& igitur. ac vereor ne iste iam auctionem €nullam faciat, sed ludis factis Atypo subsidio currat, ne talis vir €$A)LOGHQH=|&. sed $MELH/SEI&. tu Atticam, quaeso, cura, et ei salutem €et Piliae, Tulliae quoque verbis, plurimam.  Ÿóáÿëú‚ƒïäÍáé® ´¶¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O gratas tuas mihi iucundasque litteras! quid quaeris? resti-€tutus est mihi dies festus. angebar enim quod Tiro $E)NEREU-€$QE/STERON& te sibi esse visum dixerat. addam igitur, ut censes, €unum diem. @@Sed de Catone, $PRO/BLHMA *)ARXIMH/DEION& est. non adsequor ut €scribam quod tui convivae non modo libenter sed etiam aequo €animo legere possint; quin etiam si a sententiis eius dictis, si ab €omni voluntate consiliisque quae de re publica habuit recedam €$YILW=S2&que velim gravitatem constantiamque eius laudare, hoc €ipsum tamen istis odiosum $A)/KOUSMA& sit. sed vere laudari ille vir €non potest nisi haec ornata sint, quod ille ea quae nunc sunt et €futura viderit et ne fierent contenderit et facta ne videret vitam €reliquerit. horum quid est quod Aledio probare possimus? €@@Sed cura, obsecro, ut valeas eamque quam ad omnis res €adhibes in primis ad convalescendum adhibe prudentiam. @1  Ÿóáÿëú‚„ïäÑõéîô® öåì Óåøô® ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'Quintus pater quartum' vel potius millesimum nihil sapit qui €laetetur Luperco filio et Statio, 'ut cernat duplici decore €cumulatam domum'. addo etiam Philotimum tertium. o €stultitiam, nisi mea maior esset, singularem! quod autem os in €hanc rem $E)/RANON& a te! fac non ad $DIYW=SAN KRH/NHN& sed ad €$*PEIRH/NHN& eum venisse [2aut]2 '$A)/MPNEUMA SEMNO\N *)ALFEIOU=&', $TH\N €$KRH/NHN&, ut scribis, hauriret, in tantis suis praesertim angustiis. €$POI= TAU=TA A)/RA A)POSKH/YEI;& sed ipse viderit. @@Cato me quidem delectat, sed etiam Bassum Lucilium sua. @1 ©…áŸóáÿëú‚…ïäðòéä® Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Caelio tu quaeres, ut scribis; ego nihil novi. noscenda €autem est natura non facultas modo. de Hortensio et Verginio @1 €tu, si quid dubitabis. etsi quod magis placeat, ego quantum €aspicio, non facile inveneris. cum Mustela, quem ad modum €scribis, cum venerit Crispus. ad Avium scripsi ut ea quae bene €nosset de auro Pisoni demonstraret. tibi enim sane adsentior et €istuc nimium diu duci et omnia nunc undique contrahenda. te €quidem nihil agere, nihil cogitare aliud nisi quod ad me €pertineat facile perspicio meisque negotiis impediri cupiditatem €tuam ad me veniendi. sed mecum esse te puto, non solum quod €meam rem agis verum etiam quod videre videor quo modo €agas. neque enim ulla hora tui mihi est operis ignota.  Ÿóáÿëú‚†ïäðòéä® Éä® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tubulum praetorem video L. Metello Q. Maximo consulibus. €nunc velim P. Scaevola, pontifex maximus, quibus consulibus €tribunus pl. equidem puto proximis, Caepione et Pompeio; €praetor enim [2L.]2 Furio Sex. Atilio. dabis igitur tribunatum et, €si poteris, Tubulus quo crimine. et vide, quaeso, L. Libo, ille €qui de Ser. Galba, Censorinone et Manilio an T. Quintio M'. €Acilio consulibus tribunus pl. fuerit. conturbat enim me €%epitome Bruti Fanniana. in Bruti epitoma Fannianorum €scripsi% quod erat in extremo, idque ego secutus hunc Fannium €qui scripsit historiam generum esse scripseram Laeli. sed tu me €$GEWMETRIKW=S& refelleras, te autem nunc Brutus et Fannius. ego €tamen de bono auctore Hortensio sic acceperam ut apud €Brutum est. hunc igitur locum expedies.  Ÿóáÿëú‚‡ïäðòéä® Éä® Éõ¿© ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego misi Tironem Dolabellae obviam. is ad me Idibus rever-€tetur. te exspectabo postridie. [2de]2 Tullia mea, tibi anti-€quissimum esse video idque ita ut sit te vehementer rogo. ergo €ei in integro omnia; sic enim scribis. mihi etsi Kalendae €vitandae fuerunt Nicasionumque $A)RXE/TUPA& fugienda con-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ©…ã†ëú‚‡ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäðòéä® Éä® Éõ¿© ´¶ÿficiendaeque tabulae, nihil tamen tanti ut a te abessem fuit. €cum Romae essem et te iam iamque visurum me putarem €cottidie, tamen horae quibus exspectabam longae videbantur. €scis me minime esse blandum; itaque minus aliquanto dico €quam sentio. ¦Ÿóáÿëú‚ˆïäðòéä® Ëáì® Éõ¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Caelio vide, quaeso, [2et]2 ne quae lacuna sit in auro. ego ista €non novi, sed certe in collubo est detrimenti satis. huc aurum €si accedit_sed quid loquor? tu videbis. habes Hegesiae genus, €quod Varro laudat. @@Venio ad Tyrannionem. ain tu? verum hoc fuit? sine me? €at ego quotiens, cum essem otiosus, sine te tamen nolui? quo €modo ergo hoc lues? uno scilicet, si mihi librum miseris; quod €ut facias etiam atque etiam rogo. etsi me non magis ipse liber €delectabit quam tua admiratio delectavit. amo enim $PA/NTA €$FILEIDH/MONA& teque istam tam tenuem $QEWRI/AN& tam valde €admiratum esse gaudeo. etsi tua quidem sunt eius modi omnia. €scire enim vis; quo uno animus alitur. sed, quaeso, quid ex ista €acuta et gravi refertur ad $TE/LOS&? €@@Sed longa oratio est, et tu occupatus es in meo quidem €fortasse aliquo negotio. et pro isto asso sole quo tu abusus es in €nostro pratulo a te nitidum solem unctumque repetemus. sed €ad prima redeo. librum, si me amas, mitte. tuus est enim €profecto, quoniam quidem est missus ad te. ©†áŸóáÿëú‚‰ïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäéîôåòã® ðòéïòå ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'Chremes, tantumne ab re tua est oti tibi', ut etiam Oratorem €legas? macte virtute! mihi quidem gratum, et erit gratius si €non modo in tuis libris sed etiam in aliorum per librarios tuos €Aristophanem reposueris pro Eupoli. @@Caesar autem mihi irridere visus est 'quaeso' illud tuum, €quod erat et $EU)PINE\S& et urbanum. ita porro te sine cura esse €iussit ut mihi quidem dubitationem omnem tolleret. Atticam €doleo tam diu; sed quoniam iam sine horrore est, spero esse ut €volumus. §Ÿóáÿëú‚Š@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quae desideras omnia scripsi in codicillis eosque Eroti dedi, €breviter, sed etiam plura quam quaeris, in iis de Cicerone; cuius €quidem cogitationis initium tu mihi attulisti. locutus sum cum €eo liberalissime; quod ex ipso velim, si modo tibi erit com-€modum, sciscitere. sed quid differo? exposui te ad me €detulisse et quid vellet et quid requireret: velle Hispaniam, €requirere liberalitatem. de liberalitate dixi, quantum Publius, €quantum flamen Lentulus filio. de Hispania duo attuli, primum €idem quod tibi, me vereri vituperationem. non satis esse si haec €arma reliquissemus? etiam contraria? deinde fore ut angeretur @1 €cum a fratre familiaritate et omni gratia vinceretur. vel nimia €[2malim]2 liberalitate uti mea quam sua libertate. sed tamen €permisi; tibi enim intellexeram non nimis displicere. ego etiam €atque etiam cogitabo teque ut idem facias rogo. magna res; et €simplex est manere, illud anceps. verum videbimus. @@De Balbo et in codicillis scripseram et ita cogito, simul ac €redierit. sin ille tardius, ego tamen triduo, et, quod praeterii, €Dolabella etiam mecum.  Ÿóáÿëú‚‹ïäåø® éîôåòã® ðòéïòå ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Cicerone, multis res placet. comes est idoneus. sed de €prima pensione ante videamus. adest enim dies, et ille currit. €scribe, quaeso, quid referat Celer egisse Caesarem cum candi-€datis, utrum ipse in Fenicularium an in Martium campum €cogitet. et scire sane velim numquid necesse sit comitiis esse €Romae. nam et Piliae satis faciendum est et utique Atticae.  Ÿóáÿëú‚ŒïìÁóôõòáåÿïäã® øö Ëáì® Äåã® ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ne ego essem hic libenter atque id cottidie magis, ni esset ea €causa quam tibi superioribus litteris scripsi. nihil hac solitudine @1 €iucundius, nisi paulum interpellasset Amyntae filius. $W)\ €$A)PERANTOLOGI/AS A)HDOU=S&! cetera noli putare amabiliora fieri €posse villa, litore, prospectu maris, tum his rebus omnibus. sed €neque haec digna longioribus litteris nec erat quid scriberem, et €somnus urgebat.  Ÿóáÿëú‚ïìÁóôõòá娿©ÿïäã® øéö Ëáì® Äåã® ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Male mehercule de Athamante. tuus autem dolor humanus is €quidem, sed magno opere moderandus. consolationum autem €multae viae, sed illa rectissima: impetret ratio quod dies im-€petratura est. Alexim vero curemus, imaginem Tironis, quem €aegrum Romam remisi, et, si quid habet collis $E)PIDH/MION&, ad €me cum Tisameno transferamus. tota domus superior vacat, ut €scis. hoc puto valde ad rem pertinere.  Ÿóáÿëú‚Žïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäöé Ëáì® Äåã® ´¶ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Male de Seio. Sed omnia humana tolerabilia ducenda. ipsi €enim quid sumus aut quam diu haec curaturi sumus? ea €videamus quae ad nos magis pertinent, nec tamen multo. quid €agamus de senatu? et ut ne quid praetermittam, Caesonius ad €me litteras misit Postumiam Sulpici domum ad se venisse. de €Pompei Magni filia tibi rescripsi me nihil hoc tempore cogitare; €alteram vero illam quam tu scribis, puto, nosti: nihil vidi €foedius. sed adsum. coram igitur. €@@Obsignata epistula accepi tuas. Atticae hilaritatem libenter €audio. commotiunculis $SUMPA/SXW&. @1  Ÿóáÿëú‚ïìÁóôõòáåÿïäøöéé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De dote tanto magis perpurga. Balbi regia condicio est dele-€gandi. quoquo modo confice. turpe est rem impeditam iacere. €insula Arpinas habere potest germanam $A)POQE/WSIN&, sed vereor €ne minorem $TIMH\N& habere videatur $E)KTOPISMO/S&. est igitur €animus in hortis; quos tamen inspiciam cum venero. @@De Epicuro, ut voles; etsi $MEQARMO/SOMAI& in posterum genus €hoc personarum. incredibile est quam ea quidam requirant. ad €antiquos igitur; $A)NEME/SHTON GA/R&. nihil habeo ad te quod €scribam, sed tamen institui cottidie mittere ut eliciam tuas €litteras, non quo aliquid ex iis exspectem_sed nescio quo modo €tamen exspecto. qua re sive habes quid sive nil habes, scribe €tamen aliquid teque cura.  Ÿóáÿëú‚ïäÎïî® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Commovet me Attica; etsi adsentior Cratero. Bruti litterae €scriptae et prudenter et amice multas mihi tamen lacrimas €attulerunt. me haec solitudo minus stimulat quam ista cele-€britas. te unum desidero; sed litteris non difficilius utor quam €si domi essem. ardor tamen ille idem urget et manet, non me-€hercule indulgente me sed tamen repugnante. @@Quod scribis de Appuleio, nihil puto opus esse tua conten-€tione nec Balbo et Oppio; quibus quidem ille receperat €mihique etiam iusserat nuntiari se molestum omnino non €futurum. sed cura ut excuser morbi causa in dies singulos. €Laenas hoc receperat. prende C. Septimium, L. Statilium. €denique nemo negabit se iuraturum quem rogaris. quod si erit €durius, veniam et ipse perpetuum morbum iurabo. cum enim €mihi carendum sit conviviis, malo id lege videri facere quam €dolore. Cocceium velim appelles. quod enim dixerat non €facit. ego autem volo aliquod emere latibulum et perfugium €doloris mei.  Ÿóáÿëú‚‘ïäöééé Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De me excusando apud Appuleium dederam ad te pridie €litteras. nihil esse negoti arbitror. quemcumque appellaris, €nemo negabit. sed Septimium vide et Laenatem et Statilium; €tribus enim opus est. sed mihi Laenas totum receperat. @1 @@Quod scribis a Iunio te appellatum, omnino Cornificius €locuples est; sed tamen scire velim quando dicar spopondisse, et €pro patre anne pro filio. neque eo minus, ut scribis, procura-€tores Cornifici et Appuleium praediatorem videbis. @@Quod me ab hoc maerore recreari vis, facis ut omnia; sed me €mihi non defuisse tu testis es. nihil enim de maerore minuendo €scriptum ab ullo est quod ego non domi tuae legerim. sed €omnem consolationem vincit dolor. quin etiam feci, quod €profecto ante me nemo, ut ipse me per litteras consolarer. €quem librum ad te mittam, si descripserint librarii. adfirmo €tibi nullam consolationem esse talem. totos dies scribo, non €quo proficiam quid sed tantisper impedior_non equidem satis €(vis enim urget), sed relaxor tamen, omniaque nitor non ad €animum sed ad vultum ipsum, si queam, reficiendum, idque €faciens interdum mihi peccare videor, interdum peccaturus €esse nisi faciam. solitudo aliquid adiuvat, sed multo plus þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ¨Ž“ˆëú‚‘ïìÁóôõòáåÿïäöééé Éä® Íáòô® ´µÿproficeret si tu tamen interesses. quae mihi una causa est hinc €discedendi; nam pro malis recte habebat. quamquam [2id]2 €ipsum doleo. non enim iam in me idem esse poteris. perierunt €illa quae amabas. @@De Bruti ad me litteris scripsi ad te antea. prudenter scriptae, €sed nihil quod me adiuvaret. quod ad te scripsit id vellem, ut €ipse adesset. certe aliquid, quoniam me tam valde amat, €adiuvaret. quod si quid scies, scribas ad me velim, maxime €autem Pansa quando. de Attica doleo, credo tamen Cratero. €Piliam angi veta. satis est [2me]2 maerere pro omnibus. @1  Ÿóáÿëú‚’ïäöéé Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Apud Appuleium, quoniam in perpetuum non placet, in dies ut €excuser videbis. in hac solitudine careo omnium colloquio, €cumque mane me in silvam abstrusi densam et asperam, non €exeo inde ante vesperum. secundum te nihil est mihi amicius €solitudine. in ea mihi omnis sermo est cum litteris. eum tamen €interpellat fletus; cui repugno quoad possum, sed adhuc pares €non sumus. Bruto, ut suades, rescribam. eas litteras cras €habebis. cum erit cui des, dabis.  Ÿóáÿëú‚“ïäöé Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Te tuis negotiis relictis nolo ad me venire; ego potius accedam, €si diutius impediere. etsi ne discessissem quidem e conspectu €tuo, nisi me plane nihil ulla res adiuvaret. quod si esset aliquod €levamen, id esset in te uno, et cum primum ab aliquo poterit €esse, a te erit. nunc tamen ipsum sine te esse non possum. sed €nec tuae domi probabatur nec meae poteram nec, si propius €essem uspiam, tecum tamen essem. idem enim te impediret €quo minus mecum esses quod nunc etiam impedit. mihi nihil €adhuc aptius fuit hac solitudine; quam vereor ne Philippus €tollat. heri enim vesperi venerat. me scriptio et litterae non €leniunt sed obturbant. @1  Ÿóáÿëú‚”ïäéö Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Marcianus ad me scripsit me excusatum esse apud Appuleium a €Laterensi, Nasone, Laenate, Torquato, Strabone. iis velim meo €nomine reddendas litteras cures gratum mihi eos fecisse. quod €pro Cornificio me abhinc amplius annis &7xxv& spopondisse dicit €Flavius, etsi reus locuples est et Appuleius praediator liberalis, €tamen velim des operam ut investiges ex consponsorum tabulis €sitne ita (mihi enim ante aedilitatem meam nihil erat cum €Cornificio; potest tamen fieri, sed scire certum velim), et €appelles procuratores, si tibi videtur. quamquam quid ad me? €verum tamen. Pansae profectionem scribes cum scies. Atticam €salvere iube et eam cura, obsecro, diligenter. Piliae salutem. @1  Ÿóáÿëú‚•ïäö Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Dum recordationes fugio quae quasi morsu quodam dolorem €efficiunt, refugio ad te admonendum; quod velim mihi €ignoscas, cuicuimodi est. etenim habeo non nullos ex iis quos €nunc lectito auctores qui dicant fieri id oportere quod saepe €tecum egi et quod a te approbari volo: de fano illo dico, de quo €tantum quantum me amas velim cogites. equidem neque de €genere dubito (placet enim mihi Cluati) neque de re (statutum €est enim), de loco non numquam. velim igitur cogites. ego, €quantum his temporibus tam eruditis fieri potuerit, profecto €illam consecrabo omni genere monimentorum ab omnium €ingeniis sumptorum et Graecorum et Latinorum. quae res €forsitan sit refricatura vulnus meum. sed iam quasi voto €quodam et promisso me teneri puto, longumque illud tempus €cum non ero magis me movet quam hoc exiguum, quod mihi €tamen nimium longum videtur. habeo enim nihil temptatis €rebus omnibus in quo acquiescam. nam dum illud tractabam €de quo ad te ante scripsi, quasi fovebam dolores meos; nunc €omnia respuo, nec quicquam habeo tolerabilius quam soli-€tudinem; nam, quod eram veritus, non obturbavit Philippus. €nam ut heri me salutavit, statim Romam profectus est. @@Epistulam quam ad Brutum, ut tibi placuerat, scripsi misi ad €te. curabis cum tua perferendam. eius tamen misi ad te €exemplum, ut, si minus placeret, ne mitteres. @@Domestica quod ais ordine administrari, scribes quae sint ea. €quaedam enim exspecto. Cocceius vide ne frustretur. nam @1 €Libo quod pollicetur, ut Eros scribit, non incertum puto. de €sorte mea Sulpicio confido, et Egnatio scilicet. de Appuleio €quid est quod labores, cum sit excusatio facilis? @@Tibi ad me venire, ut ostendis, vide ne non sit facile. est €enim longum iter discedentemque te, quod celeriter tibi erit €fortasse faciendum, non sine magno dolore dimittam. sed €omnia ut voles. ego enim quicquid feceris id cum recte tum €etiam mea causa factum putabo. ©’áŸóáÿëú‚–ïäééé Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Heri cum ex aliorum litteris cognossem de Antoni adventu, €admiratus sum nihil esse in tuis. sed erant pridie fortasse scriptae €quam datae. neque ista quidem curo; sed tamen opinor propter €praedes suos accucurrisse. @@Quod scribis Terentiam de obsignatoribus mei testamenti €loqui, primum tibi persuade me istaec non curare neque esse €quicquam aut parvae curae aut novae loci. sed tamen quid €simile? illa eos non adhibuit quos existimavit quaesituros nisi €scissent quid esset. num id etiam mihi periculi fuit? sed tamen €faciat illa quod ego. dabo meum testamentum legendum cui €voluerit; intelleget non potuisse honorificentius a me fieri de €nepote quam fecerim. nam quod non advocavi ad obsignan-€dum, primum mihi non venit in mentem, deinde ea re non €venit quia nihil attinuit. tute scis, si modo meministi, me tibi €tum dixisse ut de tuis aliquos adduceres. quid enim opus erat €multis? equidem domesticos iusseram. tum tibi placuit ut €mitterem ad Silium. inde est natum ut ad Publilium. sed €necesse neutrum fuit. hoc tu tractabis ut tibi videbitur. @1 ¨“Ÿóáÿëú‚—ïäðòéä® Éä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Est hic quidem locus amoenus et in mari ipso, qui et Antio et €Circeis aspici possit; sed ineunda nobis ratio est quem ad €modum in omni mutatione dominorum, quae innumerabiles €fieri possunt in infinita posteritate, si modo haec stabunt, illud €quasi consecratum remanere possit. equidem iam nihil egeo €vectigalibus et parvo contentus esse possum. cogito interdum €trans Tiberim hortos aliquos parare et quidem ob hanc causam €maxime. nihil enim video quod tam celebre esse possit. sed €quos, coram videbimus, ita tamen ut hac aestate fanum ab-€solutum sit. tu tamen cum Apella Chio confice de columnis. @@De Cocceio et Libone quae scribis approbo, maxime quae de €iudicatu meo. de sponsu, si quid perspexeris; et tamen quid €procuratores Cornifici dicant velim scire, ita ut in ea re te, cum €tam occupatus sis, non multum operae velim ponere. de €Antonio Balbus quoque ad me cum Oppio conscripsit idque €tibi placuisse ne perturbarer. illis egi gratias. te tamen, ut iam €ante ad te scripsi, scire volo me neque isto nuntio esse pertur-€batum nec iam ullo perturbatum iri. @@Pansa si hodie, ut putabas, profectus est, posthac iam incipito €scribere ad me de Bruti adventu quid exspectes, id est quos ad €dies. id, si scies ubi iam sit, facile coniectura adsequere. @@Quod ad Tironem de Terentia scribis, obsecro te, mi Attice, €suscipe totum negotium. vides et officium agi meum quod-€dam, cui tu es conscius, et, ut non nulli putant, Ciceronis rem. @1 €me quidem id multo magis movet, quod mihi est et sanctius et €antiquius, praesertim cum hoc alterum neque sincerum neque €firmum putem fore.  Ÿóáÿëú‚˜ïäÉä® Íáòô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nondum videris perspicere quam me nec Antonius com-€moverit nec quicquam iam eius modi possit commovere. de €Terentia autem scripsi ad te eis litteris quas dederam pridie. €quod me hortaris idque a ceteris desiderari scribis ut dissimulem €me tam graviter dolere, possumne magis quam quod totos dies €consumo in litteris? quod etsi non dissimulationis [causa] sed €potius leniendi et sanandi animi causa facio, tamen, si mihi €minus proficio, simulationi certe facio satis. @@Minus multa ad te scripsi, quod exspectabam tuas litteras ad €eas quas ad te pridie dederam. exspectabam autem maxime de €fano, non nihil etiam de Terentia. velim me facias certiorem €proximis litteris Cn. Caepio, Serviliae Claudi pater, vivone þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ¨”’…ëú‚˜ïìÁóôõòáåÿïäÉä® Íáòô® ´µÿpatre suo naufragio perierit an mortuo, item Rutilia vivone €C. Cotta filio suo mortua sit an mortuo. pertinent ad eum €librum quem de luctu minuendo scripsimus. @1  Ÿóáÿëú‚™ïäøöé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Legi Bruti epistulam eamque tibi remisi, sane non prudenter €rescriptam ad ea quae requisieras. sed ipse viderit. quamquam €illud turpiter ignorat: Catonem primum sententiam putat de €animadversione dixisse, quam omnes ante dixerant praeter €Caesarem, et, cum ipsius Caesaris tam severa fuerit qui tum €praetorio loco dixerit, consularium putat leniores fuisse, Catuli, @1 €Servili, Lucullorum, Curionis, Torquati, Lepidi, Gelli, Vulcati, €Figuli, Cottae, L. Caesaris, C. Pisonis, M'. Glabrionis, etiam €Silani, Murenae, designatorum consulum. cur ergo in senten-€tiam Catonis? quia verbis luculentioribus et pluribus rem €eandem comprehenderat. me autem hic laudat quod rettulerim, €non quod patefecerim, cohortatus sim, quod denique ante €quam consulerem ipse iudicaverim. quae omnia quia Cato €laudibus extulerat in caelum perscribendaque censuerat, idcirco €in eius sententiam est facta discessio. hic autem se etiam tri-€buere multum mi putat quod scripserit 'optimum consulem'. €quis enim ieiunius dixit inimicus? ad cetera vero tibi quem ad €modum rescripsit! tantum rogat de senatus consulto ut corri-€gas. hoc quidem fecisset etiam si [2a lib]2rario admonitus esset. €sed haec iterum ipse viderit. @@Ad hortos, quoniam probas, effice aliquid. rationes meas €nosti. si vero etiam a Faberio aliquid recedit, nihil negoti est. €sed etiam sine eo posse videor contendere. venales certe sunt €Drusi, fortasse et Lamiani et Cassiani. sed coram. @@De Terentia, non possum commodius scribere quam tu €scribis. officium sit nobis antiquissimum. si quid nos fefellerit, €illius malo me quam mei paenitere. @@Oviae Lolli curanda sunt HS &7. negat Eros posse sine me, €credo, quod accipienda aliqua sit et danda aestimatio. vellem €tibi dixisset. si enim res est ut mihi scribit parata nec in eo ipso €mentitur, per te confici potuit. id cognoscas et conficias velim. @1 @@Quod me in forum vocas, eo vocas unde etiam bonis meis €rebus fugiebam. quid enim mihi foro sine iudiciis, sine curia, €in oculos incurrentibus iis quos animo aequo videre non pos-€sum? quod autem a me homines postulare scribis [2ut Romae €sim neque mihi ut absim concedere]2 aut [2ali]2quatenus eos mihi €concedere, iam pridem scito esse cum unum te pluris quam €omnis illos putem. ne me quidem contemno meoque iudicio €multo stare malo quam omnium reliquorum. neque tamen €progredior longius quam mihi doctissimi homines concedunt; €quorum scripta omnia quaecumque sunt in eam sententiam non €legi solum, quod ipsum erat fortis aegroti, accipere medicinam, €sed in mea etiam scripta transtuli, quod certe adflicti et fracti €animi non fuit. ab his me remediis noli in istam turbam vocare, €ne recidam.  Ÿóáÿëú‚šïäøö Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Terentia, quod mihi omne onus imponis, non cognosco €tuam in me indulgentiam. ista enim sunt ipsa vulnera quae non €possum tractare sine maximo gemitu. moderare igitur, quaeso, €ut potes. neque enim a te plus quam potes postulo. potes €autem quid veri sit perspicere tu unus. @@De Rutilia quoniam videris dubitare, scribes ad me cum scies, €sed quam primum, et num Clodia D. Bruto consulari, filio suo, €mortuo vixerit. id de Marcello aut certe de Postumia sciri €potest, illud autem de M. Cotta aut de Syro aut de Satyro. @1 @@De hortis etiam atque etiam te rogo. omnibus meis eorum-€que quos scio mihi non defuturos facultatibus (sed potero meis) €enitendum mihi est. sunt etiam quae vendere facile possim. sed €ut non vendam eique usuram pendam a quo emero non plus €annum, possum adsequi quod volo, si tu me adiuvas. paratis-€simi sunt Drusi; cupit enim vendere. proximos puto Lamiae; €[est] sed abest. tu tamen, si quid potes, odorare. ne Silius €quidem quicquam utitur, et is usuris facillime sustentabitur. €habe tuum negotium, nec quid res mea familiaris postulet, €quam ego non curo, sed quid velim et cur velim existima.  Ÿóáÿëú‚›ïäøéö Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Putaram te aliquid novi, quod eius modi fuerat initium littera-€rum, quamvis non curarem quid in Hispania fieret, tamen te €scripturum; sed videlicet meis litteris respondisti, ut de foro et €de curia. sed domus est, ut ais, forum. quid ipsa domo mihi €opus est carenti foro? occidimus, occidimus, Attice, iam €pridem nos quidem, sed nunc fatemur, postea quam unum quo €tenebamur amisimus. itaque solitudines sequor, et tamen, si €qua me res isto adduxerit, enitar, si quo modo potero (potero €autem), ut praeter te nemo dolorem meum sentiat, si ullo modo €poterit, ne tu quidem. atque etiam illa causa est non veniendi: €meministi quid ex te Aledius quaesierit. qui etiam nunc €molesti sunt, quid existimas, si venero? @1 @@De Terentia ita cura ut scribis, meque hac ad maximas €aegritudines accessione non minima libera. et ut scias me ita €dolere ut non iaceam: quibus consulibus Carneades et ea €legatio Romam venerit scriptum est in tuo annali. haec nunc €quaero, quae causa fuerit_de Oropo, opinor, sed certum €nescio; et, si ita est, quae controversiae. praeterea, qui eo €tempore nobilis Epicureus fuerit Athenisque praefuerit hortis, €qui etiam Athenis $POLITIKOI\& fuerint illustres. quae te etiam ex €Apollodori puto posse invenire. @@De Attica molestum, sed quoniam leviter, recte esse confido. €de Gamala dubium non mihi erat. unde enim tam felix Ligus €pater? * * * nam quid de me dicam, cui ut omnia contingant €quae volo, levari non possum? €@@De Drusi hortis, quanti licuisse tu scribis, id ego quoque €audieram et, ut opinor, heri ad te scripseram; sed quanti quanti €bene emitur quod necesse est. mihi, quoquo modo tu existimas €(scio enim ego ipse quid de me existimem), levatio quaedam €est, si minus doloris at offici debiti. ad Siccam scripsi, quod €utitur L. Cotta. si nihil conficietur de Transtiberinis, habet in €Ostiensi Cotta celeberrimo loco sed pusillum loci, ad hanc rem €tamen plus etiam quam satis. id velim cogites. nec tamen ista €pretia hortorum pertimueris. nec mihi argento iam nec veste €opus est nec quibus [2quon]2dam amoenis locis; hoc opus est. €video etiam a quibus adiuvari possim. sed loquere cum Silio; €nihil enim est melius. mandavi etiam Siccae. rescripsit consti-€tutum se cum eo habere. scribet igitur ad me quid egerit, et tu €videbis. @1  Ÿóáÿëú‚œïäøééé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Bene facit %asyllius% qui transegerit. neque enim ei deesse €volebam et quid possem timebam. de Ovia, confice, ut scribis. €de Cicerone, tempus esse iam videtur; sed quaero, quod illi €opus erit Athenis permutarine possit an ipsi ferendum sit, de €totaque re quem ad modum et quando placeat velim consideres. €@@Publilius iturusne sit in Africam et quando ex Aledio scire poteris. quaeras et ad me scribas velim. et ut ad meas ineptias €redeam, velim me certiorem facias P. Crassus, Venuleiae filius, €vivone P. Crasso consulari, patre suo, mortuus sit, ut ego €meminisse videor, an postea. item quaero de Regillo, Lepidi filio, rectene meminerim patre vivo mortuum. Cispiana €explicabis itemque Preciana. de Attica optime. et ei salutem €dices et Piliae.  Ÿóáÿëú‚ïäøéé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Scripsit ad me diligenter Sicca de Silio, seque ad te rem detulisse; €quod tu idem scribis. mihi et res et condicio placet, sed ita ut €numerato malim quam aestimatione. voluptarias enim posses-€siones nolet Silius; vectigalibus autem ut his possum esse con-€tentus quae habeo, sic vix minoribus. unde ergo numerato? @1 €HS &7 exprimes ab Hermogene, cum praesertim necesse erit; €et domi video esse HS &7. reliquae pecuniae vel usuram Silio €pendemus, dum a Faberio vel [cum] aliquo qui Faberio debet €repraesentabimus. erit etiam aliquid alicunde. sed totam rem tu gubernabis. Drusianis vero hortis multo antepono neque €sunt umquam comparati. mihi crede, una me causa movet, in €qua scio me $TETUFW=SQAI&. sed, ut facis, obsequere huic errori þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ¨™’„ëú‚ïìÁóôõòáåÿïäøéé Ëáì® Áðò® ´µÿmeo. nam quod scribis '$E)GGH/RAMA&', actum iam de isto est; alia €magis quaero.  Ÿóáÿëú‚žïäøé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Sicca, ut scribit, etiam si nihil confecerit cum Silio, tamen se €scribit &7x& Kal. esse venturum. tuis occupationibus ignosco, €eaeque mihi sunt notae. de voluntate tua ut simul simus, vel studio potius et cupiditate, non dubito. de Nicia quod scribis, €si ita me haberem ut eius humanitate frui possem, in primis €vellem mecum illum habere. sed mihi solitudo et recessus €provincia est. quod quia facile ferebat Sicca eo magis illum €desidero. praeterea nosti Niciae nostri imbecillitatem, molli-€tiam, consuetudinem victus. cur ego illi molestus esse velim, €cum mihi ille iucundus esse non possit? voluntas tamen eius €mihi grata est. unam rem ad me scripsisti de qua decrevi nihil €tibi rescribere. spero enim me a te impetrasse ut privares me €ista molestia. Piliae et Atticae salutem. @1  Ÿóáÿëú‚Ÿïäø Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Siliano negotio, etsi mihi non est ignota condicio, tamen €hodie me ex Sicca arbitror omnia cogniturum. Cottae quod €negas te nosse, ultra Silianam villam est, quam puto tibi notam €esse, villula sordida et valde pusilla, nil agri, ad nullam rem loci €satis nisi ad eam quam quaero. sequor celebritatem. sed si €perficitur de hortis Sili, hoc est, si perficis (est enim totum €positum in te), nihil est scilicet quod de Cotta cogitemus. @@De Cicerone, ut scribis ita faciam; ipsi permittam de tem-€pore. nummorum quantum opus erit ut permutetur tu videbis. €ex Aledio quod scribas si quid inveneris, scribes. et ego ex tuis €animadverto litteris et profecto tu ex meis nihil habere nos €quod scribamus; eadem cottidie, quae iam iamque ipsa contrita €sunt. tamen facere non possum quin cottidie ad te mittam ut tuas accipiam. de Bruto tamen, si quid habebis. sciri enim iam €puto ubi Pansam exspectet. si, ut consuetudo est, in prima €provincia, circiter Kalendas adfuturus videtur. vellem tardius; €valde enim urbem fugio multas ob causas. itaque id ipsum €dubito an excusationem aliquam ad illum parem; quod quidem €video facile esse. sed habemus satis temporis ad cogitandum. €Piliae et Atticae salutem. @1  Ÿóáÿëú‚ ïäéø Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Silio nilo plura cognovi ex praesente Sicca quam ex litteris €eius; scripserat enim diligenter. si igitur tu illum conveneris, €scribes ad me si quid videbitur. de quo putas ad me missum €esse, sit missum necne nescio; dictum quidem mihi certe nihil €est. tu igitur, ut coepisti; et si quid ita conficies, quod quidem €non arbitror fieri posse, ut illi probetur, Ciceronem, si tibi €placebit, adhibebis. eius aliquid interest videri illius causa €voluisse, mea quidem nihil nisi quod tu scis, quod ego magni €aestimo. @@Quod me ad meam consuetudinem revocas, fuit meum €quidem iam pridem rem publicam lugere, quod faciebam, sed €mitius; erat enim ubi acquiescerem. nunc plane non ego €victum nec vitam illam colere possum, nec in ea re quid [2aliis]2 €videatur mihi puto curandum; mea mihi conscientia pluris est €quam omnium sermo. quod me ipse per litteras consolatus €sum, non paenitet me quantum profecerim. maerorem minui, €dolorem nec potui nec, si possem, vellem. @@De Triario, bene interpretaris voluntatem meam. tu vero €nihil nisi ut illi volent. amo illum mortuum, tutor sum liberis, €totam domum diligo. de Castriciano negotio, si Castricius pro €mancipiis pecuniam accipere volet eamque ei solvi ut nunc €solvitur, certe nihil est commodius. sin autem ita actum est ut €ipsa mancipia abduceret, non mihi videtur esse aequum (rogas €enim me ut tibi scribam quid mihi videatur; nolo enim negoti @1 €Quintum fratrem quicquam habere); quod videor mihi intel-€lexisse tibi videri idem. €@@Publilius, si aequinoctium exspectat, ut scribis Aledium €dicere, navigaturus videtur. mihi autem dixerat per Siciliam. €utrum et quando velim scire. et velim aliquando, cum erit €tuum commodum, Lentulum puerum visas eique de mancipiis €quae tibi videbitur attribuas. Piliae [2et]2 Atticae salutem.  Ÿóáÿëú‚¡ïäöééé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Silius, ut scribis, hodie. cras igitur eum vel potius cum poteris; €scribes, si quid erit, cum videris. nec ego Brutum vito nec €tamen ab eo levationem ullam exspecto; sed erant causae cur €hoc tempore istic esse nollem. quae si manebunt, quaerenda €erit excusatio ad Brutum; et, ut nunc est, mansurae videntur. @@De hortis, quaeso, explica. caput illud est quod scis. sequitur €ut etiam mihi ipsi quiddam opus sit; nec enim esse in turba €possum nec a vobis abesse. huic meo consilio nihil reperio isto €loco aptius. et de hac re quid tui consili sit: mihi persuasum est, €et eo magis quod idem tibi intellexi videri, me ab Oppio et €Balbo valde diligi. %si% cum iis communices quanto opere et €qua re velim hortos; sed id ita posse, si expediatur illud €Faberianum; sintne igitur auctores futuri? si qua etiam iactura €facienda sit in repraesentando, quoad possunt adducito; totum @1 €enim illud desperatum. denique intelleges ecquid inclinent ad €hoc meum consilium adiuvandum. si quid erit, magnum est €adiumentum; si minus, quacumque ratione contendamus. vel €tu illud $E)GGH/RAMA&, quem ad modum scripsisti, vel $E)NTA/FION €putato. de illo Ostiensi nihil est cogitandum. si hoc non €adsequimur (a Lamia non puto posse), Damasippi experiendum €est.  Ÿóáÿëú‚¢ïäöé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quaero quid ad te scribam, sed nihil est: eadem cottidie. quod €Lentulum invisis valde gratum. pueros attribue ei quot et quos €videbitur. de Sili voluntate vendendi et de eo quanti, tu vereri @1 €videris, primum ne nolit, deinde ne tanti. Sicca aliter; sed €tibi adsentior. qua re, ut ei placuit, scripsi ad Egnatium. quod €Salas te cum Clodio loqui vult, potes id mea voluntate facere €commodiusque est quam quod ille a me petit, me ipsum scribere ad Clodium. de mancipiis Castricianis commodissimum esse €credo transigere Egnatium, quod scribis te ita futurum putare. €cum Ovia, quaeso, vide ut conficiatur. quoniam, ut scribis, nox €erat, in hodierna epistula plura exspecto.  Ÿóáÿëú‚£ïäéö Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Silium mutasse sententiam Sicca mirabatur. equidem magis €miror quod, cum in filium causam conferret, quae mihi non €iniusta videtur (habet enim qualem vult), ais te putare, si €addiderimus aliud, a quo refugit cum ab ipso id fuerit desti-natum, venditurum. quaeris a me quod summum pretium €constituam et quantum anteire istos hortos Drusi. accessi num-€quam; Coponianam villam et veterem [2et]2 non magnam novi, €silvam nobilem, fructum autem neutrius, quod tamen puto nos €scire oportere. sed mihi utrivis istorum tempore magis meo €quam ratione aestimandi sunt. possim autem adsequi necne tu @1 €velim cogites. si enim Faberianum venderem, explicare vel €repraesentatione non dubitarem de Silianis, si modo addu-€ceretur ut venderet. si venalis non haberet, transirem ad €Drusum vel tanti quanti Egnatius illum velle tibi dixit. magno €etiam adiumento nobis Hermogenes potest esse in repraesen-€tando. at tu concede mihi, quaeso, ut eo animo sim quo is €debeat esse qui emere cupiat; et tamen ita servio cupiditati et €dolori meo ut a te regi velim. @@Egnatius mihi scripsit. is si quid tecum locutus erit (com-€modissime enim per eum agi potest) ad me scribes, et id €agendum puto. nam cum Silio non video confici posse. Piliae €et Atticae salutem.  Ÿóáÿëú‚¤ïäö Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Haec ad te mea manu. vide, quaeso, quid agendum sit. €Publilia ad me scripsit matrem suam cum Publilio [2locutam et €ut mecum]2 loqueretur ad me cum illo venturam et se una, si €ego paterer. orat multis et supplicibus verbis ut liceat et ut sibi €rescribam. res quam molesta sit vides. rescripsi me etiam €gravius esse adfectum quam tum cum illi dixissem me solum €esse velle; qua re nolle me hoc tempore eam ad me venire. €putabam si nihil rescripsissem illam cum matre venturam; nunc €non puto. apparebat enim illas litteras non esse ipsius. illud €autem quod fore video ipsum volo vitare ne illi ad me veniant, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ¨ ˆ‹ëú‚¤ïìÁóôõòáåÿïäö Ëáì® Áðò® ´µÿet una est vitatio ut ego [2evolem]2. nollem, sed necesse est. te €hoc nunc rogo ut explores ad quam diem hic ita possim esse ut €ne opprimar. ages, ut scribis, temperate. @1 @@Ciceroni velim hoc proponas, ita tamen si tibi non iniquum €videbitur, ut sumptus huius peregrinationis, quibus, si Romae €esset domumque conduceret, quod facere cogitabat, facile €contentus futurus erat, accommodet ad mercedes Argileti et €Aventini, et cum ei proposueris ipse velim reliqua moderere, €quem ad modum ex iis mercedibus suppeditemus ei quod opus €sit. praestabo nec Bibulum nec Acidinum nec Messallam, quos €Athenis futuros audio, maiores sumptus facturos quam quod €ex eis mercedibus recipietur. itaque velim videas primum €conductores qui sint et quanti, deinde ut sint qui ad diem €solvant, et quid viatici, quid instrumenti satis sit. iumento €certe Athenis nihil opus sit. quibus autem in via utatur domi €sunt plura quam opus erit, quod etiam tu animadvertis.  Ÿóáÿëú‚¥ïäöéé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego, ut heri ad te scripsi, si et Silius is fuerit quem tu putas nec €Drusus facilem se praebuerit, Damasippum velim adgrediare. €is, opinor, ita partis fecit in ripa nescio quotenorum iugerum ut €certa pretia constitueret; quae mihi nota non sunt. scribes ad €me igitur quicquid egeris. @@Vehementer me sollicitat Atticae nostrae valetudo, ut verear €etiam ne quae culpa sit. sed et paedagogi probitas et medici €adsiduitas et tota domus in omni genere diligens me rursus id €suspicari vetat. cura igitur; plura enim non possum.  Ÿóáÿëú‚¦ïäééé Ëáì® Áðò® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego hic vel sine Sicca (Tironi enim melius est) facillime possem €esse, ut in malis, sed, cum scribas videndum mihi esse ne €opprimar, ex quo intellegam te certum diem illius profectionis €non habere, putavi esse commodius me istuc venire; quod idem €video tibi placere. cras igitur in Siccae suburbano. inde, quem ad modum suades, puto me in Ficulensi fore. quibus de rebus €ad me scripsisti, quoniam ipse venio, coram videbimus. tuam €quidem et [2in]2 agendis nostris rebus et in consiliis ineundis €mihique dandis [2et]2 in ipsis litteris quas mittis benevolentiam, €diligentiam, prudentiam mirifice diligo. @@Tu tamen si quid cum Silio, vel illo ipso die quo ad Siccam €venturus ero, certiorem me velim facias, et maxime cuius loci €detractionem fieri velit. quod enim scribis 'extremi', vide ne @1 €is ipse locus sit cuius causa de tota re, ut scis, est a nobis cogita-€tum. Hirti epistulam tibi misi et recentem et benevole scriptam.  Ÿóáÿëú‚§ïìéîôåò ðòáåä® Áôôéãé åô Áóôõòáíÿïäöé Îïî® Íá鮨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ante quam a te proxime discessi, numquam mihi venit in €mentem, quo plus insumptum in monimentum esset quam €nescio quid quod lege conceditur, tantundem populo dandum €esse. quod non magno opere moveret, nisi nescio quo modo, €$A)LO/GWS& fortasse, nollem illud ullo nomine nisi fani appellari. €quod si volumus, vereor ne adsequi non possimus nisi mutato €loco. hoc quale sit, quaeso, considera. nam etsi minus urgeor €meque ipse prope modum collegi, tamen indigeo tui consili. €itaque te vehementer etiam atque etiam rogo, magis quam a €me vis aut pateris te rogari, ut hanc cogitationem toto pectore €amplectare.  Ÿóáÿëú‚¨ïìÁóôõòáåÿïäö Îïî® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Fanum fieri volo, neque hoc mihi [2dis]2suaderi potest. sepulcri €similitudinem effugere non tam propter poenam legis studeo €quam ut maxime adsequar $A)POQE/WSIN&. quod poteram, si in €ipsa villa facerem; sed, ut saepe locuti sumus, commutationes €dominorum reformido. in agro ubicumque fecero, mihi €videor adsequi posse ut posteritas habeat religionem. hae meae €tibi ineptiae (fateor enim) ferendae sunt; nam habeo ne me @1 €quidem ipsum quicum tam audacter communicem quam te. €sin tibi res, si locus, si institutum placet, lege, quaeso, legem €mihique eam mitte. si quid in mentem veniet quo modo eam €effugere possimus, utemur. @@Ad Brutum si quid scribes, nisi alienum putabis, obiurgato €eum quod in Cumano esse noluerit propter eam causam quam €tibi dixi. cogitanti enim mihi nihil tam videtur potuisse facere €rustice. et si tibi placebit sic agere de fano ut coepimus, velim €cohortere et exacuas Cluatium. nam etiam si alio loco placebit, €illius nobis opera consilioque utendum puto. tu ad villam €fortasse cras.  Ÿóáÿëú‚©ïäéö Îïî® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘A te heri duas epistulas accepi, alteram pridie datam Hilaro, €alteram eodem die [a] tabellario, accepique ab Aegypta liberto €eodem die Piliam et Atticam plane belle se habere; quae litterae €mihi redditae sunt tertio de Cum[2an]2o die. quod mihi Bruti €litteras, gratum. ad me quoque misit. eam ipsam ad te €epistulam misi et ad eam exemplum mearum litterarum. @@De fano, si nihil mihi hortorum invenis, [2qui]2 quidem tibi €inveniendi sunt si me tanti facis quanti certe facis, valde probo €rationem tuam de Tusculano. quamvis prudens ad cogitandum €sis, sicut es, tamen, nisi magnae curae tibi esset ut ego con-€sequerer id quod magno opere vellem, numquam ea res tibi €tam belle in mentem venire potuisset. sed nescio quo pacto €celebritatem requiro; itaque hortos mihi conficias necesse est. €maxima est in Scapulae celebritas, propinquitas praeterea urbis, @1 €ne totum diem in villa. qua re ante quam discedis, Othonem, si €Romae est, convenias pervelim. si nihil erit, etsi tu meam €stultitiam consuesti ferre, eo tamen progrediar ut stomachere. €Drusus enim certe vendere vult. si ergo aliud [2de]2erit, non mea €erit culpa [ni]si emero. qua in re ne labar, quaeso, provide. €providendi autem una ratio est si quid de Scapulanis possumus. €et velim me certiorem facias quam diu in suburbano sis futurus. @@Apud Terentiam [2tam]2 gratia opus est nobis tua quam €auctoritate. sed facies ut videbitur. scio enim si quid mea €intersit tibi maiori curae solere esse quam mihi. ©¥áŸóáÿëú‚ªïäééé Îïî® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Hirtius ad me scripsit Sex. Pompeium Corduba exisse et €fugisse in Hispaniam citeriorem, Gnaeum fugisse nescio quo; €neque enim curo. nihil praeterea novi. litteras Narbone dedit €&7xiiii& Kal. Mai. tu mihi de Canini naufragio quasi dubia misisti. €scribes igitur si quid erit certius. quod me a maestitia [2a]2vocas, €multum levaris si locum fano dederis. multa mihi $EI)S A)PO-€$QE/WSIN& in mentem veniunt, sed loco valde opus est. qua re €etiam Othonem vide. @1 ¨¦Ÿóáÿëú‚«ïäðòéä® Îïî® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Non dubito quin occupatissimus fueris qui ad me nihil littera-€rum; sed homo nequam, qui tuum commodum non exspectarit, €cum ob eam unam causam missus esset. nunc quidem, nisi quid €te tenuit, suspicor te esse in suburbano. at ego hic scribendo €dies totos nihil equidem levor, sed tamen aberro. @@Asinius Pollio ad me scripsit de impuro nostro cognato. €quod Balbus minor nuper satis plane, Dolabella obscure, hic €apertissime. ferrem graviter si novae aegrimoniae locus esset. €sed tamen ecquid impurius? o hominem cavendum! quam-€quam mihi quidem_sed tenendus dolor est. tu, quoniam €necesse nihil est, sic scribes aliquid si vacabis. ©¦áŸóáÿëú‚¬ïäÎïî® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quod putas oportere pervideri iam animi mei firmitatem €graviusque quosdam scribis de me loqui quam aut te scribere €aut Brutum, si qui me fractum esse animo et debilitatum putant €sciant quid litterarum et cuius generis conficiam, credo, si modo €homines sint, existiment me, sive ita levatus sim ut animum €vacuum ad res difficilis scribendas adferam, reprehendendum €non esse, sive hanc aberrationem a dolore delegerim quae @1 €maxime liberalis sit doctoque homine dignissima, laudari me etiam oportere. sed cum ego faciam omnia quae facere possim €ad me adiuvandum, tu effice id quod video te non minus quam €me laborare. hoc mihi debere videor neque levari posse nisi €solvero aut videro me posse solvere, id est locum qualem volo €invenero. heredes Scapulae si istos hortos, ut scribis tibi €Othonem dixisse, partibus quattuor factis liceri cogitant, nihil €est scilicet emptori loci; sin venibunt, quid fieri possit vide-þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ©¦á’ˆˆëú‚¬ïìÁóôõòáåÿïäÎïî® Íáé® ´µÿbimus. nam ille locus Publicianus qui est Treboni et Cusini €erat ad me adlatus. sed scis aream esse. nullo pacto probo. €Clodiae sane placent, sed non puto esse venalis. de Drusi hortis, €quamvis ab iis abhorreas, ut scribis, tamen eo confugiam nisi €quid inveneris. aedificatio me non movet. nihil enim aliud €aedificabo nisi id quod etiam si illos non habuero. €@@$*KU=ROS B#& mihi sic placuit ut cetera Antisthenis, hominis acuti €magis quam eruditi. ¨§Ÿóáÿëú‚­ïäöééé Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tabellarius ad me cum sine litteris tuis venisset, existimavi tibi €eam causam non scribendi fuisse quod pridie scripsisses ea ipsa €ad quae rescripsi hac epistula. exspectaram tamen aliquid de €litteris Asini Pollionis. sed nimium ex meo otio tuum specto. €quamquam tibi remitto, nisi quid necesse erit, nec[2esse]2 ne €habeas scribere, nisi eris valde otiosus. @1 @@De tabellariis facerem quod suades, si essent ullae necessariae €litterae, ut erant olim, cum tamen brevioribus diebus cottidie €respondebant tempori tabellarii. at erat aliquid, Silius, Drusus, €alia quaedam. nunc, nisi Otho exstitisset, quid scriberemus non €erat; [2et id]2 ipsum dilatum est. tamen adlevor cum loquor €tecum absens, multo etiam magis cum tuas litteras lego. sed €quoniam et abes (sic enim arbitror) et scribendi necessitas nulla €est, conquiescent litterae nisi quid novi exstiterit.  Ÿóáÿëú‚®ïäöéé Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Qualis futura sit Caesaris vituperatio contra laudationem €meam perspexi ex eo libro quem Hirtius ad me misit; in quo €colligit vitia Catonis, sed cum maximis laudibus meis. itaque €misi librum ad Muscam ut tuis librariis daret. volo enim eum €divulgari, quoque facilius fiat imperabis tuis. @@$*SUMBOULEUTIKO\N& saepe conor. nihil reperio, et quidem mecum €habeo et $*)ARISTOTE/LOUS& et $*QEOPO/MPOU PRO\S *)ALE/CANDRON&. sed €quid simile? illi et quae ipsis honesta essent scribebant et grata €Alexandro. ecquid tu eius modi reperis? mihi quidem nihil in €mentem venit. €@@Quod scribis te vereri ne et gratia et auctoritas nostra hoc €meo maerore minuatur, ego quid homines aut reprehendant €aut postulent nescio. ne doleam? qui potest? ne iaceam? €quis umquam minus? dum tua me domus levabat, quis a me @1 €exclusus? quis venit qui offenderet? Asturam sum a te pro-€fectus. legere isti laeti qui me reprehendunt tam multa non €possunt quam ego scripsi. quam bene, nihil ad rem; sed genus €scribendi id fuit quod nemo abiecto animo facere posset. €triginta dies in horto fui. quis aut congressum meum aut €facilitatem sermonis desideravit? nunc ipsum ea lego, ea scribo €ut hi qui mecum sunt difficilius otium ferant quam ego laborem. si quis requirit cur Romae non sim: quia discessus est; cur non €sim in iis meis praediolis quae sunt huius temporis: quia fre-€quentiam illam non facile ferrem. ibi sum igitur ubi is qui €optimas Baias habebat quotannis hoc tempus consumere €solebat. cum Romam venero, nec vultu nec oratione repre-€hendar. hilaritatem illam qua hanc tristitiam temporum €condiebamus in perpetuum amisi, constantia et firmitas nec €animi nec orationis requiretur. @@De hortis Scapul[2an]2is hoc videtur effici posse, aliud tua gratia, €aliud nostra, ut praeconi subiciantur. id nisi fit, excludemur. €sin ad tabulam venimus, vincemus facultates Othonis nostra €cupiditate. nam quod ad me de Lentulo scribis, non est in eo. €Faberiana modo res certa sit tuque enitare, quod facis, quod €volumus consequemur. @@Quod quaeris quam diu hic: paucos dies, sed certum non €habeo. simul ac constituero, ad te scribam, et tu ad me quam €diu in suburbano sis futurus. quo die ego ad te haec misi de €Pilia et Attica mihi quoque eadem quae scribis et scribuntur et €nuntiantur. @1  Ÿóáÿëú‚¯ïäö Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nihil erat quod scriberem. scire tamen volebam ubi esses; €si abes aut [2a]2futurus es, quando rediturus esses. facies igitur @1 €certiorem. et quod tu scire volebas ego quando ex hoc loco, €postridie Idus Lanuvi constitui manere, inde postridie in €Tusculano aut Romae. utrum sim facturus eo ipso die scies. @@Scis quam sit $FILAI/TION SUMFORA/&, minime in te quidem, sed €tamen avide sum adfectus de fano, quod nisi non dico effectum €erit sed fieri videro (audebo hoc dicere et tu ut soles accipies), €incursabit in te dolor meus, non iure ille quidem sed tamen feres €hoc ipsum quod scribo ut omnia mea fers ac tulisti. omnis tuas consolationes unam hanc in rem velim conferas. si quaeris quid €optem, primum Scapulae, deinde Clodiae, postea, si Silius €nolet, Drusus aget iniuste, Cusini et Treboni. puto tertium esse €dominum, Rebilum fuisse certe scio. sin autem tibi Tuscula-€num placet, ut significasti quibusdam litteris, tibi adsentiar. €hoc quidem utique perficies si me levari vis, quem iam etiam €gravius accusas quam patitur tua consuetudo, sed facis summo €amore et victus fortasse vitio meo_sed tamen si me levari vis, €haec est summa levatio vel, si verum scire vis, una. @@Hirti epistulam si legeris, quae mihi quasi $PRO/PLASMA& videtur €eius vituperationis quam Caesar scripsit de Catone, facies me €quid tibi visum sit, si tibi erit commodum, certiorem. €@@Redeo ad fanum. nisi hac aestate absolutum erit, quam vides €integram restare, scelere me liberatum non putabo. @1  Ÿóáÿëú‚°ïäöé Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nullum a te desideravi diem litterarum; videbam enim quae €scribis, et tamen suspicabar vel potius intellegebam nihil fuisse €quod scriberes; a. d. &7vi&[2&7ii&]2 Id. vero et abesse te putabam et plane €videbam nihil te habere. ego tamen ad te fere cottidie mittam; €malo enim frustra quam te non habere cui des, si quid forte sit €quod putes me scire oportere. itaque accepi &7vi& Id. litteras tuas €inanis. quid enim habebas quod scriberes? mi tamen illud €quicquid erat non molestum fuit, [2ut]2 nihil aliud, scire me novi €te nihil habere. €@@Scripsi[2sti]2 tamen nescio quid de Clodia. ubi ergo ea est aut €quando ventura? placet mihi res sic ut secundum Othonem nihil magis. sed neque hanc vendituram puto (delectatur enim €et copiosa est) et illud alterum quam sit difficile te non fugit. €sed, obsecro, enitamur ut aliquid ad id quod cupio excogitemus. @@Ego me hinc postridie [2Idus]2 exiturum puto sed aut in €Tusculanum aut domum, inde fortasse Arpinum. cum certum €sciero, scribam ad te.  Ÿóáÿëú‚±ïäéö Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Venerat mihi in mentem monere te ut id ipsum quod facis €faceres. putabam enim commodius te idem istuc domi agere €posse interpellatione sublata. @@Ego postridie Idus, ut scripsi ad te ante, Lanuvi manere €constitui, inde aut Romae aut in Tusculano; scies ante utrum[-€que]. quod scribis scire te mihi illam rem fore levamento, €bene facis; quin id esse mihi crede perinde ut existimare tu non €potes. res indicat quanto opere id cupiam, cum tibi audeam €confiteri quem id non ita valde probare arbitrer. sed ferendus €tibi in hoc meus error. ferendus? immo vero etiam adiuvandus. de Othone diffido, fortasse quia cupio. sed tamen maior etiam €res est quam facultates nostrae, praesertim adversario et cupido €et locuplete et herede. proximum est ut velim Clodiae. sed si €ista minus confici possunt, effice quidvis. ego me maiore reli-€gione quam quisquam fuit ullius voti obstrictum puto. videbis €etiam Trebonianos, etsi absunt domini. sed, ut ad te heri €scripsi, considerabis etiam de Tusculano, ne aestas effluat; quod €certe non est committendum. @1  Ÿóáÿëú‚²ïäééé Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Et Hirtium aliquid ad te $SUMPAQW=S& de me scripsisse facile patior €(fecit enim humane) et te eius epistulam ad me non misisse €multo facilius; tu enim etiam humanius. illius librum quem ad €me misit de Catone propterea volo divulgari a tuis ut ex €istorum vituperatione sit illius maior laudatio. @@Quod per Mustelam agis, habes hominem valde idoneum €meique sane studiosum iam inde a Pontiano. perfice igitur €aliquid. quid autem aliud nisi ut aditus sit emptori? quod per €quemvis heredem potest effici. sed Mustelam id perfecturum, €si rogaris, puto. mihi vero et locum quem opto ad id quod þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Œ¨¬’†ëú‚²ïìÁóôõòáåÿïäééé Éä® Íáé® ´µÿvolumus dederis et praeterea $E)GGH/RAMA&. nam illa Sili et Drusi €non satis $OI)KODESPOTIKA\& mihi videntur. quid enim? sedere totos €dies in villa? ista igitur malim, primum Othonis, deinde €Clodiae. si nihil fiet, aut Druso ludus est suggerendus aut €utendum Tusculano. @@Quod domi te inclusisti ratione fecisti; sed, quaeso, confice €et te vacuum redde nobis. ego hinc, ut scripsi antea, postridie €Idus Lanuvi, deinde postridie in Tusculano. contudi enim €animum et fortasse vici, si modo permansero. scies igitur €fortasse cras, summum perendie. €@@Sed quid est, quaeso? Philotimus nec Carteia Pompeium €teneri (qua de re litterarum ad Clodium Patavinum missarum €exemplum mihi Oppius et Balbus miserant, se id factum @1 €arbitrari) bellumque narrat reliquum satis magnum. solet €omnino esse Favoniaster. sed tamen, si quid habes. volo etiam €de naufragio Caniniano scire quid sit. @@Ego hic duo magna $SUNTA/GMATA& absolvi; nullo enim alio €modo a miseria quasi aberrare possum. tu mihi, etiam si nihil €erit quod scribas, quod fore ita video, tamen id ipsum scribas €velim te nihil habuisse quod scriberes, dum modo ne his verbis.  Ÿóáÿëú‚³ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøöé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Attica optime. $A)KHDI/A& tua me movet, etsi scribis nihil esse. €in Tusculano eo commodius ero quod et crebrius tuas litteras €accipiam et te ipsum non numquam videbo; nam ceteroqui €$A)NEKTO/TERA& erant Asturae nec haec quae refricant [2non]2 hic me €magis angunt; etsi tamen, ubicumque sum, illa sunt mecum. @@De Caesare vicino scripseram ad te quia cognoram ex tuis @1 €litteris. eum $SU/NNAON& Quirino malo quam Saluti. tu vero €pervulga Hirtium. id enim ipsum putaram quod scribis, ut €cum ingenium amici nostri probaretur, $U(PO/QESIS& vituperandi €Catonis irrideretur.  Ÿóáÿëú‚´ïìÁóôõòáåÿïäÉä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vincam, opinor, animum et Lanuvio pergam in Tusculanum. €aut enim mihi in perpetuum fundo illo carendum est (nam dolor €idem manebit, tantum modo oc[2cul]2tius) aut nescio quid intersit €utrum illuc nunc veniam an ad decem annos. neque enim ista €maior admonitio quam quibus adsidue conficior et dies et €noctes. 'quid ergo?' inquies, 'nihil litterae?' in hac quidem re €vereor ne etiam contra; nam essem fortasse durior. ex[2cul]2to €enim [2in]2 animo nihil agreste, nihil inhumanum est. @@Tu igitur, ut scripsisti, nec id incommodo tuo. vel binae €enim poterunt litterae. occurram etiam, si necesse erit. ergo €id quidem ut poteris.  Ÿóáÿëú‚µïìÌáîõöéÿïäøöéé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Mustela, ut scribis, etsi magnum opus est. eo magis delabor €ad Clodiam. quamquam in utroque Faberianum nomen €explorandum est. de quo nihil nocuerit si aliquid cum Balbo €eris locutus, et quidem, ut res est, emere nos velle nec posse sine isto nomine nec audere re incerta. sed quando Clodia Romae @1 €futura est et quanti rem aestimas? eo prorsus specto, non quin €illud malim, sed et magna res est et difficile certamen cum €cupido, cum locuplete, cum herede. etsi de cupiditate nemini €concedam; ceteris rebus inferiores sumus. sed haec coram.  Ÿóáÿëú‚¶ïäøöé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Hirti librum, ut facis, divulga. de Philotimo idem et ego €arbitrabar. domum tuam pluris video futuram vicino Caesare. €tabellarium meum hodie exspectamus. nos de Pilia et Attica €certiores faciet. @@Domi te libenter esse facile credo. sed velim scire quid tibi €restet aut iamne confeceris. ego te in Tusculano exspecto €eoque magis quod Tironi statim te venturum scripsisti et €addidisti te putare opus esse.  Ÿóáÿëú‚·ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøééé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Sentiebam omnino quantum mihi praesens prodesses, sed €multo magis post discessum tuum sentio. quam ob rem, ut €ante ad te scripsi, aut ego ad te totus aut tu ad me quod licebit. @@Heri non multo post quam tu a me discessisti, %puto% €quidam urbani ut videbantur ad me mandata et litteras attu-€lerunt a C. Mario C. f. C. n. multis verbis: agere mecum per €cognationem quae mihi secum esset, per eum Marium quem €scripsissem, per eloquentiam L. Crassi, avi sui, ut se defen-€derem, causamque suam mihi perscripsit. rescripsi patrono illi €nihil opus esse, quoniam Caesaris, propinqui eius, omnis @1 €potestas esset, viri optimi et hominis liberalissimi; me tamen ei €fauturum. o tempora! fore cum dubitet Curtius consulatum €petere! sed haec hactenus. @@De Tirone, mihi curae est. sed iam sciam quid agat. heri €enim misi qui videret; cui etiam ad te litteras dedi. epistulam €ad Ciceronem tibi misi. horti quam in diem proscripti sint €velim ad me scribas.  Ÿóáÿëú‚¸ïäøéö Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vt me levarat tuus adventus sic discessus adflixit. qua re cum €poteris, id est cum Sexti auctioni operam dederis, revises nos. €vel unus dies mihi erit utilis, quid dicam gratus? ipse Romam €venirem ut una essemus, si satis consilium quadam de re €haberem.  Ÿóáÿëú‚¹ïäøééé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tironem habeo citius quam verebar. venit etiam Nicias, et €Valerium hodie audiebam esse venturum. quamvis multi sint, €magis tamen ero solus quam si unus esses. sed exspecto te, a €Peducaeo utique; tu autem significas aliquid etiam ante. verum €id quidem ut poteris. @@De Vergilio, ut scribis. hoc tamen velim scire, quando auctio. €epistulam ad Caesarem mitti video tibi placere. quid quaeris? €mihi quoque hoc idem maxime placuit, et eo magis quod nihil €est in ea nisi optimi civis, sed ita optimi ut tempora; quibus €parere omnes $POLITIKOI\& praecipiunt. sed scis ita nobis esse €visum ut isti ante legerent. tu igitur id curabis. sed nisi plane iis €intelleges placere, mittenda non est. id autem utrum illi sentiant €anne simulent tu intelleges. mihi simulatio pro repudiatione €fuerit. $TOU=TO DE\ MHLW/SH|. @@De Caerellia quid tibi placeret Tiro mihi narravit: debere €non esse dignitatis meae, perscriptionem tibi placere: 'hoc @1 €metuere, alterum in metu non ponere!' sed et haec et multa €alia coram. sustinenda tamen, si tibi videbitur, solutio est €nominis Caerelliani dum et de Metione [et de Faberi] et de €Faberio sciamus.  Ÿóáÿëú‚ºïäøéé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘L. Tullium Montanum nosti qui cum Cicerone profectus est. €ab eius sororis viro litteras accepi Montanum Planco debere, €quod praes pro Flaminio sit, HS &7; de ea re nescio quid te a €Montano rogatum. sane velim, sive Plancus est rogandus sive €qua re potes illum iuvare, iuves. pertinet ad nostrum officium. €si res tibi forte notior est quam mihi aut si Plancum rogandum €putas, scribas ad me velim ut quid rei sit et quid rogandum €sciam. @@De epistula ad Caesarem quid egeris exspecto. de Silio non €ita sane laboro. tu mi aut Scapulanos aut Clodianos efficias €necesse est. sed nescio quid videris dubitare de Clodia; utrum €quando veniat an sintne venales? sed quid est quod audio €Spintherem fecisse divortium? @@De lingua Latina securi es animi. dices %qui alia quae €scribis%. $A)PO/GRAFA& sunt, minore labore fiunt; verba tantum €adfero, quibus abundo. @1  Ÿóáÿëú‚»ïäøé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego, etsi nihil habeo quod ad te scribam, scribo tamen quia €tecum loqui videor. hic nobiscum sunt Nicias et Valerius. €hodie tuas litteras exspectabamus matutinas. erunt fortasse €[alteras notasse] alterae postmeridianae, nisi te Epiroticae €litterae impedient, quas ego non interpello. misi ad te epistulas €ad Marcianum et ad Montanum. eas in eundem fasciculum €velim addas, nisi forte iam dedisti. °Ÿóáÿëú‚¼ïäø Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ad Ciceronem ita scripsisti ut neque severius neque temperatius €scribi potuerit nec magis [quam] quem ad modum ego maxime €vellem; prudentissime etiam ad Tullios. qua re aut ista proficient aut aliud agamus. de pecunia vero video a te omnem diligen-€tiam adhiberi vel potius iam adhibitam esse. quod si efficis, a te €hortos habebo. nec vero ullum genus possessionis est quod €malim, maxime scilicet ob eam causam quae suscepta est; cuius €festinationem mihi tollis, quoniam de aestate polliceris vel €potius recipis. deinde etiam ad $KATABI/WSIN& maestitiamque þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸’‡ëú‚¼ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäø Ëáì® Éõî® ´µÿminuendam nihil mihi reperiri potest aptius; cuius rei cupiditas €impellit me interdum ut te hortari velim. sed me ipse revoco; €non enim dubito quin, quod me valde velle putes, in eo tu me €ipsum cupiditate vincas. itaque istuc iam pro facto habeo. @1 @@Exspecto quid istis placeat de epistula ad Caesarem. Nicias te, €ut debet, amat vehementerque tua sui memoria delectatur. ego €vero Peducaeum nostrum vehementer diligo; nam et quanti €patrem feci, totum in hunc [2contuli et hunc]2 ipsum per se aeque €amo atque illum amavi, te vero plurimum qui hoc ab utroque €nostrum fieri velis. si hortos inspexeris et si de epistula certio-€rem me feceris, dederis mihi quod ad te scribam; si minus, €scribam tamen aliquid. numquam enim deerit.  Ÿóáÿëú‚½ïäéø Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Gratior mihi celeritas tua quam ipsa res. quid enim indignius? €sed iam ad ista obduruimus et humanitatem omnem exuimus. €tuas litteras hodie exspectabam, nihil equidem ut ex iis novi; €quid enim? verum tamen. ©‚áŸóáÿëú‚¾ïäöé Ëáì® Éõî® ´µ¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Oppio et Balbo epistulas deferri iubebis. et tamen Pisonem €sicubi, de auro. Faberius si venerit, videbis ut tantum attri-€buatur, si modo attribuetur, quantum debetur. accipies ab €Erote. @@Ariarathes, Ariobarzani filius, Romam venit. vult, opinor, €regnum aliquod emere a Caesare; nam quo modo nunc est, €pedem ubi ponat in suo non habet. omnino eum Sestius noster, €parochus publicus, occupavit; quod quidem facile patior. €verum tamen, quod mihi summo beneficio meo magna cum €fratre illius necessitudo est, invito eum per litteras ut apud me €deversetur. ad eam rem cum mitterem Alexandrum, has ei €dedi litteras.  Ÿóáÿëú‚¿ïäéö Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cras igitur auctio Peducaei. cum poteris ergo; etsi impediet €fortasse Faberius. sed tamen, cum licebit. Dionysius noster €graviter queritur, et tamen iure, a discipulis abesse tam diu. €multis verbis scripsit ad me, credo item ad te. mihi quidem €videtur etiam diutius afuturus. ac nollem; valde enim homi-€nem desidero. €@@A te litteras exspectabam, nondum scilicet; nam has mane €rescribebam. £Ÿóáÿëú‚ÀïäËáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego vero ista nomina sic probo ut nihil aliud me moveat nisi €quod tu videris dubitare. illud enim non accipio in bonam €partem, quod ad me refers; qui si ipse negotium meum gererem, €nihil gererem nisi consilio tuo. sed tamen intellego magis te id €facere diligentia qua semper uteris quam quo dubites de €nominibus istis. etenim Caelium non probas, plura non vis. €utrumque laudo. his igitur utendum est. praes aliquando €factus es[2ses]2, et in his quidem tabulis. a me igitur omnia. €quod dies longior est (teneamus modo quod volumus), puto €fore istam etiam a praecone diem, certe ab heredibus. de €Crispo et Mustela videbis, et velim scire quae sit pars duorum. @1 @@De Bruti adventu eram factus certior. attulerat enim ab eo €Aegypta libertus litteras. misi ad te epistulam, quia commode €scripta erat.  Ÿóáÿëú‚Áïäðòéä® Îïî® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Habeo munus a te elaboratum decem legatorum: et quidem €[2de Tuditano idem]2 puto. nam filius anno post quaestor fuit €quam consul Mummius. @@Sed quoniam saepius de nominibus quaeris quid placeat, ego €quoque tibi saepius respondeo placere. si quid poteris, cum €Pisone conficies; Avius enim videtur in officio futurus. velim €ante possis, si minus, utique simul simus cum Brutus veniet in €Tusculanum. magni interest mea una nos esse. scies autem qui €dies is futurus sit, si puero negotium dederis ut quaerat. @1  Ÿóáÿëú‚ÂïäÎïî® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Sp. Mummium putaram in decem legatis fuisse, sed videlicet €(etenim $EU)/LOGON&) fratri fuisse. fuit enim ad Corinthum. misi €tibi Torquatum. €@@Colloquere tu quidem cum Silio, ut scribis, sed urge. illam €diem negabat esse mense Maio, istam non negabat. sed tu, ut €omnia, istuc quoque ages diligenter. de Crispo et Mustela scilicet, cum quid egeris. quoniam ad Bruti adventum fore te €nobiscum polliceris, satis est, praesertim cum hi tibi dies in €magno nostro negotio consumantur.  Ÿóáÿëú‚ÃïìÁóôõòáåÿïäééé Îïî® Éõ¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De aquae ductu probe fecisti. columnarium vide ne nullum €debeamus; quamquam mihi videor audisse [2e]2 Camillo com-€mutatam esse legem. @@Pisoni quid est quod honestius respondere possimus quam €solitudinem Catonis? nec coheredibus solum Herennianis, sed €etiam, ut scis (tu enim mecum egisti), de puero Lucullo, quam €pecuniam tutor (nam hoc quoque ad rem pertinet) in Achaia €sumpserat. sed agit liberaliter, quoniam negat se quicquam €facturum contra nostram voluntatem. coram igitur, ut scribis, €constituemus quem ad modum rem explicemus. quod reliquos €coheredes convenisti, fecisti plane bene. @@Quod epistulam meam ad Brutum poscis, non habeo eius ex-€emplum; sed tamen salvum est, et ait Tiro te habere oportere et, €ut recordor, una cum illius obiurgatoria tibi meam quoque quam €ad eum rescripseram misi. iudiciali molestia ut caream videbis. @@Tuditanum istum, proavum Hortensi, plane non noram et €filium, qui tum non potuerat esse legatus, fuisse putaram. €Mummium fuisse ad Corinthum pro certo habeo. saepe enim €hic Spurius, qui nuper est [2mortuus]2, epistulas mihi pronunti-€abat versiculis factas ad familiaris missas a Corintho. sed non @1 €dubito quin fratri fuerit legatus, non in decem. atque hoc €etiam accepi, non solitos maiores nostros eos legare in decem €qui essent imperatorum necessarii, ut nos ignari pulcherri-€morum institutorum aut neglegentes potius M. Lucullum et €L. Murenam et ceteros coniunctissimos ad L. Lucullum misi-€mus. illudque $EU)LOGW/TATON&, illum fratri in primis eius legatis €fuisse. [2o]2 operam tuam multam, qui et haec cures et mea €expedias et sis in tuis non multo minus diligens quam in meis!  Ÿóáÿëú‚Äïìéî Ôõóãõìáîïÿïäéö Éä® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Sestius apud me fuit et Theopompus pridie. venisse a Caesare €narrabat litteras; hoc scribere, sibi certum esse Romae manere, €causamque eam ascribere quae erat in epistula nostra. ne se €absente leges suae neglegerentur sicut esset neglecta sumptuaria €(est $EU)/LOGON&, idque eram suspicatus; sed istis mos gerendus est, €nisi placet hanc ipsam sententiam nos persequi); et Lentulum €cum Metella certe fecisse divortium. haec omnia tu melius. €rescribes igitur quicquid voles, dum modo aliquid. iam enim €non reperio quid te rescripturum putem, nisi forte de Mustela €aut si Silium videris. ©‡áŸóáÿëú‚Åïäééé Éä® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Brutus heri venit in Tusculanum post horam decimam. hodie €igitur me videbit, ac vellem cum tu adesses. iussi equidem ei €nuntiari te, quoad potuisses, exspectasse eius adventum ven-€turumque si audisses meque, ut facio, continuo te certiorem esse €facturum. @1 ¨ˆŸóáÿëú‚Æïäö Éä® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Plane [facturum] nihil erat quod ad te scriberem; modo enim €discesseras et paulo post triplicis remiseras. velim cures fascicu-€lum ad Vestorium deferendum et alicui des negotium qui €quaerat Q. Staberi fundus num quis in Pompeiano Nolanove €venalis sit. epitomen Bruti Caelianorum velim mihi mittas et €a Philoxeno $*PANAITI/OU PERI\ *PRONOI/AS&. te Idibus videbo cum €tuis. @1  Ÿóáÿëú‚Çïäøö Ëáì® Ñõéîô®¨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Commodum discesseras heri cum Trebatius venit, paulo post €Curtius, hic salutandi causa, sed mansit invitatus. Trebatium €nobiscum habemus. hodie mane Dolabella. multus sermo ad €multum diem. nihil possum dicere $E)KTENE/STERON&, nihil $FILO-€$STORGO/TERON&. ventum est tamen ad Quintum. multa $A)/FATA&, €$A)DIH/GHTA&, sed unum eius modi quod, nisi exercitus sciret, non @1 €modo Tironi dictare sed ne ipse quidem auderem scribere * * * €sed haec hactenus. €@@$*EU)KAI/RWS& ad me venit, cum haberem Dolabellam, Torquatus, €humanissimeque Dolabella quibus verbis secum egissem ex-€posuit. commodum enim egeram diligentissime; quae dili-€gentia grata est visa Torquato. @@A te exspecto si quid de Bruto. quamquam Nicias con-€fectum putabat; sed divortium non probari. quo etiam magis þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨‰’ƒëú‚Çïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøö Ëáì® Ñõéîô®¨¿© ´µÿlaboro idem quod tu. si quid est enim offensionis, haec res €mederi potest. €@@Mihi Arpinum eundum est. nam et opus est constitui a nobis €illa praediola et vereor ne exeundi potestas non sit cum Caesar €venerit; de cuius adventu eam opinionem Dolabella habet €quam tu coniecturam faciebas ex litteris Messallae. cum illuc €venero intellexeroque quid negoti sit, tum ad quos dies €rediturus sim scribam ad te.  Ÿóáÿëú‚Èïäøéö Ëáì® Ñõéîô®¨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Minime miror te et graviter ferre de Marcello et plura vereri €periculi genera. quis enim hoc timeret quod neque acciderat €antea nec videbatur natura ferre ut accidere posset? omnia €igitur metuenda. sed illud $PARA\ TH\N I(STORI/AN&, tu praesertim, €me reliquum consularem. quid? tibi Servius quid videtur? €quamquam hoc nullam ad partem valet scilicet, mihi prae-€sertim qui non minus bene actum cum illis putem. quid enim €sumus aut quid esse possumus? domin an foris? quod nisi €mihi hoc venisset in mentem, scribere ista nescio quae, quo €verterem me non haberem. @1 @@Ad Dolabellam, ut scribis, ita puto faciendum, $KOINO/TERA €quaedam et $POLITIKW/TERA&. faciendum certe aliquid est; valde €enim desiderat. @@Brutus si quid egerit, curabis ut sciam; cui quidem quam €primum agendum puto, praesertim si statuit. sermunculum €enim omnem aut restinxerit aut sedarit. sunt enim qui lo-€quantur etiam mecum. sed haec ipse optime, praesertim si €etiam tecum loquetur. €@@Mihi est in animo proficisci &7xi& Kal. hic enim nihil habeo €quod agam, ne hercule illic quidem nec usquam, sed tamen €aliquid illic. hodie Spintherem exspecto. misit enim Brutus ad €me. per litteras purgat Caesarem de interitu Marcelli; in quem, €ne si insidiis quidem ille interfectus esset, caderet ulla suspicio. €nunc vero, cum de Magio constet, nonne furor eius causam €omnem sustinet? plane quid sit non intellego. explanabis €igitur. quamquam nihil habeo quod dubitem nisi ipsi Magio €quae fuerit causa amentiae; pro quo quidem etiam sponsor sum €factus. et nimirum id fuit. solvendo enim non erat. credo eum €petisse a Marcello aliquid et illum, ut erat, constantius respon-€disse.  Ÿóáÿëú‚Éïìéî Áòðéîáôéÿïäø Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'$*OU) TAU)TO\N EI)=DOS2.&' credebam esse facile; totum est aliud postea €quam sum a te diiunctior. sed fuit faciendum, ut et consti-€tuerem mercedulas praediorum et ne magnum onus obser-€vantiae Bruto nostro imponerem. posthac enim poterimus €commodius colere inter nos in Tusculano. hoc autem tempore, @1 €cum ille me cottidie videre vellet, ego ad illum ire non possem, €privabatur omni delectatione Tusculani. @@Tu igitur si Servilia venerit, si Brutus quid egerit, etiam €si constituerit quando obviam, quicquid denique erit quod €scire me oporteat, scribes. Pisonem, si poteris, convenies. vides €quam maturum sit. sed tamen quod commodo tuo fiat.  Ÿóáÿëú‚Êïäéø Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Valde me momorderunt [epistulae] tuae de Attica nostra; €eaedem [sane] tamen sanaverunt. quod enim te ipse conso-€labare eisdem litteris, id mihi erat satis firmum ad leniendam €aegritudinem. @@Ligarianam praeclare vendidisti. posthac quicquid scripsero, tibi praeconium deferam. quod ad me de Varrone scribis, scis €me antea orationes aut aliquid id genus solitum scribere ut €Varronem nusquam possem intexere. postea autem quam haec €coepi $FILOLOGW/TERA&, iam Varro mihi denuntiaverat magnam €sane et gravem $PROSFW/NHSIN&. biennium praeteriit cum ille €$*KALLIPPI/DHS& adsiduo cursu cubitum nullum processerit. ego €autem me parabam ad id quod ille mihi misisset ut '$AU)TW=| TW=| €$ME/TRW| KAI\ LW/I+ON&', si modo potuissem; nam hoc etiam Hesiodus €ascribit, '$AI)/ KE DU/NHAI&'. nunc illam $PERI\ *TELW=N SU/NTACIN& sane €mihi probatam Bruto, ut tibi placuit, despondimus, idque tu €eum non nolle mihi scripsisti. ergo illam $*)AKADHMIKH/N&, in qua €homines nobiles illi quidem sed nullo modo philologi nimis €acute loquuntur, ad Varronem transferamus. etenim sunt €Antiochia, quae iste valde probat. Catulo et Lucullo alibi @1 €reponemus, ita tamen si tu hoc probas; deque eo mihi rescribas €velim. @@De Brinniana auctione accepi a Vestorio litteras. ait sine ulla €controversia rem ad me esse collatam. Romae videlicet aut in €Tusculano me fore putaverunt a. d. &7viii& Kal. Quint. dices igitur €vel amico tuo Suettio, coheredi meo, vel Labeoni nostro €paulum proferant auctionem; me circiter Nonas in Tusculano €fore. [2tu]2 cum Pisone; Erotem habes. de Scapulanis hortis €toto pectore cogitemus. dies adest. ª¨«±´©ÿŸóáÿëú‚Ëïäöééé Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Commotus tuis litteris, quod ad me de Varrone scripseras, €totam Academiam ab hominibus nobilissimis abstuli, transtuli €ad nostrum sodalem et e duobus libris contuli in quattuor. €grandiores sunt omnino quam erant illi, sed tamen multa €detracta. tu autem mihi pervelim scribas qui intellexeris illum €velle; illud vero utique scire cupio quem intellexeris ab eo €$ZHLOTUPEI=SQAI&, nisi forte Brutum. id hercle restabat! sed €tamen scire pervelim. libri quidem ita exierunt, nisi forte me €communis $FILAUTI/A& decipit, ut in tali genere ne apud Graecos €quidem simile quicquam. tu illam iacturam feres aequo animo €quod illa quae habes de Academicis frustra descripta sunt. €multo tamen haec erunt splendidiora, breviora, meliora. @@Nunc autem $A)PORW=& quo me vertam. volo Dolabellae valde @1 €desideranti; non reperio quid, et simul $AI)DE/OMAI *TRW=AS&, neque, €si aliud quid, potero $ME/MYIN& effugere. aut cessandum igitur aut €aliquid excogitandum. @@Sed quid haec levia curamus? Attica mea, obsecro te, quid €agit? quae me valde angit. sed crebro regusto tuas litteras; in €iis acquiesco. tamen exspecto novas. @@Brinni libertus, coheres noster, scripsit ad me velle, si mihi €placeret, coheredes [2se]2 et Sabinum Albium ad me venire. id €ego plane nolo. hereditas tanti non est. et tamen obire €auctionis diem facile poterunt (est enim &7iii& Id.) si me in €Tusculano postridie Nonas mane convenerint. quod si laxius €volent proferre diem, poterunt vel biduum vel triduum vel ut €videbitur; nihil enim interest. qua re nisi iam profecti sunt, retinebis homines. de Bruto, si quid erit, de Caesare, si quid €scies, si quid erit praeterea, scribes. ªŽ¨«±µ©ÿŸóáÿëú‚Ìïäöéé Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Illud etiam atque etiam consideres velim, placeatne tibi mitti ad €Varronem quod scripsimus. etsi etiam ad te aliquid pertinet; €nam scito te ei dialogo adiunctum esse tertium. opinor igitur €consideremus. etsi nomina iam facta sunt; sed vel induci vel €mutari possunt. @@Quid agit, obsecro te, Attica nostra? nam triduo abs te €nullas acceperam, nec mirum; nemo enim venerat, nec for-€tasse causa fuerat. itaque ipse quid scriberem non habebam. @1 €quo autem die has Valerio dabam exspectabam aliquem €meorum. qui si venisset et a te quid attulisset, videbam non €defuturum quid scriberem. ¨Ÿóáÿëú‚Íïäöé Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nos cum flumina et solitudines sequeremur quo facilius €sustentare nos possemus, pedem e villa adhuc egressi non sumus; €ita magnos et adsiduos imbris habebamus. illam $*)AKADHMIKH\N €$SU/NTACIN& totam ad Varronem traduximus. primo fuit Catuli, €Luculli, Hortensi; deinde, quia $PARA\ TO\ PRE/PON& videbatur, quod €erat hominibus nota non illa quidem $A)PAIDEUSI/A& sed in his €rebus $A)TRIYI/A&, simul ac veni ad villam eosdem illos sermones €ad Catonem Brutumque transtuli. ecce tuae litterae de Varrone. nemini visa est aptior Antiochia ratio. sed tamen velim scribas €ad me, primum placeatne tibi aliquid ad illum, deinde, si €placebit, hocne potissimum. €@@Quid Servilia? iamne venit? Brutus ecquid agit et quando? €de Caesare quid auditur? ego ad Nonas, quem ad modum dixi. €tu cum Pisone, si quid poteris.  Ÿóáÿëú‚Îïäö Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7v& Kal. exspectabam Roma aliquid, non quo imperassem aliquid €tuis. nunc igitur eadem illa, quid Brutus cogitet, aut, si aliquid €egit [2quid egerit]2, ecquid a Caesare. sed quid ista quae minus @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨‘„ëú‚Îïìéî Áòðéîáôéÿïäö Ëáì® Ñõéîô® ´µÿcuro? Attica nostra quid agat scire cupio. etsi tuae litterae (sed €iam nimis veteres sunt) recte sperare iubent, tamen exspecto €recens aliquid.  Ÿóáÿëú‚Ïïäéö Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Vides propinquitas quid habet. nos vero conficiamus hortos. €colloqui videbamur in Tusculano cum essem; tanta erat €crebritas litterarum. sed id quidem iam erit. ego interea €admonitu tuo perfeci sane argutulos libros ad Varronem, sed €tamen exspecto quid ad ea quae scripsi ad te: primum qui €intellexeris eum desiderare a me, cum ipse homo $POLUGRAFW/-€$TATOS& numquam me lacessisset; deinde quem $ZHLOTUPEI=N €[2intellexeris. quod si non Brutum,]2 multo Hortensium minus €aut eos qui de re publica loquuntur. plane hoc mihi explices €velim in primis, maneasne in sententia ut mittam ad eum quae €scripsi an nihil necesse putes. sed haec coram.  Ÿóáÿëú‚Ðïäééé Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Commodum discesserat Hilarus librarius &7iv& Kal., cui dederam €litteras ad te, cum venit tabellarius cum tuis litteris pridie datis; €in quibus illud mihi gratissimum fuit, quod Attica nostra rogat €te ne tristis sis, quodque tu $A)KI/NDUNA& esse scribis. @@Ligarianam, ut video, praeclare auctoritas tua commendavit. @1 €scripsit enim ad me Balbus et Oppius mirifice se probare ob €eamque causam ad Caesarem eam se oratiunculam misisse. €hoc igitur idem tu mihi antea scripseras. @@In Varrone ista causa me non moveret, ne viderer $FILE/NDOCOS&. €sic enim constitueram, neminem includere in dialogos eorum €qui viverent; sed quia [2scripseras]2 et desiderari a Varrone et €magni illum aestimare, eos confeci, et absolvi nescio quam €bene, sed ita accurate ut nihil posset supra, Academicam omnem €quaestionem libris quattuor. in eis quae erant contra $A)KATA-€$LHYI/AN& praeclare collecta ab Antiocho Varroni dedi. ad ea €ipse respondeo; tu es tertius in sermone nostro. si Cottam et €Varronem fecissem inter se disputantis, ut a te proximis litteris admoneor, meum $KWFO\N PRO/SWPON& esset. hoc in antiquis €personis suaviter fit, ut et Heraclides in multis et nos in sex de re €publica libris fecimus. sunt etiam de oratore nostri tres mihi €vehementer probati. in eis quoque eae personae sunt ut mihi €tacendum fuerit. Crassus enim loquitur, Antonius, Catulus €senex, C. Iulius, frater Catuli, Cotta, Sulpicius. puero me hic €sermo inducitur, ut nullae esse possent partes meae. quae €autem his temporibus scripsi $*)ARISTOTE/LEION& morem habent, in €quo ita sermo inducitur ceterorum ut penes ipsum sit princi-€patus. ita confeci quinque libros $PERI\ *TELW=N& ut Epicurea L. €Torquato, Stoica M. Catoni, $*PERIPATHTIKA\& M. Pisoni darem. €$A)ZHLOTU/PHTON& id fore putaram quod omnes illi decesserant. haec Academica, ut scis, %cum% Catulo, Lucullo, Hortensio €contuleram. sane in personas non cadebant; erant enim @1 €$LOGIKW/TERA& quam ut illi de iis somniasse umquam viderentur. €itaque ut legi tuas de Varrone, tamquam $E(/RMAION& adripui. €aptius esse nihil potuit ad id philosophiae genus, quo ille €maxime mihi delectari videtur, eaeque partes ut non sim €consecutus ut superior mea causa videatur. sunt enim vehe-€menter $PIQANA\& Antiochia; quae diligenter a me expressa €acumen habent Antiochi, nitorem orationis nostrum, si modo €is est aliquis in nobis. sed tu dandosne putes hos libros Varroni €etiam atque etiam videbis. mihi quaedam occurrunt; sed ea €coram.  Ÿóáÿëú‚Ñïäã® öé Îïî® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘A Caesare litteras accepi consolatorias datas prid. Kal. Mai. €Hispali. de urbe augenda quid sit promulgatum non intellexi. €id scire sane velim. Torquato nostra officia grata esse facile €patior eaque augere non desinam. @@Ad Ligarianam de uxore Tuberonis et privigna neque €possum iam addere (est enim pervulgata) neque Tuberonem €volo offendere; mirifice est enim $FILAI/TIOS&. theatrum quidem €sane bellum habuisti. @@Ego [2et]2si hoc loco facillime sustentor, tamen te videre cupio. €itaque ut constitui adero. fratrem credo a te esse conventum. €scire igitur studeo quid egeris. @@De fama nihil sane laboro, etsi scripseram ad te tunc stulte €'nihil melius'; curandum enim non est. atque hoc 'in omni €vita sua quemque [2a]2 recta conscientia traversum unguem non €oportet discedere' viden quam $FILOSO/FWS&? an tu nos frustra €existimas haec in manibus habere? $DEDH=XQAI& te nollem quod €nihil erat. redeo enim rursus eodem: quicquamne me putas €curare in toto, nisi ut ei ne desim? id ago scilicet ut iudicia €videar tenere. $MH\ GA\R AU)TOI=S.& vellem tam domestica ferre €possem quam ista contemnere. putas autem me voluisse aliquid €quod perfectum non sit? non licet scilicet sententiam suam. €sed tamen quae tum acta sunt non possum non probare, et €tamen non curare pulchre possum, sicuti facio. sed nimium €multa de nugis. @1  Ÿóáÿëú‚ÒïìÁóôõòáåÿïäã® öé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ad Hirtium dederam epistulam sane grandem quam scripseram €proxime in Tusculano. huic quam tu mihi misisti rescribam €alias. nunc alia malo. @@Quid possum de Torquato, nisi aliquid a Dolabella? quod €simul ac, continuo scietis. exspectabam hodie aut summum €cras ab eo tabellarios; qui simul ac venerint mittentur ad te. €a Quinto exspecto. proficiscens enim e Tusculano &7viii& Kal., ut €scis, misi ad eum tabellarios. @@Nunc, ad rem ut redeam, 'inhibere' illud tuum, quod valde €mihi adriserat, vehementer displicet. est enim verbum totum €nauticum. quamquam id quidem sciebam, sed arbitrabar €sustineri remos cum inhibere essent remiges iussi. id non esse €eius modi didici heri cum ad villam nostram navis appelleretur. €non enim sustinent, sed alio modo remigant. id ab $E)POXH=| €remotissimum est. qua re facies ut ita sit in libro quem ad €modum fuit. dices hoc idem Varroni, si forte mutavit. nec est €melius quicquam quam ut Lucilius: 'sustineas currum ut bonus €saepe agitator equosque.' semperque Carneades $PROBOLH\N €pugilis et retentionem aurigae similem facit $E)POXH=|&. inhibitio €autem remigum motum habet et vehementiorem quidem €remigationis navem convertentis ad puppim. vides quanto haec €diligentius curem quam aut de rumore aut de Pollione, de €Pansa etiam. [2sed]2 si quid certius (credo enim palam factum €esse); et de Critonio si quid est certi, ne de Metello et Balbino. @1 ©•áŸóáÿëú‚Óïìéî Áòðéîáôéÿïäðòéä® Ëáì® áõô Ëáì® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Dic mihi, placetne tibi primum edere iniussu meo? hoc ne €Hermodorus quidem faciebat, is qui Platonis libros solitus est €divulgare, ex quo '$LO/GOISIN *(ERMO/DWROS2&'. quid illud? rectumne €existimas cuiquam [2ante quam]2 Bruto, cui te auctore $PROS-€$FWNW=&? scripsit enim Balbus ad me se a te quintum de finibus €librum descripsisse; in quo non sane multa mutavi, sed tamen €quaedam. tu autem commode feceris si reliquos continueris, €ne et $A)DIO/RQWTA& habeat Balbus et $E(/WLA& Brutus. sed haec €hactenus, ne videar $PERI\ MIKRA\ SPOUDA/ZEIN&. etsi nunc quidem €maxima mihi sunt haec. quid est enim aliud? €@@Varroni quidem quae scripsi te auctore ita propero mittere €ut iam Romam miserim describenda. ea si voles, statim habebis. €scripsi enim ad librarios ut fieret tuis, si tu velles, describendi €potestas. ea vero continebis quoad ipse te videam; quod €diligentissime facere soles cum a me tibi dictum est. @1 @@Quo modo autem fugit me tibi dicere? mirifice Caerellia €studio videlicet philosophiae flagrans describit a tuis: istos ipsos €de finibus habet. ego autem tibi confirmo (possum falli ut €homo) a meis eam non habere; numquam enim ab oculis meis €afuerunt. tantum porro aberat ut binos scriberent, vix singulos €confecerunt. tuorum tamen ego nullum delictum arbitror €itemque te volo existimare; a me enim praetermissum est ut €dicerem me eos exire nondum velle. hui, quam diu de nugis! €de re enim nihil habeo quod loquar. @@De Dolabella tibi adsentior. coheredes, ut scribis, in Tuscu-€lano. de Caesaris adventu scripsit ad me Balbus non ante Kal. €Sext. de Attica optime, quod levius ac lenius et quod fert $EU)KO/LWS&. quod autem de illa nostra cogitatione scribis, in qua €nihil tibi cedo, ea quae novi valde probo, hominem, domum, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸©•á”ƒëú‚Óïìéî Áòðéîáôéÿïäðòéä® Ëáì® áõô Ëáì® Ñõéîô® ´µÿfacultates. quod caput est, ipsum non novi sed audio laudabilia, €de Scrofa etiam proxime. accedit, si quid hoc ad rem, $EU)GENE/-€$STEROS& est etiam quam pater. coram igitur, et quidem pro-€penso animo ad probandum. accedit enim quod patrem, ut €scire te puto, plus etiam quam non modo tu sed quam ipse scit, €amo, idque et merito et iam diu. @1 ¨–Ÿóáÿëú‚Ôïäéö Îïî® Ñõéîô®¨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Varrone non sine causa quid tibi placeat tam diligenter €exquiro. occurrunt mihi quaedam. sed ea coram. te autem €$A)SMENAI/TATA& intexo, faciamque id crebrius. proximis enim €tuis litteris primum te id non nolle cognovi. @@De Marcello scripserat ad me Cassius antea, $TA\ KATA\ ME/ROS €Servius. o rem acerbam! @@Ad prima redeo. scripta nostra nusquam malo esse quam €apud te, sed ea tum foras dari cum utrique nostrum videbitur. €ego et librarios tuos culpa libero neque te accuso, et tamen €aliud quiddam ad te scripseram, Caerelliam quaedam habere €[2quae a meis habere]2 non potuerit. Balbo quidem intellegebam €sat faciendum fuisse; tantum nolebam aut obsoletum Bruto aut €Balbo incohatum dari. Varroni, simul ac te videro, si tibi €videbitur, mittam. quid autem dubitarim, cum videro te, scies. @@Attributos quod appellas, valde probe. te de praedio Oviae €exerceri moleste fero. de Bruto nostro perodiosum, sed vita €fert. mulieres autem vix satis humane quae inimico animo €s[2e g]2erant, cum [2in]2 utraque officio pareat. Tullium scribam €nihil fuit quod appellares; nam tibi mandassem si fuisset. nihil €enim est apud eum positum nomine voti, sed est quiddam apud €illum meum. id ego in hanc rem statui conferre. itaque et ego €recte tibi dixi ubi esset et tibi ille recte negavit. sed hoc quoque @1 €ipsum continuo adoriamur. lucum [2in]2 hominibus non sane €probo quod est desertior, sed habet $EU)LOGI/AN&. verum hoc €quoque ut censueris, quippe qui omnia. ego ut constitui adero, €atque utinam tu quoque eodem die! sin quid (multa enim), €utique postridie. etenim coheredes, a quis sine te opprimi €%militia% est. @@Alteris iam litteris nihil ad me [2de]2 Attica. sed id quidem €in optima spe pono; illud accuso, non te sed illam, ne salutem €quidem. at tu et illi et Piliae plurimam, nec me tamen irasci €indicaris. epistulam Caesaris misi, si minus legisses.  Ÿóáÿëú‚Õïìéî Ôõóãõìáîïÿïäöé Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Antemeridianis tuis litteris heri statim rescripsi; nunc respondeo €vespertinis. Brutus mallem me arcesseret. nam et aequius erat, €cum illi iter instaret et subitum et longum, et mehercule nunc, €cum ita simus adfecti ut non possimus plane simul vivere €(intellegis enim profecto in quo maxime posita sit $SUMBI/WSIS&), €facile patiebar nos potius Romae una esse quam in Tusculano. @@Libri ad Varronem non morabuntur. sunt enim adfecti, ut €vidisti; tantum librariorum menda tolluntur. de quibus libris €scis me dubitasse, sed tu videris. item quos Bruto mittimus in €manibus habent librarii. @@Mea mandata, ut scribis, explica. quamquam ista retentione €omnis ait uti Trebatius; quid tu istos putas? nosti domum. €qua re confice $EU)LABW=S&. incredibile est quam ego ista non @1 €curem. omni tibi adseveratione adfirmo, quod mihi credas €velim, mihi maiori offensioni esse quam delectationi possessiun-€culas meas. magis enim doleo me non habere cui tradam quam €habere qui utar. atque illud Trebatius se tibi dixisse narrabat; €tu autem veritus es fortasse ne ego invitus audirem. fuit id €quidem humanitatis, sed, mihi crede, iam ista non curo. qua re €da te in sermonem et praesta et confice et ita cum Polla €loquere ut te cum illo Scaeva loqui putes nec existimes eos qui €non debita consectari soleant quod debeatur remissuros. de die €tantum videto, et id ipsum bono modo.  Ÿóáÿëú‚Öïäö Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quid est quod Hermogenes mihi Clodius, Andromenem sibi €dixisse se Ciceronem vidisse Corcyrae? ego enim audita tibi €putarem. nil igitur ne ei quidem litterarum? an non vidit? €facies ergo ut sciam. €@@Quid tibi ego de Varrone rescribam? quattuor $DIFQE/RAI €sunt in tua potestate. quod egeris id probabo. nec tamen €$AI)DE/OMAI *TRW=AS&. quid enim? sed ipsi quam res illa probaretur €magis verebar. sed quoniam tu suscipis, in alteram aurem. @@De retentione rescripsi ad tuas accurate scriptas litteras. €conficies igitur, et quidem sine ulla dubitatione aut retrecta-€tione. hoc fieri et oportet et opus est. @1  Ÿóáÿëú‚×ïäéö Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Andromene ut scribis ita putaram. scisses enim mihique dixisses. tu tamen ita mihi de Bruto scribis ut de te nihil. €quando autem illum putas? nam ego Romam prid. Id. Bruto €ita volui scribere (sed, quoniam tu te legisse scribis, fui fortasse €$A)SAFE/STEROS&), me ex tuis litteris intellexisse nolle eum me quasi €prosequendi sui causa Romam nunc venire. sed, quoniam iam €adest meus adventus, fac, quaeso, ne quid eum Idus impediant €quo minus suo commodo in Tusculano sit. nec enim ad €tabulam eum desideraturus eram (in tali enim negotio cur tu €unus non satis es?), sed ad testamentum volebam, quod iam €malo alio die, ne ob eam causam Romam venisse videar. €scripsi igitur ad Brutum iam illud quod putassem Idibus nihil €opus esse. velim ergo totum hoc ita gubernes ut ne minima €quidem re ulla Bruti commodum impediamus. @@Sed quid est tandem quod perhorrescas quia tuo periculo €iubeam libros dari Varroni? etiam nunc si dubitas, fac ut €sciamus. nihil est enim illis elegantius. volo Varronem, prae-€sertim cum ille desideret; sed est, ut scis, '$DEINO\S A)NH/R: TA/XA €$KEN KAI\ A)NAI/TION AI)TIO/W|TO&'. ita mihi saepe occurrit vultus €eius querentis fortasse vel hoc, meas partis in iis libris copiosius €defensas esse quam suas, quod mehercule non esse intelleges, si €quando in Epirum veneris. nam nunc Alexionis epistulis €cedimus. sed tamen ego non despero probatum iri Varroni et €id, quoniam impensam fecimus in macrocolla, facile patior @1 €teneri. sed etiam atque etiam dico, tuo periculo fiet. qua re si €addubitas, ad Brutum transeamus; est enim is quoque Anti-€ochius. o Academiam volaticam et sui similem! modo huc, €modo illuc. sed, quaeso, epistula mea ad Varronem valdene €tibi placuit? male mi sit si umquam quicquam tam enitar. €ergo [at ego] ne Tironi quidem dictavi, qui totas $PERIOXA\S €persequi solet, sed Spintharo syllabatim.  Ÿóáÿëú‚ØïìÁóôõòáåÿïäðòéä® Éä® Íáé® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Vergili parte, valde probo. sic ages igitur. et quidem id €erit primum, proximum Clodiae. quod si neutrum, metuo ne €turbem et irruam in Drusum. intemperans sum in eius rei cu-€piditate quam nosti. itaque revolvor identidem in Tusculanum. €quidvis enim potius quam ut non hac aestate absolvatur. @@Ego, ut tempus est nostrum, locum habeo nullum ubi facilius €esse possim quam Asturae. sed quia qui mecum sunt, credo €quod maestitiam meam non ferunt, domum properant, etsi €poteram remanere, tamen, ut scripsi tibi, proficiscar hinc, ne €relictus videar. quo autem? Lanuvio conor equidem in €Tusculanum. sed faciam te statim certiorem. tu litteras con-€ficies. equidem credibile non est quantum scribam, quin etiam €noctibus; nihil enim somni. heri etiam effeci epistulam ad €Caesarem; tibi enim placebat. quam non fuit malum scribi, si €forte opus esse putares; ut quidem nunc est, nihil sane est @1 €necesse mittere. sed id quidem ut tibi videbitur. mittam tamen €ad te exemplum fortasse Lanuvio, nisi forte Romam. sed cras €scies.  Ÿóáÿëú‚Ùïìéî Ôõóãõìáîïÿïäöééé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De epistula ad Caesarem, nobis vero semper rectissime placuit €ut isti ante legerent. aliter enim fuissemus et in hos inofficiosi et €in nosmet ipsos, si illum offensuri fuimus, paene periculosi. isti €autem ingenue, mihique gratum quod quid sentirent non €reticuerunt; illud vero vel optime, quod ita multa mutari €volunt ut mihi de integro scribendi causa non sit. quamquam €de Parthico bello, quid spectare debui nisi quod illum velle @1 €arbitrabar? quod enim aliud argumentum epistulae nostrae €nisi $KOLAKEI/A& fuit? an, si ea quae optima putarem suadere þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨›ˆŠëú‚Ùïìéî Ôõóãõìáîïÿïäöééé Ëáì® Éõî® ´µÿvoluissem, oratio mihi defuisset? totis igitur litteris nihil opus €est. ubi enim $E)PI/TEUGMA& magnum nullum fieri possit, $A)PO/-€$TEUGMA& vel non magnum molestum futurum sit, quid opus est €$PARAKINDUNEU/EIN&? praesertim cum illud occurrat, illum, cum €antea nihil scripserim, existimaturum me nisi toto bello con-€fecto nihil scripturum fuisse. atque etiam vereor ne putet me €hoc quasi Catonis $MEI/LIGMA& esse voluisse. quid quaeris? valde €me paenitebat, nec mihi in hac quidem re quicquam magis ut €vellem accidere potuit quam quod $SPOUDH\& nostra non est €probata. incidissemus etiam in illos, in eis in cognatum tuum. @@Sed redeo ad hortos. plane illuc te ire nisi tuo magno com-€modo nolo; nihil enim urget. quicquid erit, operam in Faberio €ponamus. de die tamen auctionis, si quid scies. eum qui e €Cumano venerat, quod et plane valere Atticam nuntiabat et €litteras se habere aiebat, statim ad te misi.  Ÿóáÿëú‚Úïäöéé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Hortos quoniam hodie eras inspecturus, quid visum tibi sit €cras scilicet. de Faberio autem, cum venerit. @@De epistula ad Caesarem, iurato mihi crede, non possum; €nec me turpitudo deterret, etsi maxime debebat. quam enim €turpis est adsentatio, cum vivere ipsum turpe sit nobis! sed ut €coepi, non me hoc turpe deterret (ac vellem quidem; essem @1 €enim qui esse debebam), sed in mentem nihil venit. nam quae €sunt ad Alexandrum hominum eloquentium et doctorum €suasiones vides quibus in rebus versentur. adulescentem in-€censum cupiditate verissimae gloriae, cupientem sibi aliquid €consili dari quod ad laudem sempiternam valeret, cohortantur €ad decus. non deest oratio. ego quid possum? tamen nescio €quid e quercu exsculpseram quod videretur simile simulacri. €in eo quia non nulla erant paulo meliora quam ea quae fiunt et €facta sunt, reprehenduntur; quod me minime paenitet. si enim pervenissent istae litterae, mihi crede, nos paeniteret. quid? tu €non vides ipsum illum Aristoteli discipulum, summo ingenio, €summa modestia, postea quam rex appellatus sit, superbum, €crudelem, immoderatum fuisse? quid? tu hunc de pompa, €Quirini contubernalem, his nostris moderatis epistulis laeta-€turum putas? ille vero potius non scripta desideret quam €scripta non probet. postremo ut volet. abiit illud quod tum €me stimulabat cum tibi dabam $PRO/BLHMA *)ARXIMH/DEION&. multo €mehercule magis nunc opto casum illum quam tum timebam, €vel quem libebit. €@@Nisi quid te aliud impediet, mi optato veneris. Nicias a €Dolabella magno opere arcessitus (legi enim litteras), etsi invito €me tamen eodem me auctore, profectus est. @@Hoc manu mea. cum quasi alias res quaererem de philologis €e Nicia, incidimus in Talnam. ille de ingenio nihil nimis, €modestum et frugi. sed hoc mihi non placuit: se scire aiebat ab €eo nuper petitam Cornificiam, Quinti filiam, vetulam sane et €multarum nuptiarum; non esse probatum mulieribus, quod ita €reperirent, rem non maiorem &7. hoc putavi te scire €oportere. @1  Ÿóáÿëú‚Ûïäöé Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De hortis ex tuis litteris cognovi et Chrysippo. in villa, cuius €insulsitatem bene noram, video nihil aut pauca mutata; balnearia €tamen laudat maiora, de minoribus ait hiberna effici posse. €tecta igitur ambulatiuncula addenda est; quam ut tantam €faciamus quantam in Tusculano fecimus prope dimidio minoris €constabit isto loco. ad id autem quod volumus $A)FI/DRUMA& nihil €aptius videtur quam lucus, quem ego noram; sed celebritatem €nullam tum habebat, nunc audio maximam. nihil est quod ego €malim. in hoc $TO\N TU=FO/N MOU PRO\S QEW=N TROPOFO/RHSON&. reli-€quum est, si Faberius nobis nomen illud explicat, noli quaerere €quanti; Othonem vincas volo. nec tamen insaniturum illum €puto; nosse enim mihi hominem videor. ita male autem audio €ipsum esse tractatum ut mihi ille emptor non esse videatur. quid enim pateretur? sed quid argumentor? si Faberium €explicas, emamus vel magno; si m[2in]2us, ne parvo quidem €possumus. Clodiam igitur. a qua ipsa ob eam causam sperare €videor, quod et multo minoris sunt et Dolabellae nomen iam €expeditum videtur, ut etiam repraesentatione confidam. de €hortis satis. cras aut te aut causam; quam quidem [2puto]2 €futuram Faberianam. sed si poteris. @@[2Q.]2 Ciceronis epistulam tibi remisi. o te ferreum qui illius €periculis non moveris! me quoque accusat. eam tibi epistulam €%misissem%. nam illam alteram de rebus gestis eodem exemplo @1 €puto. in Cumanum hodie misi tabellarium. ei dedi tuas ad €Vestorium quas Pharnaci dederas.  Ÿóáÿëú‚Üïäö Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Commodum ad te miseram Demean, cum Eros ad me venit. €sed in eius epistula nihil erat novi nisi auctionem biduo. ab ea €igitur, ut scribis, et velim confecto negotio Faberiano; quem €quidem negat Eros hodie, cras mane putat. [2a]2 te colendus est; @1 €istae autem $KOLAKEI=AI& non longe absunt a scelere. te, ut spero, €perendie. @@Mi, sicunde potes, erues qui decem legati Mummio fuerint. €Polybius non nominat. ego memini Albinum consularem et €Sp. Mummium; videor audisse ex Hortensio Tuditanum. sed €in Libonis annali &7xiiii& annis post praetor est factus Tuditanus €quam consul Mummius. non sane quadrat. volo aliquem €Olympiae aut ubivis $POLITIKO\N SU/LLOGON& more Dicaearchi, €familiaris tui.  Ÿóáÿëú‚Ýïäö Ëáì® Éõî® ´µ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7v& Kal. mane accepi a Demea litteras pridie datas, ex quibus aut €hodie aut cras [2te]2 exspectare deberem. sed, ut opinor, idem €[quod] ego qui exspecto tuum adventum morabor te. non €enim puto tam expeditum Faberianum negotium futurum, €etiam si est futurum, ut [2non]2 habeat aliquid morae. cum @1 poteris igitur. quoniam etiamnum abes, Dicaearchi quos €scribis libros sane velim mi mittas, addas etiam $*KATABA/SEWS&. @@De epistula ad Caesarem $KE/KRIKA&; atque id ipsum quod isti €aiunt illum scribere, se nisi constitutis rebus non iturum in €Parthos, idem ego suadebam in illa epistula. utrum liberet €facere posset auctore me. hoc enim ille exspectat videlicet, €neque est facturus quicquam nisi de meo consilio. obsecro, €abiciamus ista et semiliberi saltem simus; quod adsequemur et €tacendo et latendo. @@Sed adgredere Othonem, ut scribis. confice, mi Attice, istam €rem. nihil enim aliud reperio ubi et in foro non sim et tecum €esse possim. quanti autem, hoc mihi venit in mentem: C. €Albanius proximus est vicinus. is &7ciь iugerum de M. Pilio emit, €ut mea memoria est, HS <30&7cxv&>30. omnia scilicet nunc minoris. sed €accedit cupiditas, in qua praeter Othonem non puto nos ullum €adversarium habituros. sed eum ipsum tu poteris movere, €facilius etiam si Kanum haberes. o gulam insulsam! pudet me €patris. rescribes si quid voles.  Ÿóáÿëú‚Þïäéö Ëáì® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Alteram a te epistulam cum hodie accepissem, nolui te una mea €contentum. tu vero age, quod scribis, de Faberio. in eo enim €totum est positum id quod cogitamus; quae cogitatio si non @1 €incidisset, mihi crede, istuc ut cetera non laborarem. quam ob €rem, ut facis (istuc enim addi nihil potest), urge, insta, perfice. @@Dicaearchi $PERI\ *YUXH=S& utrosque velim mittas et $*KATABA/SEWS&; €$*TRIPOLITIKO\N& non invenio et epistulam eius quam ad Aristo-€xenum misit. tris eos libros maxime nunc vellem; apti essent €ad id quod cogito. @@Torquatus Romae est. misi ut tibi daretur. Catulum et €Lucullum, ut opinor, antea. his libris nova prohoemia sunt €addita, quibus eorum uterque laudatur. eas litteras volo habeas, €et sunt quaedam alia. et quod ad te [2de]2 decem legatis scripsi €parum intellexi[2sti]2, credo quia $DIA\ SHMEI/WN& scripseram. de C. €Tuditano enim quaerebam, quem ex Hortensio audieram fuisse €in decem. eum video in Libonis praetorem P. Popilio P. €Rupilio [2consulibus]2. annis &7xiiii& ante quam praetor factus est €legatus esse [2qui]2 potuisset?_nisi admodum sero praetor est €factus, quod non arbitror. video enim curulis magistratus eum €legitimis annis perfacile cepisse. Postumium autem, cuius €statuam in Isthmo meminisse te dicis, Aulum nesciebam fuisse. €is autem est qui [2consul]2 cum [2L.]2 Lucullo fuit; quem tu mihi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨ “ˆŽëú‚Þïìéî Ôõóãõìáîïÿïäéö Ëáì® Éõî® ´µÿaddidisti sane ad illum $SU/LLOGON& personam idoneam. videbis €igitur, si poteris, ceteros, ut possimus $POMPEU=SAI KAI\ TOI=S €$PROSW/POIS&. @1  Ÿóáÿëú‚ßïäéö Îïî® Éõî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Neglegentiam miram! semelne putas mihi dixisse Balbum et €Faberium professionem relatam? qui etiam eorum iussu €miserim qui profiteretur. ita enim oportere dicebant. pro-€fessus est Philotimus libertus; nosti, credo, librarium. sed €scribes, et quidem confectum. @@Ad Faberium, ut tibi placet, litteras misi. cum Balbo autem €puto te aliquid fecisse %H% in Capitolio. in Vergilio mihi nulla €est $DUSWPI/A&. nec enim eius causa sane debeo et, si emero, quid €erit quod postulet? sed videbis ne is, cum sit in Africa, ut Caelius. €@@De nomine tu videbis cum %Cuspio%; sed si Plancus destinat, €tum habet res difficultatem. te ad me venire uterque nostrum €cupit; sed ista res nullo modo relinquenda est. Othonem quod €speras posse vinci, sane bene narras. de aestimatione, ut scribis, €cum agere coeperimus; etsi nihil scripsit nisi de modo agri. €cum Pisone, si quid poterit. Dicaearchi librum accepi et $*KATA-€$BA/SEWS& exspecto. @@* * * negotium dederis, reperiet ex eo libro in quo sunt €senatus consulta Cn. Cornelio L. [2Mummio]2 consulibus. de €Tuditano autem, quod putas $EU)/LOGON& est, tum illum, quoniam €fuit ad Corinthum (non enim temere dixit Hortensius), aut @1 €quaestorem [2aut]2 tribunum mil. fuisse, idque potius credo; sed €tu de Antiocho scire poteris. vide etiam [2Spurius]2 quo anno €quaestor aut tribunus mil. fuerit; si neutrum %cadet%, in prae-€fectis an in contubernalibus fuerit, modo fuerit in eo bello. ©¡áŸóáÿëú‚àïäöéé Éä® Ñõéîô® ´µ¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Varrone loquebamur: lupus in fabula. venit enim ad me et €quidem id temporis ut retinendus esset. sed ego ita egi ut non €scinderem paenulam. memini enim tuum 'et multi erant €nosque imparati'. quid refert? paulo post C. Capito cum €T. Carrinate. horum ego vix attigi paenulam. tamen re-€manserunt ceciditque belle. sed casu sermo a Capitone de urbe €augenda, a ponte Mulvio Tiberim perduci secundum montis €Vaticanos, campum Martium coaedificari, illum autem cam-€pum Vaticanum fieri quasi Martium campum. 'quid ais?' €inquam; 'at ego ad tabulam ut, si recte possem, Scapulanos €hortos'. 'cave facias' inquit; 'nam ista lex perferetur; vult @1 €enim Caesar'. audire me facile passus sum, fieri autem moleste €fero. sed tu quid ais? quamquam quid quaero? nosti dili-€gentiam Capitonis in rebus novis perquirendis. non concedit €Camillo. facies me igitur certiorem de Idibus. ista enim me res €adducebat. eo adiunxeram ceteras, quas consequi tamen biduo €aut triduo post facile potero. te tamen in via confici minime volo; quin etiam Dionysio ignosco. de Bruto quod scribis, feci €ut ei liberum esset, quod ad me attineret. scripsi enim ad eum €heri, Idibus iam eius opera mihi nihil opus esse. ¨¢Ÿóáÿëú‚áïìÁóôõòáåÿïäã® öéé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Asturam veni &7viii& Kal. H. &7xii&. vitandi enim caloris causa Lanuvi €tris horas acquieveram. tu velim, si grave non erit, efficias ne €ante Nonas mihi illuc veniendum sit (id potes per Egnatium €Maximum), illud in primis ut cum Publilio me [apene] €absente conficias. de quo quae fama sit scribes. 'id populus €curat scilicet!' non mehercule arbitror; etenim haec decantata €erat fabula. sed complere paginam volui. quid plura? ipse €enim adsum, nisi quid tu prorogas. scripsi enim ad te de hortis. @1 ª£¨«³¶©ÿŸóáÿëú‚âïìéî Ôõóãõìáîïÿïäééé Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O rem indignam! gentilis tuus urbem auget quam hoc biennio €primum vidit, et ei parum magna visa est quae etiam ipsum €capere potuerit. hac de re igitur exspecto tuas litteras. @@Varroni scribis te, simul ac venerit. dati igitur iam sunt nec €tibi integrum est: hui, si scias quanto periculo tuo! aut fortasse €litterae meae te retardarunt, si eas nondum legeras cum has €proximas scripsisti. scire igitur aveo quo modo res se habeat. @@De Bruti amore vestraque ambulatione, etsi mihi nihil novi €adfers sed idem quod saepe, tamen hoc audio libentius quo €saepius, eoque mihi iucundius est quod tu eo laetaris, certiusque €eo est quod a te dicitur. @1 ¨¥Ÿóáÿëú‚ãïäøéé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Has alteras hodie litteras. de Xenonis nomine et de Epiroticis €&7 nihil potest fieri nec commodius nec aptius quam ut €scribis. id eras locutus mecum eodem modo. @@Balbus minor mecum. nihil novi sane, nisi Hirtium cum €Quinto acerrime pro me litigasse; omnibus eum locis facere €maximeque in conviviis; cum multa de me tum redire ad €patrem; nihil autem ab eo tam $A)CIOPI/STWS& dici quam alienis-€simos nos esse a Caesare, fidem nobis habendam non esse, me €vero etiam cavendum ($FOBER&[2$O\N&]2 $A)\N H)=N& nisi viderem scire €regem me animi nihil habere), Ciceronem vero meum vexari. €sed id quidem arbitratu suo. @@Laudationem Porciae gaudeo me ante dedisse Leptae tabellario €quam tuas acceperim litteras. eam tu igitur, si me amas, curabis, €si modo mittetur, isto modo mittendam Domitio et Bruto. @@De gladiatoribus, de ceteris quae scribis $A)NEMOFO/RHTA&, facies €me cottidie certiorem. ©¥áŸóáÿëú‚äïäøéø Ëáì® Óåðô®¨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Velim, si tibi videtur, appelles Balbum et Offilium de auctione €proscribenda. equidem locutus sum cum Balbo. placebat €(puto conscripta habere Offilium omnia; habet et Balbus)_ €sed Balbo placebat propinquum diem et Romae; si Caesar @1 €moraretur, posse diem differri. sed is quidem adesse videtur. €totum igitur considera; placet enim Vestorio. ¨¦Ÿóáÿëú‚åïäã® øöééé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ante lucem cum scriberem contra Epicureos, de eodem oleo et €opera exaravi nescio quid ad te et ante lucem dedi. deinde cum €somno repetito simul cum sole experrectus essem, datur mi €epistula a sororis tuae filio quam ipsam tibi misi; cuius est €principium non sine maxima contumelia_sed fortasse $OU)K €$E)PE/STHSEN&. est autem sic, 'ego enim quicquid non belle in te €dici potest_'. posse vult in me multa dici non belle, sed ea se €negat approbare. hoc quicquam pote impurius? iam cetera €leges (misi enim ad te) iudicabisque. Bruti nostri cottidianis €adsiduisque laudibus, [ne] quas ab eo de nobis haberi permulti €mihi renuntiaverunt, commotum istum aliquando scripsisse €aliquid ad me credo; [2credo]2 et ad te, idque ut sciam facies. €nam ad patrem de me quid scripserit nescio, de matre quam €pie! 'volueram,' inquit 'ut quam plurimum tecum essem, €conduci mihi domum et id ad te scripseram. neglexisti. ita €minus multum una erimus. nam ego istam domum videre non possum; qua de causa scis.' hanc autem causam pater odium €matris esse dicebat. €@@Nunc me iuva, mi Attice, consilio, '$PO/TERON DI/KA| TEI=XOS U(/YION&', €id est utrum aperte hominem asperner et respuam, '$H)\ SKOLIAI=S €$A)PA/TAIS2&'. ut enim Pindaro sic '$DI/XA MOI NO/OS A)TRE/KEIAN €$EI)PEI=N&'. omnino moribus meis illud aptius, sed hoc fortasse €temporibus. tu autem quod ipse tibi suaseris idem mihi per-€suasum putato. equidem vereor maxime ne in Tusculano €opprimar. in turba haec essent faciliora. utrum igitur Asturae? €quid si Caesar subito? iuva me, quaeso, consilio. utar eo quod €tu decreveris.  Ÿóáÿëú‚æïäã® øöéé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O incredibilem vanitatem! ad patrem domo sibi carendum €propter matrem: [2ad matrem]2 plena pietatis. hic autem iam languescit et ait sibi illum iure iratum. sed utar tuo consilio; €$SKOLIA\& enim tibi video placere. Romam, ut censes, veniam, sed €invitus; valde enim in scribendo haereo. 'Brutum' inquis €'eadem.' scilicet; sed nisi hoc esset, res me ista non cogeret. €nec enim inde venit unde mallem neque diu afuit neque ullam €litteram ad me. sed tamen scire aveo qualis ei totius itineris €summa fuerit. libros mihi de quibus ad te antea scripsi velim €mittas et maxime $*FAI/DROU PERI\ *QEW=N& et $%*P*L*L*I*D*O*S%&.  Ÿóáÿëú‚çïäã® øöé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Itane? nuntiat Brutus illum ad bonos viros? $EU)AGGE/LIA.& sed €ubi eos? nisi forte se suspendit. hic autem ut fultum est. ubi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨¨ƒëú‚çïìéî Ôõóãõìáîïÿïäã® øöé Ëáì® Óåðô® ´µÿigitur $FILOTE/XNHMA& illud tuum quod vidi in Parthenone, @1 €Ahalam et Brutum? sed quid faciat? illud optime, 'sed ne €is quidem qui omnium flagitiorum auctor bene de nostro'. at €ego verebar ne etiam Brutus eum diligeret; ita enim significarat €iis litteris quas ad me: 'ac vellem aliquid degustasses de fabulis.' €sed coram, ut scribis. @@Etsi quid mi auctor es? advolone an maneo? equidem et in €libris haereo et illum hic excipere nolo; ad quem, ut audio, €pater hodie ad Saxa %acronoma%. mirum quam inimicus ibat, €ut ego obiurgarem. sed ego ipse $KEKE/PFWMAI&. itaque posthac. €tu tamen vide quid de adventu meo censeas, et $TA\ O(/LA& cras, si €perspici potuerint, mane, statim ut sciam.  Ÿóáÿëú‚èïäã® øö Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego vero Quinto epistulam ad sororem misi. cum ille quere-€retur filio cum matre bellum et se ob eam causam domo €cessurum filio diceret, dixi illum commodas ad matrem €litteras, ad te nullas. ille alterum mirabatur, de te autem suam €culpam quod saepe graviter ad filium scripsisset de tua in illum €iniuria. quod autem relanguisse me dicit, ego ei tuis litteris €lectis $SKOLIAI=S A)PA/TAIS& significavi me non fore * * * tum enim mentio Canai. omnino si id consilium placeret, esset necesse; €sed, ut scribis, ratio est habenda gravitatis, et utriusque nostrum @1 €idem consilium esse debet, etsi in me graviores iniuriae et certe €notiores. si vero etiam Brutus aliquid adferet, nulla dubitatio €est. sed coram. magna enim res et multae cautionis. cras €igitur, nisi quid a te commeatus.  Ÿóáÿëú‚éïäåø® Äåã® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Venit ille ad me '$KAI\ MA/LA KATHFH/S2&'. et ego '"$SU\ DE\ DH\ TI/ €$SU/NNOUS2;&"' 'rogas?' inquit, 'cui iter instet et iter ad bellum, €idque cum periculosum tum etiam turpe!' 'quae vis igitur?' €inquam. 'aes' inquit 'alienum, et tamen ne viaticum quidem €habeo.' hoc loco ego sumpsi quiddam de tua eloquentia; nam €tacui. at ille: 'sed me maxime angit avunculus.' 'quidnam?' €inquam. 'quod mihi' inquit 'iratus est.' 'cur pateris?' inquam, €'malo enim ita dicere quam cur committis?' 'non patiar' inquit; €'causam enim tollam.' et ego: 'rectissime quidem; sed si grave €non est, velim scire quid sit causae.' 'quia, dum dubitabam €quam ducerem, non satis faciebam matri; ita ne illi quidem. €nunc nihil mihi tanti est. faciam quod volunt.' 'feliciter velim' €inquam, 'teque laudo. sed quando?' 'nihil ad me' inquit 'de €tempore, quoniam rem probo.' 'at ego' inquam 'censeo prius €quam proficiscaris. ita patri quoque morem gesseris.' 'faciam' €inquit 'ut censes.' hic dialogus sic conclusus est. @@Sed heus tu, diem meum scis esse &7iii& Non. Ian.; aderis igitur. @@Scripseram iam: ecce tibi orat Lepidus ut veniam. opinor, €augures vult habere ad templum effandum. eatur; $MH\ SKO/RDOU&. €videbimus te igitur. @1  Ÿóáÿëú‚êïäðòéä® Éä® Ñõéîô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego vero utar prorogatione diei, tuque humanissime fecisti qui €me certiorem feceris, atque ita ut eo tempore acciperem litteras €quo non exspectarem, tuque ut ab ludis scriberes. sunt omnino €mihi quaedam agenda Romae, sed consequemur biduo post.  Ÿóáÿëú‚ëïäö Ëáì® Óåøô®¨¿© ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O suavis tuas litteras!_etsi acerba pompa. verum tamen scire €omnia non acerbum est, vel de Cotta_populum vero prae-€clarum, quod propter malum vicinum ne Victoriae quidem €ploditur! Brutus apud me fuit; cui quidem valde placebat me €aliquid ad Caesarem. adnueram; sed pompa me deterret. @@Tu tamen ausus es Varroni dare! exspecto quid iudicet. €quando autem perleget? de Attica probo. est quiddam etiam €animum levari cum spectatione tum etiam religionis opinione €et fama. @@Cottam mi velim mittas; Libonem mecum habeo et habue-€ram ante Cascam. Brutus mihi T. Ligari verbis nuntiavit, €quod appelletur L. Corfidius in oratione Ligariana, erratum €esse meum. sed, ut aiunt, $MNHMONIKO\N A(MA/RTHMA&. sciebam €Corfidium pernecessarium Ligariorum; sed eum video ante €esse mortuum. da igitur, quaeso, negotium Pharnaci, Antaeo, €Salvio ut id nomen ex omnibus libris tollatur. @1  Ÿóáÿëú‚ìïäã® ééé Éä® Óåøô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Fuit apud me Lamia post discessum tuum epistulamque ad me €attulit missam sibi a Caesare. quae quamquam ante data erat €quam illae Diocharinae, tamen plane declarabat illum ante ludos €Romanos esse venturum. in qua extrema scriptum erat ut ad €ludos omnia pararet neve committeret ut frustra ipse properas-€set. prorsus ex his litteris non videbatur esse dubium quin ante €eam diem venturus esset, itemque Balbo, cum eam epistulam €legisset videri, Lamia dicebat. €@@Dies feriarum mihi additos video sed quam multos fac, si me €amas, sciam. de Baebio poteris et de altero vicino Egnatio. @@Quod me hortaris ut eos dies consumam in philosophia €explicanda, currentem tu quidem; sed cum Dolabella viven-€dum esse istis diebus vides. quod nisi me Torquati causa €teneret, satis erat dierum ut Puteolos excurrere possem et ad tempus redire. Lamia quidem a Balbo, ut videbatur, audiverat €multos nummos domi esse numeratos, quos oporteret quam €primum dividi, magnum pondus argenti praeter praedia; €auctionem primo quoque tempore fieri oportere. scribas ad €me velim quid tibi placeat. equidem, si ex omnibus esset €eligendum, nec diligentiorem nec officiosiorem nec mehercule €nostri studiosiorem facile delegissem Vestorio, ad quem accura-€tissimas litteras dedi; quod idem te fecisse arbitror. mihi €quidem hoc satis videtur. tu quid dicis? unum enim pungit, €ne neglegentiores esse videamur. exspectabo igitur tuas €litteras. @1  Ÿóáÿëú‚íïäðòéä® Éä® Óåøô® ´µ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Pollex quidem, ut dixerat ad Id. Sext., ita mihi Lanuvi prid. Id. €praesto fuit, sed plane pollex, non index. cognosces igitur ex ipso. Balbum conveni (Lepta enim de sua munerum curatione €laborans me ad eum perduxerat), in eo autem Lanuvino quod €Lepido tradidit. ex eo hoc primum: 'paulo ante acceperam eas €litteras in quibus magno opere se confirmat ante ludos Ro-€manos.' legi epistulam. multa de meo Catone, quo saepissime €legendo se dicit copiosiorem factum, Bruti Catone lecto se sibi visum disertum. [2tum]2 ex eo cognovi cretionem Cluvi (o €Vestorium neglegentem!), liberam cretionem testibus prae-€sentibus sexaginta diebus. metuebam ne ille arcessendus esset. €nunc mittendum est ut meo iussu cernat. idem igitur Pollex. €etiam de hortis Cluvianis egi cum Balbo. nil liberalius. se €enim statim ad Caesarem scripturum, Cluvium autem a T. €Hordeonio legare et Terentiae HS &7iь#1100#1100 et sepulcro multisque €rebus, nihil a nobis. subaccusa, quaeso, Vestorium. quid €minus probandum quam Plotium unguentarium per suos €pueros omnia tanto ante Balbo, illum mi ne per meos quidem? de Cossinio doleo; dilexi hominem. Quinto delegabo si quid @1 €aeri meo alieno superabit et emptionibus, ex quibus mi etiam €aes alienum faciendum puto. de domo Arpini nil scio. @@Vestorium nil est quod accuses. iam enim obsignata hac €epistula noctu tabellarius noster venit et ab eo litteras diligenter €scriptas attulit et exemplum testamenti.  Ÿóáÿëú‚îïäÉä® Óåøô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'Postea quam abs te, Agamemno,' non 'ut venirem' (nam id €quoque fecissem nisi Torquatus esset) sed ut scriberem 'tetigit €auris nuntius, extemplo' instituta omisi; ea quae in manibus €habebam abieci, quod iusseras edolavi. tu velim e Pollice €cognoscas rationes nostras sumptuarias. turpe est enim nobis €illum, qualiscumque est, hoc primo anno egere. post modera-€bimur diligentius. idem Pollex remittendus est ut ille cernat. €plane Puteolos non fuit eundum cum ob ea quae ad te scripsi €tum quod Caesar adest. Dolabella scribit se ad me postridie €Idus. o magistrum molestum! ©¯áŸóáÿëú‚ïïìÁóôõòáåÿïäééé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Lepidus ad me heri vesperi litteras misit Antio. nam ibi erat. €habet enim domum quam nos vendidimus. rogat magno opere €ut sim Kalendis in senatu; me et sibi et Caesari vehementer €gratum esse facturum. puto equidem nihil esse. dixisset enim €tibi fortasse aliquid Oppius, quoniam Balbus est aeger. sed þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸©¯á†ëú‚ïïìÁóôõòáåÿïäééé Ëáì® Óåðô® ´µÿtamen malui venire frustra quam desiderari si opus esset [2et]2 €moleste ferre postea. itaque hodie Anti, cras ante meridiem €domi. tu velim, nisi te impedivisti, apud nos prid. Kal. cum €Pilia. @@Te spero cum Publilio confecisse. equidem Kalendis in €Tusculanum recurram; me enim absente omnia cum illis €transigi malo. Quinti fratris epistulam ad te misi, non satis €humane illam quidem respondentem meis litteris sed tamen €quod tibi satis sit, ut equidem existimo. tu videbis. ¨°Ÿóáÿëú‚ðïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøéé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Heri nescio quid in strepitu videor [2ex te]2 exaudisse cum €diceres te in Tusculanum venturum. quod utinam! iterum €utinam! tuo tamen commodo. €@@Lepta me rogat ut, si quid sibi opus sit, accurram; mortuus €enim Babullius. Caesar, opinor, ex uncia, etsi nihil adhuc; sed €Lepta ex triente. veretur autem ne non liceat tenere heredi-€tatem, $A)LO/GWS& omnino, sed veretur tamen. is igitur si accierit, €accurram; si minus, [2non]2 ante quam necesse erit. tu Pollicem, €cum poteris. @@Laudationem Porciae tibi misi correctam. eo properavi ut, €si forte aut Domitio filio aut Bruto mitteretur, haec mitteretur. €id, si tibi erit commodum, magno opere cures velim, et velim €M. Varronis et Olli mittas laudationem, Olli utique. nam €illam legi, volo tamen regustare. quaedam enim vix [mihi] €credo legisse me. @1  Ÿóáÿëú‚ñïäøé Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Atticae primum salutem, quam equidem rure esse arbitror; €multam igitur salutem, et Piliae. €@@De Tigellio, si quid novi. qui quidem, ut mihi Gallus Fabius €scripsit, $ME/MYIN A)NAFE/REI& mihi quandam iniquissimam, me @1 €Phameae defuisse cum eius causam recepissem. quam quidem €receperam contra pueros Octavios Cn. filios non libenter; sed €et Phameae causa volebam. erat enim, si meministi, in con-€sulatus petitione per te mihi pollicitus si quid opus esset; quod €ego perinde tuebar ac si usus essem. is ad me venit dixitque €iudicem operam dare sibi constituisse eo die ipso quo de Sestio €nostro lege Pompeia in consilium iri necesse erat. scis enim dies €illorum iudiciorum praestitutos fuisse. respondi non ignorare €eum quid ego deberem Sestio. quem vellet alium diem si €sumpsisset, me ei non defuturum. ita tum ille discessit iratus. €puto me tibi narrasse. non laboravi scilicet nec hominis alieni iniustissimam iracundiam mihi curandam putavi. Gallo autem €narravi, cum proxime Romae fui, quid audissem, neque €nominavi Balbum minorem. habuit suum negotium Gallus, ut €scribit. ait illum me animi conscientia quod Phamean desti-€tuissem de [2se]2 suspicari. qua re tibi hactenus mando, de illo €nostro, si quid poteris, exquiras, de me ne quid labores. est €bellum aliquem libenter odisse et quem ad modum [2non €omnibus dormire, ita]2 non omnibus servire. etsi mehercule, €ut tu intellegis, magis mihi isti serviunt, si observare servire est.  Ÿóáÿëú‚òïäã® ø Ëáì® Óåðô® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Admonitus quibusdam tuis litteris ut ad Caesarem uberiores €litteras mittere instituerem, cum mihi Balbus nuper in Lanuvino €dixisset se et Oppium scripsisse ad Caesarem me legisse libros @1 €contra Catonem et vehementer probasse, conscripsi de iis ipsis €libris epistulam Caesari quae deferretur ad Dolabellam; sed eius €exemplum misi ad Oppium et Balbum, scripsique ad eos ut €tum deferri ad Dolabellam iuberent meas litteras si ipsi €exemplum probassent. ita mihi rescripserunt, nihil umquam se €legisse melius, epistulamque meam iusserunt dari Dolabellae. @@Vestorius ad me scripsit ut iuberem mancipio dari servo suo €pro mea parte Hetereio cuidam fundum Brinnianum, ut ipse €ei Puteolis recte mancipio dare posset. eum servum, si tibi €videbitur, ad me mittes; opinor enim ad te etiam scripsisse €Vestorium. @@De adventu Caesaris idem quod a te mihi scriptum est ab €Oppio et Balbo. miror te nihildum cum Tigellio; velut hoc €ipsum, quantum acceperit, prorsus aveo scire, nec tamen flocci €facio. @@Quaeris quid cogitem de obviam itione. quid censes nisi €Alsium? et quidem ad Murenam de hospitio scripseram, sed €opinor cum Matio profectum. Silius tuus igitur urgebitur. @@Scripto iam superiore versiculo Eros mihi dixit sibi Murenam €liberalissime respondisse. eo igitur utamur. nam Silius culcitas €non habet. Dida autem, opinor, hospitibus totam villam €concessit.  Ÿóáÿëú‚óïäéø Ëáì® Óåðô® ´µ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ad Caesarem quam misi epistulam eius exemplum fugit me €tum tibi mittere. nec id fuit quod suspicaris, ut me puderet tui €ne ridicule Micyllus, nec mehercule scripsi aliter ac si $PRO\S €$I)/SON O(/MOIO/N&que scriberem. bene enim existimo de illis libris, @1 €ut tibi coram. itaque scripsi et $A)KOLAKEU/TWS& et tamen sic ut €nihil eum existimem lecturum libentius. @@De Attica nunc demum mihi est exploratum; itaque ei de €integro gratulare. Tigellium totum mihi, et quidem quam €primum; nam pendeo animi. narro tibi, Quintus cras; sed ad €me an ad te nescio. mi scripsit Romam &7viii& Kal. sed misi qui €invitaret. etsi hercle iam Romam veniendum est, ne ille ante €advolet.  Ÿóáÿëú‚ôïìéî Ðõôåïìáî憎©ÿïäøéö Ëáì® Éáî® ´µÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O hospitem mihi tam gravem $A)METAME/LHTON&! fuit enim €periucunde. sed cum secundis Saturnalibus ad Philippum €vesperi venisset, villa ita completa a militibus est ut vix €triclinium ubi cenaturus ipse Caesar esset vacaret; quippe €hominum &7ciь &7ciь. sane sum commotus quid futurum esset €postridie; at mihi Barba Cassius subvenit, custodes dedit. @1 €castra in agro, villa defensa est. ille tertiis Saturnalibus apud €Philippum ad H. &7vii&, nec quemquam admisit; rationes, opinor, €cum Balbo. inde ambulavit in litore. post H. &7viii& in balneum. €tum audivit de Mamurra, vultum non mutavit. unctus est, €accubuit. $E)METIKH\N& agebat; itaque et edit et bibit $A)DEW=S& et €iucunde, opipare sane et apparate nec id solum sed €@@@@'bene cocto et €@@@@condito, sermone bono et, si quaeris, libenter.' praeterea tribus tricliniis accepti $OI( PERI\ AU)TO\N& valde copiose. €libertis minus lautis servisque nihil defuit. nam lautiores ele-€ganter accepi. quid multa? homines visi sumus. hospes tamen €non is cui diceres 'amabo te, eodem ad me cum revertere.' €semel satis est. $SPOUDAI=ON OU)DE\N& in sermone, $FILO/LOGA& multa. €quid quaeris? delectatus est et libenter fuit. Puteolis se aiebat €unum diem fore, alterum ad Baias. €@@Habes hospitium sive $E)PISTAQMEI/AN& odiosam mihi, dixi, non €molestam. ego paulisper hic, deinde in Tusculanum. €@@Dolabellae villam cum praeteriret, omnis armatorum copia €dextra sinistra ad equum nec usquam alibi. hoc ex Nicia. @1 °Ÿóáÿëú‚õïìéî óõâõòâáîï Íáôéÿïäöéé Éä® Áðò® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Deverti ad illum de quo tecum mane. nihil perditius; explicari €rem non posse: 'etenim si ille tali ingenio exitum non reperie-€bat, quis nunc reperiet?' quid quaeris? perisse omnia aiebat €(quod haud scio an ita sit; verum ille gaudens) adfirmabatque €minus diebus &7xx& tumultum Gallicum; in sermonem se post Id. €Mart. praeterquam Lepido venisse nemini; ad summam, non €posse istaec sic abire. o prudentem Oppium! qui nihilo minus €illum desiderat, sed loquitur nihil quod quemquam bonum €offendat. sed haec hactenus. @@Tu quaeso quicquid novi (multa autem exspecto) scribere ne €pigrere, in his de Sexto satisne certum, maxime autem de €Bruto nostro. de quo quidem ille ad quem deverti Caesarem €solitum dicere, 'magni refert hic quid velit, sed quicquid vult €valde vult'; idque eum animadvertisse cum pro Deiotaro €Nicaeae dixerit; valde vehementer eum visum et libere dicere; €atque etiam (ut enim quidque succurrit libet scribere) proxime, €cum Sesti rogatu apud eum fuissem exspectaremque sedens €quoad vocarer, dixisse eum 'ego dubitem quin summo in odio €sim, cum M. Cicero sedeat nec suo commodo me convenire €possit? atqui si quisquam est facilis, hic est. tamen non dubito €quin me male oderit.' haec et eius modi multa. sed ad proposi-€tum: quicquid erit, non modo magnum sed etiam parvum, €scribes. equidem nihil intermittam. @1  Ÿóáÿëú‚öïìéî óõâõòâáîï Íáô騿©ÿïäöé Éä® Áðò® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž¢ëú‚öïìéî óõâõòâáîï Íáô騿©ÿïäöé Éä® Áðò® ´´ÿDuas a te accepi epistulas heri. ex priore theatrum Publiliumque €cognovi, bona signa consentientis multitudinis. plausus vero L. Cassio datus etiam facetus mihi quidem visus est. altera €epistula de Madaro scripta, apud quem nullum %$FALA/KWMA&, ut €putas. processit enim, sed minus diutius sermone enim% sum retentus. quod autem ad te scripseram, obscure fortasse, id eius €modi est: aiebat Caesarem secum, quo tempore Sesti rogatu €veni ad eum, cum exspectarem sedens, dixisse 'ego nunc tam €sim stultus ut hunc ipsum facilem hominem putem mihi esse €amicum, qui tam diu sedens meum commodum exspectet?' €habes igitur $FALA/KRWMA& inimicissimum oti, id est Bruti. @@In Tusculanum hodie, Lanuvi cras, inde Asturae cogitabam. €Piliae paratum est hospitium, sed vellem Atticam; verum tibi €ignosco. quarum utrique salutem.  Ÿóáÿëú‚÷ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäö Éä® Áðò® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Tranquillae tuae quidem litterae. quod utinam diutius! nam €Matius posse negabat. ecce autem structores nostri ad frumen-€tum profecti, cum inanes redissent, rumorem adferunt magnum €Romae domum ad Antonium frumentum omne portari. @1 €$PANIKO\N& certe; scripsisses enim. Corumbus Balbi nullus adhuc. €est mihi notum nomen; bellus enim esse dicitur architectus. @@Ad obsignandum tu adhibitus non sine causa videris. volunt €enim nos ita putare; nescio cur non animo quoque sentiant. sed €quid haec ad nos? odorare tamen Antoni $DIA/QESIN&; quem €quidem ego epularum magis arbitror rationem habere quam €quicquam mali cogitare. €@@Tu si quid $PRAGMATIKO\N& habes rescribe; sin minus, populi €$E)PISHMASI/AN& et mimorum dicta perscribito. Piliae et Atticae €salutem.  Ÿóáÿëú‚øïìÌáîõöéÿïäéö Éä® Áðò® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Numquid putas me Lanuvi? at ego te istic cottidie aliquid novi €suspicor. tument negotia. nam cum Matius, quid censes €ceteros? equidem doleo, quod numquam in ulla civitate €accidit, non una cum libertate rem publicam recuperatam. €horribile est quae loquantur, quae minitentur. ac vereor €Gallica etiam bella, ipse Sextus quo evadat. @@Sed omnia licet concurrant, Idus Martiae consolantur. nostri €autem $H(/RWES& quod per ipsos confici potuit gloriosissime et €magnificentissime confecerunt; reliquae res opes et copias €desiderant, quas nullas habemus. haec ego ad te. tu, si quid novi €(nam cottidie aliquid exspecto), confestim ad me, et, si novi €nihil, nostro more tamen ne patiamur intermitti litterulas. €equidem non committam. @1  Ÿóáÿëú‚ùïìÁóôõòáåÿïäééé Éä® Áðò® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Spero tibi iam esse ut volumus, quoniam quidem $H)SI/THSAS&, €cum leviter commotus esses; sed tamen velim scire quid agas. €signa bella, quod Calvenna moleste fert se suspectum esse €Bruto; illa signa non bona, si cum signis legiones veniunt [2e]2 €Gallia. quid tu illas putas quae fuerunt in Hispania? nonne idem €postulaturas? quid, quas Annius transportavi[2t]2? %caninium% €volui, sed $MNHMONIKO\N A(MA/RTHMA&. a balneatore $FURMO\S POLU/S&. €nam ista quidem Caesaris libertorum coniuratio facile op-€primeretur, si recte saperet Antonius. @@O meam stultam verecundiam! qui legari noluerim ante res €prolatas, ne deserere viderer hunc rerum tumorem; cui certe si €possem mederi, deesse non deberem. sed vides magistratus, si €quidem illi magistratus, vides tamen tyranni satellites [2in]2 €imperiis, vides eiusdem exercitus, vides in latere veteranos, quae €sunt $EU)RI/PISTA& omnia; eos autem qui orbis terrae custodiis non €modo saepti verum etiam magni esse debebant tantum modo €laudari atque amari, sed parietibus contineri. atque illi quoquo €modo beati, civitas misera. @@Sed velim scire quid adventus Octavi, num qui concursus ad @1 €eum, num quae $NEWTERISMOU=& suspicio. non puto equidem, sed €tamen, quicquid est, scire cupio. haec scripsi ad te proficiscens €Astura &7iii& Id.  Ÿóáÿëú‚úïìÆõîäéóÿïäðòéä® Éä® Áðò® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Prid. Id. Fundis accepi tuas litteras cenans. primum igitur €melius esse, deinde meliora te nuntiare. odiosa enim illa fuerant, €legiones venire. nam de Octavio, susque deque. exspecto quid €de Mario; quem quidem ego sublatum rebar a Caesare. €Antoni colloquium cum heroibus nostris pro re nata non in-€commodum. sed tamen adhuc me nihil delectat praeter Idus €Martias. nam quoniam Fundis sum cum Ligure nostro, dis-€crucior Sextili fundum a verberone Curtilio possideri; quod cum dico, de toto genere dico. quid enim miserius quam ea nos €tueri propter quae illum oderamus? etiamne consules et €tribunos pl. in biennium quos ille voluit? nullo modo reperio €quem ad modum possim $POLITEU/ESQAI&. nihil enim tam $SO/LOI-€$KON& quam tyrannoctonos in caelo esse, tyranni facta defendi. €sed vides consules, vides reliquos magistratus, si isti magistratus, €vides languorem bonorum. exsultant laetitia in municipiis. €dici enim non potest quanto opere gaudeant, ut ad me con-€currant, ut audire cupiant mea verba de re [2publica]2. nec ulla €interea decreta. sic enim $PEPOLITEU/MEQA& ut victos metueremus. €@@Haec ad te scripsi apposita secunda mensa; plura et $POLI-€$TIKW/TERA& postea, et tu quid agas quidque agatur. @1  Ÿóáÿëú‚ûïìéî Æïòíéáîïÿïäøöéé Ëáì® Íáé® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Postridie Idus Paulum in Caieta vidi. is mihi de Mario et de re €publica aliqua, quaedam sane pessima. a te scilicet nihil; nemo €enim meorum. sed Brutum nostrum audio visum sub Lanuvio. €ubi tandem est futurus? nam cum reliqua tum de hoc scire aveo €omnia. ego e Formiano exiens &7xvii& Kal. ut inde altero die in €Puteolanum scripsi haec. @@A Cicerone mihi litterae sane $PEPINWME/NAI& et bene longae. €cetera autem vel fingi possunt, $PI/NOS& litterarum significat €doctiorem. nunc magno opere a te peto, de quo sum nuper €tecum locutus, ut videas ne quid ei desit. id cum ad officium €nostrum pertinet tum ad existimationem et dignitatem; quod €idem intellexi tibi videri. omnino si ego evolo mense Quintili €in Graeciam, sunt omnia faciliora; sed cum sint ea tempora ut €certi nihil esse possit quid honestum mihi sit, quid liceat, quid €expediat, quaeso, da operam ut illum quam honestissime copio-€sissimeque tueamur. €@@Haec et cetera quae ad nos pertinebunt, ut soles, cogitabis, ad €meque aut quod ad rem pertineat aut, si nihil erit, quod in €buccam venerit scribes. @1  Ÿóáÿëú‚üïìéî Óéîõåóóáîïÿïäøöé Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tu me iam rebare, cum scribebas, in actis esse nostris; at ego €accepi &7xvii& Kal. in deversoriolo Sinuessano tuas litteras. de €Mario probe, etsi doleo L. Crassi nepotem. optime tamen etiam €Bruto nostro probari Antonium. nam quod Iuniam scribis €moderate et amice scriptas litteras attulisse, at mihi Paulus dedit €ad se a fratre missas; quibus in extremis erat sibi insidias fieri; €se id certis auctoribus comperisse. hoc nec mihi placebat et €multo illi minus. reginae fuga mihi non molesta est. Clodia €quid egerit scribas ad me velim. de Byzantiis curabis ut cetera et €Pelopem ad te arcesses. ego, ut postulas, Baiana negotia €chorumque illum de quo scire vis, cum perspexero, tum €scribam, ne quid ignores. @@Quid Galli, quid Hispani, quid Sextus agat vehementer €exspecto. ea scilicet tu declarabis, qui cetera. nauseolam tibi €tamen causam oti dedisse facile patiebar; videbare enim mihi €legenti tuas litteras requiesse paulisper. de Bruto semper ad me €omnia perscribito, ubi sit, quid cogitet; quem quidem ego €spero iam tuto vel solum tota urbe vagari posse. verum €tamen. @1  Ÿóáÿëú‚ýïìéî Ðõôåïìáîïÿïäøö Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De re publica multa cognovi ex tuis litteris, quas quidem €multiiuges accepi uno tempore a Vestori liberto. ad ea autem €quae requiris brevi respondebo. primum vehementer me €Cluviana delectant. sed quod quaeris quid arcessierim Chry-€sippum, tabernae mihi duae corruerunt reliquaeque rimas €agunt; itaque non solum inquilini sed mures etiam migrave-€runt. hanc ceteri calamitatem vocant, ego ne incommodum €quidem. o Socrate et Socratici viri! numquam vobis gratiam €referam. di immortales, quam mihi ista pro nihilo! sed tamen €ea ratio aedificandi initur, consiliario quidem et auctore þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž¨‰ˆ‹ëú‚ýïìéî Ðõôåïìáîïÿïäøö Ëáì® Íáé® ´´ÿVestorio, ut hoc damnum quaestuosum sit. @@Hic turba magna est eritque, ut audio, maior; duo quidem €quasi designati consules. o di boni! vivit tyrannis, tyrannus €occidit! eius interfecti morte laetamur cuius facta defendimus! €itaque quam severe nos %M. Cutius% accusat, ut pudeat vivere, €neque iniuria. nam mori miliens praestitit quam haec pati; quae €mihi videntur habitura etiam vetustatem. @@Et Balbus hic est multumque mecum. ad quem a Vetere €litterae datae prid. Kal. Ian., cum a se Caecilius circumsederetur €et iam teneretur, venisse cum maximis copiis Pacorum Parthum; €ita sibi esse eum ereptum multis suis amissis. in qua re accusat €Vulcatium. ita mihi videtur bellum illud instare. sed Dolabella €et Nicias viderint. idem Balbus meliora de Gallia. &7xxi& die @1 €litteras habebat Germanos illasque nationes re audita de Caesare €legatos misisse ad Aurelium, qui est praepositus ab Hirtio: se €quod imperatum esset esse facturos. quid quaeris? omnia plena €pacis, aliter ac mihi Calvenna dixerat.  Ÿóáÿëú‚þïìéî Ãõíáîïÿïäøééé Ëáì® Íáé® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Itane vero? hoc meus et tuus Brutus egit ut Lanuvi esset, ut €Trebonius itineribus deviis proficisceretur in provinciam, ut €omnia facta, scripta, dicta, promissa, cogitata Caesaris plus €valerent quam si ipse viveret? meministine [2me]2 clamare illo €ipso primo Capitolino die senatum in Capitolium a praetoribus €vocan[2dum]2? di immortales, quae tum opera effici potuerunt €laetantibus omnibus bonis, etiam sat bonis, fractis latronibus! €Liberalia tu accusas. quid fieri tum potuit? iam pridem periera-€mus. meministine te clamare causam perisse si funere elatus €esset? at ille etiam in foro combustus laudatusque miserabiliter €servique et egentes in tecta nostra cum facibus immissi. quae €deinde? ut audeant dicere 'tune contra Caesaris nutum?' haec €et talia ferre non possum. itaque $GH=N PRO\ GH=S& cogito; tua €tamen $U(PHNE/MIOS&. @@Nausea iamne plane abiit? mihi quidem ex tuis litteris €coniectanti ita videbatur. redeo ad Tebassos, Scaevas, Fangones. @1 €hos tu existimas confidere se illa habituros stantibus nobis? in €quibus plus virtutis putarunt quam experti sunt. pacis isti scilicet €amatores et non latrocini auctores. at ego, cum tibi de Curtilio €scripsi Sextilianoque fundo, scripsi de Censorino, de Messalla, €de Planco, de Postumo, de genere toto. melius fuit perisse illo €interfecto, quod numquam accidisset, quam haec videre. @@Octavius Neapolim venit &7xiiii& Kal. ibi eum Balbus mane €postridie, eodemque die mecum in Cumano; illum heredi-€tatem aditurum. sed, ut scribis, $%R(ICOQEMIN%& magnam cum €Antonio. Buthrotia mihi tua res est, ut debet, eritque curae. €quod quaeris iamne ad cen[2ten]2a Cluvianum, adventare videtur; €sed primo anno &7 detersimus. @@Quintus pater ad me gravia de filio, maxime quod matri €nunc indulgeat cui antea bene merenti fuerit inimicus. ardentis €in eum litteras ad me misit. ille autem quid agat si scis nequedum €Roma es profectus, scribas ad me velim, et hercule si quid €aliud. vehementer delector tuis litteris.  Ÿóáÿëú‚ÿïìéî Ðõôåïìáî憎©ÿïäøé Ëáì® Íáé® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Nudius tertius dedi ad te epistulam longiorem; nunc ad ea quae €proxime. velim mehercule Asturae Brutus. $A)KOLASI/AN& istorum €scribis. an censebas aliter? equidem etiam maiora exspecto. €cum [equidem] contionem lego de 'tanto viro', de 'clarissimo @1 €civi', ferre non queo. etsi ista iam ad risum. sed memento, sic €alitur consuetudo perditarum contionum, ut nostri illi non €heroes sed di futuri quidem in gloria sempiterna sint sed non €sine invidia, ne sine periculo quidem. verum illis magna con-€solatio conscientia maximi et clarissimi facti; nobis quae, qui €interfecto rege liberi non sumus? sed haec fortuna viderit, €quoniam ratio non gubernat. @@De Cicerone quae scribis iucunda mihi sunt; velim sint €prospera. quod ver[2o cur]2ae tibi est ut ei suppeditetur ad €usum et cultum copiose, per mihi gratum est, idque ut facias te €etiam rogo. de Buthrotiis et tu recte cogitas et ego non dimitto €istam curam. suscipiam omnem etiam actionem, quam video €cottidie faciliorem. de Cluviano, quoniam in re mea me ipsum €diligentia vincis, res ad centena perducitur. ruina rem non fecit €deteriorem, haud scio an iam fructuosiorem. €@@Hic mecum Balbus, Hirtius, Pansa. modo venit Octavius, et €quidem in proximam villam Philippi, mihi totus deditus. €Lentulus Spinther hodie apud me; cras mane vadit.  Ÿóáÿëúƒ€ïìÐõôåïìéóÿïäø Ëáì® Íáé® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘O mi Attice, vereor ne nobis Idus Martiae nihil dederint praeter €laetitiam et odi poenam ac doloris. quae mihi istim adferuntur! €quae hic video! '$W)\ PRA/CEWS KALH=S ME/N, A)TELOU=S DE/.&' scis quam €diligam Siculos et quam illam clientelam honestam iudicem. @1 €multa illis Caesar, neque me invito (etsi Latinitas erat non €ferenda. verum tamen). ecce autem Antonius accepta grandi €pecunia fixit legem 'a dictatore comitiis latam' qua Siculi cives €Romani; cuius rei vivo illo mentio nulla. quid? Deiotari nostri €causa non similis? dignus ille quidem omni regno, sed non per €Fulviam. sescenta similia. verum illuc referor: tam claram €tamque testatam rem tamque iustam, Buthrotiam, non tene-€bimus aliqua ex parte? et eo quidem magis quo ista plura? @@Nobiscum hic perhonorifice et peramice Octavius. quem €quidem sui Caesarem salutabant, Philippus non, itaque ne nos €quidem; quem nego posse [2esse]2 bonum civem. ita multi €circumstant, qui quidem nostris mortem minitantur, negant €haec ferri posse. quid censes cum Romam puer venerit, ubi €nostri liberatores tuti esse non possunt? [2qui]2 quidem semper €erunt clari, conscientia vero facti sui etiam beati; sed nos, nisi €me fallit, iacebimus. itaque exire aveo 'ubi nec Pelopidarum', €inquit. haud amo vel hos designatos, qui etiam declamare me €coegerunt, ut ne apud aquas quidem acquiescere liceret. sed hoc €meae nimiae facilitatis; nam id erat quondam quasi necesse, €nunc, quoquo modo se res habet, non est item. @@Quam dudum nihil habeo quod ad te scribam! scribo tamen, €non ut delectem meis litteris sed ut eliciam tuas. tu si quid erit €de ceteris, de Bruto utique quicquid. haec conscripsi &7x& Kal., €accubans apud Vestorium, hominem remotum a dialecticis, in €arithmeticis satis exercitatum. @1  Ÿóáÿëúƒïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöé Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Septimo denique die litterae mihi redditae sunt quae erant a te €&7xiii& Kal. datae; quibus quaeris, idque etiam me ipsum nescire €arbitraris, utrum magis tumulis prospectuque an ambulatione €$A(LITENEI=& delecter. est mehercule, ut dicis, utriusque loci tanta €amoenitas ut dubitem utra anteponenda sit. €@@@@@@'$A)LL' OU) DAITO\S E)PHRA/TOU E)/RGA ME/MHLEN, €@@@@$A)LLA\ LI/HN ME/GA PH=MA, DIOTREFE/S, EI)SORO/WNTES €@@@@$DEI/DIMEN: E)N DOIH=| DE\ SAWSE/MEN H)\ A)POLE/SQAI.&' Quamvis enim tu magna et mihi iucunda scripseris de D. Bruti €adventu ad suas legiones, in quo spem maximam video, tamen, €si est bellum civile futurum (quod certe erit si Sextus in armis €permanebit, quem permansurum esse certo scio), quid nobis €faciendum sit ignoro. neque enim iam licebit, quod Caesaris €bello licuit, neque huc neque illuc. quemcumque enim haec €pars perditorum laetatum Caesaris morte putavit (laetitiam €autem apertissime tulimus omnes), hunc in hostium numero €habebit; quae res ad caedem maximam spectat. restat ut in €castra Sexti aut, si forte, Bruti nos conferamus, res odiosa et €aliena nostris aetatibus, incerto exitu belli_et nescio quo pacto €tibi ego possim, mihi tu dicere €@@@@'$TE/KNON E)MO/N, OU)/ TOI DE/DOTAI POLEMH/IA E)/RGA, €@@@@$A)LLA\ SU/ G' I(MERO/ENTA METE/RXEO E)/RGA LO/GOIO&'. Sed haec fors viderit, ea quae talibus in rebus plus quam ratio €potest. nos autem id videamus quod in nobis ipsis esse debet, ut @1 €quicquid acciderit fortiter et sapienter feramus et accidisse €hominibus meminerimus, nosque cum multum litterae tum €non minimum Idus quoque Martiae consolentur. @@Suscipe nunc meam deliberationem qua sollicitor; ita multa €veniunt in mentem in utramque partem. [2si]2 proficiscor, ut þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž¨”ƒëúƒïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöé Ëáì® Íáé® ´´ÿconstitueram, legatus in Graeciam, caedis impendentis peri-€culum non nihil vitare videor, sed casurus in aliquam vitu-€perationem quod rei publicae defuerim tam gravi tempore. sin €autem mansero, fore me quidem video in discrimine, sed €accidere posse suspicor ut prodesse possim rei publicae. iam illa €consilia privata sunt, quod sentio valde esse utile ad confirma-€tionem Ciceronis me illuc venire; nec alia causa profectionis €mihi ulla fuit tum cum consilium cepi legari a Caesare. tota €igitur hac de re, ut soles si quid ad me pertinere putas, cogitabis. @@Redeo nunc ad epistulam tuam. scribis enim esse rumores me €ad lacum quod habeo venditurum, minusculam vero villam €utique Quinto traditurum vel impenso pretio, quo introducatur, €ut tibi Quintus filius dixerit, dotata Aquilia. ego vero de €venditione nihil cogito, nisi quid quod magis me delectet €invenero. Quintus autem de emendo nihil curat hoc tempore; €satis enim torquetur debitione dotis, in qua mirificas Egnatio €gratias agit. a ducenda autem uxore sic abhorret ut libero lectulo neget esse quicquam iucundius. sed haec quoque €hactenus. €@@Redeo enim ad miseram seu nullam potius rem publicam. €M. Antonius ad me scripsit de restitutione Sex. Cloeli; quam €honorifice, quod ad me attinet, ex ipsius litteris cognosces (misi €enim tibi exemplum); quam dissolute, quam turpiter quamque @1 €ita perniciose ut non numquam Caesar desiderandus esse €videatur, facile existimabis. quae enim Caesar numquam neque €fecit neque fecisset neque passus esset, ea nunc ex falsis eius €commentariis proferuntur. ego autem Antonio facillimum me €praebui. etenim ille, quoniam semel induxit animum sibi licere €quod vellet, fecisset nihilo minus me invito. itaque mearum €quoque litterarum misi tibi exemplum. ©áŸóáÿëúƒ‚ïìÒïíáåÿïäã® ø Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@[2M.]2 ANTONIVS COS. S. D. M. CICERONI ‘Occupationibus est factum meis et subita tua profectione ne €tecum coram de hac re agerem. quam ob causam vereor ne €absentia mea levior sit apud te. quod si bonitas tua responderit €iudicio meo quod semper habui de te, gaudebo. @@A Caesare petii ut Sex. Cloelium restitueret; impetravi. erat €mihi in animo etiam tum sic uti beneficio eius si tu concessisses. €quo magis laboro ut tua voluntate id per me facere nunc €[2possim]2. quod si duriorem te eius miserae et adflictae fortunae €praebes, non contendam ego adversus te, quamquam videor €debere tueri commentarium Caesaris. sed mehercule, si €humaniter et sapienter et amabiliter in me cogitare vis, facilem €profecto te praebebis et voles P. Claudium, optima in spe €puerum repositum, existimare non te insectatum esse, cum potueris, amicos paternos. patere, obsecro, te pro re publica €videri gessisse simultatem cum patre eius, non [2quod]2 con-€tempseris hanc familiam. honestius enim et libentius deponimus €inimicitias rei publicae nomine susceptas quam contumaciae. @1 €me deinde sine ad hanc opinionem iam nunc dirigere puerum €et tenero animo eius persuadere non esse tradendas posteris €inimicitias. quamquam tuam fortunam, Cicero, ab omni peri-€culo abesse certum habeo, tamen arbitror malle te quietam €senectutem et honorificam potius agere quam sollicitam. €postremo meo iure te hoc beneficium rogo; nihil enim non tua €causa feci. quod si non impetro, per me Cloelio daturus non €sum, ut intellegas quanti apud me auctoritas tua sit atque eo te €placabiliorem praebeas.  Ÿóáÿëúƒƒïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöé Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@CICERO ANTONIO COS. S. D. ‘Quod mecum per litteras agis unam ob causam mallem coram €egisses; non enim solum ex oratione, sed etiam ex vultu et €oculis et fronte, ut aiunt, meum erga te amorem perspicere €potuisses. nam cum te semper amavi, primum tuo studio, post €etiam beneficio provocatus, tum his temporibus res publica te mihi ita commendavit ut cariorem habeam neminem. litterae €vero tuae cum amantissime tum honorificentissime scriptae sic €me adfecerunt ut non dare tibi beneficium viderer sed accipere €a te ita petente ut inimicum meum, necessarium tuum, me invito €servare nolles, cum id nullo negotio facere posses. @@Ego vero tibi istuc, mi Antoni, remitto atque ita ut me a te, €cum his verbis scripseris, liberalissime atque honorificentissime €tractatum existimem, idque cum totum, quoquo modo se res €haberet, tibi dandum putarem, tum do etiam humanitati et €naturae meae. nihil enim umquam non modo acerbum in me @1 €fuit sed ne paulo quidem tristius aut severius quam necessitas rei €publicae postulavit. accedit ut ne in ipsum quidem Cloelium €meum insigne odium fuerit umquam, semperque ita statui, non €esse insectandos inimicorum amicos, praesertim humiliores, nec €his praesidiis nosmet ipsos esse spoliandos. @@Nam de puero Clodio tuas partis esse arbitror ut eius animum €tenerum, quem ad modum scribis, iis opinionibus imbuas ut ne €quas inimicitias residere in familiis nostris arbitretur. contendi €cum P. Clodio cum ego publicam causam, ille suam defenderet. €nostras concertationes res publica diiudicavit. si viveret, mihi cum illo nulla contentio iam maneret. qua re, quoniam hoc a €me sic petis ut, quae tua potestas est, ea neges te me invito €usurum, puero quoque hoc a me dabis, si tibi videbitur, non €quo aut aetas nostra ab illius aetate quicquam debeat periculi €suspicari aut dignitas mea ullam contentionem extimescat, sed €ut nosmet ipsi inter nos coniunctiores simus quam adhuc €fuimus. interpellantibus enim his inimicitiis animus tuus mihi €magis patuit quam domus. sed haec hactenus. €@@Illud extremum: ego quae te velle quaeque ad te pertinere €arbitrabor semper sine ulla dubitatione summo studio faciam. €hoc velim tibi penitus persuadeas. ¨ŽŸóáÿëúƒ„ïäéö áõô ééé Ëáì® Íáé® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘'Iteradum eadem ista mihi.' coronatus Quintus noster Parilibus! €solusne? etsi addis Lamiam, quod demiror equidem; sed scire @1 €cupio qui fuerint alii, quamquam satis scio nisi improbum €neminem. explanabis igitur hoc diligentius. ego autem casu, €cum dedissem ad te litteras &7vi& Kal. satis multis verbis, tribus fere €horis post accepi tuas et magni quidem ponderis. itaque ioca €tua plena facetiarum de haeresi Vestori[2a]2na et de %pherionum €more% Puteolano risisse me satis nihil est necesse rescribere. €$POLITIKW/TERA& illa videamus. @@Ita Brutos Cassiumque defendis quasi eos ego reprehendam; €quos satis laudare non possum. rerum ego vitia collegi, non €hominum. sublato enim tyranno tyrannida manere video. €nam quae ille facturus non fuit ea fiunt, ut de Cloelio, de quo €mihi exploratum est illum non modo non facturum sed etiam €ne passurum quidem fuisse. sequetur Rufio Vestorianus, Victor €numquam scriptus, ceteri, quis non? cui servire ipsi non €potuimus, eius libellis paremus. nam Liberalibus quis potuit in €senatum non venire? fac id potuisse aliquo modo; num etiam, €cum venissemus, libere potuimus sententiam dicere? nonne €omni ratione veterani qui armati aderant, cum praesidi nos €nihil haberemus, defendendi fuerunt? illam sessionem Capito-€linam mihi non placuisse tu testis es. quid ergo? ista culpa €Brutorum? minime illorum quidem, sed aliorum brutorum, €qui se cautos ac sapientis putant; quibus satis fuit laetari, non €nullis etiam gratulari, nullis permanere. @@Sed praeterita omittamus; istos omni cura praesidioque €tueamur, et, quem ad modum tu praecipis, contenti Idibus €Martiis simus; quae quidem nostris amicis, divinis viris, aditum €ad caelum dederunt, libertatem populo Romano non dederunt. @1 €recordare tua. nonne meministi clamare te omnia perisse si ille €funere elatus esset? sapienter id quidem. itaque ex eo quae €manarint vides. @@Quae scribis Kal. Iun. Antonium de provinciis relaturum, €ut et ipse Gallias habeat et utrisque dies prorogetur, licebitne €decerni libere? si licuerit, libertatem esse recuperatam laetabor; €si non licuerit, quid mihi attulerit ista domini mutatio praeter laetitiam quam oculis cepi iusto interitu tyranni? rapinas scribis €ad Opis fieri; quas nos quoque tum videbamus. ne nos et €liberati ab egregiis viris nec liberi sumus. ita laus illorum est, €culpa nostra. et hortaris me ut historias scribam, ut colligam þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž¨Ž•…ëúƒ„ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäéö áõô ééé Ëáì® Íáé® ´´ÿtanta eorum scelera a quibus etiam nunc obsidemur! poterone €eos ipsos non laudare qui te obsignatorem adhibuerunt? nec €mehercule me raudusculum movet, sed homines benevolos, €qualescumque sunt, grave est insequi contumelia. @@Sed de omnibus meis consiliis, ut scribis, existimo exploratius €nos ad Kal. Iun. statuere posse. ad quas adero, et omni ope €atque opera enitar, adiuvante me scilicet auctoritate tua et gratia €et summa aequitate causae, ut de Buthrotiis senatus consultum €quale scribis fiat. quod me cogitare iubes, cogitabo equidem, €etsi tibi dederam superiore epistula cogitandum. tu autem quasi €iam recuperata re publica vicinis tuis Massiliensibus sua reddis. €haec armis, quae quam firma habeamus ignoro, restitui fortasse €possunt, auctoritate non possunt. @@Epistula brevis quae postea a te scripta est sane mihi fuit €iucunda de Bruti ad Antonium et de eiusdem ad te litteris. €posse videntur esse meliora quam adhuc fuerunt. sed nobis ubi €simus et quo iam nunc nos conferamus providendum est. @1  Ÿóáÿëúƒ…ïäËáì® Íáé® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O mirificum Dolabellam meum! iam enim dico meum; antea, €crede mihi, subdubitabam. magnam $A)NAQEW/RHSIN& res habet: de €saxo, in crucem, columnam tollere, locum illum sternendum €locare! quid quaeris? heroica. sustulisse mihi videtur simula-€tionem desideri, adhuc quae serpebat in dies et inveterata verebar ne periculosa nostris tyrannoctonis esset. nunc prorsus €adsentior tuis litteris speroque meliora. quamquam istos ferre €non possum qui, dum se pacem velle simulant, acta nefaria €defendunt. sed non possunt omnia simul. incipit res melius ire €quam putaram. nec vero discedam, nisi cum tu me id honeste €putabis facere posse. Bruto certe meo nullo loco deero, idque, €etiam si mihi cum illo nihil fuisset, facerem propter eius €singularem incredibilemque virtutem. @@Piliae nostrae villam totam quaeque in villa sunt trado, in €Pompeianum ipse proficiscens Kal. Mai. quam velim Bruto €persuadeas ut Asturae sit!  Ÿóáÿëúƒ†ïäöé Îïî® Íáé® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘&7v&[2&7i&]2 Non. conscendens ab hortis Cluvianis in phaselum epico-€pum has dedi litteras, cum Piliae nostrae villam ad Lucrinum, €vilicos, procuratores tradidissem. ipse autem eo die in Paeti €nostri tyrotarichum imminebam; perpaucis diebus in Pom- @1 €peiano, post in haec Puteolana et Cumana regna %renavigare%. €o loca ceteroqui valde expetenda, interpellantium autem multi-€tudine paene fugienda! @@Sed ad rem ut veniam, o Dolabellae nostri magnam $A)RI-€$STEI/AN&! quanta est $A)NAQEW/RHSIS&! equidem laudare eum et €hortari non desisto. recte tu omnibus epistulis significas quid de €re, quid de viro sentias. mihi quidem videtur Brutus noster iam €vel coronam auream per forum ferre posse. quis enim audeat €violare proposita cruce aut saxo, praesertim tantis plausibus, €tanta approbatione infimorum? @@Nunc, mi Attice, me fac ut expedias. cupio, cum Bruto €nostro adfatim satis fecerim, excurrere in Graeciam. magni €interest Ciceronis vel mea potius vel mehercule utriusque me €intervenire discenti. nam epistula Leonidae quam ad me misisti €quid habet, quaeso, in quo magno opere laetemur? numquam €ille mihi satis laudari videbitur cum ita laudabitur, 'quo modo €nunc est'. non est fidentis hoc testimonium, sed potius timentis. €Herodi autem mandaram ut mihi $KATA\ MI/TON& scriberet; a quo €adhuc nulla littera est. vereor ne nihil habuerit quod mihi, cum €cognossem, iucundum putaret fore. @@Quod ad Xenonem scripsisti, valde mihi gratum est; nihil €enim deesse Ciceroni cum ad officium tum ad existimationem €meam pertinet. Flammam Flaminium audio Romae esse. ad €eum scripsi me tibi mandasse per litteras ut de Montani negotio €cum eo loquerere, et velim cures epistulam quam ad eum misi €reddendam, et ipse, quod commodo tuo fiat, cum eo collo-€quare. puto, si quid in homine pudoris est, praestaturum eum, @1 €ne sero cum damno dependatur. de Attica pergratum mihi €fecisti quod curasti ut ante scirem recte esse quam non belle €fuisse.  Ÿóáÿëúƒ‡ïìéî Ðïíðåéáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘In Pompeianum veni &7v& Non. Mai., cum pridie, ut antea ad te €scripsi, Piliam in Cumano collocavissem. ibi mihi cenanti €litterae tuae sunt redditae quas dederas Demetrio liberto prid. €Kal.; in quibus multa sapienter, sed tamen talia, quem ad €modum tute scribebas, ut omne consilium in fortuna positum videretur. itaque his de rebus ex tempore et coram. de Buthrotio €negotio, utinam quidem Antonium conveniam! multum pro-€fecto proficiam. sed non arbitrantur eum a Capua declinaturum; €quo quidem metuo ne magno rei publicae malo venerit. quod €idem L. Caesari videbatur, quem pridie Neapoli adfectum €graviter videram. quam ob rem ista nobis ad Kal. Iun. tractanda €et perficienda sunt. sed hactenus. @@Quintus filius ad patrem acerbissimas litteras misit, quae sunt €ei redditae cum venissemus in Pompeianum; quarum tamen €erat caput Aquiliam novercam non esse laturum. sed hoc €tolerabile fortasse, illud vero, se a Caesare habuisse omnia, nihil €a patre, reliqua sperare ab Antonio_o perditum hominem! €sed $MELH/SEI&. @@Ad Brutum nostrum, ad Cassium, ad Dolabellam epistulas €scripsi. earum exempla tibi misi, non ut deliberarem redden-€daene essent; plane enim iudico esse reddendas, quod non €dubito quin tu idem existimaturus sis. @1 @@Ciceroni meo, mi Attice, suppeditabis quantum videbitur €meque hoc tibi onus imponere patiere. quae adhuc fecisti mihi €sunt gratissima. @@Librum meum illum $A)NE/KDOTON& nondum, ut volui, perpolivi; €ista vero quae tu contexi vis aliud quoddam separatum volumen €exspectant. ego autem, credas mihi velim, minore periculo €existimo contra illas nefarias partis vivo tyranno dici potuisse €quam mortuo. ille enim nescio quo pacto ferebat me quidem €mirabiliter; nunc, quacumque nos commovimus, ad Caesaris €non modo acta verum etiam cogitata revocamur. €@@De Montano, quoniam Flamma venit, videbis. puto rem meli-€ore loco esse debere. ©‘áŸóáÿëúƒˆ@@@@CICERO DOLABELLAE COS. SVO SAL. ‘Etsi contentus eram, mi Dolabella, tua gloria satisque ex ea €magnam laetitiam voluptatemque capiebam, tamen non €possum non confiteri cumulari me maximo gaudio quod vulgo €hominum opinio socium me ascribat tuis laudibus. neminem €conveni (convenio autem cottidie plurimos. sunt enim permulti €optimi viri qui valetudinis causa in haec loca veniant; praeterea €ex municipiis frequentes necessarii mei) quin omnes, cum te €summis laudibus ad caelum extulerunt, mihi continuo maximas €gratias agant. negant enim se dubitare quin tu meis praeceptis €et consiliis obtemperans praestantissimum te civem et singu-€larem consulem praebeas. @1 @@Quibus ego quamquam verissime possum respondere te quae €facias tuo iudicio et tua sponte facere nec cuiusquam egere €consilio, tamen neque plane adsentior, ne imminuam tuam €laudem si omnis a meis consiliis profecta videatur, neque valde €nego; sum enim avidior etiam quam satis est gloriae. et tamen €non alienum est dignitate tua, quod ipsi Agamemnoni, regum €regi, fuit honestum, habere aliquem in consiliis capiendis €Nestorem, mihi vero gloriosum te iuvenem consulem florere €laudibus quasi alumnum disciplinae meae. @@L. quidem Caesar, cum ad eum aegrotum Neapolim venis-€sem, quamquam erat oppressus totius corporis doloribus, €tamen, ante quam me plane salutavit, 'o mi Cicero' inquit, €'gratulor tibi cum tantum vales apud Dolabellam quantum si €ego apud sororis filium valerem, iam salvi esse possemus. €Dolabellae vero tuo et gratulor et gratias ago, quem quidem €post te consulem solum possumus vere consulem dicere.' €deinde multa de facto ac de re gesta tua; nihil magnificentius, €nihil praeclarius actum umquam, nihil rei publicae salutarius. €atque haec una vox omnium est. @@A te autem peto ut me hanc quasi falsam hereditatem alienae €gloriae sinas cernere meque aliqua ex parte in societatem tuarum €laudum venire patiare. quamquam, mi Dolabella (haec enim €iocatus sum), libentius omnis meas, si modo sunt aliquae meae, €laudes ad te transfuderim quam aliquam partem exhauserim ex þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž©‘ᔆëúƒˆïìéî Ðïíðåéáîïÿïäö Îïî® Íáé® ´´ÿtuis. nam cum te semper tantum dilexerim quantum tu intel-€legere potuisti, tum his tuis factis sic incensus sum ut nihil €umquam in amore fuerit ardentius. nihil est enim, mihi crede, virtute formosius, nihil pulchrius, nihil amabilius. semper @1 €amavi, ut scis, M. Brutum propter eius summum ingenium, €suavissimos mores, singularem probitatem atque constantiam; €tamen Idibus Martiis tantum accessit ad amorem ut mirarer €locum fuisse augendi in eo quod mihi iam pridem cumulatum €etiam videbatur. quis erat qui putaret ad eum amorem quem €erga te habebam posse aliquid accedere? tantum accessit ut mihi €nunc denique amare videar, antea dilexisse. @@Qua re quid est quod ego te horter ut dignitati et gloriae €servias? proponam tibi claros viros, quod facere solent qui €hortantur? neminem habeo clariorem quam te ipsum. te imitere oportet, tecum ipse certes. ne licet quidem tibi iam €tantis rebus gestis non tui similem esse. quod cum ita sit, €hortatio non est necessaria, gratulatione magis utendum est. €contigit enim tibi, quod haud scio an nemini, ut summa severitas €animadversionis non modo non invidiosa sed etiam popularis €esset et cum bonis omnibus tum infimo cuique gratissima. hoc €si tibi fortuna quadam contigisset, gratularer felicitati tuae, sed €contigit magnitudine cum animi tum etiam ingeni atque con-€sili. legi enim contionem tuam. nihil illa sapientius; ita pede-€temptim et gradatim tum accessus a te ad causam facti, tum €recessus, ut res ipsa maturitatem tibi animadvertendi omnium €concessu daret. @@Liberasti igitur et urbem periculo et civitatem metu neque €solum ad tempus maximam utilitatem attulisti sed etiam ad €exemplum. quo facto intellegere debes in te positam esse rem €publicam tibique non modo tuendos sed etiam ornandos esse €illos viros a quibus initium libertatis profectum est. sed his de @1 €rebus coram plura, prope diem ut spero. tu, quoniam rem €publicam nosque conservas, fac ut diligentissime te ipsum, mi €Dolabella, custodias. ¨’Ÿóáÿëúƒ‰ïäöéé Éä® Íáé® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Saepius me iam agitas quod rem gestam Dolabellae nimis in €caelum videar efferre. ego autem, quamquam sane probo €factum, tamen ut tanto opere laudarem adductus sum tuis et €unis et alteris litteris. sed totum se a te abalienavit Dolabella €ea de causa qua me quoque sibi inimicissimum reddidit. o €hominem impudentem! Kal. Ian. debuit, adhuc non solvit, €praesertim cum se maximo aere alieno Faberi manu liberarit et €opem ab Ope petierit. licet enim iocari, ne me valde contur-€batum putes. atque ego ad eum &7viii& Id. litteras dederam bene €mane, eodem autem die tuas litteras vesperi acceperam in Pom-€peiano sane celeriter tertio abs te die. sed, ut ad te eo ipso die €scripseram, satis aculeatas ad Dolabellam litteras dedi; quae si €nihil profecerint, puto fore ut me praesentem non sustineat. @@Albianum te confecisse arbitror. de Patulciano nomine, quod €mihi %suspendiatus est% gratissimum est et simile tuorum €omnium. sed ego Erotem ad ista expedienda factum mihi €videbar reliquisse; cuius non sine magna culpa vacillarunt. sed cum ipso videro. de Montano, ut saepe ad te scripsi, erit tibi €tota res curae. €@@Servius proficiscens quod desperanter tecum locutus est €minime miror neque ei quicquam in desperatione concedo. Brutus noster, singularis vir, si in senatum non est Kal. Iun. ven-€turus, quid facturus sit in foro nescio. sed hoc ipse melius. ego @1 €ex iis quae parari video non multum Idibus Martiis profectum €iudico. itaque de Graecia cottidie magis et magis cogito. nec €enim Bruto meo exsilium, ut scribit ipse, meditanti video quid €prodesse possim. Leonidae me litterae non satis delectarunt. de €Herode tibi adsentior. Saufei legisse vellem. ego ex Pompeiano €&7vi& Id. Mai. cogitabam.  ŸóáÿëúƒŠïäöééé Éä® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Non. Mai., cum essem in Pompeiano, accepi binas a te litteras, €alteras sexto die, alteras quarto. ad superiores igitur prius. quam €mihi iucundum opportune tibi Barnaeum litteras reddidisse! €tu vero cum Cassio, ut cetera. quam commode autem quod id €ipsum quod me mones quadriduo ante ad eum scripseram €exemplumque mearum litterarum ad te miseram! sed cum ex €Dolabellae $A)RISTEI/A|& (sic enim tu ad me scripseras) magna €%desperatione adfectus% essem, ecce tibi et Bruti et tuae litterae! €ille exsilium meditari. nos autem alium portum propiorem €huic aetati videbamus; in quem mallem equidem pervehi €florente Bruto nostro constitutaque re publica. sed nunc €quidem, ut scribis, non utrumvis. adsentiris enim nostram €aetatem a castris, praesertim civilibus, abhorrere. @@M. Antonius ad me tantum de Cloelio rescripsit, meam €lenitatem et clementiam et sibi esse gratam et mihi voluptati €magnae fore. sed Pansa furere videtur de Cloelio itemque €Deiotaro et loquitur severe, si velis credere. illud tamen non €belle, ut mihi quidem videtur, quod factum Dolabellae vehe-€menter improbat. @1 @@De coronatis, cum sororis tuae filius a patre accusatus esset, €rescripsit se coronam habuisse honoris Caesaris causa, posuisse €luctus gratia; postremo se libenter vituperationem subire quod €amaret etiam mortuum Caesarem. @@Ad Dolabellam, quem ad modum tibi dicis placere, scripsi €diligenter. ego etiam ad Siccam. tibi hoc oneris non impono. €nolo te illum iratum habere. Servi orationem cognosco; in qua €plus timoris video quam consili. sed quoniam perterriti omnes €sumus, adsentior Servio. Publilius tecum tricatus est. huc enim €Caerellia missa ab istis est legata ad me; cui facile persuasi mihi €id quod rogaret ne licere quidem, non modo non libere. €Antonium si videro, accurate agam de Buthroto. @@Venio ad recentiores litteras; quamquam de Servio iam €rescripsi. 'me facere magnam $PRA=CIN& Dolabellae.' mihi me-€hercule ita videtur, non potuisse maiorem tali re talique tem-€pore. sed tamen quicquid ei tribuo, tribuo ex tuis litteris. tibi €vero adsentior maiorem $PRA=CIN& eius fore si mihi quod debuit €dissolverit. Brutus velim sit Asturae. @@Quod autem laudas me quod nihil ante de profectione €constituam quam ista quo evasura sint videro, muto sententiam. €neque quicquam tamen ante quam te videro. Atticam meam €gratias mihi agere de matre gaudeo; cui quidem ego totam €villam cellamque tradidi eamque cogitabam &7v& Id. videre. tu €Atticae salutem dices. nos Piliam diligenter tuebimur. @1  Ÿóáÿëúƒ‹ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäö Éä® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘E Pompeiano navi advectus sum in Luculli nostri hospitium &7vi& €Id. hora fere tertia. egressus autem e navi accepi tuas litteras €quas tuus tabellarius in Cumanum attulisse dicebatur Non. Mai. €datas. a Lucullo postridie eadem fere hora veni in Puteolanum. €ibi accepi duas epistulas, alteram Nonis, alteram &7vii& Id. Lanuvio €datas. audi igitur ad omnis. @@Primum, quae de re mea gesta et in solutione et in Albiano €negotio, grata. de tuo autem Buthrot[2i]2o, cum in Pompeiano €essem, Misenum venit Antonius. inde ante discessit quam illum €venisse audissem; a quo %in Samnium% vide quid speres. Romae €igitur de Buthroto. L. Antoni horribilis contio, Dolabellae €praeclara. iam vel sibi habeat nummos, modo numeret Idibus. €Tertullae nollem abortum. tam enim Cassii sunt iam quam €Bruti serendi. de regina velim atque etiam de Caesare illo. €persolvi primae epistulae, venio ad secundam. @@De Quintis, Buthroto, cum venero, ut scribis. quod Ciceroni €suppeditas, gratum. quod errare me putas qui rem publicam @1 €putem pendere in Bruto, sic se res habet: aut nulla erit aut ab €isto istisve servabitur. quod me hortaris ut scriptam contionem €mittam, accipe a me, mi Attice, $KAQOLIKO\N QEW/RHMA& earum €rerum in quibus satis exercitati sumus. nemo umquam neque €poeta neque orator fuit qui quemquam meliorem quam se €arbitraretur. hoc etiam malis contingit; quid tu Bruto putas et €ingenioso et erudito? de quo etiam experti sumus nuper in €edicto. scripseram rogatu tuo. meum mihi placebat, illi suum. €quin etiam cum ipsius precibus paene adductus scripsissem ad €eum de optimo genere dicendi, non modo mihi sed etiam tibi €scripsit sibi illud quod mihi placeret non probari. qua re sine, þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸Ž¨”“ˆŽëúƒ‹ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäö Éä® Íáé® ´´ÿquaeso, sibi quemque scribere. 'suam quoique sponsam, mihi €meam; suum quoique amorem, mihi meum.' non scite; hoc €enim Atilius, poeta durissimus. atque utinam liceat isti con-€tionari! cui si esse in urbe tuto licebit, vicimus. ducem enim €novi belli civilis aut nemo sequetur aut ii sequentur qui facile €vincantur. @@Venio ad tertiam. gratas fuisse meas litteras Bruto et Cassio €gaudeo, itaque iis rescripsi. quod Hirtium per me meliorem €fieri volunt, do equidem operam et ille optime loquitur, sed €vivit habitatque cum Balbo, qui item bene loquitur. quid credas €videris. Dolabellam valde placere tibi video; mihi quidem €egregie. cum Pansa vixi in Pompeiano. is plane mihi probabat €se [2be]2ne sentire et cupere pacem. causam armorum quaeri €plane video. edictum Bruti et Cassi probo. %quaeris% ut susci-€piam cogitationem quidnam istis agendum putem, consilia @1 €temporum sunt, quae in horas commutari vides. Dolabellae et €prima illa actio et haec contra Antonium contio mihi profecisse €permultum videtur. prorsus [2melius]2 ibat res; nunc autem €videmur habituri ducem, quod unum municipia bonique €desiderant. @@Epicuri mentionem facis et audes dicere $MH\ POLITEU/ESQAI&? €non te Bruti nostri vulticulus ab ista oratione deterret? Quintus €filius, ut scribis, Antoni est dextella. per eum igitur quod €volemus facile auferemus. exspecto, si, ut putas, L. Antonius €produxit Octavium, qualis contio fuerit. €@@Haec scripsi; statim enim Cassi tabellarius. eram continuo €Piliam salutaturus, deinde ad epulas Vestori navicula. Atticae €plurimam salutem.  ŸóáÿëúƒŒïìÐõôåïìéóÿïäö Éä® Íáé® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum paulo ante dedissem ad te Cassi tabellario litteras, &7v& Id. €venit noster tabellarius et quidem, portenti simile, sine tuis €litteris. sed cito conieci Lanuvi te fuisse. Eros autem festinavit €ut ad me litterae Dolabellae perferrentur, non de re mea €(nondum enim meas acceperat) sed rescripsit ad eas quarum €exemplum tibi miseram sane luculente. @@Ad me autem, cum Cassi tabellarium dimisissem, statim €Balbus. o dei boni, quam facile perspiceres timere otium! et €nosti virum, quam tectus. sed tamen Antoni consilia narrabat; €illum circumire veteranos ut acta Caesaris sancirent idque @1 €se facturos esse iurarent, ut arma omnes haberent eaque duumviri €omnibus mensibus inspicerent. questus est etiam de sua invidia €eaque omnis eius oratio fuit ut amare videretur Antonium. €quid quaeris? nihil sinceri. @@Mihi autem non est dubium quin res spectet ad castra. acta enim €illa res est animo virili, consilio puerili. quis enim hoc non vidit, €regni heredem relictum? quid autem absurdius? 'hoc metuere, €alterum in metu non ponere'! quin etiam hoc ipso tempore €multa $U(POSO/LOIKA&. Ponti Neapolitanum a matre tyrannoctoni €possideri! legendus mihi saepius est 'Cato maior' ad te missus. €amariorem enim me senectus facit. stomachor omnia. sed mihi €quidem $BEBI/WTAI&; viderint iuvenes. tu mea curabis, ut curas. @@Haec scripsi seu dictavi apposita secunda mensa apud €Vestorium. postridie apud Hirtium cogitabam et quidem €$*PENTE/LOIPON&. sic hominem traducere ad optimatis paro. $LH=ROS €$POLU/S&! nemo est istorum qui otium non timeat. qua re talaria €videamus; quidvis enim potius quam castra. €@@Atticae salutem plurimam velim dicas. exspecto Octavi €contionem et si quid aliud, maxime autem ecquid Dolabella €tinniat an in meo nomine tabulas novas fecerit.  Ÿóáÿëúƒïìéî Ðõôåïìáîïÿïäðòéä® Éä® Íáé® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Certior a Pilia factus mitti ad te Idibus tabellarios statim hoc €nescio quid exaravi. primum igitur scire te volui me hinc @1 €Arpinum &7xvi& Kal. Iun.; eo igitur mittes si quid erit posthac, €quamquam ipse iam iamque adero. cupio enim ante quam €Romam venio odorari diligentius quid futurum sit. quamquam €vereor ne nihil [2a]2 coniectura aberrem; minime enim obscurum €est quid isti moliantur. meus vero discipulus qui hodie apud me €cenat valde amat illum quem Brutus noster sauciavit. et si €quaeris (perspexi enim plane), timent otium; $U(PO/QESIN& autem €hanc habent eamque prae se ferunt, clarissimum [2virum]2 inter-€fectum, totam rem publicam illius interitu perturbatam, irrita €fore quae ille egisset simul ac desiste[2re]2mus timere, clementiam €illi malo fuisse, qua si usus non esset, nihil ei tale accidere €potuisse. @@Mihi autem venit in mentem, si Pompeius cum exercitu €firmo veniat, quod est $EU)/LOGON&, certe fore bellum. haec me €species cogitatioque perturbat. nec enim quod tibi tum licuit €nobis nunc licebit; nam aperte laetati sumus. deinde habent in €ore nos ingratos. nullo modo licebit quod tum et tibi licuit et €multis. $FAINOPROSWPHTE/ON& ergo et $I)TE/ON& in castra? miliens mori €melius, huic praesertim aetati. itaque me Idus Martiae non tam €consolantur quam antea. magnum enim mendum continent, €etsi illi iuvenes '$A)/LLOIS E)N E)SQLOI=S TO/ND' A)PWQOU=NTAI YO/GON&'. sed €si tu melius quippiam speras, quod et plura audis et interes €consiliis, scribas ad me velim simulque cogites quid agendum €nobis sit super legatione votiva. equidem in his locis moneor a €multis ne in senatu Kalendis. dicuntur enim occulte milites ad €eam diem comparati et quidem in istos, qui mihi videntur €ubivis tutius quam in senatu fore. @1 °ŸóáÿëúƒŽïäøöé Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘O factum male de Alexione! incredibile est quanta me molestia €adfecerit, nec mehercule ex ea parte maxime quod plerique €mecum 'ad quem igitur te medicum conferes?' quid mihi iam €medico? aut si opus est, tanta inopia est? amorem erga me, €humanitatem suavitatemque desidero. etiam illud: quid est €quod non pertimescendum sit, cum hominem temperantem, €summum medicum, tantus improviso morbus oppresserit? sed €ad haec omnia una consolatio est quod ea condicione nati €sumus ut nihil quod homini accidere possit recusare debeamus. @@De Antonio, iam antea tibi scripsi non esse eum a me con-€ventum. venit enim Misenum cum ego essem in Pompeiano; €inde ante profectus est quam ego eum venisse cognovi. sed casu, €cum legerem tuas litteras, Hirtius erat apud me in Puteolano. €ei legi et egi. primum, quod [2ad te]2 attinet, nihil mihi conce-€debat, deinde ad summam arbitrum me statuebat non modo €huius rei sed totius consulatus sui. cum Antonio autem sic €agemus ut perspiciat, si in eo negotio nobis satis fecerit, totum €me futurum suum. Dolabellam spero domi esse. @@Redeamus ad nostros, de quibus tu bonam spem te significas €habere propter edictorum humanitatem. ego autem perspexi, €cum a me &7xvii& Kal. de Puteolano Neapolim Pansae conveniendi €causa proficisceretur Hirtius, omnem eius sensum. seduxi enim €et ad pacem sum cohortatus. non poterat scilicet negare se velle €pacem, sed non minus se nostrorum arma timere quam Antoni, @1 €et tamen utrosque non sine causa praesidium habere, se autem €utraque arma metuere. quid quaeris? $OU)DE\N U(GIE/S. @@De Quinto filio tibi adsentior. patri quidem certe gratissimae €et bellae tuae litterae fuerunt. Caerelliae vero facile satis feci; €nec valde laborare mihi visa est, et si illa, ego certe non labora-€rem. istam vero quam tibi molestam scribis esse auditam a te €esse omnino demiror. nam quod eam collaudavi apud amicos, €audientibus tribus filiis eius et filia tua, $TI/ E)K TOU/TOU;& [quid est €hoc] quid est autem cur ego personatus ambulem? parumne €foeda persona est ipsius senectutis? @@Quod Brutus rogat ut ante Kalendas, ad me quoque scripsit €et fortasse faciam. sed plane quid velit nescio. quid enim illi €adferre consili possum, cum ipse egeam consilio et cum ille €suae immortalitati melius quam nostro otio consuluerit? de €regina rumor exstinguitur. de Flamma, obsecro te, si quid potes. ©áŸóáÿëúƒïìéî Óéîõåóóáîïÿïäøö Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Heri dederam ad te litteras exiens e Puteolano deverteramque €in Cumanum. ibi bene valentem videram Piliam. quin etiam €paulo [2post]2 Cumis eam vidi; venerat enim in funus, cui funeri €ego quoque operam dedi. Cn. Lucceius, familiaris noster, €matrem effer[2eb]2at. mansi igitur eo die in Sinuessano atque inde þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸©á†ëúƒïìéî Óéîõåóóáîïÿïäøö Ëáì® Éõî® ´´ÿmane postridie Arpinum proficiscens hanc epistulam exaravi. @1 @@Erat autem nihil novi quod aut scriberem aut ex te quaererem, €nisi forte hoc ad rem putas pertinere: Brutus noster misit ad me €orationem suam habitam in contione Capitolina petivitque a €me ut eam ne ambitiose corrigerem ante quam ederet. est autem €oratio scripta elegantissime sententiis, verbis, ut nihil possit €ultra. ego tamen si illam causam habuissem, scripsissem arden-€tius. $U(PO/QESIS& vides quae sit [2et]2 persona dicentis. itaque eam €corrigere non potui. quo enim in genere Brutus noster esse vult €et quod iudicium habet de optimo genere dicendi, id ita con-€secutus est in ea oratione ut elegantius esse nihil possit; sed ego €secutus aliud sum, sive hoc recte sive non recte. tu tamen velim €orationem legas, nisi forte iam legisti, certioremque me facias €quid iudices ipse. quamquam vereor ne cognomine tuo lapsus €$U(PERATTIKO\S& sis in iudicando. sed si recordabere $*DHMOSQE/NOUS €fulmina, tum intelleges posse et $*)ATTIKW/TATA& [2et]2 gravissime €dici. sed haec coram. nunc nec sine epistula nec cum inani €epistula volui ad te Metrodorum venire. ¢Ÿóáÿëúƒïìéî Öåóãéîïÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7xv& Kal. e Sinuessano proficiscens cum dedissem ad te litteras €devertissemque %acutius% in Vescino accepi a tabellario tuas €litteras; in quibus nimis multa de Buthroto. non enim tibi ea €res maiori curae aut est aut erit quam mihi; sic enim decet te @1 €mea curare, tua me. quam ob rem id quidem sic susceptum est €mihi ut nihil sim habiturus antiquius. @@L. Antonium contionatum esse cognovi tuis litteris et aliis €sordide, sed id quale fuerit nescio; nihil enim scripti. de €Menedemo probe. Quintus certe ea dictitat quae scribis. €consilium meum a te probari quod ea non scribam quae tu a €me postularis facile patior, multoque magis id probabis si €orationem eam de qua hodie ad te scripsi legeris. quae de €legionibus scribis, ea vera sunt. sed non satis hoc mihi videris €tibi persuasisse qui de Buthrotiis nostris per senatum speres €confici posse %quod puto tantum enim video non videmur esse €victori% sed, ut iam nos hoc fallat, de Buthroto te non fallet. de Octavi contione idem sentio quod tu, ludorumque eius €apparatus et Matius ac Postumus mihi procuratores non placent; €Saserna collega dignus. sed isti omnes, quem ad modum sentis, €non minus otium timent quam nos arma. Balbum levari invidia €per nos velim, sed ne ipse quidem id fieri posse confidit. €itaque alia cogitat. @@Quod prima disputatio Tusculana te confirmat sane gaudeo; €neque enim ullum est perfugium aut melius aut paratius. €Flamma quod bene loquitur non moleste fero. Tyndaritanorum €causa, de qua %causa% laborat, quae sit ignoro. %hos tamen% €$*PENTE/LOIPON& movere ista videntur, in primis erogatio pecuniae. €de Alexione doleo, sed quoniam inciderat in tam gravem @1 €morbum, bene actum cum illo arbitror. quos tamen secundos €heredes scire velim et diem testamenti.  Ÿóáÿëúƒ‘ïìéî Áòðéîáôéÿïäøé Ëáì® Éõî® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7xi& Kal. accepi [2in Arpi]2nati duas epistulas tuas, quibus duabus €meis respondisti; una erat &7xv& Kal., altera &7xii& data. ad superiorem €igitur prius. accurres in Tusculanum, ut scribis; quo me &7vi& Kal. €venturum arbitrabar. quod scribis parendum victoribus, non €mihi quidem, cui sunt multa potiora. nam illa quae recordaris €Lentulo et Marcello consulibus acta a me in aede Apollinis, nec €causa eadem est nec simile tempus, praesertim cum Marcellum €scribas aliosque discedere. erit igitur nobis coram odorandum €et constituendum tutone Romae esse possimus. novi conventus €habitatores sane movent; in magnis enim versamur angustiis. €etsi ista parvi pendimus, qui vel maiora contemnimus. Calvae €testamentum cognovi, hominis turpis ac sordidi. tabula Demo-€nici quod tibi curae est gratum. de Ma[2n]2l[2i]2o scripsi iam €pridem ad Dolabellam accuratissime, modo redditae litterae €sint. eius causa et cupio et debeo. @@Venio ad propiorem. cognovi de Alexione quae desiderabam. €Hirtius est tuus. Antonio quam iam est volo peius esse. de @1 €Quinto filio, ut scribis, $A(/LIS&. de patre coram agemus. Brutum €omni re qua possum cupio iuvare; cuius de oratiuncula idem te €quod me sentire video. sed parum intellego quid me velis €scribere quasi a Bruto habita oratione, cum ille ediderit. qui €tandem convenit? an sic ut in tyrannum iure optimo caesum? €multa dicentur, multa scribentur a nobis, sed alio modo et €tempore. de sella Caesaris bene tribuni; praeclaros etiam &7xiiii& €ordines! Brutum apud me fuisse gaudeo, modo et libenter €fuerit et sat diu.  Ÿóáÿëúƒ’ïäéø Ëáì® Éõî® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7ix& Kal. H. &7viii& fere a Q. Fufio venit tabellarius. nescio quid ab €eo litterularum, uti me sibi restituerem; sane insulse, ut solet, €nisi forte quem non ames omnia videntur insulse fie[2ri]2. rescripsi €ita ut te probaturum existimo. idem mihi duas a te epistulas €reddidit, unam &7xi&, alteram &7x&. ad recentiorem prius et leviorem. €[2legionem]2 laudo; si vero etiam Carfulenus, $A)/NW POTAMW=N&. €Antoni consilia narras turbulenta. atque utinam potius per €populum agat quam per senatum! quod quidem ita credo. sed €mihi totum eius consilium ad bellum spectare videtur, si quidem €D. Bruto provincia eripitur. quoquo modo ego de illius nervis @1 €existimo, non videtur fieri posse sine bello. sed non cupio, €quoniam cavetur Buthrotiis. rides? at per senatus consultum €doleo, non mea potius adsiduitate, diligentia, gratia perfici. @@Quod scribis te nescire quid nostris faciendum sit, iam €pridem me illa $A)PORI/A& sollicitat. itaque stulta iam Iduum €Martiarum est consolatio. animis enim usi sumus virilibus, €consiliis, mihi crede, puerilibus. excisa enim est arbor, non €evulsa; itaque quam fruticetur vides. redeamus igitur, quod €saepe usurpas, ad Tusculanas disputationes. Saufeium de te €celemus; ego numquam indicabo. quod te a Bruto scribis, ut €certior fieret quo die in Tusculano essem futurus, ut ad te ante €scripsi, &7vi& Kal., et quidem ibi te quam primum per videre €velim. puto enim nobis Lanuvium eundum et quidem non sine €multo sermone. sed $MELH/SEI&. @@Redeo ad superiorem. ex qua praetereo illa prima de Buthro-€tiis; quae 'mihi sunt inclusa medullis', sit modo, ut scribis, €locus agendi. de oratione Bruti prorsus contendis, cum iterum €tam multis verbis agis. egone ut eam causam quam is scripsit? €ego scribam non rogatus ab eo? nulla $PAREGXEI/RHSIS& fieri €potest contumeliosior. 'at' inquis '$*(HRAKLEI/DEION& aliquod.' non €recuso id quidem, sed et componendum argumentum est et €scribendi exspectandum tempus maturius. licet enim de me ut @1 €libet existimes (velim quidem quam optime), si haec ita manant €ut videntur (feres quod dicam), me Idus Martiae non delectant. €ille enim numquam revertisset, nos timor confirmare eius acta €non coegisset, aut, ut in Saufei eam relinquamque Tusculanas €disputationes ad quas tu etiam Vestorium hortaris, ita gratiosi €eramus apud illum (quem di mortuum perduint!) ut nostrae €aetati, quoniam interfecto domino liberi non sumus, non fuerit €dominus ille fugiendus. rubeo, mihi crede, sed iam scripseram; €delere nolui. @@De Menedemo vellem verum fuisset. de regina velim verum €sit. cetera coram, et maxime quid nostris faciendum sit, quid €etiam nobis, si Antonius militibus obsessurus est senatum. hanc €epistulam si illius tabellario dedissem, veritus sum ne solveret; €itaque misi dedita. erat enim rescribendum tuis. ©„áŸóáÿëúƒ“ïäöééé Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Quam vellem Bruto studium tuum navare potuisses! ego igitur €ad eum litteras. ad Dolabellam Tironem misi cum mandatis et €litteris. eum ad te vocabis et si quid habebis quod placeat scribes. €ecce autem de traverso L. Caesar ut veniam ad se rogat in €Nemus aut scribam quo se venire velim; Bruto enim placere se €a me conveniri. o rem odiosam et inexplicabilem! puto me €ergo iturum et inde Romam, nisi quid mutaro. summatim [ad] €haec ad te; nihildum enim a Balbo. tuas igitur exspecto, nec €actorum solum sed etiam futurorum. @1 þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¥Ÿóáÿëúƒ”ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäöé öåì ö Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘A Bruto tabellarius rediit; attulit et ab eo et Cassio. consilium €meum magno opere exquirunt, Brutus quidem utrum de €duobus. o rem miseram! plane non habeo quid scribam. itaque €silentio puto me usurum, nisi quid aliud tibi videtur; sin tibi €quid venit in mentem, scribe, quaeso. Cassius vero vehementer €orat ac petit ut Hirtium quam optimum faciam. sanum putas? €$O( GNAFEU\S A)/NQRAKAS&. epistulam tibi misi. @@Vt tu de provincia Bruti et Cassi per senatus consultum, ita €scribit et Balbus et * * * Hirtius quidem se afuturum (etenim €iam in Tusculano est) mihique ut absim vehementer auctor est, €ille quidem periculi causa, quod sibi etiam fuisse dicit; ego €autem, etiam ut nullum periculum sit, tantum abest ut Antoni €suspicionem fugere [non] curem ne videar eius secundis rebus €non delectari ut mihi causa ea sit cur Romam venire nolim ne illum videam. Varro autem noster ad me epistulam misit sibi a €nescio quo missam (nomen enim delerat) in qua scriptum erat €veteranos eos qui reiciantur (nam partem esse dimissam) €improbissime loqui, ut magno periculo Romae sint futuri qui €ab eorum partibus dissentire videantur. quis porro noster itus, €reditus, vultus, incessus inter istos? quod si, ut scribis, L. @1 €Antonius in D. Brutum, reliqui in nostros, ego quid faciam aut €quo me pacto geram? mihi vero deliberatum est, ut nunc €quidem est, abesse ex ea urbe in qua non modo florui cum €summa verum etiam servivi cum aliqua dignitate; nec tam €statui ex Italia exire, de quo tecum deliberabo, quam istuc non €venire.  Ÿóáÿëúƒ•ïäéö Îïî® Éõ¿© ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum ad me Brutus noster scripsisset et Cassius, ut Hirtium, qui €adhuc bonus fuisset [2meliorem facerem, quem neque adhuc €bonum fuisse]2 sciebam, neque eum confidebam fore mea €auctoritate meliorem (Antonio est enim fortasse iratior, causae €vero amicissimus), tamen ad eum scripsi eique dignitatem €Bruti et Cassi commendavi. ille quid mihi rescripsisset scire te €volui, si forte idem tu quod ego existimares, istos etiam nunc €vereri ne forte isti nostri plus animi habeant quam habent.@6 @1 óáÿ@@@@&10HIRTIVS CICERONI SVO SAL. Rure[2ne]2 iam redierim quaeris. an ego, cum omnes caleant, igna-€viter aliquid faciam? etiam ex urbe sum profectus, utilius enim €statui abesse. has tibi litteras exiens in Tusculanum scripsi. noli €autem me tam strenuum putare ut ad Nonas recurram. nihil enim €iam video opus esse nostra cura, quoniam praesidia sunt in tot annos €provisa. Brutus et Cassius utinam quam facile a te de me impetrare €possunt ita per te exorentur ne quod calidius ineant consilium! cedentis enim haec ais scripsisse. quo aut qua re? retine, obsecro te, €Cicero, illos et noli sinere haec omnia perire, quae funditus [2me dius]2 €fidius rapinis, incendiis, caedibus pervertentur. tantum si quid timent €caveant, nihil praeterea moliantur. non me dius fidius acerrimis €consiliis plus quam etiam inertissimis, dum modo diligentibus, conse-€quentur. haec enim, quae fluunt per se, diuturna non sunt; in con-€tentione praesentis ad nocendum habent viris. quid speres de illis €in Tusculanum ad me scribe.&@6 @@Habes Hirti epistulam. cui rescripsi nil illos calidius cogitare €idque confirmavi. hoc, qualecumque est, te scire volui. €@@Obsignata iam Balbus ad me Serviliam redisse, confirmare €non discessuros. nunc exspecto a te litteras.  Ÿóáÿëúƒ–ïäö öåì éö Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Gratum quod mihi epistulas; quae quidem me delectarunt, in €primis Sexti nostri. dices 'quia te laudat'. puto mehercule id €quoque esse causae, sed tamen etiam ante quam ad eum locum €veni, valde mihi placebat cum sensus eius de re publica tum €cura scribendi. Servius vero pacificator cum librariolo suo €videtur obisse legationem et omnis captiunculas pertimescere. €debuerat autem non 'ex iure manum consertum' sed quae €sequuntur; tuque scribes.  Ÿóáÿëúƒ—ïäðòéä® Ëáì® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Post tuum discessum binas a Balbo (nihil novi) itemque ab €Hirtio, qui se scribit vehementer offensum esse veteranis. €exspectat animus quidnam agat de Kalendis [Mart.]. misi igitur €Tironem et cum Tirone pluris quibus singulis, ut quidque €accidisset, dares litteras, atque etiam scripsi ad Antonium de @1 €legatione, ne, si ad Dolabellam solum scripsissem, iracundus €homo commoveretur. quod autem aditus ad eum difficilior €esse dicitur, scripsi ad Eutrapelum ut is ei meas litteras redderet; €legatione mihi opus esse. honestior est votiva, sed licet uti €utraque. @@De te, quaeso, etiam atque etiam vide. velim possis coram; si €minus possis, litteris idem consequemur. Graeceius ad me €scripsit C. Cassium sibi scripsisse homines comparari qui armati €in Tusculanum mitterentur. id quidem mihi [2vix veri simile]2 €videbatur; sed cavendum tamen, villaeque plures videndae. €sed [2debet]2 aliquid crastinus dies ad cogitandum nobis dare.  Ÿóáÿëúƒ˜ïäéö áõô ééé Îïî® Éõî® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7iiii& Non. vesperi a Balbo redditae mihi litterae fore Nonis €senatum, ut Brutus in Asia, Cassius in Sicilia frumentum €emendum et ad urbem mittendum curarent. o rem miseram! @1 €primum ullam ab istis, dein, si aliquam, hanc legatariam €provinciam! atque haud scio an melius sit quam ad Eurotam €sedere. sed haec casus gubernabit. ait autem eodem tempore €decretum iri ut et iis et reliquis praetoriis provinciae decer-€nantur. hoc certe melius quam illa $*PERSIKH\& porticus; %nolo enim €Lacedaemonem longinquo quo in Lanuvium existimavit%. 'rides' €inquies 'in talibus rebus?' quid faciam? plorando fessus sum. @@Di immortales! quam me conturbatum tenuit epistulae tuae €prior pagina! quid autem iste in domo tua casus %armorum%? €sed hunc quidem nimbum cito transisse laetor. tu quid egeris €tua cum tristi tum etiam difficili ad consiliandum legatione €vehementer exspecto; est enim inexplicabilis. ita circumsedemur €copiis omnibus. me quidem Bruti litterae quas ostendis a te €lectas ita perturbarunt ut, quamquam ante egebam consilio, €tamen animi dolore sim tardior. sed plura, cum ista cognoro. €hoc autem tempore quod scriberem nihil erat, eoque minus €quod dubitabam tu has ipsas litteras essesne accepturus; erat €enim incertum visurusne te esset tabellarius. ego tuas litteras €vehementer exspecto.  Ÿóáÿëúƒ™ïìéî Ôõóãõìáî憎©ÿïäÎïî® Éõî® ´´¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O Bruti amanter scriptas litteras! o iniquum tuum tempus qui €ad eum ire non possis! ego autem quid scribam? ut beneficio €istorum utantur? quid turpius? ut moliantur aliquid? nec €audent nec iam possunt. age, quiescant auctoribus nobis; quis @1 €incolumitatem praestat? si vero aliquid de Decimo gravius, €quae nostris vita, etiam si nemo molestus sit? ludos vero non €facere! quid foedius? frumentum imponere! quae est alia €Dionis legatio aut quod munus in re publica sordidius? prorsus €quidem consilia tali in re ne iis quidem tuta sunt qui dant. sed €possim id neglegere proficiens; frustra vero quid ingrediar? €matris consilio cum utatur vel etiam precibus, quid me inter-€ponam? sed tamen cogitabo quo genere utar litterarum; nam €silere non possum. statim igitur mittam vel Antium vel €Circeios.  ŸóáÿëúƒšïìÁîô騿©ÿïäã® öéé Éä® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Antium veni ante H. &7vi&. Bruto iucundus noster adventus. €deinde multis audientibus, Servilia, Tertulla, Porcia, quaerere €quid placeret. aderat etiam Favonius. ego, quod eram meditatus €in via, suadere ut uteretur Asiatica curatione frumenti; nihil esse €iam reliqui quod ageremus nisi ut salvus esset; in eo etiam ipsi €rei publicae esse praesidium. quam orationem cum ingressus €essem, Cassius intervenit. ego eadem illa repetivi. hoc loco €fortibus sane oculis Cassius (Martem spirare diceres) se in €Siciliam non iturum. 'egone ut beneficium accepissem contu-€meliam?' 'quid ergo agis?' inquam. at ille in Achaiam se €iturum. 'quid tu' inquam, 'Brute?' 'Romam' inquit, 'si tibi €videtur.' 'mihi vero minime; tuto enim non eris.' 'quid? si @1 €possem esse, placeretne?' 'atque ut omnino neque nunc neque €ex praetura in provinciam ires; sed auctor non sum ut te urbi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨‹ˆëúƒšïìÁîô騿©ÿïäã® öéé Éä® Éõî® ´´ÿcommittas.' dicebam ea quae tibi profecto in mentem veniunt €cur non esset tuto futurus. @@Multo inde sermone querebantur, atque id quidem Cassius €maxime, amissas occasiones Decimumque graviter accusabant. €[2ad]2 ea negabam oportere praeterita, adsentiebar tamen. €cumque ingressus essem dicere quid oportuisset, nec vero quic-€quam novi sed ea quae cottidie omnes, nec tamen illum locum €attingerem, quemquam praeterea oportuisse tangi, sed senatum €vocare, populum ardentem studio vehementius incitare, totam €suscipere rem publicam, exclamat tua familiaris 'hoc vero €neminem umquam audivi!' ego [2me]2 repressi. sed et Cassius €mihi videbatur iturus (etenim Servilia pollicebatur se cura-€turam ut illa frumenti curatio de senatus consulto tolleretur) et €noster Brutus cito deiectus est de illo inani sermone [2quo se €Romae]2 velle esse dixerat. constituit igitur ut ludi absente se €fierent suo nomine. proficisci autem mihi in Asiam videbatur €ab Antio velle. @@Ne multa, nihil me in illo itinere praeter conscientiam meam €delectavit. non enim fuit committendum ut ille ex Italia prius €quam a me conventus esset discederet. hoc dempto munere €amoris atque offici sequebatur ut mecum ipse '$H( DEU=R' O(DO/S €$SOI TI/ DU/NATAI NU=N, QEOPRO/PE;&' prorsus dissolutum offendi €navigium vel potius dissipatum. nihil consilio, nihil ratione, €nihil ordine. itaque etsi ne antea quidem dubitavi, tamen nunc @1 €eo minus, evolare hinc idque quam primum, 'ubi nec Pelopi-€darum facta neque famam audiam'. @@Et heus tu! ne forte sis nescius, Dolabella me sibi legavit €a. d. &7iii& Non. [Apriles]. id mihi heri vesperi nuntiatum est. €votiva ne tibi quidem placebat; etenim erat absurdum, quae si €stetisset res publica vovissem, ea me eversa illa vota dissolvere. €et habent, opinor, liberae legationes definitum tempus lege €Iulia nec facile addi potest %adeo% genus legationis ut, cum velis, €introire exire liceat; quod nunc mihi additum est. bella est €autem huius iuris quinquenni licentia. quamquam [2quid de]2 €quinquennio cogitem? contrahi mihi negotium videtur. sed €$BLA/SFHMA& mittamus.  Ÿóáÿëúƒ›ïìÁóôõòá娿©ÿïäã® éö Éä® Éõî® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Bene mehercule de Buthroto. at ego Tironem ad Dolabellam €cum litteris, quia iusseras, miseram. quid nocet? de nostris €autem Antiatibus satis videbar plane scripsisse, ut non dubitares €quin essent otiosi futuri usurique beneficio Antoni contume-€lioso. Cassius frumentariam rem aspernabatur; eam Servilia €sublaturam ex senatus consulto se esse dicebat. noster vero $KAI\ €$MA/LA SEMNW=S& in Asiam, postea quam mihi est adsensus tuto se €Romae esse non posse (ludos enim absens facere malebat); €statim autem se iturum simul ac ludorum apparatum iis qui @1 €curaturi essent tradidisset. navigia colligebat; erat animus in €cursu. interea in isdem locis erant futuri. Brutus quidem se €aiebat Asturae. @@L. quidem Antonius liberaliter litteris sine cura me esse iubet. €habeo unum beneficium, alterum fortasse, si in Tusculanum €venerim. o negotia non ferenda! quae feruntur tamen. $TA\N D' €$AI)TI/AN TW=N *BROU/TWN TIS E)/XEI.& in Octaviano, ut perspexi, satis €ingeni, satis animi, videbaturque erga nostros $H(/RWAS& ita fore ut €nos vellemus animatus. sed quid aetati credendum sit, quid €nomini, quid hereditati, quid $KATHXH/SEI&, magni consili est. €vitricus quidem nihil censebat; quem Asturae vidimus. sed €tamen alendus est et, ut nihil aliud, ab Antonio seiungendus. €Marcellus praeclare, si praecipit nostra [nostri]; cui quidem ille €deditus mihi videbatur. Pansae autem et Hirtio non nimis €credebat. bona indoles, $E)A\N DIAMEI/NH|&.  Ÿóáÿëúƒœïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöééé Ëáì® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7viii& Kal. duas a te accepi [litteras]. respondebo igitur priori €prius. adsentior tibi ut nec duces simus nec agmen cogamus, €faveamus tamen. orationem tibi misi. eius custodiendae et €proferendae arbitrium tuum. sed quando illum diem cum tu edendam putes? indutias quas scribis non intellego fieri posse. €melior est $A)NANTIFWNHSI/A&, qua me usurum arbitror. quod scribis €legiones duas Brundisium venisse, vos omnia prius. scribes €igitur quicquid audieris. @@Varronis $DIA/LOGON& exspecto. [2non]2 improbo $*(HRAKLEI/DEION&, €praesertim cum tu tanto opere delectere; sed quale velis velim €scire. quod ad te antea atque adeo prius scripsi (sic enim mavis), €ad scribendum, [2si licet]2 tibi vere dicere, fecisti me acriorem. €ad tuum enim iudicium, quod mihi erat notum, addidisti €Peducaei auctoritatem, magnam eam quidem apud me et in €primis gravem. enitar igitur ne desideres aut industriam meam €aut diligentiam. €@@Vettienum, ut scribis, et Faberium foveo. Cloelium nihil @1 €arbitror malitiose; quamquam_sed quod egerit. de libertate €retinenda, qua certe nihil est dulcius, tibi adsentior. itane Gallo €Caninio? [2o]2 hominem nequam! quid enim dicam aliud? €cautum Marcellum! me sic, sed non tamen cautissimum. @@Longiori epistulae superiorique respondi. nunc breviori pro-€piorique quid respondeam nisi eam fuisse dulcissimam? res €Hispanienses valde bonae, modo Balbillum incolumem videam, €subsidium nostrae senectutis. de Anniano item, quod me €valde observat Visellia. sed haec quidem humana. de Bruto te €nihil scire dicis, sed Servilia venisse M. Scaptium eumque non €%qua% pompa, ad se tamen clam venturum sciturumque me €omnia; quae ego statim. interea narrat eadem Bassi servum €venisse qui nuntiaret legiones Alexandrinas in armis esse, €Bassum arcessi, Cassium exspectari. quid quaeris? videtur res €publica ius suum recuperatura. sed ne quid ante. nosti horum €exercitationem in latrocinio et amentiam. ©áŸóáÿëúƒïäöåì Ãõíáîï ã® ö Ëáì® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Dolabella, vir optimus, etsi, cum haec scribebam secunda mensa €apposita, venisse eum ad Baias audiebam, tamen ad me ex €Formiano scripsit, quas litteras cum e balineo exissem accepi, €sese de attributione omnia summa fecisse. Vettienum accusat €(tricatur scilicet ut monetalis), sed ait totum negotium Sestium @1 €nostrum suscepisse, optimum quidem illum virum nostrique €amantissimum. quaero autem quid tandem Sestius in hac re €facere possit quod non qui[2vi]2s nostrum. sed si quid praeter €spem erit, facies ut sciam; sin est, ut arbitror, negotium perdi-€tum, scribes tamen, neque ista res commovebit. @@Nos hic $FILOSOFOU=MEN& (quid enim aliud?) et $TA\ PERI\ TOU= €$KAQ&[2$H/K&]2$ONTOS& magnifice explicamus $PROSFWNOU=MEN&que Cice-€roni. qua de re enim potius pater filio? deinde alia. quid quaeris? €exstabit opera peregrinationis huius. Varronem hodie aut cras €venturum putabant. ego autem in Pompeianum properabam, €non quo hoc loco quicquam pulchrius, sed interpellatores illic €minus molesti. sed perscribe, quaeso, quae causa sit Myrtilo €(poenas quidem illum pependisse audivi) et satisne pateat unde €corruptus. @@Haec cum scriberem, tantum quod existimabam ad te €orationem esse perlatam. hui, quam timeo quid existimes! etsi €quid ad me? quae non sit foras proditura nisi re publica €recuperata; de quo quid sperem non audeo scribere. ¨ŽŸóáÿëúƒžïìéî Ôõóãõìáîïÿïäéö Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7vi& Kal. accepi a Dolabella litteras, quarum exemplum tibi misi; €in quibus erat omnia se fecisse quae tu velles. statim ei rescripsi €et multis verbis gratias egi. sed tamen, ne miraretur cur idem €iterum facerem, hoc causae sumpsi quod ex te ipso coram antea €nihil potuissem cognoscere. sed quid multa? litteras hoc €exemplo dedi:@6 óáÿ@@@@&10CICERO DOLABELLAE COS. SVO Antea cum [2per]2 litteras Attici nostri de tua summa liberalitate €summoque erga se beneficio certior factus essem cumque tu ipse €etiam ad me scripsisses te fecisse ea quae nos voluissemus, egi tibi €gratias per litteras iis verbis ut intellegeres nihil te mihi gratius €facere potuisse. postea vero quam ipse Atticus ad me venit in €Tusculanum huius unius rei causa tibi ut apud me gratias ageret, €cuius eximiam quandam et admirabilem in causa Buthrotia volun-€tatem et singularem erga me amorem perspexisset, teneri non potui €quin tibi apertius illud idem his litteris declararem. ex omnibus þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨Ž’ˆŠëúƒžïìéî Ôõóãõìáîïÿïäéö Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿenim, mi Dolabella, studiis in me et officiis [2tuis]2, quae summa sunt, €hoc scito mihi et amplissimum videri et gratissimum esse quod €perfeceris ut Atticus intellegeret quantum ego se, quantum tu me €amares. @@Quod reliquum est, Buthrotiam et causam et civitatem, quam-€quam a te constituta est (beneficia autem nostra tueri solemus), €tamen velim receptam in fidem tuam a meque etiam atque etiam @1 €tibi commendatam auctoritate et auxilio tuo tectam velis esse. satis €erit in perpetuum Buthrotiis praesidi magnaque cura et sollicitudine €Atticum et me liberaris, si hoc honoris mei causa susceperis ut eos €semper a te defensos velis; quod ut facias te vehementer etiam €atque etiam rogo.&@6 @@His litteris scriptis me ad $SUNTA/CEIS& dedi; quae quidem €vereor ne miniata cerula tua pluribus locis notandae sint. ita €sum $METE/WROS& et magnis cogitationibus impeditus.  ŸóáÿëúƒŸïìÁóôõòáåÿïäÉä® Éõî® ´´¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘L. Antonio male sit, si quidem Buthrotiis molestus est! ego €testimonium composui quod cum voles obsignabitur. nummos €Arpinatium, si L. Fadius aedilis petet, vel omnis reddito. ego ad €te alia epistula scripsi [2de]2 HS &7 quae Statio curarentur. si ergo €petet Fadius, ei volo reddi, praeter Fadium nemini. apud %me €item% puto depositum. id scripsi ad Erotem ut redderet. @@Reginam odi. id me iure facere scit sponsor promissorum eius €Ammonius, quae quidem promissa[rum eius] erant $FILO/LOGA& @1 €et dignitatis meae, ut vel in contione dicere auderem. Saran €autem, praeterquam quod nefarium hominem, cognovi prae-€terea in me contumacem. semel eum omnino domi meae vidi; €cum $FILOFRO/NWS& ex eo quaererem quid opus esset, Atticum se €dixit quaerere. superbiam autem ipsius reginae, cum esset trans €Tiberim in hortis, commemorare sine magno dolore non €possum. nihil igitur cum istis; nec tam animum me quam vix €stomachum habere arbitrantur. @@Profectionem meam, ut video, Erotis dispensatio impedit. €nam cum ex reliquis quae Non. Apr. fecit abundare debeam, €cogor mutuari, quodque ex istis fructuosis rebus receptum est, €id ego ad illud fanum sepositum putabam. sed haec Tironi €mandavi, quem ob eam causam Romam misi; te nolui impe-ditum impedire. Cicero noster quo modestior est eo me magis €commovet. ad me enim de hac re nihil scripsit ad quem €nimirum potissimum debuit; scripsit hoc autem ad Tironem, €sibi post Kal. Apr. (sic enim annuum tempus confici) nihil €datum esse. [2scio]2 tibi pro tua natura semper placuisse teque €existimasse id etiam ad dignitatem meam pertinere eum non €modo perliberaliter a nobis sed etiam ornate cumulateque €tractari. qua re velim cures (nec tibi essem molestus, si per alium €hoc agere possem) ut permutetur Athenas quod sit in annuum €sumptum ei. scilicet Eros numerabit. eius rei causa Tironem €misi. curabis igitur et ad me si quid tibi de eo videbitur scribes. @1  Ÿóáÿëúƒ ïìÁóôõòá娿©ÿïäééé Éä® Éõî® ´´¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tandem a Cicerone tabellarius; sed mehercule litterae $PEPINW-€$ME/NWS& scriptae, id quod ipsum $PROKOPH\N& aliquam significaret, €itemque ceteri praeclara scribunt. Leonides tamen retinet suum €illud 'adhuc'; summis vero laudibus Herodes. quid quaeris? €vel verba mihi dari facile patior in hoc meque libenter praebeo @1 €credulum. tu velim, si quid tibi est a tuis scriptum quod €pertineat ad me, certiorem me facias. ©áŸóáÿëúƒ¡ïäðòéä® Éä® Éõî® ´´¨¿©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Narro tibi, haec loca venusta sunt, abdita certe et, si quid €scribere velis, ab arbitris libera. sed nescio quo modo $OI)=KOS €$FI/LOS&. itaque me referunt pedes in Tusculanum. et tamen haec €$R(WPOGRAFI/A& ripulae videtur habitura celerem satietatem. equi-€dem etiam pluvias metuo, si Prognostica nostra vera sunt; €ranae enim $R(HTOREU/OUSIN&. tu, quaeso, fac sciam ubi Brutum €nostrum et quo die videre possim. ¨‘Ÿóáÿëúƒ¢ïìÁóôõòáåÿïäøöééé Ëáì® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Duas accepi postridie Idus, alteram eo die datam, alteram €Idibus. prius igitur superiori. de Bruto, cum scies. de consulum €ficto timore cognoveram; Sicca enim $FILOSTO/RGWS& ille quidem €sed tumultuosius ad me etiam illam suspicionem pertulit. quid €tu autem '$TA\ ME\N DIDO/MENA&_'? nullum enim verbum a €%Siregio%. non placet. de Plaetorio, vicino tuo, permoleste tuli €quemquam prius audisse quam me. de Syro prudenter. L. €Antonium per Marcum fratrem, ut arbitror, facillime deterrebis. €Antroni %vel vi%; sed nondum acceperas litteras, ne cuiquam €nisi L. Fadio aedili. aliter enim nec caute nec iure fieri potest. €quod scribis tibi deesse HS &7 quae Ciceroni curata sint, velim €ab Erote quaeras ubi sit merces insularum. Arabioni de Sittio €nihil irascor. ego de itinere nisi explicato $*L& nihil cogito; quod idem tibi videri puto. habes ad superiorem. €@@Nunc audi ad alteram. tu vero facies ut omnia quod Serviliae €non dees, id est Bruto. de regina gaudeo te non laborare, €testem etiam tibi probari. Erotis rationes et ex Tirone cognovi €et vocavi ipsum. gratissimum quod polliceris Ciceroni nihil €defuturum; de quo mirabilia Messalla, qui Lanuvio rediens ab €illis venit ad me, et mehercule ipsius litterae sic et $FILOSTO/RGWS €et $EU)PINW=S& scriptae ut eas vel in acroasi audeam legere. quo @1 €magis illi indulgendum puto. de Buciliano Sestium puto non €moleste ferre. ego, si Tiro ad me, cogito in Tusculanum. tu €vero, quicquid erit quod me scire par sit, statim.  Ÿóáÿëúƒ£ïìéôåò æáãéåîó éî Ôõóãõìáîõíÿïäøöéé Ëáì® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7xvii& Kal., etsi satis videbar scripsisse ad te quid mihi opus esset €et quid te facere vellem, si tibi commodum esset, tamen cum €profectus essem et in lacu navigarem, Tironem statui ad te esse €mittendum, ut iis negotiis quae agerentur interesset, atque etiam €scripsi ad Dolabellam me, si ei videretur, velle proficisci €petiique ab eo de mulis vecturae. @@Vt in his, cum intellego te distentissimum esse qua de €Buthrotiis qua de Bruto, cuius etiam ludorum [suorum] curam €et administrationem suspicor ex magna parte ad te pertinere_, €ut ergo in eius modi re, tribues nobis paulum operae; nec enim €multum opus est. mihi res ad caedem et eam quidem propin-€quam spectare videtur. vides homines, vides arma. prorsus non €mihi videor esse tutus. sin tu aliter sentis, velim ad me scribas. €domi enim manere, si recte possum, multo malo. @1  Ÿóáÿëúƒ¤ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøö饱¹øééé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘'Quidnam est quod audendum amplius' de Buthrotiis? stetisse €enim te frustra scribis. quid autem se refert Brutus? doleo me-€hercule te tam esse distentum, quod decem hominibus referen-€dum est acceptum. est illud quidem $E)RGW=DES& sed $A)NEKTO/N&, €mihique gratissimum. de armis, nihil vidi apertius. fugiamus €igitur, et, ut ais, coram. Theophanes quid velit nescio; scripserat €enim ad me. cui rescripsi ut potui. mihi autem scribit venire ad €me se velle ut et de suis rebus et quaedam quae ad me pertinerent. €tuas litteras exspecto. vide, quaeso, ne quid temere fiat. @@Statius scripsit ad me locutum secum esse Q. Ciceronem €valde adseveranter se haec ferre non posse; certum sibi esse ad €Brutum et Cassium transire. hoc enim vero nunc discere aveo; €[hoc] ego quid sit interpretari non possum. potest aliquid iratus €Antonio, potest gloriam iam novam quaerere, potest totum €esse $SXEDI/ASMA&; et nimirum ita est. sed tamen et ego vereor et €pater conturbatus est. scit enim quae ille de hoc; mecum €quidem $A)/FATA& olim. plane quid velit nescio. €@@A Dolabella mandata habebo quae mihi videbuntur, id est €nihil. dic mihi, C. Antonius voluitne fieri septemvir? fuit certe €dignus. %de meo domi% est ut scribis. facies omnia mihi nota. @1  Ÿóáÿëúƒ¥ïäøéé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Egi gratias Vettieno; nihil enim potuit humanius. Dolabellae €mandata sint quaelibet, modo aliquid, vel quod Niciae nuntiem. €quis enim haec, ut scribis, %anteno%? nunc dubitare quemquam €prudentem quin meus discessus desperationis sit, non legationis! @@Quod ais extrema quaedam iam homines de re publica loqui €et eos quidem viros bonos, ego quo die audivi illum tyrannum þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨”’ƒëúƒ¥ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäøéé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿin contione clarissimum virum appellari subdiffidere coepi. €postea vero quam tecum Lanuvi vidi nostros tantum spei €habere ad vivendum quantum accepissent ab Antonio, despe-€ravi. itaque, mi Attice (fortiter hoc velim accipias, ut ego €scribo), genus illud interitus %quo causurus est% foedum ducens €et quasi denuntiatum nobis ab Antonio ex hac nassa exire €constitui, non ad fugam sed ad spem mortis melioris. haec €omnis culpa Bruti. @@Pompeium Carteia receptum scribis; iam igitur contra hunc €exercitum. utra ergo castra? media enim tollit Antonius. illa €infirma, haec nefaria. properemus igitur. sed iuva me consilio, €Brundisione an Puteolis. Brutus quidem subito, sed sapienter. €$PA/SXW TI.& quando enim illum? sed humana ferenda. tu ipse eum €videre non potes. di illi mortuo qui umquam Buthrotum! sed €acta missa; videamus quae agenda sint. @@Rationes Erotis, etsi ipsum nondum vidi, tamen et ex @1 €litteris eius et ex eo quod Tiro cognovit prope modum cognitas €habeo. versuram scribis esse faciendam mensum quinque, id est €ad Kal. Nov., HS &7; in eam diem cadere nummos qui a Quinto €debentur. velim igitur, quoniam Tiro negat tibi placere me eius €rei causa Romam venire, si ea te res nihil offendet, videas unde €nummi sint, mihi feras expensum. hoc video in praesentia opus €esse. reliqua diligentius ex hoc ipso exquiram, in his de mercedi-€bus dotalium praediorum; quae si fideliter Ciceroni curabuntur, €quamquam volo laxius, tamen ei prope modum nihil deerit. €equidem video mihi quoque opus esse viaticum; sed id ex €praediis ut cadet ita solvetur, mihi autem opus est universo. €[2e]2quidem, etsi mihi videtur iste qui umbras timet ad caedem €spectare, tamen nisi explicata solutione non sum discessurus. €sitne autem explicata necne tecum cognoscam. haec putavi mea €manu scribenda, itaque feci. de Fadio, ut scribis; utique alii €nemini. rescribas velim hodie.  Ÿóáÿëúƒ¦ïäøé Ëáì® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Narro tibi, Quintus pater exsultat laetitia. scripsit enim filius se €idcirco profugere ad Brutum voluisse quod, cum sibi negotium €daret Antonius ut eum dictatorem efficeret, praesidium occu-€paret, id recusasset; recusasse autem se ne patris animum @1 €offenderet; ex eo sibi illum hostem. 'tum me' inquit 'collegi, €verens ne quid mihi ille iratus tibi noceret [patris scilicet]. €itaque eum placavi. et quidem &7 certa, reliqua in spe.' €scribit autem Statius illum cum patre habitare velle (hoc vero €mirum) et id gaudet. ecquem tu illo certiorem nebulonem? @@$*)EPOXH\N& vestram de re Cani (deliberationis [2enim]2) probo. €nihil eram suspicatus de tabulis, $A)KERAI/WS& restitutam arbitrabar. €quae differs ut mecum coram, exspectabo. tabellarios quoad €voles tenebis; es enim occupatus. quod ad Xenonem, probe. €quod scribo, cum absolvero. Quinto scripsisti te ad eum litteras. €nemo attulerat. @@Tiro negat iam tibi placere Brundisium et quidem dicere €aliquid de militibus. at ego iam destinaram, Hydruntem quidem. €movebant me tuae quinque horae. hic autem quantus $PLOU=S&! €sed videbimus. nullas a te &7xi& Kal. quippe, quid enim iam novi? €cum primum igitur poteris, venies. ego propero ne ante Sextus, €quem adventare aiunt.  Ÿóáÿëúƒ§ïäø áõô éø Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Gratulor nobis Quintum filium exisse; molestus non erit. €Pansam bene loqui credo. semper enim coniunctum esse cum €Hirtio scio; amicissimum Bruto et Cassio puto, si expediet (sed @1 €quando illos videbit?), inimicum Antonio quando aut cur? €quousque ludemur? ego autem scripsi Sextum adventare, non €quo iam adesset, sed quia certe id ageret ab armisque nullus €discederet. certe, si pergit, bellum paratum est. hic autem noster €Cytherius nisi victorem neminem victurum. quid ad haec €Pansa? utro [erit], si bellum erit? quod videtur fore. sed et haec €et alia coram, hodie quidem, ut scribis, aut cras.  Ÿóáÿëúƒ¨ïäéø áõô öééé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Mirifice torqueor, sine dolore tamen; sed permulta mihi de €nostro itinere in utramque partem occurrunt. 'quousque?' €inquies. quoad erit integrum; erit autem usque dum ad navem. €@@Pansa si quae rescripserit, et meam tibi et illius epistulam €mittam. Silium exspectabam; cui $U(PO/MNHMA& compositum. [2tu]2 €si quid novi. ego litteras misi ad Brutum; cuius de itinere etiam €ex te velim si quid scies cognoscere.  Ÿóáÿëúƒ©ïäöéé öåì öé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tabellarius quem ad Brutum miseram ex itinere rediit &7vii& Kal. €ei Servilia dixit eo die Brutum H. &7ii s& profectum. sane dolui @1 €meas litteras redditas non esse. Silius ad me non venerat. €causam composui; eum libellum tibi misi. te quo die exspectem €velim scire.  Ÿóáÿëúƒªïäééé Ëáì® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De meo itinere variae sententiae; multi enim ad me. sed tu €incumbe, quaeso, in eam curam. magna res est. an probas, si ad €Kal. Ian. cogitamus? meus animus est aequus, sic tamen ut, si €nihil offensionis sit[2, velim]2. et velim etiam scire quo die €Olympia, tum mysteria. scilicet, ut tu scribis, casus consilium €nostri itineris iudicabit. dubitemus igitur. est enim hiberna €navigatio odiosa, eoque ex te quaesieram mysteriorum diem. €Brutum, ut scribis, visum iri a me puto. ego hinc volo prid. Kal. @1  Ÿóáÿëúƒ«ïìéî Áòðéîáôéÿïäöé Îïî® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´àµ©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘De Quinti negotio video [2a]2 te omnia facta. ille tamen dolet, €dubitans utrum morem gerat Leptae an fidem infirmet filio. €inaudivi L. Pisonem velle exire legatum $YEUDEGGRA/FW|& senatus €consulto. velim scire quid sit. tabellarius ille quem tibi dixeram €me ad Brutum esse missurum in Anagninum ad me venit ea €nocte quae proxima ante Kalendas fuit litterasque ad me attulit; €in quibus unum alienum summa sua prudentia, idem illud, ut €spectem ludos suos. rescripsi scilicet primum me iam pro-€fectum, ut [2non]2 integrum sit; dein[2d]2e $A)TOPW/TATON& esse me, €qui Romam omnino post haec arma non accesserim neque id €tam periculi mei causa fecerim quam dignitatis, subito ad ludos €venire. tali enim tempore ludos facere illi honestum est cui €necesse est, spectare mihi ut non est necesse sic [neminem] ne €honestum quidem est. equidem illos celebrari et esse quam €gratissimos mirabiliter cupio idque ita futurum esse confido et €tecum ago ut iam ab ipsa commissione ad me quem ad modum €accipiantur hi ludi, deinde omnia reliquorum ludorum in dies €singulos persequare. sed de ludis hactenus. @@Reliqua pars epistulae est illa quidem in utramque partem, €sed tamen non nullos interdum iacit igniculos virilis. quod @1 €quale tibi videretur ut posses interpretari, misi ad te exemplum €epistulae; quamquam mihi tabellarius noster dixerat tibi €quoque se attulisse litteras a Bruto easque ad te e Tusculano esse €delatas. @@Ego itinera sic composueram ut Non. Quint. Puteolis essem; €valde enim festino, ita tamen ut quantum homo possit quam €cautissime navigem. @@M. Aelium cura liberabis: me paucos specus in extremo €fundo et eos quidem subterraneos servitutis putasse aliquid €habituros; id me iam [iam] nolle neque mihi [2quic]2quam esse €tanti. sed ut mihi dicebas, quam lenissime, potius ut cura €liberetur quam ut me suscensere aliquid suspicetur. item de illo €Tulliano capite libere cum Cascellio loquere. parva res est, sed €tu bene attendisti; nimis callide agebatur. ego autem si mihi €imposuisset aliquid, quod paene fecit nisi tua malitia adfuisset, €animo iniquo tulissem. itaque, ut ut erit, rem impediri malo. €octavam partem %tuli luminarum% aedium ad Streniae €memineris cum Caerelliam videris mancipio dare ad eam €summam quae sub praecone fuit maxima. id opinor esse €&7. @@Novi si quid erit atque etiam si quid prospicies quod futurum €putes, scribas ad me quam saepissime velim. Varroni, quem ad @1 €modum tibi mandavi, memineris excusare tarditatem litterarum €mearum. Mundus %istum M. enius% quid egerit de testamento €(curiosus [2sum]2 enim) facias me velim certiorem. ex Arpinati €&7vi& Non.  Ÿóáÿëúƒ¬ïäö Îïî® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Gaudeo id te mihi suadere quod ego mea sponte pridie feceram. þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨›‚ëúƒ¬ïìéî Áòðéîáôéÿïäö Îïî® Ñõéîô® ´´ÿnam cum ad te &7vi& Non. darem, eidem tabellario dedi etiam ad €Sestium scriptas $PA/NU FILOSTO/RGWS&. ille autem, quod Puteolos €persequitur, humane, quod queritur, iniuste. non enim ego tam €illum exspectare dum de Cosano rediret debui quam ille aut @1 €non ire ante quam me vidisset aut citius reverti. sciebat enim €me celeriter velle proficisci seseque ad me in Tusculanum €scripserat esse venturum. @@Te, ut a me discesseris, lacrimasse moleste ferebam. quod si €me praesente fecisses, consilium totius itineris fortasse mutassem. €sed illud praeclare, quod te consolata est spes brevi tempore €congrediendi; quae quidem exspectatio me maxime sustentat. €meae tibi litterae non deerunt. de Bruto scribam ad te omnia. €librum tibi celeriter mittam de gloria. excudam aliquid €$*(HRAKLEI/DEION& quod lateat in thesauris tuis. @@De Planco memini. Attica iure queritur. quod me de €Bacchide [2et de]2 statuarum coronis certiorem [me] fecisti, €valde gratum; nec quicquam posthac non modo tantum sed ne €tantulum quidem praeterieris. sed de Herode et %Metio% €meminero et de omnibus quae te velle suspicabor modo. o €turpem sororis tuae filium! cum haec scriberem adventabat €$AU)TH=| BOULU/SEI& cenantibus nobis.  Ÿóáÿëúƒ­@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego, ut ad te pridie scripseram, Nonis constitueram venire in €Puteolanum. ibi igitur cottidie tuas litteras exspectabo et €maxime de ludis; de quibus etiam ad Brutum tibi scribendum €est. cuius epistulae, quam interpretari ipse vix poteram, €exemplum pridie tibi miseram. Atticae meae velim me ita €excuses ut omnem culpam in te transferas et ei tamen con-€firmes me immutatum amorem meum mecum abstulisse.  Ÿóáÿëúƒ®ïìéî Æïòíéáîïÿïäðòéä® Îïî® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´à³©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Bruti ad te epistulam misi. di boni, quanta $A)MHXANI/A&! cognosces €cum legeris. de celebratione ludorum Bruti tibi adsentior. ad €M. Aelium nullus tu quidem domum, sed sicubi inciderit. de €Tulliano semisse %Maxianam% adhibebis, ut scribis. quod cum €Cosano egisti, optime. quod non solum mea verum etiam @1 €tua expedis, gratum. legationem probari meam gaudeo. quod €promittis di faxint! quid enim mihi meis iucundius? sed istam €quam tu excipis metuo. Brutum cum convenero, perscribam €omnia. de Planco et Decimo sane velim. Sextum scutum abicere €nolebam. de Mundo, si quid scies. @@Rescripsi ad omnia tua; nunc nostra accipe. Quintus filius €usque Puteolos (mirus civis, ut tu Favonium %asinium% dicas), €et quidem duas ob causas, et ut mecum et [ut] $SPEI/SASQAI& vult €cum Bruto [2et]2 Cassio. sed tu quid ais? scio enim te familiarem €esse Othonum. ait hic sibi Tutiam ferre; constitutum enim esse €discidium. quaesivit ex me pater qualis esset fama. dixi nihil €sane me audisse (nesciebam enim cur quaereret) nisi de ore et €patre. 'sed quorsus?' inquam. at ille filium velle. tum ego, etsi €$E)BDELUTTO/MHN&, tamen negavi putare me illa esse vera. $SKOPO\S €huic est enim huic nostro nihil praebere. illa autem '$OU) PARA\ €$TOU=TO&'. ego tamen suspicor hunc, ut solet, alucinari, sed velim €quaeras (facile autem potes) et me certiorem. @@Obsecro te, quid est hoc? signata iam epistula Formiani qui €apud me cenabant Plancum se aiebant hunc Buthrotium pridie €quam haec scribebam, id est &7iii& Non., vidisse demissum, sine €phaleris; servulos autem dicere eum et agripetas eiectos a €Buthrotiis. macte! sed, amabo te, perscribe mihi totum €negotium. @1 °Ÿóáÿëúƒ¯ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöééé Éä® Ñõéîô® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Non. Quint. veni in Puteolanum. postridie iens ad Brutum in €Nesidem haec scripsi. sed eo die quo veneram cenanti Eros tuas €litteras. itane? 'Nonis Iuliis'? di hercule istis! sed stomachari €totum diem licet. quicquamne turpius quam Bruto 'Iuliis'? €nihil vidi. redeo ad meum igitur $%ETEWMEN%&. @@Sed quid est, quaeso, quod agripetas Buthroti concisos audio? €quid autem Plancus tam cursim (ita enim audiebam) diem et €noctem? sane cupio scire quid sit. @@Meam profectionem laudari gaudeo; videndum est ut mansio €laudetur. Dymaeos agro pulsos mare infestum habere nil €mirum. $E)N O(MOPLOI/A|& Bruti videtur aliquid praesidi esse, sed, €opinor, minuta navigia. sed iam sciam et ad te cras. @@De Ventidio $PANIKO\N& puto. de Sexto pro certo habebatur [ad €arma]; quod si verum est, sine bello civili video serviendum. €quid ergo? ad Kal. Ian. in Pansa spes? $LH=ROS POLU/S.& in vino et in €somno [2animi]2 istorum. @1 @@De &7, optime. Ciceronis rationes explicentur; Ovius enim €recens. is multa quae vellem, in his ne hoc quidem malum in €mandatis, sibi abunde HS &7 satis esse, adfatim prorsus, sed €Xenonem perexigue et $GLI/SXRWS& praebere [id est minutatim-€que]. quo plus permutasti quam ad fructum insularum, id ille €annus habeat in quem itineris sumptus accessit. hic ex Kal. Apr. €ad HS &7 accommodetur; nunc enim insulae tantum. €videndum [enim] est quid, cum Romae erit; non enim puto €socrum illam ferendam. Pindaro de Cumano negaram. @@Nunc cuius rei causa tabellarium miserim accipe. Quintus €filius mihi pollicetur se Catonem. egit autem et pater et filius ut €tibi sponderem, sed ita ut tum crederes cum ipse cognosses. €huic ego litteras ipsius arbitratu dabo. eae te ne moverint. has €scripsi in eam partem ne me motum putares. di faxint ut faciat €ea quae promittit! commune enim gaudium. sed ego_nihil €dico amplius. is hinc &7vii& Id. ait enim attributionem in Idus, se €autem urgeri acriter. tu ex meis litteris quo modo respondeas €moderabere. plura, cum et Brutum videro et Erotem remittam. €Atticae meae excusationem accipio eamque amo plurimum; €cui et Piliae salutem. @1  Ÿóáÿëúƒ°ïäö Éä® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7vi& Id. duas epistulas accepi, unam a meo tabellario, alteram [2a]2 €Bruti. de Buthrotiis longe alia fama in his locis fuerat, sed cum €aliis multis hoc ferendum. Erotem remisi citius quam consti-€tueram, ut esset qui Hordeonio et Oviae, quibus quidem ait se €Idibus constituisse. Hordeonius vero impudenter. nihil enim €debetur ei nisi ex tertia pensione, quae est Kal. Sext.; ex qua €pensione ipsa maior pars est ei soluta aliquanto ante diem. sed @1 €haec Eros videbit Idibus. de Publilio autem, quod perscribi €oportet, moram non puto esse faciendam. sed cum videas €quantum de iure nostro decesserimus qui de res. &7 HS &7 €praesentia solverimus, reliqua rescribamus, loqui cum eo, si tibi €videbitur, poteris eum commodum nostrum exspectare debere, €cum tanta sit a nobis iactura facta iuris. @@Sed amabo te, mi Attice (videsne quam blande?), omnia €nostra, quoad eris Romae, ita gerito, regito, gubernato ut nihil €a me exspectes. quamquam enim reliqua satis apta sunt ad €solvendum, tamen fit saepe ut ii qui debent non respondeant ad €tempus. si quid eius modi acciderit, ne quid tibi sit fama mea €potius. non modo versura verum etiam venditione, si ita res €coget, nos vindicabis. @@Bruto tuae litterae gratae erant. fui enim apud illum multas €horas in Neside, cum paulo ante tuas litteras accepisset. €delectari mihi Tereo videbatur et habere maiorem Accio quam €Antonio gratiam. mihi autem [2quo]2 laetiora sunt eo plus €stomachi et molestiae est populum Romanum manus suas non €in defendenda re publica sed in plaudendo consumere. mihi €quidem videntur istorum animi incendi etiam ad repraesen-€tandam improbitatem suam. sed tamen 'dum modo doleant €aliquid, doleant quidlibet'. @@Consilium meum quod ais cottidie magis laudari non moleste €fero exspectabamque si quid de eo ad me scriberes. ego enim €in varios sermones incidebam. quin etiam idcirco trahebam €ut quam diutissime integrum esset. sed quoniam furcilla @1 €extrudimur, Brundisium cogito. facilior enim et exploratior €devitatio legionum fore videtur quam piratarum, qui apparere €dicuntur. Sestius &7vi& Id. exspectabatur sed non venerat, quod €sciam. Cassius cum classicula sua venerat. ego cum eum vidis-€sem, &7iiii& in Pompeianum cogitabam, inde Aeculanum. nosti €reliqua. @@De Tutia ita putaram. de Aebutio non credo, nec tamen curo €plus quam tu. Planco et Oppio scripsi equidem quoniam þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¢•ƒëúƒ°ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäö Éä® Ñõéîô® ´´ÿrogaras, sed, si tibi videbitur, ne necesse habueris reddere (cum €enim tua causa fecerint omnia, vereor ne meas litteras super-€vacaneas arbitrentur), Oppio quidem utique, quem tibi €amicissimum cognovi. verum ut voles. @@Tu, quoniam scribis hiematurum te in Epiro, feceris mihi €gratum si ante eo veneris quam mihi in Italiam te auctore €veniendum est. litteras ad me quam saepissime; si de rebus €minus necessariis, aliquem nactus; sin autem erit quid maius, €domo mittito. $*(HRAKLEI/DEION&, si Brundisium salvi, adoriemur. €'de Gloria' misi tibi. custodies igitur, ut soles, sed notentur €eclogae duae quas Salvius bonos auditores nactus in convivio €dumtaxat legat. mihi valde placent, mallem tibi. etiam atque €etiam vale. @1  Ÿóáÿëúƒ±ïìéî Ðïíðåéáîïÿïäøöé Ëáì® Óåøô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tu vero sapienter (nunc demum enim rescribo iis litteris quas €mihi misisti convento Antonio Tiburi), sapienter igitur quod €manus dedisti quodque etiam ultro gratias egisti. certe enim, ut €scribis, deseremur ocius a re publica quam a re familiari. quod €vero scribis te magis [2et magis]2 delectare 'o Tite, si quid', €auges mihi scribendi alacritatem. quod Erotem non sine €munusculo exspectare te dicis, gaudeo non fefellisse eam rem €opinionem tuam; sed tamen idem $SU/NTAGMA& misi ad te retracta-€tius, et quidem $A)RXE/TUPON& ipsum crebris locis inculcatum et €refectum. hunc tu tralatum in macrocollum lege arcano €convivis tuis sed, si me amas, hilaris et bene acceptis, ne in me €stomachum erumpant cum sint tibi irati. @@De Cicerone velim ita sit ut audimus. de Xenone coram €cognoscam; quamquam nihil ab eo arbitror neque indiligenter €neque illiberaliter. de Herode faciam ut mandas et ea quae €scribis ex Saufeio et e Xenone cognoscam. @@De Quinto filio, gaudeo tibi meas litteras prius a tabellario €meo quam ab ipso redditas; quamquam te nihil fefellisset. €verum tamen. sed exspecto quid ille tecum, quid tu vicissim, €nec dubito quin suo more uterque. sed eas litteras Curium mi €spero redditurum. qui quidem etsi per se est amabilis a meque €diligitur, tamen accedet magnus cumulus commendationis tuae. @1 @@Litteris tuis satis responsum est; nunc audi quod, etsi intellego €scribi necesse non esse, scribo tamen. multa me movent in €discessu, in primis mehercule quod diiungor a te. movet etiam €navigationis labor alienus non ab aetate solum nostra verum €etiam a dignitate tempusque discessus subabsurdum. relinqui-€mus enim pacem ut ad bellum revertamur, quodque temporis €in praediolis nostris et belle aedificatis et satis amoenis consumi €potuit in peregrinatione consumimus. consolantur haec: aut €proderimus aliquid Ciceroni aut quantum profici possit iudica-€bimus. deinde tu iam, ut spero et ut promittis, aderis; quod €quidem si acciderit, omnia nobis erunt meliora. @@Maxime autem me angit ratio reliquorum meorum; quae €quamquam explicata sunt, tamen, quod et Dolabellae nomen in €his est et [2ex]2 attributione mihi nomina ignota, conturbor, nec €me ulla res magis angit ex omnibus. itaque non mihi videor €errasse quod ad Balbum scripsi apertius ut, si quid tale accidisset €ut non concurrerent nomina, subveniret meque tibi etiam €mandasse ut, si quid eius modi accidisset, cum eo communi-€cares. quod facies, si tibi videbitur, eoque magis, si proficisceris €in Epirum. @@Haec ego conscendens e Pompeiano tribus actuariolis decem-€scalmis. Brutus erat in Neside etiam nunc, Neapoli Cassius. €@@Ecquid amas Deiotarum et non amas Hieram? qui, ut €Blesamius [venit] ad me, cum ei praescriptum esset ne quid €sine Sesti nostri sententia ageret, neque ad illum neque ad €quemquam nostrum rettulit. €@@Atticam nostram cupio absentem suaviari. ita mi dulcis salus @1 €visa est per te missa ab illa. referes igitur ei plurimam itemque €Piliae dicas velim.  Ÿóáÿëúƒ²ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöé Éä® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ita ut heri tibi narravi vel fortasse hodie (Quintus enim altero €die se aiebat), in Nesida &7viii& Id. ibi Brutus. quam ille doluit de €'Nonis Iuliis'! mirifice est conturbatus. itaque sese scripturum €aiebat ut venationem eam quae postridie ludos Apollinaris €futura est proscriberent in '&7ii& Id. Quint.' Libo intervenit. is €Philonem Pompei libertum et Hilarum suum libertum venisse €a Sexto cum litteris ad consules sive quo alio nomine sunt. €earum exemplum nobis legit, si quid videretur. pauca $PARA\ €$LE/CIN&, ceteroqui et satis graviter et non contumaciter. tantum €addi placuit, quod erat 'coss.' solum, ut esset 'pr., tr. pl., €senatui', ne illi non proferrent eas quae ad se ipsos missae €essent. @@Sextum autem nuntiant cum una solum legione fuisse [2ad]2 €Carthaginem eique eo ipso die quo oppidum Baream cepisset €nuntiatum esse de Caesare, capto oppido miram laetitiam €commutationemque animorum concursumque undique; sed €illum ad sex legiones quas in ulteriore reliquisset revertisse. ad €ipsum autem Libonem scripsit nihil esse nisi ad larem suum €liceret. summa postulatorum ut omnes exercitus dimittantur €qui ubique sint. haec fere de Sexto. @@De Buthrotiis undique quaerens nihil reperiebam. alii con-€cisos agripetas, alii Plancum acceptis nummis relictis illis @1 €aufugisse. itaque non video sciturum me quid eius sit, ni statim €aliquid litterarum. @@Iter illud Brundisium de quo dubitabam sublatum videtur. €legiones enim adventare dicuntur. haec autem navigatio habet €quasdam suspiciones periculi. itaque constituebam uti $O(MO-€$PLOI/A|&. paratiorem enim offendi Brutum quam audiebam; nam €et ipse [2et]2 Domitius bona plane habet dicrota suntque navigia €praeterea luculenta Sesti, Buciliani, ceterorum. nam Cassi €classem, quae plane bella est, non numero ultra fretum. illud est €mihi submolestum quod parum Brutus properare videtur. €primum confectorum ludorum nuntios exspectat; deinde, €quantum intellego, tarde est navigaturus consistens in locis €pluribus. tamen arbitror esse commodius tarde navigare quam €omnino non navigare; et si, cum processerimus, exploratiora €videbuntur, etesiis utemur.  Ÿóáÿëúƒ³ïäöéé Éä® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Tuas iam litteras Brutus exspectabat. cui quidem ego [non] €novum attuleram de Tereo Acci. ille Brutum putabat. sed €tamen rumoris nescio quid adflaverat commissione Graecorum €frequentiam non fuisse, quod quidem me minime fefellit; scis €enim quid ego de Graecis ludis existimem. @@Nunc audi quod pluris est quam omnia. Quintus [2filius]2 fuit €mecum dies compluris et, si ego cuperem, ille vel pluris fuisset; €sed quantum fuit, incredibile est quam me in omni genere €delectarit in eoque maxime in quo minime satis faciebat. sic €enim commutatus est totus et scriptis meis quibusdam quae in €manibus habebam et adsiduitate orationis et praeceptis ut tali €animo in rem publicam quali nos volumus futurus sit. hoc cum €mihi non modo confirmasset sed etiam persuasisset, egit €mecum accurate multis verbis tibi ut sponderem se dignum et te €et nobis futurum; neque se postulare ut statim crederes sed, cum €ipse perspexisses, tum ut se amares. quod nisi fidem mihi fecisset €iudicassemque hoc quod dico firmum fore, non fecissem id €quod dicturus sum. duxi enim mecum adulescentem ad €Brutum. sic ei probatum est quod ad te scribo ut ipse crediderit, €me sponsorem accipere noluerit eumque laudans amicissime €mentionem tui fecerit, complexus osculatusque dimiserit. €quam ob rem etsi magis est quod gratuler tibi quam quod te €rogem, tamen etiam rogo ut, si quae minus antea propter in-€firmitatem aetatis constanter ab eo fieri videbantur, ea iudices @1 €illum abiecisse mihique credas multum adlaturam vel plurimum €potius ad illius iudicium confirmandum auctoritatem tuam. @@Bruto cum saepe iniecissem de $O(MOPLOI/A|&, non perinde atque €ego putaram adripere visus est. existimabam $METEWRO/TERON& esse, €et hercule erat et maxime de ludis. at mihi, cum ad villam €redissem, Cn. Lucceius, qui multum utitur Bruto, narravit €illum valde morari, non tergiversantem sed exspectantem si qui €forte casus. itaque dubito an Venusiam tendam et ibi exspectem €de legionibus. si aberunt, ut quidam arbitrantur, Hydruntem, si þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¥“ˆˆëúƒ³ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöéé Éä® Ñõéîô® ´´ÿneutrum erit $A)SFALE/S&, eodem revertar. * * * iocari me putas? €moriar si quisquam me tenet praeter te. etenim circumspice, €sed ante quam erubesco. @@O dies hospitiis lepide discriptos et apte ad consilium reditus €nostri! magna $R(OPH\& ad proficiscendum [2in]2 tuis litteris. atque €utinam te illic! sed ut conducere putabis. @@Nepotis epistulam exspecto. cupidus ille meorum, qui ea €quibus maxime $GAURIW=& legenda non putet? et ais '$MET' A)MU/MONA&'. €tu vero $A)MU/MWN&, ille quidem $A)/MBROTOS&. mearum epistularum €nulla est $SUNAGWGH/&; sed habet Tiro instar septuaginta, et quidem €sunt a te quaedam sumendae. eas ego oportet perspiciam, €corrigam; tum denique edentur. @1  Ÿóáÿëúƒ´ïìÖéâïîåÿïäöééé Ëáì® Óåøô® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Ego adhuc (perveni enim Vibonem ad Siccam) magis com-€mode quam strenue navigavi; remis enim magnam partem, €prodromi nulli. illud satis opportune, duo sinus fuerunt quos €tramitti oporteret, Paestanus et Vibonensis, utrumque pedibus €aequis tramisimus. veni igitur ad Siccam octavo die e Pom-€peiano, cum unum diem Veliae constitissem; ubi quidem fui €sane libenter apud Talnam nostrum nec potui accipi, illo €absente praesertim, liberalius. &7viiii& Kal. igitur ad Siccam. ibi €tamquam domi meae scilicet. itaque obduxi posterum diem. €sed putabam, cum Regium venissem, fore ut illic '$DOLIXO\N PLO/ON €$O(RMAI/NONTES2&' cogitaremus corbitane Patras an actuariolis ad €Leucopetram Tarentinorum atque inde Corcyram; et, si €oneraria, statimne freto an Syracusis. hac super re scribam ad te €Regio. @@[2Sed]2 mehercule, mi Attice, saepe mecum, '$H( DEU=R' O(DO/S SOI €$TI/ DU/NATAI;&' cur ego tecum non sum? cur ocellos Italiae, €villulas meas, non video? sed id [2satis]2 superque, tecum me non €esse. quid fugientem? periculumne? at id nunc quidem, nisi €fallor, nullum est; ad ipsum enim revocat me auctoritas tua. @1 €scribis enim in caelum ferri profectionem meam, sed ita si ante €Kal. Ian. redeam; quod quidem certe enitar. malo enim vel €cum timore domi esse quam sine timore Athenis tuis. sed €tamen perspice quo ista vergant mihique aut scribe aut, quod €multo malim, adfer ipse. haec hactenus. @@Illud velim in bonam partem accipias me agere tecum quod €tibi maiori curae sciam esse quam ipsi mihi. nomina mea, per €deos, expedi, exsolve. bella reliqua reliqui; sed opus est diligentia €coheredibus pro Cluviano Kal. Sext. persolutum ut sit. cum €Publilio quo modo agendum sit videbis. non debet urgere, €quoniam iure non utimur. sed tamen ei quoque satis fieri plane €volo. Terentiae vero quid ego dicam? etiam ante diem, si potes. €quin si, ut spero, celeriter in Epirum, hoc quod satis dato debeo €peto a te ut ante provideas planeque expedias et solutum €relinquas. sed de his satis, metuoque ne tu nimium putes. @@Nunc neglegentiam meam cognosce. de gloria librum ad te €misi, et in eo prohoemium id quod est in Academico tertio. id €evenit ob eam rem quod habeo volumen prohoemiorum. ex €eo eligere soleo cum aliquod $SU/GGRAMMA& institui. itaque iam in €Tusculano, qui non meminissem me abusum isto prohoemio, €conieci id in eum librum quem tibi misi. cum autem in navi €legerem Academicos, agnovi erratum meum. itaque statim €novum prohoemium exaravi et tibi misi. tu illud desecabis, hoc €adglutinabis. Piliae salutem dices et Atticae, deliciis atque €amoribus meis. @1  Ÿóáÿëúƒµïìîáöéçáîó áä Ðïíðåéáîõíÿïäøéö Ëáì® Óåðô® ´´ ¨¥±´à¸©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7viii& Id. Sext. cum a Leucopetra profectus (inde enim tramitte-€bam) stadia circiter &7ccc& processissem, reiectus sum austro €vehementi ad eandem Leucopetram. ibi cum ventum exspecta-€rem (erat enim villa Valeri nostri, ut familiariter essem et €libenter), Regini quidam illustres homines eo venerunt Roma €sane recentes, in iis Bruti nostri hospes, qui Brutum Neapoli €reliquisset. haec adferebant, edictum Bruti et Cassi, et fore €frequentem senatum Kalendis, a Bruto et Cassio litteras missas €ad consularis et praetorios, ut adessent rogare. summam spem €nuntiabant fore ut Antonius cederet, res conveniret, nostri €Romam redirent. addebant etiam me desiderari, subaccusari. €@@Quae cum audissem, sine ulla dubitatione abieci consilium profectionis, quo mehercule ne antea quidem delectabar. lectis €vero tuis litteris admiratus equidem sum te tam vehementer €sententiam commutasse, sed non sine causa arbitrabar. etsi, €quamvis non fueris suasor et impulsor profectionis meae, at €probator certe fuisti, dum modo Kal. Ian. Romae essem. ita €fiebat ut, dum minus periculi videretur, abessem, in flammam €ipsam venirem. sed haec, etiam si non prudenter, tamen €$A)NEME/SHTA& sunt, primum quod de mea sententia acta sunt, €deinde etiam si te auctore, quid debet qui consilium dat prae-€stare praeter fidem? @1 @@Illud mirari satis non potui quod scripsisti his verbis: 'bene €igitur tu qui $EU)QANASI/AN&, bene! relinque patriam!' an ego €relinquebam aut tibi tum relinquere videbar, tu id non modo €non prohibebas verum etiam adprobabas? graviora quae €restant: 'velim $SXO/LION& aliquod elimes ad me, oportuisse te €istuc facere.' itane, mi Attice? defensione eget meum factum, €praesertim apud te qui id mirabiliter adprobasti? ego vero €istum $A)POLOGISMO\N SUNTA/COMAI&, sed ad eorum aliquem quibus €invitis et dissuadentibus profectus sum. etsi quid iam opus est €$SXOLI/W|&? si perseverassem, opus fuisset. 'at hoc ipsum non €constanter.' nemo doctus umquam (multa autem de hoc genere €scripta sunt) mutationem consili inconstantiam dixit esse. deinceps igitur haec: 'nam si a Phaedro nostro esses, expedita €excusatio esset; nunc quid respondemus?' ergo id erat meum €factum quod Catoni probare non possim? flagiti scilicet plenum €et dedecoris. utinam a primo ita tibi esset visum! tu mihi, sicut €esse soles, fuisses Cato. @@Extremum illud vel molestissimum: 'nam Brutus noster €silet', hoc est, non audet hominem id aetatis monere. aliud nihil €habeo quod ex iis a te verbis significari putem; et hercule ita €est. nam &7xvi& Kal. Sept. cum venissem Veliam, Brutus audivit; €erat enim cum suis navibus apud Haletem fluvium citra Veliam €mil. pass. &7iii&. pedibus ad me statim. di immortales, quam valde €ille reditu vel potius reversione mea laetatus effudit illa omnia €quae tacuerat! ut recordarer illud tuum 'nam Brutus noster €silet'. maxime autem dolebat me Kal. Sext. in senatu non fuisse. @1 €Pisonem ferebat in caelum; se autem laetari quod effugissem €duas maximas vituperationes, unam, quam itinere faciendo me €intellegebam suscipere, desperationis ac relictionis rei publicae €(flentes mecum vulgo querebantur quibus de meo celeri reditu €non probabam), alteram, de qua Brutus et qui una erant (multi €autem erant) laetabantur quod eam vituperationem effugissem, €me existimari ad Olympia. hoc vero nihil turpius quovis rei €publicae tempore, sed hoc $A)NAPOLO/GHTON&. ego vero austro €gratias miras qui me a tanta infamia averterit. @@Reversionis has speciosas causas habes, iustas illas quidem et €magnas; sed nulla iustior quam quod tu idem aliis litteris, €'provide, si cui quid debetur, ut sit unde par pari respondeam. €mirifica enim $DUSXRHSTI/A& est propter metum armorum.' in freto €medio hanc epistulam legi, ut quid possem providere in €mentem mihi non veniret nisi ut praesens me ipse defenderem. €sed haec hactenus; reliqua coram. @@Antoni edictum legi a Bruto * * * et horum contra scriptum €praeclare; sed quid ista edicta valeant aut quo spectent plane non €video. nec ego nunc, ut Brutus censebat, istuc ad rem publicam €capessendam venio. quid enim fieri potest? num quis Pisoni est €adsensus? num rediit ipse postridie? sed abesse hanc aetatem €longe a sepulcro negant oportere. @@Sed obsecro te, quid est quod audivi de Bruto? Piliam €$PEIRA/ZESQAI PARALU/SEI& te scripsisse aiebat. valde sum commotus, €etsi idem te scribere sperare melius. ita plane velim, et [2ei]2 dicas @1 €plurimam salutem et suavissimae Atticae. haec scripsi navigans €cum Pompeianum accederem &7xiiii& Kal.  Ÿóáÿëúƒ¶ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäéö öåì ééé Îïî® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Cum sciam quo die venturus sim, faciam ut scias. impedimenta þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨ˆ‚ëúƒ¶ïìéî Ðõôåïìáîïÿïäéö öåì ééé Îïî® Îïö® ´´ÿexspectanda sunt quae %annua% veniunt et familia aegra est. €Kalendis vesperi litterae mihi ab Octaviano. magna molitur. €veteranos qui Casilini et Calatiae [2sunt]2 perduxit ad suam @1 €sententiam. nec mirum, quingenos denarios dat. cogitat reliquas €colonias obire. plane hoc spectat ut se duce bellum geratur cum €Antonio. itaque video paucis diebus nos in armis fore. quem €autem sequamur? vide nomen, vide aetatem. atque a me €postulat primum ut clam colloquatur mecum vel Capuae vel €non longe a Capua. puerile hoc quidem, si id putat clam fieri posse. docui per litteras id nec opus esse nec fieri posse. misit ad €me Caecinam quendam Volaterranum, familiarem suum; qui €haec pertulit, Antonium cum legione Alaudarum ad urbem €pergere, pecunias municipiis imperare, legionem sub signis €ducere. consultabat utrum Romam cum &7ciь &7ciь &7ciь vetera-€norum proficisceretur an Capuam teneret et Antonium venien-€tem excluderet an iret ad tris legiones Macedonicas quae iter €secundum mare superum faciunt; quas sperat suas esse. eae €congiarium ab Antonio accipere noluerunt, ut hic quidem €narrat, et ei convicium grave fecerunt contionantemque reli-€querunt. quid quaeris? ducem se profitetur nec nos sibi putat €deesse oportere. equidem suasi ut Romam pergeret. videtur €enim mihi et plebeculam urbanam et, si fidem fecerit, etiam €bonos viros secum habiturus. o Brute, ubi es? quantam $EU)KAI-€$RI/AN& amittis! non equidem hoc divinavi, sed aliquid tale putavi €fore. €@@Nunc tuum consilium exquiro. Romamne venio an hic €maneo an Arpinum ($A)SFA/LEIAN& habet is locus) fug[2i]2am * * * €Romam, ne desideremur si quid actum videbitur. hoc igitur €explica. numquam in maiore $A)PORI/A|& fui. @1  Ÿóáÿëúƒ·ïäðòéä® Îïî® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Binae uno die mihi litterae ab Octaviano, nunc quidem ut €Romam statim veniam; velle se rem agere per senatum. cui ego €non posse senatum ante Kal. Ian., quod quidem ita credo. ille €autem addit 'consilio tuo'. quid multa? ille urget, ego autem €$SKH/PTOMAI&. non confido aetati, ignoro quo animo. nil sine €Pansa tuo volo. vereor ne valeat Antonius, nec a mari discedere €libet. at metuo ne quae $A)RISTEI/A& me absente. Varroni quidem €displicet consilium pueri, mihi non. firmas copias habet, €Brutum habere potest; et rem gerit palam, centuriat Capuae, €dinumerat. iam iamque video bellum. ad haec rescribe. tabel-€larium meum Kalendis Roma profectum sine tuis litteris miror.  Ÿóáÿëúƒ¸ïìéî Óéîõåóóáîïÿïäö Éä® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘&7vi& Id. veni ad me in Sinuessanum. eodem die vulgo loque-€bantur Antonium mansurum esse Casilini. itaque mutavi con-€silium; statueram enim recta Appia Romam. facile me ille esset €adsecutus; aiunt enim eum Caesari[2a]2na uti celeritate. verti €igitur me a Minturnis Arpinum versus. constitueram ut &7v& Id. aut Aquini manerem aut in Arcano. nunc, mi Attice, tota €mente incumbe in hanc curam; magna enim res est. tria sunt €autem, maneamne Arpini an propius accedam an veniam €Romam. quod censueris faciam. sed quam primum. avide €exspecto tuas litteras. &7v&[&7i&] Id. mane in Sinuessano. @1  Ÿóáÿëúƒ¹ïìéî ÐõôåïìáîïÿïäÎïî® Îïö® ´´ ¨¥±´à±©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nonis accepi a te duas epistulas quarum alteram Kal. dederas, €alteram pridie. igitur prius ad superiorem. nostrum opus tibi €probari laetor; ex quo $A)/NQH& ipsa posuisti, quae mihi florentiora €sunt visa tuo iudicio. cerulas enim tuas miniatulas illas extime-€scebam. de Sicca ita est ut scribis; a[2b i]2sta causa aegre me tenui. €itaque perstringam sine ulla contumelia Siccae aut Septimiae, @1 €tantum ut sciant $PAI=DES PAI/DWN& sine vallo Luciliano eum ex C. €Fadi filia liberos habuisse. atque utinam eum diem videam cum €ista oratio ita libere vagetur [2ut]2 etiam in Siccae domum €introeat! sed illo tempore opus est quod fuit illis &7iii&viris. €moriar nisi facete! tu vero leges Sexto eiusque iudicium mihi €perscribes. $EI(=S E)MOI\ MURI/OI.& Caleni interventum et Calvennae €cavebis. @@Quod vereris ne $A)DO/LESXOS& mihi tu, quis minus? cui, ut €Aristophani Archilochi iambus, sic epistula [2tua]2 longissima €quaeque optima videtur. quod me admones, tu vero etiam si €reprehenderes, non modo facile paterer sed etiam laetarer, quippe €cum in reprehensione sit prudentia cum $EU)MENEI/A|&. ita libenter ea €corrigam quae a te animadversa sunt, 'eodem iure quo Rubri-€ana' potius quam 'quo Scipionis', et de laudibus Dolabellae €deruam cumulum. ac tamen est isto loco bella, ut mihi videtur, €$EI)RWNEI/A&, quod eum ter contra civis in acie. illud etiam malo €'indignissimum est hunc vivere' quam 'quid indignius?' @@$*PEPLOGRAFI/AN& Varronis tibi probari non moleste fero; a quo €adhuc $*(HRAKLEI/DEION& illud non abstuli. quod me hortaris ad €scribendum, amice tu quidem, sed me scito agere nihil aliud. €gravedo tua mihi molesta est. quaeso, adhibe quam soles €diligentiam. librum meum illum 'o Tite' tibi prodesse laetor. €'Anagnini' sunt Mustela $TACIA/RXHS& et Laco qui plurimum bibit. €librum quem rogas perpoliam et mittam. @1 @@Haec ad posteriorem. $TA\ PERI\ TOU= KAQH/KONTOS&, quatenus €Panaetius, absolvi duobus. illius tres sunt; sed cum initio divi-€sisset ita, tria genera exquirendi offici esse, unum, cum delibere-€mus honestum an turpe sit, alterum, utile an inutile, tertium, €cum haec inter se pugnare videantur, quo modo iudicandum €sit, qualis causa Reguli, redire honestum, manere utile, de €duobus primis praeclare disserit, de tertio pollicetur se deinceps €scripturum sed nihil scripsit. eum locum Posidonius persecutus €[2est]2. ego autem et eius librum arcessivi et ad Athenodorum €Calvum scripsi ut ad me $TA\ KEFA/LAIA& mitteret; quae exspecto. €quem velim cohortere et roges ut quam primum. in eo est $PERI\ €$TOU= KATA\ PERI/STASIN KAQH/KONTOS&. quod de inscriptione quaeris, €non dubito quin $KAQH=KON& 'officium' sit, nisi quid tu aliud; sed €inscriptio plenior 'de Officiis'. $PROSFWNW=& autem Ciceroni filio; €visum est non $A)NOI/KEION&. @@De Myrtilo dilucide. o qualis tu semper istos! itane? in D. €Brutum? di istis! @@Ego me, ut scripseram, in Pompeianum non abdidi, primo €tempestatibus quibus nil taetrius; deinde ab Octaviano cottidie €litterae ut negotium susciperem, Capuam venirem, iterum rem €publicam servarem, Romam utique statim. '$AI)/DESQEN ME\N €$A)NH/NASQAI, DEI=SAN D' U(PODE/XQAI.&' is tamen egit sane strenue et €agit, Romam veniet cum manu magna; sed est plane puer. €putat senatum statim. quis veniet? si venerit, quis incertis rebus €offendet Antonium? Kal. Ian. erit fortasse praesidio, aut @1 €quidem ante depugnabitur. puero municipia mire favent. iter €enim faciens in Samnium venit Cales, mansit Teani. mirifica €$A)PA/NTHSIS& et cohortatio. hoc tu putares? ob hoc ego citius €Romam quam constitueram. simul et constituero, scribam. @@Etsi nondum stipulationes legeram (nec enim Eros venerat), €tamen rem prid. Id. velim conficias. epistulas Catinam, Tauro-€menium, Syracusas commodius mittere potero si Valerius €interpres ad me nomina gratiosorum scripserit. alii enim sunt €alias, nostrique familiares fere demortui. publice tamen scripsi, €si uti vellet eis Valerius; aut mihi nomina mitteret. @@De Lepidianis feriis Balbus ad me usque ad &7iii& Kal. exspectabo €tuas litteras meque [2de]2 Torquati negotiolo sciturum puto. €Quinti litteras ad te misi ut scires quam valde eum amaret €quem dolet a te minus amari. Atticae, quoniam, quod optimum €in pueris est, hilarula est, meis verbis suavium des volo.  Ÿóáÿëúƒºïäöééé öåì öéé Éä® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Oppi epistulae, quia perhumana erat, tibi misi exemplum. de €Ocella, dum tu muginaris nec mihi quicquam rescribis, cepi €consilium domesticum, itaque me prid. Id. arbitror Romae €futurum. commodius est visum frustra me istic esse, cum id non @1 €necesse esset, quam, si opus esset, non adesse, et simul ne €intercluderer metuebam. ille enim iam adventare potest; etsi varii €rumores multique quos cuperem veros, nihil tamen certi. ego €vero, quicquid est, tecum potius quam animi pendeam, cum a þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨Œˆ‰ëúƒºïìéî Ðõôåïìáîïÿïäöééé öåì öéé Éä® Îïö® ´´ÿte absim, et de te et de me. sed quid tibi dicam? $KOINO\N& enim. €de $*(HRAKLEIDEI/W|& Varronis negotia salsa. me quidem nihil €umquam sic delectavit. sed haec et alia maiora coram.  Ÿóáÿëúƒ»ïìÁñõéîéÿïäéö Éä® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘O casum mirificum! &7v& Id. cum ante lucem de Sinuessano €surrexissem venissemque diluculo ad pontem Tirenum qui est €Minturnis, in quo flexus est ad iter Arpinas, obviam mihi fit €tabellarius, qui me offendit '$DOLIXO\N PLO/ON O(RMAI/NONTA&'. ego €statim 'cedo' inquam 'si quid ab Attico'. nondum legere €poteramus; nam et lumina dimiseramus nec satis lucebat. cum €autem luceret, ante scripta epistula ex duabus tuis prior mihi €legi coepta est. illa omnium quidem elegantissima. ne sim €salvus si aliter scribo ac sentio. nihil legi humanius. itaque €veniam quo vocas, modo adiutore te. sed nihil tam $A)PROSDIO/-€$NUSON& mihi primo videbatur quam ad eas litteras quibus ego a te consilium petieram te mihi ista rescribere. ecce tibi altera, qua €hortaris '$PAR' H)NEMO/ENTA *MI/MANTA, NH/SOU E)PI\ *YURI/HS2&', Appiam €scilicet '$E)P' A)RISTE/R' E)/XONTA&'. itaque eo die mansi Aquini. €longulum sane iter et via mala. inde postridie mane proficiscens has litteras dedi. * * * et quidem ut a me dimitterem invitis-€simus fecerunt Erotis litterae. rem tibi Tiro narrabit. tu quid €faciendum sit videbis, praeterea possimne propius accedere; €malo enim esse in Tusculano aut uspiam in suburbano. an €etiam longius discedendum putas? crebro ad me velim scribas: €erit autem cottidie cui des. @@Quod praeterea consulis, quid tibi censeam faciendum @1 €difficile est cum absim. verum tamen si pares aeque inter se, €quiescendum: sin latius manabit et quidem ad nos, deinde €communiter. ªá¨â©ÿŸóáÿëúƒ¼ïìéî Áòðéîáôéÿïäééé Éä® Îïö® ´´ ¨¥±´à²©ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Avide tuum consilium exspecto. timeo ne absim cum adesse €me sit honestius; temere venire non audeo. de Antoni itineribus €nescio quid aliter audio atque ut ad te scribebam. omnia igitur €velim explices et ad me certa mittas. @@De reliquo quid tibi ego dicam? ardeo studio historiae €(incredibiliter enim me commovet tua cohortatio), quae €quidem nec institui nec effici potest sine tua ope. coram igitur €hoc quidem conferemus. in praesentia mihi velim scribas quibus €consulibus C. Fannius M. f. tribunus pl. fuerit. videor mihi €audisse P. Africano L. Mummio censoribus. id igitur quaero. €@@Tu mihi de his rebus quae novantur omnia certa, clara. &7iii& Id. €ex Arpinati. ¨ŽŸóáÿëúƒ½ïäðòé䮨¿© Éä® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Nihil erat plane quod scriberem. nam cum Puteolis essem, €cottidie aliquid novi de Octaviano, multa, etiam falsa, de €Antonio. ad ea autem quae scripsisti (tris enim acceperam &7iii& €Id. a te epistulas), valde tibi adsentior, si multum possit @1 €Octavianus, multo firmius acta tyranni comprobatum iri quam €in Telluris, atque id contra Brutum fore. sin autem vincitur, €vides intolerabilem Antonium, ut quem velis nescias. @@O Sesti tabellarium hominem nequam! postridie Puteolis €Romae se dixit fore. quod me mones ut pedetemptim, ad-€sentior; etsi aliter cogitabam. nec me Philippus aut Marcellus €movet. alia enim eorum ratio; et, si non est, tamen videtur. sed €in isto iuvene, quamquam animi satis, auctoritatis parum est. €tamen vide, si forte in Tusculano recte esse possum, ne id melius €sit. ero libentius; nihil enim ignorabo. an hoc cum Antonius €venerit? @@Sed, ut aliud ex alio, mihi non est dubium quin quod Graeci €$KAQH=KON&, nos 'officium'. id autem quid dubitas quin etiam in €rem publicam praeclare caderet? nonne dicimus consulum €officium, senatus officium, imperatoris officium? praeclare con-€venit; aut da melius. @@Male narras de Nepotis filio. valde mehercule moveor et €moleste fero. nescieram omnino esse istum puerum. Caninium €perdidi, hominem, quod ad me attinet, non ingratum. Atheno-€dorum nihil est quod hortere; misit enim satis bellum $U(PO/MNHMA&. €gravedini, quaeso, omni ratione subveni. avi tui pronepos €scribit ad patris mei nepotem se ex Nonis iis quibus nos magna €gessimus aedem Opis explicaturum, idque ad populum. videbis €igitur et scribes. Sexti iudicium exspecto. @1  Ÿóáÿëúƒ¾ïäðïóô ðòéä® Éä® Îïö® ´´ÿ@@@@[2CICERO ATTICO SAL.]2 ‘Noli putare pigritia me facere quod non mea manu scribam_ €sed mehercule pigritia. nihil enim habeo aliud quod dicam. et €tamen in tuis quoque epistulis Alexim videor agnoscere. sed ad €rem venio. €@@Ego, si me non improbissime Dolabella tractasset, dubitassem €fortasse utrum remissior essem an summo iure contenderem. €nunc vero etiam gaudeo mihi causam oblatam in qua et ipse €sentiat et reliqui omnes me ab illo abalienatum, idque prae me €feram et quidem me facere et rei publicae causa ut illum oderim, €quod, cum eam me auctore defendere coepisset, non modo €deseruerit emptus pecunia sed etiam, quantum in ipso fuerit, everterit. quod autem quaeris quo modo agi placeat cum dies €venerit, primum velim eius modi sit ut non alienum sit me €Romae esse; de quo ut de ceteris faciam ut tu censueris. de €summa autem agi prorsus vehementer et severe volo. etsi €sponsores appellare videtur habere quandam $DUSWPI/AN&, tamen €hoc quale sit consideres velim: possumus enim, ut sponsores €[2non]2 appellentur, procuratores in ius ducere; neque enim illi €litem contestabuntur, quo facto non sum nescius sponsores €liberari. sed et illi turpe arbitror eo nomine quod satis dato €debeat procuratores eius non dissolvere et nostrae gravitatis ius €nostrum sine summa illius ignominia persequi. de hoc quid €placeat rescribas velim; nec dubito quin hoc totum lenius €administraturus sis. @1 @@Redeo ad rem publicam. multa mehercule a te saepe $E)N €$POLITIKW=|& genere prudenter, sed his litteris nihil prudentius. €quamquam enim %postea% in praesentia belle iste puer retundit €Antonium, tamen exitum exspectare debemus. at quae contio! €nam est missa mihi. iurat 'ita sibi parentis honores consequi €liceat' et simul dextram intendit ad statuam. $MHDE\ SWQEI/HN U(PO/ €$GE TOIOU/TOU&! sed, ut scribis, certissimum video esse discrimen €Cascae nostri tribunatum, de quo quidem ipso dixi Oppio, €cum me hortaretur ut adulescentem totamque causam manum-€que veteranorum complecterer, me nullo modo facere posse, €[2nisi]2 mihi exploratum esset eum non modo non inimicum €tyrannoctonis verum etiam amicum fore. cum ille diceret ita €futurum, 'quid igitur festinamus?' inquam. 'illi enim mea €opera ante Kal. Ian. nihil opus est, nos autem eius voluntatem €ante Id. Dec. pers[2pi]2ciemus in Casca.' valde mihi adsensus est. €quam ob rem haec quidem hactenus. €@@Quod reliquum est, cottidie tabellarios habebis et, ut ego €arbitror, etiam quid scribas habebis cottidie. Leptae litterarum €exemplum tibi misi, ex quo mihi videtur Stratyllax ille deiectus €de gradu. sed tu, cum legeris, existimabis. @@Obsignata iam epistula litteras a te et a Sexto accepi. nihil €iucundius litteris Sexti, nihil amabilius. nam tuae breves erant €litterae, priores uberrimae. tu quidem et prudenter et amice €suades ut in his locis potissimum sim, quoad audiamus haec €quae commota sunt quorsus evadant. @1 @@Sed me, mi Attice, non sane hoc quidem tempore movet res €publica, non quo aut sit mihi quicquam carius aut esse debeat, €sed desperatis etiam Hippocrates vetat adhibere medicinam. €qua re ista valeant; me res familiaris movet. rem dico? immo €vero existimatio. cum enim tanta reliqua sint mihi, ne Terentiae €quidem adhuc quod solvam expeditum est. Terentiae dico? scis €nos pridem iam constituisse Montani nomine HS &7 dissolvere. €pudentissime hoc Cicero petierat ut fide sua. liberalissime, ut €tibi quoque placuerat, promiseram Erotique dixeram ut seposi-€tum haberet. non modo [2non fecit]2 sed iniquissimo faenore €versuram facere Aurelius coactus est. nam de Terentiae nomine €Tiro ad me scripsit te dicere nummos a Dolabella fore. male €eum credo intellexisse, si quisquam male intellegit, potius nihil €intellexisse. tu enim ad me scripsisti Coccei responsum et isdem €paene verbis Eros. @@Veniendum est igitur vel in ipsam flammam. turpius est þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸¨–‚ëúƒ¾ïìéî Áòðéîáôéÿïäðïóô ðòéä® Éä® Îïö® ´´ÿenim privatim cadere quam publice. itaque ceteris de rebus €quas ad me suavissime scripsisti perturbato animo non potui, €ut consueram, rescribere. consenti in hac cura ubi sum, ut me €expediam; quibus autem rebus, venit quidem mihi in mentem, €sed certi constituere nihil possum prius quam te videro. qui €minus autem ego istic recte esse possim quam est Marcellus? €sed non id agitur neque id maxime curo; quid curem vides. €adsum igitur. @1  Ÿóáÿëúƒ¿ïäéö öåì ééé Îïî® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@CICERO ATTICO SAL. ‘Iucundissimas tuas legi litteras. ad Plancum scripsi, misi. habes €exemplum. cum Tirone quid sis locutus cognoscam ex ipso. cum sorore ages attentius, si te occupatione ista relaxaris. @1 ©áŸóáÿëúƒÀ@@@@M. CICERO L. PLANCO PR. DESIG. SAL. ‘Attici nostri te valde studiosum esse cognovi, mei vero ita €cupidum ut mehercule paucos aeque observantis atque amantis €me habere existimem. ad paternas enim magnas et veteres et €iustas necessitudines magnam attulit accessionem tua voluntas €erga me meaque erga te par atque mutua. @@Buthrotia tibi causa ignota non est. egi enim saepe de ea re €tecum tibique totam rem demonstravi, quae est acta hoc modo: €ut primum Buthrotium agrum proscriptum vidimus, com-€motus Atticus libellum composuit. eum mihi dedit ut darem €Caesari; eram enim cenaturus apud eum illo die. eum libellum €Caesari dedi. probavit causam, rescripsit Attico aequa eum €postulare, admonuit tamen ut pecuniam reliquam Buthrotii ad diem solverent. Atticus, qui civitatem conservatam cuperet, €pecuniam numeravit de suo. quod cum esset factum, adiimus €ad Caesarem, verba fecimus pro Buthrotiis, liberalissimum €decretum abstulimus; quod est obsignatum ab amplissimis viris. €quae cum essent acta, mirari [2e]2quidem solebam pati Caesarem €convenire eos qui agrum Buthrotium concupissent, neque €solum pati sed etiam ei negotio te praeficere. itaque et ego cum €illo locutus sum et saepius quidem, ut etiam accusarer ab eo €quod parum constantiae suae confiderem, et M. Messallae et €ipsi Attico dixit ut sine cura esset aperteque ostendebat se €praesentium animos (erat enim popularis, ut noras) offendere @1 €nolle; cum autem mare transissent, curaturum se ut in alium €agrum deducerentur. @@Haec illo vivo. post interitum autem Caesaris, ut primum ex €senatus consulto causas consules cognoscere instituerunt, haec €quae supra scripsi ad eos delata sunt. probaverunt causam sine €ulla dubitatione seque ad te litteras daturos esse dixerunt. €@@Ego autem, mi Plance, etsi non dubitabam quin et senatus €consultum et lex et consulum decretum ac litterae apud te €plurimum auctoritatis haberent teque ipsius Attici causa velle €intellexeram, tamen hoc pro coniunctione et benevolentia €nostra mihi sumpsi ut id a te peterem quod tua singularis €humanitas suavissimique mores a te essent impetraturi. id autem €est ut hoc quod te tua sponte facturum esse certo scio honoris €nostri causa libenter, prolixe, celeriter facias. @@Mihi nemo est amicior nec iucundior nec carior Attico; €cuius antea res solum familiaris agebatur eaque magna, nunc €accessit etiam existimatio, ut quod consecutus est magna et €industria et gratia et vivo Caesare et mortuo id te adiuvante €obtineat. quod si a te erit impetratum, sic velim existimes, me €de tua liberalitate ita interpretaturum ut tuo summo beneficio €me adfectum iudicem. ego quae te velle quaeque ad te pertinere €arbitrabor studiose diligenterque curabo. da operam ut valeas.  ŸóáÿëúƒÁïìÐõôåïìéóÿïäöé öåì ö Éä® Ñõéîô® ´´ÿ@@@@CICERO PLANCO PR. DESIG. SAL. ‘Iam antea petivi abs te per litteras ut, cum causa Buthrotiorum €probata a consulibus esset, quibus et lege et senatus consulto @1 €permissum erat ut de Caesaris actis 'cognoscerent, statuerent, €iudicarent', eam rem tu adiuvares Atticumque nostrum, cuius €te studiosum cognovi, et me, qui non minus laboro, molestia €liberares. omnibus enim rebus magna cura, multa opera et €labore confectis in te positum est ut nostrae sollicitudinis finem €quam primum facere possimus. quamquam intellegimus ea te €esse prudentia ut videas, si ea decreta consulum quae de €Caesaris actis interposita sunt non serventur, magnam pertur-bationem rerum fore. equidem cum multa (quod necesse erat in €tanta occupatione) non probentur quae Caesar statuerit, tamen €oti pacisque causa acerrime illa soleo defendere. quod tibi idem €magno opere faciendum censeo; quamquam haec epistula non €suasoris est sed rogatoris. €@@Igitur, mi Plance, rogo te et etiam rogo sic me dius fidius ut €maiore studio magisque ex animo agere non possim, ut totum €hoc negotium ita agas, ita tractes, ita conficias ut, quod sine ulla €dubitatione apud consules obtinuimus propter summam boni-€tatem et aequitatem causae, id tu nos obtinuisse non modo €facile patiare sed etiam gaudeas. qua quidem voluntate [2te]2 esse €erga Atticum saepe praesens et illi ostendisti et vero etiam mihi. €quod si feceris, me, quem voluntate et [quem] paterna necessi-€tudine coniunctum semper habuisti, maximo beneficio de-€vinctum habebis, idque ut facias te vehementer etiam atque €etiam rogo. @1  ŸóáÿëúƒÂ@@@@CICERO CAPITONI SVO SAL. ‘Numquam putavi fore ut supplex ad te venirem; sed hercule €facile patior datum tempus in quo amorem experirer tuum. €Atticum quanti faciam scis. amabo te, da mihi et hoc, obliviscere €mea causa illum aliquando suo familiari, adversario tuo, €voluisse consultum, cum illius existimatio ageretur. hoc primum €ignoscere est humanitatis tuae; suos enim quisque debet tueri: €deinde si me amas (omitte Atticum), Ciceroni tuo, quem quanti €facias prae te soles ferre, totum hoc da ut quod semper existi-€mavi nunc plane intellegam, me a te multum amari. @@Buthrotios cum Caesar decreto suo quod ego obsignavi cum €multis amplissimis viris liberavisset ostendissetque nobis se, cum €agrarii mare transissent, litteras missurum quem in agrum €deducerentur, accidit ut subito ille interiret. deinde, quem ad €modum tu scis (interfuisti enim), cum consules oporteret ex €senatus consulto de actis Caesaris cognoscere, res ab iis in Kal. €Iun. dilata est. accessit ad senatus consultum lex quae lata est €a. d. &7iii& Non. Iun., quae lex earum rerum quas Caesar 'statuisset, €decrevisset, egisset' consulibus cognitionem dedit. causa €Buthrotiorum delata est ad consules. decretum Caesaris reci-€tatum est et multi praeterea libelli Caesaris prolati. consules de €consili sententia decreverunt secundum Buthrotios, [2litteras €ad]2 Plancum dederunt. @@Nunc, mi Capito (scio enim quantum semper apud eos @1 €quibuscum sis posse soleas, eo plus apud hominem facillimum €atque humanissimum, Plancum), enitere, elabora vel potius €eblandire, effice ut Plancus, quem spero optimum esse, sit etiam €melior opera tua. omnino res eius modi mihi videtur ut sine €cuiusquam gratia Plancus ipse pro ingenio et prudentia sua non €sit dubitaturus quin decretum consulum, quorum et lege et €senatus consulto cognitio et iudicium fuit, conservet, praesertim €cum hoc genere cognitionum labefactato acta Caesaris in €dubium ventura videantur, quae non modo ii quorum interest €sed etiam ii qui illa non probant oti causa confirmari velint. quod cum ita sit, tamen interest nostra Plancum hoc animo €libenti prolixoque facere; quod certe faciet, si tu nervulos tuos €mihi saepe cognitos suavitatemque qua tibi nemo par est €adhibueris. quod ut facias te vehementer rogo.  ŸóáÿëúƒÃ@@@@M. CICERO C. CVPIENNIO SAL. ‘Patrem tuum plurimi feci meque ille mirifice et coluit et €amavit, nec mehercule umquam mihi dubium fuit quin a te €diligerer; ego quidem id facere non destiti. quam ob rem peto €a te in maiorem modum ut civitatem Buthrotiam subleves €decretumque consulum quod ii secundum Buthrotios fecerunt, €cum et lege et senatus consulto statuendi potestatem haberent, @1 €des operam ut Plancus noster quam primum confirmet et €comprobet. hoc te vehementer, mi Cupienni, etiam atque etiam €rogo.  ŸóáÿëúƒÄïìéî Ðïíðåéáîïÿïäíåäéï Ñõéîô® ´´ÿ@@@@CICERO PLANCO PR. DESIG. SAL. ‘Ignosce mihi quod, cum antea accuratissime de Buthrotiis ad te €scripserim, eadem de re saepius scribam. non mehercule, mi þ´·´ÿï°µ·ÿï‚ÁôôÿïƒÃéãÿ¸©åƒëúƒÄïìéî Ðïíðåéáîïÿïäíåäéï Ñõéîô® ´´ÿPlance, facio quo parum confidam aut liberalitati tuae aut €nostrae amicitiae, sed, cum tanta res agatur Attici nostri, nunc €vero etiam existimatio, ut id quod probavit Caesar nobis €testibus et obsignatoribus qui et decretis et responsis Caesaris €interfueramus videatur obtinere potuisse, [2iterum te puto €rogandum esse,]2 praesertim cum tota potestas eius rei tua sit, €ut ea quae consules decreverunt secundum Caesaris decreta et €responsa non dicam comprobes sed studiose libenterque com-probes. id mihi sic erit gratum ut nulla res gratior esse possit. €etsi iam sperabam, cum has litteras accepisses, fore ut ea quae €superioribus litteris a te petissemus impetrata essent, tamen non €faciam finem rogandi quoad nobis nuntiatum erit te id fecisse €quod magna cum spe exspectamus. deinde enim confido fore €ut alio genere litterarum utamur tibique pro tuo summo €beneficio gratias agamus. quod si acciderit, velim sic existimes, €non tibi tam Atticum, cuius permagna res agitur, quam me, qui €non minus laboro quam ille, obligatum fore. @1  ŸóáÿëúƒÅ@@@@CICERO CAPITONI SVO SAL. ‘Non dubito quin mirere atque etiam stomachere quod tecum €de eadem re agam saepius. hominis familiarissimi et mihi €omnibus rebus coniunctissimi permagna res agitur, Attici. €cognovi ego tua studia in amicos, etiam in te amicorum. €multum potes nos apud Plancum iuvare. novi humanitatem tuam, scio quam sis amicis iucundus. nemo nos in hac causa €plus iuvare potest quam tu. et[2si]2 res ita est firma ut debet esse, €quam consules de consili sententia decreverint cum et lege et €senatus consulto cognoscerent, tamen omnia posita putamus in €Planci tui liberalitate; quem quidem arbitramur cum offici sui €et rei publicae causa decretum consulum comprobaturum tum €libenter nostra causa esse facturum. adiuvabis igitur, mi Capito; €quod ut facias te vehementer etiam atque etiam rogo. ï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ¿ôÿ@@@@{1EPISTULAE AD QUINTUM FRATREM}1 ±ŸóáÿáúïìÒïíá娿©ÿïäåø® ¶° áõô éî® µ¹ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Etsi non dubitabam quin hanc epistulam multi nuntii, fama €denique esset ipsa sua celeritate superatura tuque ante ab €aliis auditurus esses annum tertium accessisse desiderio €nostro et labori tuo, tamen existimavi a me quoque tibi huius €molestiae nuntium perferri oportere. nam superioribus €litteris non unis sed pluribus, cum iam ab aliis desperata res €esset, tamen tibi ego spem maturae decessionis adferebam, €non solum ut quam diutissime te iucunda opinione oblec-€tarem sed etiam quia tanta adhibebatur et a nobis et a €praetoribus contentio ut rem posse confici non diffiderem. @@Nunc, quoniam ita accidit ut neque praetores suis opibus €neque nos nostro studio quicquam proficere possemus, est €omnino difficile non graviter id ferre, sed tamen nostros €animos maximis in rebus et gerendis et sustinendis exercitatos €frangi et debilitari molestia non oportet. [2et]2 quoniam ea €molestissime ferre homines debent quae ipsorum culpa con-€tracta sunt, est quiddam in hac re mihi molestius ferendum €quam tibi. factum est enim mea culpa, contra quam tu €mecum et proficiscens et per litteras egeras, ut priore anno €non succederetur. quod ego, dum sociorum saluti consulo, €dum impudentiae non nullorum negotiatorum resisto, dum €nostram gloriam tua virtute augeri expeto, feci non sapienter, @1 €praesertim cum id commiserim ut ille alter annus etiam €tertium posset adducere. @@Quod quoniam peccatum meum esse confiteor, est €sapientiae atque humanitatis tuae curare et perficere ut hoc €minus sapienter a me provisum diligentia tua corrigatur. ac €si te ipse vehementius ad omnis partis bene audiendi excitaris, €non ut cum aliis sed ut tecum iam ipse certes, si omnem €tuam mentem, curam, cogitationem ad excellentis in omnibus €rebus laudis cupiditatem incitaris, mihi crede, unus annus €additus labori tuo multorum annorum laetitiam nobis. €gloriam vero etiam posteris nostris adferet. @@Quapropter hoc te primum rogo, ne contrahas ac demittas €animum neve te obrui tamquam fluctu sic magnitudine €negoti sinas contraque erigas ac resistas sive etiam ultro €occurras negotiis; neque enim eius modi partem rei publicae €geris in qua fortuna dominetur, sed in qua plurimum ratio €possit et diligentia. quod si tibi bellum aliquod magnum et €periculosum administranti prorogatum imperium viderem, €tremerem animo quod eodem tempore esse intellegerem etiam fortunae potestatem in nos prorogatam. nunc vero ea €pars tibi rei publicae commissa est in qua aut nullam aut €perexiguam partem fortuna tenet et quae mihi tota in tua €virtute ac moderatione animi posita esse videatur. nullas, ut €opinor, insidias hostium, nullam proeli dimicationem, nullam €defectionem sociorum, nullam inopiam stipendi aut rei €frumentariae, nullam seditionem exercitus pertimescimus; €quae persaepe sapientissimis viris acciderunt, ut, quem ad €modum gubernatores optimi vim tempestatis, sic illi impetum €fortunae superare non possent. tibi data est summa pax, €summa tranquillitas, ita tamen ut ea dormientem guberna-€torem vel obruere, vigilantem etiam delectare possit. @1 @@Constat enim ea provincia primum ex eo genere sociorum €quod est ex hominum omni genere humanissimum, deinde €ex eo genere civium qui aut quod publicani sunt nos summa €necessitudine attingunt aut quod ita negotiantur ut locupletes €sint nostri consulatus beneficio se incolumis fortunas habere arbitrantur. at enim inter hos ipsos exsistunt graves contro-€versiae, multae nascuntur iniuriae, magnae contentiones €consequuntur. quasi vero ego id putem, non te aliquantum €negoti sustinere! intellego permagnum esse negotium et €maximi consili, sed memento consili me hoc esse negotium €magis aliquanto quam fortunae putare. quid est enim negoti €continere eos quibus praesis, si te ipse contineas? id autem €sit magnum et difficile ceteris, sicut est difficillimum: tibi et €fuit hoc semper facillimum et vero esse debuit, cuius natura €talis est ut etiam sine doctrina videatur moderata esse €potuisse, ea autem adhibita doctrina est quae vel vitiosissi-€mam naturam excolere possit. tu cum pecuniae, cum €voluptati, cum omnium rerum cupiditati resistes, ut facis, €erit, credo, periculum ne improbum negotiatorem, paulo €cupidiorem publicanum comprimere non possis! nam Graeci €quidem sic te ita viventem intuebuntur ut quendam ex €annalium memoria aut etiam de caelo divinum hominem €esse in provinciam delapsum putent. @@Atque haec nunc non ut facias sed ut te facere et fecisse €gaudeas scribo. praeclarum est enim summo cum imperio €fuisse in Asia biennium sic ut nullum te signum, nulla €pictura, nullum vas, nulla vestis, nullum mancipium, nulla €forma cuiusquam, nulla condicio pecuniae, quibus rebus €abundat ista provincia, ab summa integritate continentiaque deduxerit. quid autem reperiri tam eximium aut tam €expetendum potest quam istam virtutem, moderationem €animi, temperantiam non latere in tenebris neque esse @1 €abditam, sed in luce Asiae, in oculis clarissimae provinciae €atque in auribus omnium gentium ac nationum esse positam? €non itineribus tuis perterreri homines, non sumptu exhauriri, €non adventu commoveri? esse, quocumque veneris, et €publice et privatim maximam laetitiam, cum urbs custodem, €non tyrannum, domus hospitem, non expilatorem recepisse €videatur? @@His autem in rebus iam te usus ipse profecto erudivit €nequaquam satis esse ipsum has te habere virtutes, sed esse €circumspiciendum diligenter ut in hac custodia provinciae €non te unum sed omnis ministros imperi tui sociis et civibus €et rei publicae praestare videare. quamquam legatos habes €eos qui ipsi per se habituri sint rationem dignitatis tuae. de €quibus honore et dignitate et aetate praestat Tubero, quem €ego arbitror, praesertim cum scribat historiam, multos ex €suis annalibus posse deligere quos velit et possit imitari. €Al[2l]2ienus autem noster est cum animo et benevolentia tum €vero etiam imitatione vivendi. nam quid ego de Gratidio €dicam? quem certo scio ita laborare de existimatione sua ut €propter amorem in nos fraternum etiam de nostra laboret. quaestorem habes non tuo iudicio delectum sed eum quem þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±˜‹‚áúïìÒïíá娿©ÿïäåø® ¶° áõô éî® µ¹ÿsors dedit. hunc oportet et sua sponte esse moderatum et tuis €institutis ac praeceptis obtemperare. quorum si quis forte €esset sordidior, ferres eatenus quoad per se neglegeret eas €leges quibus esset adstrictus, non ut ea potestate quam tu ad €dignitatem permisisses ad quaestum uteretur. neque enim €mihi sane placet, praesertim cum hi mores tantum iam ad €nimiam lenitatem et ad ambitionem incubuerint, scrutari te €omnis sordis, excutere unum quemque eorum, sed, quanta €sit in quoque fides, tantum cuique committere. €@@Atque [inter nos] eos quos tibi comites et adiutores @1 €negotiorum publicorum dedit ipsa res publica dumtaxat finibus iis praestabis quos ante praescripsi. quos vero aut ex domes-€ticis convictionibus aut in necessariis apparitionibus tecum €esse voluisti, qui quasi ex cohorte praetoris appellari solent, €horum non modo facta sed etiam dicta omnia praestanda €nobis sunt. sed habes eos tecum quos possis recte facientis €facile diligere, minus consulentis existimationi tuae facillime €coercere. a quibus, rudis cum esses, videtur potuisse tua €liberalitas decipi (nam ut quisque est vir optimus, ita €difficillime esse alios improbos suspicatur); nunc vero tertius €hic annus habeat integritatem eandem quam superiores, cautiorem autem ac diligentiorem. sint aures tuae quae id €quod audiunt existimentur audire, non in quas ficte et €simulate quaestus causa insusurretur. sit anulus tuus non ut €vas aliquod sed tamquam ipse tu, non minister alienae €voluntatis sed testis tuae. accensus sit eo numero quo eum €maiores nostri esse voluerunt, qui hoc non in benefici loco €sed in laboris ac muneris non temere nisi libertis suis defere-€bant, quibus illi quidem non multo secus ac servis impera-€bant. sit lictor non suae sed tuae lenitatis apparitor, €maioraque praeferant fasces illi ac secures dignitatis insignia €quam potestatis. toti denique sit provinciae cognitum tibi €omnium quibus praesis salutem, liberos, famam, fortunas €esse carissimas. denique haec opinio sit, non modo iis qui €aliquid acceperint sed iis etiam qui dederint te inimicum, si €id cognoveris, futurum; neque vero quisquam dabit cum €erit hoc perspectum, nihil per eos qui simulant se apud te multum posse abs te solere impetrari. nec tamen haec oratio €mea est eius modi ut te in tuos aut durum esse nimium aut €suspiciosum velim. nam si quis est eorum qui tibi bienni @1 €spatio numquam in suspicionem avaritiae venerit, ut ego €Caesium et Chaerippum et Labeonem et audio et quia €cognovi existimo, nihil est quod non et iis et si quis est alius €eiusdem modi et committi et credi rectissime putem. sed si €quis est in quo iam offenderis, de quo aliquid senseris, huic €nihil credideris, nullam partem existimationis tuae com-€miseris. @@In provincia vero ipsa si quem es nactus qui in tuam €familiaritatem penitus intrarit, qui nobis ante fuerit ignotus, €huic quantum credendum sit vide; non quin possint multi €esse provinciales viri boni, sed hoc sperare licet, iudicare €periculosum est. multis enim simulationum involucris tegitur €et quasi velis quibusdam obtenditur unius cuiusque natura; €frons, oculi, vultus persaepe mentiuntur, oratio vero saepis-€sime. quam ob rem qui potes reperire ex eo genere hominum €qui pecuniae cupiditate adducti careant iis rebus omnibus a €quibus nos divulsi esse non possumus, te autem, alienum €hominem, ament ex animo ac non sui commodi causa €simulent? mihi quidem permagnum videtur, praesertim si €idem homines privatum non fere quemquam, praetores €semper omnis amant. quo ex genere si quem forte tui €cognosti amantiorem (fieri enim potuit) quam temporis, €hunc vero ad tuum numerum libenter adscribito; sin autem €id non perspicies, nullum genus erit in familiaritate €cavendum magis, propterea quod et omnis vias pecuniae €norunt et omnia pecuniae causa faciunt et, quicum victuri €non sunt, eius existimationi consulere non curant. @@Atque etiam e Graecis ipsis diligenter cavendae sunt €quaedam familiaritates praeter hominum perpaucorum si €qui sunt vetere Graecia digni; nunc vero fallaces sunt per-€multi et leves et diuturna servitute ad nimiam adsentationem @1 €eruditi. quos ego universos adhiberi liberaliter, optimum €quemque hospitio amicitiaque coniungi dico oportere: €nimiae familiaritates eorum neque [2honestae neque]2 iam €fideles sunt. non enim audent adversari nostris voluntatibus €et [non] invident non nostris solum verum etiam suis. @@Iam qui in eius modi rebus in quibus vereor etiam ne €durior sim cautus esse velim ac diligens, quo me animo in €servis esse censes? quos quidem cum omnibus in locis tum €praecipue in provinciis regere debemus. quo de genere multa €praecipi possunt, sed hoc et brevissimum est et facillime €teneri potest, ut ita se gerant in istis Asiaticis itineribus ut si €iter Appia via faceres, neve interesse quicquam putent utrum €Trallis an Formias venerint. ac si quis est ex servis egregie €fidelis, sit in domesticis rebus et privatis: quae res ad officium €imperi tui atque ad aliquam partem rei publicae pertinebunt, €de iis rebus ne quid attingat. multa enim quae recte committi €servis fidelibus possunt tamen sermonis et vituperationis €vitandae causa committenda non sunt. @@Sed nescio quo pacto ad praecipiendi rationem delapsa est €oratio mea, cum id mihi propositum initio non fuisset; quid €enim ei praecipiam quem ego in hoc praesertim genere €intellegam prudentia non esse inferiorem quam me, usu vero €etiam superiorem? sed tamen si ad ea quae faceres auctoritas €accederet mea, tibi ipsi illa putavi fore iucundiora. qua re €sint haec fundamenta dignitatis tuae: tua primum integritas €et continentia, deinde omnium qui tecum sunt pudor, €delectus in familiaritatibus et provincialium hominum et €Graecorum percautus et diligens, familiae gravis et constans disciplina. quae cum honesta sint in his privatis nostris €cottidianisque rationibus, in tanto imperio, tam depravatis €moribus, tam corruptrice provincia divina videantur necesse €est. @1 €@@Haec institutio atque haec disciplina potest sustinere in €rebus statuendis et decernendis eam severitatem qua tu in iis €rebus usus es ex quibus non nullas simultates cum magna €mea laetitia susceptas habemus; nisi forte me Paconi nescio €cuius, hominis ne Graeci quidem ac Mysi aut Phrygis potius, €querelis moveri putas aut Tusceni, hominis furiosi ac sordidi, €vocibus, cuius tu ex impurissimis faucibus inhonestissimam cupiditatem eripuisti summa cum aequitate. haec et cetera €plena severitatis quae statuisti in ista provincia non facile €sine summa integritate sustineremus. qua re sit summa in €iure dicendo severitas, dum modo ea ne varietur gratia sed €conservetur aequabilis. sed tamen parvi refert abs te ipso ius €dici aequaliter et diligenter nisi idem ab iis fiet quibus tu €eius muneris aliquam partem concesseris. ac mihi quidem €videtur non sane magna varietas esse negotiorum in admini-€stranda Asia, sed ea tota iuris dictione maxime sustineri. in €qua scientiae, praesertim provincialis, ratio ipsa expedita €est: constantia est adhibenda et gravitas, quae resistat non €solum gratiae verum etiam suspicioni. @@Adiungenda etiam est facilitas in audiendo, lenitas in €decernendo, in satis faciendo ac disputando diligentia. his €rebus nuper C. Octavius iucundissimus fuit, apud quem €pr[2ox]2imus lictor quievit, tacuit accensus, quotiens quisque €voluit dixit et quam voluit diu; quibus ille rebus fortasse €nimis lenis videretur, nisi haec lenitas illam severitatem €tueretur. cogebantur Sullani homines quae per vim et metum €abstulerant reddere; qui in magistratibus iniuriose decre-€verant, eodem ipsis privatis erat iure parendum. haec illius €severitas acerba videretur, nisi multis condimentis humani-€tatis mitigaretur. @1 @@Quod si haec lenitas grata Romae est, ubi tanta adrogantia €est, tam immoderata libertas, tam infinita hominum licentia, €denique tot magistratus, tot auxilia, tanta vis [2populi]2, €tanta senatus auctoritas, quam iucunda tandem praetoris €comitas in Asia potest esse! in qua tanta multitudo civium, €tanta sociorum, tot urbes, tot civitates unius hominis nutum þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±˜–‡áúïìÒïíá娿©ÿïäåø® ¶° áõô éî® µ¹ÿintuentur, ubi nullum auxilium est, nulla conquestio, nullus €senatus, nulla contio. qua re permagni hominis est et cum €ipsa natura moderati tum vero etiam doctrina atque opti-€marum artium studiis eruditi sic se adhibere in tanta potestate €ut nulla alia potestas ab iis quibus is praesit desideretur, [2ut est]2 Cyrus ille a Xenophonte non ad historiae fidem €scriptus sed ad effigiem iusti imperi, cuius summa gravitas ab €illo philosopho cum singulari comitate coniungitur. quos €quidem libros non sine causa noster ille Africanus de manibus €ponere non solebat. nullum est enim praetermissum in iis €officium diligentis et moderati imperi; eaque si sic coluit ille €qui privatus futurus numquam fuit, quonam modo retinenda €sunt iis quibus imperium ita datum est ut redderent et ab iis €legibus datum est ad quas revertendum est? @@Ac mihi quidem videntur huc omnia esse referenda iis qui €praesunt aliis, ut ii qui erunt in eorum imperio sint quam €beatissimi. quod tibi et esse antiquissimum et ab initio fuisse, €ut primum Asiam attigisti, constanti fama atque omnium €sermone celebratum est. est autem non modo eius qui sociis €et civibus sed etiam eius qui servis, qui mutis pecudibus €praesit eorum quibus praesit commodis utilitatique servire. cuius quidem generis constare inter omnis video abs te €summam adhiberi diligentiam: nullum aes alienum novum €contrahi civitatibus, vetere autem magno et gravi multas abs €te esse liberatas; urbis compluris dirutas ac paene desertas, in @1 €quibus unam Ioniae nobilissimam, alteram Cariae, Samum €et Halicarnassum, per te esse recreatas; nullas esse in oppidis €seditiones, nullas discordias; provideri abs te ut civitates €optimatium consiliis administrentur; sublata Mysiae latro-€cinia, caedis multis locis repressas, pacem tota provincia €constitutam, neque solum illa itinerum atque agrorum sed €multo etiam plura et maiora oppidorum et fanorum latro-€cinia esse depulsa; remotam a fama et a fortunis et ab otio €locupletum illam acerbissimam ministram praetorum avari-€tiae, calumniam; sumptus et tributa civitatum ab omnibus €qui earum civitatum fines incolant tolerari aequaliter; €facillimos esse aditus ad te, patere auris tuas querelis omnium, €nullius inopiam ac solitudinem non modo illo populari €accessu ac tribunali sed ne domo quidem et cubiculo esse €exclusam tuo; toto denique imperio nihil acerbum esse, nihil €crudele, atque omnia plena clementiae, mansuetudinis, €humanitatis. @@Quantum vero illud est beneficium tuum quod iniquo et €gravi vectigali aedilicio cum magnis nostris simultatibus €Asiam liberasti! etenim si unus homo nobilis queritur palam €te, quod edixeris ne ad ludos pecuniae decernerentur, HS &7 €sibi eripuisse, quanta tandem pecunia penderetur si omnium €nomine quicumque Romae ludos facerent (quod erat iam €institutum) erogaretur? quamquam has querelas hominum €nostrorum illo consilio oppressimus (quod in Asia nescio €quonam modo, Romae quidem non mediocri cum admira-€tione laudatur), quod, cum ad templum monumentumque €nostrum civitates pecunias decrevissent, cumque id et pro €meis magnis meritis et pro tuis maximis beneficiis summa €sua voluntate fecissent, nominatimque lex exciperet ut ad @1 €templum et monumentum capere liceret, cumque id quod €dabatur non esset interiturum sed in ornamentis templi €futurum, ut non mihi potius quam populo Romano ac dis €immortalibus datum videretur, tamen id in quo erat dignitas, €erat lex, erat eorum qui faciebant voluntas accipiendum non €putavi cum aliis de causis tum etiam ut animo aequiore €ferrent ii quibus nec deberetur nec liceret. @@Quapropter incumbe toto animo et studio omni in eam €rationem qua adhuc usus es, ut eos quos tuae fidei potesta-€tique senatus populusque Romanus commisit et credidit €diligas et omni ratione tueare et esse quam beatissimos velis. €quod si te sors Afris aut Hispanis aut Gallis praefecisset, €immanibus ac barbaris nationibus, tamen esset humanitatis €tuae consulere eorum commodis et utilitati salutique servire; €cum vero ei generi hominum praesimus non modo in quo €ipsa sit sed etiam a quo ad alios pervenisse putetur humanitas, €certe iis eam potissimum tribuere debemus a quibus accepi-mus. non enim me hoc iam dicere pudebit, praesertim in ea €vita atque iis rebus gestis in quibus non potest residere €inertiae aut levitatis ulla suspicio, nos ea quae consecuti €simus iis studiis et artibus esse adeptos quae sint nobis €Graeciae monumentis disciplinisque tradita. qua re praeter €communem fidem quae omnibus debetur, praeterea nos isti €hominum generi praecipue debere videmur ut, quorum €praeceptis sumus eruditi, apud eos ipsos quod ab iis didiceri-€mus velimus expromere. @@Atque ille quidem princeps ingeni et doctrinae Plato tum €denique fore beatas res publicas putavit si aut docti ac €sapientes homines eas regere coepissent aut ii qui regerent €omne suum studium in doctrina et sapientia collocarent. €hanc coniunctionem videlicet potestatis et sapientiae saluti @1 €censuit civitatibus esse posse. quod fortasse aliquando €universae rei publicae nostrae, nunc quidem profecto isti €provinciae contigit, ut is in ea summam potestatem haberet €cui in doctrina, cui in virtute atque humanitate percipienda plurimum [2positum]2 a pueritia studi fuisset et temporis. qua €re cura ut hic annus qui ad laborem tuum accessit idem ad €salutem Asiae prorogatus esse videatur. quoniam in te €retinendo fuit Asia felicior quam nos in deducendo, perfice €ut laetitia provinciae desiderium nostrum leniatur. etenim si €in promerendo ut tibi tanti honores haberentur quanti haud €scio an nemini fuisti omnium diligentissimus, multo maiorem in his honoribus tuendis adhibere diligentiam debes. equidem €de isto genere honorum quid sentirem scripsi ad te ante. €semper eos putavi, si vulgares essent, vilis, si temporis causa €constituerentur, levis; si vero, id quod ita factum est, meritis €tuis tribuerentur, existimabam multam tibi in his honoribus €tuendis operam esse ponendam. qua re quoniam in istis €urbibus cum summo imperio et potestate versaris in quibus €tuas virtutes consecratas et in deorum numero collocatas €vides, in omnibus rebus quas statues, quas decernes, quas €ages, quid tantis hominum opinionibus, tantis de te iudiciis, €tantis honoribus debeas cogitabis. id autem erit eius modi ut €consulas omnibus, ut medeare incommodis hominum, €provideas saluti, ut te parentem Asiae et dici et haberi velis. @@Atque huic tuae voluntati ac diligentiae difficultatem €magnam adferunt publicani. quibus si adversamur, ordinem €de nobis optime meritum et per nos cum re publica coniun-€ctum et a nobis et a re publica diiungemus; sin autem omnibus €in rebus obsequemur, funditus eos perire patiemur quorum €non modo saluti sed etiam commodis consulere debemus. €haec est una, si vere cogitare volumus, in toto imperio tuo @1 €difficultas. nam esse abstinentem, continere omnis cupiditates, €suos coercere, iuris aequabilem tenere rationem, [2diligentem]2 €te in rebus cognoscendis, facilem in hominibus audiendis €admittendisque praebere praeclarum magis est quam diffi-€cile. non est enim positum in labore aliquo sed in quadam inductione animi et voluntate. illa causa publicanorum €quantam acerbitatem adferat sociis intelleximus ex civibus €qui nuper in portoriis Italiae tollendis non tam de portorio €quam de non nullis iniuriis portitorum querebantur. qua re €non ignoro quid sociis accidat in ultimis terris, cum audierim €in Italia querelas civium. hic te ita versari ut et publicanis €satis facias, praesertim publicis male redemptis, et socios €perire non sinas divinae cuiusdam virtutis esse videtur, id €est tuae. €@@Ac primum Graecis id quod acerbissimum est, quod sunt €vectigales, non ita acerbum videri debet, propterea quod sine €imperio populi Romani suis institutis per se ipsi ita fuerunt. €nomen autem publicani aspernari non possunt, qui pendere €ipsi vectigal sine publicano non potuerint quod iis aequaliter €Sulla discripserat. non esse autem leniores in exigendis €vectigalibus Graecos quam nostros publicanos hinc intellegi þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±˜¡ˆ‘áúïìÒïíá娿©ÿïäåø® ¶° áõô éî® µ¹ÿpotest quod Caunii nuper omnibusque ex insulis quae erant €a Sulla Rhodiis attributae confugerunt ad senatum, nobis ut €potius vectigal quam Rhodiis penderent. qua re nomen €publicani neque ii debent horrere qui semper vectigales €fuerunt, neque ii aspernari qui per se pendere vectigal non potuerunt, neque ii recusare qui postulaverunt. simul et illud €Asia cogitet, nullam ab se neque belli externi neque domesti-€carum discordiarum calamitatem afuturam fuisse, si hoc €imperio non teneretur; id autem imperium cum retineri sine €vectigalibus nullo modo possit, aequo animo parte aliqua @1 €suorum fructuum pacem sibi sempiternam redimat atque otium. quod si genus ipsum et nomen publicani non iniquo €animo sustinebunt, poterunt iis consilio et prudentia tua €reliqua videri mitiora. possunt in pactionibus faciendis non €legem spectare censoriam sed potius commoditatem confici-€endi negoti et liberationem molestiae. potes etiam tu id €facere, quod et fecisti egregie et facis, ut commemores quanta €sit in publicanis dignitas, quantum nos illi ordini debeamus, €ut remoto imperio ac vi potestatis et fascium publicanos cum €Graecis gratia atque auctoritate coniungas [sed] et ab iis de €quibus optime tu meritus es et qui tibi omnia debent hoc €petas, ut facilitate sua nos eam necessitudinem quae est nobis €cum publicanis obtinere et conservare patiantur. @@Sed quid ego te haec hortor quae tu non modo facere potes €tua sponte sine cuiusquam praeceptis sed etiam magna iam €ex parte perfecisti? non enim desistunt nobis agere cottidie €gratias honestissimae et maximae societates, quod quidem €mihi idcirco iucundius est quod idem faciunt Graeci. difficile €est autem ea quae commodis utilitate[2que]2 et prope natura €diversa sunt voluntate coniungere. at ea quidem quae supra €scripta sunt non ut te instituerem scripsi (neque enim €prudentia tua cuiusquam praecepta desiderat), sed me in €scribendo commemoratio tuae virtutis delectavit. quamquam €in his litteris longior fui quam aut vellem aut quam me €putavi fore. @@Unum est quod tibi ego praecipere non desinam neque te €patiar, quantum erit in me, cum exceptione laudari. omnes €enim qui istinc veniunt ita de tua virtute, integritate, humani-€tate commemorant ut in tuis summis laudibus excipiant €unam iracundiam. quod vitium cum in hac privata cottidi-€anaque vita levis esse animi atque infirmi videtur, tum vero €nihil est tam deforme quam ad summum imperium etiam @1 €acerbitatem naturae adiungere. qua re illud non suscipiam €ut quae de iracundia dici solent a doctissimis hominibus €ea nunc tibi exponam, cum et nimis longus esse nolim et ex €multorum scriptis ea facile possis cognoscere: illud, quod est €epistulae proprium, ut is ad quem scribitur de iis rebus quas €ignorat certior fiat, praetermittendum esse non puto. @@Sic ad nos omnes fere deferunt: nihil, cum absit iracundia, €dicere solent te fieri posse iucundius; sed cum te alicuius €improbitas perversitasque commoverit, sic te animo incitari €ut ab omnibus tua desideretur humanitas. qua re quoniam in €eam rationem vitae nos non tam cupiditas quaedam gloriae €quam res ipsa ac fortuna deduxit ut sempiternus sermo €hominum de nobis futurus sit, caveamus, quantum efficere €et consequi possumus, ut ne quod in nobis insigne vitium €fuisse dicatur. neque ego nunc hoc contendo, quod fortasse €cum in omni natura tum iam in nostra aetate difficile est, €mutare animum et, si quid est penitus insitum moribus, id €subito evellere, sed te illud admoneo ut, si hoc plane vitare €non potes, quod ante occupatur animus ab iracundia quam €providere ratio potuit ne occuparetur, ut te ante compares €cottidieque meditere resistendum esse iracundiae, cumque €ea maxime animum moveat tum tibi esse diligentissime €linguam continendam; quae quidem mihi virtus interdum €non minor videtur quam omnino non irasci. nam illud est €non solum gravitatis sed non numquam etiam lentitudinis; €moderari vero et animo et orationi cum sis iratus, aut etiam €tacere et tenere in sua potestate motum animi et dolorem, €etsi non est perfectae sapientiae, tamen est non mediocris €ingeni. @@Atque in hoc genere multo te esse iam commodiorem €mitioremque nuntiant. nullae tuae vehementiores animi €concitationes, nulla maledicta ad nos, nullae contumeliae @1 €perferuntur. quae cum abhorrent a litteris, ab humanitate, €tum vero contraria sunt imperio ac dignitati. nam si implaca-€biles iracundiae sunt, summa est acerbitas; sin autem exora-€biles, summa levitas, quae tamen ut in malis acerbitati anteponenda est. sed quoniam primus annus habuit de hac €reprehensione plurimum sermonis, credo propterea quod tibi €hominum iniuriae, quod avaritia, quod insolentia praeter €opinionem accidebat et intolerabilis videbatur, secundus €autem multo levior[2em]2, quod et consuetudo et ratio et, ut €ego arbitror, meae quoque litterae te patientiorem leniorem-€que fecerunt, tertius annus ita debet esse emendatus ut ne €minimam quidem rem quisquam possit ullam reprehendere. @@Ac iam hoc loco non hortatione neque praeceptis sed €precibus tecum fraternis ago, totum ut animum, curam €cogitationemque tuam ponas in omnium laude undique €colligenda. quod si [in] mediocris tantum sermonis ac €praedicationis nostrae res essent, nihil abs te eximium, nihil €praeter aliorum consuetudinem postularetur. nunc vero €propter earum rerum in quibus versati sumus splendorem et €magnitudinem, nisi summam laudem ex ista provincia €adsequimur, vix videmur summam vituperationem posse €vitare. ea nostra ratio est ut omnes boni cum faveant tum €etiam omnem a nobis diligentiam virtutemque et postulent €et exspectent, omnes autem improbi, quod cum iis bellum €sempiternum suscepimus, vel minima re ad reprehendendum contenti esse videantur. qua re quoniam eius modi theatrum €totius Asiae virtutibus tuis est datum, celebritate refertissi-€mum, magnitudine amplissimum, iudicio eruditissimum, €natura autem ita resonans ut usque Romam significationes @1 €vocesque referantur, contende, quaeso, atque elabora non €modo ut his rebus dignus fuisse sed etiam ut illa omnia tuis artibus superasse videare; et quoniam mihi casus urbanam €in magistratibus administrationem rei publicae, tibi provin-€cialem dedit, [et] si mea pars nemini cedit, fac ut tua ceteros €vincat. simul et illud cogita, nos non de reliqua et sperata €gloria iam laborare sed de parta dimicare, quae quidem non €tam expetenda nobis fuit quam tuenda est. €@@Ac si mihi quicquam esset abs te separatum, nihil amplius €desiderarem hoc statu qui mihi iam partus est. nunc vero sic €res sese habet ut, nisi omnia tua facta atque dicta nostris €rebus istinc respondeant, ego me tantis meis laboribus €tantisque periculis, quorum tu omnium particeps fuisti, nihil €consecutum putem. quod si ut amplissimum nomen conse-€queremur unus praeter ceteros adiuvisti, certe idem ut id €retineamus praeter ceteros elaborabis. non est tibi his solis €utendum existimationibus ac iudiciis qui nunc sunt hominum €sed iis etiam qui futuri sunt; quamquam illorum erit verius iudicium, obtrectatione et malevolentia liberatum. denique €etiam illud debes cogitare, non te tibi soli gloriam quaerere; €quod si esset, tamen non neglegeres, praesertim cum €amplissimis monumentis consecrare voluisses memoriam €nominis tui. sed ea tibi est communicanda mecum, prodenda €liberis nostris. in qua cavendum est ne, si neglegentior fueris, €[2non]2 tibi parum consuluisse sed etiam tuis invidisse videaris. @@Atque haec non eo dicuntur ut te oratio mea dormientem €excitasse sed potius ut currentem incitasse videatur. facies €enim perpetuo quae fecisti, ut omnes aequitatem tuam, €temperantiam, severitatem integritatemque laudarent. sed €me quaedam tenet propter singularem amorem infinita in te €aviditas gloriae. quamquam illud existimo, cum iam tibi @1 €Asia sicuti uni cuique sua domus nota esse debeat, cum ad €tuam summam prudentiam tantus usus accesserit, nihil esse €quod ad laudem attineat quod non tu optime perspicias et €tibi non sine cuiusquam hortatione in mentem veniat €cottidie. sed ego quia, cum tua lego, te audire, et quia, cum þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±˜­ˆŒáúïìÒïíá娿©ÿïäåø® ¶° áõô éî® µ¹ÿad te scribo, tecum loqui videor, idcirco et tua longissima €quaque epistula maxime delector et ipse in scribendo sum €saepe longior. @@Illud te ad extremum et oro et hortor ut, tamquam poetae €boni et actores industrii solent, sic tu in extrema parte et €conclusione muneris ac negoti tui diligentissimus sis, ut hic €tertius annus imperi tui %tamquam tertius% perfectissimus €atque ornatissimus fuisse videatur. id facillime facies si me, €cui semper uni magis quam universis placere voluisti, tecum €semper esse putabis et omnibus iis rebus quas dices et facies €interesse. €@@Reliquum est ut te orem ut valetudini tuae, si me et tuos €omnis valere vis, diligentissime servias.  ŸóáÿâúïìÒïíáåÿïäöééé Ëáì Îïö¥±¹éö Éä Äåã µ¹ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Statius ad me venit a. d. &7viii& Kal. Nov. eius adventus, quod €ita scripsisti, direptum iri te a tuis dum is abesset, molestus €mihi fuit; quod autem exspectationem sui concursumque €eum qui erat futurus si una tecum decederet neque antea €visus esset sustulit, id mihi non incommode visum est €accidisse. exhaustus est enim sermo hominum et multae €emissae iam eius modi voces, '$A)LL' AI)EI/ TINA FW=TA ME/GAN&'; €quae te absente confecta esse laetor. @1 @@Quod autem idcirco a te missus est mihi ut se purgaret, id €necesse minime fuit. primum enim numquam ille mihi fuit €suspectus, neque ego quae ad te de illo scripsi scripsi meo €iudicio; sed cum ratio salusque omnium nostrum qui ad rem €publicam accedimus non veritate solum sed etiam fama €niteretur, sermones ad te aliorum semper, non mea iudicia €perscripsi. qui quidem quam frequentes essent et quam €graves adventu suo Statius ipse cognovit. etenim intervenit €non nullorum querelis quae apud me de illo ipso habebantur €et sentire potuit sermones iniquorum in suum potissimum €nomen erumpere. @@Quod autem me maxime movere solebat, cum audiebam €illum plus apud te posse quam gravitas istius aetatis, imperi, €prudentiae postularet_quam multos enim mecum egisse €putas ut se Statio commendarem, quam multa autem ipsum €$A)FELW=S& mecum in sermone ita posuisse, 'id mihi non placuit', €'monui', 'suasi', 'deterrui'? quibus in rebus etiam si fidelitas €summa est (quod prorsus credo, quoniam tu ita iudicas), €tamen species ipsa tam gratiosi liberti aut servi dignitatem €habere nullam potest. atque hoc sic habeto (nihil enim nec €temere dicere nec astute reticere debeo), materiam omnem €sermonum eorum qui de te detrahere velint Statium dedisse; €antea tantum intellegi potuisse iratos tuae [2se]2veritati esse €non nullos, hoc manumisso iratis quod loquerentur non €defuisse. @@Nunc respondebo ad eas epistulas quas mihi reddidit L. €Caesius, cui, quoniam ita te velle intellego, nullo loco deero; €quarum altera est de Blaundeno Zeuxide, quem scribis €certissimum matricidam tibi a me intime commendari. qua €de re et de hoc genere toto, ne forte me in Graecos tam @1 €ambitiosum factum esse mirere, pauca cognosce. ego cum €Graecorum querelas nimium valere sentirem propter homi-€num ingenia ad fallendum parata, quoscumque de te queri €audivi quacumque potui ratione placavi. primum Dionys-€[2opol]2itas, qui erant inimicissimi, lenivi; quorum principem €Hermippum non solum sermone meo sed etiam familiaritate €devinxi. ego Apamensem Hephaestium, ego levissimum €hominem, Megaristum Antandrium, ego Niciam Smyrnaeum, €ego nugas maximas omni mea comitate sum complexus, €Nymphonem etiam Colophonium. quae feci omnia, €non quo me aut hi homines aut tota natio delectaret. €pertaesum est levitatis, adsentationis, animorum non officiis €sed temporibus servientium. @@Sed ut ad Zeuxim revertar, cum is de M. Cascelli sermone €secum habito, quae tu scribis, ea ipsa loqueretur, obstiti eius €sermoni et hominem in familiaritatem recepi. tua autem quae €fuerit cupiditas tanta nescio, quod scribis cupisse te, quoniam €Smyrnae duos Mysos insuisses in culleum, simile in superiore €parte provinciae edere exemplum severitatis tuae et idcirco €Zeuxim elicere omni ratione voluisse. quem adductum in €iudicium fortasse an dimitti non oportuerit, conquiri vero et €elici blanditiis, ut tu scribis, ad iudicium necesse non fuit, €eum praesertim hominem quem ego et ex suis civibus et ex €multis aliis cottidie magis cognosco nobiliorem esse prope €quam civitatem suam. @@At enim Graecis solis indulgeo. quid? L. Caecilium nonne €omni ratione placavi? quem hominem! qua ira, quo spiritu! €quem denique praeter Tuscenium, cuius causa sanari non €potest, non mitigavi? ecce supra caput homo levis ac €sordidus sed tamen equestri censu, Catienus! etiam is €lenietur. cuius tu in patrem quod fuisti asperior non repre- @1 €hendo. certo scio te enim fecisse cum causa. sed quid opus €fuit eius modi litteris quas ad ipsum misisti? illum crucem €sibi ipsum constituere, ex qua tu eum ante detraxisses; te €curaturum fumo ut combureretur plaudente tota provincia. €quid vero ad C. Fabium nescio quem (nam eam quoque €epistulam T. Catienus circumgestat), renuntiari tibi €Licinium plagiarium cum suo pullo miluino tributa exigere? €deinde rogas Fabium ut et patrem et filium vivos comburat, €si possit; si minus, ad te mittat uti iudicio comburantur. hae €litterae abs te per iocum missae ad C. Fabium, si modo sunt €tuae, cum leguntur, invidiosam atrocitatem verborum habent. @@Ac si omnium mearum litterarum praecepta repetes, €intelleges esse nihil a me nisi orationis acerbitatem et €iracundiam et, si forte, raro litterarum missarum indiligen-€tiam reprehensam. quibus quidem in rebus si apud te plus €auctoritas mea quam tua sive natura paulo acrior sive €quaedam dulcedo iracundiae sive dicendi sal facetiaeque €valuissent, nihil sane esset quod nos paeniteret. et mediocri €me dolore putas adfici cum audiam qua sit existimatione €Vergilius, qua tuus vicinus, C. Octavius? nam si te interiori-€bus vicinis tuis, Ciliciensi et Syriaco, anteponis, valde €magnum facis! atque is dolor est quod, cum ii quos nominavi €te innocentia non vincant, vincunt tamen artificio benevo-€lentiae colligendae, qui neque Cyrum Xenophontis neque €Agesilaum noverint, quorum regum summo imperio nemo €umquam verbum ullum asperius audivit. @@Sed haec a principio tibi praecipiens quantum profecerim €non ignoro. nunc tamen decedens, id quod mihi iam facere €videris, relinque, quaeso, quam iucundissimam memoriam @1 €tui. successorem habes perblandum; cetera valde illius €adventu tua requirentur. in litteris mittendis (saepe ad te €scripsi) nimium te exorabilem praebuisti. tolle omnis, si €potes, iniquas, tolle inusitatas, tolle contrarias. Statius mihi €narravit scriptas ad te solere adferri, a se legi, et si iniquae €sint fieri te certiorem; ante quam vero ipse ad te venisset, €nullum delectum litterarum fuisse, ex eo esse volumina selectarum epistularum quae reprehendi solerent. hoc de €genere nihil te nunc quidem moneo (sero est enim, ac scire €potes multa me varie diligenterque monuisse); illud tamen €quod Theopompo mandavi cum essem admonitus ab ipso, €vide per homines amantis tui, quod est facile, ut haec genera €tollantur epistularum: primum iniquarum, deinde contra-€riarum, tum absurde et inusitate scriptarum, postremo in €aliquem contumeliosarum. atque ego haec tam esse quam €audio non puto; et si sunt occupationibus tuis minus €animadversa, nunc perspice et purga. legi epistulam quam €ipse scripsisse Sulla nomenclator dictus est, non probandam; €legi non nullas iracundas. @@Sed tempore ipso de epistulis. nam cum hanc paginam €tenerem, L. Flavius, praetor designatus, ad me venit, homo €mihi valde familiaris. is mihi te ad procuratores suos litteras €misisse, quae mihi visae sunt iniquissimae, ne quid de bonis €quae L. Octavi Nasonis fuissent, cui L. Flavius heres est, €deminuerent ante quam C. Fundanio pecuniam solvissent, €itemque misisse ad Apollonidensis ne de bonis quae Octavi €fuissent deminui paterentur prius quam Fundanio debitum €solutum esset. haec mihi veri similia non videntur. sunt enim €a prudentia tua remotissima. ne deminuat heres? quid si €infitiatur? quid si omnino non debet? quid? praetor solet @1 þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±¢˜ŠˆŒâúïìÒïíáåÿïäöééé Ëáì Îïö¥±¹éö Éä Äåã µ¹ÿiudicare deberi? quid? ego Fundanio non cupio, non amicus €sum, non misericordia moveor? nemo magis. sed vis iuris €eius modi est quibusdam in rebus ut nihil sit loci gratiae. €atque ita mihi dicebat Flavius scriptum in ea epistula quam €tuam esse dicebat, te aut quasi amicis tuis gratias acturum aut quasi inimicis incommodaturum. quid multa? ferebat id €graviter, vehementer mecum querebatur orabatque ut ad te €quam diligentissime scriberem. quod facio et te prorsus €vehementer etiam atque etiam rogo ut et procuratoribus €Flavi remittas de deminuendo et Apollonidensibus ne quid €praescribas, quod contra Flavium sit, amplius. et Flavi causa €et scilicet Pompei facies omnia. nolo me dius fidius ex tua €iniuria in illum tibi liberalem me videri; sed et te oro ut tu €ipse auctoritatem et monumentum aliquod decreti aut €litterarum tuarum relinquas quod sit ad Flavi rem et ad €causam accommodatum. fert enim graviter homo et mei €observantissimus et sui iuris dignitatisque retinens se apud €te neque amicitia nec iure valuisse. et, ut opinor, Flavi €aliquando rem et Pompeius et Caesar tibi commendarunt et €ipse ad te scripserat Flavius et ego certe. qua re si ulla res est €quam tibi me petente faciendam putes, haec ea sit. si me €amas, cura, elabora, perfice ut Flavius et tibi et mihi quam €maximas gratias agat. hoc te ita rogo ut maiore studio rogare €non possim. @@Quod ad me de Hermia scribis mihi mehercule valde €molestum fuit. litteras ad te parum fraterne scripseram, quas €oratione Diodoti, Luculli liberti, commotus, de pactione €statim quod audieram, iracundius scripseram et revocare €cupiebam. huic tu epistulae non fraterne scriptae fraterne €debes ignoscere. @@De Censorino, Antonio, Cassiis, Scaevola, te ab iis diligi, @1 €ut scribis, vehementer gaudeo. cetera fuerunt in eadem €epistula graviora quam vellem, '$O)RQA\N TA\N NAU=N&' et '$A(/PAC €$QANEI=N&'. maiora ista erunt. meae obiurgationes fuerunt €amoris plenissimae. %quae% sunt non nulla, sed tamen €mediocria et parva potius. ego te numquam ulla in re €dignum minima reprehensione putassem, cum te sanctissime €gereres, nisi inimicos multos haberemus. quae ad te aliqua €[2cum ad]2monitione aut obiurgatione scripsi, scripsi propter €diligentiam cautionis meae, in qua et maneo et manebo et €idem ut facias non desistam rogare. @@Attalus Hypaepenus mecum egit ut se ne impedires quo €minus quod ad Q. Publici statuam decretum est erogaretur. €quod ego te et rogo et admoneo ne talis viri tamque nostri €necessari honorem minui per te aut impediri velis. praeterea €Aesopi, nostri [tragoedi] familiaris, Licinus servus tibi notus €aufugit. is Athenis apud Patronem Epicureum pro libero €fuit, inde in Asiam venit. postea Plato quidam Sardianus, €Epicureus, qui Athenis solet esse multum et qui tum Athenis €fuerat cum Licinus eo venisset [et], cum eum fugitivum esse €postea ex Aesopi litteris cognosset, hominem comprehendit €et in custodiam Ephesi tradidit; sed in publicamne an in €pistrinum, non satis ex litteris eius intellegere potuimus. tu, €quoque modo est, quoniam Ephesi est, hominem investiges €velim summaque diligentia vel [2Romam mittas vel]2 tecum €deducas. noli spectare quanti homo sit. parvi enim preti est €qui tam nihili sit. sed tanto dolore Aesopus est adfectus @1 €propter servi scelus et audaciam ut nihil ei gratius facere €possis quam si illum per te reciperarit. @@Nunc ea cognosce quae maxime exoptas. rem publicam €funditus amisimus, adeo ut [2C.]2 Cato, adulescens nullius €consili sed tamen civis Romanus et Cato, vix vivus effugerit €quod, cum Gabinium de ambitu vellet postulare neque €praetores diebus aliquot adiri possent vel potestatem sui €facerent, in contionem ascendit et Pompeium 'privatum €dictatorem' appellavit. propius nihil est factum quam ut €occideretur. ex hoc qui sit status totius rei publicae videre €potes. @@Nostrae tamen causae non videntur homines defuturi. €mirandum in modum profitentur, offerunt se, pollicentur. €equidem cum spe sum maxima tum maiore etiam animo: €spe, ut superiores fore nos confidam; animo, ut in hac re €publica ne casum quidem ullum pertimescam. sed tamen se €res sic habet: si diem nobis dixerit, tota Italia concurret, ut €multiplicata gloria discedamus; sin autem vi agere conabitur, €spero fore studiis non solum amicorum sed etiam alienorum €ut vi resistamus. omnes et se et suos amicos, clientis, libertos, €servos, pecunias denique suas pollicentur. nostra antiqua €manus bonorum ardet [et] studio nostri atque amore. si qui €antea aut alieniores fuerant aut languidiores, nunc horum €regum odio se cum bonis coniungunt. Pompeius omnia €pollicetur et Caesar; quibus ego ita credo ut nihil de mea €comparatione deminuam. tribuni pl. designati sunt nobis €amici, consules se optime ostendunt, praetores habemus €amicissimos et acerrimos civis, Domitium, Nigidium, €Memmium, Lentulum; bonos etiam alios, sed hos singularis. @1 €qua re magnum animum fac habeas et spem bonam. de €singulis tamen rebus quae cottidie gerentur faciam te crebro €certiorem.  ŸóáÿãúïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäÉä® Éõî® µ¸ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Mi frater, mi frater, mi frater, tune id veritus es ne ego €iracundia aliqua adductus pueros ad te sine litteris miserim €aut etiam ne te videre noluerim? ego tibi irascerer? tibi ego €possem irasci? scilicet; tu enim me adflixisti, tui me inimici, €tua me invidia ac non ego te misere perdidi. meus ille €laudatus consulatus mihi te, liberos, patriam, fortunas, tibi €velim ne quid eripuerit praeter unum me. sed certe a te mihi €omnia semper honesta et iucunda ceciderunt, a me tibi €luctus meae calamitatis, metus tuae, desiderium, maeror, €solitudo. ego te videre noluerim? immo vero me a te videri €nolui. non enim vidisses fratrem tuum, non eum quem €reliqueras, non eum quem noras, non eum quem flens €flentem, prosequentem proficiscens dimiseras, ne vestigium €quidem eius nec simulacrum sed quandam effigiem spirantis €mortui. €@@Atque utinam me mortuum prius vidisses aut audisses, €utinam te non solum vitae sed etiam dignitatis meae super-stitem reliquissem! sed testor omnis deos me hac una voce a €morte esse revocatum, quod omnes in mea vita partem €aliquam tuae vitae repositam esse dicebant. qua in re peccavi €scelerateque feci. nam si occidissem, mors ipsa meam €pietatem amoremque in te facile defenderet: nunc commisi @1 €ut vivo me careres, vivo me aliis indigeres, mea vox in €domesticis periculis potissimum occideret, quae saepe €alienissimis praesidio fuisset. €@@Nam quod ad te pueri sine litteris venerunt, quoniam €vides non fuisse iracundiae causam, certe pigritia fuit et quaedam infinita vis lacrimarum et dolorum. haec ipsa me €quo fletu putas scripsisse? eodem quo te legere certo scio. an €ego possum aut non cogitare aliquando de te aut umquam €sine lacrimis cogitare? cum enim te desidero, fratrem solum €desidero? ego vero suavitate [prope] fratrem, [2aetate]2 prope €aequalem, obsequio filium, consilio parentem. quid mihi €sine te umquam aut tibi sine me iucundum fuit? quid quod €eodem tempore desidero filiam? qua pietate, qua modestia, €quo ingenio! effigiem oris, sermonis, animi mei. quod filium €venustissimum mihique dulcissimum? quem ego ferus ac €ferreus e complexu dimisi meo, sapientiorem puerum quam €vellem; sentiebat enim miser iam quid ageretur. quid vero €[2quod]2 tuum filium, [quid] imaginem tuam, quem meus €Cicero et amabat ut fratrem et iam ut maiorem fratrem €verebatur? quid quod mulierem miserrimam, fidelissimam €coniugem, me prosequi non sum passus, ut esset quae €reliquias communis calamitatis, communis liberos tueretur? @@Sed tamen, quoquo modo potui, scripsi et dedi litteras ad €te Philogono, liberto tuo, quas credo tibi postea redditas €esse; in quibus idem te hortor et rogo quod pueri tibi verbis €meis nuntiarunt, ut Romam protinus pergas et properes. €primum enim te [2in]2 praesidio esse volui, si qui essent €inimici quorum crudelitas nondum esset nostra calamitate €satiata; deinde congressus nostri lamentationem pertimui, @1 €digressum vero non tulissem atque etiam id ipsum quod tu þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ±£”ˆ‰ãúïìÔèåóóáìïîéãáåÿïäÉä® Éõî® µ¸ÿscribis metuebam, ne a me distrahi non posses. his de causis €hoc maximum malum quod te non vidi, quo nihil amantis-€simis et coniunctissimis fratribus acerbius ac miserius videtur €accidere potuisse, minus acerbum, minus miserum fuit quam €fuisset cum congressio tum vero digressio nostra. @@Nunc, si potes, id quod ego qui tibi semper fortis videbar €non possum, erige te et confirma, si qua subeunda dimicatio €erit. spero, si quid mea spes habet auctoritatis, tibi et €integritatem tuam et amorem in te civitatis et aliquid etiam €misericordiam nostri praesidi laturum. sin eris ab isto €periculo vacuus, ages scilicet si quid agere posse de nobis €putabis. de quo scribunt ad me quidem multi multa et se €sperare demonstrant. sed ego quid sperem non dispicio, cum €inimici plurimum valeant, amici partim deseruerint me, €partim etiam prodiderint; qui in meo reditu fortasse repre-€hensionem sui sceleris pertimescunt. sed ista qualia sint tu €velim perspicias mihique declares. ego tamen, quam diu tibi €opus erit, si quid periculi subeundum videbis, vivam; diutius €in hac vita esse non possum. neque enim tantum virium €habet ulla aut prudentia aut doctrina ut tantum dolorem possit sustinere. scio fuisse et honestius moriendi tempus et €utilius. sed non hoc solum, multa alia praetermisi; quae si €queri velim praeterita, nihil agam nisi ut augeam dolorem €tuum, indicem stultitiam meam. illud quidem nec faciendum €est nec fieri potest, me diutius quam aut tuum tempus aut €firma spes postulabit in tam misera tamque turpi vita com-€morari, ut, qui modo fratre fuerim, liberis, coniuge, copiis, €genere ipso pecuniae beatissimus, dignitate, auctoritate, €existimatione, gratia non inferior quam qui umquam fuerunt €amplissimi, is nunc in hac tam adflicta perditaque fortuna €neque me neque meos lugere diutius possim. @1 @@Qua re quid ad me scripsisti de permutatione? quasi vero €nunc me non tuae facultates sustineant; qua in re ipsa video €miser et sentio quid sceleris admiserim, cum de visceribus €tuis et fili tui satis facturus sis quibus debes, ego acceptam ex €aerario pecuniam tuo nomine frustra dissiparim. sed tamen €et M. Antonio quantum tu scripseras [2et]2 Caepioni tantun-€dem solutum est. mihi ad id quod cogito hoc quod habeo €satis est. sive enim restituimur sive desperamur, nihil €amplius opus est. €@@Tu, si forte quid erit molestiae, te ad Crassum et ad Calidium conferas censeo. quantum Hortensio credendum €sit nescio. me summa simulatione amoris summaque €adsiduitate cottidiana sceleratissime insidiosissimeque tracta-€vit adiuncto Q. Arrio. quorum ego consiliis, promissis, €praeceptis destitutus in hanc calamitatem incidi. sed haec €occultabis, ne quid obsint; illud caveto (et eo puto per €Pomponium fovendum tibi esse ipsum Hortensium), ne ille €versus, qui in te erat collatus cum aedilitatem petebas, de €lege Aurelia, falso testimonio confirmetur. nihil enim tam €timeo quam ne, cum intellegant homines quantum miseri-€cordiae nobis tuae preces et tua salus adlatura sit, oppugnent te vehementius. Messallam tui studiosum esse arbitror. €Pompeium etiam simulatorem puto. sed haec utinam [2ne]2 €experiare! quod precarer deos nisi meas preces audire €desissent. verum tamen precor ut his infinitis nostris malis €contenti sint, in quibus non modo tamen nullius inest peccati €infamia sed omnis dolor est quod optime factis poena maxima €est constituta. @@Filiam meam et tuam Ciceronemque nostrum quid ego, €mi frater, tibi commendem? quin illud maereo quod tibi non €minorem dolorem illorum orbitas adferet quam mihi. sed te @1 €incolumi orbi non erunt. reliqua ita mihi salus aliqua detur €potestasque in patria moriendi ut me lacrimae non sinunt €scribere! etiam Terentiam velim tueare mihique de omnibus €rebus rescribas, sis fortis quoad rei natura patiatur. €@Id. Iun. Thessalonicae.  Ÿóáÿäúïäã® Îïî® Óåøô® µ¸ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Amabo te, mi frater, ne, si uno meo facto et tu et omnes mei €corruistis, improbitati et sceleri meo potius quam impru-€dentiae miseriaeque adsignes. nullum est meum peccatum €nisi quod iis credidi a quibus nefas putarem esse me decipi €aut etiam quibus ne id expedire quidem arbitrabar. intimus, €proximus, familiarissimus quisque aut sibi pertimuit aut mihi €invidit. ita mihi nihil misero praeter fidem amicorum, €cautum meum consilium, [2de]2fuit. @@Quod si te satis innocentia tua et misericordia hominum €vindicat hoc tempore a molestia, perspicis profecto ecquae-€nam nobis spes salutis relinquatur. nam me Pomponius et €Sestius et Piso noster adhuc Thessalonicae retinuerunt, cum €longius discedere propter nescio quos motus vetarent. verum €ego magis exitum illorum litteris quam spe certa exspecta-€bam. nam quid sperem potentissimo inimico, dominatione obtrectatorum, infidelibus amicis, plurimis invidis? de novis @1 €autem tribunis pl. est ille quidem in me officiosissimus €Sestius et (spero) Curtius, Milo, Fadius, Atilius, sed valde €adversante Clodio, qui etiam privatus eadem manu poterit €contiones concitare. deinde etiam intercessor parabitur. @@Haec mihi proficiscenti non proponebantur, sed saepe €triduo summa cum gloria dicebar esse rediturus. 'quid tu €igitur?' inquies. quid? multa convenerunt quae mentem €exturbarent meam: subita defectio Pompei, alienatio €consulum, etiam praetorum, timor publicanorum, [2ser-€vorum]2 arma. lacrimae meorum me ad mortem ire pro-€hibuerunt, quod certe et ad honestatem [2tuendam]2 et ad €effugiendos intolerabilis dolores fuit aptissimum. sed de hoc €scripsi ad te in ea epistula quam Phaethonti dedi. €@@Nunc tu, quoniam in tantum luctum [2et]2 laborem €detrusus es quantum nemo umquam [a], si levare potest €communem causam misericordia hominum, scilicet incredi-€bile quiddam adsequeris; sin plane occidimus, me miserum! €ego omnibus meis exitio fuero, quibus ante dedecori non €eram. @@Sed tu, ut ante ad te scripsi, perspice rem et pertempta et €ad me, ut tempora nostra non ut amor tuus fert, vere €perscribe. ego vitam, quoad aut putabo tua interesse aut ad €spem servandam esse, retinebo. tu nobis amicissimum €Sestium cognosces. credo tua causa velle Lentulum, qui erit €consul, quamquam sunt facta verbis difficiliora. tu et quid €opus sit et quid sit videbis. €@@Omnino si tuam solitudinem communemque calamitatem @1 €nemo despexerit, aut per te aliquid confici aut nullo modo €poterit; sin te quoque inimici vexare coeperint, ne cessaris. €non enim gladiis tecum sed litibus agetur. verum haec absint €velim. te oro ut ad me de omnibus [2rebus]2 rescribas et in me €animi aut potius consili minus putes esse quam antea, amoris €vero et offici non minus. °ŸóáÿåúïìÒïíáåÿïäðáõìï áîôå øöé Ëáì® Éáî® µ·ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Epistulam quam legisti mane dederam; sed fecit humaniter €Licinius quod ad me misso senatu vesperi venit, ut si quid €esset actum ad te, si mihi videretur, perscriberem. €@@Senatus fuit frequentior quam putabamus esse posse mense €Decembri sub dies festos. consulares nos fuimus et duo con-€sules designati, P. Servilius, M. Lucullus, Lepidus, Volcacius, €Glabrio; praetorii sane frequentes. fuimus omnino ad &7cc&. €commorat exspectationem Lupus; egit causam agri Campani €sane accurate, auditus est magno silentio. materiam rei non €ignoras. nihil ex nostris actionibus praetermisit; fuerunt non €nulli aculei in Caesarem, contumeliae in Gellium, expostu-€lationes cum absente Pompeio. causa sero perorata sententias €se rogaturum negavit, ne quod onus simultatis nobis impone-€ret; ex superiorum temporum conviciis et ex praesenti €silentio quid senatus sentiret se intellegere dixit. senatum @1 €coepit dimittere. tum Marcellinus 'noli' inquit 'ex taciturni-€tate nostra, Lupe, quid aut probemus hoc tempore aut €improbemus iudicare. ego, quod ad me attinet, itemque €arbitror ceteros, idcirco taceo quod non existimo, cum Pompeius absit, causam agri Campani agi convenire.' tum €ille se senatum negavit tenere. Racilius surrexit et de iudiciis €referre coepit; Marcellinum quidem primum rogavit. is cum €graviter de Clodianis incendiis, trucidationibus, lapidationi-þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ²’…åúïìÒïíáåÿïäðáõìï áîôå øöé Ëáì® Éáî® µ·ÿbus questus esset, sententiam dixit ut ipse iudices [per] €praetor urbanus sortiretur, iudicum sortitione facta comitia €haberentur; qui iudicia impedisset, eum contra rem publi-€cam esse facturum. approbata valde sententia C. Cato €contra dixit et Cassius maxima acclamatione senatus, cum €comitia iudiciis anteferrent. Philippus adsensit Lentulo. postea Racilius de privatis me primum sententiam rogavit. €multa feci verba de toto furore latrocinioque P. Clodi. €tamquam reum accusavi multis et secundis admurmurationi-€bus cuncti senatus. orationem meam collaudavit satis multis €verbis non mehercule indiserte Vetus Antistius, isque €iudiciorum causam suscepit antiquissimamque se habiturum €dixit. ibatur in eam sententiam. tum Clodius rogatus diem €dicendo eximere coepit. furebat a Racilio se contumaciter @1 €urbaneque vexatum. deinde eius operae repente a Graeco-€stasi et gradibus clamorem satis magnum sustulerunt, opinor, €in Q. Sestullium et amicos Milonis incitatae. eo metu iniecto €repente magna querimonia omnium discessimus. €@@Habes acta unius diei; reliqua, ut arbitror, in mensem €Ianuarium reicientur. de tribunis pl. longe optimum €Racilium habemus; videtur etiam Antistius amicus nobis €fore. nam Plancius totus noster est. €@@Fac, si me amas, ut considerate diligenterque naviges de €mense Decembri.  Ÿóáÿæúïäøéö Ëáì® Æåâò® µ¶ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Non occupatione, qua eram sane impeditus, sed parvula €lippitudine adductus sum ut dictarem hanc epistulam et non, €ut ad te soleo, ipse scriberem. et primum me tibi excuso in €eo ipso in quo te accuso. me enim nemo adhuc rogavit num €quid in Sardiniam velim, te puto saepe habere qui num quid €Romam velis quaerant. €@@Quod ad me [2de]2 Lentuli et Sesti nomine scripsisti, €locutus sum cum Cincio. quo modo res se habet, non est €facillima. sed habet profecto quiddam Sardinia appositum €ad recordationem praeteritae memoriae. nam ut ille €Gracchus augur, postea quam in istam provinciam venit, €recordatus est quid sibi in campo Martio comitia consulum €habenti contra auspicia accidisset, sic tu mihi videris in €Sardinia de forma Numisiana et de nominibus Pomponianis @1 €in otio recogitasse. sed ego adhuc emi nihil. Culleonis auctio €facta est; Tusculano emptor nemo fuit. si condicio valde bona fuerit, fortassis non amittam. de aedificatione tua €Cyrum urgere non cesso. spero eum in officio fore. sed omnia €sunt tardiora propter furiosae aedilitatis exspectationem. nam €comitia sine mora futura videntur; edicta sunt [2in]2 a. d. &7xi& €Kal. Febr. te tamen sollicitum esse nolo. omne genus a nobis €cautionis adhibebitur. @@De rege Alexandrino factum est senatus consultum cum €multitudine eum reduci periculosum rei publicae videri. €reliqua cum esset in senatu contentio Lentulusne an Pom-€peius reduceret, obtinere causam Lentulus videbatur. in ea €re nos et officio erga Lentulum mirifice et voluntati Pompei €praeclare satis fecimus; sed per obtrectatores Lentuli €calumnia extracta est. consecuti sunt dies comitiales, per €quos senatus haberi non poterat. quid futurum sit latrocinio €tribunorum non divino, sed tamen suspicor per vim roga-€tionem Caninium perlaturum. in ea re Pompeius quid velit €non dispicio; familiares eius quid cupiant omnes vident. €creditores vero regis aperte pecunias suppeditant contra €Lentulum. sine dubio res a Lentulo remota videtur esse cum €magno meo dolore, quamquam multa fecit qua re, si fas €esset, iure ei suscensere possemus. @@Tu, si ista expedieris, velim quam primum bona et certa €tempestate conscendas ad meque venias. innumerabiles enim €res sunt in quibus te cottidie in omni genere desiderem. tui €nostrique valent. €@&7xiiii& Kal. Febr. @1  Ÿóáÿçúïäðòéä® Éä® Æåâò® µ¶ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Scripsi ad te antea superiora. nunc cognosce postea quae sint €acta. [a] Kal. Febr. legationes in Id. Febr. reiciebantur; eo €die res confecta non est. a. d. &7iiii& Non. Febr. Milo adfuit. ei €Pompeius advocatus venit. dixit M. Marcellus a me rogatus. €honeste discessimus. prodicta dies est in &7vii& Id. Febr. interim €reiectis legationibus in Idus referebatur de provinciis €quaestorum et de ornandis praetoribus; sed res multis €querelis de re publica interponendis nulla transacta est. C. €Cato legem promulgavit de imperio Lentuli abrogando. €vestitum filius mutavit. @@A. d. &7vii& Id. Febr. Milo adfuit. dixit Pompeius, sive voluit. €nam ut surrexit, operae Clodianae clamorem sustulerunt, €idque ei perpetua oratione contigit, non modo ut acclama-€tione sed ut convicio et maledictis impediretur. qui ut €peroravit (nam in eo sane fortis fuit, non est deterritus, dixit €omnia atque interdum etiam silentio, cum auctoritate €pervicerat)_sed ut peroravit, surrexit Clodius. ei tantus €clamor a nostris (placuerat enim referre gratiam) ut neque €mente nec lingua neque ore consisteret. ea res acta est, cum €hora sexta vix Pompeius perorasset, usque ad horam €octavam, cum omnia maledicta, versus denique obscenissimi €in Clodium et Clodiam dicerentur. ille furens et exsanguis €interrogabat suos in clamore ipso quis esset qui plebem fame €necaret: respondebant operae 'Pompeius'. quis Alexandriam €ire cuperet: respondebant 'Pompeius'. quem ire vellent: €respondebant 'Crassum' (is aderat tum Miloni, animo non @1 €amico). hora fere nona quasi signo dato Clodiani nostros €consputare coeperunt. exarsit dolor. urgere illi ut loco nos €moverent. factus est a nostris impetus. fuga operarum, €eiectus de rostris Clodius. ac nos quoque tum fugimus, ne €quid in turba. senatus vocatus in curiam. Pompeius domum; €neque ego tamen in senatum, ne aut de tantis rebus tacerem €aut in Pompeio defendendo (nam is carpebatur a Bibulo, €Curione, Favonio, Servilio filio) animos bonorum virorum €offenderem. res in posterum dilata est. Clodius in Quirinalia €prodixit diem. @@A. d. &7vi& Id. Febr. senatus ad Apollinis fuit, ut Pompeius €adesset. acta res est graviter a Pompeio. eo die nihil perfectum €est. a. d. &7v& Id. Febr. senatus ad Apollinis. senatus consultum €factum est ea quae facta essent a. d. &7vii& Id. Febr. contra rem €publicam esse facta. eo die Cato vehementer est in Pompeium €invectus et eum oratione perpetua tamquam reum accusavit; €de me multa me invito cum mea summa laude dixit, cum €illius in me perfidiam increparet. auditus est magno silentio €malevolorum. respondit ei vehementer Pompeius Crassumque €descripsit dixitque aperte se munitiorem ad custodiendam €vitam suam fore quam Africanus fuisset, quem C. Carbo €interemisset. @@Itaque magnae mihi res iam moveri videbantur. nam €Pompeius haec intellegit nobiscumque communicat, insidias €vitae suae fieri, C. Catonem a Crasso sustentari, Clodio €pecuniam suppeditari, utrumque et ab eo et a Curione, €Bibulo, ceterisque suis obtrectatoribus confirmari; vehe-€menter esse providendum ne opprimatur, contionario illo €populo a se prope alienato, nobilitate inimica, non aequo €senatu, iuventute improba. itaque se comparat; homines ex €agris accersit. operas autem suas Clodius confirmat; manus €ad Quirinalia paratur. in ea multo sumus superiores ipsius @1 €Milo[2nis]2 copiis, sed magna manus ex Piceno et Gallia €exspectatur, ut etiam Catonis rogationibus de Milone et €Lentulo resistamus. @@A. d. &7iiii& Id. Febr. Sestius ab indice Cn. Nerio Pupinia de €ambitu est postulatus et eodem die a quodam M. Tullio de €vi. is erat aeger. domum, ut debuimus, ad eum statim €venimus eique nos totos tradidimus idque fecimus praeter €hominum opinionem, qui nos ei iure suscensere putabant, ut €humanissimi gratissimique et ipsi et omnibus videremur; €itaque faciemus. sed idem Nerius index edidit [ad] adligatos €Cn. Lentulum Vatiam et C. Cornelium Stel. eodem die €senatus consultum factum est ut sodalitates decuriatique €discederent lexque de iis ferretur, ut qui non discessissent ea €poena quae est de vi tenerentur. @@A. d. &7iii& Id. Febr. dixi pro Bestia de ambitu apud praetorem €Cn. Domitium in foro medio maximo conventu incidique in €eum locum in dicendo cum Sestius multis in templo Castoris €vulneribus acceptis subsidio Bestiae servatus esset. hic þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ²£–…çúïìÒïíáåÿïäðòéä® Éä® Æåâò® µ¶ÿ$PROW|KONOMHSA/MHN& quid[2d]2am $EU)KAI/RWS& de iis quae in €Sestium apparabantur crimina et eum ornavi veris laudibus €magno adsensu omnium. res homini fuit vehementer grata. €quae tibi eo scribo quod me de retinenda Sesti gratia litteris €saepe monuisti. @@Prid. Id. Febr. haec scripsi ante lucem. eo die apud €Pomponium in eius nuptiis eram cenaturus. €@@Cetera sunt in rebus nostris cuius modi tu mihi fere €diffidenti praedicabas, plena dignitatis et gratiae; quae €quidem tua, mi frater, patientia, virtute, pietate, suavitate €etiam tibi mihique sunt restituta. @1 €@@Domus tibi ad lacum Pisonis %Luciniana% conducta est; €sed, ut spero, paucis mensibus post Kal. Quint. in tuam €commigrabis. tuam in Carinis mundi habitatores Lamiae €conduxerunt. €@@A te post illam Ulbiensem epistulam nullas litteras accepi. €quid agas et ut te oblectes scire cupio maximeque te ipsum €videre quam primum. €@@Cura, mi frater, ut valeas et, quamquam est hiems, tamen €Sardiniam istam esse cogites. €@&7xv& Kal. Mart.  Ÿóáÿèúˆïäíåäéï Íáòô® µ¶ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Sestius noster absolutus est a. d. &7ii& Id. Mart. et, quod vehe-€menter interfuit rei publicae, nullam videri in eius modi €causa dissensionem esse, omnibus sententiis absolutus est. €illud quod tibi curae saepe esse intellexeram, ne cui iniquo €relinqueremus vituperandi locum, qui nos ingratos esse €diceret nisi illius perversitatem quibusdam in rebus quam €humanissime ferremus, scito hoc nos in eo iudicio consecutos €esse ut omnium gratissimi iudicaremur. nam defendendo €moroso homini cumulatissime satis fecimus et, id quod ille €maxime cupiebat, Vatinium, a quo palam oppugnabatur, €arbitratu nostro concidimus dis hominibusque plaudentibus. €quin etiam Paullus noster, cum testis productus esset in @1 €Sestium, confirmavit se nomen Vatini delaturum si Macer €Licinius cunctaretur, et Macer ab Sesti subselliis surrexit ac €se illi non defuturum adfirmavit. quid quaeris? homo €petulans et audax [Vatinius] valde perturbatus debilitatusque €discessit. @@Quintus, filius tuus, puer optimus, eruditur egregie. hoc €nunc magis animum adverto quod Tyrannio docet apud me. €domus utriusque nostrum aedificatur strenue. redemptori tuo €dimidium pecuniae curavi. spero nos ante hiemem contuber-€nalis fore. de nostra Tullia tui mehercule amantissima spero €cum Crassipede nos confecisse. [2sed]2 dies erant duo qui post €Latinas habentur religiosi (ceterum confectum erat Latiar), €[2et]2 erat exiturus.  Ÿóáÿèú‰ïäåø® Íáòô® µ¶ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘* * * $A)MFILAFI/AN& autem illam quam tu soles dicere bono €modo desidero, sic prorsus ut advenientem excipiam libenter, €latentem etiam nunc non excitem. tribus locis aedifico, €reliqua reconcinno. vivo paulo liberalius quam solebam. €opus erat. si te haberem, paulisper fabris locum dares. sed €et haec, ut spero, brevi inter nos communicabimus. @@Res autem Romanae sese sic habent. consul est egregius €Lentulus non impediente collega, sic, inquam, bonus ut €meliorem non viderim. dies comitialis exemit omnis; nam €etiam Latinae instaurantur, nec tamen deerant suppli- @1 cationes. sic legibus perniciosissimis obsistitur, maxime €Catonis; cui tamen egregie imposuit Milo noster. nam ille €vindex gladiatorum et bestiariorum emerat de Cosconio et €Pomponio bestiarios nec sine iis armatis umquam in publico €fuerat. hos alere non poterat, itaque vix tenebat. sensit Milo. €dedit cuidam non familiari negotium qui sine suspicione €emeret eam familiam a Catone. quae simul atque abducta €est, Racilius, qui unus est hoc tempore tribunus pl., rem €patefecit eosque homines sibi emptos esse dixit (sic enim €placuerat) et tabulam proscripsit se familiam Catonianam €venditurum. in eam tabulam magni risus consequebantur. €@@Hunc igitur Catonem Lentulus a legibus removit et eos €qui de Caesare monstra promulgarunt, quibus intercederet €nemo. nam quod de Pompeio Caninius agit sane quam €refrixit. neque enim res probatur et Pompeius noster in €amicitia P. Lentuli vituperatur. et hercule non est idem; nam €apud perditissimam illam atque infimam faecem populi €propter Milonem suboffendit et boni multa ab eo desiderant, €multa reprehendunt. Marcellinus autem hoc uno mihi €quidem non satis facit quod eum nimis aspere tractat, €quamquam id senatu non invito facit; quo ego me libentius €a curia et ab omni parte rei publicae subtraho. @@In iudiciis ii sumus qui fuimus. domus celebratur ita ut €cum maxime. unum accidit [2im]2prudentia Milonis in com-€modum de Sex. Cloelio, quem neque hoc tempore neque ab €imbecillis accusatoribus mihi placuit accusari. ei tres €sententiae deterrimo in consilio defuerunt. itaque hominem €populus revocat et retrahatur necesse est. non enim ferunt €homines et, quia cum apud suos diceret paene damnatus est, @1 €vident damnatum. ea ipsa in re Pompei offensio nobis €obstitit. senatorum enim urna copiose absolvit, equitum €adaequavit, tribuni aerarii condemnarunt. sed hoc incom-€modum consolantur cottidianae damnationes inimicorum, €in quibus me perlibente Sevius adlisus est, ceteri conciduntur. €C. Cato contionatus est comitia haberi non siturum si sibi €cum populo dies agendi essent exempti. Appius a Caesare €nondum redierat. @@Tuas mirifice litteras exspecto; atque adhuc clausum mare €fuisse scio, sed quosdam venisse tamen Ostiam dicebant qui €te unice laudarent plurimique in provincia fieri dicerent. €eosdem aiebant nuntiare te prima navigatione transmis-€surum. id cupio et, quamquam te ipsum scilicet maxime, €tamen etiam litteras tuas ante exspecto. €@@Mi frater, vale.  ŸóáÿèúŠïìÒïíáå öåì éî éôéî® éî Áîáçîéîõíÿïäö Éä® Áðò® µ¶ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Dederam ad te litteras antea quibus erat scriptum Tulliam €nostram Crassipedi prid. [2Non.]2 Apr. esse desponsam, €ceteraque de re publica privataque perscripseram. postea €sunt haec acta: Non. Apr. senatus consulto Pompeio pecunia €decreta in rem frumentariam ad HS <30&7cccc&>30. sed eodem die €vehementer actum de agro Campano clamore senatus prope €contionali. acriorem causam inopia pecuniae faciebat et @1 annonae caritas. non praetermittam ne illud quidem: M. €Furium Flaccum, equitem Romanum, hominem nequam, €Capitolini et Mercuriales de collegio eiecerunt praesentem €ad pedes unius cuiusque iacentem. €@@A. d. &7viii& Id. Apr. sponsalia Crassipedi praebui. huic €convivio puer optimus, Quintus tuus meusque, quod €perleviter commotus fuerat, defuit. a. d. &7vi& Id. Apr. veni ad €Quintum eumque vidi plane integrum, multumque is mecum €sermonem habuit et perhumanum de discordiis mulierum €nostrarum. quid quaeris? nihil festivius. Pomponia autem €etiam de te questa est. sed haec coram agemus. @@A puero ut discessi, in aream tuam veni. res agebatur €multis structoribus. Longilium redemptorem cohortatus €sum; [2f]2idem mihi faciebat se velle nobis placere. domus €erit egregia (magis enim cerni iam poterat quam quantum €ex forma iudicabamus); itemque nostra celeriter aedifica-€batur. €@@Eo die cenavi apud Crassipedem. cenatus in hortos ad €Pompeium lectica latus sum. luci eum convenire non €potueram quod afuerat; videre autem volebam quod eram €postridie Roma exiturus et quod ille in Sardiniam iter €habebat. hominem conveni et ab eo petivi ut quam primum €te nobis redderet; statim dixit. erat autem iturus, ut aiebat, €a. d. &7iii& Id. Apr. ut aut %labrone% aut Pisis conscenderet. tu, €mi frater, simul et ille venerit, primam navigationem, dum €modo idonea tempestas sit, ne omiseris. @@A. d. &7v& Id. Apr. ante lucem hanc epistulam dictaveram €conscripseramque in itinere, ut eo die apud T. Titium in €Anagnino manerem. postridie autem in Laterio cogitabam, €inde, cum in Arpinati quinque dies fuissem, ire in Pompe- @1 €ianum, rediens aspicere Cumanum, ut, quoniam in Non. €Mai. Miloni dies prodic[2t]2a est, prid. Non. Romae essem €teque, mi carissime et suavissime frater, ad eam diem, ut €sperabam, viderem. aedificationem Arcani ad tuum €adventum sustentari placebat. €@@Fac, mi frater, ut valeas quam primumque venias.  Ÿóáÿèú‹ïìÒïíáåÿïäðáõìï ðïóô Éä® Íáé® µ¶ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ²§èú‹ïìÒïíáåÿïäðáõìï ðïóô Éä® Íáé® µ¶ÿO litteras mihi tuas iucundissimas exspectatas, ac primo €quidem cum desiderio, nunc vero etiam cum timore! atque €has scito litteras me solas accepisse post illas quas tuus nauta €attulit Ulbia datas. €@@Sed cetera, ut scribis, praesenti sermoni reserventur; hoc €tamen non queo differre: Id. Mai. senatus frequens divinus €fuit in supplicatione Gabinio deneganda. adiurat Procilius €hoc nemini accidisse. foris valde plauditur. mihi cum sua €sponte iucundum tum iucundius quod me absente. est enim €$EI)LIKRINE\S& iudicium, sine oppugnatione, sine gratia nostra. [2ab]2eram autem quod Idibus et postridie fuerat dictum de €agro Campano actum iri, ut est actum. in hac causa mihi €aqua haeret. sed plura quam constitueram. coram enim. €@@Vale, mi optime et optatissime frater, et advola. idem te €pueri nostri rogant. €@@Illud scilicet: cenabis cum veneris. @1  ŸóáÿèúŒïäðáõìï ðïóô ééé Éä® Æåâò® µµÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Placiturum tibi esse librum &7ii& suspicabar, tam valde placuisse €quam scribis valde gaudeo. quod me admones de %non €curantia% suadesque ut meminerim Iovis orationem quae est @1 €in extremo illo libro, ego vero memini et illa omnia mihi €magis scripsi quam ceteris. @@Sed tamen postridie quam tu es profectus multa nocte cum €Vibullio veni ad Pompeium; cumque ego egissem de istis €operibus atque inscriptionibus, per mihi benigne respondit, €magnam spem attulit, cum Crasso se dixit loqui velle mihique €ut idem facerem suasit. Crassum consulem ex senatu domum €reduxi. suscepit rem dixitque esse quod Clodius hoc tempore €cuperet per se et per Pompeium consequi; putare se, si ego €eum non impedirem, posse me adipisci sine contentione quod €vellem. totum ei negotium permisi meque in eius potestate €dixi fore. interfuit huic sermoni P. Crassus adulescens, nostri, €ut scis, studiosissimus. illud autem quod cupit Clodius est €legatio aliqua (si minus per senatum, per populum) libera €aut Byzantium aut [2ad]2 Brogitarum aut utrumque, plena €res nummorum. quod ego non nimium laboro, etiam si €minus adsequor quod volo. Pompeius tamen cum Crasso €locutus est. videntur negotium suscepisse. si perficiunt, €optime; si minus, ad nostrum Iovem revertamur. @@A. d. &7iii& Id. Febr. senatus consultum est factum de ambitu €in Afrani sententiam, quam ego dixeram cum tu adesses. sed €magno cum gemitu senatus consules non sunt persecuti eorum €sententias qui, Afranio cum essent adsensi, addiderunt ut €praetores ita crearentur ut dies sexaginta privati essent. eo die €Catonem plane repudiarunt. quid multa? tenent omnia €idque ita omnis intellegere volunt. @1  Ÿóáÿèúïìéî Ôõóãõìáîï öåì Æïòíéáîïÿïäã® Íáé® µ¶¨¿©ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Tu metuis ne me interpelles? primum, si in isto essem, tu €scis quid sit interpellare otiantem. sed mehercule mihi docere €videris istius generis humanitatem, qua quidem ego nihil €utor abs te. tu vero ut me et appelles et interpelles et oblo-€quare et colloquare velim. quid enim mihi suavius? non me-€hercule quisquam $MOUSOPA/TAKTOS& libentius sua recentia €poemata legit quam ego te audio quacumque de re, publica €privata, rustica urbana. sed mea factum est insulsa verecundia €ut te proficiscens non tollerem. opposuisti semel $A)N&[2$AN&]2$TI/-€[2$L&]2$EKTON& causam, Ciceronis nostri valetudinem: conticui. iterum Cicerones: quievi. nunc mihi iucunditatis plena €epistula hoc adspersit molestiae, quod videris ne mihi €molestus esses veritus esse atque etiam nunc vereri. litigarem €tecum, si fas esset; sed mehercule, istuc si umquam suspicatus €ero_nihil dicam aliud nisi verebor ne quando ego tibi, cum €sum una, molestus sim. video te ingemuisse. sic fit: '$EI) DEI/N' €$E)/FHSAS2&'_numquam enim dicam '$E)/DRASAS2&.' €@@Marium autem nostrum in lecticam mehercule coniecis-€sem_non illam regis Ptolomaei Asicianam; memini enim, €cum hominem portarem ad Baias Neapoli octaphoro €Asiciano machaerophoris centum sequentibus, miros risus @1 €nos edere cum ille ignarus sui comitatus repente aperuit €lecticam et paene ille timore, ego risu corrui. hunc, ut dico, €certe sustulissem, ut aliquando subtilitatem veteris urbani-€tatis et humanissimi sermonis attingerem. sed hominem €infirmum in villam apertam ac ne rudem quidem etiam nunc invitare nolui. hoc vero mihi peculiare fuerit, hic etiam isto €frui; nam illorum praediorum scito mihi vicinum Marium €lumen esse. apud Anicium vide[2bi]2mus ut paratum sit. nos €enim ita philologi sumus ut vel cum fabris habitare possimus. €habemus hanc philosophiam non ab Hymetto sed ab Arce nostra. Marius et valetudine est et natura imbecillior. de €interpellatione, tantum sumam a vobis temporis ad scriben-€dum quantum dabitis. utinam nihil detis, ut potius vestra €iniuria quam ignavia mea cessem! €@@De re publica nimium te laborare doleo et meliorem civem €esse quam Philoctetam, qui accepta iniuria ea spectacula €quaerebat quae tibi acerba esse video. amabo te, advola; €consolabor te et omnem abstergebo dolorem. et adduc, si me €amas, Marium. sed approperate. hortus domi est.  ŸóáÿèúŽïìÿïäéî® Æåâò® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Epistulam hanc convicio efflagitarunt codicilli tui. nam res €quidem ipsa et is dies quo tu es profectus nihil mihi ad €scribendum argumenti sane dabat. sed quem ad modum coram €cum sumus sermo nobis deesse non solet, sic epistulae nostrae €debent interdum alucinari. @@Tenediorum igitur libertas securi Tenedia praecisa est, €cum eos praeter me et Bibulum et Calidium et Favonium €nemo defenderet. de te a Mag[2net]2i[2bu]2s ab Sipylo mentio €est honorifica facta, cum te unum dicerent postulationi L. €Sesti Pansae restitisse. reliquis diebus si quid erit quod te €scire opus sit, aut etiam si nihil erit, tamen scribam cottidie €aliquid. prid. Id. neque tibi neque Pomponio deero. @@Lucreti poemata ut scribis ita sunt, multis luminibus €ingeni, multae tamen artis. sed cum veneris. virum te putabo €si Sallusti Empedoclea legeris; hominem non putabo.  ŸóáÿèúïìÒïíáåÿïäã® Éä® Æåâò® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Gaudeo tibi iucundas esse meas litteras, nec tamen habuissem €scribendi nunc quidem ullum argumentum nisi tuas accepis-€sem. nam prid. Id., cum Appius senatum infrequentem €coegisset, tantum fuit frigus ut pipulo [convicio] coactus sit @1 nos dimittere. de Commageno, quod rem totam discusseram, €mirifice mihi et per se et per Pomponium blanditur Appius. €videt enim, hoc genere dicendi si utar in ceteris, Februarium €sterilem futurum; eumque lusi iocose satis, neque solum illud €extorsi oppidulum quod erat positum in Euphrati Zeugmate €sed praeterea togam sum eius praetextam, quam erat adeptus Caesare consule, magno hominum risu cavillatus. 'quod €vult' inquam 'renovari honores eosdem, quo minus togam €praetextam quotannis interpolet decernendum nihil censeo. €vos autem homines nobiles, qui Burrenum praetextatum non €ferebatis, Commagenum feretis?' genus vides et locum €iocandi. multa dixi in ignobilem regem, quibus totus est €explosus. quo genere commotus, ut dixi, Appius totum me €amplexatur. nihil est enim facilius quam reliqua discutere. €sed non faciam ut illum offendam, €@@@@'ne imploret fidem €@@@@Iovis Hospitalis, Graios omnis convocet,' €per quos mecum in gratiam rediit. @@Theopompo satis faciemus. de Caesare, fugerat me ad te €scribere. video enim quas tu litteras exspectaris. sed ille €scripsit ad Balbum fasciculum illum epistularum in quo €fuerat mea et Balbi totum sibi aqua madidum redditum esse, €ut ne illud quidem sciat, meam fuisse aliquam epistulam. €sed ex Balbi epistula pauca verba intellexerat, ad quae €rescripsit his verbis: 'de Cicerone te video quiddam scripsisse €quod ego non intellexi. quantum autem coniectura conseque-€bar, id erat eius modi ut magis optandum quam sperandum putarem.' itaque postea misi ad Caesarem eodem illo €exemplo litteras. iocum autem illius de sua egestate ne sis @1 €aspernatus; ad quem ego rescripsi nihil esse quod posthac €arcae nostrae fiducia conturbaret lusique in eo genere et €familiariter et cum dignitate. amor autem eius erga nos €perfertur omnium nuntiis singularis. litterae quidem ad id þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ²¨‹•‡èúïìÒïíáåÿïäã® Éä® Æåâò® µ´ÿquod exspectas fere cum tuo redditu iungentur. €@@Reliqua singulorum dierum scribemus ad te, si modo €tabellarios tu praebebis. quamquam eius modi frigus €impendebat ut summo in periculo esset [ne] Appius ne aedes €urerentur.  Ÿóáÿèúïäøöé Ëáì® Íáòô® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Risi nivem atram teque hilari animo esse et prompto ad €iocandum valde me iuvat. de Pompeio adsentior tibi, vel tu €potius mihi. nam, ut scis, iam pridem istum canto Caesarem. €mihi crede, in sinu est neque ego discingor. @@Cognosce nunc Idus: decimus erat Caelio dies. Domitius €ad numerum iudices non habuit. vereor ne homo taeter et €ferus, Pola Servius, ad accusationem veniat. nam noster €Caelius valde oppugnatur a gente Clodia. certi nihil est €adhuc, sed veremur. €@@Eodem igitur die Tyriis est senatus datus frequens. €frequentes contra Syriaci publicani. vehementer vexatus €Gabinius. exagitati tamen a Domitio publicani quod eum €essent cum equis prosecuti. [2a]2t noster Lamia paulo ferocius, €cum Domitius dixisset 'vestra culpa haec acciderunt, equites @1 €Romani. dissolute enim iudicatis', 'nos iudicamus, vos €laudatis' inquit. actum est eo die nihil. nox diremit. @@Comitialibus diebus qui Quirinalia sequuntur Appius €interpretatur non impediri se lege Pupia quo minus habeat €senatum et, quod Gabinia sanctum sit, etiam cogi ex Kal. €Febr. usque ad Kal. Mart. legatis senatum cottidie dare. ita €putantur detrudi comitia in mensem Martium. sed tamen €his comitialibus tribuni pl. de Gabinio se acturos esse dicunt. €@@Omnia colligo ut novi scribam aliquid ad te, sed, ut vides, res me ipsa deficit. itaque ad Callisthenem et ad Philistum €redeo, in quibus te video volutatum. Callisthenes quidem €vulgare et not[2h]2um negotium, quem ad modum aliquot €Graeci locuti sunt. Siculus ille capitalis; creber, acutus, €brevis, paene pusillus Thucydides. sed utros eius habueris €libros (duo enim sunt corpora) an utrosque nescio. me magis €'De Dionysio' delectat. ipse est enim veterator magnus et €perfamiliaris Philisto Dionysius. sed quod adscribis, adgre-€derisne ad historiam, me auctore potes. et quoniam tabellarios €subministras, hodierni diei res gestas Lupercalibus habebis. €@@Oblecta te cum Cicerone nostro quam bellissime.  Ÿóáÿèú‘ïìéî Ãõíáîï öåì ÐïíðåéáîïÿïäÍáé® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘Duas adhuc a te accepi epistulas, [quarum] alteram in ipso €discessu nostro, alteram Arimino datam. pluris quas scribis €te dedisse non acceperam. @1 €@@Ego me in Cumano et Pompeiano, praeter quam quod €sine te, ceterum satis commode oblectabam, et eram in €isdem locis usque ad Kal. Iun. futurus. scribebam illa quae €dixeram $POLITIKA/&, spissum sane opus et operosum. sed si ex €sententia successerit, bene erit opera posita; sin minus, in €illud ipsum mare deiciemus quod spectantes scribimus, €adgrediemur alia, quoniam quiescere non possumus. @@Tua mandata persequar diligenter et in adiungendis €hominibus et in quibusdam non alienandis. maximae vero €mihi curae erit ut Ciceronem tuum nostrumque videam €scilicet cottidie sed inspiciam quid discat quam saepissime; €et nisi ille contemnet, etiam magistrum me ei profitebor, €cuius rei non nullam consuetudinem nactus sum in hoc €horum dierum otio Cicerone nostro minore producendo. @@Tu, quem ad modum scribis (quod etiam si non scriberes €facere te diligentissime tamen sciebam), facies scilicet ut mea €mandata digeras, persequare, conficias. ego, cum Romam €venero, nullum praetermittam Caesaris tabellarium cui €litteras ad te non dem. his diebus ignosces; cui darem fuit €nemo ante hunc M. Orfium, equitem Romanum, nostrum €et per [2se]2 necessarium et quod est ex municipio Atellano, €quod scis esse in fide nostra. itaque eum tibi commendo in €maiorem modum, hominem domi splendidum, gratiosum €etiam extra domum. quem fac ut tua liberalitate tibi obliges. €est tribunus militum in exercitu vestro. gratum hominem €observantemque cognosces. €@@Trebatium ut valde ames vehementer te rogo. @1  Ÿóáÿèú’ïìÒïíáåÿïäéî® Éõî® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘A. d. &7iiii& Non. Iun., quo die Romam veni, accepi tuas litteras €datas Placentia, deinde alteras postridie datas Blandenone €cum Caesaris litteris refertis omni officio, diligentia, suavitate. €sunt ista quidem magna, vel potius maxima; habent enim €vim magnam ad gloriam et ad summam dignitatem. sed, €mihi crede quem nosti, quod in istis rebus ego plurimi €aestimo, id iam habeo, te scilicet primum tam inservientem €communi dignitati, deinde Caesaris tantum in me amorem, €quem omnibus iis honoribus quos me a se exspectare vult €antepono. litterae vero eius una datae cum tuis, quarum €initium est quam suavis ei tuus adventus fuerit et recordatio €veteris amoris, deinde se effecturum ut ego in medio dolore €ac desiderio tui te, cum a me abesses, potissimum secum esse €laetarer, incredibiliter delectarunt. @@Qua re facis tu quidem fraterne quod me hortaris, sed €mehercule currentem nunc quidem, ut omnia mea studia in €istum unum conferam. ego vero ardenti quidem studio, ac €fortasse efficiam quod saepe viatoribus cum properant €evenit, ut, si serius quam voluerint forte surrexerint, proper-€ando etiam citius quam si de nocte vigilassent perveniant quo €velint; sic ego, quoniam in isto homine colendo tam indor-€mivi diu te mehercule saepe excitante, cursu corrigam €tarditatem cum equis tum vero, quoniam tu scribis poema €ab eo nostrum probari, quadrigis poeticis. modo mihi date €Britanniam quam pingam coloribus tuis, penicillo meo. sed @1 €quid ago? quod mihi tempus, Romae praesertim, ut iste me €rogat, manenti, vacuum ostenditur? sed videro. fortasse €enim, ut fit, vincet unus amor omnis difficultates. @@Trebatium quod ad se miserim persalse et humaniter €etiam gratias mihi agit. negat enim in tanta multitudine €eorum qui una essent quemquam fuisse qui vadimonium €concipere posset. M. Curtio tribunatum ab eo petivi (nam €Domitius se derideri putasset, si esset a me rogatus; hoc enim €est eius cottidianum, se ne tribunum militum quidem facere. €etiam in senatu lusit Appium collegam propterea isse ad €Caesarem ut aliquem tribunatum auferret), sed in alterum €annum. id et Curtius ita volebat. @@Tu quem ad modum me censes oportere esse et in re €publica et in nostris inimicitiis, ita et esse et fore, oricula infima scito molliorem. res Romanae se sic habebant: erat €non nulla spes comitiorum sed incerta, erat aliqua suspicio €dictaturae, ne ea quidem certa, summum otium forense sed €senescentis magis civitatis quam acquiescentis, sententia €autem nostra in senatu eius modi magis ut alii nobis adsenti-€antur quam nosmet ipsi. '$TOIAU=Q' O( TLH/MWN PO/LEMOS E)CERGA/ZETAI.&'  Ÿóáÿèú“ïäåø® Ñõéîô® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘Calamo et atramento temperato, charta etiam dentata res €agetur. scribis enim te meas litteras superiores vix legere €potuisse. in quo nihil eorum, mi frater, fuit quae putas. neque €enim occupatus eram neque perturbatus nec iratus alicui. @1 €sed hoc facio semper ut, quicumque calamus in manus meas €venerit, eo sic utar tamquam bono. @@Verum attende nunc, mi optime et suavissime frater, ad €ea dum rescribo quae tu in hac eadem brevi epistula €$PRAGMATIKW=S& valde scripsisti. de quo petis ut ad te nihil €occultans, nihil dissimulans, nihil tibi indulgens ingenue €fraterneque rescribam, id est, utrum [2ad]2voles, ut dixera-€mus, [2an]2 ad expediendum te, si causa sit, commorere: si, €mi Quinte, parva aliqua res esset in qua sciscitarere quid €vellem, tamen, cum tibi permissurus essem ut faceres quod €velles, ego ipse quid vellem ostenderem. in hac vero re €* * * hoc profecto quaeris, cuius modi illum annum qui €sequitur exspectem. plane aut tranquillum nobis aut certe €munitissimum; quod cottidie domus, quod forum, quod €theatri significationes declarant. nec labor, ut quondam, €conscientia copiarum nostrarum. quod Caesaris, quod €Pompei gratiam tenemus, haec me ut confidam faciunt. sin €aliquis erumpet amentis hominis furor, omnia sunt ad eum €frangendum expedita. @@Haec ita sentio, iudico, ad te explorate scribo; dubitare te þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ²¨“‚èú“ïìÒïíáåÿïäåø® Ñõéîô® µ´ÿnon adsentatorie sed fraterne veto. qua re [si] suavitatis €equidem nostrae fruendae causa cuperem te ad id tempus €venire quod dixeras, sed illud malo tamen quod putas magis €e [2re]2 tua. illa etiam magni aestimo [me], $A)MFILAFI/AN €illam tuam et explicationem debitorum tuorum. illud quidem @1 €sic habeto, nihil nobis expeditis, si valebimus, fore fortu-€natius. parva sunt quae desunt pro nostris quidem moribus €et ea sunt ad explicandum expeditissima, modo valeamus. @@Ambitus redit immanis. numquam fuit par. Id. Quint. €faenus fuit bessibus ex triente coitione Memmi et consulum €cum Domitio. hanc Scaurus unus [2vix potest]2 vincere. €Messalla flaccet. non dico $U(PERBOLA/S&; vel HS centiens consti-€tuunt in praerogativa pronuntiare. res ardet invidia. €tribunicii candidati compromiserunt HS quingenis in €singulos apud M. Catonem depositis petere eius arbitratu, ut €qui contra fecisset ab eo condemnaretur. quae quidem €comitia si gratuita fuerint, ut putantur, plus unus Cato €potuerit quam omnes leges omnesque iudices.  Ÿóáÿèú”ïäåø® Óåøô® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘Cum a me litteras librari manu acceperis, ne paulum €[2quidem]2 me oti habuisse iudicato, cum autem mea, €paulum. sic enim habeto, numquam me a causis et iudiciis €districtiorem fuisse, atque id anni tempore gravissimo et €caloribus maximis. sed haec, quoniam tu ita praescribis, @1 €ferenda sunt, neque committendum ut aut spei aut cogita-€tioni vestrae ego videar defuisse, praesertim cum, si id €difficilius fuerit, tamen ex hoc labore magnam gratiam €magnamque dignitatem sim collecturus. itaque, ut tibi €placet, damus operam ne cuius animum offendamus atque €ut etiam ab iis ipsis qui nos cum Caesare tam coniunctos €dolent diligamur, ab aequis vero aut etiam a propensis in hanc partem vehementer et colamur et amemur. de ambitu €cum atrocissime ageretur in senatu multos dies, quod ita €erant progressi candidati consulares ut non esset ferendum, €in senatu non fui. statui ad nullam medicinam rei publicae €sine magno praesidio accedere. @@Quo die haec scripsi Drusus erat de praevaricatione a €tribunis aerariis absolutus in summa quattuor sententiis, €cum senatores et equites damnassent. ego eodem die post €meridiem Vatinium eram defensurus; ea res facilis est. €comitia in mensem Septembrem reiecta sunt. Scauri €iudicium statim exercebitur, cui nos non deerimus. €@@'$*SUNDEI/PNOUS2&' $*SOFOKLE/OUS&, quamquam a te [2f]2actam €fabellam video esse festive, nullo modo probavi. @@Venio nunc ad id quod nescio an primum esse debuerit. o €iucundas mihi tuas de Britannia litteras! timebam Oceanum, €timebam litus insulae; reliqua non equidem contemno, €sed plus habent tamen spei quam timoris magisque sum €sollicitatus exspectatione ea quam metu. te vero $U(PO/QESIN €scribendi egregiam habere video. quos tu situs, quas naturas €rerum et locorum, quos mores, quas gentis, quas pugnas, €quem vero ipsum imperatorem habes! ego te libenter, ut €rogas, quibus rebus vis, adiuvabo et tibi versus quos rogas, €hoc est Athenas noctuam, mittam. @1 @@Sed heus tu! celari videor a te. quo modo nam, mi frater, €de nostris versibus Caesar? nam primum librum se legisse €scripsit ad me ante, et prima sic ut neget se ne Graeca quidem €meliora legisse; reliqua ad quendam locum $R(A|QUMO/TERA& (hoc €enim utitur verbo). dic mihi verum: num aut res eum aut €$XARAKTH\R& non delectat? nihil est quod vereare. ego enim ne €pilo quidem minus me amabo. has de re $FILALH/QWS& et, ut €soles [scribere], fraterne. °Ÿóáÿèú•ïìéî Áòðéîáô饳ÒïíáåÿïäÓåðô® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Ego ex magnis caloribus (non enim meminimus maiores) in €Arpinati summa cum amoenitate fluminis me refeci ludorum €diebus, Philotimo tribulibus commendatis. €@@In Arcano a. d. &7iiii& Id. Sept. fui. ibi Mescidium cum €Philoxeno aquamque, quam ii ducebant non longe a villa, €belle sane fluentem vidi, praesertim maxima siccitate, €uberioremque aliquanto sese collecturos esse dicebant. apud €Herum recte erat. €@@In Maniliano offendi Diphilum Diphilo tardiorem. sed €tamen nihil ei restabat praeter balnearia et ambulationem €et aviarium. villa mihi valde placuit propterea quod €summam dignitatem pavimentata porticus habebat, quod €mihi nunc denique apparuit postea quam et ipsa tota patet €et columnae politae sunt. totum in eo est, quod mihi erit @1 €curae, tectorium ut concinnum sit. pavimenta recte fieri €videbantur; cameras quasdam non probavi mutarique iussi. @@Quo loco in porticu te scribere aiunt ut atriolum fiat, mihi €ut est magis placebat. neque enim satis loci videbatur esse €atriolo neque fere solet nisi in iis aedificiis fieri in quibus est €atrium maius nec habere poterat adiuncta cubicula et eius €modi membra. nunc hoc vel honestae testudinis vel valde €boni aestivi locum obtinebit. tu tamen si aliter sentis, €rescribe quam primum. €@@In balneariis assa in alterum apodyteri angulum promovi €propterea quod ita erant posita ut eorum vaporarium [ex €quo ignis erumpit] esset subiectum cubiculi[2s]2. subgrande €cubiculum autem et hibernum alt[2er]2um valde probavi €quod et ampla erant et loco posita ambulationis uno latere, €eo quod est proximum balneariis. columnas neque rectas €neque e regione Diphilus collocarat; eas scilicet demolietur. €aliquando perpendiculo et linea discet uti. omnino spero €paucis mensibus opus Diphili perfectum fore. curat enim €diligentissime Caesius, qui tum mecum fuit. @@Ex eo loco recta Vitularia via profecti sumus in Fufidianum €fundum, quem tibi proximis nundinis Arpini de Fufidio €HS &7ccciь#1100#1100 &7ciь emeramus. ego locum aestate umbrosiorem €vidi numquam, permultis locis aquam profluentem et eam €uberem. quid quaeris? iugera &7l& prati Caesius irrigaturum €facile te arbitrabatur; equidem hoc quod melius intellego €adfirmo, mirifica suavitate te villam habiturum piscina et €salientibus additis, palaestra et silva %virdicata%. fundum @1 €audio te nunc %Bobilianum% velle retinere. de eo quid €videatur ipse constitues. Caesius aiebat aqua dempta et eius €aquae iure constituto et servitute fundo illi imposita tamen €nos pretium servare posse si vendere vellemus. Mescidium €mecum habui. is sese ternis nummis in pedem tecum trans-€egisse dicebat, sese autem mensum pedibus aiebat passuum €&7iiiciь. mihi plus visum est; sed praestabo sumptum nusquam €melius posse poni. Cillonem arcessieram Venafro, sed eo ipso €die quattuor eius conservos et discipulos Venafri cuniculus €oppresserat. @@Id. Sept. in Laterio fui. viam perspexi; quae mihi ita €placuit ut opus publicum videretur esse, praeter &7cl& passuum €(sum enim ipse mensus) ab eo ponticulo qui est ad Fur[2r]2inae, €Satricum versus. eo loco pulvis non glarea iniecta est (id €mutabitur) et ea viae pars valde acclivis est; sed intellexi €aliter duci non potuisse, praesertim cum tu neque per €Lucustae neque Varronis velles ducere. ille viam ante suum €fundum probe munierat; Lucusta non attigerat. quem ego €Romae adgrediar, et, ut arbitror, commovebo, et simul M. €Taurum, quem tibi audio promisisse, qui nunc Romae erat, €de aqua per fundum eius ducenda rogabo. @@Nicephorum, vilicum tuum, sane probavi quaesivique ex €eo ecquid ei de illa aedificatiuncula Laterii de qua mecum €locutus es mandavisses. tum is mihi respondit se ipsum eius @1 €operis HS &7 conductorem fuisse, sed te postea multa €addidisse ad opus, nihil ad pretium; itaque id se omisisse. €mihi mehercule valde placet te illa ut constitueras addere; €quamquam ea villa quae nunc est tamquam philosopha €videtur esse quae obiurget ceterarum villarum insaniam. €verum tamen illud additum delectabit. topiarium laudavi. €ita omnia convestivit hedera, qua basim villae, qua inter-€columnia ambulationis, ut denique illi palliati topiariam €facere videantur et hederam vendere. iam $A)PODUTHRI/W|& nihil €alsius, nihil muscosius. @@Habes fere de rebus rusticis. urbanam expolitionem urget €ille quidem [et] Philotimus et Cincius, sed etiam ipse crebro €interviso, quod est facile factu. quam ob rem ea te cura €liberatum volo. @@De Cicerone quod me semper rogas, ignosco equidem tibi þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ³—‚èú•ïìéî Áòðéîáô饳ÒïíáåÿïäÓåðô® µ´ÿsed tu quoque mihi velim ignoscas; non enim concedo tibi €plus ut illum ames quam ipse amo. atque utinam his diebus €in Arpinati, quod et ipse cupierat et ego non minus, mecum €fuisset! quod ad Pomponiam, si tibi videtur, scribas velim, €cum aliquo exibimus eat nobiscum puerumque [2e]2ducat. €clamores efficiam si eum mecum habuero otiosus; nam €Romae respirandi non est locus. id me scis antea gratis tibi €esse pollicitum. quid nunc putas, tanta mihi abs te mercede €proposita? @@Venio nunc ad tuas litteras, quas pluribus epistulis accepi €dum sum in Arpinati; nam mihi uno die tres sunt redditae €et quidem, ut videbantur, eodem abs te datae tempore, una €pluribus verbis. in qua primum erat quod antiquior dies in €tuis fuisset adscripta litteris quam in Caesaris: id facit €Oppius non numquam necessario ut, cum tabellarios consti- @1 €tuerit mittere litterasque a nobis acceperit, aliqua re nova €impediatur et necessario serius quam constituerat mittat, €neque nos datis iam epistulis diem commutari curamus. @@Scribis de Caesaris summo in nos amore: hunc et tu €fovebis et nos quibuscumque poterimus rebus augebimus. de €Pompeio et facio diligenter et faciam quod mones. quod tibi €mea permissio mansionis tuae grata est, id ego summo meo €dolore et desiderio tamen ex parte gaudeo. in Hippodamo €et non nullis aliis arcessendis quid cogites non intellego. nemo €istorum est quin abs te munus fundi suburbani instar exspec-€tet. Trebatium vero meum quod isto admisceas nihil est. ego €illum ad Caesarem misi, qui mihi iam satis fecit; si ipsi €minus, praestare nihil debeo teque item ab eo vindico et €libero. quod scribis te a Caesare cottidie plus diligi, immor-€taliter gaudeo. Balbum vero, qui est istius rei, quem ad €modum scribis, adiutor, in oculis fero. Trebonium meum a €te amari teque ab illo pergaudeo. @@De tribunatu quod scribis, ego vero nominatim petivi €Curtio et mihi ipse Caesar nominatim Curtio paratum esse €perscripsit meamque in rogando verecundiam obiurgavit. si €cui praeterea petiero, id quod etiam Oppio dixi ut ad illum €scriberet, facile patiar mihi negari, quoniam illi qui mihi €molesti sunt sibi negari a me non facile patiuntur. ego €Curtium, id quod ipsi dixi, non modo rogatione sed etiam €testimonio tuo diligo, quod litteris tuis studium illius in €salutem nostram facile perspexi. €@@De Britannicis rebus cognovi ex tuis litteris nihil esse nec €quod metuamus nec quod gaudeamus. de publicis negotiis, €quae vis ad te Tironem scribere, neglegentius ad te ante €scribebam quod omnia minima maxima ad Caesarem mitti €sciebam. @1 @@Rescripsi epistulae maximae, audi nunc de minuscula. in €qua primum est de Clodi ad Caesarem litteris; in quo €Caesaris consilium probo, quod tibi amantissime petenti €veniam non dedit uti ullum ad illam furiam verbum rescri-€beret. alterum est de Calventi Mari oratione: quod scribis €tibi placere me ad eam rescribere, miror, praesertim cum €illam nemo lecturus sit si ego nihil rescripsero, meam in €illum pueri omnes tamquam dictata perdiscant. libros meos €[omnis] quos exspectas incohavi, sed conficere non possum €his diebus. orationes efflagitatas pro Scauro et pro Plancio €absolvi. poema ad Caesarem quod institueram incidi. tibi €quod rogas, quoniam ipsi fontes iam sitiunt, si quid habebo €spati, scribam. @@Venio ad tertiam. Balbum quod ais mature Romam bene €comitatum esse venturum mecumque adsidue usque ad Id. €Mai. futurum, id mihi pergratum perque iucundum. quod €me in eadem epistula, sicut saepe antea, cohortaris ad €ambitionem et ad laborem, faciam equidem; sed quando €vivemus? @@Quarta epistula mihi reddita est Id. Sept., quam a. d. &7iiii& €Id. Sext. ex Britannia dederas. in ea nihil sane erat novi €praeter Erigonam (quam si ab Oppio accepero, scribam ad €te quid sentiam, nec dubito quin mihi placitura sit) et, quod €[2paene]2 praeterii, de eo quem scripsisti de Milonis plausu €scripsisse ad Caesarem. ego vero facile patior ita Caesarem €existimare, illum quam maximum fuisse plausum, et prorsus €ita fuit; et tamen ille plausus qui illi datur quodam modo €nobis videtur dari. @@Reddita etiam mihi est pervetus epistula sed sero adlata, @1 €in qua de aede Telluris et de porticu Catuli me admones. €fit utrumque diligenter. ad Telluris quidem etiam tuam €statuam locavi. item de hortis me quod admones, nec fui €umquam valde cupidus et nunc domus suppeditat mihi €hortorum amoenitatem. €@@Romam cum venissem a. d. &7xiii& Kal. Oct., absolutum €offendi in aedibus tuis tectum. quod supra conclavia non €placuerat tibi esse multorum fastigiorum, id nunc honeste €vergit in tectum inferioris porticus. €@@Cicero noster dum ego absum non cessavit apud rhetorem. €de eius eruditione quod labores nihil est, quoniam ingenium €eius nosti, studium ego video. cetera eius suscipio, ut me €putem praestare debere. @@Gabinium tres adhuc factiones postulant: L. Lentulus, €flaminis filius, qui iam de maiestate postulavit; Ti. Nero cum €bonis subscriptoribus; C. Memmius tribunus pl. cum L. €Capitone. ad urbem accessit a. d. &7xii& Kal. Oct.; nihil turpius €nec desertius. sed his iudiciis nihil audeo confidere. quod €Cato non valebat, adhuc de pecuniis repetundis non erat €postulatus. Pompeius a me valde contendit de reditu in €gratiam, sed adhuc nihil profecit nec, si ullam partem €libertatis tenebo, proficiet. tuas litteras vehementer exspecto. quod scribis te audisse in candidatorum consularium coitione €me interfuisse, id falsum est. eius modi enim pactiones in ea €coitione factae sunt, quas postea Memmius patefecit, ut €nemo bonus interesse debuerit, et simul mihi committendum €non fuit ut iis coitionibus interessem quibus Messalla €excluderetur. cui quidem vehementer satis facio rebus €omnibus; ut arbitror, etiam Memmio. Domitio ipsi multa €iam feci quae voluit quaeque a me petivit. Scaurum bene-€ficio defensionis valde obligavi. adhuc erat valde incertum et €quando comitia et qui consules futuri essent. @1 @@Cum hanc iam epistulam complicarem, tabellarii a vobis €venerunt a. d. &7xi& Kal., septimo vicesimo die. o me sollicitum! €quantum ego dolui in Caesaris suavissimis litteris! sed quo €erant suaviores, eo maiorem dolorem illius ille casus adfere-€bat. sed ad tuas venio litteras. primum tuam remansionem €etiam atque etiam probo, praesertim cum, ut scribis, cum €Caesare communicaris. Oppium miror quicquam cum Publio; mihi enim non placuerat. quod inferiore epistula €scribis me Id. Sept. Pompeio legatum iri, id ego non audivi €scripsique ad Caesarem [2neque]2 Vibullium [Caesaris] €mandata de mea mansione ad Pompeium pertulisse nec [ad] €Oppium. quo consilio? quamquam Oppium ego tenui, quod €priores partes Vibulli erant; cum eo enim coram Caesar €egerat, ad Oppium scripserat. ego vero nullas $DEUTE/RAS €$FRONTI/DAS& habere possum in Caesaris rebus. ille mihi €secundum te et liberos nostros ita est ut sit paene par. videor €id iudicio facere (iam enim debeo), sed tamen amore sum €incensus. @@Cum scripsissem haec infima quae sunt mea manu, venit €ad nos Cicero tuus ad cenam, cum Pomponia foris cenaret. €dedit mihi epistulam legendam tuam quam paulo ante €acceperat, Aristophaneo modo valde mehercule et suavem €et gravem, qua sum admodum delectatus. dedit etiam €alteram illam mihi, qua iubes eum mihi esse adfixum €tamquam magistro. quam illum epistulae illae delectarunt, €quam me! nihil puero illo suavius, nihil nostri amantius. hoc €inter cenam Tironi dictavi, ne mirere alia manu esse. @@Annali pergratae litterae tuae fuerunt, quod et curares de €se diligenter et tamen consilio se verissimo iuvares. P. @1 €Servilius pater, ex litteris quas sibi a Caesare missas esse €dicebat, significat valde te sibi gratum fecisse quod de sua €voluntate erga Caesarem humanissime diligentissimeque €locutus esses. @@Cum Romam ex Arpinati revertissem, dictum mihi est €Hippodamum ad te profectum esse. non possum scribere me €miratum esse illum tam inhumaniter fecisse ut sine meis €litteris ad te proficisceretur; illud scribo, mihi molestum €fuisse. iam enim diu cogitaveram ex eo quod tu ad me €scripseras ut, si quid esset quod ad te diligentius perferri þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ³˜•‡èú•ïìéî Áòðéîáô饳ÒïíáåÿïäÓåðô® µ´ÿvellem, illi darem, quod mehercule hisce litteris quas vulgo €ad te mitto nihil fere scribo quod, si in alicuius manus €inciderit, moleste ferendum sit. [2nunc]2 Minucio me et €Salvio et Labeoni reservabam. Labeo aut tarde proficiscetur €aut hic manebit. Hippodamus ne num quid vellem quidem €rogavit. @@T. Pinarius amabilis ad me de te litteras mittit, se maxime €litteris, sermonibus, cenis denique tuis delectari. is homo €semper me delectavit fraterque eius mecum est multum. qua €re, uti instituisti, complectere adulescentem. @@Quod multos dies epistulam in manibus habui propter €commorationem tabellariorum, ideo multa coniecta sunt, €aliud alio tempore, velut hoc: T. Anicius mihi saepe iam €dixit sese tibi suburbanum si quod invenisset non dubita-€turum esse emere. in eius sermone ego utrumque soleo €admirari, et te de suburbano emendo cum ad illum scribas €non modo ad me non scribere sed etiam aliam in sententiam €[de suburbano] scribere, et cum ad illum scribas nihil te €recordari [de se] de ep[2ist]2ulis illis quas in Tusculano eius €tu mihi ostendisti, nihil de praeceptis Epicharmi, $GNW=QI PW=S €$A)/LLW| KE/XRHTAI&, totum denique vultum, sermonem, animum @1 €eius, quem ad modum conicio, quasi * . sed haec tu videris. de suburbano cura ut sciam quid velis et simul ne quid ille €turbet vide. €@@Quid praeterea? quid? etiam. Gabinius a. d. &7iiii& Kal. Oct. €noctu in urbem introierat et hodie hora &7viii&, cum edicto C. €Alfi de maiestate eum adesse oporteret, concursu magno et €odio universi populi paene adflictus est. nihil illo turpius; €proximus est tamen Piso. itaque mirificum embolium cogito €in secundum librum meorum temporum includere, dicentem €Apollinem in concilio deorum qualis reditus duorum €imperatorum futurus esset, quorum alter exercitum perdi-€disset, alter vendidisset. @@Ex Britannia Caesar ad me Kal. Sept. dedit litteras, quas €ego accepi a. d. &7iiii& Kal. Oct., satis commodas de Britannicis €rebus, quibus, ne admirer quod a te nullas acceperim, €scribit se sine te fuisse cum ad mare accesserit. ad eas ego ei €litteras nihil rescripsi, ne gratulandi quidem causa, propter €eius luctum. €@@Te oro etiam atque etiam, mi frater, ut valeas.  Ÿóáÿèú–ïìÒïíáåÿïäö Éä® Ïãô® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘A. d. &7vi& Id. Oct. Salvius Ostiam vesperi navi profectus erat €cum iis rebus quas tibi domo mitti volueras. eodem die €Gabinium ad populum luculente calefecerat Memmius, sic €ut Calidio verbum facere pro eo non licuerit. postridie autem @1 €eius diei qui erat tum futurus cum haec scribebam ante €lucem, apud Catonem erat divinatio in Gabinium futura €inter Memmium et Ti. Neronem et C. L. Antonios M. f. €putabamus fore ut Memmio daretur, etsi erat Neronis €mira contentio. quid quaeris? probe premitur, nisi noster €Pompeius dis hominibusque invitis negotium everterit. @@Cognosce nunc hominis audaciam et aliquid in re publica €perdita delectare. cum Gabinius quacumque veniebat €triumphum se postulare dixisset subitoque bonus imperator €noctu in urbem hostium plenam invasisset, in senatum se non €committebat. %interim% ipso decimo die, quo eum oportebat €hostiarum numerum et militum renuntiare, irrepsit summa €infrequentia. cum vellet exire, a consulibus retentus est. €introducti publicani. homo undique %atius et%, cum a me €maxime vulneraretur, non tulit et me trementi voce exsulem €appellavit. hic (o di! nihil umquam honorificentius nobis €accidit) consurrexit senatus cum clamore ad unum, sic ut ad €corpus eius accederet; pari clamore atque impetu publicani. €quid quaeris? omnes tamquam tu esses ita fuerunt. nihil €hominum sermone foris clarius. ego tamen [2me]2 teneo ab €accusando, vix mehercule sed tamen teneo, vel quod nolo €cum Pompeio pugnare (satis est quod instat de Milone) vel €quod iudices nullos habemus. $A)PO/TEUGMA& formido, addo €etiam malevolentiam hominum et timeo ne illi me accusante €aliquid accedat; nec despero rem et sine me et non nihil per €me confici posse. @1 @@De ambitu postulati sunt omnes qui consulatum petunt: a €Memmio Domitius, a Q. Acutio, bono et erudito adulescente, €Memmius, a Q. Pompeio Messalla, a Triario Scaurus. magna €res in motu est, propterea quod aut hominum aut legum €interitus ostenditur. opera datur ut iudicia ne fiant. res €videtur spectare ad interregnum. consules comitia habere €cupiunt; rei nolunt, et maxime Memmius, quod Caesaris €adventu se sperat futurum consulem; sed mirum in modum €iacet. Domitius cum Messalla certus esse videbatur. Scaurus €refrixerat. Appius sine lege curiata confirmat se Lentulo €nostro successurum. qui quidem mirificus illo die, quod €paene praeterii, fuit in Gabinium. accusavit maiestatis. €nomina data, cum ille verbum nullum. €@@Habes forensia. domi recte est. ipsa domus a redemptoribus €tractatur non indiligenter.  Ÿóáÿèú—ïäøéé Ëáì® Îïö® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘Occupationum mearum tibi signum sit librari manus. diem €scito esse nullum quo die non dicam pro reo. ita, quicquid €conficio aut cogito, in ambulationis tempus fere confero. €@@Negotia se nostra sic habent, domestica vero ut volumus. €valent pueri, studiose discunt, diligenter docentur, et nos et €inter se amant. expolitiones utriusque nostrum sunt in €manibus, sed tua ad perfectum iam res rustica Arcani et €Laterii. praeterea de aqua, de via nihil praetermisi quadam €epistula quin enucleate ad te perscriberem. sed me illa cura @1 €sollicitat angitque vehementer quod dierum iam amplius €quadraginta intervallo nihil a te, nihil a Caesare, nihil ex €istis locis non modo litterarum sed ne rumoris quidem €adfluxit. me autem iam et mare istuc et terra sollicitat neque €desino, ut fit in amore, ea quae minime volo cogitare. qua €re non equidem iam te rogo ut ad me de te, de rebus istis €scribas (numquam enim, cum potes, praetermittis), sed hoc €te scire volo, nihil fere umquam me sic exspectasse ut, cum €haec scribebam, tuas litteras. @@Nunc cognosce ea quae sunt in re publica. comitiorum €cottidie singuli dies tolluntur obnuntiationibus magna €voluntate bonorum omnium; tanta invidia sunt consules €propter suspicionem pactorum a candidatis praemiorum. €candidati consulares quattuor omnes rei. causae sunt diffi-€ciles, sed enitemur ut Messalla noster salvus sit, quod est €etiam cum reliquorum salute coniunctum. Gabinium de €ambitu reum fecit P. Sulla subscribente privigno Memmio, €fratre Caecilio, Sulla filio. contra dixit L. Torquatus omnibusque libentibus non obtinuit. quaeris quid fiat de €Gabinio: sciemus de maiestate triduo; quo quidem in €iudicio odio premitur omnium generum, maxime testibus €laeditur, accusatoribus frigidissimis utitur. consilium varium, €quaesitor gravis et firmus Alfius, Pompeius vehemens in €iudicibus rogandis. quid futurum sit nescio, locum tamen illi €in civitate non video. animum praebeo ad illius perniciem €moderatum, ad rerum eventum lenissimum. @@Habes fere de omnibus rebus. unum illud addam: Cicero €tuus nosterque summo studio est Paeoni sui rhetoris, hominis, €opinor, valde exercitati et boni. sed nostrum instituendi €genus esse paulo eruditius et $QETIKW/TERON& non ignoras. qua €re neque ego impediri Ciceronis iter atque illam disciplinam €volo et ipse puer magis illo declamatorio genere duci et @1 €delectari videtur. in quo quoniam ipsi quoque fuimus, €patiamur illum ire nostris itineribus, eodem enim perven-€turum esse confidimus; sed tamen, si nobiscum eum rus €aliquo eduxerimus, in hanc nostram rationem consuetudi-€nemque inducemus. magna enim nobis a te proposita merces €est, quam certe nostra culpa numquam minus adsequemur. €@@Quibus in locis et qua spe hiematurus sis ad me quam €diligentissime scribas velim.  Ÿóáÿèú˜ïäéø Ëáì® Îïö® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Gabinius absolutus est. omnino nihil accusatore Lentulo €subscriptoribusque eius infantius, nihil illo consilio sordidius; €sed tamen nisi incredibilis contentio preces Pompei, dicta-€turae etiam rumor plenus timoris fuisset, ipsi Lentulo non €respondisset, qui tamen illo accusatore illoque consilio €sententiis condemnatus sit [2&7x&]2&7xxii& cum &7lxx& tulissent. est þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ³¤‡èú˜ïìÒïíáåÿïäéø Ëáì® Îïö® µ´ÿomnino tam gravi fama hoc iudicium ut videatur reliquis €iudiciis periturus et maxime de pecuniis repetundis. sed €vides nullam esse rem publicam, nullum senatum, nulla €iudicia, nullam in ullo nostrum dignitatem. quid plura? de €iudicibus duo praetorii sederunt, Domitius Calvinus (is €aperte absolvit ut omnes viderent) et Cato (is diribitis €tabellis de circulo se subduxit et Pompeio primus nuntiavit). @@Aiunt non nulli, ut Sallustius, me oportuisse accusare. his @1 €ego iudicibus committerem? quid essem, si me agente esset €elapsus? sed me alia moverunt: non putasset sibi Pompeius €de illius salute sed de sua dignitate mecum esse certamen, in €urbem introisset, ad inimicitias res venisset; cum Aesernino €Samnite Pacideianus comparatus viderer, auriculam fortasse €mordicus abstulisset, cum Clodio quidem certe redisset in €gratiam. ego vero meum consilium, si praesertim tu non €improbas, vehementer approbo. ille cum a me [in] singulari-€bus meis studiis ornatus esset cumque ego illi nihil deberem, €ille mihi omnia, tamen in re publica me a se dissentientem €non tulit (nihil dicam gravius) et minus potens eo tempore €quid in me florentem posset ostendit; nunc, cum ego ne €curem quidem multum posse, res quidem publica certe nihil €possit, unus ille omnia possit, cum illo ipso contenderem? €sic enim faciendum fuisset. non existimo te putare id mihi suscipiendum fuisse. 'alterutrum' inquit idem Sallustius. €'defendisses idque Pompeio contendenti dedisses' (etenim €vehementer orabat). lepidum amicum Sallustium, qui mihi €aut inimicitias putet periculosas subeundas fuisse aut €infamiam sempiternam! ego vero hac mediocritate delector, €ac mihi illud iucundum est quod, cum testimonium secun-€dum fidem et religionem gravissime dixissem, reus [se] dixit, €si in civitate licuisset sibi esse, mihi se satis facturum, neque €me quicquam interrogavit. @@De versibus quos tibi a me scribi vis, deest mihi quidem €opera sed abest etiam $E)NQOUSIASMO/S&, qui non modo tempus €sed etiam animum vacuum ab omni cura desiderat. non €enim sumus omnino sine cura venientis anni, etsi sumus sine €timore. simul et illud (sine ulla mehercule ironia loquor): €tibi istius generis in scribendo priores partis tribuo quam €mihi. @1 @@De bibliotheca tua Graeca supplenda, libris commutandis, €Latinis comparandis, valde velim ista confici, praesertim €cum ad meum quoque usum spectent. sed ego mihi ipsi ista €per quem agam non habeo. neque enim venalia sunt, quae €quidem placeant, et confici nisi per hominem et peritum et €diligentem non possunt. Chrysippo tamen imperabo et cum €Tyrannione loquar. de fisco quid egerit Scipio quaeram; €quod videbitur rectum esse curabo. de Ascanione tu vero €quod voles facies; me nihil interpono. de suburbano quod €non properas laudo, ut habeas hortor. @@Haec scripsi a. d. &7viiii& Kal. Nov., quo die ludi committe-€bantur, in Tusculanum proficiscens ducensque mecum €Ciceronem meum in ludum discendi, non lusionis, ea re non €longius, quod vellem, quod Pomptino ad triumphum a. d. €&7iiii& Non. Nov. volebam adesse. etenim erit nescio quid €negotioli. nam Cato et Servilius praetores prohibituros se €minantur, nec quid possint scio; ille enim et Appium €consulem secum habebit et praetores et tribunos pl. sed €minantur tamen in primisque $*)/ARH PNE/WN& Q. Scaevola. €@@Cura, mi suavissime et carissime frater, ut valeas.  Ÿóáÿèú™ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäåø® Ïãô® áõô éî® Îïö® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘Quod quaeris quid de illis libris egerim quos cum essem in €Cumano scribere institui, non cessavi neque cesso, sed saepe €iam scribendi totum consilium rationemque mutavi. nam €iam duobus factis libris, in quibus novendialibus feriis quae @1 €fuerunt Tuditano et Aquilio consulibus sermo est a me €institutus Africani paulo ante mortem et Laeli, Phili, Manili, €[2P. Rutili,]2 Q. Tuberonis, et Laeli generorum, Fanni et €Scaevolae, sermo autem in novem et dies et libros distributus €de optimo statu civitatis et de optimo cive (sane texebatur €opus luculente hominumque dignitas aliquantum orationi €ponderis adferebat), ii libri cum in Tusculano mihi legerentur €audiente Sallustio, admonitus sum ab illo multo maiore €auctoritate illis de rebus dici posse si ipse loquerer de re €publica, praesertim cum essem non Heraclides Ponticus sed €consularis et is qui in maximis versatus in re publica rebus €essem; quae tam antiquis hominibus attribuerem, ea visum €iri ficta esse; oratorum sermonem in illis nostris libris, quod €esset de ratione dicendi, belle a me removisse, ad eos tamen €rettulisse quos ipse vidissem; Aristotelem denique quae de re €publica et praestanti viro scribat ipsum loqui. @@Commovi[2t]2 me, et eo magis quod maximos motus nostrae €civitatis attingere non poteram, quod erant inferiores quam €illorum aetas qui loquebantur. ego autem id ipsum tum eram €secutus, ne in nostra tempora incurrens offenderem quem-€piam. nunc et id vitabo et loquar ipse tecum et tamen illa €quae institueram ad te, si Romam venero, mittam. puto €enim te existimaturum a me illos libros non sine aliquo meo €stomacho esse relictos. @@Caesaris amore quem ad me perscripsit unice delector; €promissis iis quae ostendit non valde pendeo. nec sitio €honores nec desidero gloriam magisque eius voluntatis €perpetuitatem quam promissorum exitum exspecto. vivo @1 €tamen in ea ambitione et labore quasi id quod non postulo €exspectem. @@Quod me de versibus faciendis rogas, incredibile est, mi €frater, quam egeam tempore, nec sane satis commoveor €animo ad ea quae vis canenda. $A)MPW/TEIS& vero et ea quae ipse €ego ne cogitando quidem consequor tu, qui omnis isto €eloquendi et exprimendi genere superasti, a me petis? €facerem tamen ut possem, sed, quod te minime fugit, opus €est ad poema quadam animi alacritate, quam plane mihi €tempora eripiunt. abduco equidem me ab omni rei publicae €cura dedoque litteris, sed tamen indicabo tibi quod me-€hercule in primis te celatum volebam. angor, mi suavissime €frater, angor nullam esse rem publicam, nulla iudicia, €nostrumque hoc tempus aetatis, quod in illa auctoritate €senatoria florere debe[2ba]2t, aut forensi labore iactari aut €domesticis litteris sustentari, illud vero quod a puero €adamaram, '$POLLO\N A)RISTEU/EIN KAI\ U(PEI/ROXOS E)/MMENAI A)/LLWN&', €totum occidisse, inimicos a me partim non oppugnatos, €partim etiam esse defensos, meum non modo animum sed ne €odium quidem esse liberum, unumque ex omnibus Caesarem €esse inventum qui me tantum quantum ego vellem amaret, €aut etiam, sicut alii putant, hunc unum esse qui [2a me €amari]2 vellet. quorum tamen nihil est eius modi ut ego me €non multa consolatione cottidie leniam: sed illa erit con-€solatio maxima, si una erimus. nunc ad illa vel gravissimum €accedit desiderium tui. @@Gabinium si, ut Pansa putat oportuisse, defendissem, €concidissem. qui illum oderunt (ii sunt toti ordines), propter €quem oderunt, me ipsum odisse coepissent. tenui me, ut @1 €puto, egregie, tantum ut facerem quantum [2faciendum]2 €omnes viderent; et in omni summa, ut mones, valde me ad €otium pacemque converto. @@De libris Tyrannio est cessator; Chrysippo dicam. sed res €operosa est et hominis perdiligentis. sentio ipse, qui in €summo studio nihil adsequor. de Latinis vero quo me €vertam nescio; ita mendose et scribuntur et veneunt. sed €tamen, quod fieri poterit, non neglegam. %Crebrius%, ut ante €ad te scripsi, Romae est et, quod valde iuvat, omnia debere €tibi renuntiat. ab aerario puto confectum esse dum absum. @@Quattuor tragoedias sedecim diebus absolvisse cum scribas, €tu quicquam ab alio mutuaris? et $%PLEOS%& quaeris, cum €Electram et Troadas scripseris? cessator esse noli et illud €'$GNW=QI SEAUTO/N&' noli putare ad adrogantiam minuendam €solum esse dictum verum etiam ut bona nostra norimus. sed €et istas et Erigonam mihi velim mittas. habes [2ad]2 duas €epistulas proximas. @@Romae et maxime in Appia ad Martis mira proluvies. €Crassipedis ambulatio ablata, horti, tabernae plurimae. €magna vis aquae usque ad piscinam publicam. viget illud €Homeri: @1 €@@@@$H)/MAT' O)PWRINW=|, O(/TE LABRO/TATON XE/EI U(/DWR þ´·´ÿï°µ¸ÿï‚ÑæòÿïƒÃéãÿ³¥˜ˆ†èú™ïìéî Ôõóãõìáîïÿïäåø® Ïãô® áõô éî® Îïö® µ´ÿ@@@@$*ZEU/S, O(/TE DH/ R(' A)/NDRESSI KOTESSA/MENOS XALEPH/NH|&. €cadit enim in absolutionem Gabini: €@@@@$OI(\ BI/H| EI)N A)GORH=| SKOLIA\S KRI/NWSI QE/MISTAS, €@@@@$E)K DE\ DI/KHN E)LA/SWSI, QEW=N O)/PIN OU)K A)LE/GONTES&. sed haec non curare decrevi. Romam cum venero, quae €perspexero scribam ad te et maxime de dictatura, et ad €Labienum et ad Ligurium litteras dabo. €@@Hanc scripsi ante lucem ad lychnuchum ligneolum, qui €mihi erat periucundus quod eum te aiebant, cum esses Sami, €curasse faciendum. €@@Vale, mi suavissime et optime frater.  ŸóáÿèúšïìÒïíáåÿïäåø® Îïö® µ´ÿ@@@@[2MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM]2 ‘Superiori epistulae quod respondeam nihil est, quae plena €stomachi et querelarum est, quo in genere alteram quoque €te scribis pridie Labeoni dedisse, qui adhuc non venerat. €delevit enim mihi omnem molestiam recentior epistula. €tantum te et moneo et rogo ut in istis molestiis et laboribus €et desideriis recordere consilium nostrum quod fuerit €profectionis tuae. non enim commoda quaedam sequebamur €parva ac mediocria. quid enim erat quod discessu nostro €emendum putaremus? praesidium firmissimum petebamus €ex optimi et potentissimi viri benevolentia ad omnem statum @1 €nostrae dignitatis. plura ponuntur in spe quam in pecuniis; €[2qua relicta]2 reliqua ad iacturam struentur. qua re, si €crebro referes animum tuum ad rationem et veteris consili €nostri et spei, facilius istos militiae labores ceteraque quae te €offendunt feres, et tamen cum voles depones. sed eius rei €maturitas nequedum venit et tamen iam appropinquat. @@Etiam illud te admoneo, ne quid ullis litteris committas €quod, si prolatum sit, moleste feramus. multa sunt quae ego €nescire malo quam cum aliquo periculo fieri certior. plura €ad te vacuo animo scribam cum, ut spero, se Cicero meus €belle habebit. tu velim cures ut sciam quibus nos dare €oporteat eas quas ad te deinde litteras mittemus, Caesarisne €tabellariis, ut is ad te protinus mittat, an Labieni. ubi enim €isti sint Nervii et quam longe absint nescio. @@De virtute et gravitate Caesaris, quam in summo dolore €adhibuisset, magnam ex epistula tua cepi voluptatem. quod €me institutum ad illum poema iubes perficere, etsi distentus €cum opera tum animo sum multo magis, tamen quoniam ex €epistula quam ad te miseram cognovit Caesar me aliquid €esse exorsum, revertar ad institutum idque perficiam his €supplicationum otiosis diebus, quibus Messallam iam €nostrum reliquosque molestia levatos vehementer gaudeo; €eumque quod certum consulem cum Domitio numeratis nihil €a nostra opinione dissentitis. ego Messallam Caesari prae-€stabo. sed Memmius in adventu Caesaris habet spem, in quo €illum puto errare; hic quidem friget. Scaurum autem iam €pridem Pompeius abiecit. @@Res prolatae, ad interregnum comitia adducta. rumor €dictatoris iniucundus bonis, mihi etiam magis quae loquun-€tur. sed tota res et timetur et refrigescit. Pompeius plane se @1 €negat velle; antea mihi ipse non negabat. Hirrus auctor fore €videtur (o di, quam ineptus, quam se ipse amans sine rivali!). €Crassum Iunianum, hominem mihi deditum, per me deter-€ruit. velit nolit scire difficile est; Hirro tamen agente nolle €se non probabit. aliud hoc tempore de re publica nihil €loquebantur; agebatur quidem certe nihil. @@Serrani, Domiti fili, funus perluctuosum fuit a. d. &7viii& Kal. €Dec. laudavit pater scripto meo. @@Nunc de Milone: Pompeius ei nihil tribuit et omnia €Guttae dicitque se perfecturum ut in illum Caesar incumbat. €hoc horret Milo nec iniuria; et si ille dictator factus sit, paene €diffidit. intercessorem dictaturae si iuverit manu et praesidio €suo, Pompeium metuit inimicum; si non iuverit, timet ne per €vim perferatur. ludos apparat magnificentissimos, sic, €inquam, ut nemo sumptuosiores, stulte bis terque, [2vel quia]2 €non postulatos vel quia munus magnificum dederat vel quia €facultates non erant, vel magis quam ter, quia potuerat €magistrum se, non aedilem, putare. €@@Omnia fere scripsi. cura, mi carissime frater, ut valeas.  Ÿóáÿèú›ïäÄåã® µ´ÿ@@@@MARCUS QUINTO FRATRI SALUTEM ‘De Gabinio nihil fuit faciendum istorum quae [2a te sa]2ne €amantissime cogitata sunt; '$TO/TE MOI XA/NOI&'! feci summa @1 €cum gravitate, ut omnes sentiunt, et summa cum lenitate €quae feci. illum neque ursi neque levavi, testis vehemens fui, €praeterea quievi. exitum iudici foedum et perniciosum €lenissime tuli; quod quidem bonum mihi nunc denique €redundat, ut his malis rei publicae licentiaque audacium, €qua ante rumpebar, nunc ne movear quidem. nihil est enim perditius his hominibus, his temporibus. itaque ex re publica €quoniam nihil iam voluptatis capi potest, cur stomacher €nescio. litterae me et studia nostra et otium villaeque €delectant maximeque pueri nostri. angit unus Milo; sed €velim finem adferat consulatus. in quo enitar non minus €quam sum enisus in nostro, tuque istinc, quod facis, adiu-€vabis. de quo cetera, nisi plane vis eripuerit, recte sunt; de €re familiari timeo. '$O( DE\ MAI/NETAI OU)KE/T' A)NEKTW=S2&', qui ludos €%&7cccь% comparet. cuius in hoc uno [2in]2considerantiam et €ego sustinebo ut potero et tu ut possis est tuorum nervorum. @@De motu temporum venientis anni, nihil te intellegere €volueram domestici timoris sed de communi rei publicae €statu, in quo etiam si nihil procuro, tamen nihil curare vix €possum. quam autem te velim cautum esse in scribendo ex €hoc conicito quod ego ad te ne haec quidem scribo quae €palam in re publica turbantur, ne cuiusquam animum meae €litterae interceptae offendant. qua re domestica cura te €levatum volo; in re publica scio quam sollicitus esse soleas. €@@Video Messallam nostrum consulem, si per interregem, €sine iudicio; si per dictatorem, tamen sine periculo. odi nihil €habet, Hortensi calor multum valebit, Gabini absolutio lex €impunitatis putatur. $E)N PARE/RGW|&: de dictatore tamen actum €adhuc nihil est. Pompeius abest, Appius miscet, Hirrus parat, @1 €multi intercessores numerantur, populus non curat, principes €nolunt, ego quiesco. @@De mancipiis quod mihi polliceris, valde te amo et sum €equidem, uti scribis, et Romae et [2in]2 praediis infrequens. €sed cave, amabo, quicquam quod ad meum commodum €attineat, nisi maximo tuo commodo et maxima tua facultate, €mi frater, cogitaris. @@De epistula Vatini risi. sed me ab eo ita observari sci[2t]2o €ut eius ista odia non sorbeam solum sed etiam concoquam. @@Quod me hortaris ut absolvam, habeo absolutum suave, €mihi quidem uti videtur, $E)/POS& ad Caesarem; sed quaero €locupletem tabellarium, ne accidat quod Erigonae tuae, cui soli Caesare imperatore iter ex Gallia tutum non fuit. quid €si canem tam bonum non haberet? €@@[2Quid?]2 deturbem aedificium? quod quidem mihi €cottidie magis placet, in primisque inferior porticus et eius €conclavia fiunt recte. de Arcano, Caesaris opus est [2elegantia]2 €vel mehercule etiam elegantioris alicuius. imagines enim €istae et palaestra et piscina et nilus multorum Philotimorum €est, non Diphilorum. sed et ipsi ea adibimus et mittemus et €mandabimus. @@De Felicis testamento tum magis querare, si scias. quas €enim tabulas se putavit obsignare, in quibus in uncia €firmissimum [2locum]2 tenes, vero (lapsus est per errorem et @1 €suum et %Sicurae% servi) non obsignavit; quas noluit, eas €obsignavit. $A)LL' OI)MWZE/TW&, nos modo valeamus. @@Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et debeo. dimitto €autem a me et ut a magistris ne abducam et quod mater €%porcia non% discedit, sine qua edacitatem pueri pertimesco. €sed sumus una tamen valde multum. €@@Rescripsi ad omnia. mi suavissime et optime frater, vale. @1 ï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1M. TULLI CICERONIS AD M. BRUTUM €@@@@ET M. BRUTI AD M. TULLIUM CICERONEM EPISTULAE}1 ¡ŸóáÿáúïìÒïíáåÿïäã® Ëáì® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Cum haec scribebam, res existimabatur in extremum €adducta discrimen. tristes enim de Bruto nostro litterae €nuntiique adferebantur. me quidem non maxime conturba-€bant. his enim exercitibus ducibusque quos habemus nullo €modo poteram diffidere, neque adsentiebar maiori parti €hominum; fidem enim consulum non condemnabam, quae þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¡‡áúïìÒïíáåÿïäã® Ëáì® Áðò® ´³ÿsuspecta vehementer erat, desiderabam non nullis in rebus €prudentiam et celeritatem. qua si essent usi, iam pridem rem €[2publicam]2 reciperassemus. non enim ignoras quanta €momenta sint in re publica temporum et quid intersit idem €illud utrum ante an post decernatur, suscipiatur, agatur. €omnia quae severe decreta sunt hoc tumultu, si aut quo die €dixi sententiam perfecta essent et non in diem ex die dilata €aut quo ex tempore suscepta sunt ut agerentur non tardata €et procrastinata, bellum iam nullum haberemus. @@Omnia, Brute, praestiti rei publicae quae praestare debuit €is qui esset [2in]2 eo quo ego sum gradu senatus populique €iudicio collocatus, nec illa modo quae nimirum sola ab homine €[2tenui]2 sunt postulanda, fidem, vigilantiam, patriae €caritatem; ea sunt enim quae nemo est qui non praestare €debeat. ego autem ei qui sententiam dicat in principibus de @1 €re publica puto etiam prudentiam esse praestandam, nec me, €cum mihi tantum sumpserim ut gubernacula rei publicae €prehenderem, minus putarim reprehendendum si inutiliter €aliquid senatui suaserim quam si infideliter. @@Acta quae sint quaeque agantur scio perscribi ad te €diligenter. ex me autem illud est quod te velim habere €cognitum, meum quidem animum in acie esse neque €respectum ullum quaerere nisi me utilitas civitatis forte €converterit. maioris autem partis animi te Cassiumque €respiciunt. quam ob rem ita te para, Brute, ut intellegas aut, €si hoc tempore bene res gesta sit, tibi meliorem rem publicam €esse faciendam aut, si quid offensum sit, per te esse eandem €reciperandam.  Ÿóáÿâúïäééé Éä® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Planci animum in rem publicam egregium, legiones, auxilia, €copias ex litteris eius quarum exemplum tibi missum arbitror €perspicere potuisti. Lepidi, tui necessari, qui secundum €fratrem adfinis habet quos oderit proximos, levitatem et €inconstantiam animumque semper inimicum rei publicae €iam credo tibi ex tuorum litteris esse perspectum. @@Nos exspectatio sollicitat * * * , quae est omnis iam in €extremum adducta discrimen. est enim spes omnis in Bruto €expediendo, de quo vehementer timebamus. @@Ego hic cum homine furioso satis habeo negoti, Servilio; €quem tuli diutius quam dignitas mea patiebatur, sed tuli rei €publicae causa, ne darem perditis civibus hominem parum €sanum illum quidem sed tamen nobilem quo concurrerent; €quod faciunt nihilo minus. sed eum alienandum a re publica €non putabam. finem feci eius ferendi; coeperat enim esse €tanta insolentia ut neminem liberum duceret. in Planci vero €causa exarsit incredibili dolore mecumque per biduum ita €contendit et a me ita fractus est ut eum in perpetuum €modestiorem sperem fore. atque in hac contentione ipsa, cum €maxime res ageretur, a. d. &7v& Id. Apr. litterae mihi in senatu €redditae sunt a Lentulo nostro de Cassio, de legionibus, de €Syria. quas statim cum recitavissem, cecidit Servilius, com-€plures praeterea; sunt enim insignes aliquot qui improbissime €sentiunt. sed acerbissime tulit Servilius adsensum esse mihi €de Planco. magnum illud monstrum in re publica est, sed €diu, mihi crede, non erit. €@[2&7iii&]2 Id. Apr. @1  ŸóáÿãúïìÄùòòáãèééÿïäËáì® Áðò® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘Litteras tuas valde exspecto, quas scripsisti post nuntios €nostrarum rerum et de morte Treboni. non enim dubito quin €mihi consilium tuum explices. indigno scelere et civem opti-€mum amisimus et provinciae possessione pulsi sumus, quam €[2neque]2 reciperare facile est neque minus turpe aut flagitio-€sum erit [2si]2 potest reciperari. @@Antonius adhuc est nobiscum, sed me dius fidius et moveor €hominis precibus et timeo ne illum aliquorum furor excipiat. €plane aestuo. quod si scirem quid tibi placeret, sine sollici-€tudine essem; id enim optimum esse persuasum esset mihi. €qua re quam primum fac me certiorem quid tibi placeat. @1 @@Cassius noster Syriam, legiones Syriacas habet, ultro €quidem a Murco et a Marcio et ab exercitu ipso accersitus. €ego scripsi ad Tertiam sororem et matrem ne prius ederent €hoc quod optime ac felicissime gessit Cassius quam tuum €consilium cognovissent tibique visum esset. @@Legi orationes duas tuas, quarum altera Kal. Ian. usus es, €altera de litteris meis, quae habita est abs te contra Calenum. €non scilicet hoc exspectas, dum eas laudem. nescio animi an €ingeni tui maior in his libellis laus contineatur. iam concedo €ut vel Philippici vocentur, quod tu quadam epistula iocans €scripsisti. @@Duabus rebus egemus, Cicero, pecunia et supplemento. €quarum altera potest abs te expediri, ut aliqua pars militum €istinc mittatur nobis vel secreto consilio adversus Pansam €vel actione in senatu; altera quo magis est necessaria, neque €meo exercitui magis quam reliquorum, hoc magis doleo €Asiam nos amisisse; quam sic vexari a Dolabella audio ut €iam non videatur crudelissimum eius facinus interfectio €Treboni. Vetus Antistius me tamen pecunia sublevavit. @@Cicero, filius tuus, sic mihi se probat industria, patientia, €labore, animi magnitudine, omni denique officio ut prorsus €numquam dimittere videatur cogitationem cuius sit filius. €qua re, quoniam efficere non possum ut pluris facias eum qui €tibi est carissimus, illud tribue iudicio meo ut tibi persuadeas €non fore illi abutendum gloria tua ut adipiscatur honores €paternos. €@Kal. Apr. Dyrrachio. @1  ŸóáÿäúïìÒïíáåÿïäðòéä® Éä® Áðò® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Datis mane a. d. &7iii& Id. Apr. Scaptio litteris eodem die tuas €accepi Kal. Apr. Dyrrachio datas vesperi. itaque mane prid. €Id. Apr., cum a Scaptio certior factus essem non esse eos €profectos quibus pridie dederam et statim ire, hoc paululum €exaravi ipsa in turba matutinae salutationis. @@De Cassio laetor et rei publicae gratulor, mihi etiam qui €repugnante et irascente Pansa sententiam dixerim ut €Dolabellam bello Cassius persequeretur. et quidem audacter €dicebam sine nostro senatus consulto iam illud eum bellum €gerere. de te etiam dixi tum quae dicenda putavi. haec ad €te oratio perferetur, quoniam te video delectari Philippicis €nostris. @@Quod me de Antonio consulis, quoad Bruti exitum cogno-€rimus custodiendum puto. ex his litteris quas mihi misisti, €Dolabella Asiam vexare videtur et in ea se gerere taeterrime. €compluribus autem scripsisti Dolabellam a Rhodiis esse €exclusum; qui si ad Rhodum accessit, videtur mihi Asiam €reliquisse. id si ita est, istic tibi censeo commorandum; sin €eam semel cepit, a t[2e]2 in Asiam censeo persequendum. €nihil mihi videris hoc tempore melius acturus. @@Quod egere te duabus necessariis rebus scribis, supple-€mento et pecunia, difficile consilium est. non enim mihi €occurrunt facultates quibus uti te posse videam praeter illas €quas senatus decrevit, ut pecunias a civitatibus mutuas €sumeres. de supplemento autem non video quid fieri possit. €tantum enim abest ut Pansa de exercitu suo aut dilectu tibi €aliquid tribuat ut etiam moleste ferat tam multos ad te ire @1 €voluntarios, quo modo equidem credo, quod his rebus quae €in Italia decernuntur nullas copias nimis magnas esse €arbitretur, quo modo autem multi suspicantur, [2quod]2 ne €te quidem nimis firmum esse velit; quod ego non suspicor. @@Quod scribis te ad Tertiam sororem [2et matrem]2 scrip-€sisse ut ne prius ederent ea quae gesta a Cassio essent quam €mihi visum esset, video te veritum esse id quod verendum €fuit, ne animi partium Caesaris, quo modo etiam nunc €[partes] appellantur, vehementer commoverentur. sed ante €quam tuas litteras accepimus, audita res erat et pervulgata. €tui etiam tabellarii ad multos familiaris tuos litteras attule-€rant. qua re neque supprimenda res erat, praesertim cum id €fieri non posset, neque, si posset, non divulgandam potius €quam occultandam putaremus. @@De Cicerone meo et, si tantum est in eo quantum scribis, €tantum scilicet quantum debeo gaudeo et, si quod amas eum €eo maiora facis, id ipsum incredibiliter gaudeo, a te eum €diligi.  Ÿóáÿåúïäøöéé騿© Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Quae litterae tuo nomine recitatae sint Id. Apr. in senatu €eodemque tempore Antoni credo ad te scripsisse tuos. þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¥ƒåúïìÒïíáåÿïäøöéé騿© Ëáì® Íáé® ´³ÿquorum ego nemini concedo, sed nihil necesse erat eadem €omnis; illud necesse, me ad te scribere quid sentirem tota de €constitutione huius belli et quo iudicio essem quaque €sententia. @1 €@@Voluntas mea, Brute, de summa re publica semper eadem €fuit quae tua, ratio quibusdam in rebus (non enim omnibus) €paulo fortasse vehementior. scis mihi semper placuisse non €rege solum sed regno liberari rem publicam; tu lenius, €immortali omnino cum tua laude. sed quid melius fuerit €magno dolore sensimus, magno periculo sentimus. recenti €illo tempore tu omnia ad pacem, quae oratione confici non €poterat, ego omnia ad libertatem, qua sine pax nulla est. €pacem ipsam bello atque armis effici posse arbitrabar. studia €non deerant arma poscentium, quorum repressimus impetum ardoremque restinximus. itaque res in eum locum venerat ut, €nisi Caesari Octaviano deus quidam illam mentem dedisset, €in potestatem perditissimi hominis et turpissimi M. Antoni €veniendum fu[2er]2it; quocum vides hoc tempore ipso quod €sit quantumque certamen. id profecto nullum esset, nisi tum €conservatus esset Antonius. €@@Sed haec omitto; res enim a te gesta memorabilis et paene €caelestis repellit omnis reprehensiones, quippe quae ne laude €quidem satis idonea adfici possit. exstitisti nuper vultu €severo; exercitum, copias, legiones idoneas per te brevi €tempore comparasti. di immortales! qui ille nuntius, quae €illae litterae, quae laetitia senatus, quae alacritas civitatis €erat! nihil umquam vidi tam omnium consensione laudatum. €erat exspectatio reliquiarum Antoni, quem equitatu legioni-€busque magna ex parte spoliaras; ea quoque habuit exitum €optabilem. nam tuae litterae quae recitatae in senatu sunt €et imperatoris et militum virtutem et industriam tuorum, in €quibus Ciceronis mei, declarant. quod si tuis placuisset de €his litteris referri et nisi in tempus turbulentissimum post €discessum Pansae consulis incidissent, honos quoque iustus et €debitus dis immortalibus decretus esset. @@Ecce tibi Id. Apr. advolat mane Celer Pil[2i]2us, qui vir, di @1 €boni, quam gravis, quam constans, quam bonarum in re €publica partium! hic epistulas adfert duas, unam tuo nomine, €alteram Antoni. dat Servilio tribuno pl., ille Cornuto. €recitantur in senatu. '&7antonius pro consule&': magna €admiratio, ut si esset recitatum '&7dolabella imperator&'; €a quo quidem venerant tabellarii, sed nemo Pili similis qui €proferre litteras auderet aut magistratibus reddere. tuae €recitantur, breves illae quidem sed in Antonium admodum €lenes. vehementer admiratus senatus. mihi autem non erat €explicatum quid agerem. falsas dicerem? quid si tu eas approbasses? confirmarem? non erat dignitatis tuae. itaque €ille dies silentio. postridie autem, cum sermo increb[2r]2uisset €Pil[2i]2usque oculos vehementius hominum offendisset, natum €omnino est principium a me. de pro consule Antonio multa. €Sestius causae non defuit post me, cum quanto suum filium, €quanto meum in periculo futurum diceret, si contra pro €consule arma tulissent. nosti hominem; causae non defuit. €dixerunt etiam alii. Labeo vero noster nec signum tuum in €epistula nec diem appositum nec te scripsisse ad tuos, ut €soleres. hoc cogere volebat, falsas litteras esse, et, si quaeris, €probabat. @@Nunc tuum est consilium, Brute, de toto genere belli. €video te lenitate delectari et eum putare fructum esse €maximum; praeclare quidem, sed aliis rebus, aliis temporibus €locus esse solet debetque clementiae. nunc quid agitur, €Brute? templis deorum immortalium imminet hominum €egentium et perditorum spes, nec quicquam aliud decernitur €hoc bello nisi utrum simus necne. cui parcimus aut quid €agimus? his ergo consulimus quibus victoribus vestigium €nostrum nullum relinquetur? nam quid interest inter @1 €Dolabellam et quemvis Antoniorum trium? quorum si cui €parcimus, duri fuimus in Dolabella. haec ut ita sentiret €senatus populusque Romanus, etsi res ipsa cogebat, tamen €maxima ex parte nostro consilio atque auctoritate perfectum €est. tu si hanc rationem non probas, tuam sententiam defen-€dam, non relinquam meam. neque dissolutum a te quicquam €homines exspectant nec crudele. huius rei moderatio facilis €est, ut in duces vehemens sis, in milites liberalis. @@Ciceronem meum, mi Brute, velim quam plurimum tecum €habeas. virtutis disciplinam meliorem reperiet nullam quam €contemplationem atque imitationem tui. €@&7x&[2&7v&]2&7iii& Kal. Mai.  Ÿóáÿæúïäã® Éä® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘L. Clodius, tribunus pl. designatus, valde me diligit vel, ut €$E)MFATIKW/TERON& dicam, valde me amat. quod cum mihi ita €persuasum sit, non dubito (bene enim me nosti) quin illum €quoque iudices a me amari. nihil enim mihi minus hominis €videtur quam non respondere in amore iis a quibus provocere. €is mihi visus est suspicari, nec sine magno quidem dolore, @1 €aliquid a suis vel per suos potius iniquos ad te esse delatum €quo tuus animus a se esset alienior. €@@Non soleo, mi Brute, quod tibi notum esse arbitror, temere €adfirmare de altero (est enim periculosum propter occultas €hominum voluntates multiplicisque naturas): Clodi animum €perspectum habeo, cognitum, iudicatum. multa eius indicia, €sed ad scribendum non necessaria; volo enim testimonium €hoc tibi videri potius quam epistulam. auctus Antoni €beneficio est (eius ipsius benefici magna pars a te est); itaque eum salvis nobis vellet salvum. in eum autem locum rem €adductam intellegit (est enim, ut scis, minime stultus) ut €utrique salvi esse non possint; itaque nos mavult. de te vero €amicissime et loquitur et sentit. qua re si quis secus ad te de €eo scripsit aut si coram locutus est, peto a te etiam atque €etiam mihi ut potius credas, qui et facilius iudicare possum €quam ille nescio quis et te plus diligo. Clodium tibi amicissi-€mum existima civemque talem qualis et prudentissimus et €fortuna optima esse debet.  Ÿóáÿçúïäíåä® öåì åø® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Scripta et obsignata iam epistula litterae mihi redditae sunt €a te plenae rerum novarum, maximeque mirabile Dolabellam €quinque cohortis misisse in Chersonesum. adeone copiis €abundat ut is qui ex Asia fugere dicebatur Europam appetere €conetur? quinque autem cohortibus quidnam se facturum @1 €arbitratus est, cum tu %eo% quinque legiones, optimum €equitatum, maxima auxilia haberes? quas quidem cohortis €spero iam tuas esse, quoniam latro ille tam fuit demens. tuum consilium vehementer laudo quod non prius exercitum €Apollonia Dyrrachioque movisti quam de Antoni fuga €audisti, Bruti eruptione, populi Romani victoria. itaque quod €scribis post ea statuisse te ducere exercitum in Chersonesum €nec pati sceleratissimo hosti ludibrio esse imperium populi €Romani, facis ex tua dignitate et ex re publica. @@Quod scribis de seditione quae facta est in legione quarta €de[2cima fraude]2 C. Antoni, (sed in bonam partem accipies) €magis mihi probatur militum severitas quam tua * * * .  Ÿóáÿèúˆïäøé騿© Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@[2CICERO BRUTO SALUTEM]2 ‘* * * te benevolentiam exercitus equitumque expertum €vehementer gaudeo. de Dolabella, ut scribis, si quid habes €novi, facies me certiorem; in quo delector me ante providisse €ut tuum iudicium liberum esset cum Dolabella belli gerendi. €id valde pertinuit, ut ego tum intellegebam, ad rem publi-€cam, ut nunc iudico, ad dignitatem tuam. @@Quod scribis me maximo animo egisse ut insectarer €Antonios idque laudas, credo ita videri tibi. sed illam €distinctionem tuam nullo pacto probo; scribis enim acrius €prohibenda bella civilia esse quam in superatos iracundiam @1 €exercendam. vehementer a te, Brute, dissentio; nec clemen-€tiae tuae concedo, sed salutaris severitas vincit inanem €speciem clementiae. quod si clementes esse volumus, num-€quam deerunt bella civilia. sed de hoc tu videris. de me possum €idem quod Plautinus pater in Trinummo: 'mihi quidem aetas acta ferme est: tua istuc refert maxime.' opprimemini, €mihi crede, Brute, nisi providetis. neque enim populum €semper eundem habebitis neque senatum neque senatus €ducem. haec ex oraculo Apollinis Pythi edita tibi puta. nihil €potest esse verius. €@&7xii& Kal. Mai. þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨‰Ÿóáÿèú‰ïìÒïíáåÿïäã® øé Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Nostrae res meliore loco videbantur. scripta enim ad te certo €scio quae gesta sint. qualis tibi saepe scripsi consules, tales €exstiterunt. Caesaris vero pueri mirifica indoles virtutis. €utinam tam facile eum florentem et honoribus et gratia €regere ac tenere possimus quam facile adhuc tenuimus! est €omnino illud difficilius, sed tamen non diffidimus. persuasum €est enim adulescenti, et maxime per me, eius opera nos esse €salvos; et certe, nisi is Antonium ab urbe avertisset, perissent €omnia. @@Triduo vero aut quadriduo ante hanc rem pulcherrimam €timore quodam perculsa civitas tota ad te se cum coniugibus €et liberis effundebat. eadem recreata a. d. &7xii& Kal. Mai. te @1 €huc venire quam se ad te ire malebat. quo quidem die €magnorum meorum laborum multarumque vigiliarum €fructum cepi maximum, si modo est aliquis fructus ex solida €veraque gloria. nam tantae multitudinis quantam capit urbs €nostra concursus est ad me factus. a qua usque in Capitolium €deductus, maximo clamore atque plausu in rostris collocatus €sum. nihil est in me inane, neque enim debet; sed tamen €omnium ordinum consensus, gratiarum actio gratulatioque €me commovet propterea quod popularem esse in populi salute praeclarum est. sed haec te malo ab aliis. €@@Me velim de tuis rebus consiliisque facias diligentissime €certiorem illudque consideres, ne tua liberalitas dissolutior €videatur. sic sentit senatus, sic populus Romanus, nullos €umquam hostis digniores omni supplicio fuisse quam eos €civis qui hoc bello contra patriam arma ceperunt. quos €quidem ego omnibus sententiis ulciscor et persequor omnibus €bonis approbantibus. tu quid de hac re sentias, tui iudici est. €ego sic sentio, trium fratrum unam et eandem esse causam.  ŸóáÿèúŠïäö¨¿© Ëáì® Íáé® ´³ÿ@@@@[2CICERO BRUTO SALUTEM]2 ‘Consules duos, bonos quidem sed dumtaxat bonos consules, €amisimus. Hirtius quidem in ipsa victoria occidit, cum paucis €diebus ante magno proelio vicisset. nam Pansa fugerat €vulneribus acceptis quae ferre non potuit. reliquias hostium @1 €Brutus persequitur et Caesar. hostes autem omnes iudicati €qui M. Antoni sectam secuti sunt. itaque id senatus consul-€tum plerique interpretantur etiam ad tuos sive captivos sive €dediticios pertinere. equidem nihil disserui durius cum €nominatim de C. Antonio decernerem, quod ita statueram, €a te cognoscere causam eius senatum oportere. €@&7v& Kal. Mai.  Ÿóáÿèú‹ïìÄùòòáãèééÿïäã® Îïî® Íáé® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘Quanta sim laetitia adfectus cognitis rebus Bruti nostri et €consulum facilius est tibi existimare quam mihi scribere. cum €alia laudo et gaudeo accidisse tum quod Bruti eruptio non €solum ipsi salutaris fuit sed etiam maximo ad victoriam €adiumento. @@Quod scribis mihi trium Antoniorum unam atque eandem €causam esse, quid ego sentiam mei iudici esse, statuo nihil €nisi hoc, senatus aut populi Romani iudicium esse de iis €civibus qui pugnantes non interierint. 'at hoc ipsum' inquies €'inique facis qui hostilis animi in rem publicam homines €civis appelles'. immo iustissime. quod enim nondum senatus €censuit nec populus Romanus iussit, id adroganter non €praeiudico neque revoco ad arbitrium meum. illud quidem €non muto quod ei quem me occidere res non coegit neque €crudeliter quicquam eripui neque dissolute quicquam remisi €habuique in mea potestate quoad bellum fuit. €@@Multo equidem honestius iudico magisque quod conducere €possit rei publicae miserorum fortunam non insectari quam €infinite tribuere potentibus quae cupiditatem et adrogantiam incendere possint. qua in re, Cicero, vir optime ac fortissime €mihique merito et meo nomine et rei publicae carissime, €nimis credere videris spei tuae, statimque, ut quisque aliquid €recte fecerit, omnia dare ac permittere, quasi non liceat €traduci ad mala consilia corruptum largitionibus animum. €quae tua est humanitas, aequo animo te moneri patieris, €praesertim de communi salute. facies tamen quod tibi visum €fuerit. etiam ego, cum me docueris * * * . @1  ŸóáÿèúŒïìéî ãáóôòéóÿïäÉä® Íáé® ´³ÿ@@@@[2BRUTUS CICERONI SALUTEM]2 ‘* * * nunc, Cicero, nunc agendum est ne frustra oppressum €esse Antonium gavisi simus neu semper primi cuiusque mali €excidendi [2cura]2 causa sit ut aliud renascatur illo peius. nihil iam neque opinantibus aut patientibus nobis adversi €evenire potest in quo non cum omnium culpa tum praecipue €tua futura sit, cuius tantam auctoritatem senatus ac populus €Romanus non solum esse patitur sed etiam cupit quanta €maxima in libera civitate unius esse potest. quam tu non €solum bene sentiendo sed etiam prudenter tueri debes; €prudentia porro, quae tibi superest, nulla abs te desideratur €nisi modus in tribuendis honoribus. alia omnia sic adsunt ut €cum quolibet antiquorum comparari possint tuae virtutes. €unum hoc [2a]2 grato animo liberalique profectum, cautiorem €ac moderatiorem liberalitatem desiderant. nihil enim senatus €cuiquam dare debet quod male cogitantibus exemplo aut €praesidio sit. itaque timeo de consulatu, ne Caesar tuus €altius se escendisse putet decretis tuis quam inde, si consul factus sit, escensurum. quod si Antonius ab alio relictum €regni instrumentum occasionem regnandi habuit, quonam €animo fore putas si quis auctore non tyranno interfecto sed €ipso senatu putet se imperia quaelibet concupiscere posse? €qua re tum et felicitatem et providentiam laudabo tuam cum €exploratum habere coepero Caesarem honoribus quos €acceperit extraordinariis fore contentum. 'alienae igitur' @1 €inquies 'culpae me reum subicies?' prorsus alienae, si €provideri potuit ne exsisteret. quod utinam inspectare posses €timorem de illo meum! @@His litteris scriptis consulem te factum audivimus. tum €vero incipiam proponere mihi rem publicam iustam et iam €suis nitentem viribus si istuc videro. €@@Filius valet et in Macedoniam cum equitatu praemissus €est. €@Id. Mai. ex castris.  ŸóáÿèúïìÒïíáåÿïäééé Îïî® Íáé® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘A. d. &7v& Kal. Mai., cum de iis qui hostes iudicati sunt bello €persequendis sententiae dicerentur, dixit Servilius et cetera €de Ventidio et ut Cassius persequeretur Dolabellam. cui cum €essem adsensus, decrevi hoc amplius, ut tu, si arbitrarere €utile exque re publica esse, persequerere bello Dolabellam; €si minus id commodo rei publicae facere posses sive non €existimares ex re publica esse, ut in isdem locis exercitum €contineres. nihil honorificentius potuit facere senatus quam €ut tuum esset iudicium quid maxime conducere rei publicae €tibi videretur. equidem sic sentio, si manum habet, si castra, €si ubi consistat uspiam Dolabella, ad fidem et ad dignitatem tuam pertinere eum persequi. de Cassi nostri copiis nihil €sciebamus. neque enim ab ipso ullae litterae neque nunti-€abatur quicquam quod pro certo haberemus. quanto opere €autem intersit opprimi Dolabellam profecto intellegis, cum €ut sceleris poenas persolvat tum ne sit quo se latronum duces €ex Mutinensi fuga conferant. atque hoc mihi iam ante @1 €placuisse potes ex superioribus meis litteris recordari. quam-€quam tum et fugae portus erat in tuis castris et subsidium €salutis in tuo exercitu. quo magis nunc liberati, ut spero, €periculis in Dolabella opprimendo occupati esse debemus. €sed haec cogitabis diligentius, statues sapienter, facies nos €quid constitueris et quid agas, si tibi videbitur, certiores. @@Ciceronem nostrum in vestrum collegium cooptari volo. €existimo omnino absentium rationem sacerdotum comitiis €posse haberi; nam et factum est antea. Gaius enim Marius, €cum in Cappadocia esset, lege Domitia factus est augur nec €quo minus id postea liceret ulla lex sanxit. est etiam in lege €Iulia, quae lex est de sacerdotiis proxima, his verbis: 'qui €petet cuiusve ratio habebitur'. aperte indicat posse rationem €haberi etiam non petentis. hac de re scripsi ad eum ut tuo €iudicio uteretur sicut in rebus omnibus. tibi autem statuen-€dum est de Domitio, de Catone nostro. sed quamvis liceat €absentis rationem haberi, tamen omnia sunt praesentibus €faciliora. quod si statueris in Asiam tibi eundum, nulla erit ad comitia nostros accersendi facultas. omnino Pansa vivo þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨”‚èúïìÒïíáåÿïäééé Îïî® Íáé® ´³ÿceleriora omnia putabamus. statim enim collegam sibi €subrogavisset; deinde ante praetoria sacerdotum comitia €fuissent. nunc per auspicia longam moram video. dum enim €unus erit patricius magistratus, auspicia ad patres redire non €possunt. magna sane perturbatio. tu tota de re quid sentias €velim me facias certiorem. €@&7iii& Non. Mai. @1  ŸóáÿèúŽïìéî ãáóôòéó áä éíáí Ãáîäáöéáíÿïäøéö Ëáì® Éõî® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘Noli exspectare dum tibi gratias agam. iam pridem hoc ex €nostra necessitudine, quae ad summam benevolentiam €pervenit, sublatum esse debet. €@@Filius tuus a me abest. in Macedonia congrediemur. iussus €est enim Ambracia ducere equites per Thessaliam. scripsi ad €eum ut mihi Heracleam occurreret. cum eum videro, €quoniam nobis permittis, communiter constituemus de €reditu eius ad petitionem aut commendatione honoris. @@Tibi Glycona, medicum Pansae, qui sororem Achilleos €nostri in matrimonio habet, diligentissime commendo. €audimus eum venisse in suspicionem Torquato de morte €Pansae custodirique ut parricidam. nihil minus credendum €est. quis enim maiorem calamitatem morte Pansae accepit? €praeterea est modestus homo et frugi, quem ne utilitas @1 €quidem videatur impulsura fuisse ad facinus. rogo te, et €quidem valde rogo (nam Achilleus noster non minus quam €aequum est laborat), eripias eum ex custodia conservesque. €hoc ego ad meum officium privatarum rerum aeque atque €ullam aliam rem pertinere arbitror. @@Cum has ad te scriberem litteras, a Satrio, legato C. €Treboni, reddita est epistula mihi a Tillio et Deiotaro €Dolabellam caesum fugatumque esse. Graecam epistulam €tibi misi Cicerei cuiusdam ad Satrium missam. @@Flavius noster de controversia quam habet cum Dyrrachi-€nis hereditariam sumpsit te iudicem; rogo te, Cicero, et €Flavius rogat rem conficias. quin ei qui Flavium fecit €heredem pecuniam debuerit civitas non est dubium; neque €Dyrrachini infitiantur, sed sibi donatum aes alienum a €Caesare dicunt. noli pati a necessariis tuis necessario meo €iniuriam fieri. €@&7xiiii& Kal. Iun. ex castris ad imam Candaviam.  Ÿóáÿèúïìéî ãáóôòéóÿïäÍáé® áõô Éõî® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘L. Bibulus quam carus mihi esse debeat nemo melius €iudicare potest quam tu, cuius tantae pro re publica conten- @1 €tiones sollicitudinesque fuerunt. itaque vel ipsius virtus vel €nostra necessitudo debet conciliare te illi. quo minus multa €mihi scribenda esse arbitror. voluntas enim te movere debet €nostra, si modo iusta est aut pro officio necessario suscipitur. €in Pansae locum petere constituit. eam nominationem a te €petimus. neque coniunctiori dare beneficium quam nos tibi €sumus neque digniorem nominare potes quam Bibulus. @@De Domitio et Apuleio quid attinet me scribere, cum ipsi €per se tibi commendatissimi sint? Apuleium vero tu tua €auctoritate sustinere debes. sed Apuleius in sua epistula €celebrabitur. Bibulum noli dimittere e sinu tuo, tantum iam €virum ex quanto, crede mihi, potest evadere qui nostris €fautorum respondeat laudibus.  ŸóáÿèúïìÒïíáåÿïäÍáé® áõô Éõ¿© ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Multos tibi commendavi et commendem necesse est. €optimus enim quisque vir et civis maxime sequitur tuum €iudicium tibique omnes fortes viri navare operam et studium €volunt, nec quisquam est quin ita existimet, meam apud te et auctoritatem et gratiam valere plurimum. sed C. Nasen-€nium, municipem Suessanum, tibi ita commendo ut nemi-€nem diligentius. Cretensi bello Metello imperatore octavum €principem duxit, postea in re familiari occupatus fuit; hoc €tempore cum rei publicae partibus tum tua excellenti @1 €dignitate commotus voluit per te aliquid auctoritatis €adsumere. fortem virum, Brute, tibi commendo, frugi €hominem et, si quid ad rem pertinet, etiam locupletem. €pergratum mihi erit si eum ita tractaris ut merito tuo mihi €gratias agere possit.  Ÿóáÿèú‘ïäåø® Éõ¿© ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Fungerer eo officio quo tu functus es in meo luctu teque per €litteras consolarer, nisi scirem iis remediis quibus meum €dolorem tum levasses te in tuo non egere; ac velim facilius €quam mihi nunc tibi tute medeare. est autem alienum tanto @1 €viro quantus es tu, quod alteri praeceperit, id ipsum facere €non posse. me quidem cum rationes quas collegeras tum €auctoritas tua a nimio maerore deterruit. cum enim mollius €tibi ferre viderer quam deceret virum, praesertim eum qui €alios consolari soleret, accusasti me per litteras gravioribus verbis quam tua consuetudo ferebat. itaque iudicium tuum €magni aestimans idque veritus me ipse collegi et ea quae €didiceram, legeram, acceperam graviora duxi tua auctoritate €addita. €@@Ac mihi tum, Brute, officio solum erat et naturae, tibi €nunc populo et scaenae, ut dicitur, serviendum est. nam cum €in te non solum exercitus tui sed omnium civium ac paene €gentium coniecti oculi sint, minime decet propter quem €fortiores ceteri sumus eum ipsum animo debilitatum videri. €quam ob rem accepisti tu quidem dolorem (id enim amisisti €cui simile in terris nihil fuit), et est dolendum in tam gravi €vulnere, ne id ipsum, carere omni sensu doloris, sit miserius €quam dolere; sed ut modice, ceteris utile est, tibi necesse est. @@Scriberem plura nisi ad te haec ipsa nimis multa essent. €nos te tuumque exercitum exspectamus, sine quo, ut reliqua €ex sententia succedant, vix satis liberi videmur fore. de tota €re publica plura scribam et fortasse iam certiora iis litteris €quas Veteri nostro cogitabam dare.  Ÿóáÿèú’ïäáîôå éö Éä® Éõî® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Nullas adhuc a te litteras habebamus, ne famam quidem €quae declararet te cognita senatus auctoritate in Italiam €adducere exercitum; quod ut faceres idque maturares magno €opere desiderabat res publica. ingravescit enim in dies €intestinum malum nec externis hostibus magis quam €domesticis laboramus, qui erant omnino ab initio belli sed €facilius frangebantur. erectior senatus erat non sententiis €solum nostris sed etiam cohortationibus excitatus. erat in €senatu satis vehemens et acer Pansa cum in ceteros huius €generis tum maxime in socerum; cui consuli non animus ab initio, non fides ad extremum defuit. bellum ad Mutinam €gerebatur nihil ut in Caesare reprehenderes, non nulla in €Hirtio. huius belli fortuna 'ut in secundis fluxa, ut in adversis €bona'. erat victrix res publica caesis Antoni copiis, ipso €expulso. [2a]2 Bruto deinde ita multa peccata ut quodam @1 €modo victoria excideret e manibus; perterritos, inermis, €saucios non sunt nostri duces persecuti, datumque Lepido €tempus est in quo levitatem eius saepe perspectam maioribus €in malis experiremur. €@@Sunt exercitus boni sed rudes Bruti et Planci, sunt fidelis-sima et maxima auxilia Gallorum. sed Caesarem meis consi-€liis adhuc gubernatum, praeclara ipsum indole admirabilique €constantia, improbissimis litteris quidam fallacibusque €interpretibus ac nuntiis impulerunt in spem certissimam €consulatus. quod simul atque sensi, neque ego illum €absentem litteris monere destiti nec accusare praesentis eius €necessarios qui eius cupiditati suffragari videbantur nec in €senatu sceleratissimorum consiliorum fontis aperire dubitavi. €nec vero ulla in re memini aut senatum meliorem aut €magistratus. numquam enim in honore extraordinario €potentis hominis vel potentissimi potius, quando quidem €potentia iam in vi posita est et armis, accidit ut nemo €tribunus pl., nemo alio [2in]2 magistratu, nemo privatus €auctor exsisteret. sed in hac constantia atque virtute erat €tamen sollicita civitas. illudimur enim, Brute, tum militum €deliciis, tum imperatorum insolentia. tantum quisque se €in re publica posse postulat quantum habet virium. non €ratio, non modus, non lex, non mos, non officium valet, non €iudicium, non existimatio civium, non posteritatis vere-€cundia. @@Haec ego multo ante prospiciens fugiebam ex Italia tum €cum me vestrorum edictorum fama revocavit. incitavisti €vero tu me, Brute, Veliae. quamquam enim dolebam in eam €me urbem ire quam tu fugeres qui eam liberavisses, quod €mihi quoque quondam acciderat periculo simili, casu €tristiore, perrexi tamen Romamque perveni nulloque þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨’”‡èú’ïìÒïíáåÿïäáîôå éö Éä® Éõî® ´³ÿpraesidio quatefeci Antonium contraque eius arma nefanda @1 €praesidia quae oblata sunt Caesaris consilio et auctoritate €firmavi. qui si steterit [2f]2ide mihique paruerit, satis videmur €habituri praesidi; sin autem impiorum consilia plus valuerint €quam nostra aut imbecillitas aetatis non potuerit gravitatem €rerum sustinere, spes omnis est in te. €@@Quam ob rem advola, obsecro, atque eam rem publicam, €quam virtute atque animi magnitudine magis quam eventis €rerum liberavisti, exitu libera. omnis omnium concursus ad te futurus est. hortare idem per litteras Cassium. spes €libertatis nusquam nisi in vestrorum castrorum principiis est. €firmos omnino et duces habemus ab occidente et exercitus. €hoc adulescentis praesidium equidem adhuc firmum esse €confido, sed ita multi labefactant ut ne moveatur interdum €extimescam. €@@Habes totum rei publicae statum, qui quidem tum erat €cum has litteras dabam. velim deinceps meliora sint; sin €aliter fuerit (quod di omen avertant!), rei publicae vicem €dolebo, quae immortalis esse debe[2b]2at; mihi quidem €quantulum reliqui est!  Ÿóáÿèú“ïìéî ãáóôòéóÿïäÉõî® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘Veteris Antisti talis animus est in rem publicam ut non €dubitem quin et in Caesare et Antonio se praestaturus fuerit €acerrimum propugnatorem communis libertatis, si occasioni €potuisset occurrere. nam qui in Achaia congressus cum €Dolabella milites atque equites habente quodvis adire €periculum ex insidiis paratissimi ad omnia latronis maluerit €quam videri aut coactus esse pecuniam dare aut libenter €dedisse homini nequissimo atque improbissimo, is nobis €ultro et pollicitus est et dedit HS <30&7xx&>30 ex sua pecunia et, quod €multo carius est, se ipsum obtulit et coniunxit. @@Huic persuadere cupi[2i]2mus ut imperator in castris €remaneret remque publicam defenderet. statuit id sibi [2non €faciendum]2, quoniam exercitum dimisisset. statim vero €rediturum ad nos confirmavit legatione suscepta, nisi €praetorum comitia habituri essent consules. nam illi ita €sentienti de re publica magno opere auctor fui ne differret €tempus petitionis suae. cuius factum omnibus gratum esse @1 €debet qui modo iudicant hunc exercitum esse rei publicae, €tibi tanto gratius quanto maiore et animo gloriaque liber-€tatem nostram defendis et dignitate, si contigerit nostris €consiliis exitus quem optamus, perfuncturus es. €@@Ego etiam, mi Cicero, proprie familiariterque te rogo ut €Veterem ames velisque esse quam amplissimum. qui etsi €nulla re deterreri a proposito potest, tamen excitari tuis €laudibus indulgentiaque poterit quo magis amplexetur ac €tueatur iudicium suum. id mihi gratissimum erit.  Ÿóáÿèú”ïìÒïíáåÿïäðáòôå ðòéïòå Ñõéîô® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Etsi daturus eram Messallae Corvino continuo litteras, tamen €Veterem nostrum ad te sine litteris meis venire nolui. €@@Maximo in discrimine res publica, Brute, versatur €victoresque rursus decertare cogimur; id accidit M. Lepidi €scelere et amentia. quo tempore cum multa propter eam €curam quam pro re publica suscepi graviter ferrem, tum €nihil tuli gravius quam me non posse matris tuae precibus €cedere, non sororis; nam tibi, quod mihi plurimi est, facile me €satis facturum arbitrabar. nullo enim modo poterat causa €Lepidi distingui ab Antonio omniumque iudicio etiam durior €erat quod, cum honoribus amplissimis a senatu esset Lepidus €ornatus tum etiam paucis ante diebus praeclaras litteras ad @1 €senatum misisset, repente non solum recepit reliquias €hostium sed bellum acerrime terra marique gerit, cuius €exitus qui futurus sit incertum est. ita cum rogamur ut €misericordiam liberis eius impertiamus, nihil adfertur quo €minus summa supplicia, si (quod Iuppiter omen avertat!) €pater puerorum vicerit, subeunda nobis sint. @@Nec vero me fugit quam sit acerbum parentum scelera €filiorum poenis lui. sed hoc praeclare legibus comparatum €est, ut caritas liberorum amiciores parentis rei publicae €redderet. itaque Lepidus crudelis in liberos, non is qui €Lepidum hostem iudicat. atque ille si armis positis de vi €damnatus esset, quo in iudicio certe defensionem non €haberet, eandem calamitatem subirent liberi bonis publi-€catis. quamquam, quod tua mater et soror deprecatur pro €pueris, id ipsum et multa alia crudeliora nobis omnibus €Lepidus, Antonius, reliqui hostes denuntiant. €@@Itaque maximam spem hoc tempore habemus in te atque €exercitu tuo. cum ad rem publicam summam tum ad €gloriam et dignitatem tuam vehementer pertinet te, ut ante €scripsi, in Italiam venire quam primum. eget enim vehe-€menter cum viribus tuis tum etiam consilio res publica. @@Veterem pro eius erga te benevolentia singularique officio €libenter ex tuis litteris complexus sum eumque cum tui tum €rei publicae studiosissimum amantissimumque cognovi. €Ciceronem meum propediem, ut spero, videbo. tecum enim €illum et te in Italiam celeriter esse venturum confido. @1  Ÿóáÿèú•ïìéî ãáóôòéóÿïäËáì® Ñõéîô® ´³ÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘De M. Lepido vereri me cogit reliquorum timor. qui si €eripuerit se nobis, quod velim temere atque iniuriose de illo €suspicati sint homines, oro atque obsecro te, Cicero, neces-€situdinem nostram tuamque in me benevolentiam obtestans, €sororis meae liberos obliviscaris esse Lepidi filios meque iis €in patris locum successisse existimes. hoc si a te impetro, €nihil profecto dubitabis pro iis suscipere. aliter alii cum suis €vivunt: nihil ego possum in sororis meae liberis facere quo €possit expleri voluntas mea aut officium. quid vero aut mihi €tribuere boni possunt, si modo digni sumus quibus aliquid @1 €tribuatur, aut ego matri ac sorori puerisque illis praestaturus €sum, si nihil valuerit apud te reliquumque senatum contra €patrem Lepidum Brutus avunculus? @@Scribere multa ad te neque possum prae sollicitudine ac €stomacho neque debeo. nam si in tanta re tamque necessaria €verbis mihi opus est ad te excitandum et confirmandum, €nulla spes est facturum te quod volo et quod oportet. qua re €noli exspectare longas preces; intuere me ipsum, qui hoc a €te, vel a Cicerone, coniunctissimo homine, privatim vel a €consulari, tali viro, remota necessitudine privata, debeo €impetrare. quid sis facturus velim mihi quam primum €rescribas. €@Kal. Quint. ex castris.  Ÿóáÿèú–ïìÒïíáåÿïäðòé䮨¿© Éä® Ñõéîô® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Breves litterae tuae_breves dico? immo nullae. tribusne €versiculis his temporibus Brutus ad me? nihil scripsisses €potius. et requiris meas! quis umquam ad te tuorum sine €meis venit? quae autem epistula non pondus habuit? quae €si ad te perlatae non sunt, ne domesticas quidem tuas €perlatas arbitror. Ciceroni scribis te longiorem daturum €epistulam, recte id quidem; sed haec quoque debuit esse €plenior. ego autem, cum ad me de Ciceronis abs te discessu €scripsisses, statim extrusi tabellarios litterasque ad Ciceronem €ut, etiam si in Italiam venisset, ad te rediret; nihil enim mihi €iucundius, nihil illi honestius. quamquam aliquotiens ei €scripseram sacerdotum comitia mea summa contentione in €alterum annum esse reiecta, quod ego cum Ciceronis causa €elaboravi tum Domiti, Catonis, Lentuli, Bibul[2i ali]2orum; €quod ad te etiam scripseram, sed videlicet, cum illam pusillam €epistulam tuam ad me dabas, nondum erat tibi id notum. @@Qua re omni studio a te, mi Brute, contendo ut Ciceronem €meum ne dimittas tecumque deducas; quod ipsum, si rem €publicam, cui susceptus es, respicis, tibi iam iamque facien-€dum est. renatum enim bellum est, idque non parvum, €scelere Lepidi. exercitus autem Caesaris, qui erat optimus, €non modo nihil prodest sed etiam cogit exercitum tuum €flagitari; qui si Italiam attigerit, erit civis nemo, quem €quidem civem appellari fas sit, qui se non in tua castra con-€ferat. etsi Brutum praeclare cum Planco coniunctum €habemus. sed non ignoras quam sint incerti et animi @1 €hominum infecti partibus et exitus proeliorum. quin etiam si, €ut spero, vicerimus, tamen magnam gubernationem tui €consili tuaeque auctoritatis res desiderabit. subveni igitur, €per deos, idque quam primum, tibique persuade non te €Idibus Martiis, quibus servitutem a tuis civibus depulisti, þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨–’ˆèú–ïìÒïíáåÿïäðòé䮨¿© Éä® Ñõéîô® ´³ÿplus profuisse patriae quam, si mature veneris, profuturum. €@&7ii& Id. Quint.  Ÿóáÿèú—ïäÑõéîô® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Messallam habes. quibus igitur litteris tam accurate scriptis €adsequi possum subtilius ut explicem quae gerantur quaeque €sint in re publica quam tibi is exponet qui et optime omnia €novit et elegantissime expedire et deferre ad te potest? cave €enim existimes, Brute (quamquam non necesse est ea me ad €te quae tibi nota sunt scribere; sed tamen tantam omnium €laudum excellentiam non queo silentio praeterire), cave €putes probitate, constantia, cura, studio rei publicae quic-€quam illi esse simile, ut eloquentia, qua mirabiliter excellit, €vix in eo locum ad laudandum habere videatur. quamquam €in hac ipsa sapientiae plus apparet; ita gravi iudicio multaque €arte se exercuit in [2se]2verissimo genere dicendi. tanta autem €industria est tantumque evigilat in studio ut non maxima €ingenio, quod in eo summum est, gratia habenda videatur. @@Sed provehor amore. non enim id propositum est huic €epistulae Messallam ut laudem, praesertim ad Brutum, cui @1 €et virtus illius non minus quam mihi nota est et haec ipsa €studia quae laudo notiora. quem cum a me dimittens €graviter ferrem, hoc levabar uno, quod ad te tamquam ad €alterum me proficiscens et officio fungebatur et laudem €maximam sequebatur. sed haec hactenus. @@Venio nunc longo sane intervallo ad quandam epistulam €qua mihi multa tribuens unum reprehendebas quod in €honoribus decernendis essem nimius et tamquam prodigus. €tu hoc, alius fortasse quod in animadversione poenaque €durior, nisi forte utrumque tu. quod si ita est, utriusque rei €meum iudicium studeo tibi esse notissimum, neque solum €ut Solonis dictum usurpem, qui et sapiens unus fuit ex €septem et legum scriptor solus ex septem: is rem publicam €contineri duabus rebus dixit, praemio et poena. est scilicet €utriusque rei modus, sicut reliquarum, et quaedam in utroque genere mediocritas. sed non tanta de re propositum €est hoc loco disputare; quid ego autem secutus hoc bello sim €in sententiis dicendis aperire non alienum puto. €@@Post interitum Caesaris et vestras memorabilis Idus €Martias, Brute, quid ego praetermissum a vobis quantamque €impendere rei publicae tempestatem dixerim non es oblitus. €magna pestis erat depulsa per vos, magna populi Romani €macula deleta, vobis vero parta divina gloria, sed instru-€mentum regni delatum ad Lepidum et Antonium, quorum €alter inconstantior, alter impurior, uterque pacem metuens, €inimicus otio. his ardentibus perturbandae rei publicae €cupiditate quod opponi posset praesidium non habebamus. €erexerat enim se civitas in retinenda libertate consentiens; [2sed]2 nos tum nimis acres [2visi]2, vos fortasse sapientius €excessistis urbe ea quam liberaratis, Italiae sua vobis studia €profitenti remisistis. itaque cum teneri urbem a parricidis @1 €viderem nec te in ea nec Cassium tuto esse posse eamque €armis oppressam ab Antonio, mihi quoque ipsi esse exceden-€dum putavi. taetrum enim spectaculum oppressa ab impiis €civitas opitulandi potestate praecisa. sed animus idem qui €semper infixus in patriae caritate discessum ab eius periculis €ferre non potuit. itaque in medio Achaico cursu cum etesi-€arum diebus auster me in Italiam quasi dissuasor mei €consili rettulisset, te vidi Veliae, doluique vehementer. €cedebas enim, Brute, cedebas, quoniam Stoici nostri negant fugere sapientis. Romam ut veni, statim me obtuli Antoni €sceleri atque dementiae. quem cum in me incitavissem, €consilia inire coepi Brutina plane (vestri enim haec sunt €propria sanguinis) rei publicae liberandae. €@@Longa sunt quae restant, [2mihi]2 praetereunda; sunt enim €de me. tantum dico, Caesarem hunc adulescentem, per quem €adhuc sumus, si verum fateri volumus, fluxisse ex fonte consiliorum meorum. huic habiti a me honores nulli quidem, €Brute, nisi debiti, nulli nisi necessarii. ut enim primum €libertatem revocare coepimus, cum se nondum ne Decimi €quidem Bruti divina virtus ita commovisset ut iam id scire €possemus atque omne praesidium esset in puero qui a cervici-€bus nostris avertisset Antonium, quis honos ei non fuit €decernendus? quamquam ego illi tum verborum laudem €tribui eamque modicam, decrevi etiam imperium. quod €quamquam videbatur illi aetati honorificum, tamen erat €exercitum habenti necessarium. quid enim est sine imperio €exercitus? statuam Philippus decrevit, celeritatem petitionis €primo Servius, post maiorem etiam Servilius. nihil tum €nimium videbatur. @@Sed nescio quo modo facilius in timore benigni quam in €victoria grati reperiuntur. ego enim D. Bruto liberato, cum €laetissimus ille civitati dies illuxisset idemque casu Bruti €natalis esset, decrevi ut in fastis ad eum diem Bruti nomen €adscriberetur, in eoque sum maiorum exemplum secutus, qui @1 €hunc honorem mulieri Larentiae tribuerunt, cui vos ponti-€fices ad aram in Velabro sacrificium facere soletis. quod €ego cum dabam Bruto, notam esse in fastis gratissimae €victoriae sempiternam volebam. atque illo die cognovi paulo €pluris in senatu malevolos esse quam gratos. eos per ipsos €dies effudi, si ita vis, honores in mortuos, Hirtium et Pansam, €Aquilam etiam. quod quis reprehendet, nisi qui deposito metu praeteriti periculi fuerit oblitus? accedebat ad benefici €memoriam gratam ratio illa quae etiam posteris esset €salutaris: exstare enim volebam in crudelissimos hostis €monumenta odi publici sempiterna. suspicor illud tibi minus €probari, quod a tuis familiaribus, optimis illis quidem viris €sed in re publica rudibus, non probabatur, quod ut ovanti €introire Caesari liceret decreverim. ego autem (sed erro €fortasse, nec tamen is sum ut mea me maxime delectent) €nihil mihi videor hoc bello sensisse prudentius. cur autem ita €sit aperiendum non est, ne magis videar providus fuisse €quam gratus. hoc ipsum nimium. qua re alia videamus. D. €Bruto decrevi honores, decrevi L. Planco. praeclara illa €quidem ingenia quae gloria invitantur; sed senatus etiam €sapiens qui, qua quemque re putat, modo honesta, ad rem €publicam iuvandam posse adduci, hac utitur. at in Lepido €reprehendimur, cui cum statuam in rostris statuissemus, idem €illam evertimus. nos illum honore studuimus a furore €revocare: vicit amentia levissimi hominis nostram pruden-€tiam. nec tamen tantum in statuenda Lepidi statua factum €est mali quantum in evertenda boni. @@Satis multa de honoribus. nunc de poena pauca dicenda €sunt. intellexi enim ex tuis saepe litteris te in iis quos bello €devicisti clementiam tuam velle laudari. existimo equidem €nihil a te nisi sapienter. sed sceleris poenam praetermittere @1 €(id enim est quod vocatur ignoscere), etiam si in ceteris rebus €tolerabile est, in hoc bello perniciosum puto. nullum enim €bellum civile fuit in nostra re publica omnium quae memoria €mea fuerunt, in quo bello non, utracumque pars vicisset, €tamen aliqua forma esset futura rei publicae: hoc bello €victores quam rem publicam simus habituri non facile €adfirmarim, victis certe nulla umquam erit. dixi igitur €sententias in Antonium, dixi in Lepidum severas, neque tam €ulciscendi causa quam ut et in praesens sceleratos civis €timore ab impugnanda patria deterrerem et in posterum €documentum statuerem ne quis talem amentiam vellet imitari. quamquam haec quidem sententia non magis mea €fuit quam omnium. in qua videtur illud esse crudele, quod ad €liberos, qui nihil meruerunt, poena pervenit. sed id et €antiquum est et omnium civitatum, si quidem etiam €Themistocli liberi eguerunt. et si iudicio damnatos eadem €poena sequitur civis, qui potuimus leniores esse in hostis? €quid autem queri quisquam potest de me, qui si vicisset €acerbiorem se in me futurum fuisse confiteatur necesse est? €@@Habes rationem mearum sententiarum de hoc genere €dumtaxat honoris et poenae. nam de ceteris rebus quid €senserim quidque censuerim audisse te arbitror. @@Sed haec quidem non ita necessaria, illud valde necessari-€um, Brute, te in Italiam cum exercitu venire quam primum. €summa est exspectatio tui; quod si Italiam attigeris, ad te €concursus fiet omnium. sive enim vicerimus, qui quidem þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨—˜Œ…èú—ïìÒïíáåÿïäÑõéîô® ´³ÿpulcherrime viceramus nisi Lepidus perdere omnia et perire €ipse cum suis concupivisset, tua nobis auctoritate opus est ad €collocandum aliquem civitatis statum; sive etiam nunc €certamen reliquum est, maxima spes est cum in auctoritate €tua tum in exercitus tui viribus. sed propera, per deos! scis €quantum sit in temporibus, quantum in celeritate. @1 @@Sororis tuae filiis quam diligenter consulam spero te ex €matris et ex sororis litteris cogniturum. qua in causa maiorem €habeo rationem tuae voluntatis, quae mihi carissima est, €quam, ut quibusdam videor, constantiae meae. sed ego nulla €in re malo quam in te amando constans et esse et videri.  Ÿóáÿ@@@@BRUTUS CICERONI SALUTEM ‘Particulam litterarum tuarum, quas misisti Octavio, legi €missam ab Attico mihi. studium tuum curaque de salute €mea nulla me nova voluptate adfecit. non solum enim €usitatum sed etiam cottidianum est aliquid audire de te quod €pro nostra dignitate fideliter atque honorifice dixeris aut €feceris. at dolore quantum maximum capere animo possum €eadem illa pars epistulae scripta ad Octavium de nobis €adfecit. sic enim illi gratias agis de re publica, tam suppliciter €ac demisse_quid scribam? pudet condicionis ac fortunae, €sed tamen scribendum est_commendas nostram salutem illi €(quae morte qua non perniciosior?) ut prorsus prae te feras €non sublatam dominationem sed dominum commutatum €esse. verba tua recognosce et aude negare servientis adversus €regem istas esse preces. unum ais esse quod ab eo postuletur €et exspectetur, ut eos civis de quibus viri boni populusque €Romanus bene existimet salvos velit. quid si nolit? non erimus? atqui non esse quam esse per illum praestat. ego me €dius fidius non existimo tam omnis deos aversos esse a salute @1 €populi Romani ut Octavius orandus sit pro salute cuiusquam €civis, non dicam pro liberatoribus orbis terrarum. iuvat enim €magnifice loqui et certe decet adversus ignorantis quid pro €quoque timendum aut a quoque petendum sit. €@@Hoc tu, Cicero, posse fateris Octavium et illi amicus es? €aut, si me carum habes, vis Romae videri, cum ut ibi esse €possem commendandus puero illi fuerim? cui quid agis €gratias, si ut nos salvos esse velit et patiatur rogandum putas? €an hoc pro beneficio habendum est quod se quam Antonium €esse maluerit a quo ista petenda essent? vindici quidem €alienae dominationis, non vicario, ecquis supplicat ut optime meritis de re publica liceat esse salvis? ista vero imbecillitas €et desperatio, cuius culpa non magis in te residet quam in €omnibus aliis, et Caesarem in cupiditatem regni impulit et €Antonio post interitum illius persuasit ut interfecti locum €occupare conaretur et nunc puerum istum extulit, ut tu €iudicares precibus esse impetrandam salutem talibus viris €misericordiaque unius vix etiam nunc viri tutos fore nos aut €nulla alia re. quod si Romanos nos esse meminissemus, non €audacius dominari cuperent postremi homines quam id nos €prohiberemus, neque magis irritatus esset Antonius regno €Caesaris quam ob eiusdem mortem deterritus. @@Tu quidem, consularis et tantorum scelerum vindex, €quibus oppressis vereor ne in breve tempus dilata sit abs te €pernicies, qui potes intueri quae gesseris, simul et ista vel €probare vel ita demisse ac facile pati ut probantis speciem €habeas? quod autem tibi cum Antonio privatim odium? €nempe quia postulabat haec, salutem ab se peti, precariam €nos incolumitatem habere a quibus ipse libertatem accepisset, €esse arbitrium suum de re publica, quaerenda esse arma @1 €putasti quibus dominari prohiberetur, scilicet ut illo pro-€hibito rogaremus alterum qui se in eius locum reponi €pateretur, non ut esset sui iuris ac mancipi res publica? nisi €forte non de servitute sed de condicione serviendi recusatum €est a nobis. atqui non solum bono domino potuimus Antonio €tolerare nostram fortunam sed etiam beneficiis atque €honoribus ut participes frui quantis vellemus. quid enim €negaret iis quorum patientiam videret maximum domina-€tionis suae praesidium esse? sed nihil tanti fuit quo vendere-mus fidem nostram et libertatem. hic ipse puer, quem €Caesaris nomen incitare videtur in Caesaris interfectores, €quanti aestimet, si sit commercio locus, posse nobis auctoribus €tantum quantum profecto poterit, quoniam vivere et €pecunias habere et dici consulares volumus! ceterum nequi-€quam perierit ille (cuius interitu quid gavisi sumus si mortuo €[2eo]2 nihilo minus servituri eramus?), [2si]2 nulla cura €adhibetur. €@@Sed mihi prius omnia di deaeque eripuerint quam illud €iudicium quo non modo heredi eius quem occidi non con-€cesserim quod in illo non tuli sed ne patri quidem meo, si €reviviscat, ut patiente me plus legibus ac senatu possit. an €hoc tibi persuasum est, fore ceteros ab eo liberos quo invito €nobis in ista civitate locus non sit? qui porro id quod petis €fieri potest ut impetres? rogas enim velit nos salvos esse: €videmur ergo tibi salutem accepturi cum vitam acceperimus? €quam, si prius dimittimus dignitatem et libertatem, qui possumus accipere? an tu Romae habitare, id putas incolu-€mem esse? res, non locus, oportet praestet istuc mihi; neque €incolumis Caesare vivo fui, nisi postea quam illud conscivi €facinus, neque usquam exsul esse possum, dum servire et pati @1 €contumelias peius odero malis omnibus aliis. nonne hoc est €in easdem tenebras recidisse, [2si]2 ab eo qui tyranni nomen €adscivit sibi, cum in Graecis civitatibus liberi tyrannorum €oppressis illis eodem supplicio adficiantur, petitur ut vindices €atque oppressores dominationis salvi sint? hanc ego civitatem €videre velim aut putem ullam quae ne traditam quidem €atque inculcatam libertatem recipere possit, plusque timeat €in puero nomen sublati regis quam confidat sibi, cum illum €ipsum qui maximas opes habuerit paucorum virtute subla-€tum videat. €@@Me vero posthac ne commendaveris Caesari tuo, ne te €quidem ipsum, si me audies. valde care aestimas tot annos €quot ista aetas recipit si propter eam causam puero isti supplicaturus es. deinde, quod pulcherrime fecisti ac facis in €Antonio, vide ne convertatur a laude maximi animi ad €opinionem formidinis. nam si Octavius tibi placet a quo de €nostra salute petendum sit, non dominum fugisse sed €amiciorem dominum quaesisse videberis. quem quod laudas €ob ea quae adhuc fecit plane probo. sunt enim laudanda, si €modo contra alienam potentiam, non pro sua, suscepit eas €actiones. cum vero iudicas tantum illi non modo licere sed €etiam a te ipso tribuendum esse ut rogandus sit ne nolit esse €nos salvos, nimium magnam mercedem statuis (id enim €ipsum illi largiris quod per illum habere videbatur res €publica), neque hoc tibi in mentem venit, si Octavius illis €dignus sit honoribus quia cum Antonio bellum gerat, iis qui €illud malum exciderint cuius istae reliquiae sunt nihil quo €expleri possit eorum meritum tributurum umquam populum €Romanum, si omnia simul congesserit. @@Ac vide quanto diligentius homines metuant quam memi-€nerint: quia Antonius vivat atque in armis sit, de Caesare €vero quod fieri potuit ac debuit transactum est neque iam @1 €revocari in integrum potest, Octavius is est qui quid de nobis €iudicaturus sit exspectet populus Romanus, nos ii sumus de €quorum salute unus homo rogandus videatur. €@@Ego vero, ut istuc revertar, is sum qui non modo non €supplicem sed etiam coerceam postulantis ut sibi supplicetur; €aut longe a servientibus abero mihique esse iudicabo Romam €ubicumque liberum esse licebit, ac vestri miserebor quibus €nec aetas neque honores nec virtus aliena dulcedinem vivendi minuere potuerit. mihi quidem ita beatus esse €videbor, si modo constanter ac perpetuo placebit hoc con-€silium, ut relatam putem gratiam pietati meae. quid enim €est melius quam memoria recte factorum et libertate con-€tentum neglegere humana? sed certe non succumbam €succumbentibus nec vincar ab iis qui se vinci volunt, experi-€arque et temptabo omnia neque desistam abstrahere a €servitio civitatem nostram. si secuta fuerit quae debet €fortuna, gaudebimus omnes; si minus, ego tamen gaudebo. €quibus enim potius haec vita factis aut cogitationibus þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨˜˜‰ˆ‹èú—ïìÒïíáåÿïäÑõéîô® ´³ÿtraducatur quam iis quae pertinuerint ad liberandos civis €meos? @@Te, Cicero, rogo atque hortor ne defatigere neu diffidas, €semper in praesentibus malis prohibendis futura quoque, nisi €ante sit occursum, explores ne se insinuent. fortem et liberum €animum, quo et consul et nunc consularis rem publicam €vindicasti, sine constantia et aequabilitate nullum esse €putaris. fateor enim duriorem esse condicionem spectatae €virtutis quam incognitae. bene facta pro debitis exigimus; €quae aliter eveniunt, ut decepti ab iis, infesto animo repre-€hendimus. itaque resistere Antonio Ciceronem, etsi maxima €laude dignum est, tamen, quia ille consul hunc consularem merito praestare videtur, nemo admiratur; idem Cicero, si €flexerit adversus alios iudicium suum, quod tanta firmitate €ac magnitudine [2animi]2 direxit in exturbando Antonio, non @1 €modo reliqui temporis gloriam eripuerit sibi sed etiam €praeterita evanescere coget; nihil enim per se amplum est €nisi in quo iudici ratio exstat. * * * , quia neminem magis €decet rem publicam amare libertatisque defensorem esse vel €ingenio vel rebus gestis vel studio atque efflagitatione €omnium. €@@Qua re non Octavius est rogandus ut velit nos salvos esse. €magis tute te exsuscita, ut eam civitatem in qua maxima €gessisti liberam atque honestam fore putes, si modo sint €populo duces ad resistendum improborum consiliis.  Ÿóáÿ@@@@BRUTUS ATTICO SALUTEM ‘Scribis mihi mirari Ciceronem quod nihil significem um-€quam de suis actis; quoniam me flagitas, coactu tuo scribam €quae sentio. €@@Omnia fecisse Ciceronem optimo animo scio. quid enim €mihi exploratius esse potest quam illius animus in rem €publicam? sed quaedam mihi videtur_quid dicam? €imperite vir omnium prudentissimus an ambitiose fecisse, qui €valentissimum Antonium suscipere pro re publica non €dubitarit inimicum? nescio quid scribam tibi nisi unum: €pueri et cupiditatem et licentiam potius esse irritatam quam €repressam a Cicerone, tantumque eum tribuere huic €indulgentiae ut se maledictis non abstineat iis quidem quae in €ipsum dupliciter recidunt, quod et pluris occidit uno seque €prius oportet fateatur sicarium quam obiciat Cascae quod €obicit et imitetur in Casca Bestiam. an quia non omnibus €horis iactamus Idus Martias similiter atque ille Nonas @1 €Decembris suas in ore habet, eo meliore condicione Cicero €pulcherrimum factum vituperabit quam Bestia et Clodius €reprehendere illius consulatum soliti sunt? @@Sustinuisse mihi gloriatur bellum Antoni togatus Cicero €noster. quid hoc mihi prodest, si merces Antoni oppressi €poscitur in Antoni locum successio et si vindex illius mali €auctor exstitit alterius fundamentum et radices habituri €altiores, si patiamur, ut iam [2dubium sit utrum]2 ista quae €facit dominationem an dominum [an] Antonium timentis €sint? ego autem gratiam non habeo si quis, dum ne irato €serviat, rem ipsam non deprecatur. immo triumphus et €stipendium et omnibus decretis hortatio ne eius pudeat €concupiscere fortunam cuius nomen susceperit, consularis €aut Ciceronis est? @@Quoniam mihi tacere non licuit, leges quae tibi necesse €est molesta esse. etenim ipse sentio quanto cum dolore haec €ad te scripserim nec ignoro quid sentias in re publica et quam €desper[2es neque liber]2atam quoque sanari putes posse. nec €mehercule te, Attice, reprehendo; aetas enim, mores, liberi €segnem efficiunt, quod quidem etiam ex Flavio nostro €perspexi. @@Sed redeo ad Ciceronem. quid inter Salvid[2i]2enum et €eum interest? quid autem amplius ille decerneret? 'timet' €inquies 'etiam nunc reliquias belli civilis.' quisquam ergo ita €timet profligatum ut neque potentiam eius qui exercitum €victorem habeat neque temeritatem pueri putet extimescen-€dam esse? an hoc ipsum ea re facit quod illi propter ampli- @1 €tudinem omnia iam ultroque deferenda putat? o magnam €stultitiam timoris, id ipsum quod verearis ita cavere ut, cum €vitare fortasse potueris, ultro accersas et attrahas! nimium €timemus mortem et exsilium et paupertatem. haec mihi €videntur Ciceroni ultima esse in malis; et, dum habeat a €quibus impetret quae velit et a quibus colatur ac laudetur, €servitutem, honorificam modo, non aspernatur, si quicquam €in extrema ac miserrima contumelia potest honorificum esse. @@Licet ergo patrem appellet Octavius Ciceronem, referat €omnia, laudet, gratias agat, tamen illud apparebit, verba €rebus esse contraria. quid enim tam alienum ab humanis €sensibus est quam eum patris habere loco qui ne liberi €quidem hominis numero sit? atqui eo tendit, id agit, ad eum €exitum properat vir optimus ut sit illi Octavius propitius. €ego vero iam iis artibus nihil tribuo quibus Ciceronem scio €instructissimum esse. quid enim illi prosunt quae pro €libertate patriae, de dignitate, quae de morte, exsilio, €paupertate scripsit copiosissime? quanto autem magis illa €callere videtur Philippus, qui privigno minus tribuerit quam €Cicero, qui alieno tribuat! desinat igitur gloriando etiam €insectari dolores nostros. quid enim nostra victum esse €Antonium, si victus est ut alii vacaret quod ille obtinuit? tametsi tuae litterae dubia etiam nunc significant. €@@Vivat hercule Cicero, qui potest, supplex et obnoxius, si €neque aetatis neque honorum neque rerum gestarum pudet. €ego certe quin cum ipsa re bellum geram, hoc est cum regno €et imperiis extraordinariis et dominatione et potentia quae €supra leges se esse velit, nulla erit tam bona condicio €serviendi qua deterrear, quamvis sit vir bonus, ut scribit, @1 €Octavius, quod ego numquam existimavi; sed dominum ne €parentem quidem maiores nostri voluerunt esse. €@@Te nisi tantum amarem quantum Ciceroni persuasum est €diligi ab Octavio, haec ad te non scripsissem. dolet mihi quod €tu nunc stomacharis amantissimus cum tuorum omnium tum €Ciceronis; sed persuade tibi de voluntate propria mea nihil €esse remissum, de iudicio largiter. neque enim impetrari €potest quin, quale quidque videatur ei, talem quisque de illo €opinionem habeat. @@Vellem mihi scripsisses quae condiciones essent Atticae €nostrae. potuissem aliquid tibi de meo sensu perscribere. €valetudinem Porciae meae tibi curae esse non miror. denique €quod petis faciam libenter; nam etiam sorores me rogant. et €hominem noro et quid sibi voluerit. @1  Ÿóáÿèú˜ïäöé Ëáì® Óåøô® ´³ÿ@@@@CICERO BRUTO SALUTEM ‘Cum saepe te litteris hortatus essem ut quam primum rei €publicae subvenires in Italiamque exercitum adduceres, €neque id arbitrarer dubitare tuos necessarios, rogatus sum a €prudentissima et diligentissima femina, matre tua, cuius €omnes curae ad te referuntur et in te consumuntur, ut €venirem ad se a. d. &7viii& Kal. Sext.; quod ego, ut debui, sine €mora feci. cum autem venissem, Casca aderat et Labeo et €Scaptius. at illa rettulit quaesivitque quidnam mihi videretur, €accerseremusne te atque id tibi conducere putaremus an tardare et commorari te melius esset. respondi id quod €sentiebam, et dignitati et existimationi tuae maxime condu-€cere te primo quoque tempore ferre praesidium labenti et €inclinatae paene rei publicae. €@@Quid enim abesse censes mali in eo bello in quo victores €exercitus fugientem hostem persequi noluerint et in quo €incolumis imperator honoribus amplissimis fortunisque €maximis, coniuge, liberis, vobis adfinibus ornatus bellum rei €publicae indixerit? quid dicam 'in tanto senatus populique consensu', cum tantum resideat intra muros mali? maximo €autem, cum haec scribebam, adficiebar dolore quod, cum @1 €me pro adulescentulo ac paene puero res publica accepisset €vadem, vix videbar quod promiseram praestare posse. est €autem gravior et difficilior animi et sententiae, maximis €praesertim in rebus, pro altero quam pecuniae obligatio. €haec enim solvi potest et est rei familiaris iactura tolerabilis: €rei publicae quod spoponderis quem ad modum solvas, si is €dependi facile patitur pro quo spoponderis? quamquam et €hunc, ut spero, tenebo multis repugnantibus. videtur enim €esse indoles, sed flexibilis aetas multique ad depravandum €parati, qui splendore falsi honoris obiecto aciem boni ingeni €praestringi posse confidunt. itaque ad reliquos hic quoque þ´·´ÿï°µ¹ÿï‚áäÂòõôÿïƒÃéãÿ¨š“ˆŽèú˜ïìÒïíáåÿïäöé Ëáì® Óåøô® ´³ÿlabor mihi accessit, ut omnis adhibeam machinas ad €tenendum adulescentem, ne famam subeam temeritatis. quamquam quae temeritas est? magis enim illum pro quo €spopondi quam me ipsum obligavi; nec vero paenitere potest €rem publicam me pro eo spopondisse qui fuit in rebus €gerendis cum suo ingenio [2praeclarus]2 tum mea promissione €constantior. @@Maximus autem, nisi me forte fallit, in re publica nodus €est inopia rei pecuniariae. obdurescunt enim magis cottidie €boni viri ad vocem tributi. quod ex centesima collatum €impudenti censu locupletum in duarum legionum praemiis €omne consumitur. impendent autem infiniti sumptus cum €in hos exercitus quibus nunc defendimur tum vero in tuum. €nam Cassius noster videtur posse satis ornatus venire. sed et €haec et multa alia coram cupio idque quam primum. @@De sororis tuae filiis non exspectavi, Brute, dum scriberes. €omnino ipsa tempora (bellum enim ducetur) integram tibi €causam reservant; sed ego a principio, cum divinare de belli €diuturnitate [2non]2 possem, ita causam egi puerorum in @1 €senatu ut te arbitror e matris litteris potuisse cognoscere. nec €vero ulla res erit umquam in qua ego non vel vitae periculo €ea dicam eaque faciam quae te velle quaeque ad te pertinere €arbitrer. €@&7vi& Kal. Sext. ï°¶°ÿï‚ÁòáôÐèáåîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1[2CARMINA ARATEA]2 €@@@@[2PHAENOMENON FRAGMENTA]2}1 ‘ïãÃéã® ¦³Ìå箦 ²®·ÿáúA Ioue Musarum primordia. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ°´ËÿâúQuem neque tempestas perimet, neque longa uetustas €interimet stinguens praeclara insignia caeli. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°´ÿãúCetera labuntur celeri caelestia motu, €cum caeloque simul noctesque diesque feruntur. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°µÿäúExtremusque adeo duplici de cardine uertex €dicitur esse polus. @1 š„âéóÿïãÉóéä® ¦³Îáô®¦ ±²®¶ÿåúHic [est qui] terra tegitur. •ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°µÿæúQuas nostri Septem soliti uocitare Triones. çúEx is altera apud Graios Cynosura uocatur, €altera dicitur esse Helice. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°¶ÿèúˆHac fidunt duce nocturna Phoenices in alto; €sed prior illa magis stellis distincta refulget, €et late prima confestim a nocte uidetur. €Haec uero parua est, sed nautis usus in hac est: €nam cursu interiore breui conuertitur orbe. @1 èú‰Has inter, ueluti rapido cum gurgite flumen, €toruu' Draco serpit supter superaque reuoluens €sese, conficiensque sinus e corpore flexos. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°·ÿèúŠHuic non una modo caput ornans stella relucet, €uerum tempora sunt duplici fulgore notata, €e trucibusque oculis duo feruida lumina flagrant, €atque uno mentum radianti sidere lucet; €obstipum caput, a tereti ceruice reflexum, €obtutum in cauda Maioris figere dicas. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°¸ÿèú‹Hoc caput hic paulum sese subitoque recondit, €ortus ubi atque obitus parti[m] admiscetur in una. @1 èúŒ@@defessa uelut maerentis imago €uertitur. èúEngonasin uocitant, genibus quia nixa feratur. èúŽHic illa eximio posita est fulgore Corona. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±°¹ÿèúQuem claro perhibent Ophiuchum nomine Grai. èúHic pressu duplici palmarum continet Anguem €atque eius ipse manet religatus corpore torto: €namque uirum medium Serpens sub pectora cingit. @1 €Ille tamen nitens grauiter uestigia ponit €atque oculos urget pedibus pectusque Nepai. èú‘Arctophylax, uulgo qui dicitur esse Bootes, €quod quasi temone adiunctam prae se quatit Arctum €%41 %40 %40 %41 subter praecordia fixa uidetur €stella micans radiis, Arcturus nomine claro. €@@Sub pedibus %profertur% finita Booti, €Spicum illustre tenens, splendenti corpore Virgo. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®µ®µÿèú’Malebant tenui contenti uiuere cultu. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±µ¹ÿèú“Ferrea tum uero proles exorta repentest @1 €ausaque funestum primast fabricarier ensem, €et gustare manu iunctum domitumque iuuencum. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ µ®µ®¹ÿèú”Et Iouis in regno caelique in parte resedit ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ³®µµËÿèú•Huic supera duplices umeros adfixa uidetur €stella micans tali specie talique nitore ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²±°Ëÿèú–Tertia sub cauda ad genus ipsum lumina pandit. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±±°ÿèú—Et natos Geminos inuises sub caput Arcti; €subiectus mediaest Cancer, pedibusque tenetur €magnu' Leo tremulam quatiens e corpore flammam. @1 ïãÃéã® ¦³Ïòáô®¦ ±µ²ÿèú˜Hoc motu radiantis etesiae in uada ponti ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³µ±Ëÿèú™Nauibus absumptis fluitantia quaerere aplustra. ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±±°ÿèúšSub laeua Geminorum obductus parte feretur; €aduersum caput huic Helice truculenta tuetur, €at Capra laeuum umerum clara obtinet. èú›Verum haec est magno atque illustri praedita signo, €contra Haedi exiguum iaciunt mortalibus ignem. èúœCorniger est ualido conixus corpore Taurus @1 ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®±±±ÿèúHas Graeci stellas Hyadas uocitare suerunt. €Iam Tauri laeuum cornu dexterque simul pes èúžNamque ipse ad tergum Cynosurae uertitur Arcti èúŸObscura specie stellarum Cassiepia èú Hanc autem illustri uersatur corpore propter €Andromeda, aufugiens aspectum maesta parentis. èú¡Huic Equus ille iubam quatiens fulgore micanti €summum contingit caput aluo, stellaque iungens €una tenet duplices communi lumine formas, €aeternum ex astris cupiens conectere nodum. @1 èú¢Exin contortis Aries cum cornibus haeret. ïãå ãïäéãéâõóÿèú£E quibus hunc subter possis cognoscere fultum: €nam caeli mediam partem terit, ut prius illae €Chelae, tum pectus quod cernitur Orionis. €@@Et prope conspicies paruum sub pectore clarae €Andromedae signum, Deltoton dicere Grai €quod soliti, simili quia forma littera claret: €huic spatio ductum simili latus extat utrumque; €at non tertia pars lateris: namque est minor illis, €sed stellis longe densis praeclara relucet. €@@Inferior paulo est Aries et flamen ad Austri €inclinatior, atque etiam uehementius illi €Pisces, quorum alter paulo praelabitur ante @1 €et magis horrisonis Aquilonis tangitur alis; €atque horum e caudis duplices uelut esse catenas €dices, quae diu diuersae per lumina serpunt €atque una tamen in stella communiter haerent, €quem ueteres soliti Caelestem dicere Nodum. €Andromedae laeuo ex umero, si quaerere perges, €adpositum poteris supra cognoscere Piscem. €@@E pedibus natum summo Ioue Persea uises, €quos umeris retinet defixo corpore Perseus, €cum summa ab regione Aquilonis flamina pulsant. €Hic dextram ad sedes intendit Cassiepiae, €diuersosque pedes, uinctos talaribus aptis, €puluerulentus uti de terra elapsu' repente €in caelum uictor magno sub culmine portat. @1 €@@At propter laeuum genus omnis parte locatas €parua[s] Vergilias tenui cum luce uidebis. €Hae septem uulgo perhibentur more uetusto €stellae, cernuntur uero sex undique paruae. €At non interiisse putari conuenit unam, €sed frustra, temere a uulgo, ratione sine ulla €septem dicier, ut ueteres statuere poetae, €aeterno cunctas sane qui nomine dignant, €Alcyone Meropeque, Celaeno Taygeteque, €Electra Asteropeque, simul sanctissima Maia. €Hae tenues paruo labentes lumine lucent; €at magnum nomen signi clarumque uocatur, €propterea quod et aestatis primordia clarat, €et post, hiberni praepandens temporis ortus, €admonet ut mandent mortales semina terris. €@@Inde Fides posita et leuiter conuexa uidetur, €Mercurius paruus manibus quam dicitur olim @1 €infirmis fabricatus in alta sede locasse. €Haec genus ad laeuum Nixi delapsa resedit, €atque inter flexum genus et caput Alitis haesit. €@@Namque est Ales auis, lato sub tegmine caeli €quae uolat et serpens geminis secat aera pinnis. €Altera pars huic obscura est et luminis expers, €altera nec paruis nec claris lucibus ardet, €sed mediocre iacit quatiens e corpore lumen. €Haec dextram Cephei dextro pede pellere palmam €gestit; iam uero clinata est ungula uemens €fortis Equi propter pinnati corporis alam. €@@Ipse autem labens mu[l]tis Equus ille tenetur €Piscibus; huic ceruix dextra mulcetur Aquari. €Serius haec obitus terrai uissit Equi uis, €quam gelidum ualido de pectore frigus anhelans €corpore semifero magno Capricornus in orbe; @1 €quem cum perpetuo uestiuit lumine Titan, €brumali flectens contorquet tempore currum. €@@Hoc caue te in pontum studeas committere mense: €nam non longinquum spatium labere diurnum, €non hiberna cito uoluetur curriculo nox, €umida non sese uestris aurora querelis þ´·´ÿï°¶°ÿï‚ÁòáôÐèáåîÿïƒÃéãÿ˜¢ˆÂïãå ãïäéãéâõóÿèú£ocius ostendet, clari praenuntia solis; €at ualidis aequor pulsabit uiribus Auster, €tum fixum tremulo quatietur frigore corpus. €Sed tamen anni iam labuntur tempore toto, €nec ui signorum cedunt neque flamina uitant, €nec metuunt canos minitanti murmure fluctus. €@@Atque etiam supero[s] naui pelagoque uacato €mense, Sagittipotens solis cum sustinet orbem: €nam iam tum nimis exiguo lux tempore praesto est. €Hoc signum ueniens poterunt praenoscere nautae: €iam prope praecipitante licebit uisere nocte €ut sese ostendens emergat Scorpios alte, @1 €posteriore trahens flexum ui corporis Arcum. €Iam supera cernes Arcti caput esse minoris €et magis erectum ad summum uersarier orbem. €Tum sese Orion toto iam corpore condit €extrema prope nocte, et Cepheus conditur alte, €lumborum tenus a palma depulsus ad umbras. €@@Hic missore uacans fulgens iacet una Sagitta, €quam propter nitens pinna conuoluitur Ales: €haec clinata magis paulo est Aquilonis ad auras. €@@At propter se Aquila ardenti cum corpore portat, €igniferum mulcens tremebundis aethera pinnis; €non nimis ingenti cum corpore, sed graue maestis €ostendit nautis perturbans aequora signum. €@@Tum magni curuus Capricorni corpora propter €Delphinus iacet, haud nimio lustratu' nitore, @1 €praeter quadruplicis stellas in fronte locatas, €quas interuallum binas disterminat unum; €cetera pars late tenui cum lumine serpit. €@@Illae, quae fulgent luces ex ore corusco, €sunt inter partis gelidas Aquiloni' locatae €atque inter spatium et laeti uestigia solis. €At pars inferior Delphini fusa uidetur €inter solis iter, simul inter flamina uenti, €uiribus erumpit qua summis spiritus Austri. €@@Exinde Orion obliquo corpore nitens €inferiora tenet truculenti corpora Tauri. €Quem qui suspiciens in caelum nocte serena €late dispersum non uiderit, haud ita uero €cetera se speret cognoscere signa potesse. €@@Namque pedes subter rutilo cum lumine claret €feruidus ille Canis stellarum luce refulgens. €Hunc tegit obscurus subter praecordia uepres, €nec uero toto spirans de corpore flammam @1 €aestiferos ualidis erumpit flatibus ignes: €totus ab ore micans iacitur mortalibus ardor. €Hic ubi se pariter cum sole in lumina caeli €extulit, haud patitur foliorum tegmine frustra €suspensos animos arbusta ornata tenere. €Nam quorum stirpis tellus amplexa prehendit, €haec augens anima uitali flamine mulcet; €at quorum nequeunt radices findere terras, €denudat foliis ramos et cortice truncos. €@@Hunc propter subterque pedes quos diximus ante €Orioni' iacet leuipes Lepus. Hic fugit, ictus €horrificos metuens rostri tremebundus acuti: €nam Canis infesto sequitur uestigia cursu, €praecipitantem agitans; oriens iam denique paulo ‰üá[2 * * * ]2 ˆýcurriculum numquam defesso corpore sedans. €@@At Canis ad caudam serpens prolabitur Argo, €conuexam prae se portans cum lumine puppim: @1 €non aliae naues ut in alto ponere proras €ante solent, rostris Neptunia prata secantes, €sed conuersa retro caeli se per loca portat, €sicuti, cum coeptant tutos contingere portus, €obuertunt nauem magno cum pondere nautae €aduersamque trahunt optata ad litora puppim. €Sic conuersa uetus super aethera uertitur Argo, €atque usque a prora ad celsum sine lumine malum, €a malo ad puppim clara cum luce uidetur; €inde gubernaclum, disperso lumine fulgens, €clari posteriora Canis uestigia tundit. €@@Exin semotam procul in tutoque locatam €Andromedam tamen explorans fera quaerere Pistrix €pergit, et usque sitam ualidas Aquilonis ad auras €caerula uestigat finita in partibus Austri. @1 €Hanc Aries tegit et squamoso corpore Pisces €Fluminis inlustri tangentem corpore ripas. €@@Namque etiam Eridanum cernes in parte locatum €caeli, funestum magnis cum uiribus amnem, €quem lacrimis maestae Phaethontis saepe sorores €sparserunt, letum maerenti uoce canentes. €Hunc Orionis sub laeua cernere planta €serpentem poteris, proceraque uincla uidebis €quae retinent Pisces caudarum a parte locata €Flumine mixta retro ad Pistricis terga reuerti. €Haec una stella nectuntur, quam iacit ex se €Pistricis spina eualida cum luce refulgens. €@@Exinde exiguae tenui cum lumine multae €inter Pistricem fusae sparsaeque uidentur €atque Gubernaclum stellae, quas contegit omnis €formidans acrem morsum Lepus: his neque nomen €nec formam ueteres certam statuisse uidentur. €Nam quae sideribus claris natura poliuit €et uario pinxit distinguens lumine formas, @1 €haec ille astrorum custos ratione notauit €signaque dignauit caelestia nomine uero; €has autem quae sunt paruo cum lumine fusae, €consimili specie stellas parilique nitore, €non potuit nobis nota clarare figura. €@@Exinde Australem soliti quem dicere Piscem €uoluitur inferior Capricorno uersus ad Austrum, €Pistricem obseruans, procul illis Piscibus haerens. €@@Et prope conspicies, expertis nominis omnis, €inter Pistricem et Piscem quem diximus Austri €stellas, sub pedibus stratas radiantis Aquari. €Propter Aquarius obscurum dextra rigat amnem, €exiguo qui stellarum candore nitescit. €E multis tamen is duo late lumina fulgent: €unum sub magnis pedibus cernetur Aquari; €quod superest, gelido delapsum flumine fontis, €spinigeram subter caudam Pistricis adhaesit. €Hae tenues stellae perhibentur nomine Aqua[r]i. €Hic aliae uolitant paruo cum lumine clarae @1 €atque priora pedum subeunt uestigia magni €Arquitenentis, et obscurae sine nomine cedunt. €@@Inde Nepae cernes propter fulgentis acumen €Aram, quam flatu permulcet spiritus Austri, €exiguo superum quae lumen tempore tranat; €nam procul Arcturo aduersa est de parte locata: €Arcturo magnum spatium supero dedit orbe €Iuppiter, huic paruum inferiore in parte locauit. €Hic tamen aeterno inuisens loca curriculo nox €signa dedit nautis cuncti quae noscere possent, €conmiserans hominum metuendos undique casus. €Nam cum fulgentem cernes sine nubibus atris €Aram sub media caeli regione locatam, €a summa parte obscura caligine tectam, €tum ualidis fugito deuitans uiribus Austrum. €Quem si prospiciens uitaueris, omnia caute €armamenta locans tuto labere per undas; €sin grauis inciderit uehementi flamine uentus, €perfringet celsos defixo robore malos, €ut res nulla feras possit mulcere procellas, @1 €ni parte ex Aquilonis opacam pellere nubem €coeperit et subitis auris diduxerit Ara. €@@Sin umeros medio in caelo Centaurus habebit €ipseque caerulea contectus nube feretur, €atque Aram tenui caligans uestiet umbra, €a[t] signorum obitu uis est metuenda Fauoni. €Ille autem Centaurus, in alta sede locatus, €qua sese clare conlucens Scorpios infert, €hac subter partem praeportans ipse uirilem €cedit, equi partis properat subiungere Chelis. €Hic dextram porgens, quadrupes qua uasta tenetur €quam nemo certo donauit nomine Graium, €tendit et inlustrem truculentus cedit ad Aram. €@@Hic sese infernis e partibus erigit Hydra, €praecipiti lapsu flexo cum corpore serpens. €Haec caput atque oculos torquens ad terga Nepai €conuexoque sinu subiens inferna Leonis, €Centaurum leui contingit lubrica cauda, @1 €in medioque sinu fulgens Creterra relucet; €extremam nitens plumato corpore Coruus €rostro tundit; et hic Geminis est ille sub ipsis, €ante Canem Graio Procyon qui nomine fertur. €@@Haec sunt quae uisens nocturno tempore signa ‹áaeternumque uolens mundi pernoscere motum ‹àlegitimo cernes caelum lustrantia cursu. ‹âNam quae per bis sex signorum labier orbem €quinque solent stellae, simili ratione notari €non possunt, quia quae faciunt uestigia cursu €non eadem semper spatio protrita teruntur. €Sic malunt errare uagae per nubila caeli €atque suos uario motu metirier orbes. @1 €Hae faciunt magnos longinqui temporis annos, €cum redeunt ad idem caeli sub tegmine signum; €quarum ego nunc nequeo tortos euoluere cursus: €uerum haec, quae semper certo [e]uoluuntur in orbe €fixa, simul magnos edemus gentibus orbes. €@@Quattuor, aeterno lustrantes lumine mundum, €orbes stelligeri portantes signa feruntur, €amplexi terras, caeli sub tegmine fulti: €e quibus annorum uolitantia lumina nosces, €quae densis distincta licebit cernere signis. €Tum magnos orbis magno cum lumine latos, €uinctos inter se et nodis caelestibus aptos, þ´·´ÿï°¶°ÿï‚ÁòáôÐèáåîÿïƒÃéãÿ˜¢‹ôïãå ãïäéãéâõóÿèú£atque pari spatio duo cernes esse duobus. €@@At si nocturno conuisens tempore caelum, €cum neque caligans detergit sidera nubes €nec pleno stellas super ardet lumine luna, €uidisti magnum candentem serpere circum, €Lacteus hic nimio fulgens candore notatur. €Is non perpetuum detexens conficit orbem, €sed spatio multum superis praestare duobus €dicitur et late caeli lustrare cauernas. @1 €@@Quorum alter tangens Aquilonis uertitur auras, €ora petens Geminorum inlustria; tum genus ardens €in sese retinens Aurigae portat utrumque. €Hunc su[pe]ra laeua Perseus umeroque sinistro €tangit; at Andromedae hic dextra de parte tenetur, €imponitque pedes duplices Equus, et simul Ales €ponit auis caput et clinato corpore tergum. €Anguitenens umeris conititur; illa recedens €Austrum consequitur deuitans corpore Virgo. €At uero totum spatium conuesti[t]et orbis €magnu' Leo et claro conlucens lumine Cancer; €in quo consistens conuertit curriculum sol €aestiuos medio distinguens corpore cursus. €Hic totus medius circo disiungitur, ille €pectoribus ualidis atque aluo possidet orbem. €Hunc octo in partis diuisum noscere circum €si potes, inuenies supero conuertier orbe €quinque pari spatio partis, tris esse relictas, €tempore nocturno quas uis inferna frequentat. @1 €@@Alter ab infernis Austri conuertitur auris. Œ‚á[Arquitenens umeris conititur; illa recedens] ‹‚‘Distribuens medium subter secat hic Capricornum €atque pedes gelidum riuum fundentis Aquari, €caeruleaeque feram caudam Pistricis, et illum €fulgentem Leporem, inde pedes Canis, et simul amplam €Argolicam retinet claro cum lumine Nauem, €tergaque Centauri atque Nepai portat acumen; €inde Sagittari deflexum possidet arcum. €Hunc a clarisonis auris Aquilonis ad Austrum €cedens postremum tangit rota feruida solis: €exinde in superas, brumali tempore, flexu €se recipit sedes; huic orbi quinque tributae €nocturnae partes, supera tres luce dicantur. €@@Hosce inter mediam partem retinere uidetur €tantus, quantus erat conlucens Lacteus orbis, €in quo autumnali atque iterum sol lumine uerno €exaequat spatium lucis cum tempore noctis. €Hunc retinens Aries sublucet corpore toto, €atque genu flexo Taurus conititur; ingens €Orion claro contingens pectore fertur; @1 €Hydra tenet flexu, Creterra et Coruus adhaerent €et paucae [2e]2 Chelis stellae; simul Anguitenentis €sunt genua et summi Iouis Ales nuntius instat; €propter Equus capite et ceruicum lumine tangit. €Hosce aequo spatio deuinctos sustinet axis, €per medios summo caeli de uertice tranans. €@@Ille autem claro quartus cum lumine circus €partibus extremis extremos continet orbis €et simul a medio media de parte secatur, €atque obliquus in his nitens cum lumine fertur; €ut nemo, cui sancta manu doctissima Pallas €sollertem ipsa dedit fabricae rationibus artem, €tam tornare cate contortos possiet orbis €quam sunt in caelo diuino numine flexi, €terram cingentes, ornantes lumine mundum, €culmine transuerso retinentes sidera fulta. €@@Quattuor hi motu[s] cuncti uoluuntur eodem; €sed tantum supera terras semper tenet ille €curriculum, oblique inflexus tribus orbibus unus, @1 €quanto est diuisus Cancer spatio a Capricorno; €at subter terras spatium par esse necesse est. €Et quantos radios iacimus de lumine nostro, €quis hunc conixum caeli contingimus orbem, €sex tantae poterunt sub eum succedere partes, €bina pari spatio caelestia signa tenentes. €Zodiacum hunc Graeci uocitant, nostrique Latini €orbem signiferum perhibebunt nomine uero: €nam gerit hic uoluens bis sex ardentia signa. €@@Aestifer est pandens feruentia sidera Cancer; €hunc subter fulgens cedit uis torua Leonis, €quem rutilo sequitur conlucens corpore Virgo; €exin proiectae claro cum lumine Chelae, €ipsaque consequitur lucens uis magna Nepai; €inde Sagittipotens dextra flexum tenet arcum; €post hunc ore fero Capricornus uadere pergit; €umidus inde loci conlucet Aquarius orbe[m]; @1 €exim squamiferi serpentes ludere Pisces; €quis comes est Aries, obscuro lumine labens, €inflexoque genu, proiecto corpore, Taurus, €et Gemini clarum iactantes lucibus ignem. €Haec sol aeterno conuestit lumine lustrans, €annua conficiens uertentia tempora cursu. €Hic quantus terris consectus pellitur orbis, €tantundem pandens supera mortalibus edit: €sex omni semper cedunt labentia nocte, €tot caelum rursus fugientia signa reuisunt. €Hoc spatium tranans caecis nox conficit umbris, €quod supera terras prima de nocte relictum est €signifero ex orbi, sex signorum ordine fultum. €@@Quod si solis aues tectos cognoscere cursus, €ortus signorum nocturno tempore uises: €nam semper signum exoriens Titan trahit unum. €Sin autem officiens signis mons obstruet altus €aut adiment lucem caeca caligine nubes, €certas ipse notas caeli de tegmine sumens, @1 €ortus atque obitus omnis cognoscere possis: €quae simul existant cernes, quae tempore eodem €praecipitent obitum nocturno tempore nosces. €@@Nam simul ac primo supera se lumine Cancer €extulit, extemplo cedit delapsa Corona €et loca conuisit cauda tenus infera Piscis: €dimidiam retinet stellis distincta Corona €partem etiam supera, atque alia de parte repulsa est. €Quam tamen insequitur Piscis, nec totus ad umbras €iactus, sed supero contectus corpore cedit; €atque umeros usque a genibus clarumque recondit €Anguitenens ualidis magnum a ceruicibus Anguem. €Iam uero Arctophylax non aequa parte secatur: €nam breuior clara caeli de parte uidetur, €amplior infernas depulsus possidet umbras. €Quattuor hic obiens secum deducere signa €signifero solet ex orbi; tum serius ipse, €cum supera sese satiauit luce, recedit, €post mediam labens claro cum corpore noctem. €Haec obscura tenens conuestit sidera tellus. Œ‚îá[Dimidiam retinet stellis distincta Corona] ‹‚ïAt parte ex alia claris cum lucibus enat @1 €Orion, umeris et lato pectore fulgens, €et dextra retinens non cassum luminis ensem. €@@Sed cum de terris uis est patefacta Leonis, €omnia quae Cancer praeclaro detulit ortu €cedunt obscurata; simul uis magna Aquilai €pellitur; adflexo considens corpore Nixus €iam supero ferme depulsus lumine cedit, €sed laeuum genus atque inlustrem linquit in alto €plantam. Tum contra exoritur clarum caput Hydrae, €et Lepus et Procyon, qui sese feruidus infert €ante Canem: inde Canis uestigia prima uidentur. €@@Non pauca e caelo depellens signa, repente €exoritur pandens inlustria lumina Virgo. €Cedit clara Fides Cyllenia, mergitur unda €Delphinus, simul obtegitur depulsa Sagitta, €atque Auis ad summam caudam primasque recedit €pinnas, et magnus pariter delabitur Amnis. €Hic Equus a capite et longa ceruice latescit. €Longius exoritur iam claro corpore serpens €Creterraque tenus lucet mortalibus Hydra. @1 €Inde pedes Canis ostendit iam posteriores, €et post ipse trahit claro cum lumine Puppim: €insequitur labens per caeli lumina Nauis, €et cum iam toto processit corpore Virgo, €haec medium ostendit radiato stipite malum. €@@At cum procedunt obscuro corpore Chelae, €existit pariter larga cum luce Bootes, €cuius in aduerso est Arcturus corpore fixus, €totaque iam supera fulgens prolabitur Argo, €Hydraque, quod late caelo disparsa tenetur, €nondum tota patet: nam caudam contegit umbra. €Iam dextrum genus et decoratam lumine suram €erigit ille uacans uulgato nomine Nixus, €quem nocte extinctum atque exortum uidimus una €persaepe, ut paruum tranans geminauerit orbem. €Hic genus et suram cum Chelis erigit alte; €ipse autem praeceps obscura nocte tenetur, €dum Nepa et Arquitenens inuisant lumina caeli: €nam secum medium pandet Nepa, tollere uero €in caelum totum exoriens conabitur Arcus. €Hic tribus elatus cum signis corpore toto @1 €lucet; at exoritur media de parte Corona, €caudaque Centauri extremo candore refulget. €Hic se iam totum caecas Equus abdit in umbras, €quem rutila fulgens pluma praeteruolat Ales; €occidit Andromedae clarum caput, et fera Pistrix €labitur, horribilis epulas funesta requirens. €Hanc contra Cepheus non cessat tendere palmas; €illa usque ad spinam mergens se caerula condit, €at Cepheus caput atque umeros palmasque reclinat. €@@Cum uero uis est uehemens exorta Nepai, €late fusa uolans [2 * * * Œƒ£á* * * ]2 per terras fama uagatur. þ´·´ÿï°¶°ÿï‚ÁòáôÐèáåîÿïƒÃéãÿ˜¢‹ƒ¤ïãå ãïäéãéâõóÿèú£Vir quondam Orion manibus uiolasse Dianam €dicitur, excelsis errans in collibus amens €quos tenet Aegaeo defixa in gurgite Chius, €B[r]acchica quam uiridi conuestit tegmine uitis. €Ille feras uaecors amenti corde necabat, €Oenopionis auens epulas ornare nitentis. €At uero, pedibus subito percussa Dianae, €insula discessit, disiectaque saxa reuellens @1 €perculit, et caecas lustrauit luce lacunas. €E quibus ingenti existit ui corpori' prae se €scorpios infesta praeportans flebile acumen: €hic ualido cupide uenantem perculit ictu, €mortiferum in uenas figens per uulnera uirus: €ille graui moriens constrauit corpore terram. €Quare cum magnis sese Nepa lucibus effert, €Orion fugiens commendat corpora terris. €Tum uero fugit Andromeda et Neptunia Pistrix €tota latet; cedit conuerso corpore Cepheus, €extremas medio contingens corpore terras. €Hic caput et superas potis est demergere partes, €infera lumborum numquam conuestiet umbra: €nam retinent Arctoe lustrantes lumine summo. €Labitur illa simul, gnatam lacrimosa requirens, €Cassiepia, neque ex caelo depulsa decore €fertur: nam uero contingens uertice primum @1 €terras, post umeris euersa sede refertur. €Hanc illi tribuunt poenam Nereides almae, €cum quibus, ut perhibent, ausa est contendere forma. €Haec obit inclinata. At pars exorta Coronaest €altera, cum caudaque omnis iam panditur Hydra. €At caput et totum sese Centaurus opacis €eripit e tenebris, linquens uestigia parua €antepedum contecta, simul cum lumine pandit €ipse feram dextra retinens. Prolabitur inde €Anguitenens capite et manibus, profert simul Anguis €iam caput et summum flexo de corpore lumen. €Hic ille exoritur conuerso corpore Nixus, €aluum, crura, umeros simul et praecordia lustrans, €et dextra[e] radios laeto cum lumine iactans. €@@Inde Sagittipotens superas cum uisere luces €institit, e[t]mergit Nixi caput, et simul effert €sese clara Fides et promit pectora Cepheus. €Feruidus ille Canis toto cum corpore cedit; €abditur Orion [2 * * * ŒƒÏá* * * ]2 obiit simul abditus umbra [est]; @1 ‹ƒÐinferiora cadunt Aurigae lumina lapsu[m]. €Crus dextrumque pedem linquens obit infera Perseus €in loca, tum cedens a puppi linquitur Argo. €@@Inde oriens Capricornus ab alto lumine pellit €Aurigam instantemque Capram, paruos simul Haedos, €et magnam antiquo depellit nomine Nauem. €Obruitur Procyon, emergunt alite lapsu[m] €e[t] terris Volucres, existit clara Sagitta. €@@Sed cum se medium caeli in regione locauit €magnus Aquarius et uestiuit lumine terras, €tum pedibus simul et supera ceruice iubata €cedit Equus surgens. At contra signipotens nox €cauda Centaurum retinens ad se rapit ipsa, €nec potis est caput atque umeros obducere latos; €at uero serpentis Hydrae caligine caeca €ceruicem atque oculorum ardentia lumina uestit. €@@Hanc autem totam properant depellere Pisces. @1 ï°¶±ÿï‚ÆáãåôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1FACETE DICTA}1 ‘ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®±²ÿáú$*)EA\N E)PITU/XH|S, KAI\ PERI\ H(MW=N PRE/SBEUSON. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®¹ÿâúPraecinctura me decepit. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®±°ÿãúRecepissem te, nisi anguste sederem. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®±±ÿäúRomae, si vis, habebit, Pompeiis difficile est. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®´ÿåúFrater meus dimidius maior est quam totus. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®´¸ÿæúMiror, quid sit, quod pater tuus, homo constantissi-€mus, te nobis varium reliquit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®´¹ÿçúSero ™‰áïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®´·ÿèúˆEgo quoque tibi favebo. ïãÄïîáô® ¦³Ôåò® Á䮦 ³®³®¶¹ÿèú‰Tu quoque aderas huic causae. ˜ŠïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®²ÿèúŠBene aetatem fert. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®³®µ´ÿèú‹Quid? aliae in perula solent ferre? ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®³ÿèúŒQuis generum meum ad gladium adligavit? ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®¹¶ÿèú@@@@Nisi si/ qua Ulixes i/ntervasit La/rtius. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ·®³®·ÿèúŽCerte solebas bene foratas habere aures. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®±¶ÿèúAmbula tamquam vir . . . . èúEgo non tanti fecissem $O(MOIO/PTWTON&. ˜’ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®·ÿèú‘Ego vero, quem fugiam, habeo, quem sequar, non €habeo. èú’Minime sero veni; nam nihil hic paratum video. èú“Cum socero tuo èú”O hominem bellum! Gallis civitatem promittit alienam, qui nobis €nostram non potest reddere. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®¶ÿèú•$*LOGOQEW/RHTOS& est Caninius consul. èú–Hoc consecutus est Rebilus, ut quaereretur, quibus consulibus €consul fuerit. èú—Vigilantem habemus consulem Caninium, qui in consulatu suo €somnum non vidit. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ·®³®±°ÿèú˜Solent esse flamines diales, modo consules diales habemus. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®·³ÿèú™Tum ergo, cum una declamabamus, non eras natus. èúšVerum est; nam hoc illam iam viginti annis audio. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®·µÿèú›Cras mulier erit. ˜žïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®··ÿèúœDies enim longiores sunt. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®³®µÿèúMagnum ostentum anno Vatini factum est, quod illo consulatu €nec bruma nec ver nec aestas nec autumnus fuit. èúžVolui in consulatu tuo venire, sed nox me comprehendit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®¸´ÿèúŸMortuus est? ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®¶¸ÿèú Interim usura fruar. ˜¦ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®¹¸ÿèú¡Atqui debes cum Sphingem domi habeas. ï°¶²ÿï‚ðïåôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1CARMINVM FRAGMENTA}1 ‘ôÿ@@@@{1ALCYONES}1 ïãÎïî® ¶µÍÿáú[2Lucifer]2 hunc genuit claris delapsus ab astris €praevius Aurorae, solis noctisque satelles ôÿïãÿ@@@@{1LIMON}1 ïãÓõåô® ¦³Ðïåô®¦ ±± ¨³´Ò©ÿâútu quoque, qui solus lecto sermone, Terenti, €conversum expressumque Latina voce Menandrum €in medium nobis sedatis motibus effers, €quiddam come loquens atque omnia dulcia dicens ôÿïãÿ@@@@{1THALIA MAESTA (?)}1 ïãÓåòö® ¦³Åã쮦 ±®µ·ÿãúiam mare Tyrrhenum longe penitusque palumbes [reliquit] ôÿïãÿ@@@@{1EPIGRAMMA}1 ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®¶®·³ÿäúfundum Vettus vocat, quem possit mittere funda: €@@ni tamen exciderit, qua cava funda patet. @1 –ô±ÿïãÿ@@@@{1DE CONSVLATO SVO}1 €@@@@{1Liber II}1 ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®±·ÿåúprincipio aetherio flammatus Iuppiter igni €vertitur et totum conlustrat lumine mundum €menteque divina caelum terrasque petessit, €quae penitus sensus hominum vitasque retentat €aetheris aeterni saepta atque inclusa cavernis. €et, si stellarum motus cursusque vagantis €nosse velis, quae sint signorum in sede locatae, €quae verbo et falsis Graiorum vocibus errant, €re vera certo lapsu spatioque feruntur, €omnia iam cernes divina mente notata. €nam primum astrorum volucris te consule motus €concursusque gravis stellarum ardore micantis €tu quoque, cum tumulos Albano in monte nivalis €lustrasti et laeto mactasti lacte Latinas, €vidisti et claro tremulos ardore cometas €multaque misceri nocturna strage putasti, €quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae, €cum claram speciem concreto lumine luna €abdidit et subito stellanti nocte perempta est. @1 €quid vero Phoebi fax, tristis nuntia belli, €quae magnum ad columen flammato ardore volabat, €praecipitis caeli partis obitusque petessens? €aut cum terribili perculsus fulmine civis €luce serenanti vitalia lumina liquit? €aut cum se gravido tremefecit corpore tellus? €iam vero variae nocturno tempore visae €terribiles formae bellum motusque monebant €multaque per terras vates oracla furenti €pectore fundebant tristis minitantia casus, €atque ea, quae lapsu tandem cecidere vetusto; €haec fore perpetuis signis clarisque frequentans €ipse deum genitor caelo terrisque canebat. €nunc ea, Torquato quae quondam et consule Cotta €Lydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex, €omnia fixa tuus glomerans determinat annus. €nam pater altitonans stellanti nixus Olympo €ipse suos quondam tumulos ac templa petivit €et Capitolinis iniecit sedibus ignis. €tum species ex aere vetus venerataque Nattae €concidit elapsaeque vetusto numine leges €et divom simulacra peremit fulminis ardor. €hic silvestris erat Romani nominis altrix €Martia, quae parvos Mavortis semine natos €uberibus gravidis vitali rore rigabat; €quae tum cum pueris flammato fulminis ictu €concidit atque avolsa pedum vestigia liquit. €tum quis non artis scripta ac monumenta volutans €voces tristificas chartis promebat Etruscis? €omnes civilem generosa stirpe profectam @1 €vitare ingentem cladem pestemque monebant, €tum legum exitium constanti voce ferebant. €templa deumque adeo flammis urbemque iubebant þ´·´ÿï°¶²ÿï‚ðïåôÿïƒÃéãÿ–ˆµïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®±·ÿåúeripere et stragem horribilem caedemque vereri; €atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri, €ni prius excelsum ad columen formata decore €sancta Iovis species claros spectaret in ortus. €tum fore ut occultos populus sanctusque senatus €cernere conatus posset, si solis ad ortum €conversa inde patrum sedes populique videret. €haec tardata diu species multumque morata €consule te tandem celsa est in sede locata, €atque una fixi ac signati temporis hora €Iuppiter excelsa clarabat sceptra columna €et clades patriae flamma ferroque parata €vocibus Allobrogum patribus populoque patebat. €rite igitur veteres, quorum monumenta tenetis, €qui populos urbisque modo ac virtute regebant, €rite etiam vestri, quorum pietasque fidesque €praestitit et longe vicit sapientia cunctos, €praecipue coluere vigenti numine divos. €haec adeo penitus cura videre sagaci, €otia qui studiis laeti tenuere decoris, €inque Academia umbrifera nitidoque Lyceo €fuderunt claras fecundi pectoris artis. €e quibus ereptum primo iam a flore iuventae €te patria in media virtutum mole locavit. €tu tamen anxiferas curas requiete relaxans, €quod patriae vacat, id studiis nobisque sacrasti. @1 ïãÎïî® ²°´Íÿæúatque animo pendens noctu [2cum]2 eventa timebat ôÿïãÿ@@@@{1Liber III}1 ïãÃéã® ¦³Áôô®¦ ²®³®´ÿçúinterea cursus, quos prima a parte iuventae €quosque adeo consul virtute animoque petisti, €hos retine atque auge famam laudesque bonorum. ôÿïãÿ@@@@{1EX INCERTIS LIBRIS}1 ïãÎïî® ²°²Íÿèúˆquorum luxuries fortunas, censa peredit ïãÛÐòïâ®Ý ¦³õìô® óùìì® Ç̦ ´®²´¸Ëÿèú‰nam quasi vos sibi dedecori genuere parentes ïãÃéã® ¦³Ïæ殦 ±®··ÿèúŠcedant arma togae, concedat laurea laudi ïãÛÓáì®Ý ¦³Ãé㮦 µÿèú‹O fortunatam natam me consule Romam! @1 ïãÃéã® ¦³Áôô¦® ²®±µ®³ÿèúŒin montes patrios et ad incunabula nostra @1 ˜“ôÿïãÿ@@@@{1MARIVS}1 ïãÃéã® ¦³Ìå箦 ±®²ÿèúnuntia fulva Iovis, miranda visa figura ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®±°¶ÿèúŽhic Iovis altisoni subito pinnata satelles €arboris e trunco, serpentis saucia morsu, €subrigit ipsa feris transfigens unguibus anguem €semianimum et varia graviter cervice micantem. €quem se intorquentem lanians rostroque cruentans €iam satiata animos, iam duros ulta dolores €abicit ecflantem et laceratum adfligit in unda €seque obitu a solis nitidos convertit ad ortus. €hanc ubi praepetibus pinnis lapsuque volantem €conspexit Marius, divini numinis augur, €faustaque signa suae laudis reditusque notavit, €partibus intonuit caeli pater ipse sinistris. €sic aquilae clarum firmavit Iuppiter omen. ïãÉóéä® ¦³Ïòé箦 ±¹®±®²°ÿèútunc se fluctigero tradit mandatque paroni @1 ˜—ô±ÿïãÿ@@@@{1EX GRAECIS CONVERSA}1 €@@@@{1ILIAS}1 ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®¶³ÿèúferte, viri, et duros animo tolerate labores, €auguris ut nostri Calchantis fata queamus €scire, ratosne habeant an vanos pectoris orsus. €namque omnes memori portentum mente retentant, €qui non funestis liquerunt lumina fatis. €Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis, €quae Priamo cladem et Troiae pestemque ferebant, €nos circum latices gelidos fumantibus aris €aurigeris divom placantes numina tauris €sub platano umbrifera, fons unde emanat aquai, €vidimus inmani specie tortuque draconem €terribilem, Iovis ut pulsu penetraret ab ara; €qui platani in ramo foliorum tegmine saeptos €corripuit pullos; quos cum consumeret octo, €nona super tremulo genetrix clangore volabat, €cui ferus inmani laniavit viscera morsu. €hunc, ubi tam teneros volucris matremque peremit, €qui luci ediderat genitor Saturnius idem €abdidit et duro formavit tegmine saxi. €nos autem timidi stantes mirabile monstrum €vidimus in mediis divom versarier aris. €tum Calchas haec est fidenti voce locutus: €'quidnam torpentes subito obstipuistis, Achivi? €nobis haec portenta deum dedit ipse creator €tarda et sera nimis, sed fama ac laude perenni. €nam quot avis taetro mactatas dente videtis, €tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos. €quae decumo cadet et poena satiabit Achivos.' €edidit haec Calchas; quae iam matura videtis. @1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®¶³ÿèú‘qui miser in campis maerens errabat Aleis, €ipse suum cor edens, hominum vestigia vitans. ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±µ®¶®³ÿèú’'hic situs est vitae iam pridem lumina linquens €qui quondam Hectoreo perculsus concidit ense.' €fabitur haec aliquis, mea semper gloria vivet. @1 ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®¸²ÿèú“prospera Iuppiter his dextris fulgoribus edit ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®µ²ÿèú”tertia te Phthiae tempestas laeta locabit ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®±¸ÿèú•corque meum penitus turgescit tristibus iris, €cum decore atque omni me orbatum laude recordor. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®¶µÿèú–namque nimis multos atque omni luce cadentis €cernimus, ut nemo possit maerore vacare. €quo magis est aequum tumulis mandare peremptos €firmo animo et luctum lacrimis finire diurnis. @1 ôÿïãÿ@@@@{1ODYSSEA}1 ïãÃéã® ¦³Æé µ®´¹ÿèú—o decus Argolicum, quin puppim flectis, Ulixes, €auribus ut nostros possis agnoscere cantus? €nam nemo haec unquam est transvectus caerula cursu, €quin prius adstiterit vocum dulcedine captus, €post, variis avido satiatus pectore Musis, €doctior ad patrias lapsus pervenerit oras. €nos grave certamen belli clademque tenemus, €Graecia quam Troiae divino numine vexit, €omniaque e latis rerum vestigia terris. ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ µ®¸ÿèú˜tales sunt hominum mentes, quali pater ipse €Iuppiter auctiferas lustravit lumine terras. ô±ÿïãÿ@@@@{1EX FABVLIS}1 €@@@@{1Ex Aeschylo}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®·¶ÿèú™atqui, Prometheu, te hoc tenere existimo €mederi posse rationem iracundiae. ‰‚á* ƒsiquidem qui tempestivam medicinam admovens €non adgravescens volnus inlidat manu. @1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ²®²³ÿèúšTitanum suboles, socia nostri sanguinis, €generata Caelo, aspicite religatum asperis €vinctumque saxis, navem ut horrisono freto €noctem paventes timidi adnectunt navitae. €Saturnius me sic infixit Iuppiter; €Iovisque numen Mulciberi adscivit manus. €hos ille cuneos fabrica crudeli inserens €perrupit artus; qua miser sollertia €transverberatus castrum hoc Furiarum incolo. €iam tertio me quoque funesto die €tristi advolatu aduncis lacerans unguibus €Iovis satelles pastu dilaniat fero. €tum iecore opimo farta et satiata adfatim €clangorem fundit vastum et sublime avolans €pinnata cauda nostrum adulat sanguinem. €cum vero adesum inflatu renovatum est iecur, €tum rursum taetros avida se ad pastus refert. €sic hanc custodem maesti cruciatus alo, €quae me perenni vivum foedat miseria. €namque, ut videtis, vinclis constrictus Iovis €arcere nequeo diram volucrem a pectore. €sic me ipse viduus pestes excipio anxias, €amore mortis terminum anquirens mali. €sed longe a leto numine aspellor Iovis. €atque haec vetusta saeclis glomerata horridis €luctifica clades nostro infixa est corpori, €e quo liquatae solis ardore excidunt €guttae, quae saxa adsidue instillant Caucasi. @1 ôÿïãÿ@@@@{1Ex Sophocle}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ²®²°ÿo multa dictu gravia, perpessu aspera €quae corpore exanclata atque animo pertuli! €nec mihi Iunonis terror inplacabilis €nec tantum invexit tristis Eurystheus mali, €quantum una vecors Oenei partu edita. €haec me inretivit veste furiali inscium, €quae latere inhaerens morsu lacerat viscera, €urguensque graviter pulmonum haurit spiritus: €iam decolorem sanguinem omnem exsorbuit. €sic corpus clade horribili absumptum extabuit: €ipse inligatus peste interimor textili. €hos non hostilis dextra, non terra edita €moles Gigantum, non biformato impetu €Centaurus ictus corpori inflixit meo, €non Graia vis, non barbara ulla inmanitas, €non saeva terris gens relegata ultimis, €quas peragrans undique omnem ecferitatem expuli, €sed feminae vir feminea interimor manu. €o nate, vere hoc nomen usurpa patri, €ne me occidentem matris superet caritas. €huc adripe ad me manibus abstractam piis: €iam cernam mene an illam potiorem putes. €perge, aude, nate! inlacrima patris pestibus, €miserere! gentes nostras flebunt miserias. €heu virginalem me ore ploratum edere, €quem vidit nemo ulli ingemescentem malo! €ecfeminata virtus adflicta occidit. €accede, nate, adsiste, miserandum aspice €evisceratum corpus laceratum patris! €videte, cuncti, tuque, Caelestum sator €iace, obsecro, in me vim coruscam fulminis! þ´·´ÿï°¶²ÿï‚ðïåôÿïƒÃéãÿ˜¢ˆ ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ²®²°ÿèúšnunc, nunc dolorum anxiferi torquent vertices, €nunc serpit ardor. o ante victrices manus, €o pectora, o terga, o lacertorum tori, €vestrone pressu quondam Nemeaeus leo €frendens efflavit graviter extremum halitum? €haec dextra Lernam taetra mactata excetra @1 €pacavit? haec bicorporem adflixit manum? €Erymanthiam haec vastificam abiecit beluam? €haec e Tartarea tenebrica abstractum plaga €tricipitem eduxit Hydra generatum canem? €haec interemit tortu multiplicabili €Draconem auriferam optutu adservantem arborem? €multa alia victrix nostra lustravit manus, €nec quisquam e nostris spolia cepit laudibus. @1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®·±ÿèú›nec vero tanta praeditus sapientia €quisquam est, qui aliorum aerumnam dictis adlevans €non idem, cum fortuna mutata impetum €convertat, clade subita frangatur sua, €ut illa ad alios dicta et praecepta excidant. ôÿïãÿ@@@@{1Ex Euripide}1 ïãÃéã® ¦³Ïæ殦 ³®±°¸ÿèúœiuravi lingua, mentem iniuratam gero. @1 ïãÃéã® ¦³Ïæ殦 ³®¸²ÿèúnam si violandum est ius, regnandi gratia €violandum est: aliis rebus pietatem colas. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ´®¶³ÿèúžneque tam terribilis ulla fando oratio est €nec sors nec ira caelitum invectum malum, €quod non natura humana patiendo ecferat. ïãÃéã® ¦³Æé ²®±°µÿèúŸsuavis laborum est praeteritorum memoria. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®²¹ÿèú nam qui haec audita a docto meminissem viro, €futuras mecum commentabar miserias: €aut mortem acerbam aut exili maestam fugam €aut semper aliquam molem meditabar mali, €ut, si qua invecta diritas casu foret, €ne me inparatum cura laceraret repens. @1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®±±µÿèú¡nam nos decebat coetus celebrantis domum €lugere, ubi esset aliquis in lucem editus, €humanae vitae varia reputantis mala: €at qui labores morte finisset gravis, €hunc omni amicos laude et laetitia exsequi. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®µ¹ÿèú¢mortalis nemo est, quem non adtingit dolor €morbusque; multis sunt humandi liberi, €rursum creandi, morsque est finita omnibus. €quae generi humano angorem nequiquam adferunt: €reddenda terrae est terra, tum vita omnibus €metenda, ut fruges: sic iubet Necessitas. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ³®¶·ÿèú£si mihi nunc tristis primum inluxisset dies €nec tam aerumnoso navigavissem salo, €esset dolendi causa, ut iniecto eculei €freno repente tactu exagitantur novo; €sed iam subactus miseriis obtorpui. @1 ïãÃéã® ¦³Î®Ä®¦ ²®¶µÿèú¤vides sublime fusum, inmoderatum aethera, €qui terram tenero circumiectu amplectitur: €hunc summum habeto divum, hunc perhibeto Iovem. ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®±²ÿèú¥bene qui coniciet, vatem hunc perhibebo optumum. ôÿïãÿ@@@@{1Ex Aristophane}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®´±ÿèú¦quam quisque norit artem, in hac se exerceat ôÿïãÿ@@@@{1Ex Epicharmo}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®±µÿèú§emori nolo, sed me esse mortuum nihil aestimo @1 ôÿïãÿ@@@@{1E Solone}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®±±·ÿèú¨mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis €@@maerorem, ut celebrent funera cum gemitu. ôÿïãÿ@@@@{1Epigrammata, Oracula, Sententiae, Aenigmata}1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®±°±ÿèú©Dic, hospes, Spartae nos te hic vidisse iacentis, €@@dum sanctis patriae legibus obsequimur. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 µ®±°±ÿèúªHaec habeo, quae edi quaeque exsaturata libido €hausit; at illa iacent multa et praeclara relicta. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 µ®´¹ÿèú«consiliis nostris laus est attonsa Laconum @1 ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®±±µÿèú¬ignaris homines in vita mentibus errant: €Euthynous potitur fatorum numine leto. €sic fuit utilius finiri ipsique tibique. ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®¸±ÿèú­ego providebo rem istam et albae virgines. ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®±±µÿèú®Croesus Halyn penetrans magnam pervertet opum vim ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®²µÿèú¯quod fore paratum est, id summum exsuperat Iovem ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ²®±³³ÿèú°terrigenam, herbigradam, domiportam, sanguine cassam @1 ï°¶³ÿï‚ÃïííÃáõóÿïƒÃéãÿôÿ@@@@{1COMMENTARII CAVSARVM}1 ïãÈéåòïî® ¦³Ãïîôòá Òõæéîõí¦ ²®±±ÿáúEgo cum omnes amicitias tuendas semper €putaui summa religione et fide, tum eas maxime quae €essent ex inimicitiis reuocatae in gratiam; propterea quod €integris amicitiis officium praetermissum imprudentiae uel €_ut grauius interpretemur_neglegentiae excusatione €defenditur; post reditum in gratiam, si quid est commis-€sum, id non neglectum, sed uiolatum putatur, nec impru-€dentiae, sed perfidiae adsignari solet. ï°¶´ÿï‚åðæòçÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1FRAGMENTA EPISTVLARVM}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1AD M. TITINIVM}1 ‘ïãÓõåô® ¦³Òèåô®¦ ²¶ÿáúEquidem memoria €teneo pueris nobis primum Latine docere coepisse Plotium €quendam. Ad quem cum fieret concursus et studiosissimus €quisque apud eum exerceretur, dolebam mihi idem non licere; €continebar autem doctissimorum hominum auctoritate, qui €existimabant Graecis exercitationibus ali melius ingenia posse.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD CORNELIVM NEPOTEM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ²®±®±´ÿâúItaque nostri, cum omnia €quae dixissemus 'dicta' essent, quae facete et breviter et acute €locuti essemus, ea proprio nomine appellari 'dicta' voluerunt. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³¸³ËÿãúHoc restiterat etiam, ut a te fictis adgrederer €donis. äúQui habet ultro appetitur, qui est pauper aspernatur. ïãÓõåô® ¦³Éõ쮦 µµÿåúQuid? oratorem quem €huic antepones eorum qui nihil aliud egerunt? quis sententiis @1 €aut acutior aut crebrior? quis verbis aut ornatior aut ele-€gantior? ïãÁíí® Íáòã® ²±®±¶®±³ÿæúNeque enim quicquam aliud est felicitas nisi €honestarum rerum prosperitas; vel, ut alio modo definiam, €felicitas est fortuna adiutrix consiliorum bonorum, quibus €qui non utitur felix esse nullo pacto potest. Ergo in perditis €impiisque consiliis quibus Caesar usus est nulla potuit esse €felicitas; feliciorque meo iudicio Camillus exsulans quam tem-€poribus isdem Manlius, etiam si, id quod cupierat, regnare €potuisset. ©‚áŸôÿïãÿ@@@@{1EP. CORNELI NEPOTIS AD CICERONEM}1 ‘ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±µ®±°ÿçúTantum abest ut ego magistram €putem esse vitae philosophiam beataeque vitae perfectricem €ut nullis magis existimem opus esse magistros vivendi quam €plerisque qui in ea disputanda versantur. Video enim ma-€gnam partem eorum qui in schola de pudore [2et]2 continentia €praecipiant argutissime eosdem in omnium libidinum cupidi-€tatibus vivere. @1 £Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD CAESAREM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÎïî® ²·°Íÿèúˆtunc cum ea €quae es ab senatu summo cum honore tuo consecutus. ïãÎïî® ²¸·Íÿèú‰Balbum quanti faciam €quamque ei me totum dicaverim, ex ipso scies. ïãÎïî® ³²·ÍÿèúŠDebes odisse €improbitatem eius, quia impudentissimum nomen delegerit. ïãÎïî® ´±³Íÿèú‹ut sciret tuenda maiore cura esse quam parta sunt. ïãÎïî® ³°µÍÿèúŒItaque vereor ne ferociorem €faciant tua tam praeclara iudicia de eo. ïãÎïî® ³¶¹Íÿèúquod sapientes homines €ac boni putant. @1 ôÿïãÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÎïî® ³²ÍÿèúŽSed ego quae monumenti ratio sit nomine ipso admoneor: €ad memoriam magis spectare debet posteritatis quam ad €praesentis temporis gratiam. ïãÎïî® ³´°Íÿèúvel quod locatio ipsa pretiosa. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. III}1 ïãÎïî® ²¸¶ÍÿèúQuae si videres, non te €exercitu retinendo tuereris sed eo tradito aut dimisso. ïãÎïî® ´³¶Íÿèú‘Amici non nulli [2a]2 te contemni €ac despici et pro nihilo haberi senatum volunt. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÎïî® ²·°Íÿèú’Extrema vero nec quanta €nec qualia sint verbis consequi possum. ïãÎïî® ³³¶Íÿèú“Iam amplitudinem @1 €gloriamque tuam magno mihi ornamento esse et fore existi-€mo, %quid me levas cura. ©ƒáŸôÿïãÿ@@@@{1EPP. CAESARIS AD CICERONEM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. III}1 ïãÓåòö® Äáî® ¦³Á®¦ ³®²°´ÿèú”Multa milia equitum atque €essedariorum habet. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÃéã® ¦³Æáí®¦ ·®µ®²ÿèú•M. [2Cur]2ti filium, quem mihi commendas, vel regem Galliae faciam; €vel hunc Leptae delega, si vis, tu ad me alium mitte quem ornem. ïãÉõì® Òïí®¬ Ãèáò® ¦³Ç̦ ±®±²¶Ëÿèú–neque pro cauto ac diligente €se castris continuit. @1 ¤Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD CAESAREM IVNIOREM}1 ‘ïãÎïî® ²³·Íÿèú—et aut ad consules aut €ad te aut ad Brutum adissent, his fraudi ne esset quod cum €Antonio fuissent. ïãÎïî® ²³¹Íÿèú˜Roga €ipsum quem ad modum eum ego Arimini acceperim. ïãÎïî® ²µ²Íÿèú™Sed cito paenituit €domumque rediit; ceteri cunctabantur. ïãÎïî® ²µµÍÿèúšNeminem tibi profecto €hominem ex omnibus aut anteposuissem umquam aut etiam €comparassem. þ´·´ÿï°¶´ÿï‚åðæòçÿïƒÃéãÿ¤•ïãÎïî® ²¶¸Íÿèú›in singulas tegulas impositis €[sescenti] sescenties confici posse. ïãÎïî® ²¶¹ÍÿèúœBellum, ut €opinio mea fert, consensu civitatis confectum iam haberemus. @1 ïãÎïî® ²¸³ÍÿèúNe res duceretur, €fecimus ut Hercules Antianus in alium locum transferretur. ïãÎïî® ²¹·ÍÿèúžEx ceteris autem generibus €tunc pecunia expedietur cum legionibus victricibus erunt €quae spopondimus persolvenda. ïãÎïî® ³²¸ÍÿèúŸsed quod viderem nomine €pacis bellum involutum fore. ïãÎïî® ³µ¶Íÿèú Erat opinio bona de €Planco, bona de Lepido. ïãÎïî® ³·±Íÿèú¡tu si meam fidem €praestiteris, quod confido te esse facturum. ïãÎïî® ³¸°Íÿèú¢Sed €haec videbimus, cum legati responsa rettulerint. ˜ŽïãÎïî® ´±¹Íÿèú£qui si nihil ad id beneficium €adderes quo per te me una cum re publica in libertatem €vindicassem. @1 ˜ïãÎïî® µ³¸Íÿèú¤Prid. €Non. Febr., cum ad te litteras mane dedissem, descendi ad €forum sagatus, cum reliqui consulares togati vellent descen-€dere. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÎïî® ³³Íÿèú¥Sed ita locutus insulse est ut mirum senatus convicium €exceperit. èú¦In quo tua me provocavit oratio, mea consecuta €est segnis. ïãÎïî® ²·³Íÿèú§cum €constaret Caesarem Lupercis id vectigal dedisse; qui autem €poterat id constare? ïãÎïî® ²¸¸Íÿèú¨ad statuam nescio cuius €Clodi, quam %tu% restitui iussisset %ancone cum hero% deie-€ctam esse ex senatus consulto. ïãÎïî® ³²²Íÿèú©insolens, adrogans, iactans. @1 ïãÎïî® ³´´ÍÿèúªQuem perisse ita de re €publica merentem consulem doleo. ïãÎïî® ³¸¹Íÿèú«Scriptum erat €equestre proelium valde secundum, in his autem potius €adversum. ™—áïãÎïî® ³¹´Íÿèú¬Cum iter €facerem ad Aquilam Claternam tempestate spurcissima. ïãÎïî® ´³¶Íÿèú­Quod mihi et Philippo vacationem €das, bis gaudeo; nam et praeteritis ignoscis et concedis futura. ˜˜ïãÎïî® ´¶²Íÿèú®Nihil omnino €certi nec locupletem ad hoc auctorem habebamus. ïãÎïî® µ³¸Íÿèú¯Antonius demens ante lucem paludatus. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. III}1 ïãÎïî® ³²¹Íÿèú°Itaque in eam Pansa €vehementer est invectus. @1 ïãÎïî® ´²µÍÿèú±ego autem antiquissimum, oriundum Scythis, quibus €antiquior laetitia est quam lucrum. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÎïî® ³µ¶Íÿèú²Posthac quod voles a me fieri €scribito; vincam opinionem tuam. ïãÎïî® ³¶²Íÿèú³promissa tua memoria €teneas.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD C. PANSAM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÎïî® µ°¹Íÿèú´De Antio fecisti humaniter; quem quidem ego €semper dilexi meque ab eo diligi sensi. ïãÎïî® ±²¶Íÿèúµquorum erupit illa vox de qua ego €ex te primum quiddam inaudieram. @1 ôÿïãÿ@@@@{1LIB. III}1 ïãÎïî® ¹²Íÿèú¶Nos €Ventidianis rumoribus calfacimur. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÇò® éîã® ¦³äõâ® îïí® Ç̦ µ®µ·²Ëÿèú·barones  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD A. HIRTIVM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÎïî® ²°´Íÿèú¸Qua in re si €mediocriter lapsus sum, defendes meum tolerabile erratum. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. V}1 ïãÎïî® ³·Íÿèú¹et quoniam, €ut hoc tempus est, nihil habeo patriae quod impertiam. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. VII}1 ïãÎïî® ´³·ÍÿèúºCum enim nobilitas @1 €nihil aliud sit quam cognita virtus, quis in eo, quem vetera-€scentem videat ad gloriam, generis antiquitatem desideret? ôÿïãÿ@@@@{1LIB. IX}1 ïãÎïî® ´´¹Íÿèú»dicis, quasi istuc €intereat. Nescio, nisi tamen erat mihi iucundum; sed veritus €ne qui casus perimeret superioris. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÎïî® ²±²Íÿèú¼luta et limum adgerebant.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD M. BRVTVM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÓåòö® Äáî® ¦³Á®¦ ¸®³¹µÿèú½si Pompeius non ex alto €peteret et multis verbis me iam hortaretur. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. VII}1 ïãÎïî® ²¹¶Íÿèú¾His contraria atque %parata ut €esse soleat expertus sum. @1 ôÿïãÿ@@@@{1LIB. VIII}1 ïãÎïî® µ²·Íÿèú¿et quod te tantum €amat ut [2vel]2 me audeat provocare. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRIS INCERTIS}1 ïãÉóéä® ¦³Äéææåòåîô®¦ ±®±·ÿèúÀVale, et nos ama vel, si id €nimis est, dilige. èúÁSic igitur facies: me aut amabis €aut, quo contentus sum, diliges. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ³®¸®´±ÿèúÂSimne €bonus vir, si haec suadeam? Minime; suasoris enim finis est €utilitas eius cui quisque suadet. At recta sunt. Quis negat? €sed non est semper rectis in suadendo locus. @1 ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±°®¹ÿveritus fortasse ne nos in 'Catonem' nostrum trans-€ferremus illim aliquid, etsi argumentum simile non erat. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®³®¶ÿèúÃNam eloquentiam quae €admirationem non habet nullam iudico. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®³®³´ÿèúÄEum amorem et eum, ut hoc verbo utar, favorem in €consilium advocabo. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®¶®²°ÿèúÅPopulo imposuimus et oratores visi sumus. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´±ÿèúÆEgo cum in gratiam redierim €cum Appio Claudio et redierim per Cn. Pompeium; €ego ergo cum redierim. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®µ¸ÿèúÇSermo nullus scilicet €nisi [2de]2 te; quid enim potius? Tum Flavius 'cras' inquit €'tabellarii'; et ego ibidem has inter cenam exaravi. @1 ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®´®´±ÿèúÈRes mihi [2invisae]2 €visae sunt, Brute.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD M. FILIVM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´´´ËÿèúÉQua re effice et elabora ut excelleas. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÎïî® ²·µÍÿèúÊcui ego, quibuscumque €rebus potero, libentissime commodabo. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³·µËÿèúËceris deletis @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD C. LICINIVM CALVVM}1 ‘ôÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´¹°ËÿèúÌTuli moleste quod litterae €delitae mihi a te redditae sunt. “ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÎïî® ´¶¹ÍÿèúÍPraesentit animus et augurat quodam modo quae €futura sit suavitas. @1 ©‰áŸôÿïãÿ@@@@{1EPP. CALVI ET BRVTI AD CICERONEM ET INVICEM €@@@@DE OPTIMO GENERE DICENDI}1 ’ïãÔáã® ¦³Äéá쮦 ±¸®´ÿèúÎfractum atque elumbem @1 ¨ŠŸôÿïãÿ@@@@{1AD Q. AXIVM}1 ‘ïãÉõìéõó Öéãôïò ²·ÿèúÏte ôÿïãÿ@@@@{1LIB. I}1 ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ³ËÿèúÐAd M. Bibulum adierunt. èúÑsi tu aliquid nos adiutare €potes. ôÿïãÿ@@@@{1LIB. II}1 ïãÎïî® µ°¹ÍÿèúÒInvitus litteras tuas scinderem: ita sunt €humaniter scriptae. –ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÓåî® ¦³Äéá쮦 ±°®µ®²ÿèúÓQuid agam €hic, quaeris. Moror in Tusculano meo semiliber. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD CATONEM}1 ‘ïãÎïî® ´³¸ÍÿèúÔnec idcirco €mihi desiderandam esse dignitatem meam quod eam multum €impugnarint, sed eo magis recolendam quod plus desiderarint.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD CAERELLIAM}1 ‘ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®±±²ÿèúÕHaec aut €animo Catonis ferenda sunt aut Ciceronis stomacho. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD HOSTILIVM}1 ‘ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±±°ËÿèúÖrequietem @1 ¨Ÿôÿïãÿ@@@@{1AD ATTICVM}1 ‘ïãÉõì® Òïí®¬ Ãèáò® ¦³Ç̦ ±®±´¶Ëÿèú×Vectigaliorum @1 ¨‘Ÿôÿïãÿ@@@@{1EX EPISTVLIS INCERTIS}1 ‘ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®¶±ÿèúØData Lupercalibus, quo die €Antonius Caesari. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®²°ÿèúÙNe illi sunt pedes faceti ac €%deliciis ingredienti mollius%. ïãÐïíð® ¦³Ã® áòô® Äïî® Ç̦ µ®±µ´ËÿèúÚpiissimus @1 ï°¶µÿï‚ÈïòôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1HORTENSIUS}1 ‘ïãÎïî® ´³¸Íÿáú@@Quod cum uterque nostrum adnuissent omnesque €ad id tempus quod erat dictum postero die venissemus ï㦳Óãè® Çòïîïö® Öåòò®¦ ²®±®µ´ÿâú@@Cum in villam Luculli ventum esset, omni apparatu €venustatis ornatam ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´·¶Ëÿãú@@Luculloque noster adventus et gratus et iucundus €fuisset ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´´·Ëÿäú@@hic primum Catulus delectatus ipso loco ïãÎïî® ±²¸Íÿåú@@{&7ho&} Nam cum omnis sollertia admiranda est, tum €ea quae efficit ut inanima quae sint vivere et spirare vi-€deantur @1 ïãÎïî® ³¸³Íÿæú@@{&7ho&} quaero enim non quibus intendam rebus ani-€mum, sed quibus relaxem ac remittam ïãÎïî® ²¶¹Íÿçú@@{&7ho&} ea facultas maioribus nostris erat, qui con-€fectis senatusconsultis ïãÎïî® ³¹¶Íÿèúˆ@@{&7ca&} quare velim dari mihi, Luculle, iubeas indicem €tragicorum, ut sumam qui forte mihi desunt. ïãÎïî® ²´°Íÿèú‰@@{&7ca&} quod alterius ingenium sic [2acre]2 ut €acetum Aegyptium, alterius sic acre ut mel Hymettium €dicimus @1 ˜ïãÎïî® ²·µÍÿèúŠ@@{&7lu&} unde autem facilius quam ex annalium mo-€numentis aut bellicae res aut omnis rei publicae disci-€plina cognoscitur? ïãÎïî® ³±µÍÿèú‹@@{&7lu&} Unde aut ad agendum aut ad dicendum co-€pia depromi maior gravissimorum exemplorum, quasi in-€corruptorum testimoniorum, potest? ïãÎïî® ³±µÍ¬ ²´±Í¬ ³´³ÍÿèúŒ@@{&7lu&} quid enim aut Herodoto dulcius aut Thucydi-€de gravius, [2aut Xenophonte copiosius]2 aut Philisto bre-€vius, aut Theopompo acrius aut Ephoro mitius inveniri €potest? @1 þ´·´ÿï°¶µÿï‚ÈïòôÿïƒÃéãÿ˜ïãÎïî® ±±¸Íÿèú@@{&7lu&} quare adgredere, quaeso, et gratificare rei pu-€blicae ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ¸ËÿèúŽ@@{&7ho&} qui cum hodie bellum cum mortuo gerunt ïãÎïî® ³³·Íÿèú@@{&7ho&} hunc Crassum, qui lentius, ut scitis, dicere €solebat, ad imitationem quasi nostri generis contendisse ïãÎïî® ³¸µÍÿèú@@{&7ca&} eloquentia tueri, quam tu in caelum, Hortensi, €credo, ut ipse cum ea simul ascenderes, sustulisses ïãÎïî® ´°·Íÿèú‘@@{&7ca&} nihil tamen esse in quo se animus excellens €tollere[2t]2 @1 ˜—ïãÎïî® ²°´Íÿèú’@@{&7ci&} tu me et alias nonnumquam et paulo ante ad-€hortatus es aliorum facta et eventa conquirerem ïãÁõçõóô® ¦³ðòéîã® äéáìåãô®¦ ¹ÿèú“@@{&7ho&} Ambigua se aiunt audire acute, explicare dilu-€cide; item omne verbum ambiguum esse dicunt. Quomodo €igitur ambigua ambiguis explicabunt? Nam hoc est in €tenebras exstinctum lumen inferre. ïãÎïî® ¸±Íÿèú”@@{&7ho&} se ad extremum pollicetur prolaturum [2fe-€ram]2 quae se ipsa comest: quod efficit dialecticorum ratio @1 ïãÎïî® ³²¹Íÿèú•@@{&7ci&} tun $YEUDOME/NOUS& et soritam et totam dialecti-€cam aut inludis aut increpas? ïãÎïî® ³¶´Íÿèú–@@{&7ci&} quis te aut est aut fuit umquam in partiundis re-€bus, in definiundis, in explicandis pressior? ïãÎïî® ²·±Íÿèú—@@{&7ci&} aut tibi id ipsum pervertendum fuit, quod tu €ne attigisti quidem, aut eius partes quasi membra quaedam €caedenda ïãÎïî® ²³µÍÿèú˜@@{&7ci&} altera est nexa cum superiore et inde apta atque €pendens ïãÎïî® ±¹³Íÿèú™@@{&7ci&} Quid? tu, inquam, soles cum rationem e dispen-€satore accipis, si aera singula probasti, summam quae ex €his confecta sit non probare? ïãÎïî® ³¹¹Íÿèúš@@{&7ci&} non[2n]2e sine ea cogitatione, ineundis sub-€ducendisque rationibus @1 ïãÎïî® ±·°Íÿèú›@@{&7ci&} Itaque tibi concedo, quod in duodecim scri-€ptis solemus, ut calculum redducas, si te alicuius dati €paenitet. ïãÎïî® ²µ³Íÿèúœ@@{&7ho&} Captum me fortasse_inquit_putas et €id quod nollem confiteri coactum ïãÎïî® ³°Íÿèú@@{&7ci&} Perge, quaeso: nec enim imperite exorsus es ïãÎïî® ³¹°Íÿèúž@@{&7ho&} aliud ex silvis severum et triste @1 ˜¥ïãÎïî® ³·²ÍÿèúŸ@@{&7ho&} praecipiunt haec isti, set facit nemo ïãÎïî® ´²¸Íÿèú @@{&7ho&} qui illud nescioquid, quod in primoribus ha-€bent, ut aiunt, labris @1 ïãÎïî® ³°·Íÿèú¡@@{&7ho&} Facessant igitur omnes qui docere nihil pos-€sunt, quo melius sapientiusque vivamus ïãÎïî® ²¸´Íÿèú¢@@{&7ho&} quantum inter se homines studentes moribus €omni vitae ratione differant ˜ªïãÎïî® ³³·Íÿèú£@@{&7ho&} Quae est igitur philosophia, Socrate? Nec du-€bito quin, quaecumque sit, lautitiam ac victum elegantem €magnifice neque minus quam deceret colere instituisset ïãÎïî® ²¶´Íÿèú¤@@{&7ho&} magna etiam animi contentio adhibenda est €[in explicando], Aristotele[2m]2 si leges @1 ïãÎïî® ´±¸Íÿèú¥@@{&7ho&} Itaque tunc Democriti manus urguebatur; est €enim non magna ïãÎïî® ±µµÍÿèú¦@@{&7ho&} his contrarius Aristo Chius, praefractus, fer-€reus: nihil bonum nisi quod rectum atque honestum est ïãÎïî® ´¸°Íÿèú§@@{&7ho&} hi nostri amici verecundantur, capti splendore €virtutis ˜°ïãÍáø® Ôáõò® ¦³ã®ðáç®Ð̦ µ·¬ ·¸³Áÿèú¨@@{&7ho&} Avia mea dicebat hoc quod Stoici, fato om-€nia fieri: mater autem, mulier sapiens, [2ita]2 non exi-€stimavit. @1 ˜²ïãÎïî® µ²·Íÿèú©@@{&7ho&} vidi in dolore podagrae nihilo illum vel om-€nium maximum Stoicorum, Posidonium, quam Nicoma-€chum Tyrium hospitem meum, fortiorem ïãÁõçõóô® ¦³ã® Áãá䮦 ³®±´®³±ÿèúª@@{&7ho&} Si igitur nec certi est quidquam, nec opinari €sapientis est, nihil umquam sapiens adprobabit. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¶®±²ÿèú«Quando philosophi esse coeperunt? Thales, ut €opinor, primus. Recens haec quidem aetas. Ubi ergo apud €antiquiores latuit amor iste investigandae veritatis? @1 ˜·ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¶®µÿèú¬@@{&7ci&} Profecto omnis istorum disputatio, quamquam €uberrimos fontes virtutis et scientiae continet, tamen con- @1 €lata cum horum actis perfectisque rebus vereor ne non €tantum videatur utilitatis adtulisse negotiis hominum quan-€tam oblectationem otio ïãÎïî® ³·±Íÿèú­@@{&7ci&} itaque nec in philosophia cuiquam cessit et €vitae gravitate praestitit ïãÎïî® ²·°Íÿèú®@@{HO?} Nam quod vereris, ne non conveniat nostris €aetatibus ista oratio quae spectet ad hortandum ïãÁõçõóô® ¦³Ôòé ±³®´®·ÿèú¯Beati certe omnes esse volumus. @1 ™»áïãÁõçõóô® ¦³â® ö®¦ ²®±°ÿèú°Ecce autem non philosophi quidem, sed prompti ta-€men ad disputandum omnes aiunt esse beatos qui vivant €ut ipsi velint. Falsum id quidem: velle enim quod non de-€ceat, id ipsum miserrimum. Nec tam miserum est non adi-€pisci quod velis, quam adipisci velle quod non oporteat. €Plus enim mali pravitas voluntatis adfert quam fortuna €cuiquam boni. @1 ˜¼ïãÎïî® ´³¸Íÿèú±@@{&7ci&} et ceteras quidem res, in quibus peccata non €maxumas adferunt noxias, tamen inscii non attingunt ˜¿ïãÁíí® Íáòã® ±µ®µ®²³ÿèú²@@{&7ci&} et quamquam optatissimum est perpetuo for-€tunam quam florentissimam permanere, illa tamen [2ae]2-€qualitas vitae non tantum habet sensum, quantum cum ex @1 €[2mi]2seris et perditis rebus ad meliorem statum fortuna €revocatur. ïãÎïî® ²¸¹Íÿèú³@@{&7ci&} habet enim ipsa certam et definitam viam, €[2s]2et ex ea multis vitiis et erroribus depravata dedu-€citur ïãÎïî® ´±¹Íÿèú´@@{&7ci&} deinde imitator, ut sibi quidem videtur, natu-€rae mos vindicat ïãÎïî® ²¸¸Íÿèúµ@@{&7ci&} ut ea sibi ratio vera restituat, quae consuetudo €vitiosa detraxerat @1 ˜ÄïãÎïî® ±¹´Íÿèú¶@@{&7ci&} primus balneola suspendit, inclusit pisces ïãÎïî® ²±¶Íÿèú·@@{&7ci&} sollertiaque ea posset vel in tegulis prosemi-€nare ostreas ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ°¶Ëÿèú¸@@{&7ci&} et amoenitate summa perfructus est ïãÎïî® ´°±Íÿèú¹@@{&7ci&} vixit ad summam senectutem optuma valitudine ïãÁõçõóô® ¦³â® ö®¦ ³®²²ÿèúº@@{&7ci&} An vero multorum in terris praediorum do-€minos divites appellamus, omnium virtutum possessores €pauperes nominabimus? @1 ˜ÊïãÎïî® ´±±Íÿèú»@@{&7ci&} eundem non [2modo]2 mediocri pecunia, sed €etiam tenui percipere possumus ïãÎïî® ³¸´Íÿèú¼@@{&7ci&} tum intellegas quam illud non sit necessarium €quod redundat ˜ÍïãÁõçõóô® ¦³åðéóô®¦ ²³±®³ÿèú½@@@@omnes mortales sese laudarier optant @1 ïãÎïî® ²·´Íÿèú¾@@{&7ci&} ne in continentibus quidem terris vestrum no-€men dilatari potest ˜ÑïãÓåòö® ¦³Á®¦ ±®²¶¹ÿèú¿@@{&7ci&} horum annorum quos in fastis habemus ma-€gnus DCCCCLIV complectitur. ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ³®±µÿèúÀ@@{&7ci&} ut easdem tenebras efficiat, quas effecit [2in]2 €interitu Romuli, qui obscuratione solis est factus @1 ïãÎïî® ´°²ÍÿèúÁ@@{&7ci&} caeli signorum admirabilem ordinem insatia-€bilemque pulchritudinem magis spectat ïãÁõçõóô® ¦³ã® Éõ쮦 ´®±´®·²ÿèúÂ@@{&7ci&} An vero voluptates corporis expetendae, quae €vere et graviter a Platone dictae sunt illecebrae esse atque €escae malorum? Quae enim confectio est valetudinis, quae €deformatio [coloris et] corporis, quod turpe damnum, quod €dedecus quod non evocetur atque eliciatur voluptate? €Cuius motus, ut quisque est maximus, ita est inimicissi-€simus philosophiae: congruere enim cum cogitatione ma-€gna voluptas corporis non potest. Quis enim cum utatur €voluptate ea qua nulla possit maior esse, adtendere animo, €inire rationem, cogitare omnino quicquam potest? Quis €autem tantus est gurges, qui dies et noctes sine ulla mini-€mi temporis intermissione velit ita moveri suos sensus ut €moventur in summis voluptatibus? Quis autem bona men- @1 €te praeditus non mallet nullas omnino nobis a natura vo-€luptates datas? ïãÎïî® ²²ÍÿèúÃ@@{&7ci&} [2si accessit]2 ad iuvenilem lubidinem copia €voluptatum, gliscit illa ut ignis oleo ïãÎïî® ³²±ÍÿèúÄ@@{&7ci&} voluptates autem nulla ab re necessaria invita-€menta adferunt senibus ïãÎïî® ³±³ÍÿèúÅ@@{&7ci&} ponendae sunt fides et tibiae @1 ˜ÚïãÎïî® ²µ´ÍÿèúÆ@@{&7ci&} deinde boni mores et modestiores et ad ca-€pienda praecepta molliores [2pueros reddunt]2 ïãÎïî® ´°±ÍÿèúÇ@@{&7ci&} ut enim segetes agricolae subigunt aratris mul-€to ante quam serant ïãÎïî® µ²±ÍÿèúÈ@@{&7ci&} ut i, qui conbibi purpuram volunt, sufficiunt €prius lanam medicamentis quibusdam, sic litteris talibus- @1 €que doctrinis ante excoli animos et ad sapientiam conci-€piendam inbui et praeparari decet @1 ˜àïãÎïî® ´±ÍÿèúÉ@@{&7ci&} Id enim est sapientis, providere; ex quo sa-þ´·´ÿï°¶µÿï‚ÈïòôÿïƒÃéãÿ˜à‚ïãÎïî® ´±ÍÿèúÉpientia est appellata prudentia ïãÎïî® ³°°ÍÿèúÊ@@{&7ci&} inbecillis autem est pudoris magister timor; €qui si quando paululum aberravit, statim spe inpunitatis €exultat ïãÎïî® ±°µÍÿèúË@@{&7ci&} ut igitur domitores equorum non verbera so-€lum adhibent ad domandum, sed cibum etiam saepe sub-€trahunt, [2ut]2 fame debilitetur eculeorum nimis effrena-€ta vis ïãÎïî® ²°±ÍÿèúÌ@@{&7ci&} magnitudo animi, patientia laborum, mortis €dolorumque contemptio @1 ˜åïãÎïî® ´¹¸ÍÿèúÍ@@{&7ci&} et qui expectat pendet animi, quia semper €quid futurum sit incertum est ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²µ°ËÿèúÎ@@{&7ci&} ut ait Ennius €refugiat timido sanguen atque exalbescat metu @1 ˜èïãÎïî® ³¹¹ÍÿèúÏ@@{&7ci&} an, cum videat me et meos comites, fortitu-€dinem, magnitudinem animi, patientiam, constantiam, gra-€vitatem, fidem, ipsa se subducat? ïãÎïî® ²¸¸ÍÿèúÐ@@{&7ci&} consolabitur eam magnitudo animi et humana-€rum opinionum alta quaedam despectio @1 ˜îïãÁõçõóô® ¦³Ôòé ±´®¹®±²ÿèúÑ@@{&7ci&} Si nobis, cum ex hac vita migrassemus, in €beatorum insulis immortale aevum, ut fabulae ferunt, de-€gere liceret, quid opus esset eloquentia, cum iudicia nulla €fierent, aut ipsis etiam virtutibus? Non enim fortitudine €egeremus nullo proposito aut labore aut periculo, nec iusti-€tia cum esset nihil quod adpeteretur alieni, nec temperan-€tia quae regeret eas quae nullae essent libidines; ne pru-€dentia quidem egeremus, nullo delectu proposito bonorum €et malorum. Una igitur essemus beati cognitione naturae €et scientia, qua sola etiam deorum est vita laudanda. Ex €quo intellegi potest cetera necessitatis esse, unum hoc €voluntatis. ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®²²ÿèúÒquam dii quibusdam paucis veram dederunt; €nec hominibus ab his aut datum est donum maius €aut potuit ullum dari. @1 ïãÁõçõóô® ¦³ã® Éõ쮦 ´®±µ®·¸ÿèúÓEx quibus humanae vitae erroribus et aerumnis €fit ut interdum veteres illi vates sive in sacris initiisque tra-€dendis divinae mentis interpretes, qui nos ob aliqua scele-€ra suscepta in vita superiore poenarum luendarum causa €natos esse dixerunt, aliquid dixisse videantur verumque sit €illud quod est apud Aristotelem, simili nos adfectos esse €supplicio atque eos qui quondam, cum in praedonum €Etruscorum manus incidissent, crudelitate excogitata ne-€cabantur, quorum corpora viva cum mortuis adversa ad-€versis accomodata, quam aptissime colligabantur: sic no-€stros animos cum corporibus copulatos ut vivos cum mor-€tuis esse coniunctos. ïãÎïî® ´²ÍÿèúÔ@@{&7ci&} vidit enim quod videndum fuit, adpendicem €animi esse corpus nihilque esse in eo magnum @1 ˜óïãÁõçõóô® ¦³Ôòé ±´®±¹®²¶ÿèúÕ@@{&7ci&} Quae nobis dies noctesque considerantibus €acuentibusque intelligentiam quae est mentis acies caven-€tibusque ne quando illa hebescat, id est in philosophia vi-€ventibus, magna spes est: aut si hoc quo sentimus et sapi-€mus mortale et caducum est, iucundum nobis perfunctis @1 €muneribus humanis occasum neque molestam exstinctionem €et quasi quietem vitae fore; aut si, ut antiquis philosophis €iisque maximis longeque clarissimis placuit, aeternos ani-€mos ac divinos habemus, sic existimandum est quo magis €hi fuerint semper in suo cursu, id est in ratione et in inve-€stigandi cupiditate, et quo minus se admiscuerint atque im-€plicuerint hominum vitiis et erroribus, hoc eis faciliorem €ascensum et reditum in caelum fore. €@@Quapropter, ut aliquando terminetur oratio, si €aut exstingui tranquille volumus cum in his artibus vi-€xerimus, aut si ex hac in aliam haud paulo meliorem do-€mum sine mora demigrare, in his studiis nobis omnis ope-€ra et cura ponenda est. Ÿéîãÿôÿïãÿ@@@@{1FRAGMENTA INCERTAE SEDIS}1 Ÿéîã±ÿïãÎïî® ²¹·ÍÿèúÖ@@praeter ceteros nostra extulit civitas ïãÎïî® ³³¸Íÿèú×@@qui cum publicas iniurias lente tulisset, suam non €tulit ïãÎïî® ³µ¶ÍÿèúØ@@et paulum agelli occupavisse @1 ï°¶¶ÿï‚ìéâéîãÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1FRAGMENTA LIBRORUM INCERTORUM}1 —ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ·®¸®¹ÿáúQuoniam utraque earum sententiarum doctissimos habuit auctores €nec, quid certi sit, divinari potest. ˜‰ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ ²²®²²ÿâúnec hominibus ab his aut datum est donum maius aut potuit €ullum dari. ïãÁõçõóô® ¦³Ã®Ä®¦ µ®²¶ÿãúO miserum, cui peccare licebat! ïãÁõçõóô® ¦³åðéóô®¦ ±´³®²ÿäúNullum umquam verbum, quod revocare vellet, emisit. ïãÐìéî® ¦³Îáô®¦ ²¹®¹²ÿåúsolipugas ïãÐìéî® ¦³Îáô®¦ ³°®±´¶ÿæúbiuros ïãÓõåô® ¦³Òèåô®¦ ±ÿçú'discipulos' 'grandis praetextatos' ˜ï㦳Óãè® Ãòõñ® Èïò® Óáô®¦ ²®¶®·¹ÿèúˆ$AU)TA/RKEIA& est, quae parvo contenta omne id respuit, quod €abundat. ˜’ïãÉõìéõó Òõæéî® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ´³Èáìíÿèú‰Literarum radices amaras, fructus dulces. ˜”ïãÉóéä® ¦³Äéææåòåîô®¦ ±·¹ÿèúŠhunc loquacem esse habitum, numquam disertum. ï㦳Óãè® Ìõãá ´®¸±¹ÿèú‹cum sis post vitam sine momento futurus. ïãÓåòö® ¦³Ç®¦ ±®±³°ÿèúŒMare movetur ventis, ne putescat. ï㦳Óãèïì® Éõö®¦ ±®±²¸ÿèúoraculum civitatis ïãÇò® éîã® ¦³äõâ® îïí® Ç̦ µ®µ¹²ËÿèúŽLiceat fenerare veternum. ïãÍáòô® Ãáð® µ®µ²°ÿèú'Non scripta, sed nata lex.' 'Debet esse legum in re publica €prima vox.' ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ²®´²±ËÿèúArs est praeceptionum exercitatarum constructio ad unum €exitum utilem vitae pertinentium. ïãÄïîáô® ¦³Ôåò® Èå㮦 µ®²®±³ÿèú‘Verum tamen % actum et criminosum iusqm ï㦳Óãèåí® ÄéáҮ̮ͮ¦ ·´È®ÿèú’[Do tibi hoc, concedo tibi et remitto.] ˜¤ï㦳Öåòç® Áîåãä® Èåìö®¦ ²°°®²´ÿèú“[Vicistis nos, et Dii vos iuverunt.] ˜¦ïãÈéåòïî® ¦³Å𮦠¶¶®·ÿèú”Cum quosdam ornare voluit, non illos honestavit, sed ornamenta €ipsa turpavit. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ²Ëÿèú•Neque adsidere Gabinium aut alloqui in curia quis-€quam audebat. ˜«ïãÁíí® Íáòã® ±µ®µ®²³ÿèú–Et quamquam optatissimum est €perpetuo fortunam quam florentissimam permanere, €illa tamen aequabilitas vitae non tantum habet sen-€sum, quantum cum ex miseris et perditis rebus ad €meliorem statum fortuna revocatur. ï°¶·ÿï‚ÉõòÃéöÿïƒÃéãÿ‘ôÿ@@@@{1DE IVRE CIVILI IN ARTEM REDIGENDO}1 ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±®²²®·ÿáúNec uero scientia iuris maioribus suis Q. Aelius Tubero €defuit, doctrina etiam superfuit. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±³¸ËÿâúAliquo excellente ac nobile uiro. ï°¶¸ÿï‚ïòáôäåðÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1ORATIONUM DEPERDITARUM FRAGMENTA}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1CUM QUAESTOR LILYBAEO DECEDERET}1 ‘ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¹Ëÿáú@@. . . quod non detrectare militiam, sed defendere pro-€vinciam iudicata est.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO L. VARENO}1 ‘ïãÓåöåòéîõ󠦳Ү̮ͮ¦ ³¶¹Èáìíÿâú@@amici deficiunt, cognati deserunt ãú@@in inimicissima civitate urgent, instant, insecuntur, studio €multitudine, pecunia periurio pugnant. @1 ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³´¸Ëÿäú@@C. Ancharius Rufus fuit e municipio Fulginate. åú@@in praefectura Fulginate. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±³®²¸ÿæú@@cum iter per agros et loca sola faceret cum Pom-€puleno, in familiam Ancharianam incidisse dixerunt, €deinde Pompulenum occisum esse; ilico Varenum vinc-€tum adservatum, dum hic ostenderet, quid de eo fieri €vellet. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ·®±®¹ÿçú@@lege de sicariis commisit L. Varenus: nam et C. Va-€renum occidendum et Cn. Varenum vulnerandum et Sa-€larium item occidendum curavit. ˜ˆïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ´®±®·´ÿèúˆ@@tum C. Varenus, is qui a familia Anchariana occisus €est_hoc quaeso, iudices, diligenter attendite_. . . @1 ˜ŠïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®±±²Ëÿèú‰@@L. ille Septimius diceret_etenim est ad L. Crassi €eloquentiam gravis et vehemens et volubilis_: Erucius €hic noster Antoniaster est. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ¹µËÿèúŠ@@ea caedes si potissimum crimini datur, detur ei €cuia interfuit, non ei cuia nihil interfuit. ˜ŽïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±°®¶¹ÿèú‹@@optio vobis datur, utrum velitis casu illo itinere €Varenum usum esse an huius persuasu et inductu. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³°·ËÿèúŒ@@deum fidem. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO OPPIO I. II}1 ‘ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±°®¶¹ÿèú@@utrum cum Cottam appetisset, an cum ipse se co-€naretur occidere, telum e manibus ereptum est? ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±°®·¶ÿèúŽ@@quos educere invitos in provinciam non potuit, eos €invitos retinere qui potuit? ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±³®³°ÿèú@@at enim non veri simile est tantum scelus M. Cot- @1 €tam esse commentum. quid? hoc veri simile est tantum €scelus Oppium esse conatum? ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®µ°´Ëÿèú@@questusque mecum est. ïãÁíí® Íáòã® ³°®¸®·ÿèú‘@@etenim multum posse ad salutem alterius, honori þ´·´ÿï°¶¸ÿï‚ïòáôäåðÿïƒÃéãÿ£•‚ïãÁíí® Íáòã® ³°®¸®·ÿèú‘multis, parum potuisse ad exitium probro nemini um-€quam fuit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®µ±ÿèú’@@o amorem mirum, o benivolentiam singularem. @1 ˜ŒïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±´³Ëÿèú“@@senati. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO C. MANILIO}1 ‘ïãÎïî® ´³´Íÿèú”@@Hic ego non solum confiteor, verum etiam profiteor.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO C. FUNDANIO}1 ‘ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³³µËÿèú•@@non modo hoc a Villio Annale, sed vix mehercule €a Q. Muttone factum probari potest. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²²±Ëÿèú–@@essetne id, quod Meno nuntiasset. @1 ”ïãÓåòö® ¦³Á®¦ ¹®¶·²ÿèú—@@commissura. ïãÐó®Áãòï ¦³Èïò® Áòó¦ ³´³ÿèú˜@@puncta. ïãÖéãôïò® ¦³äå äåæé ´²Óôÿèú™@@descripsistine eius necessarium, nostrum competi-€torem, istum ipsum cuius nunc studio et gratia tota accu-€satio ista munita est?  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO Q. GALLIO}1 ‘ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ²³Èáìíÿèúš@@fit clamor, fit convicium mulierum, fit symphoniae €cantus. videbar mihi videre alios intrantis, alios autem @1 €exeuntis, partim ex vino vacillantis partim hesterna ex €potatione oscitantis. versabatur inter hos Gallius un-€guentis oblitus, redimitus coronis; humus erat inmunda, €lutulenta vino, coronis languidulis et spinis cooperta €piscium. ïãÈéåòïî® ¦³Å𮦠µ²®¸ÿèú›@@his autem ludis_loquor enim quae sum ipse nuper €expertus_unus quidam poeta dominatur, homo perlitte-€ratus, cuius sunt illa convivia poetarum ac philosophorum, €cum facit Euripiden et Menandrum inter se et alio loco €Socraten atque Epicurum disserentes, quorum aetates €non annis, sed saeculis scimus fuisse disiunctas, atque his €quantos plausus et clamores movet: multos enim condisci-€pulos habet in theatro, qui simul litteras non didicerunt. ïãÅõçòáðè® Ôåò® ¦³Åõ®¦ ²³´ÿèúœ@@qui spurce dictum commemorarent in libera civitate. @1 ïãÃéã® ¦³Âòõô®¦ ²·¸ÿèú@@tu istuc, M. Calidi, nisi fingeres, sic ageres? prae-€sertim cum ista eloquentia alienorum hominum pericula €defendere acerrime soleas, tuum neglegeres? ubi dolor? €ubi ardor animi, qui etiam ex infantium ingeniis elicere €voces et querellas solet? nulla perturbatio animi, nulla €corporis, frons non percussa, non femur, pedis, quod €minimum est, nulla supplosio. itaque tantum afuit ut €inflammares nostros animos_somnum isto loco vix €tenebamus. ïãÎïî® ¶³Íÿèúž@@ego te certo scio omnes logos qui ludis dicti sunt €animadvertisse. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±´±ËÿèúŸ@@poematorum. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO C. CORNELIO I}1 ‘ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ ¶°²Èáìíÿèú @@Si umquam ulla fuit causa, iudices, €. . . nam primum omnium tempore infestissimo €causam dicimus. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²¹´Ëÿèú¡@@ut ab Iove optumo maxumo ceterisque diis dea-€busque omnibus opem et auxilium petam. ïãÁóã® ¦³Ãïò µµÿèú¢@@postulatur a[2pud]2 me praetore[2m]2 primum de pe- @1 €cuniis repetundis. prospectat videlicet Cominius quid €agatur: videt homines faeneos in medium ad temptan-€dum periculum proiectos. èú£@@quid? Metellus summa nobilitate ac virtute, cum €bis iurasset, semel privatim, [2iterum lege, nonne]2 pri-€vatim patri[2s]2, publice legis (religione) deiectus est? €ratione an vi? at utri(mque omnem) suspicionem animi €tollit (et C. Curionis) virtus ac dignitas et Q. Metelli €s(pectata) adulescentia ad summam laudem (omnibus) €rebus ornata. @1 –ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ´®´®¸ÿèú¤@@maiestatem minuit C. Cornelius: nam codicem tri-€bunus pl. ipse pro contione legit. ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ ¶°´Èáìíÿèú¥@@unde igitur ordiar? an ab ipsa lege? ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´·±Ëÿèú¦@@eius modi mihi duos laqueos in causa esse pro-€positos, ut, si me altero expedissem, tenerer altero. ïãÁóã® ¦³Ãïò µ¶­µ·ÿèú§@@legem, inquit, de libertinorum suffragiis Cornelius €C. Manilio dedit. quid est hoc 'dedit'? an tulit? an ro-€gavit? an hortatus est? [an] tulisse ridiculum est quasi €legem aliquam aut ad scribendum difficilem aut ad ex-€cogitandum reconditam: quae lex paucis his annis non €modo scripta, sed etiam lata esset. ïãÁóã® ¦³Ãïò µ·ÿèú¨@@in quo cum multa reprehensa sint, tum in primis €celeritas actionis. @1 èú©@@petivit tamen a me praetor maxima contentione €ut causam Manili defenderem. ïãÐó®Áãòï ¦³Èïò® Ó®¦ ±®²®¶·ÿèúª@@aperui forem scalarum. ï㦳Óãè® Éõöåîáì® Óáô®¦ ·®±±¸ÿèú«@@conrepsit in scalas. ïãÆïòôõîáô® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ±²³Èáìíÿèú¬@@latet in scalis tenebrosis Cominius. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ³Ëÿèú­@@das enim mihi facultatem eos qui tum adfuerint €Cornelio nominandi. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¹Ëÿèú®@@quid, quod ne cum eis quidem expertus es, quos €duces operarum fuisse dixisti? ïãÁóã® ¦³Ãïò µ·­µ¸ÿèú¯@@nam cum is tr. pl. duas leges in eo magistratu €tulisset, unam perniciosam, alteram egregiam, quod €(malum in) re p. non haesisset, ab illo ipso tr. abiectum €est, bonum autem quod * * * summa re p., manet et %in €vestri ordina * * * dis fuit. @1 ïãÁóã® ¦³Ãïò µ¸ÿèú°@@aliis ille in illum furorem magnis hominibus auc-€toribus impulsus est, qui aliquod institui[t] exemplum €disturbandorum iudiciorum [2rei p.]2 perniciosissimum, €temporibus suis accommodatissimum, [2m]2eis alienissi-€mum rationibus cupi[2v]2erunt. èú±@@possum dicere hominem summa prudentia €%captum, C. Cottam, de suis legibus abrogandis ipsum €ad senatum rettulisse. ïãÁóã® ¦³Ãïò µ¹ÿèú²@@possum etiam eius[2dem]2 Cottae €legem de iudiciis privatis anno post quam lata sit a €fratre eius [2abrogatam]2. èú³@@legem Liciniam et Muciam de civibus re[2di]2gun-€dis video constare inter omnes, quam[2quam]2 duo con- @1 €sules omnium quos nos vidimus sapientissimi tulissent, €non modo inutilem, sed perniciosam rei publicae fuisse. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ²·Ëÿèú´@@qui eloquentia ceteris antecellit. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶°ÿèúµ@@quattuor omnino genera sunt, iudices, in quibus €per senatum more maiorum statuatur aliquid de legibus. €unum est huius modi: placere legem abrogari, ut Q. Cae-€cilio M. Iunio cos., quae leges rem militarem impedirent, €ut abrogarentur. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶±ÿèú¶@@tertium est de legum obrogationibus, quo de ge-€nere persaepe S. C. fiunt, ut nuper de ipsa lege Calpur-€nia, quo derogaretur. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶°ÿèú·@@quartum: quae lex lata esse dicatur, ea non videri €populum teneri; ut L. Marcio Sex. Iulio cos. de legibus €Liviis. @1 ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶±ÿèú¸@@P. Africanus ille superior dicitur non solum a sa-€pientissimis hominibus qui tum erant, verum etiam a €se ipso saepe accusatus esse quod, cum consul esset €cum T[2i]2. Longo, passus esset tum primum a populari €consessu senatoria subsellia separari. ïãÃéã® ¦³Ðáòô®¦ ±°µÿèú¹@@maiestas est in imperii atque in nominis populi €Romani dignitate, quam minuit is qui per vim multi-€tudinis rem ad seditionem vocavit. @1 ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²¹²Ëÿèúº@@ex promulgatione trinum nundinum dies ad fe-€rendum potestasque venisset. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±³®²µÿèú»@@codicem attigit. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶²­¶³ÿèú¼@@est %uti quod ius vetandi, cum ea feratur, quam-€diu (quibus ius est suffragii ferundi) transferuntur: id €est (dum recitatur) lex, dum privati dicunt, dum (sum-€movetur populus), dum sitella defertur, dum aequantur €sortes, dum sortitio fit, et si qua sunt alia huius generis. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶³ÿèú½@@unum tamen, quod hoc ipso tr. pl. factum est, €praetermittendum non videtur: neque enim maius est @1 €legere codicem cum intercedatur quam sitellam ipsum €cum ipso intercessore deferre nec gravius incipere ferre €quam perferre nec vehementius ostendere se laturum €invito collega quam ipsi collegae magistratum abrogare €nec criminosius tribus ad legem accipiendam quam ad €collegam reddendum privatum intro vocare: quae vir €fortis huius collega, A. Gabinius, in re optima fecit om-€nia; neque, cum salutem populo Romano atque omni-€bus gentibus finem diuturnae [cupiditatis] turpitudinis €et servitutis afferret, passus est plus unius collegae sui €quam universae civitatis vocem valere et voluntatem. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶´ÿèú¾@@at enim de corrigenda lege rettulerunt. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¶Ëÿèú¿@@nihil senatui detraxisse Cornelium. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶´ÿèúÀ@@idem, [2nisi]2 haec ipsa lex quam C. Cornelius @1 €tulit obstitisset, decrevissent id quod palam iam isti de-€fensores iudiciorum pugnaverunt: senatui non placere €id iudicium de Sullae bonis fieri. quam ego causam longe €aliter praetor in contione defendi, cum id dicerem quod þ´·´ÿï°¶¸ÿï‚ïòáôäåðÿïƒÃéãÿ§˜¢†ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶´ÿèúÀidem iudices postea statuerunt: iudicium aequiore tem-€pore fieri oportere. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ²¶ÈáìíÿèúÁ@@refertum tribuniciis legibus exhaustum a quibus €sit, ipsi sciunt. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶µÿèúÂ@@antea vero quam multarum rerum iudicia sub-€lata sint, et quia scitis praetereo et ne quem in iudi-€cium oratio mea revocare videatur. èúÃ@@non Cn. Dolabella C. Volcacium, honestissimum €virum, communi et cotidiano iure privasset, * * * ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶¶ÿèúÄ@@non denique homo illorum et vita et prudentia €longe dissimilis, sed tamen nimis in gratificando iure €liber, L. Sisenna, bonorum Cn. Corneli possessionem ex @1 €edicto suo P. Scipioni, adulescenti summa nobilitate, €eximia virtute praedito, non dedisset. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶²ËÿèúÅ@@cur nunc redeant, si tunc gratiae concesserint. ïãÍáòô® Ãáð® µ®´¹²ÿèúÆ@@repugnat, ut divisores, quos honoris sui ministros €esse voluerat, lege ambitus vellet affligere. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶¶ÿèúÇ@@quare cum hoc populus Romanus videret et €cum a tribunis plebis docere(tur), nisi poena accessis-€set in divisores, extingui (ambitum) nullo modo posse, €legem hanc Corneli flagitabat, illam quae ex S. C. fere-€batur repudiabat, idque e r. p., [2ut]2 docti sumus duorum €consulum designatorum calamitate . . . èúÈ@@. . . ut spectaculum illud €[duorum designatorum consulum calamitatis] re et tem-€pore salubre ac necessarium, genere [2et]2 exemplo mi-€serum ac funestum videremus. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´³µËÿèúÉ@@circumitis rostris eicerentur lapidibus homines. ïãÖéãôïò® ¦³äå äåæé ´±ÓôÿèúÊ@@replicate, ipsa sunt; legite, ut legebatis, hinc in-€tellegetis nulla tenuissima suspicione describi aut signi-€ficari Cornelium. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶¶­¶·ÿèúË@@quid ego nunc tibi argumentis respondeam posse €fieri ut alius aliqui Cornelius sit qui habeat Philerotem @1 €ser[2vum]2, vulgare nomen esse Philerotis, Cornelios vero €ita multos, ut iam etiam collegium constitutum sit? ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶·ÿèúÌ@@at enim extremi ac difficillimi temporis vocem €illam, C. Corneli[o], consulem mittere coe+gisti, qui rem €[2p.]2 salvam esse vellent, ut ad legem accipiendam ad-€essent. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®µµÿèúÍ@@Cominius autem_tametsi ignoscite mihi iudices. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶·ÿèúÎ@@a[2iu]2nt vestros an[2i]2mos propter illius tribuni €plebis temeritatem posse adduci, ut omnino (a nomi)ne €illius potestatis abalienentur; qui restituerunt eam po-€testatem, alterum nihil unum posse contra multos, al-€terum longe abesse. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶·­¶¸ÿèúÏ@@tanta igitur in illis virtus fuit, ut anno XVI post €reges exactos propter nimiam dominationem potentium @1 €secederent, leges sacratas ipsi[s] sibi restituerent, duo €tribunos crearent, montem illum trans Anienem qui ho-€die Mons Sacer nominatur, in quo armati consederant, €aeternae memoriae causa consecrarent. itaque auspicato €postero anno tr. pl. comitiis curiatis creati sunt. ïãÁóã® ¦³Ãïò ¶¹ÿèúÐ@@tum interposita fide per tres legatos, amplissi-€mos viros, Romam armati revertuntur; in Aventino con-€sederunt, inde armati in Capitolium venerunt, decem €tr. pl. [2per]2 pontificem, quod magistratus nullus erat, €creaverunt. èúÑ@@etiam haec recentiora praetereo: Porciam, prin- @1 €cipium iustissimae libertatis, Cassiam, qua lege suffra-€giorum vis potestasque convaluit, alteram Cassiam, quae €populi iudicia firmavit. èúÒ@@qui non modo cum Sulla, verum etiam illo mor-€tuo semper hoc per se summis opibus retinendum puta-€verunt, inimicissimi C. Cottae fuerunt, quod is consul €paulum tribunis plebis non potestatis, sed dignitatis €addidit. ïãÁóã® ¦³Ãïò ·°ÿèúÓ@@quamdiu quidem hoc animo erga vos illa plebs €erit quo se ostendit esse; cum legem Aureliam, cum €Rosciam non modo accepit, sed etiam efflagitavit. èúÔ@@memoria teneo, cum primum senatores cum equi-€tibus Romanis lege Plotia iudicarent, hominem dis ac €nobilitati perinvisum, Cn. Pompeium, causam lege Varia €de maiestate dixisse. @1 ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´·°ËÿèúÕ@@satius hominem miserum atque innocentem eripi €p. R., expelli patria, divelli a suis. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µµËÿèúÖ@@sed ab urbe dierum iter [2a]2fuerunt complurium. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ¹Ëÿèú×@@quod enim mihi certamen est cum accusatore aut €contentio? ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ³ËÿèúØ@@facite ut facitis qui ad causam adestis. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¸ËÿèúÙ@@demi me dius fidius de his ornamentis aliquan-€tum malim. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³¶±ËÿèúÚ@@quae intermissa compluris annos * * * ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ³°ËÿèúÛ@@coeptum igitur per eos qui agi volebant, desitum €est per hunc qui decessit. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´³µËÿèúÜ@@num alicui gratificabatur aut homini aut ordini?  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO CORNELIO II}1 ‘ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ²µÈáìíÿèúÝ@@pugnem aperte contra nobilissimorum hominum €voluntates? studia, consilia cogitationesque eorum ape-€riam? ïãÃéã® ¦³Ïòáô®¦ ²²µÿèúÞ@@o callidos homines, o rem excogitatam, o ingenia €metuenda. . . . diximus. . . . testes dare volumus. . . . quem, €quaeso, nostrum fefellit ita vos esse facturos? @1 ïãÁóã® ¦³Ãïò ·°ÿèúß@@num in eo qui sint hi testes haesitatis? ego vobis €edam: duo reliqui sunt de consularibus, inimici tribuni-€ciae potestatis; pauci praeterea [2ad]2sentatores eorum €atque adseculae subsequuntur. ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ µ¹¸Èáìíÿèúà@@hic mos iam apud illos antiquos et barbatos fuit, €ut persequerentur populares. ïãÁóã® ¦³Ãïò ·±ÿèúá@@sed si familiariter ex Q. Catulo, sapientissimo viro €atque humanissimo, velim quaerere: utrius tandem tibi €tribunatus minus probari potest, C. Corneli an_non €dicam P. Sulpici, non L. Saturnini, non Gai Gracchi, non €Tiberi: neminem quem isti seditiosum existimant nomi-€nabo; sed avunculi tui, Q. Catule, clarissimi [2patri]2ae-€que amantissimi viri? qui[2d]2 mihi tandem responsurum €putatis? èúâ@@quid, avunculus tuus, clarissimus vir, clarissimo €patre, avo, maioribus, credo, silentio, favente nobilitate, €nullo intercessore comparato populo Romano dedit et €potentissimorum hominum collegiis eripuit cooptando-€rum sacerdotum potestatem. @1 èúã@@quid? idem Domitius M. Silanum, consularem ho-€minem, quem ad modum tr. pl. vexavit? ïãÁóã® ¦³Ãïò ·²ÿèúä@@haec est controversia eius modi, ut m(ihi probetur) €tr. pl. Cn. Domitius, Catulo M. Terpolius. ïãÃéã® ¦³Ïòáô®¦ ²³²ÿèúå@@neque me divitiae movent, quibus omnes Africanos €et Laelios multi venalicii mercatoresque superarunt, ne-€que vestis aut caelatum aurum et argentum, quo nostros €veteres Marcellos Maximosque multi eunuchi e Syria €Aegyptoque vicerunt, neque vero ornamenta ista vil-€larum, quibus L. Paulum et L. Mummium, qui rebus his €urbem Italiamque omnem referserunt, ab aliquo video €perfacile Deliaco aut Syro potuisse superari. @1 ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¹·Ëÿèúæ@@quid me apud equites Romanos offendisse dice-€bant? ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´µ¶Ëÿèúç@@si vos huius fortunas paucorum odio adiudica-€veritis. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶µËÿèúè@@ad miserrimum crudelissimumque dominatum dedi €patiamini. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¸Ëÿèúé@@quam diligentes libertatis vos oporteat esse. ïãÓåòö® Äáî® ¦³Á®¦ ±±®·°¸ÿèúê@@ne fraudi sit ei qui populum ad contentionem €vocarit. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¶¸Ëÿèúë@@qui commodis populi Romani lingua dumtaxat €ac voluntate consuluit. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´´¹Ëÿèúì@@quis tam abundans copiis? ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´·°Ëÿèúí@@expelleret a dispensantibus. ïãÐòïâ® ¦³Äå îïí® Ç̦ ´®²±²Ëÿèúî@@quare hominem inpugnare non desinunt nisi re-€motis ministratoribus. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1IN SENATU IN TOGA CANDIDA CONTRA €@@@@C. ANTONIUM ET L. CATILINAM COMPETITORES}1 ‘ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·´ÿèúï@@Dico, P. C., superiore nocte cuiusdam hominis no-€bilis et valde in hoc largitionis quaestu noti et cogniti €domum Catilinam et Antonium cum sequestribus suis €convenisse. èúð@@quem enim aut amicum potest habere is qui tot @1 €cives trucidavi[2t]2, aut [2clientem]2, qui in sua civitate €cum peregrino negavit se iudicio aequo certare posse? ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·µÿèúñ@@vos iam tum despexit, cum gravissimis vestris de-€cretis absens notatus est. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·¶ÿèúò@@in iudiciis quanta vis esset didicit, cum est abso-þ´·´ÿï°¶¸ÿï‚ïòáôäåðÿïƒÃéãÿ¨‰”‚ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·¶ÿèúòlutus, si aut illud iudicium aut illa absolutio nomi-€nanda est. èúó@@nescis me praetorem primum esse factum, te con- @1 €cessione competitorum et conlati[2o]2ne centuriarum et €meo maxime beneficio ex postremo in tertium locum €esse subiectum? ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·¶­··ÿèúô@@te tamen, Q. Muci, tam male de populo Romano €existimare moleste fero, qui hesterno die me esse dignum €consulatu negabas. quid? populus R. minus diligenter €sibi constituet defensorem quam tu tibi? cum te[2cum]2 €furti L. Calenus ageret, me potissimum fortunarum tua-€rum patronum esse voluisti. cuius tu * et consilium in €tua turpissima causa delegisti, hunc honestissimarum €rerum defensorem populus R. auctore te repudiare potest? €nisi forte hoc dicturus es[t], quo tempore cum L. Caleno €furti depectus sis, eo tempore in me tibi parum esse €auxili [2te]2 vidisse[t]. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ··ÿèúõ@@stupris se omnibus ac flagitiis contaminavit, caede €nefaria cruentavit, diripuit socios, leges, quaestiones, €iudicia violavit. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ··­·¸ÿèúö@@quid ego ut violaveris provinciam praedicem? nam @1 €ut te illic gesseris non audeo dicere, quoniam absolutus €es. mentitos esse equites Romanos, falsas fuisse tabellas €honestissimae civitatis existimo, mentitum Q. Metellum €Pium, mentitam Africam; vidisse aliud nescio quid il-€lo[2s]2 iudices, qui te innocentem iudicarunt. o miser qui €non sentias illo iudicio te non absolutum, verum ad €aliquod severius iudicium ac maius supplicium reser-€vatum. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·¸ÿèú÷@@populum vero, cum inspectante populo collum se-€cuit hominis maxime popularis, quanti faceret ostendit. èúø@@me qua amentia inductus sit ut contemneret, con-€stituere non possum. utrum aequo animo laturum pu-€tavit? at in suo familiarissimo viderat me ne aliorum €[2quidem]2 iniurias mediocriter posse ferre. èúù@@alter pecore omni vendito et saltibus prope ad-€di[2c]2tis pastores retinet, ex quibus ait se cum velit €subito fugitivorum bellum excitaturum. èúú@@alter induxit eum quem potuit, ut repente gladia-€tores populo non debitos polliceretur; eos ipse consu-€laris candidatus perspexit et legit et emit; praesente €populo R. factum est. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ·¹ÿèúû@@quam ob rem auge[n]te etiam mercedem, si vul- @1 €tis, Q. Muci, ut perseveret legem impedire, ut coepit €senatus consultum; sed ego ea lege contentus sum, qua €duos consules designatos uno tempore damnari vidimus. èúü@@atque ut istum omittam in exercitu Sullano prae-€donem, in introitu gladiatorem, in victoria quadrigarium. èúý@@te vero, Catilina, consulatum sperare aut cogitare €non prodigium atque portentum est? ex quibus enim €petis? a principibus civitatis? qui tibi, cum L. Volcacio €cos. in consilio fuisse[2n]2t, ne petendi quidem potesta-€tem esse voluerunt. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ¸°ÿèúþ@@a[n] senatoribus? qui te auctoritate sua spoliatum €ornamentis omnibus vinctum paene Africanis oratori-€bus tradiderunt. èúÿ@@ab equestri ordine? quem trucidasti. ëú€@@a plebe? cui spectaculum eius modi tua crudeli- @1 €tas praebuit, ut [2te]2 nemo sine gemitu ac recordatione €luctus aspicere possit. ëú@@quod caput etiam tum plenum animae et spiritus €ad Sullam usque ab Ianiculo ad aedem Apollinis mani-€bus ipse suis detulit. ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ¸±ÿëú‚@@quid tu potes in defensione tua dicere, quod illi €non [2dixerint? at illi multa]2 dixerunt quae tibi dicere €non licebit. ëúƒ@@denique illi negare potuerunt et negaverunt: tu €tibi ne infitiandi quidem impudenter locum reliquisti. €quare praeclara dicentur iudicia tulisse, si, qui infitian-€tem Luscium condemnarunt, Catilinam absolverint con-€fitentem. @1 ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ¸²ÿëú„@@hanc tu habes dignitatem qua fretus me contemnis €et despicis, an eam qua[2m]2 reliqua[m] vita e[2s]2 con-€secutus? cum ita vixisti, ut non esset locus tam sanctus €quo[d] non adventus tuus, etiam cum culpa nulla sub-€esset, crimen afferret; ëú…@@cum deprehendebare in adulteriis, cum depre-€hendebas adulteros ipse, cum ex eodem stupro tibi et €uxorem et filiam invenisti. ëú†@@quid ego ut violaveris provinciam praedicem €cuncto populo R. [2re]2clamante ac resistente? nam ut €te illic gesseris non audeo dicere, quoniam abso-€lutus es. ëú‡@@praetereo nefarium illum conatum tuum et paene €acerbum et luctuosum rei publicae diem, cum Cn. Pi-€sone socio[m], ne que[2m]2 aliu[2m]2 nomine[2m]2, caedem €optimatum facere voluisti. @1 ïãÁóã® ¦³Ôï箦 ¸³ÿëúˆ@@an oblitus es te ex me, cum praeturam peteremus, €petisse ut tibi primum locum concederem? quod cum €saepius ageres et impudentius a me contenderes, me-€ministi me tibi respondere impudenter te facere, qui id €a me peteres quod a [2te]2 Bocu[n]lus numquam impe-€trasset? ëú‰@@qui posteaquam illo [2quo]2 conati erant Hispaniensi €pugiunculo nervos incidere civium R. non potuerunt, €duas uno tempore conantur in re[2m]2 p. sicas destringere. ëúŠ@@hunc vos scitote Licinium gladiatorem iam im-€misisse capillum Catilinae %iudic. qu Q. ue% Curium, €hominem quaestorium. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1CUM A LUDIS CONTIONEM AVOCAVIT €@@@@[DE OTHONE]}1 ‘ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´¹°Ëÿëú‹@@Cerealia, Floralia ludosque Apollinares deorum €immortalium esse, non nostros. @1 ¨ŒŸôÿïãÿ@@@@{1CONTRA CONTIONEM Q. METELLI}1 ‘ïãÁõçõóô® ¦³òèåô® Ò®Ì®Í®¦ ±´¹ÈáìíÿëúŒ@@%ubi vis vel in ipsa consistere? sic enim [2agam]2 @1 €ut opinor: insequar fugientem, quoniam congredi non €licet cum resistente. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´¸·Ëÿëú@@permulsa atque recreata est. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ±°ËÿëúŽ@@nisi eorum exitio non requieturam. ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±¸®·®·ÿëú@@escendi in contionem; concursus est populi factus. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´°ÿëú@@vestrum iam hic factum reprehenditur, patres con-€scripti, non meum, ac pulcherrimum quidem factum, €verum, ut dixi, non meum, sed vestrum. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´³ÿëú‘@@venit ex Asia. hoc ipsum quam novum. tribunus €pl. venit ex Asia. verumtamen venit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´µÿëú’@@dediderim periculis omnibus, obtulerim insidiis, ob- @1 €iecerim invidiae: vos enim statuistis, vos sententiam €dixistis, vos iudicastis. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´¹ÿëú“@@quaero ab inimicis, sintne haec investigata com-€perta [id est patefacta], sublata [delata] extincta per me. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®µ°ÿëú”@@qui indicabantur, eos vocari, custodiri, ad senatum €adduci iussi, %senatum si interposui. ïãÉõì® Öéãôïò ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¹¸Èáìíÿëú•@@qui animum hostilem habet, et cuius facta hostilia €sunt. @1 ¨ŽŸôÿïãÿ@@@@{1IN P. CLODIUM ET C. CURIONEM}1 ‘ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬·ÿëú–@@Statu[2e]2ram, P. C., quoad reus esset P. Clodius, €nihil de illo neque apud vos neque alio ullo in loco €dicere. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬±´ÿëú—@@ac furiosis contionibus indixerat. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬±·ÿëú˜@@quod simul ab eo mihi et rei publicae denun-€tia[n]batur. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬²±ÿëú™@@nihil me ad[2d]2ere ad alterius periculum. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬²³ÿëúš@@sin esset iudicatum non videri virum venisse quo €iste venisset . . . ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬²¸ÿëú›@@ut ill[2o]2 e iudicio tamquam e naufragio nudus €emersit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±°®¹²ÿëúœ@@ac vide, an facile fieri tu potueris, cum is factus €non sit cui tu concessisti. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¶¬³²ÿëú@@Syriam sibi nos extra ordinem polliceri. š‰¬±°ÿï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬´ÿëúž@@creditoribus suis spem ostentare provinciae €videretur. @1 ˜‹ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬·ÿëúŸ@@ingemuit gravius timidior quidam creditor. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬±±ÿëú @@confirmat se comitiis consularibus Romae futurum. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬±´ÿëú¡@@tanto prius ad aerarium venit, ut ibi ne scribam €quidem quemquam offenderet. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®¹¶ÿëú¢@@quibus iste qui omnia sacrificia nosset facile ab €se deos placari posse arbitrabatur. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬²³ÿëú£@@cum se ad plebem transire velle dicere[2t]2, sed €misere fretum transire cuperet. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸·¬³°ÿëú¤@@hanc loquacem Siciliam non despexit. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¸¬±ÿëú¥@@accesserunt ita pauci, ut eum non ad contionem, €sed sponsum diceres advocasse. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¸¸¬¸ÿëú¦@@cuius satis[a]dationes semper [indicuntur] indu-€c[2untur]2. @1 ï㦳Ãïäåø Ôáõòéîåîóéó¦ Á ²ÿëú§@@[2intel]2lego quam in absentem esse dicenda. ëú¨@@primum homo durus ac priscus invectus est in þ´·´ÿï°¶¸ÿï‚ïòáôäåðÿïƒÃéãÿ¨Ž˜”‚ï㦳Ãïäåø Ôáõòéîåîóéó¦ Á ²ÿëú¨eos qui mense Aprili apud Baias essent et aquis cali-€dis uterentur. quid cum hoc homine nobis tam tristi ac €severo? non possunt hi mores ferre hunc tam austerum €et tam vehementem magistrum, per quem hominibus €maioribus natu ne in suis quidem praediis inpune tum €cum Romae nihil agitur liceat esse valetudinique ser-€vire. verum tamen ceteris (licitum) sit ignoscere, (ei) €vero (qui praedium habeat) in illo loco, nullo modo. €'quid homini' inquit 'Arpinati cum Baiis, agresti ac €rustico?' ëú©@@quo loco ita fuit caecus, ut facile appareret vi-€disse eum quod fas non fuisset. nec enim respexit illum €ipsum patronum libidinis suae non modo apud Baias €esse, verum eas ipsas aquas habere, quae [2e]2 gustu €tamen Arpinatis fuissent. sed videte metuendam inimici €et hostis bilem et licentiam. is me dixit aedificare ubi €nihil habeo, [2ubi habeo]2 ibi fuisse. qu(id ego) enim €non (admirer in)pat[2i]2entem adversarium, qui id ob- @1 €iciat quod vel honeste confiteri vel manifesto redar-€guere possis? ëúª@@nam rusticos ei nos videri minus est mirandum, €qui manicatam tunicam et mitram et purpureas fascias €habere non possumus. tu vero festivus, tu elegans, tu €solus urbanus, quem decet muliebris ornatus, quem in-€cessus psaltriae, qui effeminare vultum, attenuare vocem, €laevare corpus potes. o singulare prodigium atque mon-€strum. nonne te huius templi, non urbis, non vitae, €non lucis pudet? ëú«@@tu, qui indutus muliebri [2v]2este fueris, virilem vo-€cem audes emittere, cuius inportunam libidinem et stu-€prum cum scelere coniunctum ne subornandi quidem €mora retardavit? ëú¬@@tune, cum vincirentur pedes fasciis, cum calau-€tica capiti accommodaretur, cum vix manicatam tuni-€cam in lacertos induceres, cum strophio accurate prae-€cingerere, in tam longo spatio numquam te Appi Claudi €nepotem esse recordatus es? nonne, etiamsi omnem €mentem libido averterat, tamen ex * * * ïãÎïî® ´³´Íÿëú­@@sed, credo, postquam speculum tibi adlatum est, €longe te a pulchris abesse sensisti. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹°¬¹ÿëú®@@'at sum' inquit 'absolutus'. novo quidem hercle €more, cui uni absoluto lites aestimatae sunt. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹°¬±·ÿëú¯@@quasi ego non contentus sim, quod mihi quinque €et viginti iudices crediderunt, [2XXXI tibi nihil credi-€derunt, qui ab senatu praesidium petierint,]2 qui se-€questres abs te locupletes acceperint. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹°¬³±ÿëú°@@divortium pontificis maximi. @1 ™œâï㦳Óãè® Âï⮦ ¹±¬µÿëú±@@stupro scelerato. ˜ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®¶®µ¶ÿëú²@@integritas tua te purgavit, mihi crede, pudor eri-€puit, vita ante acta servavit. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹±¬¸ÿëú³@@quattuor tibi sententias solas ad perniciem de-€fuisse. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹±¬±²ÿëú´@@nam L. quidem Cotta . . . ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹±¬±¶ÿëúµ@@ut posthac lege Aurelia iudex esse non possit. ïãÃéã® ¦³Áôô®¦ ±®±¶®¹ÿëú¶@@ne una plaga accepta, patres conscripti, conci-€datis, ne deficiatis. volnus est eiusmodi quod mihi nec €dissimulandum nec pertimescendum videatur, ne aut €ignorando stultissimi [2aut metuendo ignavissimi]2 iudice-€mur; bis absolutus est Lentulus, bis Catilina: hic tertius €iam est a iudicibus in rem publicam immissus. erras, €Clodi: non te iudices urbi, sed carceri reservarunt ne-€que te retinere in civitate, sed exsilio privare voluerunt. @1 €quam ob rem, patres conscripti, erigite animos, retinete €vestram dignitatem: manet illa in re publica bonorum €consensio; dolor accessit bonis viris, virtus non est im-€minuta; nihil est damni factum novi, sed quod erat in-€ventum est: in unius hominis perditi iudicio plures si-€miles reperti sunt. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1INTERROGATIO DE AERE ALIENO MILONIS}1 ‘ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·°¬±¶ÿëú·@@* * * ber animose confidens. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·°¬²°ÿëú¸@@non pudet? sed quid pudeat hominem non €modo sine rubore, verum omnino sine ore? ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·°¬²µÿëú¹@@sic enim homines egentes et turbarum cupidi €loquebantur: o virum %usuum. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·°¬³°ÿëúº@@male dicere autem? immo vero domo prin-€cipem civem vi et metu continere. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·±¬µÿëú»@@ut quas haberet in vestibulo tabulas refigeret. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·±¬±±ÿëú¼@@etenim tria, ut opinor, haec in Milonis per-€sonam questus es: de aere alieno, [2de]2 vi, de ambitu; €duo praeteristi: nihil de religionibus violatis, nihil de €incestis stupris questus es. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·±¬±¸ÿëú½@@adversarii. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·±¬²²ÿëú¾@@eiciundus est ex urbe civis auctor [2et custos]2 €salutis[2, otii, dignitatis, fidei]2. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬±ÿëú¿@@includendus intra parietes. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬´ÿëúÀ@@qui populi R. imperium non terrarum regioni-€bus, sed caeli partibus terminavit. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬¹ÿëúÁ@@nec vero tum timendum fuit cum cessimus. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬±³ÿëúÂ@@eosdem ad caedem civium de Apennino de-€duxisti. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬±¶ÿëúÃ@@lapidibus duo consules ceciderunt. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬²±ÿëúÄ@@qui multis inspectantibus caput feriebas, fe-€mina plangebas. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬²µÿëúÅ@@est enim, quocumque venit, et reorum crimen et €iudicum. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·²¬³±ÿëúÆ@@tuamque praeturam non tuo more differas. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·³¬±ÿëúÇ@@nec suffragia dabis, quibus ostentas. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·³¬¶ÿëúÈ@@nec vero illam nefariam libertatem. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·³¬±±ÿëúÉ@@quis non meminerit pueritiam tuam? ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·³¬±¶ÿëúÊ@@iterum a piratis redem(tum): quo enim nomine €appellem eos qui te pretio * * * accepto liberaverunt? ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·´¬²ÿëúË@@nisi vero liniamentis hominis nomen et figuris €positum, non naturis putas. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·´¬¶ÿëúÌ@@tum habuisti quasdam formidines, [2quae]2 quasi €cornua quaedam exciderunt impleta. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·´¬±±ÿëúÍ@@non enim viderunt quos ipsi exturbarant eos in €civitatem restitutos. @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·´¬±¹ÿëúÎ@@qui armis cessissem vel t(uis urb)anis vel, ut opi-€nio tum erat, alienis. ï㦳Óãè® Âï⮦ ±·´¬²±ÿëúÏ@@[2virum cautissimum.]2 @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1DE REGE ALEXANDRINO}1 ‘ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹±¬³±ÿëúÐ@@ut rapiat, ut latrocinetur. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹²¬³ÿëúÑ@@si hercle in nostris rebus tam acres ad pecuniam, €tam adtenti, tam avari soleremus esse. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹²¬±·ÿëúÒ@@sed tamen quae sunt nostra iudicia, @1 ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹²¬²³ÿëúÓ@@debent esse modestissima, quoniam quidem est hoc €summi imperi nosmet ipsos de nostris rebus iudicare. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹²¬²¹ÿëúÔ@@qui ex hereditate tanta unum solum nomen agno-€verimus. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹²¬³³ÿëúÕ@@sic est iusta causa belli, sicuti Crassus commemo-€ravit cum Iugurtha fuisse. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹³¬´ÿëúÖ@@non patiar hanc exaudiri vocem huius imperi: 'ego €te, nisi das aliquid, hostem, si quid dederis, socium et €amicum iudicabo'. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹³¬¹ÿëú×@@cum ille rex sit interfectus, hunc puerum in Syria €fuisse. ï㦳Óãè® Âï⮦ ¹³¬±¶ÿëúØ@@atque illud etiam constare video regem illum, cum @1 €reginam sororem suam caram acceptamque populo mani-€bus suis trucidasset, interfectum esse impetu multitudinis. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ²¶ÈáìíÿëúÙ@@difficilis ratio belli gerendi, at plena fidei, plena €pietatis. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ±®µ®±³ÿëúÚ@@Canopitarum exercitum. @1  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO P. VATINIO}1 ‘ïãÃéã® ¦³Æáí®¦ ±®¹®±¹ÿëúÛ@@@@Ubi nominabit Phaedriam, tu Pamphilam €@@@@continuo; si quando illa dicet 'Phaedriam €@@@@intro mittamus comisatum', Pamphilam €@@@@cantatum provocemus; si laudabit haec €@@@@illius formam, tu huius contra; denique €@@@@par pro pari referto, quod eam mordeat.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PRO NEGOTIATORIBUS ACHAEIS}1 ‘ïãÎïî® ²²µÍÿëúÜ@@syngraphas quas nostra voluntate conscripsimus. @1 ï°¶¹ÿï‚éîãïòáôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1INCERTARUM ORATIONUM FRAGMENTA}1 ‘ïãÒõô® Ìõð® ±®³ÿáú@@at huius sceleratissimi opera qui fuit locus religio-€sissimus nunc erit locus desertissimus; nimirum quo[2n-€ia]2m traditam sibi publicorum custodiam sacrorum non €honoris, sed oneris esse existimavit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®±¸ÿâú@@quamquam illa non poena, sed prohibitio scele-€ris fuit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¶®³®´¸ÿãú@@miror quid sit quod pater tuus, homo constantis-€simus, te nobis varium reliquit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®´²ÿäú@@neque enim poterat [2non damnari]2 iudicio et is €damnatis qui indicabantur. @1 þ´·´ÿï°¶¹ÿï‚éîãïòáôÿïƒÃéãÿ•ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®´·ÿåú@@mitto illam primam libidinis iniuriam ™†áæú@@ne illa quidem testimonia recito, quae dicta sunt de sestertiis €sescentis milibus çú@@possum dicere. —ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®¶°ÿèúˆ@@quid relicum est? èú‰@@num quid omisi? èúŠ@@aliud ex alio succurrit mihi. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®´®±°°ÿèú‹@@illud scimus, ubicunque sunt, esse pro nobis. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ²³ÈáìíÿèúŒ@@quamquam sentio quanta hoc cum offensione dic-€turus sim, dicendum est. ïãÉõìéõó Òõæéî® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¹Èáìíÿèú@@infirmo corpore atque aegro, colore, ut ipse iudi-€care p. u. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®¶®´·ÿèúŽ@@hoc miror, hoc queror, quemquam hominem ita €pessum dare alterum velle, ut etiam navem perforet in €qua ipse naviget. @1 ïãÉóéä® ¦³Äéææåòåîô®¦ µ°·ÿèú@@o te, scelerate, qui subactus et prostitutus es. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³°Èáìíÿèú@@in pace ad vexandos cives acerrimus, in bello ad €expugnandos hostes inertissimus. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³±Èáìíÿèú‘@@sed tamen ad illum diem Memmius erat Memmius. ïãÁñõéìá ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¶Èáìíÿèú’@@quorum ordo ab humili fortuna, [2a]2 sordida na-€tura, [2a]2 turpi oratione abhorret. ï㦳Óãèåí® ÄéáҮ̮ͮ¦ ·³È®ÿèú“@@minus me commovit hominis summa auctoritas €in hoc uno genere dumtaxat: nam in ceteris egregie €commovit. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®³®²±ÿèú”@@dicit Servius, negat Tullius. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¸®³®²±ÿèú•@@caput opponis cum e[g]o coruscans. ïãÓåöåòéîõ󠦳Ү̮ͮ¦ ³¶µÈáìíÿèú–@@hic ego dubitem in eam disputationem ingredi €quae ducatur ex natura hominum atque omnium sensibus? @1 ïãÉõì® Öéãôïò ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¹·Èáìíÿèú—@@non esse %detractionem circa pacem, cum non €clam nec furtim profectus sit, sed palam. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ µ®±³®²¶ÿèú˜@@obiecta est paulo liberalior vita. ïãÕìð® ¦³Äé箦 ´²®´®·®±ÿèú™@@(latitare) turpis occultatio sui. ïãÉõì® Öéãôïò ¦³Ò®Ì®Í®¦ ´°²Èáìíÿèúš@@si iudicaveritis sine dolo malo posse familiam €congregari, hominem occidi, omnibus facinorosis ean-€dem licentiam permiseritis. ïãÑõéîô® ¦³Éîóô®¦ ¹®²®´±ÿèú›@@haec, quae non vidistis oculis, animis cernere €potestis. ïãÓåöåòéîõ󠦳Ү̮ͮ¦ ³¶±Èáìíÿèúœ@@satisne igitur cernitis, quibus ille mercedibus, qui-€bus emolumentis, quibus praemiis incitatus. ïãÇòéììéõ󠦳Ү̮ͮ¦ µ¹¹Èáìíÿèú@@meque meum dicendi ordinem servare patiamini. ïãÉõìéõó Òõæéî® ¦³Ò®Ì®Í®¦ ³¹Èáìíÿèúž@@quasi vero ego de facie tua, Catamite, dixerim. èúŸ@@potuistine contumeliosius facere, si tibi hoc Par-€meno %alloqui ac non ipse Parmeno nuntiasset? @1 ïãÐïíð® ¦³Ã® áòô® Äïî® Ç̦ µ®³°´Ëÿèú @@itaque in illum non animadvertisti, sed hospitem €reliquisti. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®´·°Ëÿèú¡@@ut exeunt e Sicilia praedones. ïãÁòõóéáîõó Íåóóéõ󠦳Ç̦ ·®µ°´Ëÿèú¢@@[2quae, malum,]2 igitur ista ratio, cum statueras €eripere, ad iniuriam eripiendi fraudem sceleris ad-€iungere? @1 ï°·°ÿï‚ðèéìæòçÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1FRAGMENTA LIBRORUM €@@@@DE PHILOSOPHIA DEPERDITORUM}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1OECONOMICUS}1 —ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®³¸µËÿáúHomo ex eo numero hominum, €qui apud nos hoc nomine dignantur. ïãÄïî® Ôåò® ¦³Ð讦 ³µ±ÿâúQuid igitur, pro deum inmor-€talium! primum eam docebas, quaeso? ˜ŒïãÎïî® ´´¹ÍÿãúNullo modo facilius arbitror posse neque her-€bas arescere et interfici neque terram ab sole percoqui. ˜ŽïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±°¶ËÿäúApes in alvarium concesserant. ïãÇò® éîã® ¦³äõâ® îïí® Ç̦ µ®µ·¶ËÿåúErit brevis culmus. ˜‘ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±µ®µ®¸ÿæúCum vero adfecta iam prope €aestate uvas a sole mitescere tempus est. ïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ³®²°®´ÿçúNeque serit vitem neque, €quae sata est, diligenter colit; oleum, ficos, poma €non habet.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1PROTAGORAS}1 ’ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²´·ËÿèúˆQuid tu? unde tandem appares, €o Socrate? %an quidem non dubium est, quin ab €Alcibiade? ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®´°²Ëÿèú‰Nunc a vobis, o Protagora et €Socrates, postulo, ut de isto concedatis alter alteri et €inter vos de huiusce modi rebus controversemini, non €concertetis. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®±¸²ËÿèúŠQuae igitur potest esse indignitas voluptatis ad €molestiam nisi in magnitudine aut longitudine alterius €utrius posita? ïãÄïî® Ôåò® ¦³Ð讦 ¶±±ÿèú‹confirmandi genera compluria.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1DE IURE CIVILI IN ARTEM REDIGENDO}1 ’ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±®²²®·ÿèúŒNec vero scientia iuris maioribus suis Q. Aelius Tubero €defuit, doctrina etiam superfuit. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±³¸Ëÿèúaliquo excellente ac nobile viro.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1DE AUGURIIS}1 “ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±²²ËÿèúŽomnibus avi incerta. ™„áïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±°µËÿèúoscen ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±³¹Ëÿèúoscinis ¦Ÿôÿïãÿ@@@@{1CATO}1 ˜ŽïãÍáãò® ¦³Óáô®¦ ¶®²®³³ÿèú‘Contingebat in eo, quod plerisque contra solet, ut maiora €omnia re quam fama viderentur, id quod non saepe €evenit, ut expectatio cognitione, aures ab oculis vincerentur. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ±°Ëÿèú’ignoturum alteri, quod patrem, €alteri, quod tutorem secutus esset. ¨ˆŸôÿïãÿ@@@@{1DE GLORIA}1 ˜ˆôÿ@@@@{1EX LIBRO I}1 ïãÆåóôõó ²°²Íÿèú“ut imitetur ineptias Stoicorum. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO II}1 ïãÇåì® ¦³Î®Á®¦ ±µ®¶®³ÿèú”Apud eundem poe+tam Aiax €cum Hectore congrediens depugnandi causa agit, ut €sepeliatur, si sit forte victus, declaratque se velle, ut €suum tumulum multis etiam post saeculis praetereun-€tes sic loquantur: €@@@@Hic situs est vitae iam pridem lumina linquens, €@@@@Qui quondam Hectoreo percussus concidit ense. €@@@@Fabitur haec aliquis, mea semper gloria vivet. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±³³Ëÿèú•quo stante et incolume. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®¸±Ëÿèú–In Tusculanum mihi nuntiabantur €gladiatorii sibili. ïãÐèéìáòç® ¦³Öåòç® Åã쮦 ²®¶³ÿèú—Statuerunt %gloria leaena. ôÿïãÿ@@@@{1EX LIBRO INCERTO}1 ïãÄéïí® ¦³Ç̦ ±®³¸²Ëÿèú˜O miserum vel potius amentem, de quo necesse erat peius existi-€mare eos, qui ploderent, quam eos, qui non ploderent.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1CONSOLATIO}1 —ïãÐìéî® ¦³Îáô®¦ ðòáåæ® ²²ÿèú™Crantorem sequor. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¸®±¸ÿèúšSed nescio qui nos teneat error ac miserabilis ignoratio veri. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¹®±³ÿèú›Non nasci longe optimum nec in hos €scopulos incidere vitae, proximum autem, si natus sis, €quam primum tamquam ex incendio fugere fortunae. ïãÃéã® ¦³Ôõó㮦 ±®¶¶ÿèúœAnimorum nulla in €terris origo inveniri potest; nihil enim est in animis €mixtum atque concretum, aut quod ex terra natum €atque fictum esse videatur, nihil ne aut umidum qui-€dem aut flabile aut igneum. His enim in naturis €nihil inest, quod vim memoriae, mentis, cogitationis €habeat, quod et praeterita teneat et futura provideat €et complecti possit praesentia, quae sola divina sunt; €nec invenietur umquam, unde ad hominem venire pos-€sint nisi a deo. Singularis est igitur quaedam natura €atque vis animi seiuncta ab his usitatis notisque na-€turis. Ita, quicquid est illud, quod sentit, quod sapit, €quod vivit, quod viget, caeleste et divinum ob eam-€que rem aeternum sit necesse est. Nec vero deus ipse, €qui intellegitur a nobis, alio modo intellegi potest €nisi mens soluta quaedam et libera, segregata ab €omni concretione mortali, omnia sentiens et movens €ipsaque praedita motu sempiterno. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ±®±µ®±¶ÿèúCum vero et mares et feminas complures ex hominibus €in deorum numero esse videamus et eorum in urbibus €atque agris augustissima delubra veneremur, adsen-€tiamur eorum sapientiae, quorum ingeniis et inventis €omnem vitam legibus et institutis excultam constitu-€tamque habemus. Quodsi ullum umquam animal con-€secrandum fuit, illud profecto fuit. Si Cadmi pro-€genies aut Amphi[try]onis aut Tyndari in caelum €tollenda fama fuit, huic idem honos certe dicandus €est; quod quidem faciam teque omnium optimam doc-€tissimamque adprobantibus dis inmortalibus ipsis in €eorum coetu locatam ad opinionem omnium morta-€lium consecrabo. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®±¹®³ÿèúžNec enim omnibus iidem illi sapientes arbitrati sunt €eundem cursum in caelum patere; nam vitiis et scele-€ribus contaminatos deprimi in tenebras atque in caeno €iacere docuerunt, castos autem [animos], puros, inte-€gros, incorruptos, bonis etiam studiis atque artibus €expolitos leni quodam et facili lapsu ad deos, id est €ad naturam sui similem, pervolare. ïãÌáãôáîô® ¦³Äéö® Éîóô®¦ ³®²¸®¹ÿèúŸCedo et manum tollo. ˜‘ïãÌáãô® ¦³Óôáô® Ôèå⮦ ±®³°¶ÿèú Hoc iter vitae tam confragosum putamus, tam ple-€num iniuriarum ac miseriarum atque laborum. þ´·´ÿï°·°ÿï‚ðèéìæòçÿïƒÃéãÿ¨ŠŸôÿïãÿèú @@@@{1DE CONSILIIS SUIS, €@@@@EXPOSITIO CONSILIORUM SUORUM}1 “ïãÂïåôè® ¦³äå éîóô® íõ󮦠±®±ÿèú¡Sed ut aliqua similitudine adductus maximis minima conferam, €ut cum vinolenti adulescentes tibiarum etiam cantu, €ut fit, instincti mulieris pudicae fores frangerent, ad-€monuisse tibicinam, ut spondeum caneret, Pythagoras €dicitur. Quod cum illa fecisset, tarditate modorum €et gravitate canentis illorum furentem petulantiam €consedisse. ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®±´¶Ëÿèú¢vectigalium.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1DE VIRTUTIBUS}1 ’ïãÃèáò® ¦³Ç̦ ±®²°¸Ëÿèú£illud neutiquam probantes.  Ÿôÿïãÿ@@@@{1CHOROGRAPHIA}1 ‘ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®²¶·Ëÿèú¤Ibi quercorum rami ad terram iacent, €ut sues quasi caprae ex ramis glande pascantur. ¨ŽŸôÿïãÿ@@@@{1EDICTUM L. RACILI TR. PL.}1 ‘ï㦳Óãè® Âïâ® Ãéã® Ðìáî㮦 ²¶¸Âÿèú¥Edictum Luci Racili tribuni plebi. ï°·±ÿï‚ÁòáôÐòïçîÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1[2CARMINA ARATEA]2 €@@@@PROGNOSTICORVM FRAGMENTA}1 ‘ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®µ°´ËÿáúVt cum luna means Hyperionis officit orbi €stinguuntur radii caeca caligine tecti. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®±°µËÿâúAst autem tenui quae candet lumine Phatne ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®±³¬ ±®±´ÿãúAtque etiam uentos praemonstrat saepe futuros €inflatum mare cum subito penitusque tumescit, €saxaque cana salis niueo spumata liquore €tristificas certant Neptuno reddere uoces, €aut densus stridor cum celso e uertice montis €ortus adaugescit, scopulorum saepe repulsus. @1 €@@Cana fulix itidem, fugiens e gurgite ponti, €nuntiat horribilis clamans instare procellas, €haud modicos tremulo fundens e gutture cantus. ïãÃéã® ¦³Äéö®¦ ±®±µÿäúVos quoque signa uidetis, aquai dulcis alumnae, €cum clamore paratis inanis fundere uoces €absurdoque sono fontis et stagna cietis. €Saepe etiam pertriste canit de pectore carmen €et matutinis acredula uocibus instat, €uocibus instat et adsiduas iacit ore querelas, €cum primum gelidos rores aurora remittit; €fuscaque non numquam cursans per litora cornix €demersit caput et fluctum ceruice recepit; €mollipedesque boues, spectantes lumina caeli, €naribus umiferum duxere ex aere sucum. @1 åúIam uero semper uiridis semperque grauata €lentiscus, triplici solita grandescere fetu, €ter fruges fundens tria tempora monstrat arandi. ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ²®±¹¶ËÿæúCaprigeni pecoris custos de gurgite uasto. @1 ï°·²ÿï‚ÔéíÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1TIMAEUS}1 ‘@@Multa sunt a nobis et in Academicis conscripta €contra physicos et saepe [2cum]2 P. Nigidio Carneadeo €more et modo disputata. Fuit enim vir ille cum ce-€teris artibus, quae quidem dignae libero essent, or-€natus omnibus, tum acer investigator et diligens earum €rerum, quae a natura involutae videntur; denique sic €iudico, post illos nobiles Pythagoreos, quorum disci-€plina extincta est quodam modo, cum aliquot saecla €in Italia Siciliaque viguisset, hunc extitisse, qui illam renovaret. Qui cum me in Ciliciam proficiscentem €Ephesi expectavisset Romam ex legatione ipse decedens, €venissetque eodem Mytilenis mei salutandi et visendi €causa Cratippus, Peripateticorum omnium, quos quidem €ego audierim, meo iudicio facile princeps, perlibenter et €Nigidium vidi et cognovi Cratippum. Ac primum quidem €tempus salutationis in percontatione consumpsimus * * * @@Quid est, quod semper sit neque ullum habeat €ortum, et quod gignatur nec umquam sit? Quorum €alterum intellegentia et ratione conprehenditur, quod €unum atque idem semper est; alterum, quod ad-€fert opinionem sensus rationis expers, quod totum €opinabile est, id gignitur et interit nec umquam esse @1 €vere potest. Omne autem, quod gignitur, ex aliqua €causa gigni necesse est; nullius enim rei causa remota reperiri origo potest. Quocirca si is, qui aliquod munus €efficere molitur, eam speciem, quae semper eadem est, €intuebitur atque id sibi proponet exemplar, praeclarum €opus efficiat necesse est; sin autem eam, quae gigni-€tur, numquam illam, quam expetet, pulchritudinem €consequetur. Omne igitur caelum sive mundus, sive €quo alio vocabulo gaudet, hoc a nobis nuncupatus sit_de quo id primum consideremus, quod prin-€cipio est in omni quaestione considerandum, sem-€perne fuerit nullo generatus ortu, an ortus sit ab €aliquo temporis principatu. Ortus est, quandoquidem €cernitur et tangitur et est undique corporatus. Omnia €autem talia sensum movent, sensusque moventia quae €sunt, eadem in opinatione considunt; quae ortum habere €gignique diximus, nihil autem gigni posse sine causis. Atque illum quidem quasi parentem huius universitatis €invenire difficile et, cum iam inveneris, indicare in €vulgus nefas. Rursus igitur videndum, ille fabricator €huius tanti operis utrum sit imitatus exemplar, idne, €quod semper unum [2et]2 idem et sui simile, an id, quod €generatum ortumque dicimus. Atqui si pulcher est €hic mundus et si probus eius artifex, profecto speciem €aeternitatis imitari maluit, sin secus, quod ne dictu €quidem fas est, generatum exemplum est pro aeterno secutus. Non igitur dubium, quin aeternitatem ma-€luerit exsequi, quandoquidem neque mundo quicquam €pulchrius neque eius aedificatore praestantius. Sic ergo €generatus ad id est effectus, quod ratione sapientiaque €conprehenditur atque aeternitate inmutabili continetur. €Ex quo efficitur, ut sit necesse hunc, quem cernimus, €mundum simulacrum aeternum esse alicuius aeterni. €Difficillimum autem est in omni conquisitione ra-€tionis exordium. De iis igitur, quae diximus, haec sit prima distinctio. Omni orationi cum iis rebus, de €quibus explicat, videtur esse cognatio. Itaque cum de @1 €re stabili et inmutabili disputat oratio, talis sit, qualis €illa, quae neque redargui neque convinci potest. Cum €autem ingressa est imitata et efficta simulacra, bene €agi putat, si similitudinem veri consequatur. Quantum €enim ad id, quod ortum est, aeternitas valet, tantum €ad fidem veritas. Quocirca si forte de deorum na-€tura ortuque mundi disserentes minus id, quod ave-€mus animo, consequemur, ut tota dilucide et plane ex-€ornata oratio sibi constet et ex omni parte secum ipsa €consentiat, haut sane erit mirum, contentique esse debe-€bitis, si probabilia dicentur. Aequum est enim memi-€nisse et me, qui disseram, hominem esse et vos, qui iudi-€cetis, ut, si probabilia dicentur, ne quid ultra requiratis. @@Quaeramus igitur causam, quae inpulerit eum, qui €haec machinatus sit, ut originem rerum et molitionem €novam quaereret. Probitate videlicet praestabat; pro-€bus autem invidet nemini; itaque omnia sui similia €generavit. Haec nimirum gignendi mundi causa iustis-€sima. Nam cum constituisset deus bonis omnibus €explere mundum, mali nihil admiscere, quoad natura €pateretur, quicquid erat, quod in cernendi sensum ca-€deret, id sibi adsumpsit non tranquillum et quietum, €sed inmoderate agitatum et fluitans, idque ex inordi-€nato in ordinem adduxit; hoc enim iudicabat esse praestantius. Fas autem nec est nec umquam fuit €quicquam nisi pulcherrimum facere ei, qui esset op-€tumus. Cum rationem igitur habuisset, reperiebat nihil €esse eorum, quae natura cernerentur, inintellegens in-€tellegente in toto genere praestantius. Quocirca intel-€legentiam in animo, animum inclusit in corpore. Sic €ratus est opus illud effectum esse pulcherrimum. Quam €ob causam non est cunctandum profiteri, si modo in-€vestigari aliquid coniectura potest, hunc mundum animal €esse, idque intellegens et divina providentia constitutum. @@Hoc posito, quod sequitur, videndum est, cuiusnam €animantium deus in fingendo mundo similitudinem secu-€tus sit. Nullius profecto id quidem, quae sunt nobis nota @1 €animantia; sunt enim omnia in quaedam genera partita €aut inchoata nulla ex parte perfecta; imperfecto autem €nec absoluto simile pulchrum esse nihil potest. Cuius €ergo omne animal quasi particula quaedam est, sive in €singulis sive in universo genere cernatur, eius similem €mundum esse dicamus. Omnes igitur, qui animo cernun-€tur et ratione intelleguntur, animantes conplexu rationis €et intellegentiae sicut homines hoc mundo et pecudes €et omnia, quae sub aspectum cadunt, conprehenduntur. Quod enim pulcherrimum in rerum natura intellegi €potest, et quod ex omni parte absolutissimum est, cum €deus [2eius]2 similem mundum efficere vellet, animal þ´·´ÿï°·²ÿï‚ÔéíÿïƒÃéãÿ˜Œ„unum aspectabile, in quo omnia animalia contineren-€tur, effecit. Rectene igitur unum mundum diximus, €an fuit pluris aut innumerabilis dictu melius et ve-€rius? Unus profecto, siquidem factus est ad exemplum. €Quod enim omnis animantis eos, qui ratione intelle-€guntur, complectitur, id non potest esse cum altero. €Rursus enim alius animans, qui eum contineat, sit €necesse est, cuius partes sint animantes superiores, €caelumque hoc simulacrum illius ultimi sit, non pro-€ximi. Quorum ne quid accideret, atque ut hic mun-€dus esset animanti absoluto simillimus, hoc ipso, quod €solus atque unus esset, idcirco singularem deus hunc €mundum atque unigenam procreavit. @@Corporeum autem et aspectabile itemque tractabile €omne necesse est esse, quod natum est. Nihil porro €igni vacuum aspici ac videri potest nec vero tangi, €quod careat solido, solidum autem nihil, quod terrae €sit expers; quam ob rem mundum efficere moliens deus €terram primum ignemque iungebat. Omnia autem duo €ad cohaerendum tertium aliquid anquirunt et quasi €nodum vinculumque desiderant. Sed vinculorum id est €aptissimum atque pulcherrimum, quod ex se atque de €iis, quae stringit, quam maxime unum efficit. Id op-€time adsequitur, quae Graece $A)NALOGI/A&, Latine (auden-€dum est enim, quoniam haec primum a nobis novan- @1 tur) conparatio proportiove dici potest. Quando €enim trium vel numerorum vel figurarum vel quorum-€cumque generum contingit ut, quod medium sit, ut €ei primum proportione, ita id postremo comparetur, €vicissimque, ut extremum cum medio, sic medium cum €primo conferatur, id, quod medium est, tum primum €fit, tum postremum, postrema autem et prima media €fiunt; ita necessitas cogit, ut eadem sint ea, quae €diiuncta fuerant; eadem autem cum facta sint, effici-€tur, ut omnia sint unum. Quodsi universi corpus €planum et aequabile explicaretur neque in eo quic-€quam esset % requisitum, unum interiectum medium et €se ipsum et ea, quibus esset interpositum, conligaret. Sed cum soliditas mundo quaereretur, solida autem €omnia uno medio numquam, duobus semper copulen-€tur, ita contigit, ut inter ignem atque terram aquam €deus animamque poneret eaque inter se conpararet €et proportione coniungeret, ut, quem ad modum ignis €animae, sic anima aquae, quodque anima aquae, id €aqua terrae proportione redderet. Qua ex coniunctione €caelum ita aptum est, ut sub aspectum et tactum €cadat. Itaque et ob eam causam et ex iis rebus nu-€mero quattuor mundi est corpus effectum ea con-€strictum conparatione, qua dixi; ex quo ipse se con-€cordi quadam amicitia et caritate conplectitur atque €ita apte cohaeret, ut dissolvi nullo modo queat nisi ab eodem, a quo est conligatus. Earum autem quat-€tuor rerum, quas supra dixi, sic in omni mundo par-€tes omnes conlocatae sunt, ut nulla pars huiusce ge-€neris excederet extra, atque ut in hoc universo ines-€sent genera illa universa, id ob eas causas, primum €ut mundus animans posset ex perfectis partibus esse €perfectus, deinde ut unus esset nulla parte, unde alter €gigneretur, relicta, postremo ne qui morbus eum pos-set aut senectus attingere. Omnis enim coagmentatio €corporis vel caloris vel frigoris [2vi]2 vel aliqua inpul-€sione vehementi labefactatur et frangitur et ad morbos @1 €senectutemque conpellitur. Hanc igitur habuit ratio-€nem effector mundi et molitor deus, ut unum opus €totum atque perfectum ex omnibus et totis atque per-€fectis absolveret, quod omni morbo et senio vacaret. €Formam autem et maxime cognatam et decoram dedit. €A quo enim animanti omnis reliquos contineri vellet €animantes, hunc ea forma figuravit, qua una omnes €formae reliquae concluduntur, et globosum est fabri-€catus, quod $SFAIROEIDE/S& Graeci vocant, cuius omnis €extremitas paribus a medio radiis attingitur, idque ita €tornavit, ut nihil efficere posset rotundius, nihil aspe-€ritatis ut haberet, nihil offensionis, nihil incisum an-€gulis, nihil anfractibus, nihil eminens, nihil lacunosum, €omnesque partes simillimas omnium, quod eius iudicio praestabat dissimilitudini similitudo. Omni autem to-€tam figuram mundi levitate circumdedit. Nec enim €oculis egebat, quia nihil extra, quod cerni posset, re-€lictum erat, nec auribus, quia ne quod audiretur qui-€dem, neque erant anima circumfusa extrema mundi, €ut respirationem requireret, nec vero desiderabat aut €alimenta corporis aut detractionem confecti et con-€sumpti cibi; neque enim ulla decessio fieri poterat €neque accessio, nec vero erat unde. Itaque se ipse €consumptione et senio alebat sui, cum ipse per se et a €se et pateretur et faceret omnia. Sic enim ratus est ille, €qui ista iunxit et condidit, ipsum se contentum esse mundum neque egere altero. Itaque ei nec manus €adfixit, quoniam nec capiendum quicquam erat nec €repellendum, nec pedes aut alia membra, quibus in-€gressum corporis sustineret. Motum enim dedit caelo €eum, qui figurae eius esset aptissimus, qui unus ex €septem motibus mentem atque intellegentiam cieret €maxime. Itaque una conversione atque eadem ipse €circum se torquetur et vertitur. Sex autem reliquos €motus ab eo separavit itaque ab omni erratione eum €liberavit. Ad hanc igitur conversionem, quae pedibus €et gradu non egeret, ingrediendi membra non dedit. @1 @@Haec deus is, qui erat, de aliquando futuro deo €cogitans levem illum effecit et undique aequabilem €et a medio ad summum parem et perfectum atque €absolutum ex absolutis atque perfectis. Animum autem €ut in eo medio conlocavit, ita per totum tetendit; €deinde eum circumdedit corpore et vestivit extrinsecus €caeloque solivago et volubili et in orbem incitato €conplexus est, quod secum ipsum propter virtutem €facile esse posset nec desideraret alterum satis sibi ipsum notum et familiare. Sic deus ille aeternus hunc €perfecte beatum deum procreavit. Sed animum haud €ita, ut modo locuti sumus, tum denique, cum corpus €ei effecisset, inchoavit; neque enim esset rectum mi-€nori parere maiorem; sed nos multa inconsiderate ac €temere dicimus. Deus autem et ortu et virtute anti-€quiorem genuit animum eumque ut dominum atque €imperantem oboedienti praefecit corpori, idque molitus €tali quodam est modo: Ex ea materia, quae individua €est et quae semper unius modi suique similis, et ex €ea, quae in corporibus dividua gignitur, tertium ma-€teriae genus ex duobus in medium admiscuit, quod €esset eiusdem naturae et quod alterius, idque inter-€iecit inter individuum atque id, quod dividuum esset in corpore. Ea cum tria sumpsisset, in unam speciem €temperavit naturamque illam, quam alterius diximus, €vi cum eadem coniunxit fugientem et eius copulatio-€nis alienam; quae permiscens cum materia cum ex €tribus effecisset unum, id ipsum in ea, quae decuit, €membra partitus est. Iam partis singulas ex eodem €et ex altero et ex materia temperavit. Fuit autem €talis illa partitio: unam principio partem detraxit ex €toto, secundam autem primae partis duplam, deinde €tertiam, quae esset secundae sesquialtera, primae tripla, €deinde quartam, quae secundae dupla esset, quintam €inde, quae tertiae tripla, tum sextam octuplam primae, €postremo septimam, quae septem et viginti partibus antecederet primae. Deinde instituit dupla et tripla @1 €intervalla explere partis rursus ex toto desecans; quas €[2in]2 intervallis ita locabat, ut in singulis essent bina €media (vix enim audeo dicere medietates, quas Graeci €$MESO/THTAS& appellant; sed quasi ita dixerim, intellega-€tur; erit enim planius), earum alteram eadem parte €praestantem extremis eademque superatam, alteram €pari numero praestantem extremis parique superatam. €Sesquialteris autem intervallis et sesquitertiis et ses-€quioctavis sumptis ex his conligationibus in primis €intervallis sesquioctavo intervallo sesquitertia omnia explebat, cum particulam singulorum relinqueret. Eius €autem particulae intervallo relicto habebat [2numerus €ad]2 numerum eandem proportionem conparationem[2que]2 €in extremis, quam habent ducenta quinquaginta [2sex]2 €cum ducentis quadraginta tribus, atque ita permixtum €illud, ex quo haec secuit, iam omne consumpserat. €Hanc igitur omnem coniunctionem duplicem in longi-€tudinem diffidit mediaeque accommodans mediam quasi þ´·´ÿï°·²ÿï‚ÔéíÿïƒÃéãÿ˜˜ˆ‰decussavit, deinde in orbem intorsit, ut et ipsae se-€cum et inter se ex commissura, quae e regione esset, €iungerentur, eoque motu, cuius orbis semper in eodem €erat eodemque modo ciebatur, undique est eas circum-plexus. Atque ita cum alterum esset exteriorem, [2al-€terum interiorem]2 amplexus orbem, illum eiusdem na-€turae, hunc alterius notavit eamque, quae erat eius-€dem, detorsit a latere in dexteram partem, hanc autem €citimam a mediana linea direxit ad laevam, sed prin-€cipatum dedit superiori, quam solam individuam reli-€quit. Interiorem autem cum in sex partis divisisset, €septem orbis dispares duplo et triplo intervallo mo-€veri iussit contrariis inter se cursibus. Eorum autem €trium fecit pares celeritates, sed quattuor et inter se €dispares et dissimilis trium reliquorum. @@Animum igitur cum ille procreator mundi deus €ex sua mente et voluntate genuisset, tum denique omne, €quod erat concretum atque corporeum, substernebat €animo interiusque faciebat atque ita medio medium @1 €accommodans copulabat. Sic animus a medio profectus €extremitatem caeli a suprema regione rotundo ambitu €circumiecit seseque ipse versans divinum sempiternae sapientisque vitae induxit exordium. Et corpus qui-€dem caeli aspectabile effectum est, animus autem ocu-€lorum effugit optutum. Est autem unus ex omnibus €rationis concentionisque, quae $A(RMONI/A& Graece, sem-€piternarum rerum et sub intellegentiam cadentium €compos et particeps, quo nihil est ab optimo et prae-€stantissimo genitore melius procreatum; quippe qui ex €eadem iunctus alteraque natura adiuncta materia tem-€peratione trium partium proportione conpactus, se €ipse conversans, cum materiam mutabilem arripuit et €cum rursus individuam atque simplicem, per se omnis €movetur discernitque, quid sit eiusdem generis, quid €alterius, et cetera diiudicat, quid cuique rei sit ma-€xime aptum, quid quoque loco aut modo aut tempore €contingat, quaeque distinctio sit inter ea, quae gi-gnantur, et ea, quae sint semper eadem. Ratio autem €vera, quae versatur in iis, quae sunt semper eadem, €et in iis, quae mutantur, cum [2in]2 eodem et in altero €movetur ipsa per sese sine voce et sine ullo sono, €cum eam partem attingit, qua sensus cieri potest, [2et]2 €orbis illius generis alterius inmutatus et rectus omnia €animo mentique denuntiat, tum opiniones adsensio-€nesque firmae veraeque gignuntur; cum autem in illis €rebus vertitur, quae manentes semper eadem non sensu, €sed intellegentia continentur * * * š¨æò©ÿïãÎïî® ±¹¸ÍÿáúRatione igitur et mente divina ad originem temporis curricu-€lum inventum est solis et lunae @1 ˜ƒïãÿâú* * * ius natura converteret, ut terram lunae cursus pro-€xime ambiret eique supra terram proxima solis cir-€cumvectio esset. Lucifer deinde et sancta Mercuri €stella cursum habent solis celeritati parem, sed vim €quandam contrariam, eaque concursatione, [2quam]2 inter €se habent Lucifer, Mercurius, sol, alii alios vincunt vicissimque vincuntur. Reliquorum siderum quae causa €collocandi fuerit, quaeque eorum sit conlocatio, in €sermonem alium differendum est, ne in eo, quod at-€tingendum fuit, quam in eo, quoius causa id attingimus, €longior ponatur oratio. Quando igitur sibi quodque €eorum siderum cursum decorum est adeptum, ex qui-€bus erat modus temporis consignandus, conligatisque €corporibus vinculis animalibus animantia orta sunt €eaque imperio parere didicerunt, tum ex alterius na-€turae motione transversa in eiusdem naturae motum €incurrentia in eaque haerentia atque inpedita, cum alia €maiorem lustrarent orbem, alia minorem, tardius quae €maiorem, celerius quae minorem, motu unius eiusdem-€que naturae quae velocissime movebantur, ea celeri-€tate vinci a tardioribus et, cum superabant, superari videbantur. Omnis enim orbis eorum quasi helicae €inflexione vertebat, quia bifariam contrarie simul pro-€cedentia efficiebant, ut, quod esset tardissimum, id €proximum fieret celerrimo. Atque ut esset mensura €quaedam evidens, quae in octo cursibus celeritates €tarditatesque declararet, deus ipse solem quasi lumen €accendit ad secundum supra terram ambitum, ut quam €maxime caelum omnibus conluceret animantesque, €quibus ius esset doceri, ab eiusdem motu et ab eius, €quod simile esset, numerorum naturam vimque cogno-scerent. Nox igitur et dies ad hunc modum et ob €has generata causas unum circumitum orbis efficit €sapientissimum atque optimum, mensis autem, quando €luna lustrato suo cursu solem consecuta est, annus, €ubi sol suum totum confecit et peragravit orbem. Ceterorum autem siderum ambitus ignorantes homines @1 €praeter admodum paucos neque nomine appellant ne-€que inter se numero commetiuntur. Itaque nesciunt €hos siderum errores id ipsum esse, quod rite dicitur €tempus, multitudine infinita, varietate admirabili prae-€ditos. Ac tamen illud perspici et intellegi potest, ab-€soluto perfectoque numero temporis absolutum annum €perfectumque tum compleri denique, cum se octo €ambitus confectis suis cursibus ad idem caput rettu-€lerunt, cumque eos permensus est idem et semper sui similis orbis. Has igitur ob causas nata astra sunt, €quae per caelum penetrantia solstitiali se et brumali €revocatione converterent, ut hoc omne animal, quod €videmus, esset illi animali, quod sentimus, ad aeter-€nitatis imitationem simillimum. €@@Et cetera quidem usque ad temporis ortum impressa €ab illis, quae imitabatur, ecfinxerat; sed quia nondum €omne animal in mundo intus incluserat, ex ea parte defi-€ciebat ad propositum exemplar imaginis similitudo. Quot €igitur et quales animalium formas mens in speciem re-€rum intuens poterat cernere, totidem et tales in hoc mundo secum cogitavit effingere. Erant autem animan-€tium genera quattuor, quorum unum divinum atque cae-€leste, alterum pinnigerum et ae+rium, tertium [2aquatile]2, €terrestre quartum. Divinae animationis maxime speciem €faciebat ex igne, ut et splendidissimus esset et aspectu €pulcherrimus. Cumque eum similem universi naturae €efficere vellet, ad volubilitatem rotundavit comitemque €eum sapientiae quam optimae mentis effecit circumque €omne caelum aequaliter distribuit, ut hunc varietate €distinctum bene Graeci $KO/SMON&, nos lucentem mundum nominaremus. Dedit autem divinis duo genera motus, €unum, quod semper esset in eodem % de quo et idem €omnibus atque uno modo celaret, alterum, quod in €anticam partem a conversione eiusdem et similis pel-€leretur. Quinque autem reliquis motibus orbum eum €voluit esse et expertem, immobilem et stantem. Ex €quo genere ea sunt sidera, quae infixa caelo non mo- @1 €ventur loco, quae sunt animantia, eaque divina, ob €eamque causam suis sedibus inhaerent et perpetuo €manent. Quae autem vaga et mutabili erratione la-buntur, ita generata sunt, ut supra diximus. Iam vero €terram, altricem nostram, quae traiecto axi sustinetur, €diei noctisque effectricem eandemque custodem, anti-€quissimam deorum omnium voluit esse eorum, qui €intra caelum gignerentur. Lusiones autem deorum et €inter ipsos deos concursiones, quaeque in orbibus eorum €conversiones quaeque antecessiones eveniant, cumque €inter se paene contingant, eorum qui prope copulentur €contrariaque regione et pone quos aut ante laban-€tur quibusque temporibus a nostro aspectu oblitescant €rursusque emersi terrorem incutiant rationis experti-€bus, si verbis explicare conemur nullo posito ob €oculos simulacro earum rerum, frustra suscipiatur €labor. Sed haec satis sint dicta nobis, quae[2que]2 de €deorum, qui cernuntur quique sunt orti, natura prae-€fati sumus, habeant hunc terminum. @@Reliquorum autem, quos Graeci $DAI/MONAS& appellant, €nostri, opinor, Lares, si modo hoc recte conversum €videri potest, et nosse et enuntiare ortum eorum maius €est, quam ut profiteri nos scribere audeamus. Creden-€dum nimirum est veteribus et priscis, ut aiunt, viris, €qui se progeniem deorum esse dicebant, itaque eorum €vocabula nobis prodiderunt. Nosse autem generatores €suos optime poterant, ac difficile factu est a deis ortis €fidem non habere, quamquam nec argumentis nec ra-€tionibus certis eorum oratio confirmatur; sed quia de €suis [notis] rebus videntur loqui, veteri legi morique þ´·´ÿï°·²ÿï‚ÔéíÿïƒÃéãÿ˜§ïãÿâúparendum est. Sic igitur, ut ab iis est traditum, €horum deorum ortus habeatur atque dicatur, ut Ocea-€num Salaciamque Caeli satu Terraeque conceptu ge-€neratos editosque memoremus, ex his Saturnum et €Opem, deinceps Iovem atque Iunonem, reliquos, [2quos]2 €fratres inter se agnatosque usurpari atque appellari €videmus, et eorum, ut utamur vetere verbo, prosapiam. @1 Quando igitur omnes, et qui moventur palamque se €ostendunt, et qui eatenus nobis declarantur, qua ipsi €volunt, creati sunt, tum ad eos is deus, qui omnia €genuit, fatur: 'Haec vos, qui deorum satu orti estis, €attendite: quorum operum ego parens effectorque sum, €haec sunt indissoluta me invito; quamquam omne col-€ligatum solvi potest; sed haudquaquam boni est €ratione vinctum velle dissolvere. Sed quoniam estis €orti, inmortales vos quidem esse et indissolubiles non €potestis, neutiquam tamen dissolvemini, neque vos €ulla mortis fata periment nec fraus valentior quam €consilium meum, quod maius est vinculum ad perpe-€tuitatem vestram quam illa, quibus estis tum, cum gignebamini, conligati. Quid sentiam igitur, cogno-€scite: Tria genera nobis reliqua sunt, eaque mortalia; €quibus praetermissis caeli absolutio perfecta non erit. €Omnia enim genera animalium complexu non tenebit; €teneat autem oportebit, ut ex eodem ne quid absit. €Quae a me ipso effecta [2si]2 sint, deorum vitam possint €adaequare. Ut igitur mortali condicione generentur, €vos suscipite, ut illa gignatis imiteminique vim meam, €qua me in vestro ortu usum esse meministis. In €quibus qui tales creabuntur, ut deorum inmortalium €quasi gentiles esse debeant, divini generis appellentur €teneantque omnium animantium principatum vobisque €iure et lege volentes pareant; quorum vobis initium €satusque tradetur a me, vos autem ad id, quod erit €inmortale, partem attexitote mortalem. Ita orientur €animantes, quos et vivos alatis et consumptos sinu €recipiatis.' @@Haec ille dixit. Deinde ad temperationem supe-€riorem revertit; in qua omnem animum universae na-€turae temperans permiscebat superiorisque permixtionis €reliquias fundens aequabat eodem modo ferme, nisi €quod non ita incorrupta, ut ea, quae semper idem, €sed ab iis secundum sumebat atque etiam tertium. Toto igitur omni constituto sideribus parem numerum @1 €distribuit animorum et singulos adiunxit ad singula €atque ita quasi in currum universitatis inposuit com-€monstravitque leges fatales ac necessarias et ostendit €primum ortum unum fore omnibus, eumque modera-€tum atque constantem nec ab ullo inminutum, satis €autem et quasi sparsis animis fore uti certis tempo-€rum intervallis oreretur animal, quod esset ad cultum deorum aptissumum. Sed cum duplex esset natura €generis humani, sic se res habebat, ut praestantius €genus esset eorum, qui essent futuri viri. Cum autem €animos corporibus necessitate insevisset, cumque ad €corpora tum accessio fieret, tum abscessio, principio €necesse erat sensum exsistere unum communemque €omnium vehementiore motu excitatum coniunctumque €naturae, deinde voluptate et molestia mixtum amorem, €post iram et metum et reliquos motus animi, comites €superiorum et iis etiam contrarios dissidentes; quos €qui ratione rexerit, iuste vixerit, qui autem iis se de-diderit, iniuste. Atque ille, qui recte atque honeste €curriculum vivendi a natura datum confecerit, ad illud €astrum, quocum aptus fuerit, revertetur; qui autem €inmoderate et intemperate vixerit, eum secundus ortus €in figuram muliebrem transferet, et, si ne tum qui-€dem finem vitiorum faciet, gravius etiam iactabitur €et in suis moribus simillimas figuras pecudum et fera-€rum transferetur neque terminum malorum prius aspi-€ciet, quam illam sequi coeperit conversionem, quam ha-€bebat in se ipse eiusdem et similis innatam et insitam. €Quod tum eveniet, cum illa, quae ex igni, anima, aqua, €terra turbulenta et rationis expertia insederint, ratione €depulerit et ad primam atque optimam affectionem animi pervenerit. Quae cum ita dissignasset seseque, si quid €postea fraudis aut vitii evenisset, extra omnem culpam €causamque posuisset, alios in terram, alios in lunam, €alios in reliquas mundi partes, quae sunt [ad] spatiorum €temporis signa et notae constitutae, spargens quasi €serebat. Post autem eam sationem dis, ut ita dicam, @1 €iunioribus permisit, ut corpora mortalia effingerent, €quantumque esset reliquum ex humano animo, quod €deberet accedere, id omne, et quae consequentia essent, €perpolirent et absolverent; deinde ut huic animanti €principes se ducesque praeberent vitamque eius quam €pulcherrime regerent et gubernarent, quatenus non ipse €bene factus sua culpa sibi aliquid miseriae quaereret. @@Atque is quidem, qui cuncta conposuit, constanter €in suo manebat statu; qui autem erant ab eo creati, €cum parentis ordinem cognovissent, hunc sequebantur. €Itaque cum accepissent inmortale principium mortalis €animantis, imitantes genitorem et effectorem sui par-€ticulas ignis et terrae et aquae et animae a mundo, €quas rursus redderent, mutuabantur easque inter se €copulabant haud isdem vinclis, quibus ipsi erant con-€ligati, sed talibus, quae cerni non possent propter €parvitatem, crebris quasi cuneolis inliquefactis unum €efficiebant ex omnibus corpus atque in eo influente atque effluente animi divini ambitus inligabant. Ita-€que illi in flumen inmersi neque tenebant neque tene-€bantur, sed vi magna tum ferebant, tum ferebantur. €Ita totum animal movebatur illud quidem, sed in-€moderate et fortuito, ut sex motibus veheretur. Nam €et ante et pone et ad laevam et ad dextram et sur-€sum et deorsum, modo huc, modo illuc * * * @@Sed si in splendore consedit, tum vel eadem spe-€cies vel interdum inmutata redditur, cum ignis oculo-€rum cum eo igne, qui est ob os offusus, se confudit €et contulit. Dextra autem videntur, quae laeva sunt, €quia contrariis partibus oculorum contrarias partes @1 €attingunt. Respondent autem dextera dexteris, laeva €laevis conversione luminum, cum ea inter se non €cohaerescunt. Id fit, cum speculorum levitas hinc €illincque altitudinem adsumpsit et ita dextera detrusit €in laevam partem oculorum laevaque in dexteram. €Supina etiam ora cernuntur depulsione luminum; quae convertens inferiora reddit, quae sunt superiora. At-€que haec omnia ex eo genere sunt, quae rerum ad-€iuvant causas; quibus utitur ministeriis deus, cum €optimi speciem, quoad fieri potest, efficit. Sed existi-€mant plerique non haec adiuvantia causarum, sed has €ipsas esse omnium causas, quae vim habeant refrige-€randi calfaciendi, concrescendi liquendi, careant autem €omni intellegentia atque ratione, quae nisi in animo €nulla alia in natura reperiantur. Animus autem sen-€sum omnem effugit oculorum; at ignis, [2anima,]2 aqua, terra corpora sunt, eaque cernuntur. Illum autem, €qui intellegentiae sapientiaeque se amatorem profite-€tur, necesse est intellegentis sapientisque naturae pri-€mas causas conquirere, dein secundas earum rerum, quae €necessario movent alias, cum ipsae ab aliis moventur. €Quocirca nobis sic cerno esse faciendum, ut de utro-€que nos quidem dicamus genere causarum, separatim €autem de iis, quae cum intellegentia sunt efficientes €pulcherrimarum rerum atque optumarum, et de iis, €quae vacantes prudentia inconstantia perturbataque efficiunt. Ac de oculorum quidem causis, ut haberent €eam vim, quam nunc habent, satis ferme esse dictum €puto. Maxuma autem eorum utilitas donata hominum €generi deorum munere deinceps explicetur. Rerum €enim optumarum cognitionem nobis oculi attulerunt. €Nam haec, quae est habita de universitate oratio a €nobis, haud umquam esset inventa, si neque sidera €neque sol neque caelum sub oculorum aspectum cadere €potuissent. Nunc vero dies noctesque oculis cognitae, €tum mensum annorumque conversiones et numerum €machinatae sunt et spatium temporis dimensae et ad @1 €quaestionem totius naturae inpulerunt; quibus ex rebus €philosophiam adepti sumus, quo bono nullum opta-€bilius, nullum praestantius neque datum est morta-€lium generi deorum concessu atque munere neque €dabitur * * * š´¨æò©ÿˆ‘ïãÐòéóã® ¦³Ç̦ ³®´¶³ËÿãúDefenstrix @1 þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¯ôÿ@@@@{1[M. TULLI CICERONIS €@@@@AD HERENNIUM €@@@@LIBRI SEX]}1 ¡Ÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMUS}1 ‘@@Etsi [in] negotiis familiaribus i[2n]2pediti vix satis €otium studio suppeditare possumus et id ipsum, quod €datur otii, libentius in philosophia consumere consue-€vimus, tamen tua nos, Gai Herenni, voluntas com-€movit, ut de ratione dicendi conscriberemus, ne €aut tua causa noluisse aut fugisse nos laborem pu-€tares. Et eo studiosius hoc negotium suscepimus, quod €te non sine causa velle cognoscere r[2h]2etoricam intel-€l[2e]2gebamus: non enim in se parum fructus habet copia €dicendi et commoditas orationis, si recta intell[2e]2gentia €et definita animi moderatione gubernetur. Quas ob €res illa, quae Graeci scriptores inanis a[2d]2rogantiae cau-€sa sibi a[2d]2sumpserunt, rel[2i]2quimus. Nam illi, ne parum €multa scisse viderentur, ea conquisierunt, quae nihil €a[2d]2tinebant, ut ars difficilior cognitu putaretur, nos €autem ea, quae videbantur ad rationem dicendi per-€tinere, sumpsimus. Non enim spe quaestus aut gloria €commoti venimus ad scribendum, quemadmodum ce-€teri, sed ut industria nostra tuae morem geramus vo-€luntati. Nunc, ne nimium longa sumatur oratio, de re @1 €dicere incipiemus, [sed] si te unum illud monuerimus, €artem sine a[2d]2siduitate dicendi non multum iuvare, €ut intellegas hanc rationem praeceptionis ad exercita-€tionem a[2d]2commodari oportere. @@Oratoris officium est de [2i]2is rebus posse dicere, €quae res ad usum civilem moribus et legibus consti-€tutae sunt, cum a[2d]2sensione auditorum, quoad eius fieri €poterit. €@@Tria genera sunt causarum, quae recipere debet €orator: demonstrativum, deliberativum, iudiciale. €@@Demonstrativum est, quod tribuitur in alicuius €certae personae laudem vel vituperationem. €@@Deliberativum est in consultatione, quod habet €in se suasionem et dissuasionem. €@@Iudiciale est, quod positum est in controversia €et quod habet accusationem aut petitionem cum de-€fensione. €@@Nunc quas res oratorem habere oporteat, docebi-€mus, deinde quo modo has causas tractari conveniat, €ostendemus. @@Oportet igitur esse in oratore inventionem, dispo-€sitionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem. €@@Inventio est excogitatio rerum verarum aut veri €similium, quae causam probabilem reddant. €@@Dispositio est ordo et distributio rerum, quae €demonstrat, quid quibus locis sit co[2n]2locandum. €@@Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum €ad inventionem a[2d]2commodatio. €@@Memoria est firma animi rerum et verborum et €dispositionis perceptio. @1 €@@Pronuntiatio est vocis, vultus, gestus moderatio €cum venustate. €@@Haec omnia tribus rebus a[2d]2sequi poterimus: arte, €imitatione, exercitatione. €@@Ars est praeceptio, quae dat certam viam ratio-€nemque dicendi. €@@Imitatio est, qua i[2n]2pellimur cum diligenti ratione €ut aliquorum similes in dicendo valeamus esse. €@@Exercitatio est a[2d]2siduus usus consuetudoque di-€cendi. €@@Quoniam ergo demonstratum est, quas causas ora-€torem recipere quasque res habere conveniat, €nunc, quemadmodum possit oratio ad rationem €oratoris officii a[2d]2commodari, dicendum videtur. @@INVENTIO in sex partes orationis consumitur: in €exordium, narrationem, divisionem, confirmationem, €confutationem, conclusionem. €@@Exordium est principium orationis, per quod ani-€mus auditoris constituitur ad audiendum. €@@Narratio est rerum gestarum aut proinde ut ge-€starum expositio. €@@Divisio est, per quam aperimus, quid conveniat, €quid in controversia sit, et per quam exponimus, qui-€bus de rebus simus acturi. €@@Confirmatio est nostrorum argumentorum ex-€positio cum a[2d]2severatione. €@@Confutatio est contrariorum locorum dissolutio. €@@Conclusio est artificiosus orationis terminus. @1 €@@Nunc, quoniam una cum oratoris officiis, quo res €cognitu facilior esset, producti sumus, ut de orationis €partibus loqueremur et eas ad inventionis rationem €a[2d]2commodaremus, de exordio primum dicendum vi-€detur. @@Causa posita, quo commodius exordiri possimus, €genus causae est considerandum. Genera causarum €sunt qua[2t]2tuor: honestum, turpe, dubium, humile. €@@Honestum causae genus putatur, cum aut id de-€fendimus, quod ab omnibus defendendum videtur, aut €obpugnabimus, quod ab omnibus videtur obpugnari €debere ut pro viro forti contra parricidam. €@@Turpe genus intell[2e]2gitur, cum aut honesta res ob-€pugnatur aut defenditur turpis. €@@Dubium genus est, cum habet in se causa et ho-€nestatis et turpitudinis partem. €@@Humile genus est, cum contempta res a[2d]2fertur. @@Cum haec ita sint, conveniet exordiorum rationem €ad causae genus a[2d]2commodari. Exordiorum duo sunt €genera: principium, quod Graece prohemium appella-€tur, et insinuatio, quae epodos nominatur. €@@Principium est, cum statim auditoris animum €nobis idoneum reddimus ad audiendum. Id ita sumi-€tur, ut attentos, ut dociles, ut benivolos auditores ha-€bere possimus. €@@Si genus causae dubium habebimus, a benivolen-€tia principium constituemus, ne quid illa turpitudinis €pars nobis obesse possit. €@@Sin humile genus erit causae, faciemus attentos. €@@Sin turpe causae genus erit, insinuatione utendum @1 €est, de qua posterius dicemus, nisi quid nacti €erimus, qua re adversarios criminando benivolentiam €captare possimus. €@@Sin honestum genus causae erit, licebit recte vel €uti vel non uti principio. Si uti volemus, aut id oporte-€bit ostendere, qua re causa sit honesta, aut breviter, €quibus de rebus simus dicturi, exponere. Sin principio €uti nolemus, ab lege, ab scriptura, aut ab aliquo no-€strae causae adiumento principium capere oportebit. Quoniam igitur docilem, benivolum, attentum audi-€torem habere volumus, quo modo quidque effici pos-€sit, aperiemus. €@@Dociles auditores habere poterimus, si summam €causae breviter exponemus et si attentos eos faciemus; €nam docilis est, qui attente vult audire. €@@Attentos habebimus, si pollicebimur nos de re-€bus magnis, novis, inusitatis verba facturos aut de [2i]2is, €quae ad rem p. pertineant, aut ad eos ipsos, qui €audient, aut ad deorum i[2n]2mortalium religionem; et si €rogabimus, ut attente audiant; et si numero expone-€mus res, quibus de rebus dicturi sumus. @@Benivolos auditores facere qua[2t]2tuor modis pos-€sumus: ab nostra, ab adversariorum nostrorum, ab €auditorum persona, et ab rebus ipsis. €@@Ab nostra persona benivolentiam contrahemus, €si nostrum officium sine a[2d]2rogantia laudabimus, at-€que in rem p. quales fuerimus aut in parentes aut in €amicos aut in eos, qui audiunt * * * aliquid referemus, @1 €dum haec omnia ad eam ipsam rem, qua de agitur, €sint a[2d]2commodata. Item si nostra incommoda pro-€feremus, inopiam, solitudinem, calamitatem; et si ora-€bimus, ut nobis sint auxilio et simul ostendemus nos €in aliis noluisse spem habere. €@@Ab adversariorum persona benivolentia cap-€tabitur, si eos in odium, in invidiam, in contemptio-€nem adducemus. €@@In odium rapiemus, si quid eorum spurce, superbe, €perfidiose, crudeliter, confidenter, malitiose, flagitiose €factum proferemus. €@@In invidiam trahemus, si vim, si potentiam, si fac-€tionem, divitias, incontinentiam, nobilitatem, cliente-€las, hospitium, sodalitatem, a[2d]2finitates adversariorum €proferemus, et his adiumentis magis quam veritati eos €confidere aperiemus. €@@In contemptionem adducemus, si inertiam ignaviam, €desidiam luxuriam adversariorum proferemus. €@@Ab auditorum persona benivolentia colligitur, €si res eorum fortiter, sapienter, mansuete, magnifice €iudicatas proferemus; et si, quae de [2i]2is existimatio, €quae iudicii expectatio sit, aperiemus. €@@Ab rebus ipsis benivolum efficiemus auditorem, €si nostram causam laudando extollemus, adversari-orum per contemptionem deprimemus. Deinceps de €insinuatione aperiendum est. €@@Tria sunt tempora, quibus principio uti non pos- @1 €sumus, quae diligenter sunt consideranda: aut cum €turpem causam habemus, hoc est, cum ipsa res ani-€mum auditoris a nobis alienat; aut cum animus audi-€toris persuasus esse videtur ab [2i]2is, qui ante contra €dixerunt; aut cum defessus est eos audiendo, qui ante €dixerunt. €@@Si causa turpitudinem habebit, exordiri poterimus þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¡˜‰ˆ‹his rationibus: rem, hominem spectari oportere; non €placere nobis ipsis, quae facta dicantur ab adversariis, €et esse indigna aut nefaria; deinde cum diu rem auxe-€rimus, nihil simile a nobis factum ostendemus; aut €aliquorum iudicium de simili causa aut de eadem aut €de minore aut de maiore proferemus, deinde ad no-€stram causam pedetemptim accedemus et similitudi-€nem conferemus. Item si negabimus nos de adversa-€riis aut de aliqua re dicturos, et tamen occulte dicemus €interiectione verborum. @@Si persuasus auditor fuerit, id est, si oratio ad-€versariorum fecerit fidem auditoribus_neque enim €non facile scire poterimus, quoniam non sumus nescii, €quibus rebus fides fieri soleat_ergo si fidem factam €putabimus, his nos rebus insinuabimus ad causam: €de eo, quod adversarii firmissimum sibi adiumentum €putarint, primum nos dicturos pollicebimur; ab ad-€versarii dicto exordiemur, et ab eo maxime, quod ille €nuperrime dixerit; dubitatione utemur quid potissi- @1 €mum dicamus aut quo[2i]2 loco primum respondeamus, €cum admiratione. €@@Si defessi erint audiendo, ab aliqua re, quae risum €movere possit, ab apologo, fabula vere[2i]2 simili, imita-€tione depravata, inversione, ambiguo, suspicione, in-€risione, stultitia, exuperatione, collectione, litterarum €mutatione, praete[2r]2 expectatione[2m]2, similitudine, novi-€tate, historia, versu, ab alicuius interpellatione aut ad-€risione; si promiserimus aliter ac parati fuerimus, €nos esse dicturos, nos non eodem modo, ut ceteri so-€leant, verba facturos; quid alii soleant, quid nos fac-€turi sumus, breviter exponemus. @@Inter insinuationem et principium hoc interest. Prin-€cipium eius modi debet esse, ut statim apertis rationi-€bus, quibus praescripsimus, aut benivolum aut atten-€tum aut docilem faciamus auditorem: at insinuatio €eiusmodi debet esse, ut occulte per dissimulationem €eadem illa omnia conficiamus, ut ad eandem commo-€ditatem in dicendi opere venire possimus. Verum hae €tres utilitates tametsi in tota oratione sunt con-€parandae, hoc est, ut auditores sese perpetuo nobis @1 €adtentos, dociles, benivolos praebeant, tamen id per €exordium causae maxime conparandum est. Nunc, ne €quando vitioso exordio utamur, quae vitia vitanda €sint, docebo. €@@Exordienda causa servandum est, ut lenis sit sermo €et usitata verborum consuetudo, ut non adparata vi-€deatur oratio esse. €@@Vitiosum exordium est, quod in plures causas potest €adcommodari, quod vulgare dicitur. €@@Item vitiosum est, quo nihilo minus adversarius €potest uti, quod commune appellatur; item illud, quo €adversarius ex contrario poterit uti. €@@Item vitiosum est, quod nimium apparatis verbis conposi-€tum est aut nimium longum est; et quod non ex ipsa €causa natum videatur, ut proprie cohaereat cum nar-€ratione; et quod neque benivolum neque docilem ne-€que adtentum facit auditorem. De exordio satis erit €dictum: deinceps ad narrationem transeamus. @@Narrationum tria sunt genera. €@@Unum est, cum exponimus rem gestam et unum €quidque trahimus ad utilitatem nostram vincendi cau-€sa, quod pertinet ad eas causas, de quibus iudicium €futurum est. €@@Alterum genus est narrationis, quod intercurrit non-€numquam aut fidei aut criminationis aut transitio-€nis aut alicuius apparationis causa. @1 €@@Tertium genus est id, quod a causa civili remotum €est, in quo tamen exerceri convenit, quo commodius €illas superiores narrationes in causis tractare possi-mus. Eius narrationis duo sunt genera: unum quod in €negotiis, alterum quod in personis positum est. €@@Id, quod in negotiorum expositione positum est, €tres habet partes: fabulam, historiam, argumentum. €@@Fabula est, quae neque veras neque veri similes €continet res, ut eae sunt, quae tragoedis traditae sunt. €@@Historia est gesta res, sed ab aetatis nostrae me-€moria remota. €@@Argumentum est ficta res, quae tamen fieri po-€tuit, velut argumenta com[2o]2ediarum. €@@Illud genus narrationis, quod in personis positum €est, debet habere sermonis festivitatem animorum dis-€similitudinem, gravitatem lenitatem, spem metum, su-€spicionem desiderium, dissimulationem, misericordiam €rerum varietates fortunae commutationem, inspera-€tum incommodum subitam laetitiam iucundum exi-€tum rerum. Verum haec in exercendo transigentur; @1 €illud, quod ad veritatem pertinet, quomodo tractari €conveniat, aperiemus. @@Tres res convenit habere narrationem, ut brevis, ut €dilucida, ut veri similis sit; quae quoniam fieri opor-€tere scimus, quemadmodum faciamus, cognoscendum €est. €@@Rem breviter narrare poterimus, si inde incipie-€mus narrare, unde necesse erit; et si non ab ultimo €initio repetere volemus; et si summatim, non particu-€latim narrabimus; et si non ad extremum, sed usque €eo, quo opus erit, persequemur; et si transitionibus €nullis utemur, et si non deerrabimus ab eo, quod coe-€perimus exponere; et si exitus rerum ita ponemus, ut €ante quoque quae facta sint, scire possint, tametsi nos €reticuerimus: quod genus, si dicam me ex provincia €redisse, profectum quoque in provinciam intellegatur. €Et omnino non modo id, quod obest, sed etiam id, €quod neque obest neque adiuvat, satius est praeterire. €Et ne bis aut saepius idem dicamus, cavendum est; €etiam ne quid, noviss[2ime]2 [id] quod [supra] diximus, €deinceps dicamus, hoc modo: €@@@@Athenis Megaram vesperi advenit Simo: €@@@@Ubi advenit Megaram, insidias fecit virgini: €@@@@Insidias postquam fecit, vim in loco adtulit. @@Rem dilucide narrabimus, si ut quicquid primum @1 €gestum erit, ita primum exponemus et rerum ac tem-€porum ordinem conservabimus, ut gestae res erunt €aut ut potuisse geri videbuntur: hic erit consideran-€dum, ne quid perturbate, ne quid contorte, ne quid €nove dicamus; ne quam in aliam rem transeamus; ne €ab ultimo repetamus; ne longe persequamur; ne quid, €quod ad rem pertineat, praetereamus; et si sequemur €ea, quae de brevitate praecepta sunt; nam quo €brevior, dilucidior et cognitu facilior narratio fiet. @@Veri similis narratio erit, si, ut mos, ut opinio, €ut natura postulat, dicemus; si spatia temporum, per-€sonarum dignitates, consiliorum rationes, locorum op-€portunitates constabunt, ne refelli possit aut temporis €parum fuisse, aut causam nullam, aut locum idoneum €non fuisse, aut homines ipsos facere aut pati non €potuisse. Si vera res erit, nihilominus haec omnia €narrando conservanda sunt; nam saepe veritas, nisi €haec servata sint, fidem non potest facere: sin erunt €ficta, eo magis erunt conservanda. De [2i]2is rebus caute €confingendum est, quibus in rebus tabulae aut ali-€cuius firma auctoritas videbitur interfuisse. €@@Adhuc quae dicta sunt arbitror mihi constare cum €ceteris artis scriptoribus, nisi quia de insinuationibus @1 €nova excogitavimus, quod eam soli nos praeter ce-€teros in tria tempora divisimus, ut plane certam viam €et perspicuam rationem exordiorum haberemus. Nunc, €quod reliquum est_quoniam de rerum inventione €disputandum est, in quo singulare consumitur oratoris €artificium_dabimus operam, ut nihilominus indu-€strie, quam rei utilitas postulabit, quaesisse videamur €* * * si prius pauca de divisione causarum dixerimus. @@Causarum divisio in duas partes distributa est. €@@Primum per narrationem debemus aperire, quid €nobis conveniat cum adversariis si ea, quae utilia sunt €nobis, convenient, quid in controversiis relictum sit, €hoc modo: €@@@@@@'Interfectam esse ab Oreste matrem convenit mihi €@@@@cum adversariis: iure fecerit et licueritne facere, id €@@@@est in controversia.' €@@Item e contrario: €@@@@@@'Agamemnonem esse a Clytemestra occisum con-€@@@@fitentur; cum id ita sit, me ulcisci parentem negant €@@@@oportuisse.' €@@Deinde, cum hoc fecerimus, distributione uti debe-€mus. Ea dividitur in duas partes: enumerationem et €expositionem. €@@Enumeratione utemur, cum dicemus numero, €quot de rebus dicturi sumus. Eam plus quam trium @1 €partium numero esse non oportet: nam et pericu-€losum est, ne quando plus minusve dicamus; et su-€spicionem adfert auditori meditationis et artificii: quae €res fidem abrogat orationi. €@@Expositio est, cum res, quibus de rebus dicturi sumus, exponimus breviter et absolute. Nunc ad con-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¡˜’‚firmationem et confutationem transeamus. €@@Tota spes vincendi ratioque persuadendi posita est €in confirmatione et in confutatione. Nam cum €adiumenta nostra exposuerimus contrariaque dissolve-€rimus, absolute nimirum munus oratorium confeceri-€mus. Utrumque igitur facere poterimus, si consti-€tutionem causae cognoverimus. €@@Causarum constitutiones alii quattuor fecerunt: €noster doctor tres putavit esse, non ut de illorum €quicquam detraheret inventione, sed ut ostenderet, id, €quod oportuisset simpliciter ac singulari modo docere, €illos distribuisse dupliciter et bipertito. €@@Constitutio est prima deprecatio defensoris cum €accusatoris insimulatione coniuncta. €@@Constitutiones itaque, ut ante diximus, €tres sunt: coniecturalis, legitima, iuridicialis. €@@Coniecturalis est, cum de facto controversia est, €hoc modo: €@@@@@@Aiax in silva, postquam resciit, quae fecisset per @1 €@@@@insaniam, gladio incubuit. Ulixes intervenit: occisum €@@@@conspicatur, corpore telum cruentum educit. Teucer €@@@@intervenit: fratrem occisum, inimicum fratris cum €@@@@gladio cruento vid[2e]2t. Capitis arcessit. €@@Hic coniectura verum quaeritur; de facto erit con-€troversia: ex eo constitutio causae coniecturalis no-€minatur. @@Legitima est constitutio, cum in scripto aut e €scripto aliquid controversiae nascitur. Ea dividitur in €partes sex: scriptum et sententiam, contrarias leges, €ambiguum, definitionem, translationem, ratiocinatio-€nem. €@@Ex scripto et sententia controversia nascitur, €cum videtur scriptoris voluntas cum scripto ipso dis-€sentire, hoc modo, €@@@@@@si lex sit, quae iubeat eos, qui propter tempesta-€@@@@tem navem reliquerint, omnia perdere, eorum navem €@@@@ceteraque esse, si navis conservata sit, qui remanse-€@@@@runt in navi. Magnitudine tempestatis omnes per-€@@@@territi navem reliquerunt_in scapham conscende-€@@@@runt_praeter unum aegrotum: is propter morbum €@@@@exire et fugere non potuit. Casu et fortuitu navis in €@@@@portum incolumis delata est; illam aegrotus possedit. €@@@@Navem petit ille cuius fuerat. €@@Haec constitutio legitima est ex scripto et sententia. @@Ex contrariis legibus controversia constat, cum €alia lex iubet aut permittit, alia vetat quippiam fieri, €hoc modo: @1 €@@@@@@Lex vetat eum, qui de pecuniis repetundis dam-€@@@@natus sit, in contione orationem habere: altera lex €@@@@iubet, augurem in demortui locum qui petat, in con-€@@@@tione nominare. Augur quidam damnatus de pe-€@@@@cuniis repetundis in demortui locum nominavit; pe-€@@@@titur ab eo multa. €@@Constitutio legitima ex contrariis legibus. €@@Ex ambiguo controversia nascitur, cum res unam €sententiam scripta, scriptum duas aut plures sententias €significat, hoc modo: €@@@@@@Paterfamilias cum filium heredem faceret, testa-€@@@@mento vasa argentea uxori legavit [Tullius] 'heres €@@@@meus [Terentiae] uxori meae XXX pondo vasorum €@@@@argenteorum dato, quae volet.' Post mortem eius vasa €@@@@pretiosa et caelata magnifice petit mu[2lier. Fi]2lius se, €@@@@quae ipse vellet, in XXX pondo ei debere dicit. €@@Constitutio est legitima ex ambiguo. @@Definitione causa constat, cum in controversia €est, quo nomine factum appelletur. Ea est huiusmodi: €@@@@@@Cum Lucius Saturninus legem frumentariam de @1 €@@@@semissibus et trientibus laturus esset, Q. Caepio, €@@@@qui per id temporis quaestor urbanus erat, docuit €@@@@senatum aerarium pati non posse largitionem tantam. €@@@@Senatus decrevit, si eam legem ad populum ferat, €@@@@adversus rem p. videri ea facere. Saturninus ferre €@@@@coepit. Collegae intercedere, ille nihilominus sitellam €@@@@detulit. Caepio, ut illum, contra intercedentibus col-€@@@@legis, adversus rem p. vidit ferre, cum viris bonis im-€@@@@petum facit; pontes disturbat, cistas deicit, impedi-€@@@@mento est, quo setius feratur: arcessitur Caepio ma-€@@@@iestatis. €@@Constitutio legitima ex definitione. Vocabulum enim €definitur ipsum, cum quaeritur, quid sit minuere ma-€iestatem. @@Ex translatione controversia nascitur, cum aut €tempus differendum aut accusatorem mutandum aut €iudices mutandos reus dicit. Hac parte constitutionis €Graeci in iudiciis, nos in iure [civili] plerumque uti-€mur [in hac parte nos iuris civilis scientia iuvabit]: €in iudiciis tamen nonnihil utimur ut hoc modo: €@@@@@@Si quis peculatus accusatur, quod vasa argentea €@@@@publica de loco privato dicatur sustulisse, possit di-€@@@@cere, cum definitione sit usus quid sit furtum, quid €@@@@peculatus: secum furti agi, non peculatus oportere. €@@Haec partitio legitimae constitutionis his de causis @1 €raro venit in iudicium, quod in privata actione prae-€toriae exceptiones sunt et causa cadit qui egit, nisi €habuit actionem, et in publicis quaestionibus cavetur €legibus, ut ante, si reo commodum sit, iudicium de €accusatore fiat, utrum illi liceat accusare necne. @@Ex ratiocinatione controversia constat, cum res €sine propria lege venit in iudicium, quae tamen ab €aliis legibus similitudine quadam aucupatur. Ea est €huiusmodi: €@@@@@@Lex: si furiosus existet, adgnatum gentiliumque in €@@@@eo pecuniaque eius potestas esto. Et lex: qui paren-€@@@@tem necasse iudicatus erit, ut is obvolutus et obliga-€@@@@tus corio devehatur in profluentem. Et lex: pater-€@@@@familias uti super familia pecuniave sua legaverit, ita €@@@@ius esto. Et lex: si paterfamilias intestato moritur, €@@@@familia pecuniaque eius agnatum gentilium esto. Mal-€@@@@leolus iudicatus est matrem necasse. Ei damnato sta- @1 €@@@@tim folliculo lupino os obvolutum est et so-€@@@@leae ligneae in pedibus inductae sunt: in carcerem €@@@@ductus est. Qui defendebant eum, tabulas in carce-€@@@@rem adferunt, testamentum ipso praesente conscri-€@@@@bunt, testes recte adfuerunt; de illo supplicium su-€@@@@mitur. [2I]2i, qui heredes erant testamento, hereditatem €@@@@adeunt. Frater minor Malleoli, qui eum obpugna-€@@@@verat in eius periculo, suam vocat hereditatem lege €@@@@agnationis. €@@Hic certa lex in rem nulla adfertur, et tamen mul-€tae adferuntur, ex quibus ratiocinatio nascitur, quare €potuerit aut non potuerit iure testamentum facere. €Constitutio legitima ex ratiocinatione. €@@Cuiusmodi partes essent legitimae constitutionis €ostendimus: nunc de iuridiciali constitutione di-€camus. @@Iuridicialis constitutio est, cum factum con-€venit, sed iure an iniuria factum sit, quaeritur. Eius €constitutionis partes duae sunt, quarum una absoluta, €altera adsumptiva nominatur. €@@Absoluta est, cum id ipsum, quod factum est, ut €aliud nihil foris adsumatur, recte factum esse €dicemus, ea eiusmodi: €@@@@@@Mimus quidam nominatim Accium poe+tam con-€@@@@pellavit in scaena. Cu[2m]2 eo Accius iniuriarum agit. @1 €@@@@Hic nihil aliud defendit nisi licere nominari eum, €@@@@cuius nomine scripta dentur agenda. €@@Adsumptiva pars est, cum per se defensio in-€firma est, adsumpta extraria re conprobatur. Ad-€sumptivae partes sunt quattuor: concessio, remotio €criminis, translatio criminis, conparatio. €@@Concessio est, cum reus postulat ignosci. Ea di-€viditur in purgationem et deprecationem. €@@Purgatio est, cum consulto negat se reus fecisse. €Ea dividitur in inprudentiam, fortunam, necessitatem: €@@fortunam, ut C[2a]2epio ad tr. pl. de exercitus amis-€sione; €@@inprudentiam, ut ille, qui de eo servo, qui do-€minum occiderat, supplicium sumpsit, cui frater esset, €antequam tabulas testamenti aperuit, cum is servus €testamento manu missus esset; €@@necessitudinem, ut ille, qui ad diem comme-€atus non venit, quod aquae [2vi]2as interclusissent. €@@Deprecatio est, cum et peccasse se et consulto €fecisse confitetur, et tamen postulat, ut sui miserean-€tur. Hoc in iudicio fere non potest usu venire, nisi €quando pro eo dicimus, cuius multa recte facta extant, €hoc modo: in loco communi per amplificationem ini-€ciemus: €@@'quodsi hoc fecisset, tamen ei pro pristinis bene-€ficiis ignosci conveniret, verum nihil postulat ignosci.' @1 €@@Ergo in iudicium non venit: at in senatum, ad €imperatorem et in consilium talis causa potest venire. @@Ex translatione criminis causa constat, cum fe-€cisse nos non negamus, sed aliorum peccatis coactos €fecisse dicimus: ut Orestes, cum se defendit in matrem þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¡˜™„conferens crimen. €@@Ex remotione criminis causa constat, cum a nobis €non crimen, sed culpam ipsam amovemus et vel in €hominem transferimus vel in rem quampiam conferi-€mus. €@@In hominem transfertur, ut si accusetur is, qui €Publium Sulpicium se fateatur occidisse, et id iussu €consulum defendat et eos dicat non modo imperasse, €sed rationem quoque ostendisse, quare id facere liceret. €@@In rem confertur, ut si quis, ex testamento quod €facere iussus sit, ex plebis scito vetetur. €@@Ex conparatione causa constat, cum dicimus ne-€cesse fuisse alterutrum facere, et id, quod fecerimus, €satius fuisse facere. Ea causa huiusmodi est: €@@@@@@C. Popilius, cum a Gallis obsideretur neque fugere €@@@@ullo modo posset, venit cum hostium ducibus in con-€@@@@locutionem; ita discessit, ut inpedimenta relinqueret, €@@@@exercitum educeret. Satius esse duxit amittere in-€@@@@pedimenta quam exercitum. Exercitum eduxit, in-€@@@@pedimenta reliquit: arcessitur maiestatis. @1 €@@Quae constitutiones et quae constitutionum partes €sint, videor ostendisse. Nunc quo modo eas et qua €via tractari conveniat demonstrandum est, €si prius aperuerimus, quid oporteat ab ambo-€bus in causa destinari, quo ratio omnis totius oratio-€nis conferatur. @@Constitutione igitur reperta statim quaerenda ratio €est. Ratio est quae causam facit et continet defen-€sionem, hoc modo, ut docendi causa in hac potissi-€mum causa consistamus: €@@@@@@Orestes confitetur se occidisse matrem: nisi ad-€@@@@tulerit facti rationem, perverterit defensionem. Ergo €@@@@adfert eam, quae nisi intercederet, ne causa quidem €@@@@esset. Illa enim, inquit, patrem meum occiderat. €@@Ergo, ut ostendi, ratio ea est, quae continet defen-€sionem, sine qua ne parva quidem dubitatio potest €remorari damnationem. €@@Inventa ratione firmamentum quaerendum est, €id est, quod continet accusationem, quod adfertur con-€tra rationem defensionis, de qua ante dictum est. Id €constituetur hoc modo: €@@@@@@Cum usus fuerit Orestes ratione hoc pacto: 'Iure €@@@@occidi: illa enim patrem meum occiderat', utetur ac-€@@@@cusator firmamento, hoc modo: 'At non abs te occidi €@@@@neque indamnatam poenas pendere oportuit.' €@@Ex ratione defensionis et ex firmamento accusatio-€nis iudicii quaestio nascatur oportet: [2e]2am nos iudi- @1 €cationem, Graece[2i]2 crinomenon appellant. Ea con-€stituetur ex coniunctione firmamenti et rationis de-€fensione hoc modo: €@@@@@@Cum dicat Orestes se patris ulciscendi matrem oc-€@@@@cidisse, rectumne fuerit sine iudicio a filio Clyte-€@@@@mestram occidi. €@@Ergo hac ratione iudicationem reperire convenit: €reperta iudicatione omnem rationem totius orationis €eo conferri oportebit. @@In omnibus constitutionibus et partibus constitutio-€num hac via iudicationes reperientur, praeterquam in €coniecturali constitutione: in ea nec ratio qua re fe-€cerit quaeritur, fecisse enim negatur: nec firmamen-€tum exque[2i]2ritur, quoniam non subest ratio. Quare ex €intentione et infitiatione iudicatio constituitur, hoc €modo: €@@@@Intentio: 'Occidisti Aiacem.' €@@@@Infitiatio: 'Non occidi.' €@@@@Iudicatio: 'Occideritne?' €@@Ratio omnis utriusque orationis, ut ante dictum est, €ad hanc iudicationem conferenda est. Si plures erunt €constitutiones aut partes constitutionum, iudicationes €quoque plures erunt in una causa, sed et omnes simili €ratione reperientur. €@@Sedulo dedimus operam, ut breviter et dilucide, €quibus de rebus adhuc dicendum fuit, diceremus. Nunc €quoniam satis huius voluminis magnitudo crevit, com- @1 €modius est in altero libro de ceteris rebus deinceps €exponere, ne qua propter multitudinem litterarum pos-€sit animum tuum defatigatio retardare. Si qua tar-€dius haec, quam studes, absolventur, cum rerum ma-€gnitudini tum nostris quoque occupationibus adsignare €debebis. Verumtamen maturabimus et, quod negotio €deminutum fuerit, exaequabimus industria, ut pro tuo €in nos officio, nostro in te studio munus hoc adcumu-€latissume tuae largiamur voluntati.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER SECUNDUS}1 ‘@@In primo libro, Herenni, breviter exposuimus, quas €causas recipere oratorem oporteret, et in qui-€bus officiis artis elaborare conveniret, et ea officia €qua ratione facillime consequi posset. Verum, €quod neque de omnibus rebus simul dici poterat et de €maximis rebus primum scribendum fuit, quo cetera €tibi faciliora cognitu viderentur, ita nobis placitum €est, ut ea, quae difficillima essent, potissimum con-€scriberemus. @1 €@@Causarum tria genera sunt: demonstrativum, delibe-€rativum, iudiciale. Multo difficillimum iudiciale est; €ergo id primum absolv[2i]2mus hoc et priore libro. €@@De oratoris officiis quinque inventio et prima et €difficillima est. Ea quoque nobis erit hoc libro prope-€modum absoluta: parvae partes eius in tertium vo-€lumen transferentur. @@De sex partibus orationis primum scribere incepi-€mus: in primo libro locuti sumus de exordio, €narratione, divisione, €nec pluribus verbis, quam necesse €fuit, nec minus dilucide, quam te velle existimabamus; €deinde coniuncte de confirmatione et confutatione di-€cendum fuit. €@@Quare genera constitutionum et earum partes ape-€ruimus; ex quo simul ostendebatur, €quomodo constitutionem et partem constitutionis cau-€sa posita reperiri oporteret. €@@Deinde docuimus, iudicationem quemadmodum €quaeri conveniret: qua inventa curandum, ut omnis €ratio totius orationis ad eam conferatur. €Postea admonuimus esse causas conplures, in €quas plures constitutiones aut partes constitutionum €adcommodarentur. €@@Relicum videbatur esse, ut ostenderemus, quae ratio @1 €posset inventiones ad unam quamque constitutionem €aut partem constitutionis adcommodare; €et item quales argumentationes, quas Graeci €epicheremata appellant, sequi, qua-€les ve[2i]2tari oporteret; quorum utrum-€que pertinet ad confirmationem et ad confutationem. €Deinde ad extremum docuimus, cuiusmodi conclusi-€onibus orationum uti oporteat; qui €locus erat extremus de sex partibus orationis. €@@Primum ergo quaeremus, quemadmodum quamque €causam tractare conveniat et nimirum [coniectura-€lem] eam quae prima quaeque difficillima est, potis-€simum consideremus. @@In causa coniecturali narratio accusatoris su-€spiciones interiectas et dispersas habere debet, ut nihil €actum, nihil dictum, nusquam ventum aut abitum, nihil €denique factum sine causa putetur. €@@Defensoris narratio simplicem et dilucidam expo-€sitionem debet habere cum adtenuatione suspicionis. €@@Huius constitutionis ratio in sex partes est distri-€buta: probabile, conlationem, signum, argumentum, €consecutionem, adprobationem. Horum unum quid-€[2quid]2 quid valeat, aperiemus. €@@Probabile est, per quod probatur expedisse pec- @1 €care et ab simili turpitudine hominem numquam afu-€isse. Id dividitur in causam et in vitam. €@@Causa est ea, quae induxit ad maleficium commo-€dorum invitatione, cum quae-€ritur, num quod commodum maleficio appetierit, num €honorem, num pecuniam, num dominationem; num €aliquam cupiditatem aut amoris aut eiusmodi libi-€dinis voluerit explere, aut num quod incommodum €vitarit: inimicitias, infamiam, dolorem, supplicium. @@Hic accusator in spe commodi cupiditatem ostendet €adversarii, in vitatione incommodi formidinem augebit. €@@Defensor autem negabit fuisse causam, si poterit, €aut eam vehementer extenuabit; deinde inicum esse €dicet omnes, ad quos aliquid emolumenti ex aliqua re €pervenerit, in suspicionem maleficii devocari. @@Deinde vita hominis ex ante factis spectabitur. €@@Primum considerabit accusator, num quando simile €quid fecerit. Si id non reperiet, quaeret, num quando €venerit in similem suspicionem; et in eo debebit esse €occupatus, ut ad eam causam peccati, quam paulo €ante exposuerit, vita hominis possit adcommodari, hoc €modo: Si dicet pecuniae causa fecisse, ostendat eum €semper avarum fuisse, si honoris, ambitiosum; ita po- @1 €terit animi vitium cum causa peccati conglutinare. €Si non poterit par vitium cum causa reperire, repe-€riat dispar. Si non poterit avarum demonstrare, de-€monstret conruptorem, perfidiosum, si quo modo €poterit denique aliquo aut quam plurimis vitiis con-€taminare personam; deinde qui illud fecerit tam ne-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢•ˆquiter, eundem hunc tam perperam fecisse non esse €mirandum. Si vehementer castus et integer existimabi-€tur adversarius, dicet facta, non famam spectare[2i]2 opor-€tere; illum ante occultasse sua flagitia; se planum €facturum ab eo maleficium non abesse. €@@Defensor primum demonstrabit vitam integram, si €poterit: id si non poterit, confugiet ad inprudentiam, €stultitiam, adulescentiam, vim, persuasionem; quibus €de rebus * * * vituperatio eorum, quae extra id crimen €erunt, non debeat atsignari. Sin vehementer hominis €turpitudine inpedietur et infamia, prius dabit operam, €ut falsos rumores dissipatos esse dicat de innocente; €et utetur loco communi, rumoribus credi non opor-€tere. Sin nihil eorum fieri potest, utatur extrema de-€fensione: dicat non se de moribus eius apud censores, €sed de criminibus adversariorum apud iudices dicere. @1 @@Conlatio est, cum accusator id, quod adversa-€rium fecisse criminatur, alii nemini nisi reo bono fuisse €demonstrat; aut alium neminem potuisse perficere nisi €adversarium; aut eum ipsum aliis rationibus aut non €potuisse aut non aeque commode potuisse aut eum €fugisse alias rationes commodiores propter cupidi-€tatem. €@@Hoc loco defensor demonstret oportet aut aliis quo-€que bono fuisse, aut alios quoque id, quod ipse insi-€muletur, facere potuisse. €@@Signum est, per quod ostenditur idonea perfi-€ciendi facultas esse quaesita. Id dividitur in partes €sex: locum, tempus, spatium, occasionem, spem per-€ficiendi, spem celandi. @@Locus quaeritur, celebris an desertus, semper de-€sertus an tum, cum id factum sit, fuerit in eo loco €solitudo, sacer an profanus, publicus an privatus fue-€rit; cuiusmodi loci adtingant, num, qui est passus, per-€spectus, exauditus esse possit. €@@Horum quid reo, quid accusatori conveniat, per-€scribere non gravaremur, nisi facile quivis causa €posita posset iudicare. Initia enim inventionis ab €arte debent proficisci, cetera facile conparabit exerci-€tatio. €@@Tempus ita quaeritur: quid anni, qua hora noctu @1 €an interdiu, et qua die, qua noctis hora factum esse €dicatur et cu[2r]2 eiusmodi temporibus. €@@Spatium ita considerabitur: satisne longum fuerit €ad eam rem transigendam, scieritne satis ad id per-€ficiendum spatii futurum; nam parui refert satis spatii €fuisse ad id perficiendum, si id ante sciri et ratione €provideri non potuit. €@@Occasio quaeritur, idoneane fuerit ad rem ad-€oriendam an alia melior, quae aut praeterita sit aut €non expectata. €@@Spes perficiendi [2e]2cqua fuerit, spectabitur hoc €modo: si, quae supra dicta sunt signa, concurrent, si €praeterea ex altera parte vires, pecunia, consilium, €scientia, apparatio videbitur esse, ex altera parte in-€becillitas, inopia, stultitia, inprudentia, inapparatio de-€monstrabitur fuisse; qua re scire potuerit, utrum €diffidendum an confidendum fuerit. €@@Spes celandi quae fuerit quaeritur ex consciis, €arbitris, adiutoribus, liberis aut servis aut utrisque. @@Argumentum est, per quod res coarguitur cer-€tioribus argumentis et magis firma suspicione. Id di-€viditur in tempora tria: praeteritum, instans, conse-€quens. €@@In praeterito tempore oportet considerare, ubi €fuerit, ubi visus sit, quicum visus sit, num quid appa- @1 €rarit, num quem convenerit, num quid dixerit, num €quid habuerit de consciis, de adiutoribus, de adiumen-€tis; num quo in loco praeter consuetudinem fuerit aut €alieno tempore. €@@In instanti tempore quaeretur, num visus sit, €cum faciebat, num qui strepitus, clamor, crepitus ex-€auditus aut denique num quid aliquo sensu perceptum €sit, aspectu, auditu, tactu, odoratu, gustatu; nam €quivis horum sensus potest conflare suspicionem. €@@In consequenti tempore spectabitur, num quid €re transacta relictum sit, quod indicet aut factum esse €maleficium aut ab quo factum sit. Factum esse, hoc €modo: si tumore et livore decoloratum corpus est €mortui, significat eum veneno necatum. A quo factum €sit, hoc modo: si telum, si vestimentum, si quid eius-€modi relictum aut si vestigium rei repertum fue-€rit; si cruor in vestimentis; si in eo loco conprehen-€sus aut visus transacto negotio, quo in loco res gesta €dicitur. €@@Consecutio est, cum quaeritur, quae signa no-€centis et innocentis consequi soleant. €@@Accusator dicet, si poterit, adversarium, cum ad €eum ventum sit, erubuisse, expalluisse, titubasse, in-€constanter locutum esse, concidisse, pollicitum esse €aliquid; quae signa conscientiae sint. Si reus horum €nihil fecerit, accusator dicet eum usque adeo prae-€meditatum fuisse, quid sibi esset usu venturum, ut @1 €confidentissime resisteret et responderet; quae signa €confidentiae, non innocentiae sint. €@@Defensor, si pertimuerit, magnitudine periculi, non €conscientia peccati se commotum esse dicet; si non €pertimuerit, fretum innocentia negabit esse commo-€tum. @@Adprobatio est, qua utimur ad extremum con-€firmata suspicione. Ea habet locos proprios atque €communes. Proprii sunt [2ii]2, quibus nisi accusator nemo €potest uti, et [2ii]2, quibus nisi defensor. Communes sunt, €qui alia in causa ab reo, alia ab accusatore tractantur. €@@In causa coniecturali proprius locus accusatoris est, €cum dicit malorum misereri non oportere et cum auget €peccati atrocitatem. €@@Defensoris proprius locus est, cum misericordiam €captat et cum accusatorem calumniari criminatur. €@@Communes loci sunt cum accusatoris tum defenso-€ris, abs testibus contra testes, abs quaestionibus con-€tra quaestiones, ab argumentis contra argumenta, ab €rumoribus contra rumores. €@@A testibus dicemus secundum auctoritatem et vi-€tam testium et constantiam testimoniorum; €@@contra testes: vitae turpitudinem, testimoniorum €inconstantiam; si aut fieri non potuisse dicemus €aut non factum esse quod dicant aut scire illos non €potuisse aut cupide dicere et argumentari. Haec et ad in-€probationem et ad interrogationem testium pertinebunt. @1 @@A quaestionibus dicemus: cum demonstrabimus €maiores veri inveniendi causa tormentis et cruciatu €voluisse quaeri et summo dolore homines cogi, ut €quicquid sciant dicant; et praeterea confirmatior haec €erit disputatio, si, quae dicta erint, argumentando is-€dem viis, quibus omnis coniectura tractatur, trahemus €ad veri similem suspicionem; idemque hoc in testi-€moniis facere oportebit. €@@Contra quaestiones hoc modo dicemus: primum ma-€iores voluisse certis in rebus interponi quaestiones, €cum, quae vere dicerentur, sc[2e]2ir[2e]2i, quae falso in quae-€stione pronuntiarentur, refelli possent, hoc modo: Quo €in loco quid positum sit, et si quid esset simile, quod €videri * * * aut aliquo simili signo percipi posset; €deinde dolori credi non oportere, quod alius alio re-€centior sit in dolore, quod ingeniosior ad eminiscen-€dum, quod denique saepe scire aut suspicari possit, €quid quaesitor velit audire; quod cum dixerit, intel-€l[2e]2gat sibi finem doloris futurum. Haec disputatio €conprobabitur, si refellemus, quae in quaestionibus €erunt dicta, probabili argumentatione; idque partibus €coniecturae, quas ante exposuimus, facere €oportebit. @@Ab argumentis et signis et ceteris locis, quibus €augetur suspicio, dicere hoc modo convenit: Cum €multa concurrant argumenta et signa, quae inter se €consentiant, rem perspicuam, non suspiciosam videri @1 €oportere. Item plus oportere signis et argumentis credi €quam testibus: haec enim eo modo exponi, quo modo €re vera sint gesta; testes corrumpi posse vel pretio €vel gratia vel metu vel simultate. €@@Contra argumenta et signa et ceteras suspiciones €dicemus hoc modo: si demonstrabimus nullam rem €esse, quam non suspicionibus quivis possit criminari; €deinde unam quamque suspicionem extenuabimus et €dabimus operam, ut ostendamus nihilo magis in nos €eam quam in alium quempiam convenire; indignum €facinus esse sine testibus coniecturam et suspicionem €firmamenti satis habere. @@A rumoribus dicemus: si negabimus temere fa-€mam nasci solere, quin supsit aliquid; et si dicemus €causam non fuisse, quare quispiam confingeret et emi-€nisceretur; et praeterea, si ceteri falsi soleant esse, €argumentabimur hunc esse verum. €@@Contra rumores dicemus: primum, si docebimus þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜Œ‡multos esse falsos rumores, et exemplis utemur, de €quibus falsa fama fuerit; et aut iniquos nostros aut €homines natura malivolos et maledicos confincxisse €dicemus; et aliquam aut fictam fabulam in adver-€sarios adferemus, quam dicamus omnibus in ore esse, €aut verum rumorem proferemus, qui illis aliquid €turpitudinis adferat, neque tamen ei rumori nos fidem €habere dicemus, ideo quod quivis unus homo possit €quamvis turpem de quolibet rumorem proferre et con- @1 €fictam fabulam dissipare. Verumtamen si rumor vehe-€menter probabilis esse videbitur, argumentando fa-€mae fidem poterimus abrogare. €@@Quod et difficillima tractatu est constitutio coniec-€turalis et in veris causis saepissime tractanda est, eo €diligentius omnis eius partis perscrutati sumus, ut ne €parvula quidem titubatione aut offensatione impedi-€remur, si ad hanc rationem praeceptionis adsiduitatem €exercitationis adcommodassemus. Nunc ad legiti-€mae constitutionis partes transeamus. @@Cum voluntas scriptoris cum scripto dis-€sidere videbitur, si a scripto dicemus, his locis €utemur: secundum narrationem primum scriptoris con-€laudatione, deinde scripti recitatione; deinde percon-€tatione, scirentne ideo adversarii id scriptum fuisse €in lege aut testamento aut stipulatione aut quolibet €scripto, quod ad eam rem pertinebit; deinde con-€latione, quid scriptum sit, quid adversarii se fecisse €dicant, quid iudicem sequi conveniat: utrum id, quod €diligenter perscriptum sit, an id, quod acute sit excogi-€tatum; deinde ea sententia, quae ab adversariis sit €excogitata et scripto adtributa, contemnetur et infir-€mabitur. Deinde quaeretur, quid periculi fuerit, si @1 €id voluisset adscribere; aut num non potuerit per-€scribi. Deinde a nobis sententia reperietur et causa €proferetur, quare id scriptor senserit, quod scripserit; €et demonstrabitur scriptum illud esse dilucide, bre-€viter, commode, perfecte, cum ratione certa. Deinde €exempla proferentur, quae res, cum ab adversariis €sententia et voluntas adferretur, ab scripto potius iudi-€catae sint. Deinde ostendetur, quam periculosum sit €ab scripto recedere. Locus communis est contra eum, €qui, cum fateatur se contra quod legibus sanctum aut €testamento perscriptum sit, fecisse, tamen facti quae-€rat defensionem. @@Ab sententia sic dicemus: primum laudabimus €scriptoris commoditatem atque brevitatem, quod tan-€tum scripserit, quod necesse fuerit; illud quod sine €scripto intellegi potuerit, non necessario scribendum €putarit. Deinde dicemus calumniatoris esse officium €verba et litteras sequi, neclegere voluntatem. Deinde €id, quod scriptum sit, aut non posse fieri, aut non lege €non more non natura non aequo et bono posse fieri; €quae omnia noluisse scriptorem quam rectissime €fieri nemo dicet; at ea, quae a nobis facta sint, iustis-€sime facta. Deinde contrariam sententiam aut nullam €esse, aut stultam, aut iniustam, aut non posse fieri, @1 €aut non constare cum superioribus et inferioribus €sententiis; aut cum iure communi aut cum aliis legibus €communibus aut cum rebus iudicatis dissentire. €Deinde exemplorum a voluntate et contra scriptum €iudicatorum enumeratione, deinde legum a[2ut]2 stipu-€lationum breviter exscriptarum, in quibus intellegatur €scriptorum voluntas, [2utemur]2 expositio[2ne]2. Locus com-€munis contra eum, qui scriptum recitet et scriptoris €voluntatem non interpretetur. @@Cum duae leges inter se discrepent, viden-€dum est primum, num quae [2o]2brogatio aut derogatio €sit; deinde utrum leges ita dissentiant, ut altera iu-€bea[2t]2, altera vetet, an ita, ut altera cogat, altera per-€mittat. Infirma enim erit eius defensio, qui negabit €se fecisse, quod cogeretur, cum altera lex permitteret: €plus enim valet sanctio permissione. Item illa defensio €tenuis est, cum ostenditur id factum esse, quod ea lex €sanciat, cui legi obrogatum aut derogatum sit; id, €quod posteriore lege sanctum sit, esse neclectum. Cum €haec erunt considerata, statim nostrae legis exposi-€tione, recitatione, conlaudatione utemur. Deinde con-€trariae legis enodabimus voluntatem et eam trahemus €ad nostrae causae commodum. Dein de iuridiciali @1 €absoluta sumemus rationem iuris et quaeremus partes €iuris, utrocum faciant; de qua parte iuri[2diciali]2s po-€sterius disseremus. @@Si ambiguum esse scriptum putabitur, quod in €duas aut plures sententias trahi possit, hoc modo trac-€tandum est: primum, sitne ambiguum, quaerendum[2s]2t; €deinde, quomodo scriptum [2esset]2, si id, quod adver-€sarii interpretantur, scriptor fieri voluisset, ostenden-€dum est; deinde id, quod nos interpretemur, et fieri €posse, et honeste recte lege more natura bono et aequo €fieri posse; quod adversarii interpretentur, ex contra-€rio; nec esse ambigue scriptum, cum intellegatur, utra €sententia vera sit. €@@Sunt, qui arbitrentur ad hanc causam tractandam €vehementer pertinere cognitionem amphiboliarum €eam, quae ab dialecticis proferatur. Nos vero arbitra-€mur non modo nullo adiumento esse, sed potius maxi-€mo inpedimento. Omnes enim illi amphibolias aucu-€pantur, eas etiam, quae ex altera parte sententiam nul-€lam possunt interpretari. Itaque et alieni sermonis €molesti interpellatores et scripti cum odiosi tum ob-€scuri interpretes sunt; et dum caute et expedite loqui €volunt, infantissimi reperiuntur. Ita dum metuunt in €dicendo, ne quid ambiguum dicant, nomen suum pro-€nuntiare non possunt. Verum horum pueriles opini- @1 €ones rectissimis rationibus, cum voles, refellemus. In €praesentiarum hoc intercedere non alienum fuit, ut €huius infantiae garrulam disciplinam contemneremus. @@Cum definitione utemur, primum adferemus bre-€vem vocabuli definitionem, hoc modo: €@@@@@@'Maiestatem is minuit, qui ea tollit, ex quibus re-€@@@@bus civitatis amplitudo constat. Quae sunt ea, Q. €@@@@Ca[2e]2pio? Suffragia, magistratus. Nempe igitur tu et €@@@@populum suffragio et magistratum consilio privasti, €@@@@cum pontes disturbasti.' €@@Item ex contrario: €@@@@@@'Maiestatem is minuit, qui amplitudinem civitatis €@@@@detrimento a[2d]2ficit. Ego non a[2d]2feci, sed prohibui €@@@@detrimento: aerarium enim conservavi, libidini ma-€@@@@lorum restiti, maiestatem omnem interire non passus €@@@@sum.' €@@Primum igitur vocabuli sententia breviter et ad uti-€litatem adcommodate causae describitur; deinde fac-€tum nostrum cum verbi descriptione coniungetur; €deinde contrariae descriptionis ratio refelletur, si aut €falsa erit aut inutilis aut turpis aut iniuriosa: id quod €ex iuris partibus sumetur de iuridiciali absoluta, de €qua iam loquemur. @@Quaeritur in translationibus primum, num ali-€quis eius rei actionem, petitionem aut persecutionem @1 €habeat, num alio tempore, num alia lege, num alio €quaerente. Haec legibus et moribus, aequo et bono €reperientur; de quibus dicetur in iuridiciali abso-€luta. €@@In causa ratiocinali primum quaeretur, e[2c]2quid €in rebus maioribus aut minoribus aut similibus si-€militer scriptum aut iudicatum sit; deinde, utrum ea €res similis sit ei rei, qua de agitur, an dissimilis; €deinde, utrum consulto de ea re scriptum non sit, €quod noluerit cavere, an quod satis cautum putarit €propter ceterorum scriptorum similitudinem. €@@De partibus legitimae constitutionis satis dictum €est: nunc ad iuridicialem revertemur. @@Absoluta iuridiciali constitutione utemur, cum ip-€sam rem, quam nos fecisse confitemur, iure factum €dicemus, sine ulla adsumptione extrariae defensionis. €In ea convenit quaeri, iurene sit factum. De eo causa €posita dicere poterimus, si, ex quibus partibus ius €constet, cognoverimus. Constat igitur ex his partibus: €natura, lege, consuetudine, iudicato, aequo et bono, pacto. €@@Natura ius est, quod cognationis aut pietatis causa €observatur, quo iure parentes a liberis, et a parenti-€bus liberi coluntur. €@@Lege ius est id, quod populi iussu sanctum est €quod genus: ut in ius eas, cum voceris. @1 €@@Consuetudine ius est id, quod sine lege aeque, €ac si legitimum sit, usitatum est quod genus id quod €argentario tuleris expensum, ab socio eius recte petere €possis. €@@Iudicatum est id, de quo sententia lata est aut €decretum interpositum. Ea saepe diversa sunt, ut aliud þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜“ˆ“alio iudici aut praetori aut consuli aut tr. pl. placitum €sit et fit, ut de eadem re saepe alius aliud decreverit €aut iudicarit, quod genus: M. Drusus pr. urbanus, €quod cum herede mandati ageretur, iudicium reddidit, €Sex. Iulius non reddidit. Item: C. Caelius iudex ab-€solvit iniuriarum eum, qui Lucilium poe+tam in scaena €nominatim laeserat, P. Mucius eum, qui L. Accium poe+tam nominaverat, condemnavit. Ergo, quia pos-€sunt res simili de causa dissimiliter iudicatae proferri, €cum id usu venerit, iudicem cum iudice, tempus cum €tempore, numerum cum numero iudiciorum [2con]2fere-€mus. €@@Ex aequo et bono ius constat, quod ad veritatem €et utilitatem communem videtur pertinere, quod ge-€nus ut maior annis LX et cui morbus causa est, co-€gnitorem det. Ex eo vel novum ius constitui convenit €ex tempore et ex hominis dignitate. €@@Ex pacto ius est, si quid inter se pepigerunt, si €quid inter quos convenit. Pacta sunt, quae legibus @1 €observanda sunt, hoc modo: Rem ubi pagunt, orat[2o]2; €ni pagunt, in comitio aut in foro ante meridiem cau-€sam c[2o]2icito. Sunt item pacta, quae sine legibus ob-€servantur ex convento quae iure praestare dicuntur. €His igitur partibus iniuriam demonstrari, ius confir-€mari convenit, id quod in absoluta iuridiciali fa-€ciundum videtur. @@Cum ex conparatione quaeretur, utrum satius €fuerit facere, id, quod reus dicat se fecisse, a[2n]2 id, quod €accusator dicat oportuisse fieri, primum quaeri con-€veniet, utrum fuerit utilius ex contentione, hoc est, €utrum [2h]2on[2e]2stius, facilius, conducibilius. Deinde opor-€tebit quaeri, ipsumne oportuerit iudicare, utrum fuerit €utilius, an aliorum fuerit utilius statuendi potestas. €Deinde interponetur ab accusatore suspicio ex con- @1 €stitutione coniecturali, qua re putetur non ea ra-€tione factum esse, quo melius deteriori anteponeretur, €sed in eo dolo malo negotium gestum de aliqua pro-€babili causa. Ab defensore contra referatur argu-€mentatio coniecturalis, de qua ante dictum est. €Deinde quaeretur, potueritne vitari, ne in eum locum €veniretur. His sic tractatis accusator utetur loco com-muni in eum, qui inutile utili praeposuerit, cum sta-€tuendi non habuerit potestatem. €@@Defensor contra eos, qui aecum censeant rem per-€niciosam utili praeponi, utetur loco communi per con-€questionem: et simul quaerat ab accusatoribus, ab €iudicibus ipsis, quid facturi essent, si in eo loco fuis-€sent; et tempus, locum, rem, deliberationem suam po-€net ante oculos. €@@Translatio criminis est, cum ab reo facti causa €in aliorum peccatum transfertur. Primum quaeren-€dum est, iurene in alium crimen transferatur; deinde €spectandum est, aeque magnum sit illud peccatum, €quod in alium transferatur, atque illud, quod reus @1 €suscepisse dicatur; deinde, oportueritne in ea re pec-€care, in qua alius ante peccarit; deinde, oportueritne €iudicium ante fieri; deinde, cum factum iudicium non €sit de illo crimine, quod in alium transferatur, opor-€teatne de ea re iudicium fieri, quae res in iudicium €non devenerit. Locus communis accusatoris contra €eum, qui plus censeat vim quam iudicia valere opor-€tere. Et ab adversariis percontabitur accusator, quid €futurum sit, si idem ceteri faciant, ut de indemnatis €supplicia sumant, quod eos idem fecisse dicant. Quid, €si ipse accusator idem facere voluisset? Defensor €eorum peccati atrocitatem proferet, in quos crimen €transferet; rem, locum, tempus ante oculos ponet, ut €[2i]2i, qui audient, existiment, aut non potuisse aut €inutile fuisse rem in iudicium venire. @@Concessio est, per quam nobis ignosci postula-€mus. Ea dividitur in purgationem et deprecationem. €Purgatio est, cum consulto a nobis factum nega-€mus. Ea dividitur in necessitudinem, fortunam, in-€prudentiam. De his partibus primum ostendendum €est; deinde ad deprecationem revertendum videtur. €Primum considerandum est, num culpa ventum sit in €necessitudinem [num culpa veniendi necessitu-€dinem fecerit]. Deinde quaerendum est quo modo vis €illa vitari potuerit ac levari. Deinde is, qui in ne- @1 €cessitudinem causam conferet, expertusne sit, quid €contra facere aut excogitare posset. Deinde, num quae €suspiciones ex coniecturali constitutione trahi possint, €quae significent id consulto factum esse, quod neces-€sario cecidisse dicitur. Deinde, si maxime necessitudo €quaepiam fuerit, conveniatne eam satis idoneam cau-sam putari. Si autem i[2n]2prudentia reus se €peccasse dicet, primum quaeretur, utrum potuerit ne-€scire an non potuerit; deinde utrum data sit opera, €ut sciretur, an non; deinde, utrum casu nescierit an €culpa. Nam qui se propter vinum aut amorem aut €iracundiam fugisse rationem dicet, is animi vitio vide-€bitur nescisse, non inprudentia; quare non inpru-€dentia se defendet, sed culpa contaminabit. Deinde €coniecturali constitutione quaeretur, utrum scierit an €ignoraverit; et considerabitur satisne inprudentia €praesidii debeat esse, cum factum esse constet. Cum €in fortunam causa confertur et ea re defensor igno-€sci reo dicet oportere, eadem omnia videntur conside-€randa, quae de necessitudine praescripta sunt. Ete-€nim omnes hae tres partes purgationis inter se fini-€timae sunt, ut in omnes eadem fere possint adcommo-€dari. Loci communis in his causis: accusatoris @1 €contra eum, qui cum peccasse confiteatur, tamen ora-€tione iudices demoretur; defensoris, de humanitate, €misericordia: voluntatem in omnibus rebus spectari €convenire; quae consulto facta non sint, an ea fraude[2i]2 €esse non oportere. @@Deprecatione utemur, cum fatebimur nos pec-€casse neque id inprudentes, aut fortuito aut necessario €fecisse dicemus: et tamen ignosci nobis postulabimus. €Hic ignoscendi ratio quaeritur ex his locis: si plura €aut maiora officia quam maleficia videbuntur con-€stare; si qua virtus aut nobilitas erit in eo, qui sup-€plicabit; si qua spes erit usui futurum, si sine sup-€plicio discesserit; si ipse ille supplex mansuetus et €misericors in potestatibus ostendetur fuisse; si ea, €quae peccavit, non odio neque crudelitate, sed officio €et recto studio commotus fecit; si tali de causa aliis €quoque ignotum est; si nihil ab eo periculi nobis fu-€turum videbitur, si eum missum fecerimus; si nulla €aut a nostris civibus aut ab aliqua civitate vitu-peratio ex ea re suscipietur. Loci communis: de hu-€manitate, fortuna, misericordia, rerum commutatione. €His locis omnibus ex contrario utetur is, qui contra €dicet, cum amplificatione et enumeratione peccato-€rum. €@@Haec causa iudicialis fieri non potest, ut in libro €primo ostendimus, sed, quod potest vel €ad senatum vel ad consilium venire, non visa est €supersedenda. @1 €@@Cum ab nobis crimen removere volemus, aut in €rem aut in hominem nostri peccati causam confere-€mus. Si causa in hominem conferetur, quae-€rendum erit primum, potueritne tantum, quantum reus €demonstrabit, is, in quem causa conferetur: et, quone €modo aut honeste aut sine periculo potuerit obsisti; €si maxime ita sit, num ea re concedi reo conveniat, €quod alieno inductu fecerit. Deinde in coniecturalem €trahetur controversiam et edisseretur, num consulto €factum sit. Si causa in rem quandam confere-€tur, et haec eadem fere et omnia, quae de necessitu-€dine praecepimus, consideranda erunt. @@Quoniam satis ostendisse videamur, quibus argu-€mentationibus in uno quoque genere causae iudicialis €uti conveniret, consequi videtur, ut doceamus, quem-€admodum ipsas argumentationes ornate et ab-€solute tractare possimus. Nam fere non difficile in-€venire, quid sit causae adiumento; difficillimum vero est €inventum expolire et expedite pronuntiare. Haec enim €res facit, ut neque diutius, quam satis sit, in eisdem €locis commoremur, nec eodem identidem revolvamur, €neque incoatam argumentationem relinquamus, neque €incommode ad aliam deinceps transeamus. Itaque hac €ratione et ipse[2i]2 meminisse poterimus, quid quoque €loco dixerimus, et auditor cum totius causae tum unius €cuiusque argumentationis distributionem percipere et €meminisse poterit. @1 @@Ergo absolutissima et perfectissima est argumen-€tatio ea, quae in quinque partes est distributa: propo-€sitionem, rationem, rationis confirmationem, exorna-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜œ„tionem, conplexionem. €@@Propositio est, per quam ostendimus summatim, €quid sit quod probari volumus. €@@Ratio est quae causam demonstrat, verum esse id, €quod intendimus, brevi subiectione. €@@Rationis confirmatio est ea, quae pluribus ar-€gumentis conroborat breviter expositam rationem. €@@Exornatio est, qua utimur rei honestandae et €conlocupletandae causa, confirmata argumentatione. €@@Conplexio est, quae concludit breviter, conligens €partes argumentationis. €@@Hisce igitur quinque partibus ut absolutissime uta-€mur, hoc modo tractabimus argumentationem: €@@@@@@'Causam ostendemus Ulixi fuisse, quare interfecerit €@@@@Aiacen. €@@@@@@Inimicum enim acerrimum de medio tollere volebat, €@@@@a quo sibi non iniuria summum periculum metuebat. €@@@@@@Videbat illo incolumi se incolumem non futurum; €@@@@sperabat illius morte se salutem sibi conparare; con-€@@@@sueverat, si iure non potuerat, iniuria quavis inimico €@@@@exitium machinari: cui rei mors indigna Palamedi €@@@@testimonium dat. Ergo et metus periculi hortabatur €@@@@eum interimere, a quo supplicium verebatur; et €@@@@consuetudo peccandi maleficii suscipiendi removebat €@@@@dubitationem. @@@@@@Omnes enim cum minima peccata cum causa sus- @1 €@@@@cipiunt, tum vero illa, quae multo maxima sunt ma-€@@@@leficia, aliquo certo emolumento inducti suscipere €@@@@conantur. Si multos induxit in peccatum pecuniae €@@@@spes, si conplures scelere se contaminarunt imperii €@@@@cupiditate, si multi leve conpendium fraude maxima €@@@@commutarunt, cui mirum videbitur, istum a maleficio €@@@@propter acerrimam formidinem non temperasse? Vi-€@@@@rum fortissimum, integerrimum, inimicitiarum perse-€@@@@quentissimum, iniuria lacessitum, ira exsuscitatum €@@@@homo timidus, nocens, conscius sui peccati, insidiosus €@@@@* * * inimicum incolumem esse noluit: qui tandem €@@@@hoc mirum videbitur? Nam cum feras bestias videa-€@@@@mus alacres et erectas vadere, ut alteri bestiae no-€@@@@ceant, non est incredibile putandum istius quoque €@@@@animum ferum, crudelem atque inhumanum cupide €@@@@ad inimici perniciem profectum; praesertim cum in €@@@@bestiis nullam neque bonam neque malam rationem €@@@@videamus, in isto plurimas et pessumas rationes sem-€@@@@per fuisse intellegamus. @@@@@@Si ergo pollicitus sum me daturum causam, qua €@@@@inductus Ulixes accesserit ad maleficium, et si inimi-€@@@@citiarum acerrimam rationem et periculi metum inter-€@@@@cessisse demonstravi, non est dubium quin confitea-€@@@@tur causam maleficii fuisse.' €@@Ergo absolutissima est argumentatio ea, quae ex €quinque partibus constat; sed ea non semper necesse €est uti. Est cum conplexione supersedendum est, si €res brevis est, ut facile memoria conprehendatur; est @1 €cum exornatio praetermittenda est, si parum locuples €ad amplificandum et exornandum res videtur esse. €Sin et brevis erit argumentatio et res tenuis aut hu-€milis, tum et exornatione et conplexione superseden-€dum est. €@@In omni argumentatione de duabus partibus po-€stremis haec, quam exposui, ratio est habenda. Ergo €amplissima est argumentatio quinquepertita; brevis-€sima est tripertita; mediocris sublata aut exornatione €aut conplexione quadripertita. @@Duo genera sunt vitiosarum argumentatio-€num: unum, quod ab adversario reprehendi potest, €id quod pertinet ad causam: alterum, quod tametsi €nugatorium est, tamen non indiget reprehensionis. €Quae sint, quae reprehensione confutari conveniat, €quae tacite contemni atque vitari sine reprehensione, €nisi exempla subiecero, intellegere dilucide non po-€teris. Haec cognitio vitiosarum argumentationum du-€plicem utilitatem adferet. Nam et vitare in argu-€mentatione vitium admonebit et ab aliis non vitatum €commode reprehendere docebit. €@@Quoniam igitur ostendimus perfectam et plenam €argumentationem ex quinque partibus constare, in una @1 €quaque parte argumentationis quae vitia vitanda sunt €consideremus, ut et ipsi ab his vitiis recedere, et ad-€versariorum argumentationes hac praeceptione in om-€nibus partibus temptare et ab aliqua parte labefactare €possimus. @@Expositio vitiosa est, cum ab aliqua aut a ma-€iore parte ad omnes confertur id, quod non necessario €est omnibus adtributum; ut si quis hoc modo exponat: €@@@@@@'Omnes, qui in paupertate sunt, malunt maleficio €@@@@parare divitias, quam officio paupertatem tueri.' €@@Si qui hoc modo exposuerit argumentationem, ut €non curet quaerere, qualis ratio aut rationis confir-€matio sit, ipsam facile reprehendemus expositionem, €cum ostendemus, id, quod in aliquo paupere inprobo €sit, in omnes pauperes falso et iniuria conferri. @@Item vitiosa expositio est, cum id, quod raro fit, €fieri omnino negatur, hoc modo: €@@@@@@'Nemo potest uno aspectu neque praeteriens in €@@@@amorem incidere.' €@@Nam cum nonnemo devenerit in amorem uno aspec-€tu, et cum ille neminem dixerit, omnino nihil differt €raro id fieri, dummodo aliquando fieri aut posse modo €fieri intellegatur. €@@Item vitiosa expositio est, cum omnes res ostende- @1 €mus nos collegisse et aliquam rem idoneam praeteri-€mus, hoc modo: €@@@@@@'Quoniam igitur hominem occisum constat esse, €@@@@necesse est aut a praedonibus aut ab inimicis occi-€@@@@sum esse aut abs te, quem ille heredem testamento €@@@@ex parte faciebat. Praedones in illo loco visi num-€@@@@quam sunt, inimicum nullum habebat: relinquitur, si €@@@@neque a praedonibus neque ab inimicis occisus est, €@@@@quod alteri non erant, alteros non habebat, ut abs te €@@@@sit interemptus.' €@@Nam in huiuscemodi expositione reprehensione ute-€mur, si quos praeterea quam quos ille conlegerit, po-€tuisse suscipere maleficium ostenderimus: velut in hoc €exemplo, cum dixerit necesse esse aut a praedonibus €aut ab inimicis aut a nobis occisum esse, dicemus: €potuisse vel a familia vel a coheredibus nostris. Cum €hoc modo illorum conlectionem disturbaverimus, no-€bis latiorem locum defendendi reliquerimus. Ergo €hoc quoque vitandum est in expositione, ne quando, €cum omnia collegisse videamur, aliquam idoneam par-€tem reliquerimus. @@Item vitiosa expositio est, quae constat ex falsa €enumeratione, si aut, cum plura sunt, pauciora dica-€mus, hoc modo: @1 €@@@@@@'Duae res sunt, iudices, quae omnes ad maleficium €@@@@inpellant, luxuries et avaritia.' €@@'Quid amor?' inquiet quispiam, 'quid ambitio? €quid religio? quid metus mortis? quid imperii cupidi-€tas? quid denique alia permulta?' Item falsa enu-€meratio est, cum pauciora sunt et plura dicimus, hoc €modo: €@@@@@@'Tres res sunt, quae omnes homines sollicitent, €@@@@metus, cupiditas, aegritudo.' €@@Satis enim fuerat dixisse metum, cupiditatem, quo-€niam aegritudinem cum utraque re coniunctam esse €necesse est. €@@Item vitiosa expositio est, quae nimium longe repe-€titur, hoc modo: €@@@@@@'Omnium malorum stultitia est mater atque ma-€@@@@teries. Ea parit inmensas cupiditates. Inmensae porro €@@@@cupiditates infinitae, inmoderatae sunt. Haec pariunt €@@@@avaritiam. Avaritia porro hominem ad quod vis ma-€@@@@leficium impellit. Ergo avaritia inducti adversarii €@@@@nostri hoc in se facinus admiserunt.' €@@Hic id, quod extremum dictum est, satis fuit ex-€ponere, ne Ennium et ceteros poe+tas imitemur, quibus €hoc modo loqui concessum est: €@@@@Utinam ne in nemore Pelio securibus @1 €@@@@Caesae accidissent abiegnae ad terram trabes, €@@@@Neve inde navis inchoandi exordium €@@@@Cepisset, quae nunc nominatur nomine €@@@@Argo, qui[2a]2 Argivi in ea delecti viri €@@@@Vecti petebant pellem inauratam arietis €@@@@Colchis, imperio regis Peliae, per dolum: €@@@@Nam numquam era errans mea domo efferret pedem. €Nam hic satis erat dicere, si id modo, quod satis €esset, curarent poe+tae: €@@@@Utinam ne era errans mea domo efferret pedem. €@@@@[Medea animo aegro, amore saevo saucia] €Ergo hac quoque ab ultimo repetitione in expositioni-€bus magnopere supersedendum est. Non enim %repre-€hensione, sed sicut aliae conplures, * * * sua sponte €vitiosa est. @@Vitiosa ratio est, quae ad expositionem non est @1 €adcommodata vel propter infirmitatem vel propter €vanitatem. Infirma ratio est, quae non necessario €ostendit ita esse, quemadmodum expositum est, velut €apud Plautum: þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜£†@@@@Amicum castigare ob meritam noxiam €@@@@Inmune est facinus, verum in aetate utile €@@@@Et conducibile. €Haec expositio est. Videamus, quae ratio adferatur: €@@@@nam ego amicum hodie meum €@@@@Concastigabo pro commerita noxia. €Ex eo, quod ipse facturus est, non ex eo, quod €fieri convenit, utile quid sit, ratiocinatur. Vana €ratio est, quae ex falsa causa constat, hoc modo: €@@@@@@'Amor fugiendus non est: nam ex eo verissima na-€@@@@scitur amicitia.' €@@Aut hoc modo: €@@@@@@'Philosophia vitanda est: adfert enim socordiam €@@@@atque desidiam.' €@@Nam hae rationes nisi falsae essent, expositiones quoque earum veras esse confiteremur. Item-€que infirma ratio est, quae non necessariam causam €adfert expositionis: velut Pacuvius: €@@@@Fortunam insanam esse et caecam et brutam perhibent philosophi €@@@@Saxoque instare in globos[2o]2 praedicant volubili: @1 €@@@@Id quo saxum inpulerit Fors, eo cadere Fortunam autumant. €@@@@Caecam ob eam rem esse iterant, quia nihil cernat, quo sese adplicet; €@@@@Insanam autem esse aiunt, quia atrox, incerta instabilisque sit; €@@@@Brutam, quia dignum atque indignum nequeat internoscere. €@@@@Sunt autem alii philosophi, qui contra Fortunam negant €@@@@Ullam miser[2a in aetate esse]2: T[2emer]2itatem esse autumant. €@@@@Id magis veri simile esse usus rea[2p]2se experiundo edocet: €@@@@Velut Orestes modo fuit rex, factu[2st]2 mendicus modo. €@@@@Naufragio nempe re[m] ergo id f[2a]2ctum, [2hau]2 Forte aut Fortuna optigit. €Nam hic Pacuvius infirma ratione utitur, cum ait ve-€rius esse temeritate quam fortuna res geri. Nam utra-€que opinione philosophorum fieri potuit, ut is, qui rex €fuisset, mendicus factus esset. @@Item infirma ratio est, cum videtur pro ratione ad- @1 €ferri, sed idem dicit, quod in expositione dictum €est, hoc modo: €@@@@@@'Magno malo est hominibus avaritia, idcirco quod €@@@@homines magnis et multis incommodis conflictantur €@@@@propter inmensam pecuniae cupiditatem.' €@@Nam hic aliis verbis idem per rationem dicitur, €quod dictum est per expositionem. €@@Item infirma ratio est, quae minus idoneam, quam €res postulat, causam subicit expositionis, hoc modo: €@@@@@@'Utilis est sapientia, propterea quod qui sapientes €@@@@sunt, pietatem colere consuerunt.' €Item: €@@@@@@'Utile est amicos veros habere: habeas enim qui-€@@@@buscum iocari possis.' €@@Nam in huiusmodi rationibus non universa neque €absoluta, sed extenuata ratione expositio confir-€matur. €@@Item infirma ratio est, quae vel alii expositioni €potest adcommodari, ut facit Pacuvius, qui eandem €adfert rationem, quare caeca, eandem, quare bruta €fortuna dicitur. @@In confirmatione rationis multa et vitanda €in nostra et observanda in adversariorum oratione €sunt vitia proptereaque diligentius consideranda, quod €adcurata confirmatio rationis totam vehementissime €conprobat argumentationem. €@@Utuntur igitur studiose[2i]2 in confirmanda ratione du-€plici conclusione hoc modo: @1 €@@@@Iniuria abs te adficior indigna, pater; €@@@@Nam si inprobum esse Chrespontem existimas, €@@@@Cur me huic locabas nuptiis? sin est probus, €@@@@Cur talem invitam invitum cogis linquere? €Quae hoc modo concludentur, aut ex contrario con-€vertentur aut ex simplici parte reprehendentur. Ex €contrario hoc modo: €@@@@Nulla te indigna, nata, adficio iniuria. €@@@@Si probus est, [2te]2 locavi; sin est inprobus, €@@@@Divortio te liberabo incommodis. €Ex simplici parte reprehendetur, se[2i]2 ex duplici con-€clusione alterutra pars diluitur, hoc modo: €@@@@'Nam si inprobum esse Chrespontem existimas, €@@@@Cur me huic locabas nuptiis?' 'Duxi probum, €@@@@Erravi. Post cognovi, et fugio cognitum.' Ergo reprehensio huiusmodi conclusionis duplex est; €auctior illa superior, facilior haec posterior ad ex-€cogitandum. €@@Item vitiosa confirmatio est rationis, cum ea re, €quae plures res significat, abutimur pro certo unius €rei signo, hoc modo: €@@@@@@'Necesse est, quoniam pallet, aegrotasse'; aut €@@@@@@'Necesse est peperisse, quoniam sustinet puerum €@@@@infantem.' @1 €@@Nam haec sua sponte certa signa non habent: sin €cetera quoque similia concurrunt, nonnihil illiusmodi €signa adaugent suspicionem. €@@Item vitiosum est, quod vel in alium vel in eum €ipsum, qui dicit_quod in adversarium dicit_potest €convenire, hoc modo: €@@@@'Miseri sunt, si uxores ducunt.' 'At tu duxisti alteram.' €Item vitiosum est id, quod vulgarem habet defensio-€nem, hoc modo: €@@@@@@'Iracundia deductus peccavit aut adulescentia aut €@@@@amore.' €@@Huiuscemodi enim deprecationes si probabuntur, €inpune maxima peccata dilabentur. €@@Item vitiosum est, quo[2m]2 id pro certo sumitur quod €inter omnes constat, quod etiam nunc in controversia, €hoc modo: €@@@@Eho tu, dii, quibus est potestas motus superum atque inferum, €@@@@Pacem enim inter sese conciliant, conferunt concordiam. €Nam ita pro suo iure hoc exemplo ut[2entem]2 Chrespon-€tem Ennius induxit, quasi iam satis certis rationibus €ita esse demonstrasset. @1 @@Item vitiosum est, quod iam quasi sero atque acto €negotio dici videtur, hoc modo: €@@@@@@'In mentem mihi si venisset, Quiritis, non com-€@@@@misissem, ut in hunc locum res veniret, nam hoc aut €@@@@hoc fecissem; sed me tum haec ratio fugit.' €@@Item vitiosum est, quo[2m]2 id, quod in aperto delicto €positum est, tamen aliqua tegitur defensione, hoc €modo: €@@@@Cum te expetebant omnes, florentissimo €@@@@Regno reliqui: nunc desertum ab omnibus €@@@@Summo peri[2cl]2o sola ut restituam paro. €@@Item vitiosum est, quod in aliam partem ac dictum €sit potest accipi. Id est huiusmodi, ut si quis potens €ac factiosus in contione dixerit: €@@@@'Satius est uti regibus, quam uti malis legibus.' €@@Nam et hoc, tametsi rei augendae causa potest sine €malitia dici, tamen propter potentiam eius, qui dicit, €non dicitur sine atroci suspicione. @@Item vitiosum est falsis aut vulgaribus definitioni-€bus uti. Falsae sunt huiusmodi, ut si quis €dicat iniuriam esse nullam, nisi quae ex pulsatione €aut convicio constet. Vulgares sunt, quae nihilo-€minus in aliam rem transferri possunt, ut si quis €dicat: €@@@@@@'Quadruplator, ut breviter scribam, capitalis est: est €@@@@enim inprobus et pestifer civis.' @1 €@@Nam nihilo magis quadruplatoris quam furis, quam €sicarii aut proditoris attulit definitionem. €@@Item vitiosum est pro argumento sumere, quod in €disquisitione positum est; ut si quis quem furti arguat €et ita dicat, eum esse hominem inprobum, avarum, €fraudulentum: ei rei testimonium esse, quod sibi fur-€tum fecerit. €@@Item vitiosum est controversiam controversia dis-€solvere, hoc modo: €@@@@@@'Non convenit, censores, istum vobis satis facere, €@@@@quod ait se non potuisse adesse ita, ut iuratus fuerat. €@@@@Quid? si ad exercitum non venisset, id[2e]2mne tribuno €@@@@militum diceret?' €@@Hoc ideo vitiosum est, quia non expedita aut iudi-€cata res, sed inpedita et in simili controversia posita €exempli loco profertur. @@Item vitiosum est, cum id, de quo summa contro-€versia est, parum expeditur et, quasi transactum sit, €relinquitur, hoc modo: €@@@@Aperte fatur dictio, se[2i]2 intellegas: €@@@@Tali dari arma, qualis qui gessit fuit, €@@@@Iubet, potiri si studeamus Pergamum. €@@@@Quem ego me profiteor esse: me est aecum frui €@@@@Fraternis armis mihique adiudicarier, €@@@@Vel quod propinquus vel quod virtute aemulus. @1 €@@Item vitiosum est ipsum sibi in sua oratione dis-€sentire et contra atque ante dixerit dicere, hoc €modo: €@@@@Qua causa accusem hunc? €tum id exputando evolvere: €@@@@Nam si veretur, quid eum accuses, qui est probus? €@@@@Sin inverecundum animi ingenium possidet, €@@@@Quid autem eum accuses, qui id parvi auditum [2ae]2stimet? €Non incommoda ratione videtur sibi ostendisse, quare €non accusaret. Quid postea? quid ait? €@@@@Nunc ego te ab summo iam detexam exordio. @@Item vitiosum est, quod dicitur contra iudicis volun-€tatem aut eorum, qui audiunt, si aut partes, quibus illi €student, aut homines, quos illi caros habent, laedantur €aut aliquo eiusmodi vitio laeditur auditoris voluntas. €@@Item vitiosum est non omnis res confirmare, quas €pollicitus sis in expositione. €@@Item verendum est, ne de alia re dicatur, cum alia þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜«ˆˆde re controversia sit; inque eiusmodi vitio conside-€randum est, ne aut ad rem addatur quid aut quippiam €de re detrahatur, aut tota causa mutata in aliam cau-€sam derivetur; uti apud Pacuvium Zethus cum €Amphione, quorum controversia de musica inducta @1 €disputatione in sapientiae rationem et virtutis utili-€tatem consumitur. €@@Item considerandum est, ne aliud accusatoris cri-€minatio contineat, aliud defensoris purgatio purget, €quod saepe consulto multi ab reo faciunt angustiis €causae coacti; ut si quis, cum accusetur ambitu magi-€stratum petisse, ab imperatoribus saepe numero apud €exercitum * * * donatum esse. Hoc si diligenter in €oratione adversariorum observaverimus, saepe depre-€hendemus eos de ea re quod dicant non habere. @@Item vitiosum est artem aut scientiam aut studium €quodpiam vituperare propter eorum vitia, qui in eo €studio sunt: veluti qui r[2h]2etoricam vituperant propter €alicuius oratoris vituperandam vitam. €@@Item vitiosum est ex eo, quia perperam factum con-€stet esse, putari ostendi a certo homine factum esse, €hoc modo: €@@@@@@'Mortuum deformatum, tumore praeditum, cor-€@@@@pore decoloratum constat fuisse: ergo veneno ne-€@@@@catus est.' €@@Deinde, si sit usque in eo occupatus, ut multi fa-€ciunt, venenum datum, vitio non mediocri conflictetur. €Non enim factumne sit quaeritur, sed a quo factum sit. @@Item vitiosum est in conparandis rebus alteram rem €efferre, de re altera mentionem non facere aut negle-€gentius disputare: ut si cum conparetur, utrum satius @1 €sit populum frumentum accipere an non accipere, €quae commoda sint in altera re vera, curet, enumeret; €quae in altera incommoda sint et qua[2e]2 velit depressa, €praetereat aut ea, quae minima sint, dicat. €@@Item vitiosum est in rebus conparandis necesse pu-€tari alteram rem vituperari, cum alteram laudes: quod €genus, si quaeratur, utris maior honor habendus sit, €Albensibus an Vestinis Pennensibus, quod rei p. pop. €R. profuerint, et is, qui dicat, alteros laedat. Non €enim necesse est, si alteros praeponas, alteros vitu-€perare: fieri enim potest, ut, quo[2m]2 alteros magis lau-€daris, aliquam alteris partem laudis adtribuas, ne cu-€pide depugnasse contra veritatem puteris. €@@Item vitiosum est de nomine et vocabulo contro-€versiam struere, quam rem consuetudo optime potest €iudicare; velut Sulpicius, qui intercesserat, ne exulis, €quibus causam dicere non licuisset, reducerentur, idem €posterius inmutata voluntate, cum eandem legem fer-€ret, alio se ferre dicebat propter nominum commuta-€tionem: nam non exules, sed vi eiectos se reducere €aiebat. Proinde quasi id fuisset in controversia, quo €illi nomine appellarentur, aut proinde quasi non om- @1 €nes, quibus aqua et igni interdictum est, exules ap-€pellentur. Verum illi fortasse ignoscimus, si cum cau-€sa fecit; nos tamen intellegamus vitiosum esse in-€tendere controversiam propter nominum mutationem. @@Quoniam exornatio constat ex similibus et exem-€plis et amplificationibus et rebus iudicatis et ce-€teris rebus, quae pertinent ad exaugendam et con-€locupletandam argumentationem, quae sint his rebus €vitia, consideremus. €@@Simile vitiosum est, quod de aliqua parte dissi-€mile est, nec habet parem rationem conparationis, aut €sibi ipsi obest qui adfert. €@@Exemplum vitiosum est, si aut falsum est, ut re-€prehendatur, aut inprobum, ut non sit imitandum, aut €maius aut minus, quam res postulat. €@@Res iudicata vitiose proferetur, si aut dissimili de €re proferetur, aut de ea re, qua de controversia €non est, aut inproba, aut eiusmodi, ut aut plures aut €magis idoneae res iudicatae ab adversariis proferri €possint. €@@Item vitiosum est id, quod adversarii factum esse €confiteantur, de eo argumentari et planum facere fac-€tum esse; nam id augeri oportet. €@@Item vitiosum est id augere, quod convenit docere, @1 €hoc modo: ut si quis quem arguat hominem occidisse €et, antequam satis idoneas argumentationes attulerit, €augeat peccatum et dicat nihil indignius esse quam €hominem occidere. Non enim, utrum indignum sit an €non, sed, factumne sit, quaeritur. €@@Conplexio vitiosa est, quae non, quod quique €primum dictum est, primum conplectitur; et quae €non breviter concluditur; et quae non ex enumera-€tione certum et constans aliquid relinquit, ut intelle-€gatur, quid propositum in argumentatione sit, quid €deinde ratione, quid [2rationis]2 confirmatione, quid €tota argumentatione demonstratum. @@Conclusiones, quae apud Graecos epilogi no-€minantur, tripertitae sunt. Nam constant ex enume-€ratione, amplificatione, et conmiseratione. €@@Quattuor locis uti possumus conclusionibus: in €principio, secundum narrationem, secundum firmis-€simam argumentationem, in conclusione. €@@Enumeratio est, per quam colligimus et com-€monemus, quibus de rebus verba fecerimus, breviter, €ut renovetur, non redintegretur oratio: et ordine, ut €quicquid erit dictum, referemus, ut auditor, si me-€moriae mandaverit, ad idem, quod ipse meminerit, @1 €reducatur. Item curandum est, ne aut ab exordio €aut narratione repetatur orationis enumeratio. Ficta €enim et dedita opera conparata oratio videbitur esse €artificii significandi, ingenii venditandi, memoriae €ostendendae causa. Quapropter initium enumerationis €sumendum est a divisione. Dein ordine breviter ex-€ponendae res sunt, quae tractatae erunt in confirma-€tione et confutatione. €@@Amplificatio est res, quae per locum communem €instigationis auditorum causa sumitur. Loci communis €ex decem praeceptis commodissume sumentur adau-€gendi criminis causa. @@Primus locus sumitur ab auctoritate, cum comme-€moramus, quantae curae ea res fuerit diis inmortali-€bus aut maioribus nostris, regibus, civitatibus, nationi-€bus, hominibus sapientissimis, senatui; item maxime, €quo modo de his rebus legibus sanctum sit. €@@Secundus locus est, cum consideramus, illae res, @1 €de quibus criminamur, ad quos pertineant: utrum ad €omnes, quod atrocissimum est; an ad superiores, quod €genus [2i]2i sunt, a quibus auctoritatis locus communis €sumitur; an ad pares, hoc est, in isdem partibus animi, €corporis, fortunarum positos; an ad inferiores, qui his €omnibus rebus antecelluntur. €@@Tertius locus est, quo percontamur, quid sit even-€turum, si omnibus idem concedatur; et ea re neglecta €ostendemus quid periculorum atque incommodorum €consequatur. €@@Quartus locus est, quo demonstratur, si huic sit €permissum, multos alacriores ad maleficium futu-€ros, quod adhoc expectatio iudicii remoratur. €@@Quintus locus est, qu[2o]2m ostendimus, si semel aliter €iudicatum sit, nullam rem fore, quae incommodo me-€deri aut erratum iudi[2c]2um corrigere possit. Quo in loco @1 €non incommodum erit uti ceterarum rerum conpara-€tione, ut ostendamus alias res posse aut vetustate €sedari aut consilio corrigi, huius rei aut leniendae aut €corrigendae nullam rem adiumento futuram. @@Sextus est locus, qu[2o]2m ostendimus et consulto fac-€tum, et dicimus voluntario facinori nullam esse ex-€cusationem, inprudentiae [et] iustam deprecationem €paratam. €@@Septimus locus est, quo ostendimus taetrum faci-€nus, crudele, nefarium, tyrannicum esse: quod genus €iniuria mulierum, aut earum rerum aliquid, quarum €rerum causa bella suscipiuntur et cum hostibus de €vita dimicatur. €@@Octavus locus est, quo ostendimus non vulgare, €sed singulare esse maleficium, spurcum, nefarium, in-€usitatum: quo maturius et atrocius vindicandum est. €@@Nonus locus constat ex peccatorum con-€paratione, quasi cum dicemus maius esse maleficium €stuprare ingenuum quam sacrum legere quod alterum €propter egestatem, alterum propter intemperantem €superbiam fiat. @1 €@@Decimus locus est, per quem omnia, quae in negotio €gerundo acta sunt quaeque rem consequi solent, ex-€putamus acriter et criminose et diligenter, ut agi res €et geri negotium videatur rerum consequentium enu-€meratione. @@Misericordia commovebitur auditoribus, se[2i]2 va-€riam fortunarum commutationem dicemus: si osten-€demus, in quibus commodis fuerimus quibusque in-€commodis simus, conparatione: si, quae nobis futura €sint, nisi causam optinuerimus, enumerabimus et €ostendemus: si supplicabimus et nos sub eorum, quo-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¢˜²‡rum misericordiam captabimus, potestatem subicie-€mus: si, quid nostris parentibus, liberis, ceteris ne-€cessariis casurum sit propter nostras calamitates, ape-€riemus, et simul ostendemus illorum nos sollicitudine €et miseria, non nostris incommodis dolere: si de cle-€mentia, humanitate, misericordia nostra, qua in alios €usi sumus, aperiemus: si nos semper aut diu in malis €fuisse ostendemus: si nostrum fatum aut fortunam €conqueremur: si animum nostrum fortem, patientem €incommodorum ostendemus futurum. Conmisera-€tionem brevem esse oportet. Nihil enim lacrima citius €arescit. €@@Fere locos obscurissimos totius artificii tractavi-€mus in hoc libro; quapropter huic volumini modus @1 €hic sit: reliquas praeceptiones, quoad videbitur, in €tertium librum transferemus. Haec si, ut conquisite €conscripsimus, ita tu diligenter et nobiscum et sine €nobis considerabis, et nos industriae fructus ex tua €conscientia capiemus, et tute nostram diligentiam lau-€dabis, tua perceptione laetabere: tu scientior eris prae-€ceptorum artificii, nos alacriores ad relicum persol-€vendum. Verum haec futura satis scio; te enim non €ignoro. Nos deinceps ad cetera praecepta transeamus, €ut, quod libentissime faciamus, tuae rectissimae volun-€tati morem geramus.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER TERTIUS}1 ‘@@Ad omnem iudicialem causam quemadmodum €conveniret inventionem rerum adcommodari, satis €abundanter arbitror superioribus libris demonstratum. €Nunc earum rationem rerum inveniendarum, quae per-€tinebant ad causas deliberativas et demon-€strativas, in hunc librum transtulimus, @1 €ut omnis inveniundi praeceptio tibi quam pri-€mum persolveretur. Reliquae quattuor partes erant €artificii. De tribus partibus in hoc libro dictum est: €dispositione, pronuntiatione, memoria. €De elocutione, quia plura €dicenda videbantur, in quarto libro conscribere malu-€imus, quem, ut arbitror, tibi librum celeriter abso-€lutum mittemus, ne quid tibi r[2h]2etoricae artis deesse €possit. Interea prima quaeque et nobiscum, cum €voles, et interdum sine nobis legendo consequere, ne €quid inpediare, quin ad hanc utilitatem pariter nobis-€cum progredi possis. Nunc tu fac attentum te prae-€beas: nos proficisci ad instituta pergemus. @@Deliberationes partim sunt eiusmodi, ut quae-€ratur, utrum potius faciendum sit; partim eiusmodi, €ut, quid potissimum faciendum sit, consideretur. €Utrum potius, hoc modo: Kartago tollenda an relin-€quenda videatur. Quid potissimum, hoc pacto: ut €si Hannibal consultet, qu[2o]2m ex Italia Kartaginem ar-€cessatur, an in Italia remaneat, an domum redeat, an €in Aegyptum profectus occupet Alexandriam. €@@Item deliberationes partim ipsae propter se con-€sultandae sunt, ut si deliberet senatus, captivos ab €hostibus redimat, an non; partim propter aliquam €extraneam causam veniunt in deliberationem et con-€sultationem, ut si deliberet senatus [bello Italico], sol-€vatne legibus Scipionem, ut eum liceat ante tempus €consulem fieri; partim et propter se sunt delibe- @1 €randae et magis propter extraneam causam veniunt in €consultationem, ut si deliberet senatus bello Italico, €sociis civitatem det, an non. €@@In quibus causis rei natura faciet deliberationem, €omnis oratio ad ipsam rem adcommodabitur; in qui-€bus extranea causa conficiet deliberationem, in his €ea ipsa causa erit adaugenda aut deprimenda. @@Omnem orationem eorum, qui sententiam dicent, €finem sibi conveniet utilitatis proponere, ut om-€nis eorum ad eam totius orationis ratio conferatur. €@@Utilitas in duas partes in civili consultatione di-€viditur: tutam, honestam. €@@Tuta est, quae conficit instantis aut consequentis €periculi vitationem qualibet ratione. Haec tribuitur in €vim et dolum, quorum aut alterum separatim aut €utrumque sumemus coniuncte. €@@Vis decernitur per exercitus, classes, arma, tor-€menta, evocationes hominum et alias huiusmodi res. €@@Dolus consumitur in pecunia, pollicitatione, dissi-€mulatione, maturatione, mentitione et ceteris rebus €de quibus magis idoneo tempore loquemur, si quando €de re militari aut de administratione rei p. scribere €velimus. @1 €@@Honesta res dividitur in rectum et laudabile. €@@Rectum est, quod cum virtute et officio fit. Id €dividitur in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, mo-€destiam. €@@Prudentia est calliditas, quae ratione quadam po-€test dilectum habere bonorum et malorum. Dicitur €item prudentia scientia cuiusdam artificii: item ap-€pellatur prudentia rerum multarum memoria et usus €conplurium negotiorum. €@@Iustitia est aequitas ius uni cuique rei tribuens €pro dignitate cuiusque. €@@Fortitudo est rerum magnarum adpetitio et re-€rum humilium contemptio et laboris cum utilitatis €ratione perpessio. €@@Modestia est in animo continens moderatio cu-€piditatem. @@Prudentiae partibus utemur in dicendo, si com-€moda cum incommodis conferemus, cum alterum se-€qui, vitare alterum cohortemur; aut si qua in re co-€hortabimur aliquid, cuius rei aliquam disciplinam €[scientiam] poterimus habere, quo modo aut qua quid-€que ratione fieri oporteat; aut si suadebimus quip-€piam, cuius rei gestae aut praesentem aut auditam €memoriam poterimus habere: qua in re facile id, quod €velimus, exemplo allato persuadere possumus. €@@Iustitiae partibus utemur, si aut innocentium aut @1 €supplicium misereri dicemus oportere; si ostendemus €bene merentibus gratiam referre convenire; si demon-€strabimus ulcisci male meritos oportere; si fidem ma-€gnopere censebimus conservandam; si leges et mores €civitatis egregie dicemus oportere servari; si socie-€tates atque amicitias studiose dicemus coli convenire; €si, quod ius in parentis, deos, patriam natura con-€paravit, id religiose colendum demonstrabimus; si ho-€spitia, clientelas, cognationes, adfinitates caste colenda €esse dicemus; si nec pretio nec gratia nec periculo €nec simultate a via recta ostendemus deduci oportere; €si dicemus in omnibus aequabile ius statui convenire. €His atque huiusmodi partibus iustitiae si quam rem €in contione aut in consilio faciendam censebimus, iu-€stam esse ostendemus, contrariis iniustam. Ita fiet, €ut isdem locis et ad suadendum et ad dissuadendum €simus conparati. @@Sin fortitudinis retinendae causa faciendum esse €dicemus, ostendemus res magnas et celsas sequi et €appeti oportere; et item res humiles et indignas viris €fortibus * * * vel viros fortes propterea contemnere €oportere nec idoneas dignitate sua iudicare. Item ab €nulla re honesta periculi aut laboris magnitudine de-€duci oportere; antiquiorem mortem turpitudine ha-€berei; nullo dolore cogi, ut ab officio recedatur; nul-€lius pro rei veritate metuere inimicitias; quodlibet pro €patria, parentibus, hospitibus, amicis, [2i]2is rebus, quas @1 €iustitia colere cogit, adire periculum et quemlibet sus-€cipere laborem. €@@Modestiae partibus utemur, si nimias libidines €honoris, pecuniae, similium rerum vituperabimus; si €unam quamque rem certo naturae termino definiemus; €si, quoad cuique satis sit, ostendemus, nimium pro-€gredi dissuadebimus, modum uni cuique rei statuemus. @@Huiusmodi partes sunt virtutis amplificandae, si €suadebimus, omnibus verbis adtenuandae, si ab his €dehortabimur, ut haec adtenuentur quae supra €demonstravi. Nam nemo erit, qui censeat a virtute re-€cedendum; verum aut res non eiusmodi dicatur esse, €ut virtutem possimus egregiam experiri, aut in con-€trariis potius rebus quam in his virtus constare, quae €ostendantur. Item, si quo pacto poterimus, quam is, €qui contra dicet, iustitiam vocabit, nos demonstra-€bimus ignaviam esse et inertiam, ac pravam liberali-€tatem; quam prudentiam appellarit, ineptam et garru-€lam et odiosam scientiam esse dicemus; quam ille €modestiam dicet esse, eam nos inertiam et dissolu-€tam neglegentiam esse dicemus; quam ille fortitu-€dinem nominarit, eam nos gladiatoriam et inconside-€ratam appellabimus temeritatem. @@Laudabile est, quod conficit honestam et prae-€sentem et consequentem commemorationem. Hoc nos €eo separavimus a recto, non quod hae quat[2t]2uor par-€tes, quae subiciuntur sub vocabulum recti, hanc ho- @1 €nestatis commemorationem dare non soleant; sed €quamquam ex recto laudabile nascitur, tamen in di-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ£—‡cendo seorsum tractandum est hoc ab illo: neque enim €solum laudis causa rectum sequi convenit, sed si laus €consequitur, duplicatur recte[2i]2 adpetendi voluntas. €Cum igitur erit demonstratum rectum esse, laudabile €esse demonstrabimus aut ab idoneis hominibus_ut €si qua res honestiori ordine[2i]2 placeat, quae a deteriore €ordine inprobetur_aut quibus sociis aut omnibus €civibus, exteris nationibus, posterisque nostris. €@@Cum huiusmodi divisio sit locorum in consulta-€tione, breviter aperienda erit totius tractatio causae. €@@Exordiri licebit vel a principio vel ab insinua-€tione vel isdem rationibus, quibus in iudiciale[2i]2 causa. €@@Si cuius rei narratio incidet, eadem ratione €narrari oportebit. @@Quoniam in huiusmodi causis finis est utilitas et €ea dividitur in rationem tutam atque honestam, si €utrumque poterimus ostendere, utrumque pollicebimur €nos in dicendo demonstraturos esse; si alterum eri-€mus demonstraturi, simpliciter quid dicturi sumus, €ostendemus. At si nostram rationem tutam esse dice-€mus, divisione utemur in vim et consilium. Nam €quod in docendo rei dilucidae magnificandae causa €dolum appellavimus, id in dicendo honestius consi- @1 €lium appellabimus. Si rationem nostrae sententiae €rectam esse dicemus et omnes partes recte[2i]2 incident, €quadripertita divisione utemur: si non incident, quot €erunt, tot exponemus in dicendo. €@@Confirmatione et confutatione utemur, no-€stris locis, quos ante ostendimus, confirmandis, con-€trariis confutandis. Argumentationis artificiose trac-€tandae ratio de secundo libro petetur. €Sed si acciderit, ut in consultatione alteri ab tuta ra-€tione, alteri ab honesta sententia sit, ut in delibera-€tione eorum qui a Poeno circumsessi deliberant, quid €agant, qui tutam rationem sequi suadebit, his locis €utetur: nullam rem utiliorem esse incolumitate; vir-€tutibus uti neminem posse, qui suas rationes in tuto €non conlocarit; ne deos quidem esse auxilio is, qui €se inconsulto in periculum mittant; honestum nihil oportere existimari, quod non salutem pariat. Qui €tutae rei praeponet rationem honestam, his locis €utetur: virtutem nullo tempore relinquendam; vel do-€lorem, si is timeatur, vel mortem, si ea formidetur, €dedecore et infamia leviorem esse; considerare, quae €sit turpitudo consequtura: at non inmortalitatem ne-€que aeternam incolumitatem consequi, nec esse ex-€ploratum illo vitato periculo nullum in aliud peri- @1 €culum venturum; virtute[2i]2 vel ultra mortem profi-€cisci esse praeclarum; fortitudini fortunam quoque €esse adiumento solere; eum tute vivere, qui honeste €vivat, non, qui in praesentia incolumis, et eum, qui €turpiter vivat, incolumem in perpetuum esse non €posse. €@@Conclusionibus fere similibus in his et in iudi-€cialibus causis uti solemus, nisi quod his maxime €conducit quam plurima rerum ante gestarum exempla €proferre. @@Nunc ad demonstrativum genus causae tran-€seamus. Quoniam haec causa dividitur in laudem et €vituperationem, quibus ex rebus laudem constitueri-€mus, ex contrariis rebus erit vituperatio conparata. €Laus igitur potest esse rerum externarum, corporis, €animi. €@@Rerum externarum sunt ea, quae casu aut for-€tuna secunda aut adversa accidere possunt: genus, €educatio, divitiae, potestates, gloriae, civitas, amici-€tiae, et quae huiusmodi sunt et quae his contraria. €@@Corporis sunt ea, quae natura corpori adtribuit €commoda aut incommoda: velocitas, vires, dignitas, €valetudo, et quae contraria sunt. @1 €@@Animi sunt ea, quae consilio et cogitatione nostra €constant: prudentia, iustitia, fortitudo, modestia, et quae contraria sunt. Erit igitur haec confirmatio €et confutatio nobis in huiusmodi causa. €@@Principium sumitur aut ab nostra aut ab eius, €de quo loquemur, aut ab eorum, qui audient, persona €aut ab re. Ab nostra, si laudabimus: aut officio €facere, quod causa necessitudinis intercedat; aut stu-€dio, quod eiusmodi virtute sit, ut omnes commemo-€rare debeant velle, quod rectum sit; aut ex aliorum €laude ostendere, qualis ipsius animus sit. Si vi-€tuperabimus: aut merito facere, quod ita tractati su-€mus; aut studio, quod utile putemus esse ab omnibus €unicam malitiam atque nequitiam cognosci; aut quod €placeat ostendi, quod nobis placeat, ex aliorum vitu-€peratione. Ab eius persona, de quo loque-€mur, si laudabimus: vereri nos, ut illius facta verbis €consequi possimus; omnes homines illius virtutes €praedicare oportere; ipsa facta omnium laudatorum €eloquentiam anteire. Si vituperabimus, ea, quae €videmus contrarie paucis verbis commutatis dici €posse, dicemus, ut paulo supra exempli causa demonstratum est. Ab auditorum per-€sona, si laudabimus: quoniam non apud ignotos @1 €laudemus, nos monende[2i]2 causa pauca dicturos; aut si €erunt ignoti, ut talem virum velint cognoscere, pete-€mus: quoniam in eodem virtutis studio sint, apud €quos laudemus, atque ille, qui laudatur, fuerit aut sit, €sperare nos facile iis, quibus velimus, huius facta pro-€baturos. Contraria vituperatio: quoniam norint, €pauca de nequitia eius dicturos; quod si ignorent, €petemus, uti gnoscant, uti malitiam vitare possint: €quoniam dissimiles sint, qui audiant, atque ille, qui €vituperatur, sperare eos illius vitam vehementer in-€probaturos. Ab rebus ipsis: incertos esse, quid €potissimum laudemus; vereri, ne, cum multa dixeri-€mus, plura praetereamus, et quae similes sententias €habebunt; quibus sententiis contraria sumuntur a vi-€tuperatione. @@Principio tractato aliqua harum, quas ante €commemoravimus, ratione, narratio non erit €ulla, quae necessario consequatur; sed si qua inciderit, €qu[2o]2m aliquod factum eius, de quo loquemur, nobis €narrandum sit cum laude aut vituperatione, praecep-€tio narrandi de primo libro repetetur. €@@Divisione hac utemur: exponemus, quas res lau-€daturi sumus aut vituperaturi; deinde, ut quaeque, €quove tempore res erit gesta, ordine dicemus, ut, quid €quamque tute cauteque egerit, intellegatur. Sed @1 €exponere oportebit animi virtutes aut vitia; deinde €commoda aut incommoda corporis aut rerum exter-€narum, quomodo ab animo tractata sunt, demonstrare. €Ordinem hunc adhibere in demonstranda vita debe-€mus: ab externis rebus: genus: in laude, quibus €maioribus natus sit; si bono genere, parem aut excel-€siorem fuisse; si humili genere, ipsum in suis, non €in maiorum virtutibus habuisse praesidium; in vitu-€peratione, si bono genere, dedecori maioribus fuisse; €si malo, tamen his ipsis detrimento fuisse. Edu-€catio: in laude, * * * honeste in bonis disciplinis totius pueritiae fuerit; in vituperatione * * * [2De]2inde €tran[2s]2ire oportet ad corporis commoda: natura si €sit dignitas atque forma, laude[2i]2 fuisse eam, non €quemadmodum ceteris detrimento atque dedecori; si €vires atque velocitas egregia, honestis haec exerci-€tationibus et industriis dicemus conparata; si vale-€tudo perpetua, diligentia et temperantia cupiditatum; €in vituperatione, si erunt haec corporis commoda, de €his usum dicemus, quae casu et natura tamquam qui- @1 €libet gladiator habuerit; si non erunt, praeter formam €omnia ipsius culpa et intemperantia [2a]2fuisse dicemus. €Deinde revertemur ad extraneas res, et in his €animi virtutes aut vitia quae fuerint, considerabi-€mus; divitiae an paupertas fuerit, et quae potesta[2te]2s, €quae gloriae, quae amicitiae, quae inimicitiae, et quid €fortiter inimicitiis gerundis fecerit; cuius causa sus-€ceperit inimicitias; qua fide, benivolentia, officio ges-€serit amicitias; in divitiis qualis aut paupertate cuius-€modi fuerit; quemadmodum habuerit in potestatibus €gerundis animum. Si interierit, cuiusmodi mors eius fuerit, cuiusmodi res mortem eius sit consecuta. Ad €omnes autem res, in quibus animus hominis maxime €consideratur, illae quattuor animi virtutes erunt ad-€commodandae; ut, si laudemus, aliud iuste, aliud for-€titer, aliud modeste, et aliud prudenter factum esse €dicamus; si vituperabimus, aliud iniuste, aliud €inmodeste, aliud ignave, aliud stulte factum praedice-€mus. Perspicuum est iam nimirum ex hac dis-€positione, quemadmodum sit tractanda tripertita di-€visio laudis et vituperationis, si illud etiam adsump-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ£˜ˆ‹serimus, non necesse esse nos omnes has partes in €laudem aut in vituperationem transferre, propterea €quod saepe ne incidunt quidem, saepe ita tenuiter €incidunt, ut non sint necessaria dictu. Quapropter €eas partes, quae firmissimae videbuntur, legere oportebit. €@@Conclusionibus brevibus utemur, enumera- @1 €tione ad exitum causae; in ipsa causa crebras et €breves amplificationes interponemus per locos com-€munis. €@@Nec hoc genus causae, eo quod raro accidit in vita, €neglegentius commendandum est: neque enim id quod €potest accidere, ut faciendum sit aliquando, non opor-€tet velle quam adcommodatissime posse facere; et si €separatim haec causa minus saepe tractatur, at in €iudicialibus et in deliberativis causis saepe magnae €partes versantur laudis aut vituperationis. Quare in €hoc quoque causae genere nonnihil industriae con-€sumendum putemus. Nunc, absoluta a nobis difficil-€lima parte rhetoricae, hoc est inventione perpolita €atque omne causae genus adcommodata, tempus est €ad ceteras partes proficisci. Deinceps igitur de dis-€positione dicemus. @@Quoniam DISPOSITIO est, per quam illa, quae in-€venimus, in ordinem redigimus, ut certo quidquid loco €pronuntietur, videndum est, cuiusmodi rationem in €disponendo habere conveniat. Genera dispositionum €sunt duo: unum ab institutione artis profectum, al-€terum ad casum temporis adcommodatum. €@@Ex institutione artis disponemus, cum sequemur €eam praeceptionem, quam in primo libro expo-€suimus, hoc est, ut utamur principio, narratione, di- @1 €visione, confirmatione, confutatione, conclusione; et €ut hunc ordinem, quemadmodum praeceptum est ante, €in dicendo sequamur. Item ex institutione €artis non modo totas causas per orationem, sed sin-€gulas quoque argumentationes disponemus, quemad-€modum in libro secundo docuimus: in expo-€sitionem, rationem, confirmationem rationis, exorna-tionem, conclusionem. Haec igitur duplex dispo-€sitio est: una per orationes, altera per argumenta-€tiones, ab institutione artis profecta. €@@Est autem alia dispositio, quae, cum ab ordine arti-€ficioso recedendum est, oratoris iudicio ad tempus €adcommodatur; ut si ab narratione dicere incipiamus €aut ab aliqua firmissima argumentatione aut littera-€rum aliquarum recitatione; aut si secundum principium €confirmatione utamur, deinde narratione aut si quam €eiusmodi permutationem ordinis faciemus; quorum €nihil, nisi causa postulat, fieri oportebit. Nam si vehe-€menter aures auditorum optunsae videbuntur atque €animi defatigati ab adversariis multitudine verborum, €commode poterimus principio supersedere, exordiri €causam aut a narratione aut aliqua firma argumen-€tatione. Deinde, si commodum erit, quod non semper €necesse est, ad principii sententiam reverti licebit. Si €causa nostra magnam difficultatem videbitur habere, €ut nemo aequo animo principium possit audire, ab @1 €narratione cum inceperimus, ad principii sententiam €revertemur. Si narratio parum probabilis, exordiemur €ab aliqua firma argumentatione. His commutationibus €et translationibus saepe uti necesse est, cum ipsa res €artificiosa dispositionem artificiose commutare €cogit. @@In confirmatione et confutatione argumentationum €dispositiones huiusmodi convenit habere: firmissimas €argumentationes in primis et in postremis causae par-€tibus conlocare; mediocris et neque inutiles ad dicen-€dum neque necessarias ad probandum, quae, si sepa-€ratim ac singulae dicantur, infirmae sint, cum ceteris €coniunctae firmae et probabiles fiunt, interponi [in €medio conlocari] oportet. Nam et statim re narrata €expectat animus auditoris, se[2i]2 qua re causa confirmari €possit_quapropter continuo firmam aliquam oportet €inferre argumentationem_: et, reliqua, quoniam nu-€perrime dictum facile memoriae mandatur, utile est, €cum dicere desinamus, recentem aliquam relinquere €in animis auditorum bene firmam argumentationem. €Haec dispositio locorum, tamquam instructio militum, €facillime in dicendo, sicut illa in pugnando, parere €poterit victoriam. @@PRONUNTIATIONEM multi maxime utilem oratori @1 €dixerunt esse et ad persuadendum plurimum valere. €Nos quidem unum de quinque rebus plurimum posse €non facile dixerimus, nec egregie magnam esse utili-€tatem in pronuntiatione audacter confirmaverimus. €Nam commodae inventiones et concinnae verborum €elocutiones et partium causae artificiosae disposi-€tiones et horum omnium diligens memoria sine pro-€nuntiatione non plus, quam sine his rebus pronuntiatio €sola valere poterit. Quare, et quia nemo de ea re €diligenter scripsit_nam omnes vix posse putarunt €de voce et vultu et gestu dilucide scribi, cum eae res €ad sensus nostros pertinerent_et quia magnopere €ea pars a nobis ad dicendum conparanda est, non €neglegenter videtur tota res consideranda. €@@Dividitur igitur pronuntiatio in vocis figuram et €in corporis motum. Figura vocis est ea, quae suum €quendam possidet habitum ratione et industria con-paratum. Ea dividitur in tres partes: magnitudi-€nem, firmitudinem, mollitudinem. €@@Magnitudinem vocis maxime conparat natura, non-€nihil auget, sed maxime amplificat a[2d]2curatio. €@@Firmitudinem vocis maxime conparat [2cura]2, non-€nihil adauget et maxime conservat exercitatio imi-€tationis. €@@Mollitudinem vocis, hoc est, ut eam torquere in di-€cendo nostro commodo possimus, maxime faciet exer-€citatio declamationis. @1 €@@Quapropter de magnitudine vocis et firmitudinis €parte, quoniam altera natura paritur, altera cura con-€paratur, nihil nos adtinet commonere, nisi ut ab [2i]2is, €qui non inscii sunt eius artificii, ratio curandae €vocis petatur. De ea parte firmitudinis, quae conser-€vatur ratione declamationis, et de mollitudine vocis, €quae maxime necessaria est oratori, quoniam ea quo-€que moderatione declamationis conparatur, dicendum €videtur. @@Firmam ergo maxime poterimus in dicendo vocem €conservare, si quam maxime sedata et depressa voce €principia dicemus. Nam laeditur arteria, si, antequam €voce lene[2i]2 permulsa est, acri clamore completur. €@@Et intervallis longioribus uti convenit: recreatur €enim spiritu vox et arteriae reticendo adquiescunt. €@@Et in continuo clamore remittere et ad sermonem €transire oportet: commutationes enim faciunt, ut nullo €genere vocis effuso in omni voce integri simus. €@@Et acutas vocis exclamationes vitare debemus: €ictus enim fit et vulnus arteriae acuta atque attenuata €nimis adclamatione, et qui splendor est vocis, con-€sumitur uno clamore universus. €@@Et uno spiritu continenter multa dicere in extrema €convenit oratione: fauces enim calefiunt et arteriae @1 €conplentur et vox, quae tractata varie est, reducitur €in quendam sonum aequabilem atque constantem. €@@Qua[2m]2 saepe rerum naturae gratia quaedam iure €debetur! velut accidit in hac re. Nam quae dicimus €ad vocem servandam prodesse, eadem a[2d]2tinent ad €suavitudinem pronuntiationis, ut, quod nostrae voci €prosit, idem voluntati auditoris probetur. @@Utile est ad firmitudinem sedata vox in principio. €Quid insuavius quam clamor in exordio causae? €@@Intervalla vocem confirmant; eadem sententias con-€cinniores divisione reddunt et auditori spatium cogi-€tandi relinquunt. €@@Conservat vocem continui clamoris remissio: et €auditorem quidem varietas maxime delectat, cum ser-€mone animum retinet aut exsuscitat clamore. €@@Acuta exclamatio vocem volnerat; eadem laedit €auditorem: habet enim quiddam inliberale et ad mu-€liebrem potius vociferationem quam ad virilem digni-€tatem in dicendo adcommodatum. €@@In extrema oratione continens vox remedio est voci. €Quid? haec eadem nonne animum vehementissime €calefacit auditoris in totius conclusione causae? €@@Quoniam [res] igitur eadem vocis firmitudini et €pronuntiationis suavitudini prosunt, de utraque re si-€mul erit in praesentia dictum, de firmitudine, quae @1 €visa sunt, de suavitudine, quae coniuncta fuerunt: €cetera suo loco paulo post dicemus. @@Mollitudo igitur vocis, quoniam omnis ad rhe-€toris praeceptionem pertinet, diligentius nobis con-€sideranda est. Eam dividimus in sermonem, conten-€tionem, amplificationem. €@@Sermo est oratio remissa et finitima cotidianae lo-€cutioni. þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ£˜—‡@@Contentios[2t]2 oratio acris et ad confirmandum et ad €confutandum adcommodata. €@@Amplificatio est oratio, quae aut in iracundiam in-€ducit aut ad misericordiam trahit auditoris animum. €@@Sermo dividitur in partes qua[2t]2tuor: dignitatem, de-€monstrationem, narrationem, iocationem. €@@Dignitas est oratio cum aliqua gravitate et €vocis remissione. €@@[2Demonstratio est]2 oratio, quae docet remissa €voce, quomodo quid fieri potuerit aut non potuerit. €@@Narratio est rerum gestarum aut proinde ut ge-€starum expositio. €@@Iocatio est oratio, quae ex aliqua re risum pu-€dentem et liberalem potest conparare. €@@Contentio dividitur in continuationem et in distri-€butionem. €@@Continuatio est orationis enuntiandae a[2d]2cele-€ratio clamosa. €@@Distributio est in contentione oratio frequens €cum raris et brevibus intervallis acri vociferatione. @@Amplificatio dividitur in cohortationem et conque-€stionem. @1 €@@Cohortatio est oratio, quae aliquod peccatum €amplificans auditorem ad iracundiam adducit. €@@Conquestio est oratio, quae incommodorum am-€plificatione animum auditoris ad misericordiam per-€ducit. €@@Quoniam igitur mollitudo vocis in tres partes di-€visa est, et eae partes ipsae sunt in octo partes €alias distributae, harum octo partium, quae cuiusque €idonea pronuntiatio sit, demonstrandum videtur. €@@Sermo cum est in dignitate, plenis faucibus €quam sedatissuma et depressissuma voce uti con-€veniet; ita tamen, ut ne ab oratoria consuetudine ad €tragicam transeamus. €@@Cum autem est in demonstratione, voce pau-€lolum attenuata crebris intervallis et divisionibus €oportet uti, ut in ipsa pronuntiatione eas res, quas €demonstrabimus, inserere atque insecare videamur in €animis auditorum. €@@Cum autem est sermo in narratione, vocum va-€rietates opus sunt, ut, quo quidque pacto gestum €sit, ita narrari videatur. Strenue quod volumus osten-€dere factum: celeriuscule dicemus; at aliud otiose: €retardabimus. Deinde modo acriter, tum clementer, €maeste, hilare in omnes partes commutabimus ut €verba item pronuntiationem. Si qua inciderint in nar- @1 €rationem dicta, rogata, responsa, si quae admirationes €de quibus nos narrabimus, diligenter animum adverte-€mus, ut omnium personarum sensus atque animos €voce exprimamus. @@Sin erit sermo in iocatione, leviter tremibunda €voce, cum parva significatione risus, sine ulla suspi-€cione nimiae cachinnationis leniter oportebit ab ser-€mone serio torquere [2verba]2 ad liberalem iocum [vo-€cem]. €@@Cum autem contendere oportebit, quoniam id €aut per continuationem aut per distributionem facien-€dums[2t]2, in continuatione, adaucto mediocriter sono €vocis, verbis continuandis vocem quoque augere opor-€tebit et torquere sonum et celeriter cum clamore verba €conficere, ut vim volubilem orationis vociferatio con-€sequi possit. €@@In distributione vocis ab imis faucibus excla-€mationem quam clarissimam adhibere oportet, et quan-€tum spatii [2in]2 singulas exclamationes sumpserimus, €tantum in singula intervalla spatii consumere iubemur. €@@In amplificationibus cum cohortatione €utemur voce attenuatissima, clamore leni, sono €aequabili, commutationibus crebris, maxima celeri-€tate. @1 €@@In conquestione utemur voce depressa, incli-€nato sono, crebris intervallis, longis spatiis, magnis €commutationibus. De figura vocis satis dictum est: €nunc de corporis motu dicendum videtur. @@Motus est corporis gestus et vultus moderatio €quaedam, quae probabiliora reddit ea, quae pronun-€tiantur. Convenit igitur in vultu pudorem et acrimo-€niam esse, in gestu nec venustatem conspiciendam nec €turpitudinem esse, ne aut histriones aut operarii vi-€deamur esse. Ad easdem igitur partes, in quas vox €est distributa, motus quoque corporis ratio videtur €esse adcommodanda. €@@Nam si erit sermo cum dignitate, stantis in €vestigio levi dexterae motu loqui oportebit, hilaritate, €tristitia, mediocritate vultus ad sermonis sententias €adcommodata. €@@Sin erit in demonstratione sermo, paulolum €corpus a cervicibus demittemus: nam est hoc datum, €ut quam proxime tum vultum admoveamus ad audi-€tores, si quam rem docere eos et vehementer instigare €velimus. €@@Sin erit in narratione sermo, idem motus poterit €idoneus esse, qui paulo ante demonstrabatur in €dignitate. €@@Sin in iocatione, vultu quandam debebimus hi-€laritatem significare sine commutatione gestus. @@Sin contendemus per continuationem, bra-€chio celeri, mobili vultu, acri aspectu utemur. @1 €@@Sin contentio fiet per distributionem, porrec-€tione p[2er]2celeri brachii, inambulatione, pedis dexteri €rara subplusione, acri et defixo aspectu uti oportet. €@@Sin utemur amplificatione per cohortatio-€nem, paulo tardiore et consideratiore gestu conveniet €uti, simili[2b]2us ceteris rebus atque in contentione per €continuationem. €@@Sin utemur amplificatione per conquestionem, €feminis plangore et capitis ictu, nonnumquam sedato €et constanti gestu, maesto et conturbato vultu uti €oportebit. €@@Non sum nescius, quantum susceperim negotii, qui €motus corporis exprimere verbis et imitari scriptura €conatus sim voces. Verum nec hoc confisus sum posse €fieri, ut de his rebus satis commode scribi posset, €nec, si id fieri non posset, hoc, quod feci, fore inutile €putabam, propterea quod hic admonere voluimus, quid €oporteret: reliqua trademus exercitationi. Hoc ta-€men scire oportet, pronuntiationem bonam id per-ficere, ut res ex animo agi videatur. Nunc ad thesau-€rum inventorum atque ad omnium partium rhetoricae €custodem, memoriam, transeamus. €@@MEMORIA utrum habeat quiddam artificiosi, an @1 €omnis ab natura proficiscatur, aliud dicendi tempus €magis idoneum dabitur. Nunc proinde atque constet €in hac re multum valere artem et praeceptionem, ita €de ea re loquemur. Placet enim nobis esse artificium €memoriae; quare placeat, alias ostendemus; in prae-€sentia, cuiusmodi sit ea, aperiemus. €@@Sunt igitur duae memoriae: una naturalis, altera €artificiosa. Naturalis est ea, quae nostris animis €insita est et simul cum cogitatione nata; artificiosa €est ea, quam confirmat inductio quaedam et ratio prae-€ceptionis. Sed q[2ua]2 via in ceteris rebus ingenii bonitas €imitatur saepe doctrinam, ars porro naturae commoda €confirmat et auget, item fit in hac re, ut nonnumquam naturalis memoria, si cui data est egregia, similis sit €huic artificiosae, porro haec artificiosa naturae com-€moda retine[2a]2t et amplificet ratione doctrinae; qua-€propter et naturalis memoria praeceptione confir-€manda est, ut sit egregia, et haec, quae doctrina da-€tur, indiget ingenii. Nec hoc magis aut minus in hac €re, quam in ceteris artibus fit, ut ingenio doctrina, €praeceptione natura nitescat. Quare et illis, qui na-€tura memores sunt, utilis haec erit institutio, quod €tute paulo post poteris intellegere: et si ille[2i]2, €freti ingenio, nostri non indigerent, tamen iusta causa €daretur, quare iis, qui minus ingenii habent, adiu-€mento velimus esse. Nunc de artificiosa memoria lo-€quemur. €@@Constat igitur artificiosa memoria locis et €imaginibus. Locos appellamus eos, qui breviter, @1 €perfecte, insignite aut natura aut manu sunt abso-€luti, ut eos facile naturali memoria conprehendere €et amplecti queamus: ut aedes, intercolumnium, an-€gulum, fornicem et alia, quae his similia sunt. Ima-€gines sunt formae quaedam et notae et simulacra €eius rei, quam meminisse volumus: quod genus equi, €leones, aquilae; [memoriam] si volemus habere ima-gines eorum, locis certis conlocare oportebit. Nunc, €cuiusmodi locos invenire et quo pacto reperire et in €locis imagines constituere oporteat, ostendemus. €@@Quemadmodum igitur qui litteras sciunt, possunt €id, quod dictatu[2r]2, eis scribere et recitare quod scrip-€serunt, item qui n[2e]2mo[2n]2ica didicerunt, possunt, quod €audierunt, in locis conlocare et ex his memoriter €pronuntiare. Nam loci cerae aut cartae simillimi sunt, €imagines litteris, dispositio et conlocatio imaginum €scripturae, pronuntiatio lectioni. €@@Oportet igitur, si volumus multa meminisse, mul-€tos nos nobis locos conparare, uti multis locis mul-€tas imagines conlocare possimus. Item putamus €oportere ex ordine hos locos habere, ne quando per-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ£˜žˆturbatione ordinis inpediamur, quo setius, quoto quo-€que loco libebit, vel ab superiore vel ab inferiore parte €imagines sequi et ea, quae mandata locis erunt, edere @1 €possimus: nam ut, si in ordine stantes notos qu[2o]2m-€plures viderimus, nihil nostra intersit, utrum ab €summo an ab imo an ab medio nomina eorum di-€cere incipiamus, item in locis ex ordine conlocatis €[2e]2veniet, ut in quamlibebit partem quoque loco lube-€bit imaginibus commoniti dicere possimus id, quod locis mandaverimus: quare placet et ex ordine locos €conparare. Locos, quos sumpserimus, egregie €commeditari oportebit, ut perpetuo nobis haerere pos-€sint: nam imagines, sicuti litterae delentur, ubi nihil €utimur; loci, tamquam cera, remanere debent. Et, €ne forte in numero locorum falli possimus, quintum €quemque placet notari: quod genus, si in quinto loco €manum auream conlocemus, si in decumo aliquem €notum, cui praenomen sit Decumo; deinde facile erit €inceps similis notas quinto quoque loco conlocare. €Item commodius est in derelicta, quam in celebri re-€gione locos conparare, propterea quod frequentia et €obambulatio hominum conturbat et infirmat imagi-€num notas, solitudo conservat integras simulacrorum €figuras. Praeterea dissimilis forma atque natura €loci conparandi sunt, ut distincti interlucere possint: €nam si qui multa intercolumnia sumpserit, contur-€babitur similitudine, ut ignoret, quid in quoquo loco €conlocarit. Et magnitudine modica et mediocris @1 €locos habere oportet: nam et praeter modum ampli €vagas imagines reddunt et nimis angusti saepe non vi-dentur posse capere imaginum conlocationem. Tum €nec nimis inlustris nec vehementer obscuros locos ha-€bere oportet, ne aut obcaecentur tenebris imagines aut €splendore praefulgeant. Intervalla locorum me-€diocria placet esse, fere paulo plus aut minus pedum €tricenum: nam ut aspectus item cogitatio minus valet, €sive nimis procul removeris sive vehementer prope €admoveris id, quod oportet videri. €@@Sed quamquam facile est ei, qui paulo plura €noverit, quamvis multos et idoneos locos conparare, €tamen si qui satis idoneos invenire se non putabit, €ipse sibi constituat quam volet multos licebit. Cogi-€tatio enim quamvis regionem potest amplecti et in ea €situm loci cuiusdam ad suum arbitrium fabricari et €architectari. Quare licebit, si hac prompta copia con-€tenti non erimus, nosmet ipsos nobis cogitatione no-€stra regionem constituere et idoneorum locorum com-€modissimam distinctionem conparare. De locis satis €dictum est; nunc ad imaginum rationem transeamus. @@Quoniam ergo rerum similes imagines esse opor-€tet, ex omnibus [2rebus]2 nosmet nobis similitudines eli-€gere debemus. Duplices igitur similitudines esse €debent, unae rerum, alterae verborum. Rerum si-€militudines exprimuntur, cum summatim ipsorum ne- @1 €gotiorum imagines conparamus; verborum similitu-€dines constituuntur, cum unius cuiusque nominis et €vocabuli memoria imagine notatur. €@@Rei totius memoriam saepe una nota et imagine €simplici conprehendimus; hoc modo, ut si accusator €dixerit ab reo hominem veneno necatum, et heredi-€tatis causa factum arguerit, et eius rei multos dixerit €testes et conscios esse: si hoc primum, ut ad defen-€dendum nobis expeditum sit, meminisse volemus, €in primo loco rei totius imaginem conformabimus: €aegrotum in lecto cubantem faciemus ipsum illum, €de quo agetur, si formam eius detinebimus; si eum €non, at aliquem aegrotum non de minimo loco su-€memus, ut cito in mentem venire possit. Et reum ad €lectum eius adstituemus, dextera poculum, sinistra €tabulas, medico testiculos arietinos tenentem: hoc €modo et testium et hereditatis et veneno necati me-moriam habere poterimus. Item deinceps cetera cri-€mina ex ordine in locis ponemus; et, quotienscum-€que rem meminisse volemus, si formarum dispositione €et imaginum diligenti notatione utemur, facile ea, quae €volemus, memoria consequemur. €@@Cum verborum similitudines imaginibus expri-€mere volemus, plus negotii suscipiemus et magis in-€genium nostrum exercebimus. Id nos hoc modo fa-€cere oportebit: €@@@@Iam domu[2m i]2tionem reges Atridae parant @1 €* * * in loco constituere manus ad caelum tollentem €Domitium, cum a Regibus Marciis loris caedatur: hoc €erit 'Iam domum [2i]2tionem reges'; in altero loco Aeso-€pum et Cimbrum subornari, ut ad Ephigeniam, in €Agamemnonem et Menelaum: hoc erit 'Atridae pa-€rant'. Hoc modo omnia verba erunt expressa. Sed €haec imaginum conformatio tum valet, si naturalem €memoriam exsuscitaverimus hac notatione, ut versu €posito ipsi nobiscum primum transeamus bis aut ter €eum versum, deinde tum imaginibus verba exprima-€mus. Hoc modo naturae subpeditabitur doctrina. Nam €utraque altera separata minus erit firma, ita tamen, €ut multo plus in doctrina atque arte praesidii sit. €Quod docere non gravaremur, ne[2i]2 metueremus, ne, €cum ab instituto nostro recessissemus, minus com-€mode servaretur haec dilucida brevitas praeceptionis. @@Nunc, quoniam solet accidere, ut imagines partim €firmae et [2ac]2res et ad monendum idoneae sint, partim €inbecillae et infirmae, quae vix memoriam possint €excitare, qua de causa utrumque fiat, considerandum €est, ut cognita causa, quas vitemus et quas sequamur €imagines, scire possimus. €@@Docet igitur nos ipsa natura, quid oporteat fieri. €Nam si quas res in vita videmus parvas, usitatas, cot-€tidianas, meminisse non solemus propterea quod nulla @1 €nova nec admirabili re commovetur animus: at si €quid videmus aut audimus egregie turpe aut hone-€stum, inusitatum, magnum, incredibile, ridiculum, id €diu meminisse consuevimus. Itaque quas res ante €ora videmus aut audimus, obliviscimur plerumque; €quae acciderunt in pueritia, meminimus optime saepe; €nec hoc alia de causa potest accidere, nisi quod usi-€tatae res facile e memoria elabuntur, insignes et no-vae diutius manent in animo. Solis exortus, cursus, €occasus nemo admiratur, propterea quia cottidie fiunt; €at eclipsis solis mirantur, quia raro accidunt, et solis €eclipsis magis mirantur quam lunae, propterea quod €hae crebriores sunt. Docet ergo se natura vulgari et €usitata re non exsuscitari, novitate et insigni quodam €negotio commoveri. Imitetur ars igitur naturam et, €quod ea desiderat, [2id]2 inveniat, quod ostendit, sequa-€tur. Nihil est enim, quod aut natura extremum in- @1 €venerit aut doctrina primum; sed rerum principia ab €ingenio profecta sunt, exitus disciplina conparantur. @@Imagines igitur nos in eo genere constituere opor-€tebit, quod genus in memoria diutissime potest ha[2e]2-€re[2r]2e. Id accidet, si quam maxime notatas simili-€tudines constituemus; si non multas nec vagas, sed ali-€quid agentes imagines ponemus; si egregiam pulcritu-€dinem aut unicam turpitudinem eis adtribuemus; si ali-€quas exornabimus, ut si coronis aut veste purpurea, €quo nobis notatior sit similitudo; aut si qua re defor-€mabimus, ut si cruentam aut caeno oblitam aut rubrica €delibutam inducamus, quo magis insignita sit forma, €aut ridiculas res aliquas imaginibus adtribuamus: nam €ea res quoque faciet, ut facilius meminisse valeamus. €Nam, quas res veras facile meminimus, eas-€dem fictas et diligenter notatas meminisse non diffi-€cile est. Sed illud facere oportebit, ut identidem pri-€mos quosque locos imaginum renovandarum causa €celeriter animo pervagemus. @@Scio plerosque Graecos, qui de memoria scripserunt, €fecisse, ut multorum verborum imagines conscriberent, €uti, qui ediscere vellent, paratas haberent, ne quid in €quaerendo consumerent operae. Quorum rationem ali-€quot de causis inprobamus: primum, quod in ver-€borum innumerabili multitudine ridiculums[2t]2 mille ver- @1 €borum imagines conparare. Quantulum enim pote-€runt haec valere, cum ex infinita verborum copia €modo aliud modo aliud nos verbum meminisse opor-€tebit? Deinde cur volumus ab industria quem-€quam removere, ut ne quid ipse quaerat, nos illi om-€nia parata quaesita tradamus? Praeterea simili-€tudine alia alius magis commovetur. Nam ut saepe, €formam si quam similem cuipiam dixerimus esse, non €omnes habemus adsensores, quod alii videtur aliud, €item fit in imaginibus, ut, quae nobis diligenter þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ£˜§nota[2ta]2 sit, ea parum videatur insignis aliis. Quare sibi €quemque suo commodo convenit imagines conparare. €Postremo praeceptoris est docere, quemadmodum €quaeri quidque conveniat, et unum aliquod aut alte-€rum, non omnia, quae eius generis erunt, exempli €causa subicere, quo res possit esse dilucidior: ut €quo[2m]2 de prohemiis quaerendis disputamus, rationem €damus quaerendi, non mille prohemiorum genera €conscribimus, idem arbitramur de imaginibus fieri €convenire. €@@Nunc, ne forte verborum memoriam aut nimis dif-€ficilem aut parum utilem arbitrere, [2rerum]2 ipsarum @1 €memoria contentus sis, quod et utilior [2sit]2 et plus ha-€bea[2t]2 facultatis, admonendus es, quare verborum me-€moriam non inprobemus. Nam putamus oportere €eos, qui velint res faciliores sine labore et molestia €facere, in rebus difficilioribus esse ante exercitatos. €Nec nos hanc verborum memoriam inducimus, ut €versus meminisse possimus, sed ut hac exercita-€tione illa rerum memoria, quae pertinet ad utilitatem, €confirmetur, ut ab hac difficili consuetudine sine la-bore ad illam facultatem transire possimus. Sed cum €in omni disciplina infirma est artis praeceptio sine €summa adsiduitate exercitationis, tum vero in nemo-€nicis minimum valet doctrina, nisi industria, studio, €labore, diligentia conprobatur. Quam plurimos locos €ut habeas et quam maxime ad praecepta adcommo-€datos curare poteris; in imaginibus conlocandis exer-€ceri cotidie convenit. Non enim, sicut a ceteris stu-€diis abducimur nonnumquam occupatione, item ab €hac re nos potest causa deducere aliqua. Numquam €est enim, quin aliquid memoriae tradere velimus et €tum maxime, cum aliquo maiore negotio detinemur. €Quare, cum sit utile facile meminisse, non te fallit, €quod tantopere utile sit, quanto labore sit adpeten-€dum: quod poteris existimare utilitate cognita. Plu-€ribus verbis ad eam te hortari non est sententia, ne @1 €aut tuo studio diffisi aut minus, quam res postulat, €dixisse videamur. De quinta parte rhetoricae deinceps €dicemus: tu primas quasque partes in animo frequenta €et, quod maxime necesse est, exercitatione confirma.  Ÿôÿ@@@@{1LIBER QUARTUS}1 ‘@@Quoniam in hoc libro, Herenni, de ELOCUTIONE €conscripsimus et, quibus in rebus opus fuit exemplis €uti, nostris exemplis usi sumus et id fecimus praeter €consuetudinem Graecorum, qui de hac re scripserunt, €necessario faciendum est, ut paucis rationem nostri €consilii demus. Atque hoc nos necessitudine facere, non €studio, satis erit signi, quod in superioribus libris €nihil neque ante rem neque praeter rem locuti sumus. €Nunc, si pauca, quae res postulat, dixerimus, tibi id, €quod reliquum est artis, ita uti instituimus, persol-€vemus. Sed facilius nostram rationem intelleges, si €prius, quid illi dicant, cognoveris. €@@Compluribus de causis putant oportere, cum ipsi €praeceperint, quo pacto oporteat ornare elocutionem, €unius cuiusque generis ab oratore aut poe+ta probato €sumptum ponere exemplum. @1 €@@Et primum se id modestia commotos facere di-€cunt, propterea quod videatur esse ostentatio quae-€dam non satis habere praecipere de artificio, sed etiam €ipsos videri velle artificiose gignere exempla: hoc est, inquiunt, ostentare se, non ostendere artem. Quare €pudor in primis est ad eam rem inpedimento, ne, ut €nos et solos probare, nos amare alios contemnere et €deridere videamur. Etenim cum possimus ab Ennio €sumere aut a Gracco ponere exemplum, videtur esse €adrogantia illa relinquere, ad sua devenire. €@@Praeterea exempla testimoniorum locum opti-€nent. Id enim, quod admonuerit et leviter fecerit €praeceptio, exemplo sicut testimonio conprobatur. €Non igitur ridiculus sit, si quis in lite aut in iudicio €domesticis testimoniis pugnet? Ut enim testimo-€nium, sic exemplum rei confirmandae causa sumitur. €Non ergo oportet hoc nisi a probatissimo sumi, ne, €quod aliud confirmare debeat, egeat id ipsum con-€firmationis. Etenim necesse est, aut se omnibus ante-€ponant et sua maxime probent, aut negent optima €esse exempla quae a probatissimis oratoribus aut €poetis sumpta sint. Si se omnibus anteponant, in-€tolerabili a[2d]2rogantia sunt; si quos sibi praeponant €et eorum exempla suis exemplis non putant praestare, €non possunt dicere, quare sibi illos anteponant. €Quid? ipsa auctoritas antiquorum non cum res pro-€babiliores tum hominum studia ad imitandum ala- @1 €criora reddit? Immo erigit omnium cupiditates et €acuit industriam, cum spes iniecta est posse imitando €Gracci aut Crassi consequi facultatem. @@Postremo hoc ipsum summum est artificium res €varias et dispares in tot poe+matis et orationibus spar-€sas et vage disiectas ita diligenter eligere, ut unum €quodque genus exemplorum sub singulos artis lo-€cos subicere possis. Hoc si industria solum fieri pos-€set, tamen essemus laudandi, cum talem laborem €non fugissemus; nunc sine summo artificio non po-€test fieri. Quis est enim, qui, non summe cum tenet €artem, possit ea, quae iubeat ars, de tanta et tam €diffusa scriptura notare et separare? Ceteri, cum le-€gunt orationes bonas aut poe+mata, probant oratores €et poe+tas neque intellegunt, qua re commoti probent, €quod scire non possunt, ubi sit nec quid sit nec quo €modo factum sit id, quod eos maxime delectet; at €is, qui et haec omnia intellegit, et idonea maxime €eligit, et omnia in arte maxime scribenda redigit in €singulas rationes praeceptionis, necesse est eius rei €summus artifex sit. Hoc igitur ipsum maximum arti-€ficium est in [2a]2rte sua posse et alienis exemplis uti. @@Haec illi cum dicunt, magis nos auctoritate sua €commovent quam veritate disputationis. Illud enim €veremur, ne cui satis sit ad contrariam rationem pro-€bandam, quod ab ea steterint [2i]2i, et qui inventores @1 €huius artificii fuerint et vetustate iam satis omnibus €probati sint. Quodsi, illorum auctoritate remota, res €omnes volent cum re conparare, intellegent non om-€nia concedenda esse antiquitati. €@@Primum igitur, ab eis quod de modestia dicitur, €videamus, ne nimium pueriliter proferatur. Nam si €tacere aut nil scribere modestia est, cur quicquam €scribunt aut locuntur? Sin aliquid suum scribunt, cur, €quo setius omnia scribant, inpediuntur modestia? €Quasi si quis Olympia cum venerit cursum et steterit, €ut mittatur, inpudentis dicat esse illos, qui currere €coeperint, ipse intra carcerem stet et naret aliis, quo-€modo Ladas aut %boviscum sisonius cursitarint, sic €isti, cum in artis curriculum descenderunt, illos, qui €in eo, quod est artificii, elaborent, aiunt facere inmo-€deste, ipsi aliquem antiquum oratorem aut poe+tam €laudant aut scripturam, sic uti in stadium rhetoricae prodire non audeant. Non ausim dicere, sed tamen €vereor, ne, qua in re laudem modestiae venentur, in €ea ipsa re sint inpudentes. 'Quid enim tibi vis?' ali-€quis inquiat. 'Artem tuam scribis; gignis novas nobis @1 €praeceptiones; eas ipse confirmare non potes; ab aliis €exempla sumis. Vide ne facias inpudenter, qui tuo €nomine[2i]2 velis ex aliorum laboribus libare laudem.' €Nam si eorum volumina prenderint antiqui ora-€tores et poe+tae et suum quisque de libris suis tulerit, €nihil istis, quod suum velint, relinquatur. €@@'At exempla, quoniam testimoniorum similia €sunt, item convenit ut testimonia ab hominibus pro-€batissimis sumi.' Primum omnium exempla po-€nuntur nec confirmandi neque testificandi causa, sed €demonstrandi. Non enim, cum dicimus esse exorna-€tionem, quae verbi causa constet ex similiter desi-€nentibus verbis et su[2m]2imus hoc exemplum a Crasso: €'quibus possumus et debemus' testimonium conloca-€mus, sed exemplum. Hoc interest igitur inter testi-€monium et exemplum: exemplo demonstratur id, quod €dicimus, cuiusmodi sit; testimonio, esse illud ita, ut nos dicimus, confirmatur. Praeterea oportet testi-€monium cum re convenire; aliter enim rem non po-€test confirmare. At id, quod illi faciunt, quo[2m]2 re non €convenit. Quid ita? Quia pollicentur artem se scri-€bere, exempla proferunt ab [2i]2is plerumque, qui artem €nescierunt. Tum quis est, qui possit id, quod de €arte scripserit, conprobare, nisi aliquid scribat ex arte? @1 €Contraque faciunt, quam polliceri videntur. Nam cum þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤–ˆ‰scribere artem instituunt, videntur dicere se excogi-€tasse, quod alios doceant; cum scribunt, ostendunt €nobis, alii quid excogitarint. €@@'At hoc ipsum difficile est,' inquiunt, 'eligere €de multis.' Quid dicitis difficile, utrum laboriosum €an artificiosum? Laboriosum non statim praeclarum. €Sunt enim multa laboriosa, quae si faciatis, non con-€tinuo gloriemini; nisi etiam, si vestra manu fabulas €aut orationes totas transscripsissetis, gloriosum puta-€retis. Sin istud artificiosum egregium dicitis, videte €ne insueti rerum maiorum videamini, si vos parva res €sicuti magna delectabit. Nam isto modo selegere ru-€dis quidem nemo potest, sed sine summo artificio multi. Quisquis enim audivit de arte paulo plus, in €elocutione praesertim, omnia videre poterit, quae ex €arte dicentur; facere nemo poterit nisi eruditus. Ita €ut, si Ennii de tragoediis velis sententias eligere €aut de Pacuvianis nuntios, sed quia plane rudis id €facere nemo poterit, cum feceris, te litteratissimum €putes, ineptus sis, propterea quod id facile faciat qui-€vis mediocriter litteratus, item si, cum de orationibus €aut poe+matis elegeris exempla, quae certis signis arti- @1 €ficii notata sunt, quia rudis id nemo facere possit, €artificiosissime te fecisse putes, erres, propterea quod €isto signo videmus te nonnihil scire, aliis signis multa €scire intellegemus. Quod si artificiosum est intelle-€gere, quae sint ex arte scripta, multo est artificiosius €ipsum scribere ex arte. Qui enim scribit artificiose, €ab aliis commode scripta facile intell[2e]2gere poterit; €qui eliget facile, non continuo commode ipse scribet. €Et, si est maxime artificiosum, alio tempore utantur €ea facultate, non tum, cum parere et ipsi gignere et €proferre debent. Postremo in eo vim artificii consu-€mant, ut ipsi ab aliis potius eligendi, quam aliorum €boni selectores existimentur. Contra ea, quae ab iis €dicuntur, qui dicunt alienis exemplis uti oportere, sa-€tis est dictum. Nunc, quae separatim dici possint, €consideremus. €@@Dicimus igitur eos id, quod alienis utantur, peccare, €cummagis etiam delinquere, quod a multis exempla €sumant. Et de eo, quod postea diximus, antea videa-€mus. Si concederem aliena oportere adsumere ex-€empla, vincerem unius oportere, primum quod hoc €contra nulla staret illorum ratio. Licet enim eligerent €et probarent quemlibet, qui sibi in omnes res subpedi-€taret exempla, vel poe+tam vel oratorem, cuius auctori- @1 €tate niterentur. Deinde interest magni eius, qui €discere vult, utrum omnium omnia an omnia a ne-€mine [aliud alium] putet consequi posse. Si enim pu-€tabit posse omnia penes unum consistere, ipse quo-€que ad omnium nitetur facultatem. Si id desperarit, €in paucis se exercebit; ipsis enim contentus erit, nec €mirum, cum ipse praeceptor artis omnia penes unum €reperire non potuerit. Allatis igitur exemplis a Ca-€tone, a Graccis, a Laelio, a Scipione, Galba, Porcina, €Crasso, Antonio, ceteris, item sumptis aliis a poe+tis et €historiarum scriptoribus necesse erit eum, qui di-€scet, putare ab omnibus omnia, ab uno pauca vix po-tuisse sumi. Quare unius alicuius esse similem satis €habebit; omnia, quae omnes habuerint, solum ha-€bere se posse diffidet. Ergo inutiles[2t]2 ei, qui discere €vult, non putare unum omnia posse. Igitur nemo €in hanc incideret opinionem, si ab uno exempla sump-€sissent. Nunc hoc signi est ipsos artis scriptores non €putasse unum potuisse in omnibus elocutionis parti-€bus enitere, quoniam neque sua protulerunt neque €unius alicuius aut denique duorum, sed ab omnibus @1 €oratoribus et poe+tis exempla sumpserunt. Deinde, €si quis velit artem demonstrare nihil prodesse ad di-€cendum, non male utatur hoc adiumento, quod unius €omnis artis partes consequi nemo potuerit. Quod igi-€tur iuvat eorum rationem, qui omnino non probent €artem, id non ridiculum est ipsum artis scriptorem €suo iudicio conprobare? Ergo ab uno sumenda fuisse €docuimus exempla, si semper aliunde sumerentur. @@Nunc omnino aliunde sumenda non fuisse sic in-€tellegemus. Primum omnium, quod ab artis scrip-€tore adfertur exemplum, de eius artificio debet esse. €@@Ut si quis purpuram aut aliud quippiam vendens di-€cat: 'Sume a me, sed huius exemplum aliunde rogabo €tibi quod ostendam', sic mercem ipsi qui venditant, €aliunde exemplum quaeritant ali[2quo]2d mercis, acervos €se dicunt tritici habere, eorum exemplum pugno non €habent, quod ostendant. Si Triptolemus, cum [2a]2 se €hominibus semen gigneretur, ipse ab aliis id homini-€bus mutuaretur, aut si Prometheus, cum mortalibus €ignem dividere vellet, ipse a vicinis cum testo ambu- @1 €lans carbunculos corrogaret, ridiculus videretur: isti €magistri, omnium dicendi praeceptores, non videntur €sibi ridicule facere, cum id, quod aliis pollicentur, ab €aliis quaerunt? Si qui se fontes maximos penitus ab-€sconditos aperuisse dicat, et haec sitiens qu[2o]2mmaxime €loquatur neque habeat, qui sitim sedet, non rideatur? €Isti cum non modo dominos se fontium, sed se ipsos €fontes esse dicant et omnium rigare debeant ingenia, €non putant fore ridiculum, si, cum id polliceantur, €arescant ipsi siccitate? Chares ab Lysippo statuas €facere non isto modo didicit, ut Lysippus caput €ostenderet Myronium, brachia Praxitelae, pectus Po-€lycletium, sed omnia coram magistrum facientem vi-€debat, ceterorum opera vel sua sponte poterat con-€siderare: isti credunt eos, qui haec velint discere, alia ratione doceri posse commodius. Praeterea ne pos-€sunt quidem ea, quae sumuntur ab aliis, exempla tam €esse artem adcommodata, propterea quod in dicendo €leviter unus quisque locus plerumque tangitur, ne ars €appareat; in praecipiendo expresse conscripta ponere €oportet exempla, uti in artis formam convenire possint: €et post in dicendo, ne possit ars eminere et ab omnibus €videri, facultate oratoris occultatur. Ergo etiam ut €magis ars cognoscatur, suis exemplis melius est uti. @1 €@@Postremo haec quoque res nos duxit ad hanc ratio-€nem, quod nomina rerum Graeca quae convertimus, €ea remota sunt a consuetudine. Quae enim res apud €nostros non erant, earum rerum nomina non pote-€rant esse usitata. Ergo haec asperiora primo videan-€tur necesse est, id quod fiet rei, non nostra difficul-€tate. Relicum scripturae consumetur in exemplis: haec €[2tamen]2 aliena si posuissemus, factum esset, ut, quod €commodi esset in hoc libro, id nostrum non esset; €quod asperius et inusitatum, id proprie nobis adtri-€bueretur. Ergo hanc quoque incommoditatem fugimus. €His de causis, cum artis inventionem Graecorum pro-€bassemus, exemplorum rationem secuti non sumus. €Nunc tempus postulat, ut ad elocutionis praecepta €transeamus. €@@Bipertita igitur erit nobis elocutionis praeceptio. Pri-€mum dicemus, quibus in generibus semper om-€nis oratoria elocutio debeat esse; deinde €ostendemus, quas res semper habere debeat. @@Sunt igitur tria genera, quae genera nos figuras €appellamus, in quibus omnis oratio non vitiosa con-€sumitur: unam gravem, alteram mediocrem, tertiam €extenuatam vocamus. @1 €@@Gravis est, quae constat ex verborum gravium levi €et ornata constructione. €@@Mediocris est, quae constat ex humiliore neque ta-€men ex inf[2u]2ma et pervulgatissima verborum digni-€tate. €@@Attenuata est, quae demissa est usque ad usitatissi-€mam puri consuetudinem sermonis. €@@In grave[2i]2 consumetur oratio figura, si, €quae cuiusque rei poterunt ornatissima verba reperiri, €sive propria sive extranea, unam quamque rem ad-€commodabuntur; et si graves sententiae, quae in am-€plificatione et commiseratione tractantur, eligentur; €et si exornationes sententiarum aut verborum, quae €gravitatem habebunt, de quibus post €dicemus, adhibebuntur. In hoc genere figurae erit €hoc exemplum: @@@@@@'Nam quis est vestrum, iudices, qui satis idoneam €@@@@possit in eum poenam excogitare, qui prodere ho-€@@@@stibus patriam cogitarit? quod maleficium cum hoc €@@@@scelere conparari, quod huic maleficio dignum sup-€@@@@plicium potest inveniri? In [2i]2is, qui violassent in-€@@@@genuum, matremfamilias constuprassent, vol[2ner]2as- @1 €@@@@sent aliquem aut postremo necassent, maxima sup-€@@@@plicia maiores consumpserunt: huic truculentissimo þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜Œˆ‰@@@@ac nefario facinori singularem poenam non relique-€@@@@runt. Atque in aliis maleficiis ad singulos aut ad €@@@@paucos ex alieno peccato iniuria pervenit: huius sce-€@@@@leris qui sunt adfines, uno consilio universis civibus €@@@@atrocissimas calamitates machinantur. O feros ani-€@@@@mos! o crudeles cogitationes! o derelictos homines €@@@@ab humanitate! Quid agere ausi sunt aut cogitare €@@@@possunt? quo pacto hostis, revulsis maiorum sepul-€@@@@cris, d[2i]2iectis moenibus, ovantes inruerent in civita-€@@@@tem; quo modo deum templis spoliatis, optimatibus €@@@@trucidatis, aliis abreptis in servitutem, matribusfami-€@@@@liis et ingenuis sub hostilem libidinem subiectis urbs €@@@@acerbissimo concidat incendio conflagrata; qui se €@@@@non putant id, quod voluerint, ad exitum per-€@@@@duxisse, nisi sanctissimae patriae miserandum scele-€@@@@rati viderint cinerem. Nequeo verbis consequi, iu-€@@@@dices, indignitatem rei; sed neglegentius id fero, quia €@@@@vos mei non egetis. Vester enim vos animus aman-€@@@@tissimus rei p. facile edocet, ut eum, qui fortunas €@@@@omnium voluerit prodere, praecipitem proturbetis ex €@@@@ea civitate, quam iste hostium spurcissimorum do-€@@@@minatu nefario voluerit obruere.' @@In mediocri figura versabitur oratio, si haec, @1 €ut ante dixi, aliquantum demiserimus €neque tamen ad infimum descenderimus, sic: €@@@@@@'Quibuscum bellum gerimus, iudices, videtis: cum €@@@@sociis, qui pro nobis pugnare et imperium nostrum €@@@@nobiscum simul virtute et industria conservare so-€@@@@liti sunt. [2I]2i cum se et opes suas et copiam necessario €@@@@norunt, tum vero nihilominus propter propinquita-€@@@@tem et omnium rerum societatem, quid omnibus re-€@@@@bus p. R. posset, scire et existimare poterant. €@@@@[2I]2i, cum deliberassent nobiscum bellum gerere, quae-€@@@@so, quae res erat, qua freti bellum suscipere conaren-€@@@@tur, cum multo maximam partem sociorum in officio €@@@@manere intellegerent? cum sibi non multitudinem mi-€@@@@litum, non idoneos imperatores, non pecuniam publi-€@@@@cam praesto esse viderent? non denique ullam rem, €@@@@quae res pertinet ad bellum administrandum? Si cum €@@@@finitumis de finibus bellum gererent, si totum cer-€@@@@tamen in uno proelio positum putarent, tamen omni-€@@@@bus rebus instructiores et apparatiores venirent; ne-€@@@@dum illi imperium orbis terrae, cui imperio omnes €@@@@gentes, reges, nationes partim vi, partim voluntate €@@@@consenserunt, cum aut armis aut liberalitate a pop. €@@@@R. superati essent, ad se transferre tantulis viribus €@@@@conarentur. Quaeret aliquis: Quid? Fregellani non €@@@@sua sponte conati sunt? Eo quidem isti minus facile €@@@@conarentur, quod illi quemadmodum d[2i]2scessent vi- @1 €@@@@debant. Nam rerum inperiti, qui unius cuiusque rei €@@@@de rebus ante gestis exempla petere non possunt, [2i]2i €@@@@per inprudentiam facillime deducuntur in fraudem: €@@@@at ii, qui sciunt, quid aliis acciderit, facile ex aliorum €@@@@eventis suis rationibus possunt providere. Nulla igi-€@@@@tur re inducti, nulla spe freti arma sustulerunt? Quis €@@@@hoc credet, tantam amentiam quemquam tenuisse, €@@@@ut imperium p. R. temptare auderet nullis copiis €@@@@fretus? Ergo aliquid fuisse necessum est. Quid aliud, €@@@@nisi id, quod dico, potest esse?' @@In adtenuato figurae genere, id quod ad €inf[2u]2mum et cottidianum sermonem demissum est, €hoc erit exemplum: €@@@@@@'Nam ut forte hic in balineas venit, coepit, post-€@@@@quam perfusus est, defricari; deinde, ubi visum est, €@@@@ut in alveum descenderet, ecce tibi iste de traverso: €@@@@"Heus", inquit, "adolescens, pueri tui modo me pul-€@@@@sarunt; satis facias oportet." Hic, qui id aetatis ab €@@@@ignoto praeter consuetudinem appellatus esset, eru-€@@@@buit. Iste clarius eadem et alia dicere coepit. Hic: €@@@@"Vix; tamen", inquit, "sine me considerare." Tum €@@@@vero iste clamare voce ista, quae perfacile cuivis €@@@@rubores eicere potest: ita petulans est atque acerba, @1 €@@@@ne ad solarium quidem, ut mihi videtur, sed pone €@@@@scaenam et in eiusmodi locis exercitata. Contur-€@@@@batus est adolescens: nec mirum, cui etiam nunc €@@@@pedagogi lites ad oriculas versarentur inperito huius-€@@@@modi conviciorum. Ubi enim iste vidisset scurram €@@@@exhausto rubore, qui se putaret nihil habere, quod de €@@@@existimatione perderet, ut omnia sine famae detri-€@@@@mento facere posset?' @@Igitur genera figurarum ex ipsis exemplis intellegi €poterant. Erat enim et adtenuata verborum construc-€tio quaedam et item alia in gravitate, alia posita in €mediocritate. €@@Est autem cavendum, ne, dum haec genera consec-€temur, in finituma et propinqua vitia veniamus. €Nam gravi figurae, quae laudanda est, propinqua est €ea, quae fugienda; quae recte videbitur appellari, si suf-€f[2la]2ta nominabitur. Nam ita ut corporis bonam habi-€tudinem tumos imitatur saepe, item gravis oratio €saepe inperitis videtur ea, quae turget et inflata est, €cum aut novis aut priscis verbis aut duriter aliunde €translatis aut gravioribus, quam res postulat, aliquid €dicitur, hoc modo: €@@@@@@'Nam qui perduellionibus venditat patriam, non sa- @1 €@@@@tis subplicii dederit, si praeceps in Neptunias depul-€@@@@tus erit lacunas. P[2o]2enit[2e]2 igitur istum, qui montis belli €@@@@fabricatus est, campos sustulit pacis.' €@@In hoc genus plerique cum declinantur et ab eo, €quo profecti sunt, aberrarunt, specie gravitatis fallun-€tur nec perspicere possunt orationis tumorem. @@Qui in mediocre genus orationis profecti sunt, si €pervenire eo non potuerunt, errantes perveniunt ad €confinii genus eius generis; quod appellamus dis-€solutum, quod est sine [2n]2ervis et articulis; ut hoc €modo appellem 'fluctuans' eo, quod fluctuat huc et €illuc nec potest confirmate neque viriliter sese ex-€pedire. Id est eiusmodi: €@@@@@@'Socii nostri cum belligerare nobiscum vellent, pro-€@@@@fecto ratiocinati essent etiam atque etiam, quid pos-€@@@@sint facere, si quidem sua sponte facerent et non €@@@@haberent hinc adiutores multos, malos homines et €@@@@audaces. Solent enim diu cogitare omnes, qui ma-€@@@@gna negotia volunt agere.' €@@Non potest huiusmodi sermo tenere adtentum audi-€torem; diffluit enim totus neque quicquam conprehen-€dens perfectis verbis amplectitur. €@@Qui non possunt in illa facetissima verborum at-€tenuatione commode versari, veniunt ad aridum et €exangue genus orationis, quod non alienum est exile €nominari, cuiusmodi est hoc: @1 €@@@@@@'Nam istic in balineis accessit ad hunc; postea €@@@@dicit: "Hic tuus servus me pulsavit." Postea dicit €@@@@hic illi: "Considerabo." Post ille convicium fecit et €@@@@magis magisque praesente multis clamavit.' €@@Frivolus hic quidem iam et inliberalis est sermo: €non enim est adeptus id, quod habet attenuata figura, €puris et electis verbis conpositam orationem. €@@Omne genus orationis, et grave et mediocre et ad-€tenuatum, dignitate adficiunt exornationes, de quibus €post loquemur; quae si rarae disponen-€tur, distinctam, sicuti coloribus, si crebrae conloca-€buntur, obliquam reddunt orationem. Sed figuram in €dicendo commutare oportet, ut gravem mediocris, me-€diocrem excipiat attenuata, deinde identidem commu-€tentur, ut facile satietas varietate vitetur. @@Quoniam, quibus in generibus elocutio versari de-€beat, dictum est, videamus nunc, quas res debeat ha-€bere elocutio commoda et perfecta. Quae maxime ad-€modum oratori a[2d]2commodata est, tres res in se debet €habere: elegantiam, conpositionem, dignitatem. €@@Elegantia est, quae facit, ut [2locus]2 unus quisque €pure et aperte dici videatur. Haec tribuitur in Latini-€tatem et explanationem. €@@Latinitas est, quae sermonem purum conservat, @1 €ab omni vitio remotum. Vitia in sermone, quo minus €is Latinus sit, duo possunt esse: soloecismus et bar-€barismus. €@@Soloecismus est, cum in verbis pluribus con-€sequens verbum superius non a[2d]2commodatur. €@@Barbarismus est, cum verbis al[2iquid]2 vitiose ef-€feratur. €@@Haec qua ratione vitare possumus, in arte gram-€matica dilucide dicemus. €@@Explanatio est, quae reddit apertam et diluci-€dam orationem. Ea conparatur duabus rebus, usi-€tatis verbis et propriis. Usitata sunt ea, quae ver-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜‘ˆ–santur in [sermone] consuetudine cotidiana; pro-€pria, quae eius rei verba sunt aut esse possunt, qua €de loquemur. @@Conpositio est verborum constructio, quae fa-€cit omnes partes orationis aequabiliter perpolitas. €Ea conservabitur, si fugiemus crebras vocalium €concursiones, quae vastam atque hiantem orationem €reddunt, ut haec est: €@@@@'Bacae aeneae amoenissime inpendebant'; €et, si vitabimus eiusdem litterae nimiam adsidui- @1 €tatem, cui vitio versus hic erit exemplo_nam hic €nihil prohibet in vitiis alienis exemplis uti_: €@@@@O Tite, tute, Tate[2i]2, tibi tanta, tyranne, tulisti, €et hic eiusdem poe+tae: €@@@@qu[2o]2iquam quicquam quemquam, quemque quisque conveniat, neget; €et si eiusdem verbi adsiduitatem nimiam fugiemus, €eiusmodi: €@@@@Nam cuius rationis ratio non extet, ei €@@@@rationi ratio non est fidem habere @%26 @%27 @%26 ; €et, si non utemur continenter similiter cadentibus ver-€bis, hoc modo: €@@@@Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes; €et si verborum transiectionem vitabimus, nisi quae €erit concinna, qua de re posterius loquemur; €quo in vitio est Caelius adsiduus, ut haec est: €@@@@@@In priore libro has res ad te scriptas, €@@@@Luci, misimus, Aeli. €@@Item fugere oportet longam verborum continuatio-€nem, quae et auditoris aures et oratoris spiritum €laedit. €@@His vitiis in conpositione vitatis relicum operae con-€sumendum est in dignitate. @1 €@@Dignitas est, quae reddit ornatam orationem va-€rietate distinguens. Haec in verborum et in senten-€tiarum exornationes dividitur. Verborum ex-€ornatio est, quae ipsius sermonis insignita contine-€tur perpolitione. Sententiarum exornatio est, €quae non in verbis, sed in ipsis rebus quandam habet €dignitatem. €* * * €@@@@[M. Tulli Ciceronis ad Herennium liber V] @@Repetitio est, cum continenter ab uno atque eo-€dem verbo in rebus similibus et diversis principia su-€muntur, hoc modo: €@@@@@@'Vobis istuc adtribuendum est, vobis gratia est €@@@@habenda, vobis ista res erit honori.' €Item: 'Scipio Numantiam sustulit, Scipio Kartaginem €@@@@delevit, Scipio pacem peperit, Scipio civitatem ser-€@@@@vavit.' €Item: 'Tu in forum prodire, tu lucem conspicere, tu €@@@@in horum conspectum venire conaris? audes ver-€@@@@bum facere? audes quicquam ab istis petere? audes €@@@@supplicium deprecari? Quid est, quod possis de-€@@@@fendere? quid est, quod audeas postulare? quid €@@@@est, quod tibi concedi putes oportere? Non ius iu-€@@@@randum reliquisti? non amicos prodidisti? non pa-€@@@@renti manus adtulisti? non denique in omni de-€@@@@decore volutatus es?' @1 €@@Haec exornatio cum multum venustatis habet tum €gravitatis et acrimoniae plurimum. Quare videtur esse €adhibenda et ad ornandam et ad exaugendam ora-€tionem. €@@Conversio est, per quam non, ut ante, primum €repetimus verbum, sed ad postremum continenter re-€vertimur, hoc modo: €@@@@@@'Poenos p. R. iustitia vicit, armis vicit, liberali-€@@@@tate vicit.' €Item: 'Ex quo tempore concordia de civitate sublata €@@@@est, libertas sublata est, fides sublata est, amicitia €@@@@sublata est, res p. sublata est.' €Item: 'C. Laelius homo novus erat, ingeniosus erat, €@@@@doctus erat, bonis viris et studiis amicus erat: ergo €@@@@in civitate primus erat.' €Item: 'Nam cum istos, ut absolvant te, rogas, ut pe-€@@@@iurent, rogas, ut exe[2i]2stimationem neglegant, rogas, €@@@@ut leges p. R. tuae libidini largiantur, rogas.' @@Conplexio est, quae utramque conplectitur ex-€ornationem, * * * utamur, quam ante exposui-€mus, et ut repetatur idem verbum saepius et crebro €ad idem postremum revertamur, hoc modo: €@@@@@@'Qui sunt, qui foedera saepe ruperunt? Kartagi- @1 €@@@@nienses. Qui sunt, qui crudel[2issime]2 bellum gesse-€@@@@runt? Kartaginienses. Qui sunt, qui Italiam defor-€@@@@maverunt? Kartaginienses. Qui sunt, qui sibi po-€@@@@stulent ignosci? Kartaginienses. Videte ergo, quam con-€@@@@veniat eos inpetrare.' €Item: 'Quem senatus damnarit, quem populus dam-€@@@@narit, quem omnium exe[2i]2stimatio damnarit, eum vos €@@@@sententiis vestris absolvatis?' €@@Traductio est, quae facit, uti, cum idem verbum €crebrius ponatur, non modo non offendat animum, €sed etiam concinniorem orationem reddat, hoc pacto: €@@@@@@'Qui nihil habet in vita iucundius vita, is cum €@@@@virtute vitam non potest colere.' €Item: 'Eum hominem appellas, qui si fuisset homo, €@@@@numquam tam crudeliter hominis vitam petisset. €@@@@At erat inimicus. Ergo inimicum sic ulcisci voluit, €@@@@ut ipse sibi reperiretur inimicus?' €Item: 'Divitias sine divitis esse: tu vero virtutem €@@@@praefer divitiis; nam si voles divitias cum virtute €@@@@conparare, vix satis idoneae tibi videbuntur divi-€@@@@tiae, quae virtutis pedisequae sint.' @@Ex eodem genere est exornationis, cum idem ver- @1 €bum ponitur modo in hac, modo in altera re, hoc €modo: €@@@@@@'Cur eam rem tam studiose curas, quae tibi mul-€@@@@tas dabit curas?' €Item: 'Nam amare[2i]2 iucundums[2t]2, si curetur, ne quid €@@@@insit amari.' €Item: 'Veniam ad vos, si mihi senatus det veniam.' €@@In his quattuor generibus exornationum, quae ad-€huc propositae sunt, non inopia ver-€borum fit, ut ad idem verbum redeatur saepius; sed €inest festivitas, quae facilius auribus diiudicari quam €verbis demonstrari potest. €@@Contentio est, cum ex contrariis rebus oratio con-€ficitur, hoc pacto: €@@@@@@'Habet adsentatio iucunda principia, eadem exitus €@@@@amarissimos adfert.' €Item: 'Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem €@@@@praebes.' €Item: 'In otio tumultuaris; in tumultu es otiosus; in €@@@@re frigidissima cales, in ferventissima friges; taci- @1 €@@@@to cum opus est, clamas; ubi loqui convenit, ob-€@@@@mutescis; ades, abesse vis; abes, reverti cupis; in €@@@@pace bellum quaeritas, in bello pacem desideras; in €@@@@contione de virtute loqueris, in proelio prae ignavia €@@@@tubae sonitum perferre non potes.' €@@Hoc genere se[2i]2 distingemus orationem, et graves et €ornati poterimus esse. @@Exclamatio est, quae conficit significationem do-€loris aut indignationis alicuius per hominis aut urbis €aut loci aut rei cuiuspiam conpellationem, hoc modo: €@@@@@@'Te nunc adloquor, Africane, cuius mortui quoque €@@@@nomen splendorei ac decori est civitati. Tui claris-€@@@@simi nepotes suo sanguine aluerunt inimicorum cru-€@@@@delitatem.' €Item: 'Perfidiosae Fregellae, quam facile scelere ve-€@@@@stro contabuistis, ut, cuius nitor urbis Italiam nuper €@@@@inlustravit, eius nunc vix fundamentorum reliquiae €@@@@maneant.' €Item: 'Bonorum insidiatores, latrocinia, vitam innocen-€@@@@tissimi cuiusque petistis; tantamne ex iniquitate iu-€@@@@diciorum vestris calumniis adsumpsistis facultatem?' €@@Hac exclamatione si loco utemur, raro, et cum rei €magnitudo postulare videbitur, ad quam volemus in-€dignationem animum auditoris adducemus. @1 €@@Interrogatio non omnis gravis est neque con-€cinna, sed haec, quae, cum enumerata sunt ea, quae €obsunt causae adversariorum, confirmat superiorem €orationem, hoc pacto: €@@@@@@'Cum igitur haec omnia faceres, diceres, admini-€@@@@strares, utrum animos sociorum ab re p. removebas €@@@@et abalienabas, an non? et utrum aliquem exornare[2i]2 €@@@@oportuit, qui istaec prohiberet ac fieri non sineret, €@@@@an non?' @@Ratiocinatio est, per quam ipsi a nobis rationem €poscimus, quare quicque dicamus, et crebro nosmet a €nobis petimus unius cuiusque propositionis explana-€tionem. Ea est huiusmodi: €@@@@@@'Maiores nostri si quam unius peccati mulierem €@@@@damnabant, simplici iudicio multorum maleficiorum €@@@@convictam putabant. Quo pacto? Quam inpudicam €@@@@iudicarant, ea veneficii quoque damnata exe[2i]2stima-€@@@@batur. Quid ita? quia necesse est eam, quae suum €@@@@corpus addixerit turpissimae cupiditati, timere mul-€@@@@tos. Quos istos? Virum, parentes, ceteros, ad quos €@@@@videt sui dedecoris infamiam pertinere. Quid postea? @1 €@@@@Quos tantopere timeat, eos necesse est, * * * Quare €@@@@necesse est? Quia nulla potest honesta ratio retinere €@@@@eam, quam magnitudo peccati facit timidam, intem-€@@@@perantia audacem, natura mulieris inconsideratam. €@@@@Quid? veneficii damnatam quid putabant? Inpudi-€@@@@cam quoque necessario. Quare? Quia nulla facilius þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜—ˆ“@@@@ad id maleficium causa, quam turpis amor et in-€@@@@temperans libido commovere potuit; tum cuius mu-€@@@@lieris animus esset corruptus, eius corpus castum €@@@@esse non putaverunt. Quid? in viris idemne hoc ob-€@@@@servabant? Minime. Quid ita? Quia viros ad unum €@@@@quodque maleficium singulae cupiditates inpellunt, €@@@@mulieris ad omnia maleficia cupiditas una ducit.' €Item: 'Bene maiores hoc conparaverunt, ut neminem €@@@@regem, quem armis cepissent, vita privarent. Quid €@@@@ita? Quia, quam nobis fortuna facultatem dedisset, €@@@@inicum erat in eorum supplicium consumere, quos €@@@@eadem fortuna paulo ante in amplissimo statu con-€@@@@locarat. Quid, quod exercitum contra duxit? Desino €@@@@meminisse. Quid ita? Quia viri fortis est, qui de €@@@@victoria contendant, eos hostes putare; qui victi €@@@@sunt, eos homines iudicare, ut possit bellum forti-€@@@@tudo minuere, pacem humanitas augere. Et ille, si €@@@@vicisset, non idem fecisset? Non profecto tam sa-€@@@@piens fuisset. Cur igitur ei parcis? Quia talem stul-€@@@@titiam contemnere, non imitari consuevi.' @1 @@Haec exornatio sermonem vehementer a[2d]2commo-€data est et animum auditoris retineat attentum cum €venustate sermonis tum rationum expectatione. €@@Sententia est oratio sumpta de vita, quae aut €quid sit aut quid esse oporteat in vita, breviter osten-€dit, hoc pacto: €@@@@@@'Difficile est primum * * * virtutes revereri, qui €@@@@semper secunda fortuna sit usus.' €Item: 'Liber is est existimandus, qui nulli turpitudini €@@@@servit.' €Item: 'Egens aeque est is, qui non satis habet, et is, €@@@@cui satis nihil potest esse.' €Item: 'Optima vivendi ratio est eligenda; eam iucun-€@@@@dam consuetudo reddet.' €@@Huiusmodi sententiae simplices non sunt inproban-€dae, propterea quod habet brevis expositio, si ratio-€nis nullius indiget, magnam delectationem. €@@Sed illud quoque probandum est genus sententiae, €quod confirmatur subiectione rationis, hoc pacto: €@@@@@@'Omnes bene vivendi rationes in virtute sunt con-€@@@@locandae, propterea quod sola virtus in sua pote-€@@@@state est, omnia praeterea subiecta sunt sub fortunae €@@@@dominationem.' €Item: 'Qui fortunis alicuius inducti amicitiam eius se-€@@@@cuti sunt, hi, simul ac fortuna dilapsa est, devolant €@@@@omnes. Cum enim recessit ea res, quae fuit consue- @1 €@@@@tudinis causa, nihil superest, quare possint in ami-€@@@@citia teneri.' €@@Sunt item sententiae, quae dupliciter efferuntur. €Hoc modo sine ratione: €@@@@@@'Errant, qui in prosperis rebus omnis impetus for-€@@@@tunae se putant fugisse; sapienter cogitant, qui tem-€@@@@poribus secundis casus adversos reformidant.' €@@Cum ratione, hoc pacto: @@@@@@'Qui adulescentium peccatis ignosci putant opor-€@@@@tere, falluntur, propterea quod aetas illa non est in-€@@@@pedimento bonis studiis. At ii sapienter faciunt, qui €@@@@adulescentes maxime castigant, ut, quibus virtutibus €@@@@omnem tueri vitam possint, eas in aetate maturissima €@@@@velint conparare.' €@@Sententias interponi raro convenit, ut rei actores, €non vivendi praeceptores videamur esse: cum ita in-€terponentur, multum adferent ornamenti. * necesse est €animi conprobet eam tacitus auditor, cum ad causam €videat adcommodari rem certam, ex vita et moribus €sumptam. €@@[Contrarium idem fere est, quod contentio.] Con-€trarium est, quod ex rebus diversis duabus alteram €breviter et facile * confirmat, hoc pacto: @1 €@@@@@@'Nam, qui suis rationibus inimicus fuerit semper, €@@@@eum quomodo alienis rebus amicum fore speres?' €Item: 'Nam, quem in amicitia perfidiosum cogno-€@@@@veris, eum quare putes inimicitias cum fide [2gere]2re €@@@@posse? aut qui privatus intolerabili superbia fuerit, €@@@@eum commodum et cognoscentem sui fore in po-€@@@@testate qui speres et qui in sermonibus et conventu €@@@@amicorum verum dixerit numquam, eum sibi in con-€@@@@tionibus a mendacio temperaturum?' €Item: 'Quos ex collibus deiecimus, cum his in campo €@@@@metuimus dimicare? Qui cum plures erant, paris no-€@@@@bis esse non poterant, hi, postquam pauciores sunt, €@@@@metuimus, ne sint superiores?' @@Hoc [2ex]2or[2n]2ationis genus breviter et continuatis ver-€bis perfectum debet esse, ut * * * cum commodum est €auditu propter brevem et absolutam conclusionem tum €vero vehementer, id quod opus est oratori, conprobat €contraria re et ex eo, quod dubium non est, expedit €illud, quod est [2in]2 dubio, ut dilui non possit aut multo €difficillime possit. €@@Membrum orationis appellatur res breviter abso-€luta sine totius sententiae demonstratione, quae denuo €alio membro orationis excipitur, hoc pacto: €@@@@'Et inimico proderas.' @1 €@@Id est unum, quod appellamus membrum; deinde €hoc excipiatur oportet altero: €@@@@'Et amicum laedebas.' €@@Ex duobus membris suis haec exornatio potest con-€stare; sed commodissima et absolutissima est, quae €ex tribus constat, hoc pacto: €@@@@@@'Et inimico proderas et amicum laedebas et tibi €@@@@non consulebas.' €Item: 'Nec rei p. consuluisti nec amicis profuisti nec €@@@@inimicis restitisti.' €@@Articulus dicitur, cum singula verba intervallis €distinguentur caesa oratione, hoc modo: €@@@@@@'Acrimonia, voce, voltu adversarios perterruisti.' €Item: 'Inimicos invidia, iniuriis, potentia, perfidia su-€@@@@stulisti.' €@@Inter huius generis et illius superioris vehementiam €hoc interest: illud tardius et rarius venit, hoc crebrius €et celerius pervenit. Itaque in illo genere ex remo-€tione brachii et contortione dexterae gladius ad cor-€pus adferri, in hoc autem crebro et celeri corpus vul-€nere consauciare[2i]2 videtur. @@Continuatio est et densa et continens frequen-€tatio verborum cum absolutione sententiarum. Ea ute-€mur commodissime tripertito: in sententia, in con-€trario, in conclusione. In sententia hoc pacto: €@@@@@@'Ei non multum potest obesse fortuna, qui sibi €@@@@firmius in virtute, quam in casu praesidium con-€@@@@locavit.' @1 €@@In contrario hoc modo: €@@@@@@'Nam si qui spei non multum conlocarit in casu, €@@@@quid est quod ei magnopere casus obesse possit?' €@@In conclusione hoc pacto: €@@@@@@'Quodsi in eos plurimum fortuna potest, qui suas €@@@@rationes omnes in casum contulerunt, non sunt om-€@@@@nia committenda fortunae ne magnam nimis in nos €@@@@habeat dominationem.' €@@In his tribus generibus ad continuationis vim adeo €frequentatio necessaria est, ut infirma facultas ora-€toris videatur, nisi sententiam et contrarium et con-€clusionem frequentibus efferat verbis; sed alias quo-€que nonnumquam non alienum est, tametsi necesse €non est, eloqui res aliquas per huiusmodi continua-€tiones. €@@Conpar appellatur, quod habet in se membra ora-€tionis, de quibus ante diximus, quae constent €ex pari fere numero syllabarum. Hoc non denumera-€tione nostra fiet_nam id quidem puerile est_ €sed tantum adferet usus et exercitatio facultatis, ut €animi quodam sensu par membrum superiori referre €possimus, hoc modo: €@@@@@@'In proelio mortem parens obpetebat, domi filius €@@@@nuptias conparabat: haec %omnia gravis casus ad-€@@@@ministrabant.' €Item: 'Alii fortuna dedit felicitatem, huic industria €@@@@virtutem conparavit.' @@In hoc genere saepe fieri potest, ut non plane par €numerus sit syllabarum et tamen esse videatur, si @1 €una aut etiam altera syllaba est alterum brevius, aut €si, cum in altero plures sunt, in altero longior aut €longiores, pleniores aut pleniores syllabae erunt, ut lon-€gitudo aut plenitudo harum multitudinem alterius ad-€sequatur et exaequet. €@@Similiter cadens exornatio appellatur, cum in €eadem constructione verborum duo aut plura sunt €verba, quae similiter isdem casibus efferantur, hoc €modo: €@@@@@@'Hominem laudem egentem virtutis, abundantem €@@@@felicitatis?' €Item: 'Huic omnis in pecunia spes est, a sapientia est €@@@@animus remotus: diligentia conparat divitias, negle-€@@@@gentia corrumpit animum, et tamen, cum ita vivit, €@@@@neminem prae se ducit hominem.' €@@Similiter desinens est, cum, tametsi casus non €insunt in verbis, tamen similes exitus sunt, hoc pacto: €@@@@@@'Turpiter audes facere, nequiter studes dicere; vi-€@@@@vis invidiose, delinquis studiose, loqueris odiose.' €Item: 'Audaciter territas, humiliter placas.' þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜œˆ—@@Haec duo genera, quorum alterum in exitum, alte-€rum in casus similitudine versatur, inter se vehe-€menter conveniunt; et ea re, qui his bene utuntur, €plerumque simul ea conlocant in isdem partibus ora-€tionis. Id hoc modo facere oportet: €@@@@@@'Perditissima ratio est amorem petere, pudorem €@@@@fugere, diligere formam, neglegere famam.' €@@Hic et ea verba, quae casus habent ad casus similes, €et illa, quae non habent, ad similes exitus veniunt. @@Adnominatio est, cum ad idem verbum et no-€men acceditur commutatione vocum aut litterarum, @1 €ut ad res dissimiles similia verba adcommodentur. €Ea multis et variis rationibus conficitur. €@@Adtenuatione aut conplexione eiusdem litterae sic: €@@@@@@'Hic, qui se magnifice iactat atque ostentat, venit €@@@@ante, quam Romam venit.' €@@Et ex contrario: €@@@@@@'Hic, quos homines alea vi[2n]2cit, eos ferro statim €@@@@vincit.' €@@Productione eiusdem litterae hoc modo: €@@@@@@'Hinc avium dulcedo ducit ad avium.' €@@Brevitate eiusdem litterae: €@@@@@@'Hic, tametsi videtur esse honoris cupidus, tantum €@@@@tamen curiam diligit, quantum Curiam?' €@@Addendis litteris hoc pacto: €@@@@@@'Hic sibi posset temperare, nisi amore[2i]2 mallet ob-€@@@@temperare.' €@@Demendis nunc litteris sic: €@@@@@@%'Si lenones vitasset tamquam leones, vitae €@@@@tradidisset se.' @1 €@@Transferendis litteris sic: €@@@@@@'Videte, iudices, utrum homine[2i]2 navo an vano €@@@@credere malitis.' €@@Commutandis hoc modo: €@@@@@@'Dil[2e]2gere oportet, quem velis diligere.' €@@Hae sunt adnominationes, quae in litterarum brevi €commutatione aut productione aut transiectione aut aliquo huiusmodi genere versantur. Sunt autem aliae, €quae non habent tam propinquam in verbis simili-€tudinem et tamen dissimiles non sunt; quibus de ge-€neribus unum est huiusmodi: €@@@@@@'Quid veniam, qui sim, quare veniam, quem insi-€@@@@mulem, cui prosim, quae postulem, brevi cognoscetis.' €@@Nam hic est in quibusdam verbis quaedam simili-€tudo non tam [2per]2fecta, quam illae superiores, sed ta-€men adhibenda nonnumquam. Alterum genus huius-€modi: €@@@@@@'Demus operam, Quirites, ne omnino patres con-€@@@@scripti circumscripti putentur.' €@@Haec adnominatio magis accedit ad similitudinem €quam superior, sed minus quam illae superiores, prop-€terea quod non solum additae, sed uno tempore €demptae quoque litterae sunt. €@@Tertium genus est, quod versatur in casum commu-tatione aut unius aut plurium nominum. Unius no-€minis hoc modo: €@@@@@@'Alexander Macedo summo labore animum ad vir- @1 €@@@@tutem a pueritia confirmavit. Alexandri virtutes per €@@@@orbem terrae cum laude et gloria vulgatae sunt. €@@@@Alexandrum omnes maxime metuerant, idem pluri-€@@@@mum dilexerunt. Alexandro si vita data longior es-€@@@@set, trans Oceanum Macedonum transvolasse[2n]2t [2s]2a-€@@@@risae.' €@@Hic unum nomen in commutatione casuum volu-€tatum est. Plura nomina casibus conmutatis hoc mo-€do facient adnominationem: €@@@@@@'Tiberium Graccum rem p. administrantem prohi-€@@@@buit indigna nex diutius in eo commorari. Gaio Grac-€@@@@co simili[2s]2 occisio est oblata, quae virum rei p. €@@@@amantissimum subito de sinu civitatis eripuit. Sa-€@@@@turninum fide captum malorum perfidia per scelus €@@@@vita privavit. Tuus, o Druse, sanguis domesticos pa-€@@@@rietes et voltum parentis aspersit. Sulpicio, qui paulo €@@@@ante omnia concedebant, eum brevi spatio non modo €@@@@vivere, sed etiam sepelire[2i]2 prohibuerunt.' @@Haec tria proxima genera exornationum, quorum €unum in similiter cadentibus, alterum in similiter de- @1 €sinentibus verbis, tertium in adnominationibus posi-€tum est, perraro sumenda sunt, cum in veritate dici-€mus, propterea quod non haec videntur reperiri posse €sine elaboratione et sumptione operae; eiusmodi au-€tem studia ad delectationem quam ad veritatem vi-€dentur adcommodatiora. Quare fides et gravitas et €severitas oratoria minuitur his exornationibus fre-€quenter conlocatis, et non modo tollitur auctoritas di-€cendi, sed offenditur quoque in eiusmodi oratione, €propterea quod est in his lepos et festivitas, non di-€gnitas neque pulcritudo. Quare, quae sunt ampla at-€que pulcra, diu placere possunt; quae lepida et con-€cinna, cito satietate adficiunt aurium sensum fasti-€diosissimum. Quomodo igitur, si crebro his generibus €utemur, puerili videmur elocutione delectari, item, si €raro interseremus has exornationes et in causa tota €varie dispergemus, commode luminibus distinctis in-€lustrabimus orationem. @@Subiectio est, cum interrogamus adversarios aut €quaerimus ipsi, quid ab illis aut quid contra nos dici €possit; dein subicimus id, quod oportet dici aut non €oportet, aut nobis adiumento futurum sit aut offutu-€rum sit idem contrario, hoc modo: €@@@@@@'Quaero igitur, unde iste tam pecuniosus factus €@@@@sit. Amplum patrimonium relictum est? At patris €@@@@bona venierunt. Hereditas aliqua venit? Non potest €@@@@dici; sed etiam a necessariis omnibus exhereditatus @1 €@@@@est. Praemium aliquod ex lite aut iudicio cepit? Non €@@@@modo id non fecit, sed etiam insuper ipse grandi €@@@@sponsione victus est. Ergo, si his rationibus locu-€@@@@pletatus non est, sicut omnes videtis, aut isti domi €@@@@nascitur aurum, aut, unde non est licitum, pecunias €@@@@cepit.' €Item: 'Saepe, iudices, animum advorti multos aliqua ex €@@@@honesta re, quam ne inimici quidem criminari pos-€@@@@sint, sibi praesidium petere. Quorum nihil potest ad-€@@@@versarius facere. Nam utrum ad patris eius virtutem €@@@@confugiet? At eum vos iurati capite damnastis. An €@@@@ad suam [2vitam]2 revertetur? Quam vitam aut ubi €@@@@honeste tractatam? Nam hic quidem ante oculos €@@@@vestros quomodo vixerit, scitis omnes. At cognatos €@@@@suos enumerabit, quibus vos conveniat commoveri. €@@@@At hi quidem nulli sunt. Amicos proferet. At nemo €@@@@est, qui sibi non turpe putet istius amicum nominari.' €Item: 'Credo, inimicum, quem nocentem putabas, in €@@@@iudicium adduxisti? Non: nam indemnatum necasti. €@@@@Leges, quae id facere prohibent, veritus? At ne €@@@@scriptas quidem iudicasti. Cum ipse te veteris ami-€@@@@citiae commonefaceret, commotus es? At nihilo-€@@@@minus, sed etiam studiosius occidisti. Quid? cum tibi €@@@@pueri ad pedes volutarentur, misericordia motus es? €@@@@At eorum patrem crudelissime sepultura quoque pro-€@@@@hibuisti.' @@Multum inest acrimoniae et gravitatis in hac ex-€ornatione, propterea quod, cum quaesitum est, quid @1 €oporteat, subicitur id non esse factum. Quare facil-€lime fit, ut exaugeatur indignitas negotii. Ex eodem €genere, ut ad nostram quoque personam referamus €subiectionem, sic: €@@@@@@'Nam quid me facere convenit, cum a tanta Gallo-€@@@@rum multitudine circumsederer? Dimicarem? At cum €@@@@parva manu tum prode[2i]2remus: locum quoque inimi-€@@@@cissimum habebamus. Sederem in castris? At ne-€@@@@que subsidium, quod expectarem, habebamus, neque €@@@@erat, qui vitam produceremus. Castra relinquerem? €@@@@At obsidebamur. Vitam militum neglegerem? At eos €@@@@videbar ea accepisse condicione, ut eos, quoad pos-€@@@@sem, incolumis patriae et parentibus conservarem. €@@@@Hostium condicionem repudiarem? At salus anti-€@@@@quior est militum quam inpedimentorum.' €@@Eiusmodi consequntur identidem subiectiones, ut €ex omnibus ostendi videatur nihil potius, quam quod €factums[2t]2, faciundum fuisse. €@@Gradatio est, in qua non ante ad consequens ver-€bum descenditur, quam ad superius ascensum est, €hoc modo: €@@@@@@'Nam quae reliqua spes manet libertatis, si illis et €@@@@quod libet, licet; et quod licet, possunt; et quod pos-€@@@@sunt, audent; et quod audent, faciunt; et quod fa-€@@@@ciunt, vobis molestum non est?' @1 €Item: 'Non sensi hoc, et non suasi; neque suasi, et €@@@@non ipse facere statim coepi; neque facere coepi, et non €@@@@perfeci; neque perfeci, et non probavi.' €Item: 'Africano virtutem industria, virtus gloriam, glo-€@@@@ria aemulos conparavit.' €Item: 'Imperium Graeciae fuit penes Athenienses, €@@@@Atheniensium potiti sunt Spartiatae, Spartiatas su-€@@@@peravere Thebani, Thebanos Macedones vicerunt, qui €@@@@ad imperium Graeciae brevi tempore adiuncxerunt €@@@@Asiam bello subactam.' þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜£@@Habet in se quendam leporem superioris cuiusque €crebra repetitio verbi, quae propria est huius exorna-€tionis. €@@Definitio est, quae rei alicuius proprias amplec-€titur potestates breviter et absolute, hoc modo: €@@@@@@'Maiestas rei p. est, in qua continetur dignitas et €@@@@amplitudo civitatis.' €Item: 'Iniuriae sunt, quae aut pulsatione corpus aut €@@@@convicio auris aut aliqua turpitudine vitam cuiuspiam €@@@@violant.' €Item: 'Non est ista diligentia, set avaritia, ideo quod €@@@@diligentia est accurata conservatio suorum, avaritia €@@@@iniuriosa adpetitio alienorum.' €Item: 'Non est ista fortitudo, sed temeritas, propterea €@@@@quod fortitudo est contemptio laboris et periculi cum €@@@@ratione utilitatis et conpensatione commodorum, te- @1 €@@@@meritas est cum inconsiderata dolorum perpessione €@@@@gladiatoria periculorum susceptio.' €@@Haec ideo commoda putatur exornatio, quod om-€nem rei cuiuspiam vim et potestatem ita dilucide pro-€ponit et explicat breviter, ut neque pluribus verbis €oportuisse dici videatur neque brevius potuisse dici €putetur. €@@Transitio vocatur, quae cum ostendit breviter, €quid dictum sit, proponit item brevi, quid consequa-€tur, hoc pacto: €@@@@@@'Modo in patriam cuiusmodi fuerit, habetis: nunc €@@@@in parentes qualis extiterit, considerate.' €Item: 'Mea in istum beneficia cognoscitis; nunc, quo-€@@@@modo iste mihi gratiam retulerit, accipite.' €@@Proficit haec aliquantum exornatio ad duas res: €nam et quid dixerit commonet et ad reliqum conparat €auditorem. @@Correctio est, quae tollit id, quod dictum est, et €pro eo id, quod magis idoneum videtur, reponit, hoc €pacto: €@@@@@@'Quodsi iste suos hospites rogasset, immo innuisset €@@@@modo, facile hoc perfici posset.' €Item: 'Nam postquam isti vicerunt atque adeo victi €@@@@sunt_, eam quomodo victoriam appellem, quae €@@@@victoribus plus calamitatis quam boni dederit?' €[2Item:]2 'O virtutis comes invidia, quae bonos sequeris €@@@@plerumque atque adeo insectaris!' €@@Commovetur hoc genere animus auditoris. Res enim €communi verbo elata * tantummodo dicta videtur; @1 €ea post ipsius oratoris correctionem * magis idonea €fit pronuntiatione. 'Non igitur satius esset,' dicet €aliquis, 'ab initio, praesertim cum scribas, ad optimum €et lectissimum verbum devenire?' Est, cum non est €satius, si commutatio verbi id erit demonstratura, €eiusmodi rem esse, ut, cum eam communi verbo ap-€pellaris, levius dixisse videaris, cum ad electius ver-€bum accedas, insigniorem rem facias. Quodsi continuo €venisses ad id verbum, nec rei nec verbi gratia €animadversa esset. @@Occu[2lt]2atio est, cum dicimus nos praeterire aut €non scire aut nolle dicere id, quod nunc maxime dici-€mus, hoc modo: €@@@@@@'Nam de pueritia quidem tua, quam tu omnium €@@@@intemperantiae addixisti, dicerem, si hoc tempus ido-€@@@@neum putarem: nunc consulto relinquo; et illud prae-€@@@@tereo, quod te tribuni rei militaris infrequentem €@@@@tradiderunt; deinde quod iniuriarum satis fecisti L. €@@@@Labeoni, nihil ad hanc rem pertinere puto. Horum €@@@@nihil dico: revertor ad illud, de quo iudicium est.' €Item: 'Non dico te ab sociis pecunias cepisse; non €@@@@sum in eo occupatus, quod civitates, regna, domos €@@@@omnium depeculatus es; furta, rapinas omnes tuas €@@@@omitto.' €@@Haec utilis est exornatio, si aut ad rem quam non €pertineat aliis ostendere occulte admonuisse €prodest aut longum est aut ignobile aut planum @1 €non potest fieri aut facile potest reprehendi, ut uti-€lius sit occulte fecisse suspicionem, quam eiusmodi €intendisse orationem, quae redarguatur. €@@Disiunctum est, cum eorum, de quibus dicimus, €aut utrumque aut unum quodque certo concludi-€tur verbo, sic: €@@@@@@'Populus R. Numantiam delevit, Kartaginem sustu-€@@@@lit, Corinthum disiecit, Fregellas evertit. Nihil Nu-€@@@@mantinis vires corporis auxiliatae sunt, nihil Karta-€@@@@giniensibus scientia rei militaris adiumento fuit, nihil €@@@@Corinthis erudita calliditas praesidii tulit, nihil Fre-€@@@@gellanis morum et sermonis societas opitulata est.' €Item: 'Formae dignitas aut morbo deflorescit aut ve-€@@@@tustate extinguitur.' €@@Hic utrumque, in superiore exemplo unam quamque €rem certo verbo concludi videmus. @@Coniunctio est, cum interpositione verbi et su-€periores partes orationis conprehenduntur et infe-€riores, hoc modo: €@@@@@@'Formae dignitas aut morbo deflorescit aut vetu-€@@@@state.' €@@Adiunctio est, cum verbum, quo res conprehen-€ditur, non interponimus, sed aut primum aut po-€stremum conlocamus. Primum hoc pacto: €@@@@@@'Deflorescit formae dignitas aut morbo aut vetu-€@@@@state.' €@@Postremum sic: €@@@@@@'Aut morbo aut vetustate formae dignitas deflore-€@@@@scit.' @1 €@@Ad festivitatem diiunctio est adposita: quare rarius €utemur, ne satietatem pariat; ad brevitatem coniunc-€tio: quare saepius adhibenda est. Hae tres exorna-€tiones de simplici genere manant. €@@Conduplicatio est qu[2om]2 ratione amplificationis €aut commiserationis eiusdem unius aut plur[2iu]2m ver-€borum iteratio, hoc modo: €@@@@@@'Tumultus, Gai Gracc[2e]2, tumultus domesticos et in-€@@@@testinos conpara[2s]2!' €Item: 'Commotus non es, cum tibi pedes mater am-€@@@@plexaretur, non es commotus?' €Item: 'Nunc audes etiam venire in horum conspectum, €@@@@proditor patriae? Proditor, inquam, patriae, venire €@@@@audes in horum conspectum?' €@@Vehementer auditorem commovet eiusdem redinte-€gratio verbi et vulnus maius efficit in contrario cau-€sae, quasi aliquod telum saepius perveniat in eandem €partem corporis. €@@Interpretatio est, quae non iterans idem redin-€tegrat verbum, sed id commutat, quod positum est, €alio verbo, quod idem valeat, hoc modo: €@@@@@@'Rem p. radicitus evertisti, civitatem funditus de-€@@@@iecisti.' €Item: 'Patrem nefarie verberasti, parenti manus scele-€@@@@rate attulisti.' @1 €@@Necessum est eius, qui audit, animum commoveri, €cum gravitas prioris dicti renovatur interpretatione €verborum. @@Commutatio est, cum duae sententiae inter se €discrepantes ex traiectione ita efferuntur, ut a priore €posterior contraria priori proficiscatur, hoc modo: €@@@@@@'Esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas.' €Item: 'Ea re poe+mata non facio, quia, cuiusmodi volo, €@@@@non possum, cuiusmodi possum, nolo.' €Item: 'Quae de illo [2dici possunt, non dicuntur, quae €@@@@dicuntur,]2 dici non possunt.' €Item: 'Poe+ma loquens pictura, [2pictura]2 tacitum poe+ma €@@@@debet esse.' €Item: 'Si stultus es, ea re tace[2a]2s: non tamen si tace[2a]2s, €@@@@ea re stultus es.' €@@Non potest dici, quin commode fiat, cum contra-€riae sententiae relatione verba quoque convertantur. €Plura subiecimus exempla, ut, quoniam difficile est €hoc genus exornationis inventu, dilucidum esset, ut, @1 €cum bene esset intellectum, facilius in dicendo inveni-€retur. €@@Permissio est, cum ostendemus in dicendo nos €aliquam rem totam tradere et concedere alicuius vo-€luntati, sic: €@@@@@@'Quoniam omnibus rebus ereptis solum mihi su-€@@@@perest animus et corpus, haec ipsa, quae mihi de €@@@@multis sola relicta sunt, vobis et vestrae condono €@@@@potestati. Vos me vestro quo pacto vobis videbitur €@@@@utamini atque abutamini licebit; inpunite in me quid-€@@@@libet statuite; dicite, atque obtemperabo.' €@@Hoc genus tametsi alias quoque nonnumquam trac-€tandum est, tamen ad misericordiam commovendam €vehementissime est adcommodatum. @@Dubitatio est, cum quaerere videatur orator, €utrum de duobus potius aut quid de pluribus potissi-€mum dicat, hoc modo: €@@@@@@'Offuit eo tempore plurimum rei p. consulum sive €@@@@stultitiam sive malitiam dicere oportet sive utrum-€@@@@que.' €Item: 'Tu istu[2c]2 ausus es dicere, homo omnium mor-€@@@@talium_quonam te digno moribus tuis appellem €@@@@nomine?' €@@Expeditio est, cum rationibus conpluribus enu- @1 €meratis quibus aliqua res [2c]2on[2fici]2 potuerit, ceterae tol-€luntur, una relinquitur, quam nos intendimus, hoc €modo: €@@@@@@'Necesse est, cum constet istum fundum nostrum €@@@@fuisse, ostendas te aut vacuum possedisse, aut usu €@@@@tuum fecisse, aut emisse, aut hereditati tibi venisse. €@@@@Vacuum, cum ego adessem, possidere non potuisti; €@@@@usu tuum etiam nunc fecisse non potes; emptio þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜¨ˆ“@@@@nulla profertur; hereditati tibi me vivo mea pecunia €@@@@venire non potuit: relinquitur ergo, ut me vi de meo €@@@@fundo deieceris.' @@Haec exornatio plurimum iuvabit coniecturalis ar-€gumentationes. Sed non erit, tamquam in plerisque, €ut, cum velimus, ea possimus uti: nam [2f]2ere non po-€terimus, nis[2i]2 nobis ipsa negotii natura dabit facul-€tatem. €@@Dissolutum est, quod coniunctionibus verborum €e medio sublatis, separatis partibus effertur, hoc €modo: €@@@@@@'Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere €@@@@amicis, obtempera legibus.' €Item: 'Descende in integram defensionem, noli quic-€@@@@quam recusare; da servos in quaestionem, stude ve-€@@@@rum invenire.' €@@Hoc genus et acrimoniam habet in se et vehemen-€tissimum est et ad brevitatem adcommodatum. @1 €@@Praecisio est, cum dictis quibus reliqum, quod €coeptum est dici, relinquitur incoatum iudicium, sic: €@@@@@@'Mihi tecum p[2ar]2 certatio non est, ideo quod popu-€@@@@lus Romanus me_nolo dicere, ne cui forte adrogans €@@@@videar: te autem saepe ignominia dignum putavit.' €Item: 'Tu istu[2c]2 audes dicere, qui nuper alienae domi €@@@@_non ausim dicere, ne, cum te digna dicerem, me €@@@@indignum quippiam dixisse videar.' €@@Hic atrocior tacita suspicio, quam diserta expla-€natio facta est. €@@Conclusio est, quae brevi argumentatione ex [2i]2is, €quae ante dicta sunt aut facta, conficit, quid neces-€sario consequatur, hoc modo: €@@@@@@'Quodsi Danais datum erat oraculum non posse €@@@@capi Troiam sine Philoctetae sagittis, haec nihil aliud €@@@@autem fecerunt, nisi Alexandrum perculerunt, hunc €@@@@extinguere, id nimirum capi fuit Troiam.' @@Restant etiam decem exornationes verborum, quas €idcirco non vage dispersimus, sed a superioribus se-€paravimus, quod omnes in uno genere sunt positae. €Nam earum omnium hoc proprium est, ut ab usitata @1 €verborum potestate recedatur atque in aliam rationem €cum quadam venustate oratio conferatur. €@@De quibus exornationibus nominatio est prima, €quae nos admonet, ut, cuius rei nomen aut non sit €aut satis idoneum non sit, eam nosmet idoneo verbo €nominemus aut imitationis aut significationis causa: €imitationis, hoc modo, ut maiores rudere et mugire €et murmurari et sibilare appellarunt; significandae €rei causa, sic: €@@@@@@'Postquam iste in rem p. fecit impetum, fragor €@@@@civitatis in primis.' €@@Hoc genere raro est utendum, sic [2ut]2 ne novi verbi €adsiduitas odium pariat; sed si commode quis eo uta-€tur et raro, non modo non offendet novitate, sed €etiam exornat orationem. €@@Pronominatio est, quae sicuti cognomine quo-€dam extraneo demonstrat id, quod suo nomine non €potest appellare[2i]2; ut si quis, cum loquatur de Graccis: €'At non Africani nepotes,' inquiet, 'istiusmodi fuerunt.' €Item si quis, de adversario cum dicat: 'Videte nunc,' €inquit, 'iudices, quemadmodum me Plagioxiphus iste @1 €tractarit.' Hoc pacto non inornate poterimus, et in €laudando et in laedendo, in corpore aut animo aut €extraneis rebus dicere sic, uti cognomen quod pro €certo nomine collocemus. @@Denominatio est, quae ab rebus propinquis et €finitimis trahit orationem, qua possit intellegi res, €quae non suo vocabulo sit appellata. €@@Id aut ab inventore conficitur, ut si quis, de Tarpeio €loquens, eum Capitolinum nominet, €@@aut invento, ut si quis pro Libero vinum, pro Ce-€rere frugem appellet, €@@aut instrumento dominum, ut si quis Macedones €appellarit hoc modo: 'Non tam cito sarisae Graeciae €potitae sunt,' aut idem Gallos significans: 'nec tam €facile ex Italia mat[2e]2ris Transalpina depulsa est;' €@@aut id, quod fit, ab eo, qui facit, ut si quis, cum €bello velit ostendere aliquid quempiam fecisse, dicat: €'Mars istuc te facere necessario coe+git;' €@@aut si, quod facit, ab eo, quod fit, ut cum desidio-€sam artem dicimus, quia desidiosos facit, et frigus €pigrum, quia pigros efficit. @1 €@@Ab eo, quod continet, id, quod continetur, hoc modo €denominabitur: 'Armis Italia non potest vinci nec €Graecia disciplinis'_nam hic pro Graecis et Italis, €quae continent, notata sunt_ €@@ab eo, quod continetur, id, quod continet, ut si €quis aurum aut argentum aut ebur nominet, cum di-€vitias velit nominare. €@@Harum omnium denominationum magis in prae-€cipiendo divisio, quam in quaerendo difficilis inventio €est, ideo quod plena consuetudo est non modo poe+-€tarum et oratorum, sed etiam cottidiani sermonis hu-€iusmodi denominationum. €@@Circumitio est oratio rem simplicem adsumpta €circumscribens elocutione, hoc pacto: €@@@@'Scipionis providentia Kartaginis opes fregit.' €@@Nam hic, nisi ornandi ratio quaedam esset habita, €Scipio potuit et Kartago simpliciter appellari. @@Transgressio est, quae verborum perturbat or-€dinem perversione aut transiectione. Perversione, sic: €@@@@@@'Hoc vobis deos inmortales arbitror dedisse virtute €@@@@pro vestra.' €@@Transiectione, hoc modo: €@@@@@@'Instabilis in istum plurimum fortuna valuit. Om- @1 €@@@@nes invidiose eripuit bene vivendi casus facul-€@@@@tates.' €@@Huiusmodi traiectio, quae rem non reddit obscuram, €multum proderit ad continuationes, de quibus ante €dictum est; in quibus oportet verba sicuti ad €poe+ticum quendam extruere numerum, ut perfecte et €perpolitissime possint esse absolutae. €@@Superlatio est oratio superans veritatem alicuius €augendi minuendive causa. Haec sumitur separatim €aut cum conparatione. Separatim, sic: €@@@@@@'Quodsi concordiam retinebimus in civitate, im-€@@@@perii magnitudinem solis ortu atque occasu metie-€@@@@mur.' €@@Cum conparatione aut a similitudine aut a prae-€s[2ta]2ntia superlatio sumitur. A similitudine, sic: €@@@@@@'Corpore niveum candorem, aspectu igneum ar-€@@@@dorem adsequebatur.' €@@A praes[2ta]2ntia, hoc modo: €@@@@@@'Cuius ore sermo melle dulcior profluebat.' €@@[2Ex]2 eodem genere est hoc: €@@@@@@'Tantus erat in armis splendor, ut solis fulgor €@@@@obscurius videretur.' €@@Intellectio est, cum res tota parva de parte co- @1 €gnoscitur aut de toto pars. De parte totum sic intel-€legitur: €@@@@@@'Non illae te nuptiales tibiae eius matrimonii com-€@@@@monebant?' €@@Nam hic omnis sanctimonia nuptiarum uno signo €tibiarum intellegitur. De toto pars, ut si quis ei, €qui vestitum aut ornatum sumptuosum ostentet, dicat: €@@@@@@'Ostentas mihi divitias et locupletes copias iactas.' @@Ab uno plura hoc modo intellegentur: €@@@@@@'Poeno fuit Hispanus auxilio, fuit inmanis ille €@@@@Transalpinus, in Italia quoque nonnemo sensit idem €@@@@togatus.' €@@A pluribus unum sic intellegetur: €@@@@@@'Atrox calamitas pectora maerore pulsabat; itaque €@@@@anhelans ex imis pulmonibus prae cura spiritus du-€@@@@cebat.' €@@Nam in superioribus plures Hispani et Galli et €togati, et hic unum pectus et unus pulmo intellegitur; €et erit illic deminutus numerus festivitatis, hic ad-€auctus gravitatis gratia. €@@Abusio est, quae verbo simili et propinquo pro €certo et proprio abutitur, hoc modo: 'Vires hominis €breves sunt;' aut: 'parva statura;' aut: 'longum in €homine consilium;' aut: 'oratio magna;' aut: 'uti pauco €sermone.' Nam hic facile est intellectu finitima verba €rerum dissimilium ratione abusionis esse traducta. €@@Translatio est, cum verbum in quandam rem €transferetur ex alia re, quod propter similitudinem @1 €recte videbitur posse transferri. Ea sumitur rei ante €oculos ponendae causa, sic: €@@@@@@'Hic Italiam tumultus expergefecit terrore su-€@@@@bito.' €@@Brevitatis causa, sic: €@@@@@@'Recens adventus exercitus extincxit subito civi-€@@@@tatem.' €@@Obscenitatis vitandae causa, sic: €@@@@@@'Cuius mater cottidianis nuptiis delectetur.' €@@Augendi causa, sic: €@@@@@@'Nullius maeror et calamitas istius explere inimi-€@@@@citias et nefariam crudelitatem saturare potuit.' €@@Minuendi causa, sic: €@@@@@@'Magno se praedicat auxilio fuisse, quia paululum €@@@@in rebus difficillimis aspiravit.' €@@Ornandi causa, sic: €@@@@@@'Aliquando rei p. rationes, quae malitia nocentium €@@@@exaruerunt, virtute optimatium revirdescent.' €@@Translationem pudentem dicunt esse oportere, ut €cum ratione in consimilem rem transeat, ne sine di-€lectu temere et cupide videatur in dissimilem trans-€currisse. @1 @@Permutatio est oratio aliud verbis aliud sen-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜®‚tentia demonstrans. Ea dividitur in tres partes: si-€militudinem, argumentum, contrarium. €@@Per similitudinem sumitur, cum translationes €plures frequenter ponuntur a simili oratione ductae, €sic: €@@@@@@'Nam cum canes funguntur officiis luporum, quo[2i]2-€@@@@[2n]2am praesidio pecuaria credemus?' €@@Per argumentum tractatur, cum a persona aut €loco aut re aliqua similitudo augendi aut minuendi €causa ducitur, ut si quis Drusum Graccum nito-€rem obsoletum dicat. €@@Ex contrario ducitur sic, ut si quis hominem pro-€digum et luxuriosum inludens parcum et diligentem €appell[2et]2. €@@Et in hoc postremo, quod ex contrario sumitur et €in illo primo, quod a similitudine ducitur, per trans-€lationem argumento poterimus uti. Per similitudinem €sic: €@@@@@@'Quid ait hic rex atque Agamemnon noster, sive, €@@@@ut crudelitas est, potius Atreus?' €@@Ex contrario, ut si quem impium, qui patrem ver-€berarit, Aenean vocemus, intemperantem et adulterum €Ippolytum nominemus. @1 €@@Haec sunt fere, quae dicenda videbantur de ver-€borum exornationibus. Nunc res ipsa monet, ut dein-€ceps ad sententiarum exornationes transea-€mus. €@@@@[M. Tulli Ciceronis ad Herennium liber VI] @@Distributio est, cum in plures res aut personas €negotia quaedam certa dispertiuntur, hoc modo: €@@@@@@'Qui vestrum, iudices, nomen senatus diligit, hunc €@@@@oderit necesse est; petulantissime enim semper iste €@@@@obpugnavit senatum. Qui equestrem locum splendi-€@@@@dissimum cupit esse in civitate, is oportet istum ma-€@@@@ximae poenae dedisse velit, ne iste sua turpitudine €@@@@ordini honestissimo maculae atque dedecori sit. Qui €@@@@parentis habetis, ostendite istius supplicio vobis ho-€@@@@mines impios non placere. Quibus liberi sunt, sta-€@@@@tuite exemplum, quantae poenae sint in civitate ho-€@@@@minibus istiusmodi conparatae.' €Item: 'Senatus est officium consilio civitatem iuvare; €@@@@magistratus est officium opera et diligentia con-€@@@@sequi senatus voluntatem; populi est officium res €@@@@optumas et homines idoneos maxime suis sententiis €@@@@deligere et probare.' @1 €Et: 'Accusatoris officium est inferre crimina; defen-€@@@@soris diluere et propulsare; testis dicere, quae sciat €@@@@aut audierit; quaesitoris est unum quemque horum €@@@@in officio suo continere. Quare, L. Cassi, si testem, €@@@@praeterquam quod sciat aut audierit, argumentari et €@@@@coniectura prosequi patieris, ius accusatoris cum iure €@@@@testimonii commiscebis, testis inprobi cupiditatem €@@@@confirmabis, reo duplicem defensionem parabis.' €@@Est haec exornatio copiosa. Conprehendit enim brevi €multa, et suum cuique tribuens officium separatim €res dividit plures. @@Licentia est, cum apud eos, quos aut vereri aut €metuere debemus, tamen aliquid pro iure nostro dici-€mus, quod eos aut quos ii diligunt aliquo in errato €vere reprehendere videamur, hoc modo: €@@@@@@'Miramini, Quirites, quod ab omnibus vestrae ra-€@@@@tiones deserantur? quod causam vestram nemo sus-€@@@@cipiat? quod se nemo vestri defensorem profitea-€@@@@tur? Adtribuite vestrae culpae, desinite mirari. Quid €@@@@est enim, quare non omnes istam rem fugere ac vi- @1 €@@@@tare debeant? Recordamini, quos habueritis defen-€@@@@sores; studia eorum vobis ante oculos proponite; €@@@@deinde exitus omnium considerate. Tum vobis veniat €@@@@in mentem, ut vere dicam, neglegentia vestra sive €@@@@ignavia potius illos omnes ante oculos vestros tru-€@@@@cidatos esse, inimicos eorum vestris suffragiis in am-€@@@@plissimum locum pervenisse.' €Item: 'Nam quid fuit, iudices, quare in sententiis fe-€@@@@rendis dubitaveritis aut istum hominem nefarium am-€@@@@pliaveritis? non apertissimae res erant crimine[2i]2 da-€@@@@tae? non omnes hae testibus co[2n]2probatae? non €@@@@contra tenuiter et nugatorie responsum? Hic vos ve-€@@@@riti estis, si primo coetu condemnassetis, ne crudeles €@@@@existimaremini? Dum eam vitatis vituperationem, €@@@@quae longe a vobis erat afutur[2a]2, eam invenistis, [2ut €@@@@timi]2di atque ignavi putaremini. Maximis privatis €@@@@et publicis calamitatibus acce[2p]2tis, cum etiam ma-€@@@@iores inpendere videantur, sedetis et oscitamini. €@@@@Luci noctem, nocte lucem expectatis. Aliquid cottidie €@@@@acerbi atque incommodi nuntiatur: et iam eum, cu-€@@@@ius opera nobis haec accidunt, vos remoramini diu-€@@@@tius et alitis ad rei p. perniciem, retinetis, quoad po-€@@@@testis in civitate?' @@Eiusmodi licentia si nimium videbitur acrimoniae @1 €habere, multis mitigationibus lenietur; nam continuo €aliquid huiusmodi licebit inferre: 'Hic ego virtutem €vestram quaero, sapientiam desidero, veterem con-€suetudinem requiro,' ut quod erat commotum li-€centia, id constitu[2a]2tur laude, ut altera res ab iracundia €et molestia removeat, altera res ab errato deterreat. €Haec res, sicut in amicitia, item in dicendo, si loco €fit, maxime facit, ut et illi, qui audient, a culpa ab-€sint, et nos, qui dicimus, ame[2i]2ci ipsorum et veritatis €esse videamur. €@@Est autem quoddam genus in dicendo licentiae, €quod astutiore ratione conparatur, cum aut ita obiur-€gamus eos, qui audiunt, quomodo ipsi se cupiunt ob-€iurgari, aut id, quod scimus facile omnes audituros, €dicimus nos timere, quomodo accipiant, sed tamen €veritate commoveri, ut nihilosetius dicamus. Horum €amborum generum exempla subiciemus; prioris, hu-€iusmodi: €@@@@@@'Nimium, Quirites, animis estis simplicibus et man-€@@@@suetis; nimium creditis uni cuique. Existimatis unum €@@@@quemque eniti, ut perficiat, quae vobis pollicitus sit. €@@@@Erratis et falsa spe frustra iam diu detinemini stul-€@@@@titia vestra, qui, quod erat in vestra potestate, ab €@@@@aliis petere quam ipsi sumere maluistis.' €@@Posterioris licentiae hoc erit exemplum: €@@@@@@'Mihi cum isto, iudices, fuit amicitia, sed ista ta-€@@@@men amicitia, tametsi vereor quomodo accepturi €@@@@sitis, tamen dicam, vos me privastis. Quid ita? @1 €@@@@quia, ut vobis essem probatus, eum, qui vos obpu-€@@@@gnabat, inimicum quam amicum habere malui.' @@Ergo haec exornatio, cui licentiae nomen est, sicuti €demonstravimus, duplici ratione tractabitur: acrimo-€nia, quae si nimium fuerit aspera, mitigabitur laude; €et adsimulatione, [2de]2 qua posterius diximus, quae €non indiget mitigationis, propterea quod imitatur li-€centiam et sua spontes[2t]2 ad animum auditoris adcom-€modata. €@@Deminutio est, qu[2o]2m aliquid inesse in nobis aut €in [2i]2is, quos defendimus, aut natura aut fortuna aut €industria dicemus egregium, quod, ne qua significetur €adrogans ostentatio, deminuitur et adtenuatur ora-€tione, hoc modo: €@@@@@@'Nam hoc pro meo iure, iudices, dico, me labore €@@@@et industria curasse, ut disciplinam militarem non in €@@@@postremis tenerem.' €@@Hic si quis dixisset: 'Ut optime tenerem,' tametsi €vere dixisset, tamen adrogans visus esset. Nunc et €ad invidiam vitandam et laudem conparandam satis €dictum est. €@@Item: 'Utrum igitur avaritiae an egestatis causa acces-€@@@@sit ad maleficium? Avaritiae? At largissimus fuit €@@@@in amicos; quod signum liberalitatis est, quae con-€@@@@traria est avaritiae. Egestatis? Huic quidem pater @1 €@@@@_nolo nimium dicere_non tenuissimum patri-€@@@@monium reliquit.' €@@Hic quoque vitatum est, ne 'magnum' aut 'maxi-€mum' diceretur. Hoc igitur in nostris aut eorum, quos €defendemus, egregiis commodis proferendis observa-€bimus. Nam eiusmodi res et invidiam contrahunt in €vita et odium in oratione, si inconsiderate tractes. €Quare quemadmodum ratione in vivendo fugitur in-€vidia, sic in dicendo consilio vitatur odium. @@Descriptio nominatur, quae rerum consequen-€tium continet perspicuam et dilucidam cum gravitate €expositionem, hoc modo: €@@@@@@'Quodsi istum, iudices, vestris sententiis liberaveri-€@@@@tis, statim, sicut e cavea leo [2e]2missus aut aliqua t[2a]2e-€@@@@terrima belua soluta ex catenis, volitabit et vagabi-€@@@@tur in foro, acuens dentes in unius cuiusque fortu-€@@@@nas, in omnes amicos atque inimicos, notos atque €@@@@ignotos incursitans, aliorum famam depeculans, €@@@@aliorum caput obpugnans, aliorum domum [2et]2 om-€@@@@nem familiam perfringens, rem publicam fun-€@@@@ditus labefactans. Quare, iudices, eicite eum de civi-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜³ˆ@@@@tate, liberate omnes formidine; vobis denique ipsis €@@@@consulite. Nam si istum inpunitum dimiseritis, in €@@@@vosmet ipsos, mihi credite, feram et truculentam be-€@@@@stiam, iudices, inmiseritis.' €Item: 'Nam si de hoc, iudices, gravem sententiam tule-€@@@@ritis, uno iudicio simul multos iugulaveritis: grandis @1 €@@@@natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius €@@@@adulescentia posita est, quare velit in vita manere, €@@@@non habebit; fili parvi, privati patris auxilio, ludi-€@@@@brio et despectui paternis inimicis erunt obpositi; €@@@@tota domus huius indigna concidet calamitate. At €@@@@inimici, statim sanguinulentam palmam crudelissima €@@@@victoria potiti, insultabunt in horum miserias. Et su-€@@@@perbi a re simul et verbis inveniuntur.' €Item: 'Nam neminem vestrum fugit, Quirites, urbe €@@@@capta quae miseriae consequi soleant: arma qui con-€@@@@tra tulerunt, statim crudelissime trucidantur; ceteri, €@@@@qui possunt per aetatem et ve[2i]2res laborem ferre, €@@@@rapiuntur in servitutem, qui non possunt, vita pri-€@@@@vantur; uno denique atque eodem tempore domus €@@@@hostili flagrabit incendio, et quos natura aut volun-€@@@@tas necessitudine et benivolentia coniuncxit, di-€@@@@strahuntur; liberi partim e gremiis diripiuntur pa-€@@@@rentum, partim in sinum iugulantur, partim ante €@@@@pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit €@@@@satis rem consequi verbis nec efferre oratione ma-€@@@@gnitudinem calamitatis.' €@@Ho[2c]2e genere exornationis vel indignatio vel miseri-€cordia potest commoveri, cum res consequentes con- @1 €prehensae universae perspicua breviter exprimuntur €oratione. @@Divisio est, quae rem semovens ab re utramque €absolvit ratione subiecta, hoc modo: €@@@@@@'Cur ego nunc tibi quicquam obiciam? Si probus €@@@@es, non meruisti; si inprobus, non commovere.' €Item: 'Quid nunc ego de meis promeritis praedicem? €@@@@Si meministis, obtundam; si obliti estis, cum re nihil €@@@@egerim, quid est quod verbis proficere possim?' €Item: 'Duae res sunt, quae possunt homines ad turpe €@@@@conpendium commovere: inopia atque avaritia. Te €@@@@avarum in fraterna divisione cognovimus; inopem €@@@@atque egentem nunc videmus. Qui potes igitur osten-€@@@@dere causam maleficii non fuisse?' €@@Inter hanc divisionem et illam, quae de partibus €orationis tertia est, de qua in primo libro diximus €secundum narrationem, hoc interest: illa di-€vidit per enumerationem aut per expositionem, quibus €de rebus in totam orationem disputatio futura sit; €haec se statim explicat et brevi duabus aut pluribus €partibus subiciens rationes exornat orationem. €@@Frequentatio est, cum res tota causa dispersae €coguntur in unum locum, quo gravior aut acrior aut €criminosior oratio sit, hoc pacto: €@@@@@@'A quo tandem abest iste vitio? quid est, cur iu-€@@@@dicio velitis eum liberare? Suae pudicitiae prodi-€@@@@tor est, insidiator alienae; cupidus intemperans, petu- @1 €@@@@lans superbus; impius in parentes, ingratus in ami-€@@@@cos, infestus cognatis; in superiores contumax, in €@@@@aequos et pares fastidiosus, in inferiores crudelis; €@@@@denique in omnis intolerabilis.' @@Eiusdem generis est illa frequentatio, quae pluri-€mum coniecturalibus causis opitulatur, cum suspici-€ones, quae separatim dictae minutae et infirmae erant, €unum in locum coactae rem videntur perspicuam fa-€cere, non suspiciosam, hoc pacto: €@@@@@@'Nolite igitur, nolite, iudices, ea, quae dixi, separa-€@@@@tim spectare; sed omnia colligite et conferte in unum. €@@@@Si et commodum ad istum ex illius morte veniebat; €@@@@et vita hominis est turpissima, animus avarissimus, €@@@@fortunae familiares attenuatissimae; et res ista bono €@@@@nemini praeter istum fuit; neque alius quisquam ae-€@@@@que commode neque iste aliis commodioribus ratio-€@@@@nibus facere potuit, neque praeteritum est ab isto €@@@@quicquam quod opus fuit ad maleficium neque fac-€@@@@tum quod opus non fuit; et cum locus idoneus ma-€@@@@xime quaesitus; tum occasio adgrediendi commoda; €@@@@tempus adeundi op[2p]2ortunissimum; spatium confi-€@@@@ciendi longissimum sumptum est; non sine maxima €@@@@occultandi et perficiendi maleficii spe; et prae-€@@@@terea ante, quam occisus homo is est, iste visus est €@@@@in eo loco, in quo est occisio facta, solus; paulo post €@@@@in ipso maleficio vox illius, qui occidebatur, audita; €@@@@deinde post occisionem istum multa nocte domum €@@@@redisse constat; postero die titubanter et inconstanter @1 €@@@@de occisione illius locutum; haec partim testimoniis, €@@@@partim quaestionibus argumentatis omnia conproban-€@@@@tur et rumore populi, quem ex argumentis natum ne-€@@@@cesse est esse verum: vestrum, iudices, est, ex his in €@@@@uno loco conlocatis, certam sumere scientiam, non €@@@@suspicionem maleficii. Nam unum aliquid aut alte-€@@@@rum potest in istum casu cecidisse suspiciose; ut €@@@@omnia inter se a primo ad postremum conveniant, €@@@@%maleficia necesse est; casu non potest fieri.' €@@Vehemens haec est exornatio et in coniecturali con-€stitutione causae ferme semper necessaria, et in cete-€ris generibus causarum et in omni oratione adhibenda €nonnumquam. @@Expolitio est, cum in eodem loco manemus et €aliud atque aliud dicere videmur. Ea dupliciter fit: €si aut eandem plane dicemus rem, aut de eadem re. €@@Eandem rem dicemus, non eodem modo_nam €id quidem optundere auditorem est, non rem expolire €_sed commutate. Commutabimus tripliciter: verbis, €pronuntiando, tractando. €@@Verbis commutabimus, cum re semel dicta iterum €aut saepius aliis verbis, quae idem valeant, eadem res €proferetur, hoc modo: @1 €@@@@@@'Nullum tantum est periculum, quod sapiens pro €@@@@salute patriae vitandum arbitretur. Cum agetur in-€@@@@columitas perpetua civitatis, qui bonis erit rationi-€@@@@bus praeditus, profecto nullum vitae discrimen sibi €@@@@pro fortunis rei p. fugiendum putabit et erit in ea €@@@@sententia semper, ut pro patria studiose quamvis in €@@@@magnam descendat vitae dimicationem.' €@@Pronuntiando commutabimus, si, cum in ser-€mone, tum in acrimonia, tum in alio atque alio genere €vocis atque gestus eadem verbis commutando pro-€nuntiationem quoque vehementius inmutarimus. Hoc €neque commodissime scribi potest neque parum est €apertum; quare non eget exempli. @@Tertium genus est commutationis, quod tractan-€do conficitur, si sententiam traiciemus aut ad sermo-€cinationem aut exsuscitationem. €@@Sermocinatio est_de qua planius paulo post €suo loco dicemus, nunc breviter, quod ad €hanc rem satis sit, attingemus_, in qua constituetur €alicuius personae oratio adcommodata ad dignitatem, €hoc modo, ut, quo facilius res cognosci possit, ne €ab eadem sententia recedamus: €@@@@@@'Sapiens omnia rei p. causa suscipienda pericula €@@@@putabit. Saepe ipse secum loquitur: "Non mihi soli, €@@@@sed etiam atque adeo multo potius natus sum pa-€@@@@triae; vita, quae fato debetur, saluti patriae potissi-€@@@@mum solvatur. Aluit haec me; tute atque honeste @1 €@@@@produxit usque ad hanc aetatem; munivit meas ra-€@@@@tiones bonis legibus, optumis moribus, honestissi-€@@@@mis disciplinis. Quid est, quod a me satis ei per-€@@@@solvi possit, unde haec accepi?" [2Ex]2inde haec lo-€@@@@quetur secum sapiens saepe: ergo in periculis rei p. nul-€@@@@lum ipse periculum fugiet.' €@@Item mutatur res tractando, si traducitur ad ex-€suscitationem, cum et nos commoti dicere videa-€mur, et auditoris animum commovemus, sic: €@@@@@@'Quis est tam tenui cogitatione praeditus, cuius €@@@@animus tantis angustiis invidiae continetur, qui non €@@@@hunc hominem studiosissime laudet et sapientissi-€@@@@mum iudicet, qui pro salute patriae, pro incolumitate €@@@@civitatis, pro rei p. fortunis quamvis magnum atque €@@@@atrox periculum studiose suscipiat et libenter subeat? @@@@Equidem hunc hominem magis cupio satis laudare €@@@@quam possum; idemque hoc certo scio vobis omnibus €@@@@usu venire.' €@@Eadem res igitur his tribus in dicundo commutabi-€tur rebus: verbis, pronuntiando, tractando; sed €tractando dupliciter: sermocinatione et ex-€suscitatione. €@@Sed de eadem re cum dicemus, plurimis €utemur commutationibus. Nam cum rem simplici-þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜¸ˆŠter pronuntiarimus, rationem poterimus subi- @1 €cere; deinde dupliciter vel sine ra-€tionibus vel cum rationibus pronuntiare; €deinde afferre contrarium_de €quibus omnibus diximus in verborum exornationibus_; €deinde simile et exemplum_de quo €suo loco plura dicemus_; deinde €conclusionem, de qua in secundo libro, quae opus €fuerunt, diximus, demonstrantes argumenta-€tiones quemadmodum concludere oporteat: in hoc li-€bro docuimus, cuiusmodi esset exornatio €verb[2orum]2, cui conclusioni nomen est. Ergo huiusmodi €vehementer ornata poterit esse expolitio, quae con-€stabit ex frequentibus exornationibus verborum et sen-€tentiarum. €@@Hoc modo igitur septem partibus tractabitur_et €ab eiusdem sententiae non recedamus exemplo, ut €scire possis, quam facile praeceptione rhetoricae res €simplex multiplici ratione tractatur: @@@@@@'Sapiens nullum pro re p. periculum vitabit, €@@@@ideo quod saepe, cum pro re p. perire noluerit, ne-€@@@@cesse erit cum re p. pereat; et, quoniam omnia sunt €@@@@commoda a patria accepta, nullum incommodum €@@@@pro patria grave putandum est. €@@@@@@Ergo qui fugiunt id periculum quod pro re p. €@@@@subeundum est, stulte faciunt: nam neque effugere €@@@@incommoda possunt et ingrati in civitate[2m]2 reperiun- @1 €@@@@tur. At, qui patriae pericula suo periculo expe-€@@@@tant, hi sapientes putandi sunt, cum et eum, quem €@@@@debent, honorem rei p. reddunt, et pro multis perire €@@@@malunt, quam cum multis. €@@@@@@Etenim vehementer est inicum vitam, quam a na-€@@@@tura acceptam propter patriam conservaris, naturae €@@@@cum cogat reddere, patriae cum roget non dare; et, €@@@@cum possis cum summa virtute et honore pro patria €@@@@interire, malle per dedecus et ignaviam vivere; et €@@@@cum pro amicis et parentibus et ceteris necessariis €@@@@adire periculum velis, pro re p., in qua et haec €@@@@et illud sanctissimum patriae nomen continetur, €@@@@nolle in discrimen venire. €@@@@@@Ita uti contemnendus est, qui in navigio [2non]2 na-€@@@@vem quam se mavult incolumem, item vituperandus, €@@@@qui in re p. discrimine suae plus quam communi sa-€@@@@luti consulit. Navi enim fracta multi incolumes eva-€@@@@serunt; ex naufragio patriae salvus nemo potest ena-€@@@@tare. €@@@@@@Quod mihi bene videtur Decius intellexisse, qui se €@@@@devovisse dicitur et pro legionibus in hostis immisse @1 €@@@@medios. Amisit vitam, at non perdidit. Re enim vilis-€@@@@sima certam et parva maximam redemit. Vitam €@@@@dedit, accepit patriam; amisit animam, potitus est €@@@@gloriam, quae cum summa laude prodita vetustate €@@@@cottidie magis enitescit. €@@@@@@Quodsi pro re p. decere accedere periculum et ra-€@@@@tione demonstratum est et exemplo conprobatum, [2i]2i €@@@@sapientes sunt existimandi, qui nullum pro salute €@@@@patriae periculum vitant.' @@In his igitur generibus expolitio versatur: de qua €producti sumus, ut plura diceremus, quod non modo, €cum causam dicimus, adiuvat et exornat orationem, €sed multo maxime per eam exercemur ad elocutionis €facultatem. Quare conveniet extra causam in exer-€cendo rationis adhibere expolitionis, in dicendo uti, €cum exornabimus argumentationem, qua de re dixi-€mus in libro secundo. €@@Commoratio est, cum in loco firmissimo, quo €tota causa continetur, manetur diutius et eodem sae-€pius reditur. Hac uti maxime convenit et id est ora-€toris boni maxime proprium. Non enim datur auditori €potestas animum de re firmissima demovendi. Huic €exemplum satis idoneum subici non potuit, propterea €quod hic locus non est a tota causa separatus sicuti €membrum aliquod, sed tamquam sanguis perfusus est €per totum corpus orationis. @1 €@@Contentio est, per quam contraria referentur. Ea €est in verborum exornationibus, ut ante do-€cuimus, huiusmodi: €@@@@@@'Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem prae-€@@@@bes.' €@@In sententiarum huiusmodi: €@@@@@@'Vos huius incommodis lugetis, iste rei p. calami-€@@@@tate laetatur. Vos vestris fortunis diffiditis, iste solus €@@@@suis eo magis confidit.' €@@Inter haec duo contentionum genera hoc interest: €illud ex verbis celeriter relatis constat; hic sententiae €contrariae ex conparatione referantur oportet. @@Similitudo est oratio traducens ad rem quam-€piam aliquid ex re dispari simile. Ea sumitur aut €ornandi causa aut probandi aut apertius dicendi aut €ante oculos ponendi. Et quomodo quattuor de cau-€sis sumitur, item quattuor modis dicitur: per contra-€rium, per negationem, per conlationem, per brevita-€tem. Ad unam quamque sumendae causam similitudi-€nis adcommodabimus singulos modos pronuntiandi. €@@Ornandi causa sumitur per contrarium sic: €@@@@@@'Non enim, quemadmodum in palaestra, qui tae-€@@@@das candentes accipit, celerior est in cursu continuo, €@@@@quam ille, qui tradit, item melior imperator novus, €@@@@qui accipit exercitum, quam ille, qui decedit; propte-€@@@@rea quod defatigatus cursor integro facem, hic peri-€@@@@tus imperator inperito exercitum tradit.' €@@Hoc sine simile[2i]2 satis plane et perspicue et probabi- @1 €liter dici potuit hoc modo: 'Dicitur minus bonos im-€peratores a melioribus exercitus accipere solere'; sed €ornandi causa simile sumptum est, ut orationi quae-€dam dignitas conparetur. Dictum autem est per con-€trarium. Nam tum similitudo sumitur per contrarium, €cum ei rei, quam nos probamus, aliquam rem negamus €esse similem. [ut paulo ante, cum de cursoribus ad-€serebatur.] €@@Per negationem dicetur probandi causa hoc €modo: €@@@@@@'Neque equus indomitus, quamvis bene natura con-€@@@@positus sit, idoneus potest esse ad eas utilitates, quae €@@@@desiderantur ab equo; neque homo indoctus, quam-€@@@@vis sit ingeniosus, ad virtutem potest pervenire.' €@@Hoc probabilius factum est, quod magis est veri €simile non posse virtutem sine doctrina conparari, €quoniam ne equus quidem indomitus ido-€neus possit esse. Ergo sumptum est probandi causa, €dictum autem per negationem; id enim perspicuum €est de primo similitudinis verbo. @@Sumetur et apertius dicendi causa simile_ €dicitur per brevitatem_hoc modo: €@@@@@@'In amicitia gerenda, sicut in certamine currendi, €@@@@non ita convenit exerceri, ut, quoad necesse sit, ve-€@@@@nire possis, sed ut productus studio et viribus ultra €@@@@facile procurras.' €@@Nam hoc simile est, ut apertius intellegatur mala €ratione facere, qui reprehendant eos, qui verbi causa €post mortem amici liberos eius custodiant, propterea @1 €quod in cursore tantum velocitatis esse oporteat, ut €efferatur ultra finem, in amico tantum benivolentiae, €ut ultra quam quod amicus sentire possit, procurrat €amicitiae studio. Dictum autem simile est per brevi-€tatem. Non enim ita, ut in ceteris rebus, res ab re se-€parata est, sed utraeque res coniuncte et confuse €pronuntiatae. €@@Ante oculos ponendi negotii causa sumetur si-€militudo_dicetur per conlationem_sic: €@@@@@@'Uti cithar[2o]2edus cum prodierit optime vestitus, €@@@@palla inaurata indu[2c]2tus, cum clamyde purpurea va-€@@@@riis coloribus intexta, et cum corona aurea, magnis €@@@@fulgentibus gemmis inluminata, citharam tenens ex-€@@@@ornatissimam auro et ebore distinctam, ipse prae-€@@@@terea forma et specie sit et statura adposita ad di-€@@@@gnitatem: si, cum magnam populo commorit iis rebus €@@@@expectationem, repente, silentio facto, vocem mittat €@@@@acerbissimam cum turpissimo corporis motu, quo me-€@@@@lius ornatus et magis fuerit expectatus, eo magis de-€@@@@risus et contemptus eicitur; item, si quis in excelso €@@@@loco et in magnis ac locupletibus copiis conlocatus €@@@@fortunae muneribus et naturae commodis omnibus €@@@@abundabit, si virtutis et artium, quae virtutis magi-€@@@@strae sunt, egebit, quo magis ceteris rebus erit co- @1 €@@@@piosus et inlustris et expectatus, eo vehementius €@@@@derisus et contemptus ex omni conventu bonorum €@@@@eicietur.' €@@Hoc simile exornatione utriusque rei, alterius iner-€tiae [artificis] alterius stultitiae simili ratione conlata, €sub aspectus omnium rem subiecit. Dictum autem est €per conlationem, propterea quod proposita similitu-€dine paria sunt omnia relata. @@In similibus observare oportet diligenter, ut, cum €rem afferamus similem, cuius rei causa similitudinem þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜½ƒadtulerimus, verba ad similitudinem habeamus ad-€commodata. Id est huiusmodi: €@@@@@@'Ita ut irundines aestivo tempore praesto sunt, fri-€@@@@gore pulsae recedunt_' €ex eadem similitudine nunc per translationem verba €sumimus: €@@@@@@'item falsi amici sereno vitae tempore praesto sunt; €@@@@simul atque hiemem fortunae viderunt, devolant €@@@@omnes.' €@@Sed inventio similium facilis erit, si quis sibi omnes €res, animantes et inanimas, mutas et eloquentes, feras €et mansuetas, terrestris, caelestis, maritimas, arti-€ficio, casu, natura conparatas, usitatas atque inusi- @1 €tatas, frequenter ponere ante oculos poterit et ex his €aliquam venari similitudinem, quae aut ornare aut do-€cere aut apertiorem rem facere aut ponere ante oculos €possit. Non enim res tota totae rei necesse est similis €sit, sed id ipsum, quod conferetur, similitudinem ha-€beat oportet. @@Exemplum est alicuius facti aut dicti praeteriti €cum certi auctoris nomine propositio. Id sumitur is-€dem de causis, quibus similitudo. Rem ornatiorem €facit, cum nullius rei nisi dignitatis causa sumitur; €apertiorem, cum id, quod sit obscurius, magis di-€lucidum reddit; probabiliorem, cum magis veri €similem facit; ante oculos ponit, cum exprimit €omnia perspicue, ut res prope dicam manu temptari €possit. Unius cuiusque generis singula subiecissemus €exempla, nisi et exemplum quod genus est, in ex-€politione demonstrassemus et causas su-€mendi in similitudine aperuissemus. Quare €noluimus neque pauca, quominus intellegeretur, ne-€que re intellecta plura scribere. €@@Imago est formae cum forma cum quadam simili-€tudine conlatio. Haec sumitur aut laudis aut vitupera-€tionis causa. Laudis causa, sic: €@@@@@@'Inibat in proelium, corpore tauri validissimi, im-€@@@@petu leonis acerrimi simili.' €@@Vituperationis, ut in odium adducat hoc €modo: @1 €@@@@@@'Iste, qui cottidie per forum medium tamquam €@@@@iubatus draco serpit dentibus aduncis, aspectu vene-€@@@@nato, spiritu rabido, circum inspectans huc et illuc, €@@@@si quem reperiat, cui aliquid mali faucibus adflare, €@@@@ore adtingere, dentibus insecare, lingua aspergere €@@@@possit.' €@@Ut in invidiam adducat, hoc modo: €@@@@@@'Iste, qui divitias suas iactat, sicut Gallus e Phry-€@@@@gia aut hariolus quispiam depressus et oneratus auro €@@@@clamat et delerat.' €@@In contemptionem sic: €@@@@@@'Iste, qui tamquam coclea abscondens retentat sese €@@@@tacitus, quom domo totus ut comeditur aufertur.' @@Eff[2i]2ctio est, cum exprimitur atque effingitur ver-€bis corporis cuiuspiam forma, quoad satis sit ad in-€tellegendum, hoc modo: €@@@@@@'Hunc, iudices, dico, rubrum, brevem, incurv[2o]2m, €@@@@canum, subcrispum, caesium, cui sane magna est in €@@@@mento cicatrix, si quo modo potest vobis in memo-€@@@@riam redire.' €@@Habet haec exornatio cum utilitatem, si quem velis @1 €demonstrare, tum venustatem, si breviter et dilucide €facta est. €@@Notatio est, cum alicuius natura certis describi-€tur signis, quae, sicuti notae quae naturae sunt adtri-€buta; ut si velis non divitem, sed ostentatorem pecu-€niosi describere: €@@@@@@'Iste,' inquies, 'iudices, qui se dici divitem putabat €@@@@esse praeclarum, primum nunc videte, quo vultu nos €@@@@intueatur. Nonne vobis videtur dicere: " * * * dant, €@@@@si mihi molesti non essetis?" Cum vero sinistra men-€@@@@tum sublevavit, existimat se gemmae nitore et auri €@@@@splendore aspectus omnium praestringere._Cum €@@@@puerum respicit hunc unum, quem ego novi_vos €@@@@non arbitror_, alio nomine appellat, deinde alio €@@@@atque alio. "At eho tu," inquit, "veni, Sannio, ne €@@@@quid is barbaris turbent;" ut ignoti, qui audient, €@@@@unum putent selegi de multis. Ei dicit in aurem, aut €@@@@ut domi lectuli sternantur, aut ab avunculo rogetur €@@@@Aethiops qui ad balineas veniat, aut asturconi locus €@@@@ante ostium suum detur, aut aliquod fragile falsae @1 €@@@@choragium gloriae conparetur. Deinde exclamat, ut €@@@@omnes audiant: "Videto, ut diligenter numeretur, si €@@@@potest, ante noctem." Puer, qui iam bene [2eri]2 naturam €@@@@norit: "Tu illo plures mittas oportet," inquit, "si €@@@@hodie vis transnumerari." "Age," inquit, "duc tecum €@@@@Libanum et Sosiam." "Sane." Deinde casu veniunt €@@@@hospites homini, quos iste, dum splendide peregrina-€@@@@tur, invitat. Ex ea re homo hercule sane conturba-€@@@@tur; sed tamen a vitio naturae non recedit. "Bene," €@@@@inquit, "facitis, cum venitis: sed rectius fecissetis, si ad €@@@@me domum recta abissetis." "Id fecissemus," inquiunt €@@@@illi, "si domum novissemus." "At istud quidem facile €@@@@fuit undelibet invenire. Verum ite mequum." Secun-€@@@@tur illi. Sermo interea huius consumitur omnis in €@@@@ostentatione: quaerit, in agris frumenta cuiusmodi sint; €@@@@negat se, quia villae incensae sint, accedere posse: €@@@@nec aedificare etiamnunc audere; "tametsi in Tuscu-€@@@@lano quidem coepi insanire et in isdem fundamentis @@@@aedificare." Dum haec loquitur, venit in aedes quas-€@@@@dam, in quibus sodalicium erat eodem die futurum; €@@@@quo iste pro notitia domnaedi [2i]2am i[2t]2 in[2t]2ro cum hospi-€@@@@tibus. "Hic," inquit, "habito." Perspicit argentum, €@@@@quod erat expositum, visit triclinium stratum: probat. €@@@@Accedit servulus; dicit homini clare, dominum iam €@@@@venturum, si velit exire. "Itane?" inquit. "Eamus @1 €@@@@hospitis; frater venit ex Falerno: ego illi obviam per-€@@@@gam; vos huc decuma venitote." Hospites discendunt. €@@@@Iste se raptim domum suam conicit; illi decuma, €@@@@quo iusserat, veniunt. Quaerunt hunc; reperiunt, do-€@@@@mus cuia sit; in diversorium derisi conferunt sese. €@@@@Vident hominem posteri die; narrant, expostulant, ac-€@@@@cusant. Ait iste eos similitudine loci deceptos angi-€@@@@porto toto deerrasse; contra valetudinem suam ad €@@@@noctem multam expectasse. Sannioni puero negotium €@@@@dederat, ut vasa, vestimenta, pueros rogaret: serv[2o]2lus €@@@@non inurbanus satis strenue et concinne conparat. €@@@@Iste hospites domum deducit: ait se aedes maximas €@@@@cuidam amico ad nuptias commodasse. Nuntiat puer €@@@@argentum repeti: pertimuerat enim, qui commodarat. €@@@@"Apage te," inquit, "aedes commodavi, familiam €@@@@dedi: argentum quoque vult? Tametsi hospites habeo, €@@@@tamen utatur licet, nos Samis delectabimur." Quid €@@@@ego, quae deinde efficiat, narem? Eiusmodi est ho-€@@@@minis natura, ut quae singulis diebus efficiat gloria €@@@@atque ostentatione, ea vix annuo sermone enarrare €@@@@possim.' @@Huiusmodi notationes, quae describunt, quod con-€sentaneum sit unius cuiusque naturae, vehementer ha-€bent magnam delectationem: totam enim naturam cu-€iuspiam ponunt ante oculos, aut gloriosi, ut nos exem- @1 €pli causa coeperamus, aut invidi aut tumidi aut avari, €ambitiosi, amatoris, luxuriosi, furis, quadruplatoris; €denique cuiusvis studium protrahi potest in medium €tali notatione. €@@Sermocinatio est, cum alicui personae sermo ad-€tribuitur et is exponitur cum ratione dignitatis, hoc €pacto: €@@@@@@'Cum militibus urbs redundaret et omnes timore €@@@@obpressi domi continerentur, venit iste cum sago, €@@@@gladio succinctus, tenens iaculum; [2III]2 adulescentes €@@@@hominem simili ornatu subsecuntur. Inrupit in aedes €@@@@subito, deinde magna voce: "Ubi est iste beatus," €@@@@inquit, "aedium dominus? quin mihi praesto fuit? €@@@@Quid tacetis?" Hic ali omnes stupidi timore obmu-€@@@@tuerunt. Uxor illius infelicissimi cum maximo fletu €@@@@ad istius pedes abiecit sese. "Per te," inquit, "e[2a]2 €@@@@quae tibi dulcissima sunt in vita: miserere nostri, €@@@@noli extinguere extinctos, fer mansuete fortunam: nos €@@@@quoque fuimus beati: nosce te esse hominem."_ €@@@@"Quin illum mihi datis ac vos auribus meis opplo-€@@@@rare desinitis? Non abibit." Illi nuntiatur interea ve- @1 €@@@@nisse istum et clamore maximo mortem minari. Quod €@@@@simul ut audivit: "Heus," inquit, "Gorgia pedisequ[2e]2 €@@@@puerorum, absconde pueros, defende, fac, ut incolu-€@@@@mis ad adulescentiam perducas." Vix haec dixe-€@@@@rat, cum ecce iste praesto "sedes," inquit, "audax? €@@@@Non vox mea tibi vitam ademit? exple meas inimi-€@@@@citias et iracundiam satura tuo sanguine." Ille cum þ´·´ÿï°·³ÿï‚ÒèåôÈåòÿïƒÃéãÿ¤˜Áˆ¡@@@@magno spiritu verba: "Metuebam," inquit, "ne €@@@@plane victus essem. Nunc video: iure mecum con-€@@@@tendere non vis, ubi superare[2i]2 turpissimum et supe-€@@@@rare pulcherrimum est: interficere vis. Occidar equi-€@@@@dem, sed victus non peribo." "Ut in extremo vitae €@@@@tempore etiam sententias eloqueris! Numquam ei, €@@@@quem vides dominari, vis supplicare?" Tum mulier: €@@@@"Immo iste quidem rogat et supplicat: sed tu, quaeso, €@@@@commovere; et tu per deos," inquit, "hunc exam-€@@@@plexare. Dominus est; vicit hic te, vince tu nunc €@@@@animum." "Quin desinis," inquit, "uxor, loqui, quae €@@@@me digna non sint? tace et quae curanda sunt, cura. €@@@@Tu cessas mihi vitam, tibi omnem bene vivendi spem €@@@@mea morte eripere?" Iste mulierem p[2r]2opulit ab se @1 €@@@@lamentantem; illi nescio quid incipienti dicere, quod €@@@@dignum videlicet illius virtute esset, gladium in latere €@@@@defixit.' €@@Puto in hoc exemplo datos esse uni cuique ser-€mones ad dignitatem adcommodatos; id quod oportet €in hoc genere conservare. €@@Sunt item sermocinationes consequentes hoc genus: €'Nam quid putamus illos dicturos, si hoc iudicaritis? €Nonne omnes hac utentur oratione?' deinde subicere €sermonem. @@Conformatio est, cum aliqua, quae non adest, €persona confingitur quasi adsit, aut cum res muta aut €informis fit eloquens, et forma ei et oratio adtribuitur €ad dignitatem adcommodata, aut actio quaedam, hoc €pacto: €@@@@@@'Quodsi nunc haec urbs invictissima vocem mittat, €@@@@non hoc pacto loquatur: "Ego illa plurimis tropeis €@@@@ornata, triumphis ditata certissimis, clarissimis locu-€@@@@pletata victoriis, nunc vestris seditionibus, o cives, €@@@@vexor; quam dolis malitiosa Kartago, viribus pro-€@@@@bata Numantia, disciplinis erudita Corinthus labe-€@@@@factare non potuit, eam patimini nunc ab homunculis €@@@@deterrumis proteri atque conculcari?"' €Item: 'Quodsi nunc Lucius ille Brutus revivescat et hic €@@@@ante pedes vestros adsit, [2is]2 non hac utatur oratione: €@@@@"Ego reges eieci, vos tyrannos introducitis; ego liber-€@@@@tatem, quae non erat, peperi, vos partam servare non @1 €@@@@vultis; ego capitis mei periculo patriam liberavi, vos €@@@@liberi sine periculo esse non curatis?"' €@@Haec conformatio licet in plures res, in mutas €atque inanimas transferatur; sed proficit plurimum in am-€plificationis partibus et conmiseratione. @@Significatio est res, quae plus in suspicione re-€linquit, quam positum est in oratione. Ea fit per ex-€superationem, ambiguum, consequentiam, abscisio-€nem, similitudinem. €@@Per exsuperationem, cum plus est dictum, €quam patitur veritas, augendae suspicionis causa, sic: €@@@@@@'Hic de tanto patrimonio tam cito testam, qui sibi €@@@@petat ignem, non reliquit.' €@@Per ambiguum, cum verbum potest in duas plu-€resve sententias accipi, sed accipitur tamen in eam €partem, quam vult is, qui dixit; ut de eo si dicas, qui €multas hereditates adierit: 'Prospice tu, qui pluri-€mum cernis.' €@@Ambigua quemadmodum vitanda sunt, quae obscu-€ram reddunt orationem, item haec consequenda, quae €conficiunt huiusmodi significationem. Ea reperientur €facile, si noverimus et animum adverterimus verbo-€rum ancipites aut multiplices potestates. €@@Per consequentiam significatio fit, cum res, €quae sequantur aliquam rem, dicuntur, ex quibus tota @1 €res relinquitur in suspicione; ut si salsamentari filio €dicas: 'Quiesce tu, cuius pater cubitis emungi solebat.' €@@Per abscisionem, si, cum incipimus aliquid di-€cere, deinde praecidamus, et ex eo, quod iam dixi-€mus, satis relinquitur suspicionis, sic: €@@@@@@'Qui ista forma et aetate nuper alienae domi_ €@@@@nolo plura dicere.' €@@Per similitudinem, cum aliqua re simili allata €nihil amplius dicimus, sed ex ea significamus, quid €sentiamus, hoc modo: €@@@@@@'Noli, Saturnine, nimium populi frequentia fretus €@@@@esse: inulti iacent Gracci.' €@@Haec exornatio plurimum festivitatis habet inter-€dum et dignitatis; sinit enim quiddam tacito oratore €ipsum auditorem suspicari. @@Brevitas est res ipsis tantummodo verbis neces-€sariis expedita, hoc modo: €@@@@@@'Lemnum praeteriens cepit, inde Thasi praesidium €@@@@reliquit, post urbem Viminacium sustulit, inde pulsus €@@@@in Hellespontum statim potitur Ab[2y]2di.' €Item: 'Modo consul quondam, is deinde primus @1 €@@@@erat civitatis; tum proficiscitur in Asiam; deinde €@@@@hostis et exul est dictus; post imperator, et postremo €@@@@factus est consul.' €@@Habet paucis conprehensa brevitas multarum rerum €expeditionem. Quare adhibenda saepe est, cum aut €res non egent longae orationis aut tempus non sinet €commorari. €@@Demonstratio est, cum ita verbis res exprimitur, €ut geri negotium et res ante oculos esse videatur. €Id fieri poterit, si, quae ante et post et in ipsa re facta €erunt, conprehendemus aut a rebus consequentibus aut €circum instantibus non recedimus, hoc modo: €@@@@@@'Quod simul atque Graccus prospexit, fluctuare €@@@@populum, verentem, ne ipse auctoritate senatus €@@@@commotus sententia desisteret, iubet advocari con-€@@@@tionem. Iste interea scelere et malis cogitationibus €@@@@redundans evolat e templo Iovis: sudans, oculis ar-€@@@@dentibus, erecto capillo, contorta toga, cum pluribus €@@@@aliis ire celerius coepit. Ille[2i]2 praeco faciebat audien- @1 €@@@@tiam; hic, subsellium quoddam [2ex]2cors calce premens, €@@@@dextera pedem defringit et hoc alios iubet idem fa-€@@@@cere. Cum Graccus deos inciperet precari, cursim isti €@@@@impetum faciunt et ex aliis ali partibus convolant atque €@@@@e populo unus: "Fuge, fuge," inquit, "Tiberi. Non €@@@@vides? Respice, inquam." Deinde vaga multitudo, €@@@@subito timore perterrita, fugere coepit. At iste, spu-€@@@@mans ex ore scelus, anhelans ex infimo pectore cru-€@@@@delitatem, contorquet brachium et dubitante[2i]2 Gracco, €@@@@quid esset, neque tamen locum, in quo constiterat, €@@@@relinquenti, percutit tempus. Ille, nulla voce dela-€@@@@bans insitam virtutem, concidit tacitus. Iste viri for-€@@@@tissimi miserando sanguine aspersus, quasi facinus €@@@@praeclarissimum fecisset circum inspectans, et hilare €@@@@sceleratam gratulantibus manum porrigens, in tem-€@@@@plum Iovis contulit sese.' @@Haec exornatio plurimum prodest in amplificanda €et conmiseranda re huiusmodi enarrationibus. Statuit €enim rem totam et prope ponit ante oculos. @1 €@@Omnes rationes honestandae studiose collegimus €elocutionis: in quibus, Herenni, si te diligentius €exercueris, et gravitatem et dignitatem et suavitatem €habere in dicundo poteris, ut oratorie plane loquaris, €ne nuda atque inornata inventio vulgari sermone effe-€ratur. Nunc identidem nosmet ipsi nobis instemus_ €res enim communis agetur_, ut frequenter et adsidue €consequamur artis rationem studio et exercitatione; €quod alii cum molestia tribus de causis maxime fa-€ciunt: aut si quicum libenter exerceantur non habent, €aut si diffidunt sibi, aut nesciunt, quam viam sequi €debeant; quae ab nobis absunt omnes difficultates. €Nam et simul libenter exerceamur propter amicitiam, €cuius initium cognatio facit, cetera philosophiae ratio €confirmabit: et nobis non diffidimus, propterea quod €et aliquantum processimus, et alia sunt meliora, quae €multo intentius petimus in vita, ut, etiamsi non per- @1 €venerimus in dicendo quo volumus, parva pars vitae €perfectissimae desideretur; et viam quam sequamur, €habemus, propterea quod in his libris nihil praeteri-€tum est rhetoricae praeceptionis. Demonstratum est €enim, quomodo res in omnibus generibus causarum €invenire oporteat; dictum est, quo pacto eas disponere €conveniat; traditum est, qua ratione esset pronuntian-€dum; praeceptum est, qua via meminisse possemus; €demonstratum est, quibus modis perfecta elocutio con-€pararetur. Qua si sequimur, acute et cito reperiemus, €distincte et ordinate disponemus, graviter et venuste €pronuntiabimus, firme et perpetue meminerimus, or-€nate et suaviter eloquemur. Ergo amplius in arte rhe-€torica nihil est. Haec omnia adipiscemur, si rationes €praeceptionis diligentia consequemur exercitationis. @1 þ´·´ÿï°·´ÿï‚ÓáìÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1IN C. SALLVSTIVM CRISPVM €@@@@INVECTIVA}1 ‘@@Ea demum magna voluptas est, C. Sallusti, aequalem €ac parem verbis vitam agere, neque quicquam tam ob-€scaenum dicere, cui non ab initio pueritiae omni ge-€nere facinoris aetas tua respondeat, ut omnis oratio €moribus consonet. neque enim qui ita vivit, ut tu, aliter €ac tu loqui potest, neque qui tam inloto sermone utitur, €vita honestior est. quo me praevertam, patres con-€scripti, unde initium sumam? maius enim mihi dicendi €onus imponitur, quo notior est uterque nostrum, quod €aut si de mea vita atque actibus huic conviciatori €respondero, invidia gloriam consequetur, aut si huius €facta mores omnem aetatem nudavero, in idem vitium @1 €incidam procacitatis, quod huic obicio. id vos si forte €offendimini, iustius huic quam mihi suscensere debetis, qui initium introduxit. ego dabo operam, ut et pro me €minimo cum fastidio respondeam et in hunc minime €mentitum esse videatur. scio me, patres conscripti, in €respondendo non habere magnam exspectationem, quod €nullum vos sciatis novum crimen in Sallustium audi-€turos, sed omnia vetera recognituros, quis et meae et €vestrae iam et ipsius aures calent. verum eo magis €odisse debetis hominem, qui ne incipiens quidem pec-€care minimis rebus posuit rudimentum, sed ita ingres-€sus est, ut neque ab alio vinci possit neque ipse se omnino reliqua aetate praeterire. itaque nihil aliud €studet nisi ut lutulentus cum quovis volutari. longe €vero fallitur opinione. non enim procacitate linguae €vitae sordes eluuntur, sed est quaedam calumnia, quam €unus quisque nostrum testante animo suo fert de eo, €qui falsum crimen bonis obiectat. quod si vita istius €memoriam vicerit, illam, patres conscripti, non ex ora-€tione sed ex moribus suis spectare debebitis. iam dabo €operam, quam maxime potuero, breve ut faciam. ne-€que haec altercatio nostra vobis inutilis erit, patres @1 €conscripti. plerumque enim res publica privatis crescit €inimicitiis, ubi nemo civis qualis sit vir potest latere. @@Primum igitur, quoniam omnium maiores C. Sal-€lustius ad unum exemplum et regulam quaerit, velim €mihi respondeat, num quid his, quos protulit Scipiones €et Metellos, ante fuerit aut opinionis aut gloriae, quam €eos res suae gestae et vita innocentissime acta commen-€davit. quod si hoc fuit illis initium nominis et digni-€tatis, cur non aeque nobis existimetur, cuius res ges-€tae illustres et vita integerrime acta? quasi vero tu €sis ab illis, Sallusti, ortus. quod si esses, nonnullos iam tuae turpitudinis pigeret. ego meis maioribus virtute €mea praeluxi, ut, si prius noti non fuerunt, a me acci-€piant initium memoriae suae: tu tuis vitae, quam tur-€piter egisti, magnas offudisti tenebras, ut, etiamsi fue-€rint egregii cives, certe venerint in oblivionem. qua re €noli mihi antiquos viros obiectare. satius est enim me €meis rebus gestis florere quam maiorum opinione niti €et ita vivere, ut ego sim posteris meis nobilitatis in-€itium et virtutis exemplum. neque me cum iis conferri @1 €decet, patres conscripti, qui iam decesserunt omnique odio carent et invidia, sed cum eis, qui mecum una in €re publica versati sunt. sed si fuerim aut in honoribus €petendis nimis ambitiosus_non hanc dico popularem €ambitionem, cuius me principem confiteor, sed illam €perniciosam contra leges, cuius primos ordines Sallu-€stius duxit_aut in gerundis magistratibus aut in €vindicandis maleficiis tam severus aut in tuenda re €publica tam vigilans, quam tu proscriptionem vocas, €credo, quod non omnes tui similes incolumes in urbe €vixissent: at quanto meliore loco res publica staret, si €tu par ac similis scelestorum civium una cum illis adnumeratus esses? an ego tunc falso scripsi 'cedant €arma togae', qui togatus armatos et pace bellum op-€pressi? an illud mentitus sum 'fortunatam me consule €Romam', qui tantum intestinum bellum ac domesticum €urbis incendium extinxi? neque te tui piget, homo €levissime, cum ea culpas, quae historiis mihi gloriae €ducis? an turpius est scribentem mentiri quam vel @1 €palam hoc ordine dicentem? nam quod in aetatem in-€crepuisti, tantum me abesse puto ab impudicitia, quan-tum tu a pudicitia. sed quid ego de te plura querar? €quid enim mentiri turpe ducis, qui mihi ausus sis €eloquentiam ut vitium obicere? cuius semper nocens €eguisti patrocinio. an ullum existimas posse fieri civem €egregium, qui non his artibus et disciplinis sit erudi-€tus? an ulla alia putas esse rudimenta et incunabula €virtutis, quibus animi ad gloriae cupiditatem aluntur? €sed minime mirum est, patres conscripti, si homo, qui €desidiae ac luxuriae plenus sit, haec ut nova atque €inusitata miratur. nam quod ista inusitata rabie petu-€lanter in uxorem et in filiam meam invasisti, quae faci-lius mulieres se a viris abstinuerunt quam tu vir a €viris, satis docte ac perite fecisti. non enim me sperasti €mutuam tibi gratiam relaturum, ut vicissim tuos com-€pellarem, unus enim satis es materiae habens: neque €quicquam domi tuae turpius est quam tu. multum vero @1 €te, opinor, fallit, qui mihi parare putasti invidiam ex €mea re familiari, quae mihi multo minor est, quam €habere dignus sum. atque utinam ne tanta quidem esset, €quanta est, ut potius amici mei viverent quam ego testamentis eorum locupletior essem. ego fugax, C. Sal-€lusti? furori tribuni plebis cessi: utilius duxi quam-€vis fortunam unus experiri, quam universo populo €Romano civilis essem dissensionis causa. qui postea €quam ille suum annum in re publica perbacchatus est €omniaque, quae commoverat, pace et otio resederunt, €hoc ordine revocante atque ipsa re publica manu retra-€hente me reverti. qui mihi dies, si cum omni reliqua €vita conferatur, animo quidem meo superet, cum uni-€versi vos populusque Romanus frequens adventu meo €gratulatus est: tanti me, fugacem, mercennarium pa-tronum, hi aestimaverunt. neque hercules mirum est, €si ego semper iustas omnium amicitias aestimavi. non €enim uni privatim ancillatus sum neque me addixi, €sed quantum quisque rei publicae studuit, tantum mihi €fuit aut amicus aut adversarius. ego nihil plus volui €valere quam pacem: multi privatorum audacias nutri- @1 €verunt. ego nihil timui nisi leges: multi arma sua €timeri voluerunt. ego numquam volui quicquam posse €nisi pro vobis: multi ex vobis potentia freti in vos €suis viribus abusi sunt. itaque non est mirum, si nul-€lius amicitia usus sum, qui non perpetuo rei publicae amicus fuit. neque me paenitet, si aut petenti Vatinio €reo patrocinium pollicitus sum aut Sesti insolentiam €repressi aut Bibuli patientiam culpavi aut virtutibus €Caesaris favi. hae enim laudes egregii civis et unicae €sunt. quae si tu mihi ut vitia obicis, temeritas tua re-€prehendetur, non mea vitia culpabuntur. plura dice-€rem, si apud alios mihi esset disserendum, patres con-€scripti, non apud vos, quos ego habui omnium mearum €actionum monitores. sed ubi rerum testimonia adsunt, €quid opus est verbis? @@Nunc ut ad te revertar, Sallusti, patrem tuum prae-€teream, qui si numquam in vita sua peccavit, tamen €maiorem iniuriam rei publicae facere non potuit quam €quod te talem filium genuit; neque tu si qua in pueritia €peccasti, exsequar, ne parentem tuum videar accusare, €qui eo tempore summam tui potestatem habuit, sed qua- @1 €lem adolescentiam egeris: hac enim demonstrata facile €intellegetur, quam petulanti pueritia tam impudicus et €procax adoleveris. postea quam immensae gulae im-€pudicissimi corporis quaestus sufficere non potuit et €aetas tua iam ad ea patienda, quae alteri facere colli-€buisset, exoleverat, cupiditatibus infinitis efferebaris, €ut, quae ipse corpori tuo turpia non duxisses, in aliis experireris. ita non est facile exputare, patres con-€scripti, utrum inhonestioribus corporis partibus rem €quaesierit an amiserit. domum paternam vivo patre €turpissime venalem habuit [vendidit]. et cuiquam du-€bium potest esse, quin mori coegerit eum, quo hic non-€dum mortuo pro herede gesserit omnia? neque pudet €eum a me quaerere, quis in P. Crassi domo habitet, cum €ipse respondere non queat, quis in ipsius habitet pater-€na domo. 'at hercules lapsus aetatis tirocinio postea þ´·´ÿï°·´ÿï‚ÓáìÿïƒÃéãÿ˜ŽˆŠse correxit.' non ita est, sed abiit in sodalicium sacri- @1 €legi Nigidiani; bis iudicis ad subsellia attractus extre-€ma fortuna stetit et ita discessit, ut non hic innocens esse sed iudices peierasse existimarentur. primum hono-€rem in quaestura adeptus hunc locum et hunc ordinem €despectui [2habuit]2, cuius aditus sibi quoque sordidis-€simo homini patuisset. itaque timens, ne facinora eius €clam vos essent, cum omnibus matrum familiarum viris €opprobrio esset, confessus est vobis audientibus adul-€terium neque erubuit ora vestra. vixeris, ut libet, Sal-€lusti, egeris, quae volueris: satis sit unum te tuorum €scelerum esse conscium. noli nobis languorem et sopo-€rem nimium exprobrare. sumus diligentes in tuenda €pudicitia uxorum nostrarum, sed ita experrecti non €sumus, ut a te cavere possimus. audacia tua vincit stu-dia nostra. ecquod hunc movere possit, patres con-€scripti, factum aut dictum turpe, quem non puduerit €palam vobis audientibus adulterium confiteri? quod si €tibi per me nihil respondere voluissem, sed illud cen-€sorium eloquium Appii Claudii et L. Pisonis, integerri- @1 €morum virorum, quo usus est quisque eorum, pro lege €palam universis recitarem, nonne tibi viderer aeternas €inurere maculas, quas reliqua vita tua eluere non pos-€set? neque post illum dilectum senatus umquam te vi-€dimus, nisi forte in ea te castra coniecisti, quo omnis sentina rei publicae confluxerat. at idem Sallustius, €qui in pace ne senator quidem manserat, postea quam €res publica armis oppressa est, [et] idem a victore, qui €exsules reduxit, in senatum per quaesturam est reductus. €quem honorem ita gessit, ut nihil in eo non venale ha-€buerit, cuius aliquis emptor fuerit, [2et]2 ita egit, ut nihil €non aequum ac verum duxerit, quod ipsi facere colli-€buisset, neque aliter vexavit ac debuit, si quis praedae loco magistratum accepisset. peracta quaestura postea €quam magna pignora eis dederat, cum quibus similitu-€dine vitae se coniunxerat, unus iam ex illo grege vide-€batur. eius enim partis erat Sallustius, quo tamquam @1 €in unam voraginem coetus omnium vitiorum excesse-€rat: quidquid impudicorum, cilonum, parricidarum, €sacrilegorum, deditorum fuit in urbe, municipiis, colo-€niis, Italia tota, sicut in fretis subsederant, nominis €perditi ac notissimi, nulla in parte castris apti nisi licentia vitiorum et cupiditate rerum novarum. 'at €postea quam praetor est factus, modeste se gessit et €abstinenter.' non ita; provinciam vastavit, ut nihil €neque passi sint neque exspectaverint gravius in bello €socii nostri, quam experti sunt in pace hoc Africam €inferiorem obtinente. unde tantum hic exhausit, quan-€tum potuit aut fide nominum traici aut in naves con-€trudi: tantum, inquam, exhausit, patres conscripti, €quantum voluit. ne causam diceret, sestertio duode-€ciens cum Caesare paciscitur. quod si quippiam eorum €falsum est, his palam refelle, unde, qui modo ne pater-€nam quidem domum reluere potueris, repente tamquam @1 €somno beatus hortos pretiosissimos, villam Tiburti C. Caesaris, reliquas possessiones paraveris. neque €piguit quaerere, cur ego P. Crassi domum emissem, €cum tu vetus villae dominus sis_cuius paulo ante €fuerat Caesar. modo, inquam, patrimonio non comesto €sed devorato quibus rationibus repente factus es tam €adfluens et tam beatus? nam quis te faceret heredem, €quem ne amicum quidem suum satis honestum quis-€quam sibi ducit nisi similis ac par tui? at hercules €egregia facta maiorum tuorum te extollunt: quorum €sive tu similis es sive illi tui, nihil ad omnium scelus ac nequitiam addi potest. verum, ut opinor, honores tui €te faciunt insolentem. tu, C. Sallusti, totidem putas esse €bis senatorem et bis quaestorem fieri quot bis consu-€larem et bis triumphalem? carere decet omni vitio, qui @1 €in alterum dicere parat. is demum male dicit, qui non €potest verum ab altero audire. sed tu, omnium mensa-€rum assecula, omnium cubiculorum in aetate paelex et €idem postea adulter, omnis ordinis turpitudo es et €civilis belli memoria. quid enim hoc gravius pati potui-€mus, quam quod te incolumem in hoc ordine videmus? desine bonos petulantissime consectari, desine morbo €procacitatis isto uti, desine unumquemque moribus tuis €aestimare. his moribus amicum tibi efficere non potes: €videris velle inimicum habere. finem dicendi faciam, €patres conscripti. saepe enim vidi gravius offendere €animos auditorum eos, qui aliena flagitia aperte dixe-€runt, quam eos, qui commiserunt. mihi quidem ratio €habenda est, non quae Sallustius merito debeat audire, €sed ut ea dicam, si qua ego honeste effari possim. @1 ï°·µÿï‚ÅðÏãôÿïƒÃéãÿŸôÿ@@@@{1EPISTVLA AD OCTAVIANVM}1 Ÿóáÿ@@@@CICERO OCTAVIANO SALVTEM. ‘Si per tuas legiones mihi licitum fuisset, quae nomini meo €populoque Romano sunt inimicissimae, venire in senatum €coramque de re publica disputare, fecissem, neque tam liben-€ter quam necessario; nulla enim remedia quae vulneribus €adhibentur tam faciunt dolorem quam quae sunt salutaria. €Sed quoniam cohortibus armatis circumsaeptus senatus nihil €aliud vere potest decernere nisi timere (in Capitolio signa €sunt, in urbe milites vagantur, in Campo castra ponuntur, €Italia tota legionibus ad libertatem nostram conscriptis ad €servitutem adductis equitatuque exterarum nationum dis-€tinetur), cedam tibi in praesentia foro curia et sanctissimis €deorum immortalium templis, in quibus reviviscente iam €libertate deinde rursus oppressa senatus nihil consulitur, timet multa, assentatur omnia. Post etiam paulo temporibus €ita postulantibus cedam urbe, quam per me conservatam ut €esset libera in servitute videre non potero; cedam vita, quae, €quamquam sollicita est, tamen, si profutura est rei publicae, @1 €bona spe posteritatis me consolatur, qua sublata non dubitan-€ter occidam; atque ita cedam ut fortuna iudicio meo, non €animus mihi defuisse videatur. Illud vero, quod et praesentis €doloris habet indicium et praeteritae iniuriae testimonium €et absentium sensus significationem, non praetermittam, €quin, quoniam coram id facere prohibeor, absens pro me €reque p. expostulem tecum. Atque ita dico 'pro me', si €quidem mea salus aut utilis rei publicae est aut coniuncta €certe publicae saluti. Nam, per deum immortalium fidem, €nisi forte frustra eos appello quorum aures atque animus a €nobis abhorret, perque Fortunam populi Romani, quae, €quamquam nobis infesta est, fuit aliquando propitia et, ut €spero, futura est, quis tam expers humanitatis, quis huius €urbis nomini ac sedibus usque adeo est inimicus ut ista aut €dissimulare possit aut non dolere aut, si nulla ratione publicis €incommodis mederi queat, non morte proprium periculum €vitet? @@Nam ut ordiar ab initio et perducam ad extremum et €novissima conferam primis, quae non posterior dies acerbior €priore et quae non insequens hora antecedente calamitosior €populo Romano inluxit? M. Antonius, vir animi maximi @1 €(utinam etiam sapientis consili fuisset!), C. Caesare fortis-€sime sed parum feliciter a rei publicae dominatione semoto €concupierat magis regium quam libera civitas pati poterat €principatum. Publicam dilapidabat pecuniam, aerarium ex-€hauriebat, minuebat vectigalia, donabat civitates immuni-€tate et nationes ex commentario; dictaturam gerebat, leges €imponebat, prohibebat dictatorem creari, legibus senatus €consultis ipse repugnabat in senatu, provincias unus omnis €concupierat. Cui sordebat Macedonia provincia quam victor €sibi sumpserat Caesar, quid de hoc sperare aut exspectare nos oportebat? Exstitisti tu vindex nostrae libertatis ut tunc €quidem optimus (quod utinam neque nostra nos opinio neque €tua fides fefellisset!), et veteranis in unum conductis et dua-€bus legionibus a pernicie patriae ad salutem avocatis subito €prope iam adflictam ac prostratam rem publicam tuis opibus €extulisti. Quae tibi non ante quam postulares, maiora quam €velles, plura quam sperares, detulit senatus? dedit fascis ut €cum auctoritate defensorem haberet, non ut imperio se €adversum armaret; appellavit imperatorem hostium exercitu €pulso tribuens honorem, non ut sua caede reversus ille fugiens @1 €exercitus te nominaret imperatorem; decrevit in foro statuam, þ´·´ÿï°·µÿï‚ÅðÏãôÿïƒÃéãÿ•locum in senatu, summum honorem ante tempus. Si quid €aliud est quod dari possit, addet; quid aliud est maius quod €velis sumere? Sin autem supra aetatem, supra consuetudinem, €supra etiam mortalitatem tuam tibi sunt omnia tributa, cur €aut ut ingratum crudeliter aut ut immemorem benefici tui €scelerate circumscribis senatum? Quo te misimus? a quibus €reverteris? Contra quos armavimus? quibus arma cogitas €inferre? A quibus exercitum abducis? [et] quos adversus €aciem struis? Cur hostis relinquitur, civis hostis loco ponitur? €Cur castra medio itinere longius [2ab]2 adversariorum castris €et propius urbem moventur? Cogit illorum spes aliquid nos timere. O me numquam sapientem et aliquando id quod €non eram frustra existimatum! quantum te, popule Romane, €de me fefellit opinio! O meam calamitosam ac praecipitem €senectutem! o turpem exacta dementique aetate canitiem! €Ego patres conscriptos ad parricidium induxi, ego rem publi-€cam fefelli, ego ipsum senatum sibi manus adferre coegi, cum €te Iunonium puerum et matris tuae partum aureum esse €dixi; at te fata patriae Paridem futurum praedicebant, qui €vastares urbem incendio, Italiam bello, qui castra in templis deorum immortalium, senatum in castris habiturus esses. O @1 €miseram et in brevi tam celerem et tam variam rei publicae €commutationem! quisnam tali futurus ingenio est qui possit €haec ita mandare litteris ut facta non ficta videantur esse? €quis erit tanta animi facilitate qui, quae verissime memoria €propagata fuerint, non fabulae similia sit existimaturus? €Cogita enim Antonium hostem iudicatum, ab eo circumses-€sum consulem designatum eundemque rei publicae parentem, €te profectum ad consulem liberandum et hostem opprimen-€dum hostemque a te fugatum et consulem obsidione libera-€tum, deinde paulo post fugatum illum hostem arcessitum €tamquam coheredem mortua re publica ad bona populi €Romani partienda, consulem designatum rursus inclusum eo €ubi se non moenibus sed fluminibus et montibus tueretur. €Haec quis conabitur exponere? quis credere audebit? Liceat semel impune peccare, sit erranti medicina confessio. Verum €enim dicam: utinam te potius, Antoni, dominum non ex-€pulissemus quam hunc reciperemus! non quo ulla sit optanda €servitus, sed quia dignitate domini minus turpis est fortuna €servi; in duobus autem malis cum fugiendum maius sit, €levius est eligendum. Ille ea tamen exorabat quae volebat €auferre, tu extorques; ille consul provinciam petebat, tu €privatus concupiscis; ille ad malorum salutem iudicia con-€stituebat et leges ferebat, tu ad perniciem optimorum; ille a @1 €sanguine et incendio servorum Capitolium tuebatur, tu cruore €et flamma cuncta delere vis. Si qui dabat provincias Cassio €et Brutis et illis custodibus nominis nostri regnabat, quid €faciet qui vitam adimit? si qui ex urbe eiciebat tyrannus €erat, quem hunc vocemus qui ne locum quidem relinquit exsilio? Itaque si quid illae maiorum nostrorum sepultae re-€liquiae sapiunt, si non una cum corpore sensus omnis uno €atque eodem consumptus est igni, quid illis interrogantibus €quid agat nunc populus Romanus respondebit aliquis nostrum €qui proximus in illam aeternam domum discesserit? aut €quem accipient de suis posteris nuntium illi veteres Africani, €Maximi, Pauli, Scipiones? quid de sua patria audient quam €spoliis triumphisque decorarunt? an esse quendam annos €&7xviii& natum, cuius avus fuerit argentarius, adstipulator pater, €uterque vero precarium quaestum fecerit, sed alter usque ad €senectutem ut non negaret, alter a pueritia ut non posset non €confiteri; eum agere rapere rem publicam, cui nulla virtus, €nullae bello subactae et ad imperium adiunctae provinciae, €nulla dignitas maiorum conciliasset eam potentiam, sed forma €per dedecus pecuniam et nomen nobile consceleratum im-€pudicitia dedisset, veteres vulneribus et aetate confectos @1 €Iulianos gladiatores, egentis reliquias Caesaris ludi, ad rudem €compulisset, quibus ille saeptus omnia misceret, nullis par-€ceret, sibi viveret, qui tamquam in dotali matrimonio rem publicam testamento legatam sibi obtineret? Audient duo €Decii servire eos civis qui ut hostibus imperarent victoriae €se devoverunt; audiet C. Marius impudico domino parere €nos, qui ne militem quidem habere voluit nisi pudicum; €audiet Brutus eum populum quem ipse primo, post progenies €eius a regibus liberavit, pro turpi stupro datum in servitutem. €Quae quidem si nullo alio, me tamen internuntio celeriter ad €illos deferentur; nam si vivus ista subterfugere non potero, €una cum istis vitam simul fugere decrevi. @1 ðþ