@@@@{1DE LINGVA LATINA @@@@LIBRI XXV}1 @@@@{1LIBRORVM II_IV AD P. SEPTVMIVM FRAGMENTA @@@@III}1 ita respondeant cur dicant deos, cum [2de]2 omnibus antiqui dixerint divos. ̦fixum. 箠箠쮦sicut %noce= panthera et lea. @@@@{1IV}1 prolubium et [pro]lubidinem dici ab eo quod lubeat. unde etiam lucus Veneris Lubentina[2e]2 dicatur. @1 @@@@{1DE LINGVA LATINA @@@@DE DISCIPLINA ORIGINVM VERBORVM AD CICERONEM @@@@LIBER IIII EXPLICIT INCIPIT @@@@LIBER V}1 @@Quemadmodum vocabula essent imposita rebus in lingua latina, sex libris exponere institui. de his tris ante hunc feci quos Septumio misi: in quibus est de disciplina, quam vocant $E)TUMOLOGIKH/N&: quae contra ea[2m]2 dicerentur, volumine primo, quae pro ea, secundo, quae de ea, tertio. in his ad te scribam, a quibus rebus vocabula imposita sint in lingua latina et ea quae sunt in consuetudine * * * apud poetas. cum unius cuiusque verbi naturae sint duae, a qua re et in qua re vocabulum sit impositum (itaque a qua re sit pertinacia cum requi-[2ri]2tur, [h]ostenditur esse a perten[2den]2do; in qua re sit impositum dicitur cum demonstratur, in quo non debet pertendi et pertendit, pertinaciam esse, quod in quo oporteat manere, si in eo perstet, per-severantia sit), priorem illam partem, ubi cur et unde sint verba scru-tantur, Graeci vocant $E)TUMOLOGI/AN&, illam alteram $PER&[2$I\&]2 $SHMAINOME/NWN&. de quibus duabus rebus in his libris promiscue dicam, sed exilius de posteriore. quae ideo sunt obscuriora, quod neque omnis impositio verborum ex[s]tat, quod vetustas quasdam delevit, nec quae extat sine mendo omnis imposita, nec quae recte est imposita, cuncta manet (multa enim verba li[2t]2teris commutatis sunt interpolata), neque omnis origo est nostrae linguae e vernaculis verbis, et multa verba aliud @1 nunc ostendunt, aliud ante significabant (ut hostis: nam tum eo verbo dicebant peregrinum qui suis legibus uteretur, nunc dicunt eum quem tum dicebant perduellem). in quo genere verborum aut casu erit illustrius unde videri possit origo, inde repetam. ita fieri oportere apparet, quod recto casu quom dicimus inpos, obscurius est esse a potentia qua[2m]2 cum dicimus inpot[ent]em; et eo obscurius fit, si dicas pos[t] quam inpos: videtur enim pos significare potius pontem quam potentem. vetustas pauca non depravat, multa tollit. quem puerum vidisti formosum, hunc vides deformem in senecta. tertium seculum non videt eum hominem quem vidit primum. quare illa quae iam maioribus nostris ademit oblivio, fugitiva secuta sedulitas Muti et Bruti retrahere nequit. non, si non potuero indagare, eo ero tar-dior, sed velocior ideo, si quivero. non mediocris enim tenebrae in silva ubi haec captanda neque eo quo pervenire volumus semitae tri-tae, neque non in tramitibus quaedam obiecta quae euntem retinere possent: quorum verborum novorum ac veterum discordia omnis. in consuetudine com[2m]2uni quot modis litterarum commutatio sit facta qui animadverterit, facilius scrutari origines patietur verborum: reperiet enim esse commutata, ut in superioribus libris ostendi, maxime propter bis quaternas causas. litterarum enim fit demptione aut additione et propter earum tra[2ie]2c[ta]tionem aut commutationem, item syllabarum %productione; quae quoniam in superioribus libris [qui]cuiusmodi essent exemplis satis demonstravi, hic ammonendum esse modo putavi. nunc singulorum verborum origines expediam, quorum quattuor ex-planandi gradus. infimus [in] quo populus etiam venit: quis enim non videt unde ar[2g]2e[2n]2tofodin[2a]2e et viocurus? secundus quo grammatica descendit antiqua, quae ostendit, quemadmodum quodque poeta finxerit verbum, quod[2que]2 confinxerit, quod[2que]2 declinarit; hic Pacui: 'rudentum sibilus', hic: 'incurvicervicum pecus', hic: 'clamide clupeat b[2r]2acchium'. tertius gradus, @1 quo philosophia ascendens pervenit atque ea quae in consuetudine communi essent aperire coepit, ut a quo dictum esset oppidum, vicus, via. quartus, ubi est adytum et initia %regis: quo si non perveniam * * * scientiam, at opinionem aucupabor, quod etiam in salute nostra nonnunquam facit cum [2a]2egrotamus medicus. quodsi summum gra-dum non attigero, tamen secundum praeteribo, quod non solum ad Aristophanis lucernam, sed etiam ad Cleant[2h]2is lucu-bravi. volui praeterire eos, qui poetarum modo verba ut sint ficta expediunt. non enim videbatur consentaneum qua[2e]2re[2re]2 me in eo verbo quod finxisset Ennius causam, neglegere quod ante rex Latinus finxisset, cum poeticis multis verbis magis delecter quam utar, anti-quis magis utar quam delecter. an non potius mea verba illa quae hereditate a Romulo rege venerunt quam quae a poeta Livio relicta? igitur quoniam in haec sunt tripertita verba, quae sunt aut nostra aut aliena aut oblivia, de nostris dicam cur sint, de alienis unde sint, de obliviis relinquam: quorum partim %quo ita invenerim ita opiner scribam. in hoc libro dicam de vocabulis locorum et quae in his sunt, in secundo de temporum et quae in his fiunt, in tertio de utra-que re a poetis comprehensa. @@Pythagoras Samius ait omnium rerum initia esse bina ut finitum et infinitum, bonum et malum, vitam et mortem, diem et noctem. quare item duo status et motus * * * quod stat aut agitatur, corpus, ubi agitatur, locus, dum agitatur, tempus, quod est in agitatu, actio. quadripertitio magis sic apparebit: corpus est ut cursor, locus stadium qua currit, tempus hora qua currit, actio cursio. quare fit, ut ideo fere omnia sint quadripertita et ea aeterna, quod neque unquam tem-pus, quin fueri[n]t motus: eius enim intervallum tempus; neque motus, ubi non locus et corpus, quod alterum est quod movetur, alterum ubi; neque ubi is agitatus, non actio ibi. igitur initiorum quadrigae locus et corpus, tempus et actio. quare quod quattuor genera prima @1 rerum, totidem verborum %enim horum dequis locis et his rebus qu[2a]2e in his videntur in hoc libro summatim ponam. sed qua cog-natio eius erit verbi quae radices egerit extra fines suas, persequemur. s[2a]2epe enim ad limitem arboris radices sub vicini prodierunt segetem. quare non, cum de locis dicam, si ab agro ad %agrosium hominem, ad agricolam pervenero, aberraro. multa societas verborum, nec vinalia sine vino expediri nec curia calabra sine calatione potest aperiri. @@incipiam de locis ab ipsius loci origine. locus est, ubi loca-tum quid esse potest, ut nunc dicunt, collocatum. veteres id dicere solitos apparet apud Plautum: 'filiam habeo grandem cassa dote atque inlocabili neque eam queo locare cuiquam.' apud Ennium: 'o Terra Tr[2a]2eca, ubi Liberi fanum inclutum Maro loca-vi[2t]2.' ubi quidque consistit, locus. ab eo praeco dicitur locare, quod usque %id emit, quoad in aliquo constitit pretium. in[2de]2 locarium quod datur in stabulo et taberna, ubi consistant. sic loci muliebres, ubi nascendi initia consistunt. @@loca natura[2e]2 secundum antiquam divisionem prima duo, terra et caelum, deinde particulatim utriusque multa. caeli dicuntur loca supera et ea deorum, terrae loca infera et ea hominum. ut Asia sic caelum dicitur modis duobus. nam et Asia, quae non Europa, in quo etiam Syria, et Asia dicitur prioris pars Asiae, in qua est Ionia ac provincia nostra. sic caelum et pars eius, summum ubi stellae, et id quod Pacuvius cum demonstrat dicit: 'hoc vide circum supraque quod complexu continet terram': cui subiungit: 'id quod nostri caelum memorant.' a qua bipertita divisione Lucilius suorum unius et viginti librorum initium fecit hoc: 'aetheris et terrae genitabile qu[2a]2erere tempus.' @@caelum dictum scribit Aelius, quod est c[2a]2elatum @1 aut contrario nomine, celatum quod apertum est; non male, quod %posterior multo potius a c[2a]2elo quam caelum a c[2a]2elando. sed non minus illud alterum de celando ab eo potuit dici, quod interdiu celatur, quam quod noctu non celatur. omnino e[2g]2o magis puto a chao cho[2um ca]2vum et hinc caelum, quoniam, ut dixi, 'hoc circum supraque quod complexu continet terram', cavum caelum. itaque dicit Androm[2ed]2a Nocti: 'qu[2a]2e cava caeli signitenen-tibus conficis bigis' et Agamemno: 'in altisono caeli clipeo': cavum enim clipeum; et Ennius item ad cavationem: 'caeli ingentes fornices.' quare ut a cavo cavea et caull[2a]2e [et con-vallis, cavata vallis] et %cauea e cavitione ut cauium, sic ortum, unde omnia apud [2H]2esiodum, a chao cavo caelum. @@terra dicta ab eo, ut Aelius scribit, quod teritur. itaque tera in augurum libris scripta cum R uno. ab eo colonis locus com[2m]2unis qui prope oppidum relinquitur terito-rium, quod maxime teritur. hinc linteum quod teritur corpore ex-termentarium. hinc in messi tritura, quod tum frumentum teritur, et trivolum, qui teritur. hinc fines agrorum termini, quod eae partis propter limitare iter maxime teruntur; itaque hoc cum is * * * (in Latio aliquot locis dicitur, ut apud Accium, non terminus, sed @1 termen. hoc Graeci quod $TE/RMONA&, pote vel illinc. Euander enim, qui venit in Palatium, e Graecia Arcas). via[s] quidem iter, quod ea vehendo teritur, iter ite[ru]m actus, quod agendo teritur; etiam ambitus [2i]2ter, quod circumeundo teritur: nam ambitus circuitus; ab eoque duodecim tabularum interpretes 'ambitus parietis' circuitum esse describunt. igitur tera terra et ab eo poetae appellarunt summa terrae quae sola teri pos-sunt, 'sola terrae'. terra, ut putant, eadem et humus; ideo Ennium in terram cadentis dicere: 'cubitis pinsibant humum'; et quod terra sit humus, ideo is humatus mortuus, qui terra obrutus; ab eo qui Romanus combustus est, [2si]2 in sepulc[h]rum eius abiecta gleba non est aut si os exceptum est mortui ad familiam purgandam, donec in purgando humo est opertum (ut pontifices dicunt, quod inhumatus sit), familia funesta manet. et dicitur humilior, qui ad humum demissior, infimus humillimus, quod in mundo infima humus. humor hinc. itaque ideo Lucilius: 'terra abi[i]t in nimbos imbremque', Pacuvius: 'terra ex[2h]2alat auram atque auroram humidam', humectam; hinc ager uliginosus humidissimus; hinc udus uvidus; hinc sudor et udor. is si quamvis deorsum in terra, unde su[m]mi pote, puteus; nisi potius quod [2A]2eolis dicebant ut $PU/TAMON sic $PU/TEON& a potu, non ut nunc $FRE/&[2$AR&]2. a puteis oppidum ut @1 Puteoli, quod incircum eum locum aquae frigidae et caldae multae, nisi a putore potius, quod putidus odoribus s[2a]2epe ex sulphure et alumine. extra oppida a puteis puticuli, quod ibi in puteis obrue-bantur homines, nisi potius, ut Aelius scribit, puticulae, quod putescebant ibi cadavera proiecta, qui locus publicus ultra Ex-quilias. itaque eum Afranius putilucos in Togata appellat, quod inde suspiciunt per puteos lumen. lacus lacuna magna, ubi aqua contineri potest. palus paululum aquae in altitudinem et palam latius diffusae. stagnum a graeco, quod ii $STEGNO/N& quod no[me]n habet [p]rimam. hinc ad villas rutunda[s] stagna, quod rutundum facillime continet, anguli maxime laborant. fluvius, quod fluit, item flumen: a quo lege praediorum urbanorum scri-bitur [scribitur]: 'stillicidia fluminaqu[a]e ut ita cadant fluantque'; inter haec hoc inter[2est]2, quod stillicidium eo quod stillatim cadit, flumen quod fluit continue. amnis id flumen quod circuit aliquod: nam ab ambitu amnis. ab hoc qui circum A[l]ter[u]num habitant, Amiternini appellati. ab eo qui populum candidatus circum it, ambit, et qui aliter facit, indagabili ex ambitu causam dicit. itaque Tiberis amnis, quod ambit Martium campum et urbem; oppidum Interamna dictum, quod inter amnis est constitutum; item Antemnae, quod ante amnis, qu[2a]2 Anio influit in Tiberim, quod bello male acceptum con-senuit. Tiberis quod caput extra Latium, si inde nomen quoque ex-fluit in linguam nostram, nihil $E)TUMOLO/GON& latinum, ut, quod oritur ex Samnio, Volturnus nihil ad latinam linguam: at quod proximum oppidum ab eo secundum mare Volturnum, ad nos, iam [ad] latinum @1 vocabulum, ut Tiberinum [2nume]2n. et colonia enim nostra Voltur-num et deus Tiberinus. sed de Tiberis nomine anceps historia. nam et suum Etruria et Latium suum esse credit, quod fuerunt qui ab Thebri vicino regulo Ve[n]ientum dixerint appellatum primo Thebrim. sunt qui Tiberim priscum nomen latinum Albulam vocitatum litteris tradiderint, posterius propter Tiberinum regem Lati-norum mutatum, quod ibi interierit: nam hoc eius ut tradunt sepul-c[h]rum. @@ut omnis natura in caelum et terram divisa est, sic caeli re-gionibus terra in Asiam et Europam. Asia enim iacet ad meridiem et austrum, Europa ad septemtriones et aquilonem. Asia dicta ab nympha, a qua et Iapeto traditur Prometheus. Europa ab Europa Agenoris, quam ex Ph[2o]2enice Manlius scribit taurum exportasse, quorum egregiam imaginem ex aere Pyt[2h]2a-goras Tarenti. Europae loca multae incolunt nationes. ea fere no-minata aut translaticio nomine ab hominibus ut Sabini et Lucani, aut declinato ab hominibus, ut Apulia et Latium, [2aut]2 utrumque, ut Etruria et Tusci[a]. qua regnum fuit Latini, universus ager dictus Latius, particulatim oppidis cognominatus, ut a Pr[2a]2eneste Praenesti-nus, ab Aricia Aricinus. ut nostri augures publici dis-serunt, agrorum sunt genera quinque: Romanus, Gabinus, peregrinus, hosticus, incertus. Romanus dictus unde Roma ab Romo; Gabinus ab oppido Gabis; peregrinus ager pacatus, qui extra Romanum et @1 Gabinum, quod uno modo in his serv[2a]2ntur auspicia; dictus peregrinus a pergendo, id est a progrediendo: eo [quod] enim ex agro Romano primum progrediebantur: quocirca Gabinus quoque peregrinus, sed quod auspicia habe[n]t singularia, ab reliquo discretus; hosticus dictus ab hostibus; incertus is, qui de his quattuor qui sit ignoratur. @@ager dictus in quam terram quid agebant, et unde quid age-bant fructus causa. ali[2i]2, quod id Graeci dicunt $A)GRO/&[2$N&]2. ut ager quo[d] agi poterat, sic qua agi actus. eius finis minimus constitutus in latitudinem pedes quattuor (fortasse an ab eo quattuor, quod ea quadrupes agitur); in longitudinem pedes centum viginti; in quadratum actum et latum et longum esset centum viginti. multa antiqui duodenario numero finierunt ut duodecim decuriis actum. iugerum dictum iunctis duobus actibus quadratis. centuria prim[2um]2 a centum iugeribus dicta, post duplicata retinuit nomen, ut tribus %actibus multiplicatae idem tenent nomen. ut qua agebant actus, sic qua vehebant, [actus] viae dictae; quo[d] fructus convehebant, villae. qua ibant, ab [hab]itu iter appellarunt; qua id anguste, semita, ut semiter dictum. ager cultus ab eo quod ibi cum terra semina coale-scebant, et %ab inconsitus incultus. quod primum ex agro plano fruc-tus capiebant, campus dictus; posteaquam proxuma superiora loca colere c[2o]2eperunt, a colendo colles appellarunt; quos agros non cole-bant propter silvas aut id genus, ubi pecus possit pasci, et posside- @1 bant, ab usu s[2al]2vo saltus nominarunt. haec etiam Graeci $NE/MH&, nostri nemora. ager quod videbatur pecudum ac pecuniae esse fun-damentum, fundus dictus, aut quod fundit quotquot annis multa. vineta ac vineae a vite multa. vitis a vino, id a vi; hinc vindemia, quod est vinidemia aut vitidemia. seges ab satu, id est semine. semen, quod non plane id quod inde; hinc seminaria, sementem, item alia. quod segetes ferunt, fruges, a fruendo fructus, a spe spicae, ubi et culmi, quod in summo campo nascuntur et sum[2m]2um culmen. ubi frumenta secta, ut terantur [et], arescunt, area. propter horum simili-tudinem in urbe loca pura areae; a quo potest etiam ara deum, quod pura, nisi potius ab ardore, ad quem ut sit fit ara; a quo ipsa area non abest, quod qui arefacit ardor est solis. ager restibilis, qui resti-tuitur ac reseritur quotquot annis; contra qui intermittitur a novando novalis ager. arvus et arationes ab arando; ab eo quod aratri vomer sustulit, sulcus; quo ea terra iacta, id est proiecta, porca. prata dicta ab eo, quod sine opere parata. quod in agris quotquot annis rursum [rursum] facienda eadem, ut rursum capias fructus, appellata rura. %dividit in eos eius scribit Sulpicius plebei rura lar-giter ad aream. pr[2a]2edia dicta, item ut praedes, a praestando, quod ea pignore data publice mancupis fidem praestent. @@ubi nunc est Roma, Septi[m]montium nominatum ab tot mon- @1 tibus quos postea urbs muris comprehendit; e quis Capitolinum dic-tum, quod hic, cum fundamenta foderentur aedis Iovis, caput huma-num dicitur inventum. hi[n]c mons ante Tarpeius dictus a virgine Vestale Tarpeia, quae ibi ab Sabinis necata armis et sepulta: cuius nominis monimentum relictum, quod etiam nunc eius rupes Tarpeium appellatur saxum. hunc antea montem Saturnium appellatum pro-diderunt et ab eo late Saturniam terram, ut etiam Ennius appellat. antiquum oppidum in hac fuisse Saturnia scribitur. eius vestigia etiam nunc manent tria, quod Saturni fanum in faucibus, quod Saturnia porta quam Iunius scribit ibi, quam nunc vocant Pandanam, quod post aedem Saturni in aedificiorum legi-bus privatis parietes 'postici muri' sunt scripti. Aventinum aliquot de causis dicunt. N[2a]2evius ab avi-bus, quod eo se ab Tiberi ferrent aves, alii ab rege Aventino Albano, quod [2ibi]2 sit sepultus, alii Aventinum ab adventu hominum, quod co[2m]2mune Latinorum ibi Dianae templum sit constitutum. ego ma-xime puto, quod ab advectu: nam olim paludibus mons erat ab reli-quis disclusus. itaque eo ex urbe advehebantur ratibus, cuius vestigia, @1 quod %ea quatum dicitur velabrum, et unde escendebant ad [2in]2fimam novam viam locus sacellum [2Ve]2labrum. Velabrum a vehendo. vela-turam facere etiam nunc dicuntur qui id mercede faciunt. merces (dicitur a merendo et [2a]2ere) huic vecturae qui ratibus transibant quadrans. ab eo Lucilius scripsit 'quadrantis ratiti'. @@reliqua urbis loca olim discreta, cum Argeorum sacraria sep-tem et viginti in [2quattuor]2 partis urbi[2s]2 sunt disposita. Argeos dictos putant a principibus, qui cum [2H]2ercule Argivo venerunt Ro-mam et in Saturnia subsederunt. e quis prima scripta est regio Sub-ur[b]ana, secunda Esquilina, tertia Collina, quarta Palatina. in Sub-ur[b]anae regionis parte princeps est C[2a]2elius mons a C[2a]2ele Vi-benna, Tusco duce nobili, qui cum sua manu dicitur Romulo venisse auxilio contra Tati[n]um regem. hinc post C[2a]2elis obitum, quod nimis munita loca tenerent neque sine suspicione essent, deducti di-cuntur in planum. ab eis dictus vicus Tuscus, et ideo ibi Vortumnum stare, quod is deus Etruriae princeps; de Caelianis qui a suspicione liberi essent, traductos in eum locum qui vocatur C[2a]2eliolum. cum C[2a]2elio[n] coniunctum Carinae et inter eas quem locum Ceroliensem appellatum apparet, quod primae regionis quartum sacrarium scriptum sic est: 'Ceroliense[s] qua[e]rticeps circa Mi-nervium qua in C[2a]2elio monte itur in tabernola est'. Cerol[2i]2ensis a carinarum iunctu dictus; %Carinae postea cerionia, quod hinc oritur @1 caput sacrae viae ab Streniae sacello quae pertinet in arce[2m]2, qua sacra quotquot mensibus feruntur in arcem et per quam augures ex arce profecti solent inaugurare. huius sacrae viae pars haec sola volgo nota, quae est a foro eunti primore clivo. eidem regioni ad-tributa Subura, quod sub muro terreo Carinarum; in eo est Argeorum sacellum sextum. Subura Iunius scribit ab eo, quod fuerit sub antiqua urbe; cui testimonium potest esse, quod subest ei loco qui terreus murus vocatur. sed [2ego a]2 pago potius Succusano dictam puto %succusam nunc scribitur tertia littera C, non B. pagus Succusanus, quod succurrit Carinis. secundae regionis Esquili[n]ae. alii has scripserunt ab excubiis regis dictas, alii ab eo quod excultae * a rege Tullio essent. huic origini magis concinunt %loca vicini, quod ibi lucus dicitur Facutalis et Larum Querquetulanum sacellum et lucus Mefitis et Iunonis Lucinae, quorum angusti fines. non mirum: iam diu enim late avaritia %unae est. Esquiliae duo montes habiti, quod pars [2Oppius pars]2 Cespeus mons suo antiquo nomine etiam nunc in sacris appellatur. in sacris Argeorum scriptum sic est: 'Oppius mons princeps [quilis] [o]uls lucum Facu[l]talem: sinistra quae secundum m[2o]2erum est. Oppius mons terticeps cis lucum Esquilinum: dexterior via in tabernola est. Oppius mons quarticeps c[2i]2s lucum Esquilinum: viam dexteriorem @1 in figlinis est. Cespius mons quinticeps cis lucum Poetelium Esquili[n]is est. Cespius mons sexticeps apud [2a]2edem Iunonis Lucinae ubi [2a]2edi-tumus habere solet.' tertiae regionis colles quinque ab deorum fanis appellati, e quis nobiles duo. collis Viminalis a Iove Vimino, quod ibi ara e[2ius]2. sunt qui, quod ibi vimineta fuerint. collis Quirinalis, [2quod ibi]2 Quirini fanum. sunt qui a Quiritibus, qui cum Tatio Curibus venerunt [ab] Roma[2m]2, quod ibi habuerint castra. quod vocabulum coniunctarum regionum nomina obliteravit. dictos enim collis pluris apparet ex Argeorum sacrificiis, in quibus scriptum sic est: 'collis Quirinalis terticeps cis [2a]2edem Quirini. collis Salutaris quarticeps adversum %est pilonarois [2a]2edem Salutis. collis Mucialis quinticeps apud [2a]2edem dei [de] Fidi in delubro ubi [2a]2editumus habere solet. collis Latiaris sexti-ceps in vico Insteiano summo apud auraculum; aedificium solum est.' horum deorum arae, a quibus cognomina habent, in eius regionis par-tibus sunt. quartae regionis Palatium, quod Pallantes cum Euandro venerunt, qui et Palatini; * * * aborigines ex agro Reatino, qui appel-latur Palatium, ibi conse[2de]2runt; sed hoc alii a @1 Palant[i]o uxore Latini putarunt. eundem hunc locum a pecore dictum putant quidam; itaque N[2a]2evius 'Balatium' ap-pellat. huic Cermalum et Vel[l]ias coniunxerunt, quod in hac re[li]-gione scriptum est: 'Germalense quinticeps apud aedem Romuli' et 'Veliense[s] sexticeps in Velia apud [2a]2edem deum Penatium.' Germalum a germanis Romulo et Remo, quod ad ficum ruminalem, et ii ibi inventi, quo aqua hiberna Tiberis eos detulerat in alveolo expositos. Veliae unde essent plures accepi causas, in quis quod ibi pastores Palatini ex ovibus ante tonsuram inventam vellere lanam sint soliti, a quo velle[ine]ra dicuntur. @@ager Romanus primum divisus in partis tris, a quo tribus appellata Titiensium, Ramnium, Lucerum. nominatae, ut ait Ennius, Titienses ab Tatio, Ramnenses ab Romulo, Luceres, ut Iunius, ab Lucumone; sed omnia h[2a]2ec vocabula tusca, ut Volnius, qui tragoedias tuscas scripsit, dicebat. ab hoc quattuor quoque partis urbis tribus dictae, ab locis Suburana, Palatina, Esquilina, Collina; quinta, quod sub Roma, Ro-milia; sic reliquae tri[2gin]2ta ab his rebus quibus in tribum libro[s] scripsi. @@quod ad loca qu[2a]2eque his coniuncta fuerunt, dixi; nunc de @1 his quae in locis esse solent immortalia et mortalia expediam, ita ut prius quod ad deos pertinet dicam. principes dei Caelum et Terra. hi dei idem qui Aegypti Serapis et Isis, etsi Arpocrates digito significat, ut ta[ta]ceam. idem principes in Latio Saturnus et Ops. Terra enim et Caelum, ut [2Sa]2mothracum initia docent, sunt dei magni, et hi quos dixi multis nominibus, non quas [2S]2amo[2th]2racia ante portas statuit duas virilis species aeneas dei [i]mag[i]ni, neque ut volgus putat, hi Samot[2h]2races dii, qui Castor et Pollux, sed hi mas et femina et hi quos augurum libri scriptos habent sic 'divi qui potes' pro illo quod Samot[2h]2races 'theoe dynatoe'. haec duo Caelum et Terra, quod anima et corpus. humidum et frigidum terra, sive 'ova parire solet genus pennis condecoratum, non animam', ut ait Ennius et 'post inde venit divinitus pullis ipsa ani-ma[m]' sive, ut Zenon Cit[2ie]2us, animalium semen ignis is qui anima ac mens, qui caldor e caelo, quod huic innumerabiles et im-mortales ignes. itaque Epicharmus dicit de mente humana: ait: 'istic est de sole sumptus ignis'; idem [2de]2 sole[m]: 'isque totus mentis est', ut humores frigidae sunt humi, ut supra ostendi. quibus iuncti caelum et terra omnia ex [2se]2 genuerunt, quod per hos natura 'frigori miscet calorem atque humori aritudinem.' recte igitur Pacuius quod ait: 'ani-mam [2a]2ether adiugat' et Ennius 'terram corpus quae dederit, ipsam capere, neque dispendi facere hilum'. animae et cor- @1 poris discessus quod natis is exi[2t]2us, inde exitium, ut cum in unum ineunt, initia. inde omne corpus, ubi nimius ardor aut humor, aut interit aut, si manet, sterile. cui testis aestas et hiems, quod in altera aer ardet et spica aret, in altera natura ad nascenda cum imbre et frigore luctare non volt et potius ver[e] expectat. igitur causa na-scendi duplex: ignis et aqua. ideo ea nuptiis in limine adhibentur, quod coniungit hic, et ma[r]s ignis, quod ibi semen, aqua femina, quod fetus ab eius humore, et horum vinctionis vis Venus. hinc comicus: 'huic victrix Venus, videsne haec?' non quod vincere velit Venus, sed vincire. ipsa Victoria ab eo quod superati vinciuntur. utrique testis poesis, quod et Victoria et Venus dicitur caeligena: Tel-lus enim quod prima vincta Caelo, Victoria ex eo. ideo haec cum corona et palma, quod corona vinclum capitis et ipsa a vinctura dicitur vieri, [2id]2 est vinciri; a quo est in Sota Enni: 'ibant malaci viere Veneriam corollam.' palmam, quod ex utraque parte natura vincta habet paria folia. poetae de Caelo quod semen igneum ceci-disse dicunt in mare ac natam 'e spumis' Venerem, coniunctione ignis et humoris, quam habent vim significant esse Ve[2ne]2ris. a qua vi natis dicta vita et illud a Lucilio: 'vis est vita, vides, vis nos facere omnia cogit.' quare quod caelum principium, ab satu est dictus Saturnus, et quod ignis, Saturnalibus cerei superioribus mit-tuntur. terra Ops, quod hic omne opus et hac opus ad vivendum, et ideo dicitur Ops mater, quod terra mater. haec enim: @1 'terris gentis omnis peperit et resumit denuo.' quae 'dat cibaria' ut ait Ennius, quae 'quod gerit fruges, Ceres'. antiquis enim quod nunc G C. idem hi dei Caelum et Terra Iupiter et Iuno, quod ut ait Ennius: 'istic est is Iupiter quem dico, quem Graeci vocant aerem, qui ventus est et nubes, imber postea, atque ex imbre frigus, ventus post fit, aer denuo. haec propter Iupiter sunt ista quae dico tibi, qua mortalis atque urbes beluasque omnis iuvat.' quod hi[2n]2c omnes et sub hoc, eundem appellans dicit: 'divumque hominumque pater rex.' pater, quod patefacit semen: nam tum est conceptum et inde, cum exit quod oritur. hoc idem magis ostendit antiquius Iovis nomen: nam olim Diovis et Di[2e]2spiter dictus, id est dies pater; a quo dei dicti qui inde, et dius et divum, unde sub divo, Dius Fidius. itaque inde eius perforatum tectum, ut ea videatur divum, id est caelum. quidam negant sub tecto per hunc deierare oportere. Aelius Dium Fid[2i]2um dicebat Diovis filium, ut Graeci $*DIO/SKORON& Castorem, et putaba[n]t hunc esse Sanc[t]um ab sabina lingua et Herculem a graeca. idem hic Di[e]s pater dicitur infimus, qui est coniunctus terrae, ubi omnia oriuntur %ui aboriuntur; quorum quod finis ortum, Orcus dictus. quod Iovis Iuno coniunx et is caelum, haec terra, quae eadem tellus, et ea dicta, quod una iuvat @1 cum Iove, Iuno, et Regina, quod huius omnia terrestria. Sol[a] vel quod ita Sabini, vel [2quod]2 solus ita lucet, ut ex eo deo dies sit. Luna, [vel] quod sola lucet noctu. itaque ea dicta Noctiluca in Palatio: nam ibi noctu lucet templum. hanc ut Solem Apollinem quidam Dia-nam vocant; Apollinis vocabulum graecum [alterum], alterum latinum et hinc quod luna in altitudinem et latitudinem simul e[2a]2t, Diviana, appellata. hinc Epicharmus Enni[i] Proserpinam quo-que appellat, quod solet esse sub terris. dicta Proserpina, quod haec ut serpens modo in dexteram modo in sinisteram partem late movetur. serpere et proserpere idem dicebant, ut Plautus quod scribit: 'quasi proserpens bestia.' quae ideo quoque videtur ab Latinis Iuno Lucina dicta vel quod est e[2t]2 terra, ut physici dicunt, et lucet vel quod ab luce eius, qua quis conceptus est, usque ad eam, qua partus quis in lucem, [2l]2una iuvat, donec mensibus actis pro-duxit in lucem, ficta ab iuvando et luce Iuno Lucina. a quo parientes eam invocant: luna enim nascentium dux, quod menses huius. hoc vidisse antiquas apparet, quod mulieres potissimum supercilia sua attribuerunt ei deae. hic enim debuit maxime collocari Iuno Lucina, ubi ab diis lux datur oculis. ignis a nascendo, quod hinc nascitur et omne quod nascitur %ignis scindit; ideo calet, ut qui denascitur @1 eum amittit ac frigescit. ab ignis iam maiore vi ac violentia Volcanus dictus. ab eo quod ignis propter splendorem fulget, fulgor et fulmen et fulgur[2itum]2, quod fulmine ictum contrariis diis. ab aquae lapsu lubrico lympha. lympha Iuturna quae iuvaret: itaque multi [2a]2egroti propter id nomen hinc aquam petere solent. a fontibus et fluminibus ac ceteris aquis dei, ut Tiberinus ab Tiberi, et ab lacu Velini Velinia, et lymphae %comitiis ad lacum Cutiliensem a commotu, quod ibi insula in aqua commovetur. Neptunus, quod mare terras obnubit ut nubes caelum, ab nuptu, id est opertione, ut antiqui, a quo nuptiae, nuptus dictus. Salacia Neptuni ab salo. Venilia a veniendo ac vento illo, quem Plautus dicit: 'quod ibi dixit qui secundo vento vectus est tranquillo mari, ventum gaudeo.' Bellona ab bello nunc, quae Duellona a duello. Mars ab eo quod maribus in bello praeest, aut quod Sabinis acceptus ibi est Mamers. Quirinus a Quiritibus. Virtus ut Viritus a virilitate. Honos ab [honesto] onere: itaque honestum dicitur quod oneratum, et dictum: 'onus est honos qui sustinet rem publicam.' Castoris nomen graecum, Pollucis a Graecis; in latinis litteris veteribus nomen quod est, in-scribitur ut $*POLUDEU/KHS& Polluces, non ut nunc Pollux. Concordia a corde congruente. Feronia, Minerva, Novensides a Sabinis. paulo aliter @1 ab eisdem dicimus h[2a]2ec: Palem, Vestam, Salutem, Fortunam, Fontem, Fidem. e[2t]2 ar[2a]2e Sabinum linguam olent, quae Tati regis voto sunt Romae dedicatae: nam, ut annales dicunt, vovit Opi, Flor[2a]2e, Vedio[io]vi Saturnoque, Soli, Lunae, Volcano et Summano, itemque Larundae, Termino, Quirino, Vortumno, Laribus, Dianae Lucinaeque; e quis non-nulla nomina in utraque lingua habent radices, ut arbores quae in confinio natae in utroque agro serpunt: potest enim Saturnus hic de alia causa esse dictus atque in Sabinis, et sic Diana[e], de quibus supra dictum est. @@quod ad immortalis attinet, haec; deinceps quod ad mortalis attinet videamus. de his animalia in tribus locis quod sunt, in aere, in aqua, in terra, a summa parte [2ad]2 infimam descendam. primum %nomen nominem alites [2ab]2 alis, volucres a volatu; deinde generatim; de his pleraeque ab suis vocibus ut haec: upupa, cuculus, corvus, irundo, ulula, bubo; item haec: pavo, anser, gallina, columba. sunt quae aliis de causis appellatae, ut noctua, quod noctu canit ac vigilat, lusci[2ni]2ola, quod luctuose canere existimatur atque esse ex Attica Progne in luctu facta avis. sic galeritus et motacilla, altera quod in capite habet plumam elatam, altera quod semper movet caudam. merula, quod mera, id est sola, volitat; contra ab eo graguli, quod gregatim, ut quidam Graeci greges $GE/RGERA.& ficedula[2e]2 et miliariae a cibo, quod alter[2a]2e fico, alterae milio fiunt pingues. @@aquatilium vocabula animalium partim sunt vernacula, partim peregrina. foris mur[2a]2ena, quod $MU/RAINA& graece, cy[ty]bium et thynnus, cuius item partes graecis vocabulis omnes, ut melander atque uraeon. vocabula piscium pleraque translata a terrestribus ex aliqua parte similibus rebus, ut anguilla, lingulaca, sudis; alia a coloribus, ut @1 haec: asellus, umbra, turdus; alia a vi quadam, ut haec: lupus, canicula, torpedo. item in conchyliis aliqua ex graecis, ut peloris, ostrea, echinus. vernacula ad similitudinem, ut surenae, pectunculi, ungues. @@sunt etiam animalia in aqua, quae in terram interdum exeant (alia graecis vocabulis, ut polypus, hippo[2s]2 potamios, crocodil[l]os, alia latinis, ut rana, [2anas]2, mergus): a quo Graeci ea quae in aqua et terra possunt vivere vocant $A)MFI/BIA&. e quis rana ab sua dicta voce, anas a nando, mergus, quod mergendo in aquam captat escam. item alia[e] in hoc genere a Graecis, ut querquedula %cerceris, alcedo, quod ea $A(LKUW/N&; latina, ut testudo, quod testa tectum hoc animal, σlolligo, quod subvolat, littera commutata, primo volligo. ut [2A]2egypti in flumine quadrupes sic in Latio, nominati lu[2t]2ra et fiber. lu[2t]2ra, quod succidere dicitur arborum radices in ripa atque eas dissolvere ab %litra. fiber, ab extrema ora fluminis dextra et sinistra maxime quod solet videri, et antiqui februm dicebant extremum, a quo in sagis fim-br[2i]2ae et in iecore extremum fibra, fiber dictus. @@de animalibus in locis terrestribus quae sunt hominum pro-pria primum, deinde de pecore, tertio de feris scribam. incipiam ab honore publico. consul nominatus qui consuleret populum et senatum, nisi illinc potius unde Accius ait in Bruto: 'qui recte con-sulat, consul ciat.' pr[2a]2etor dictus qui praeiret iure et exercitu; a quo id Lucilius: 'ergo praetorum est ante et pr[2a]2eire.' censor ad cuius censionem, id est arbitrium, censeretur populus. aedilis @1 qui aedis sacras et privatas procuraret. quaestores a qu[2a]2erendo, qui conquirerent publicas pecunias et maleficia, quae triumviri capitales nunc conquirunt; ab his postea qui quaestionum iudicia exercent quaes[2i]2tores dicti. tribuni militum, quod terni tribus tribubus Ram-nium, Lucerum, Titium olim ad exercitum mittebantur. tribuni plebei, quod ex tribunis militum primum tribuni plebei facti, qui plebem de-fenderent, in secessione Crustumerina. dictator, quod a consule dice-batur, cui dicto audientes omnes essent. magister equitum, quod summa potestas huius in equites et accensos, ut est summa populi dictator, a quo is quoque magister populi appellatus. reliqui, quod minores quam hi magistri, dicti magistratus, ut ab albo albatus. @@sacerdotes universi a sacris dicti. pontufices, ut [a] Sc[2a]2e-vola Quintus pontufex maximus dicebat, a posse et facere, ut po[n]tifices. ego a ponte arbitror: nam ab his sublicius est factus primum ut restitutus s[2a]2epe, cum ideo sacra et uls et cis Tiberim non mediocri ritu fiant. curiones dicti a curiis, qui fiunt ut in his sacra faciant. flamines, quod in Latio capite velato erant semper ac caput cinctum habebant filo, f[2i]2lamines dicti. horum singuli co-gnomina habent ab eo deo cui sacra faciunt; sed partim sunt aperta, partim obscura: aperta ut Martialis, Volcanalis; obscura Dialis et Furinalis, cum Dialis ab Iove sit (Diovis enim), Furi[2n]2alis a Furrina, cuius etiam in fastis feriae Furinales sunt. sic flamen Falacer a divo patre Falacre. Salii ab salitando, quod facere in comitiis in sacris @1 quotannis et solent et debent. Luperci, quod Lupercalibus in luper-cali sacra faciunt. fratres arvales dicti qui sacra publica faciunt prop-terea ut fruges ferant arva: a ferendo et arvis fratres arvales dicti. sunt qui a fratria dixerunt. fratria est graecum voca-bulum partis hominum, ut [2Ne]2apoli etiam nunc. sodales Titii dicti * * * quas in auguriis certis observare solent. fetiales, quod fidei publicae inter populos praeerant: nam per hos fiebat ut iustum con-ciperetur bellum et %inde desitum, ut f[2o]2edere fides pacis con-stitueretur. ex his mittebantur, ante quam conciperetur, qui res re-peterent, et per hos etiam nunc fit foedus, quod fidus Ennius scribit dictum. @@in re militari pr[2a]2etor dictus qui praeiret exercitui. impe-rator ab imperio populi qui eos, qui id attemptasse[2n]2t, %oppressi hostis. legati qui lecti publice, quorum opera consilioque uteretur peregre magistratus, quive nuntii senatus aut populi essent. exercitus, quod exercitando fit melior. legio, quod leguntur milites in delectu. cohors, quod ut in villa ex pluribus tectis coniungitur ac quiddam fit unum, sic hic ex manipulis pluribus copulatur (cohors quae in villa, quod circa eum locum pecus cooreretur, tametsi cohortem in villa Ypsicrates dicit esse graece $XO/RTON& apud poetas dictam). manipulus exercitus minima[s] manus quae unum sequitur signum. centuria qui sub uno centurione sunt, quorum centenarius @1 iustus numerus. milites, quod trium milium primo legio fiebat ac singulae tribus Titiensium, Ramnium, Lucerum milia militum mitte-bant. hastati dicti qui primi hastis pugnabant, pilani qui pilis, prin-cipes qui a principio gladiis; ea post commutata re militari minus illustria sunt. pilani triarii quoque dicti, quod in acie tertio ordine extremi[s] subsidio deponebantur; quod hi subsidebant ab eo sub-sidium dictum, a quo Plautus: 'agite nunc, subsidite omnes quasi solent triarii.' auxilium appellatum ab auctu, cum accesserant ei qui adiumento essent alienigenae. pr[2a]2esidium dictum qui extra castra praesidebant in loco aliquo, quo tutior regio esset. obsidium dictum ab obsidendo, quo minus hostis egredi posset. in[2si]2di[2a]2e item ab [ab]sedendo, cum id ideo facerent quo facilius deminuerent hostis. duplicarii dicti quibus ob virtutem duplicia cibaria ut darentur institutum. turma terima (E in U abiit), quod terdeni equites ex tribus tribubus Titiensium, Ramnium, Lucerum fiebant. itaque primi singularum decuriarum decuriones dicti, qui ab eo in singulis turmis sunt etiam nunc terni. quos hi primo administros ipsi sibi adopta-bant, optiones vocari coepti, quos nunc propter ambitionem tribuni faciunt. tubicines a tuba et canendo, similiter liticines. classicos a classe, qui item cornu[u]o canu[2n]2t, ut tum cum classes comitiis ad comit[2i]2atum vocant. @@quae a fortuna vocabula, in his quaedam minus aperta ut @1 pauper, dives, miser, beatus, sic alia. pauper a paulo lare. mendicus a minus, cui cum opus est minus %nullo est. dives a divo qui ut deus ni[c]hil indigere videtur. opulentus ab ope, cui eae opimae; ab eadem inops qui eius indiget, et ab eodem fonte copi[i]s ac copio-sus. pecuniosus a pecunia magna, pecunia a pecu: a pastoribus enim horum vocabulorum origo. @@artificibus maxima causa ars, id est, ab arte medicina ut sit medicus dictus, a sutrina sutor, non a medendo ac suendo, quae om-nino ultima huic rei. * * * earum rerum radices, ut in proxumo libro aperietur. quare quod ab arte artifex dicitur nec multa in eo obscura, relinquam. similis causa quae ab scientia voca[2n]2tur aliqua ut prae-stigiator, monitor, nomenclator; sic etiam quae a spatio quodam di-cuntur, cursor, natator, pugil. etiam in hoc genere quae sunt voca-bula, pleraque aperta, ut legulus, alter ab oleis, alter ab uvis. haec si minus aperta: vindemiator, vestigator et venator, tamen %idem, quod vindemiator vel quod vinum legit dicitur vel quod de viti id demunt; vestigator a vestigiis ferarum quas indagatur; venator a ventu, quod sequitur %verbum adventum et inventum. @@haec de hominibus: hic quod sequitur de pecore, haec. pecus ab eo quod [per]pascebant, a quo pecora universa. quod in pecore @1 pecunia tum pastoribus consistebat et standi fundamentum pes (a quo dicitur in aedificiis area pes magnus et qui negotium instituit pedem posuisse), a pede pecudem appellarunt, ut ab eodem pedicam et pedi-sequum et peculatoriae oves aliudve quid: id enim peculium primum. hinc peculatum publicum primo %ut cum pecore diceretur multa et id esse[2t]2 coactum in publicum, si erat aversum. ex qua fructus maior, hi[n]c est qui Graecis usus: [2sus]2, quod $U(=S&, bos, quod $BOU=S&, taurus, quod [2$TAU=ROS&]2, item ovis, quod $O)/IS&: ita enim antiqui dicebant, non ut nunc $PRO/BATON&. possunt in Latio quoque ut in Graecia ab suis vocibus haec eadem ficta. armenta, quod boves ideo maxime parabant, ut inde eligerent ad arandum; inde arimenta dicta, postea I tertia littera extrita. vitulus, quod graece antiquitus $I)TALO/S&, aut quod plerique vegeti, vegitulus. iuvencus, iuvare qui iam ad agrum colen-dum posset. capra carpa, a quo scriptum 'omnicarpae caprae'. ircus, quod Sabini fircus; quod illic fedus, in Latio rure [h]edus: qui in urbe ut in multis A addito aedus. porcus, quod Sabini dicunt %apruno porco por; i[2n]2de porcus, nisi si a Graecis, quod Athenis in libris @1 sacrorum scriptu[2m]2 est %porcae porco. aries %qui eam dicebant ares, veteres nostri ariuga, hinc ariugas. haec sunt quorum in sacruficiis exta in olla, non in veru coquuntur, quas et Accius scribit et in pontificiis libris videmus. in hostis eam dicunt %ariugem quae cornua habeat. quoniam si cui ovi mari testiculi dempti et ideo vi natura versa, verbex declinatum. pecori ovillo quod agnatus, agnus. catulus a sagaci sensu et acuto, [2ut Cato]2 Catulus; hinc canis, nisi quod ut tuba ac cornua [quod], signum cum dent[e], canere dicuntur, quod hic item et noctulucus in custodia et in venando signum voce dat, canis dictus. @@ferarum vocabula item partim peregrina, ut panthera, leo (utraque graeca, a quo etiam et rete quoddam panther et le[2a]2ena et muliercula[2e]2 Pantheris et Le[2a]2ena), tigris qui est ut leo varius, qui vivus capi adhuc non potuit. vocabulum e lingua armenia: nam ibi et sagitta et quod vehementissimum flumen dicitur Tigris. ursi Lucana origo vel, unde illi, nostri ab ipsius voce. camelus suo nomine syriaco in Latium venit, ut Alexandrea camelopardalis nuper adducta, quod erat figura ut camelus, maculis ut panthera. apri ab eo quod in locis asperis, nisi a Graecis quod hi [2c]2aproe. caprea a similitudine qua-dam caprae. cervi, quod magna cornua gerunt, gervi, G in C mutavit ut in multis. lepus, quod Sicu[2li, ut Aeo]2lis quidam Graeci, dicunt @1 $LE/PORIN&. a Roma quod orti Siculi, ut annales veteres nostri dicunt, fortasse hinc illuc tulerunt et hic reliquerunt id nomen. volpes, ut Aelius dicebat, quod volat pedibus. @@proxima animalia sunt ea quae vivere dicuntur neque habere animam, ut virgulta. virgultum dicitur a viridi, id a vi quadam hu-moris; quae si exaruit, moritur. vitis, quod ea vini origo. malum, quod Graeci [2A]2eolis dicunt $MA=LON&. %pinus iuglans, quod cum haec nux antequam purgatur similis glandis, haec glans optima et maxima a Iove et glande iuglans est appellata. eadem nux, quod ut nox aerem huius sucus corpus facit atrum. quae in [2h]2ortis nascuntur, alia pere-grinis vocabulis, ut graecis ocimum, menta, ruta quam nunc $PH/-$GANON& appellant; item caulis, lapat[2h]2ium, radix: sic enim antiqui Graeci, quam nunc $R(A/FANON&; item haec graecis vocabulis: serpyl-lum, rosa, una littera commutata; item ex his graecis latina $KOLI/AN-$DRON&, $MALA/XH&, $KU/MINON&; item lilium ab $LEIRI/W|& et malva ab $MALA/XH|& et sisymbrium a $SISUMBRI/W|&. vernacula: lact[2u]2c[2a]2 a lacte, quod olus id habet lact; brassica ut p[2r]2aesica, quod ex eius scapo minutatim praesicatur; asparagi, quod ex asperis virgultis leguntur et ipsi scapi asperi sunt, non leves; nisi graecum: illic quoque enim dicitur $A)SPA/RAGOS&. cucumeres dicuntur a curvore, ut curvimeres dicti. fructus, a ferundo, res eae quas fundus et ea [e] qu[2a]2e in fundo ferunt ut @1 fruamur. hinc declinatae fruges et frumentum, sed ea e terra; etiam frumentum, quod [2ad]2 exta ollicoqua solet addi ex mola, id est ex sale et farre molito. uvae ab uvore. @@quae manu facta sunt dicam, de victu, de vestitu, de instrumento et si quid aliud videbitur his aptum. de victu antiquissima puls; haec appellata vel quod ita Graeci vel ab eo unde scribit Apollodorus, quod ita sonet cum aqua[2e]2 ferventi insipitur. panis, quod primo figura faciebant, ut mulieres in lanificio, panus; postea-quam ei figuras facere instituerunt alias, a pane et faciendo panificium c[2o]2eptum dici. hinc panarium, ubi id servabant, sicut granarium, ubi granum frumenti condebant: unde id dictum, nisi ab eo quod Graeci id %$KRO/KHN&? a quo a Graecis quoque %granum dictum in quo ea quae conduntur. hordeum ab [2h]2orrido. triticum, quod tritum e spicis. far a faciendo, quod in pistrino fit. milium a graeco: nam id $MELI/NH&. libum, quod ut libaretur, priusquam essetur, erat coctum. testuacium, quod in testu caldo coquebatur, ut etiam nunc Matralibus id faciunt matronae. circuli, quod mixta farina et caseo et aqua circuitum aequa-biliter fundebant. hos quidam qui magis incondite faciebant vocabant lixulas et similixulas vocabulo sabino: itaque %frequentia Sabinis. a globo farinae dilatato, item in oleo cocti, dicti [a globo] globi. crustu-lum a crusta pultis, cuius ea, quod ut corium et uritur, crusta dicta. cetera fere opera a vocabulis graecis sumpta, ut thrion et placenta. quod edebant cum pulte, ab eo pulmentum, ut Plautus; hinc pulmentarium dictum: hoc primum debuit pasto- @1 ribus. caseus a coacto lacte ut co[2a]2xeus dictus; dein posteaquam desierunt esse contenti his quae suapte natura ferebat sine igne, in quo erant poma, quae minus cruda esse poterant decoquebant in olla. ab olla olera dicta, quorum %a gerere cruda olera. e quis ad coquen-dum quod e terra eru[2itu]2r[e], ruapa, unde rapa. olea ab el[2a]2ea; olea grandis orchitis, quod eam Attici %orchen mora. hinc ad pecudis carnem perventum est. %suilla, sic ab [2a]2liis generibus cognominata. hanc primo assam, secundo elixam, tertio e iure uti c[2o]2episse natura docet. dictum assum, quod id ab igni assudescit: uuidum enim quod humidum, et ideo ubi id non est, sucus abest; et ideo sudan-dum assum destillat calore[m], et ut crudum nimium habet humoris, sic excoctum parum habet suci. elixum e liquore aquae dictum et ex iure, quod iucundum magis conditione. succidia ab suibus c[2a]2e-dendis: nam id pecus primum occidere coeperunt domini et ut ser-varent sallere. tegus suis ab eo quod eo tegitur. perna a pede. sueris a nomine eius. offula ab offa, minima suere. insicia ab eo quod insecta caro, ut in carmine Saliorum est, quod in extis dicitur nunc prosectum. murtatum a murta, quod %eo ad large fartis. quod fartum intestinum crassundiis, Lucan[2ic]2am dicunt, quod milites a Lucanis didicerint, ut quod Faleriis Faliscum ventrem. fundo- @1 lum a fundo, quod %ut reliquae partes, sed ex una parte sola apertum; ab hoc Graecos puto $TUFLO\N E)/NTERON& appellasse. ab eadem fartura far-cimina [2in]2 extis appellata, %a quo, in eo quod tenuissimum intestinum fartum, hila ab hilo dicta illo quod ait Ennius: 'neque dispendi[i] facit hilum.' quod in hoc farcimine summo quiddam eminet, ab eo quod ut in capite apex, apexabo dicta. tertium fartum est longavo, quod longius quam duo illa. augmentum, quod ex immolata hostia desectum in iecore in por[2ric]2iendo a[2u]2gendi causa. magmen-tum a magis, quod ad religionem magis pertinet: itaque propter hoc [2mag]2mentaria fana constituta locis certis quo id imponeretur. mattea ab eo quod ea graece $MATTU/H&. item Graecis singillatim %hee%149%146ovum bulbum. @@lana graecum, ut Polybius et Calli-machus scribunt. purpura a purpur[2a]2e maritumae colore[nt], P[2o]2enicum, quod a Poenis primum dicitur allata. stamen a stando, quod eo stat omne in tela velamentum. subtemen, quod subit stamini. trama, quod tram[2e]2at frigus id genus vestimenti. densum a dentibus pectinis quibus feritur. filum, quod minimum est hilum: id enim minimum est in vestimento. pannus graecum, ubi %ea fecit. panuvellium dictum a pano et volvendo filo. tunica ab tuendo cor-pore, tunica ut %indica. toga a tegendo. cinctus et cingillum a cin-gendo, alterum viris, alterum mulieribus attributum. @1 @@arma ab arcendo, quod his arcemus hostem. parma, quod e medio in omnis partis par. conum, quod cogitur in cacumen versus. asta, quod astans sol[l]et ferri. iaculum, quod ut iaciatur fit. tragula a traiciendo. scutum [2a]2 sectura ut secutum, quod a minute consectis fit tabellis. umbonis a graeco, quod ambonis. gladium C in G com-mutato a clade, quod fit ad hostium cladem gladium; similiter ab [h]omine pilum, qui hostis periret, ut perilum. lorica, quod e loris de corio crudo pectoralia faciebant; postea subcidit galli[2ca]2 e ferro sub id vocabulum, ex anulis ferrea[m] tunica[m]. balteum, quod cin-gulum e corio habebant bullatum, balteum dictum. ocrea, quod oppo-nebatur ob crus. galea ab galero, quod multi usi antiqui. tubae ab tubis, quos etiam nunc ita appellant tubicines sacrorum. cornua, quod ea quae nunc sunt ex aere, tunc fiebant bubulo e cornu. vallum vel quod ea varicare nemo posset vel quod singula ibi extrema bacilla furcillata habent figuram litterae V. cervi ab similitudine cornuum cervi; item reliqua fere ab similitudine ut vineae, testudo, aries. @@mensam escariam cillibam appellabant; ea era[n]t quadrata ut etiam nunc in castris est; a cibo cilliba dicta; postea rutunda facta, et quod a nobis media et a Graecis mesa, mensa dict[2a]2 potest; nisi etiam quod ponebant pleraque in cibo mensa. trulla a similitudine truae, quae quod magna et haec pusilla, ut truella; hanc Graeci trullan. @1 trua[e] qu[2a]2 e culina in lavatrinam aquam fundunt; trua, quod travolat ea aqua. ab eodem est appellatum truleum: simile enim figura, nisi quod latius est, quod concipit aquam, et quod manubrium cavum non est nisi in vinario truleo. accessit matellio a matula dictus [et dictus], qui, posteaquam longius a figura matulae discessit, et ab aqua aqualis dictus. vas aquarium vocant futim, quod in triclinio allatam aquam infundebant; quo postea accessit na[g]nus cum graeco nomine et cum latino nomine graeca figura barbatus. pelvis pede[2l]2uis a pedum la-vatione. candelabrum a candela: ex his enim funiculi ardentes fige-bantur. lucerna post inventa, quae dicta a luce aut quod id vocant $LU/XNON& Graeci. vasa in mensa escaria: ubi pultem aut iurulenti quid ponebant, a capiendo catinum nominarunt, nisi quod Siculi dicunt $KA/TINON& ubi assa ponebant; magidam aut langulam alterum a magni-tudine alterum a latitudine finxerunt. patenas a patulo dixerunt, ut pusillas, quod his libarent cenam, patellas. tryblia et canistra quod putant esse latina, sunt graeca: $TRU/BLION& enim et $KANOU=N d[2i]2c[2untur]2 graece. reliqua quod aperta sunt unde sint relinquo. @@mensa vinaria rotunda nominabatur cilibantum, ut etiam nunc in castris. id videtur declinatum a graeco %ciliceo, a poculo cylice @1 %qui illa. capid[2es]2 et minores capulae a capiendo, quod ansatae ut prehendi possent, id est capi. harum figuras in vasis sacris ligneas ac fictiles antiquas etiam nunc videmus. praeterea in poculis erant paterae, ab eo quod %latini ita dicunt dictae. hisce etiam nunc in publico convivio antiquitatis retinendae causa, cum magistri fiunt, potio circumfertur, et in sacrificando deis hoc poculo magistratus dat deo vinum. pocula a potione, unde potatio et etiam posca. haec possunt a poto, quod $PO/TOS& potio graece. origo potionis aqua, quod [2a]2equa summa. fons unde funditur e terra aqua viva, ut fistula a qua fusus aquae. vas vinarium grandius sinum ab sinu, quod sinum maiorem cav[2a]2tionem quam pocula habebant; item dictae lepestae, quae etiam nunc in diebus sacris Sabinis vasa vinaria in mensa deorum sunt po-sita; apud antiquos scriptores graecos inveni appellari poculi genus $DEPE/STAN&: quare vel inde radices in agrum Sabinum et Romanum sunt profectae. qui vinum dabant ut minutatim funderent, a guttis guttum appellarunt; qui sumebant minutatim, a sumendo simpuium nominarunt. in huiusce locum in conviviis e Graecia successit epichysis et cyathus; in sacruficiis remansit guttus et simpuium. altera vasaria mensa erat lapidea quadrata oblonga una columella; vocabatur cartibulum. haec in aedibus ad compluvium apud multos me puero ponebatur et in ea et [2cir]2cum ea[2m]2 aenea vasa: a gerendo cartibulum potest dictum. @1 @@praeterea erat tertium genus mensae et quadratae vasorum; voca[2ba]2tur urnarium, quod urnas cum aqua positas ibi potissimum habebant in culina. ab eo etiam nunc ante balineum locus ubi poni solebat urnarium vocatur. urnae dictae, quod urinant in aqua haurienda ut urinator. urinare est mergi in aquam. %impurro fictum ab urvo, quod ita flexum ut redeat sursum versus ut in aratro quod est urvum. calix a caldo, quod in eo calda puls apponebatur et caldum eo bibe-bant. vas ubi coquebant cibum, ab eo caccabum appellarunt. veru a versando. @@ab sedendo appellatae sedes, sedile, solium, sellae, siliquastrum; deinde ab his subsellium: ut subsipere quod non plane sapit, sic quod non plane erat sella, subsellium. ubi in eiusmodi duo, bisellium dictum. arca, quod arcebantur fures ab ea clausa. armarium et armamentarium ab eadem origine, sed declinata aliter. @@mundus muliebris dictus a munditia. ornatus quasi ab ore natus: hinc enim maxime sumitur quod eam deceat. itaque id paratur speculum. calamistrum, quod his calfactis in cinere capillus ornatur. qui ea ministrabat, a cinere cinerarius est appellatus. discerniculum, quo discernitur capillus. pecten, quod per eum explicatur capillus. @1 speculum a speciendo, quod ibi [2s]2e spectant. vestis a vellis vel[a] ab eo quod vellus lana tonsa universa ovis. id dictum, quod vellebant. lan[2e]2a ex lana facta. quod capillum contineret, dictum a rete reticu-lum; rete ab raritudine; item texta fasciola, qua capillum in capite alligarent, dictum capital a capite, quod sacerdotulae in capite etiam nunc solent habere. sic rica ab ritu, quod Romano ritu sacrificium feminae cum faciunt, capita velant. mitra et reliqua fere in capite postea addita cum vocabulis graecis. @@prius %de ind[e]utui, tum amictui quae sunt tangam. capi-tium ab eo quod capit pectus, id est, ut antiqui dicebant, comprehendit. indutui alterum quod subtus, a quo subucula; alterum quod supra, a quo supparus, nisi id quod item dicunt osce. alterius generis item duo, unum quod foris ac palam, palla; alterum quod intus, a quo in-tusium, id quod Plautus dicit: 'intusiatam patagiatam cal-tulam ac crocotulam.' multa post luxuria attulit, quorum vocabula apparet esse graeca, ut asbest[2in]2on. amictui dictum quod amiectum est, id est circumiectum, a quo etiam quo[d] vestitas se involvunt, circum-iectui appellant, et quod amictui habet purpuram circum, vocant cir-cumtextum. antiquissimi amictui ricinium; id, quod eo utebantur du- @1 plici, ab eo quod dimidiam partem retrorsum iaciebant, ab reiciendo ricinium dictum. hinc quod facta duo simplicia paria, parilia primo dicta, R exclusum propter levitatem. parape[c]chia, clamides, sic multa, graeca. l[2a]2ena, quod de lana multa, duarum etiam togarum instar; ut antiquissimum mulierum ricinium, sic hoc duplex virorum. @@instrumenta rustica quae serendi aut colendi fructus causa facta. sarculum ab serendo ac sariendo. ligo, quod eo propter lati-tudinem quod sub terra facilius legitur. pala a pangendo, G L quod fuit. rutrum ruitrum a ruendo. aratrum, quod %aruit terram. eius ferrum vomer, quod vomit eo plus terra[m]. dens, quod eo mordetur terra; supra id regula quae stat, stiva ab stando, et in ea transversa regula manicula, quod manu bubulci tenetur. qui quasi temo est inter boves, bura a bubus; alii hoc a curvo [c]urvum appellant. sub iugo medio cavum, quod bura extrema addita oppilatur, vocatur coum a cavo. iugum et iumentum ab iunctu. irpices regula compluribus den-tibus, quam item ut plaustrum boves trahunt, ut eruant quae in terra @1 ser[2p]2unt; sirpices, postea S detrito, a quibusdam dicti. rastelli ut irpices serrae leves; itaque homo in pratis per fenisecia eo festucas corradit, quo ab rasu rastelli dicti. rastri, quibus dentatis penitus era-dunt terram atque eruunt, a quo rutu rastri dicti. falces a farre lit-tera commutata; hae in Campania seculae a secando; a quadam simili-tudine harum aliae, ut quod apertum unde, falces fenariae et arboriae et, quod non apertum unde, falces lumaria[2e]2 et sirpiculae. lumariae sunt quibus secant lumecta, id est cum in agris serpunt spinae; quas quod ab terra agricolae solvunt, id est luunt, lumecta; falces sirpiculae vocatae ab sirpando, id est ab alligando; sic sirpata dolia quassa, cum alligata his, dicta. utuntur in vinea alligando fasces, incisos fustes, faculas. has phanclas %Chermonesioe dicunt. pilum, quod eo far pi-sunt, a quo ubi id fit dictum pistrinum (L et S inter se saepe locum commutant), inde post in urbe Lucili pistrina et pistrix. trapetes molae oleariae; vocant trapetes a terendo, nisi grae-cum est; ac molae a mol[2l]2iendo: harum enim motu eo coniecta mol[2l]2iuntur. vallum a volatu, quod cum id iactant volant inde levia. ventilabrum, quod ventilatur in aere frumentum. quibus comporta[n]tur fructus ac necessariae res, de his fiscina a ferendo dicta. corbes ab eo quod eo spicas aliudve quid corruebant; hinc minores corbulae dictae. de his quae iumenta ducunt, tragula, quod ab eo trahitur per terram. sirpea, quae virgis sirpatur, id est colligando implicatur, in qua stercus aliudve quid vehitur. vehiculum, in quo faba aliudve quid vehitur, quod e[st] viminibus vietur aut eo vehitur. %brevi est vehi- @1 culum dictum est aliis vel arcera, quae etiam in duodecim tabulis appellatur; quod ex tabulis vehiculum erat factum ut arca[r], arcera dictum. plaustrum ab eo quod non ut in his quae supra dixi, sed ex omni parte palam est, quae in eo vehuntur, quod perlucet, ut lapides, asseres, tignum. @@aedificia nominata a parte ut multa. ab aedibus et faciendo maxime aedificium. et oppidum ab opi dictum, quod munitur opis causa ubi sint et quod opus est ad vitam gerendam ubi habeant tuto. oppida quod operi muniebant, moenia. quo moenitius esset quod ex-aggerabant, aggeres dicti, et qui aggerem contineret, moerus. quod muniendi causa portabatur, munus, quod sepiebant oppidum eo moe-nere, moerus. eius summa pinnae ab his quas insigniti milites in galeis habere solent et in gladiatoribus Samnites. turres a torvis, quod eae proiciunt ante alios. qua viam relinquebant in muro, qua in oppidum portarent, portas. oppida condebant in Latio Etrusco ritu multi, id est iunctis bobus, tauro et vacca, interiore aratro circum-agebant sulcum (hoc faciebant religionis causa die auspicato), ut fossa et muro essent muniti. terram unde exculpserant, fossam vocabant et introrsum iactam murum. post ea qui fiebat orbis, urbis principium; qui quod erat post murum, postmoerium dictum, %eiusque auspicia @1 urbana finiuntur. cippi pomeri stant et circum Ariciam et circ[o]um Romam. quare et oppida quae prius erant circumducta aratro ab orbe et urvo urb[s]es[t]; ideo coloniae nostrae omnes in litteris antiquis scribuntur urbis, quod item conditae ut Roma, et ideo coloniae et urbes conduntur, quod intra pomerium ponuntur. oppidum quod pri-mum conditum in Latio stirpis Romanae, Lavinium: nam ibi dii penates nostri. hoc a Latini filia, quae coniuncta Aeneae, Lavinia, appella-tu[2m]2. hinc post triginta annos oppidum alterum conditur, Alba; id ab sue alba nominatum. haec e navi Aeneae cum fu[2g]2isset Lavinium, triginta parit porcos; ex hoc prodigio post Lavinium conditum annis triginta haec urbs facta, propter colorem suis et loci naturam Alba Longa dicta. hinc mater Romuli Rhea, ex hac Romulus, hinc Roma. in oppido vici a via, quod [d]ex [2u]2traque parte viae sunt aedificia. fundu[l]la[e] a fundo, quod exitum non habe[2n]2t ac pervium non est. angiportum, si id angustum, ab agendo et portu. quo conferrent suas controversias et quae venderentur vellent quo ferrent, forum appellarunt. ubi quid generatim, additum ab eo cognomen, ut forum bovarium, forum olitorium: hoc erat antiquum macellum, ubi olerum copia; ea loca etiam nunc Lacedaemonii vocant macellum, sed Iones [h]ostia [2h]2ortorum macellotas [2h]2ortorum et castelli %macelli. secundum @1 Tiberim ad %Iunium forum piscarium vocant: ideo ait Plautus 'apud piscarium'. ubi variae res ad corneta forum cuppe-dinis a fastidio, quod multi forum cu[p]pidinis a cupiditate. haec omnia posteaquam contracta in unum locum quae ad victum pertinebant et aedificatus locus, appellatum macellum, ut qui-dam scribunt, quod ibi fuerit [2h]2ortus, alii quod ibi domus fuerit, cui cognomen fuit Macellus, quae ibi publice sit diruta, e qua aedificatum hoc quod vocetur ab eo macellum. in foro lacum Curtium a Curtio dictum constat, et de eo triceps historia: nam et Procilius non idem prodidit quod Piso nec quod is Cornelius %Stilo secutus. a Procilio relatum in eo loco de-hisse terram et id ex s. c. ad aruspices relatum esse; responsum deum %Manio postilionem postulare, id est civem fortissimum eo dem[m]itti. tum quendam Curtium virum fortem armatum ascendisse in equum et a Concordia versum cum equo %eum praecipitatum; eo facto locum coisse atque eius corpus divinitus humasse ac reliquisse genti suae monumentum. Piso in annalibus scribit sa-bino bello, quod fuit Romulo et Tatio, virum fortissimum Mettium Curtium Sabinum, cum Romulus cum suis ex superiore parte im-pressionem fecisset, [Curtium] in locum palustrem, qui tum fuit in foro antequam cloacae sunt factae, secessisse atque ad suos in Capi-tolium recepisse; ab eo lacum invenisse nomen. Cornelius et Lu[c]tatius scribunt eum locum esse fulguri-tum et ex s. c. septum esse: id quod factum est a Curtio consule, cui @1 M. Genucius fuit collega, Curtium appellatum. arx ab arcendo, quod is locus munitissimus urbis, a quo facillime possit hostis prohiberi. carcer a coercendo, quod exire prohibentur. in hoc pars quae sub terra Tullianum, ideo quod additum a Tullio rege. quod Syracusis, ubi de causa custodiuntur, vocantur latomiae, %et de lautumia transla-tum, quod hic quoque in eo loco lapidicinae fuerunt. [in eo] lau-retum ab eo quod ibi sepultus est Tatius rex, qui ab Laurentibus interfectus est, [2aut]2 ab silva laurea, quod ea ibi excisa et aedifica-tus vicus, ut inter sacram viam et macellum editum corneta, quae abscisae loco reliquerunt nomen, ut esculetum ab esculo dictum et fagutal a fago, unde etiam Iovis fagutalis, quod ibi sacellum. armi-lustrium ab ambitu lustri: locus idem * * * circus Mecinus dictus, quod circum spectaculis aedificatus ubi ludi fiunt, et quod ibi circum metas fertur pompa et equi currunt. itaque dictum in Cornicula militis adventu, quem circumeunt ludentes: 'quid cessamus ludos facere? circus noster ecce adest'. in circo primum unde mit-tuntur equi, nunc dicuntur carceres, Naevius oppidum appellat. carceres dicti, quod coercuntur equi, ne inde exeant antequam magistratus @1 signum misit. quod a[2d]2 muri speciem pinnis turribusque carceres olim fuerunt, scripsit poeta: 'dictator ubi currum insidit, pervehitur usque ad oppidum'. intumus circus ad Murciae vocatur, ut Procilius aiebat, ab urceis, quod is locus esset inter figulos; alii dicunt a murteto declinatum, quod ibi id fuerit; cuius vestigium manet, quod ibi est sacellum etiam nunc Murteae Veneris. item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum aedificatus est Flaminium campum, et quod ibi quoque ludis Tauriis equi circum metas currunt. comitium ab eo quod coibant eo comitiis curiatis et litium causa[e]. curiae duorum generum: nam et ubi curarent sacerdotes res divinas, ut curiae veteres, et ubi senatus humanas, ut curia Hostilia, quod primus aedificavit Hostilius rex. ante hanc rostra; cuius id vocabulum, ex hostibus capta fixa sunt rostra; sub dextra huius a comitio locus substructus, ubi nationum subsisterent legati qui ad senatum essent missi; is graecostasis ap-pellatus a parte, ut multa. senaculum supra graecostasim, ubi aedis Concordiae et basilica Opimia; senaculum vocatum, ubi senatus aut ubi seniores consisterent, dictum ut $GEROUSI/A& apud Graecos. lautolae ab lavando, quod ibi ad Ianum geminum aquae caldae fuerunt. ab his @1 palus fuit in minore Velabro, a quo, quod ibi vehebantur lintribus, velabrum, ut illud maius de quo supra dictum est. Aequi-melium, quod a[2e]2quata Meli domus publice, quod regnum occupare voluit is. locus ad busta Gallica, quod Roma recuperata Gallorum ossa qui possederunt urbem ibi coacervata ac consepta. locus qui vo-catur doliola ad cluacam maxumam, ubi non licet despuere, a doliolis sub terra. eorum duae traditae historiae, quod alii inesse aiunt ossa cadaverum, alii Numae Pompilii religiosa quaedam post mortem eius infossa. argiletum sunt qui scripserunt ab %Argola seu quod is huc venerit ibique sit sepultus, alii ab argilla, quod ibi id genus terrae sit. clivos Public[2i]2us ab aedilibus plebei Publicis qui eum publice aedificarunt. simili de causa Pullius et Cosconius, quod ab his viocuris dicuntur aedificati. clivus proximus a Flora susus versus Capitolium vetus, quod ibi sacellum Iovis Iunonis Mi-nervae, et id antiquius quam aedis quae in Capitolio facta. Esquiliis vicus Africus, quod ibi obsides ex Africa bello Punico dicuntur custo-diti. vicus Ciprius a cipro, quod ibi Sabini cives additi consederunt, qui a bono omine id appellarunt: nam ciprum sabine bonum. prope hunc vicus sceleratus, dictus a Tullia Tarquini Superbi uxore, quod @1 ibi cum iaceret pater occisus, supra eum carpentum mulio ut in-igeret iussit. @@quoniam vicus constat ex domibus, nunc earum vocabula vide[2a]2mus. domus graecum et ideo in aedibus sacris ante cellam, ubi sedes dei sunt, Graeci dicunt $PRO/DOMON&, quod po[te]st, $O)PISQO/DOM&[2$ON&]2. aedis ab aditu, quod plano pede adibant. itaque ex aedibus efferri in-dictivo funere praeco etiam eos dicit qui ex tabernis efferuntur, et omnes in censu villas [in]dedicamus aedes. cavum aedium dictum qui locus tectus intra parietes relinquebatur patulus, qui esset ad com[2m]2u-nem omnium usum. in hoc locus si nullus relictus erat, sub divo qui esset, dicebatur testudo ab testudinis similitudine, ut est in praetorio et castris. si relictum erat in medio ut lucem ca[r]peret, deorsum quo impluebat, dictum implu[2v]2ium, susum qua compluebat, com-plu[2v]2ium: utrumque a pluvia. tuscanicum dictum a Tuscis, postea-quam illorum cavum aedium simulare coeperunt. atrium appellatum ab Atriatibus Tuscis: illinc enim exemplum sumptum. circum cavum aedium erat unius cuiusque rei utilitatis causa parietibus dissepta; ubi quid conditum esse volebant, a celando cellam appellarunt; penariam ubi penus; ubi cubabant cubiculum; ubi cenabant cenaculum vocita-bant, ut etiam nunc Lanuvi apud aedem Iunonis et in cetero Latio ac Faleris et Cordubae dicuntur. posteaquam in superiore parte @1 cenitare coeperunt, superioris domus universa cenacula dicta; postea-quam ubi cenabant plura facere coeperunt, ut in castris ab hieme hiberna, hibernum domus vocarunt; contraria * * * * @@* * ligionem Porcius designat cum de Ennio scribens dicit eum coluisse Tutilinae loca. sequitur porta Naevia, quod in nemoribus Naeviis: etenim loca, ubi ea, sic dicta. deinde Rauduscula, quod aerata fuit. aes raudus dictum; ex eo [in] veteribus in man-cipiis scriptum 'raudusculo libram ferito'. hinc Lavernalis ab ara Lavernae, quod ibi ara eius. praeterea intra muros video portas dici in Palatio Mucionis a mugitu, quod ea pecus in bucita [2cir]2cum anti-quum oppidum exigebant; alteram Romanulam, ab Roma dictam, quae habet gradus in nova via ad Volupiae sacellum. tertia est Ianualis, dicta ab Iano, et ideo ibi positum Iani signum et ius institutum a Pompilio, ut scribit in annalibus Piso, ut sit aperta semper, nisi cum bellum sit nusquam. traditum est memoriae Pompilio rege fuisse opertam et post Tit[i]o Man[i]lio consule bello Cart[2h]2aginiensi primo confecto et eodem anno apertam. @@super lectulis origines quas adverti, hae: lectica, quod lege-bant unde eam facerent stramenta atque herbam, ut etiam nunc fit in castris; lecticas, ne essent in terra[s], sublimis %in his ponebant; nisi @1 ab eo quod Graeci antiqui dicebant $LE/KTRON& lectum potius. qui lecti-cam involvebant, quod fere stramenta erant e segete, segestria ap-pellarunt, ut etiam nunc in castris, nisi si a Graecis: nam $STE/GASTRON&. ubi lectus mortui fitur, dicebant feretrum nostri, Graeci $FE/RETRON&. posteaquam transierunt ad culcitas, quod in eas acus aut tomentum aliudve quid calcabant, ab inculcando culcita dicta. hoc quicquid insternebant ab sternendo stragulum appellabant. pulvinar vel a pluri-bus vel a pollulis declinarunt. quibus operibantur, operimenta, et pallia opercula dixerunt. in his multa peregrina, ut sagum, reno gallica, gaunac[um]a et amphimallum graeca; contra latinum torale, ante torum, et torus a torto, quod is in promptu. ab hac similitudine torulus in mulieris capite ornatus. qua simplici scansione scandebant in lectum non altum, scabellum; in altiorem, scamnum. duplicata scansio gradus @1 dicitur, quod gerit in inferiora superiorem. graeca sunt peristromata et peripetasmata, sic ali[2a]2 quae item convivii causa ibi multa. @@pecuniae signatae vocabula sunt aeris et argenti haec: as ab aere; dupondius ab duobus ponderibus, quod unum pondus assipon-dium dicebatur; id ideo quod as erat libra pondo[s]. deinde ab numero reliquum dictum usque ad centussis, ut as [a] singulari numero, ab tribus assibus tressis et sic proportione usque ad nonussis. in denario numero hoc mutat, quod primum est ab decem assibus decussis, se-cundum ab duobus decussibus vicessis [quod dici sol[2it]2um a duobus bicessis]; reliqua conveniunt, quod est ut tricessis proportione usque ad centussis, quo maius aeris proprium vocabulum non est: nam du-centi[2s]2 et sic proportione quae dicuntur non magis asses quam denarii aliaeve quae res significantur. aeris minima pars sextula, quod sexta pars unciae. semuncia, quod dimidia pars unciae: se valet dimidium, ut in selibra et semodio. uncia ab uno. sextans ab eo quod sexta pars assis, ut quadrans quod quarta, et triens quod tertia pars. semis, quod semi[2a]2s, id est [ut] dimidium assis, ut supra dictum est. septunx a septem et uncia conclusum. reliqua obscuriora, quod ab deminu-tione, et ea quae deminuuntur ita sunt, ut extremas syllabas habeant, @1 ut deunx dempta uncia [deunx], dextans dempto sextante, dodrans dempto quadrante, bes, ut olim des, dempto triente. in argento nummi, id ab Siculis. denarii, quod [denarii quod] denos aeris valebant; quinarii, quod quinos; sestertius, quod semis tertius (dupondius enim et semis antiquus sestertius est) et veteris consuetudinis, ut retro aere dicerent, ita ut semis tertius, [2semis]2 quartus, semis [2quintus]2 pro-nuntiarent. ab semis tertius [2sestertius]2 dictus. nummi denarii decuma libella, quod libram pondo as valebat et erat ex argento parva. sim-bella, quod libellae dimidium, quod semis assis. terruncius a tribus unciis, quod libellae ut haec quarta pars, sic quadrans assis. @@eadem pecunia vocabulum mutat: nam potest idem dici dos, arrabo, merces, corollarium. dos, si nuptiarum causa data; haec graece $DWTI/NH&: ita enim hoc Siculi; ab eodem donum: nam graece ut %isse-donion et ut alii $DO/MA& et ut Attici $DO/SIN&. arrabo sic data, ut reli-quum reddatur: hoc verbum item a graeco $A)RRABW/N&. reliquum, quod ex eo quod debitum reliquum. damnum a demptione, cum minus re @1 factum quam quanti constat. lucrum ab luendo, si amplius quam ut exsolveret, quanti esset, [2re]2ceptum. detrimentum a detritu, quod ea quae trita minoris pretii. %ab eadem mente intertrimentum ab eo, quod duo quae inter se trita, et deminuta, a quo etiam in[2ter]2trigo dicta. multa [a] pecunia quae a magistratu dicta, ut exigi posset ob peccatum; quod singulae dicuntur, appellatae eae multae, quod olim %unum dicebant multae: itaque cum [2in]2 dolium aut culleum vinum addunt rustici, prima urna addita dicunt etiam nunc. poena a poeniendo aut quod post peccatum sequitur. pretium, quod emptionis aestima-tionisve causa constituitur, dictum a peritis, quod hi soli facere pos-sunt recte id. si quid datum pro opera aut opere, merces, a merendo. quod manu factum erat et datum pro eo, manupretium, a manibus et pretio. corollarium, si additum praeter quam quod debitum; eius vo-cabulum fictum a corollis, quod eae, cum placuerant actores, in scena dari solitae. praeda est ab hostibus capta, quod manu parta, ut parida praeda. praemium a praeda, quod ob recte quid factum con-cessum. si datum quod reddatur, mutuum, quod Siculi moeton: ita-que scribit Sophron 'moeton %antimo et'. munus quod mutuo animo qui sunt dant officii causa; alterum munus, quod muniendi causa im-peratum, a quo etiam municipes, qui una munus fungi debent, dicti. [si is] ea pecunia quae in iudicium venit in litibus, sacramentum a @1 sacro; qui[s] petebat et qui infitiabatur, de aliis rebus uterque quin-genos aeris ad pontem deponebant, de aliis rebus item certo alio legi-timo numero assum; qui iudicio vicerat, suum sacramentum e sacro auferebat, victi ad aerarium redibat. tributum dictum a tribubus, quod ea pecunia, quae populo imperata erat, tributim a singulis pro portione census exigeba[n]tur. ab hoc ea quae assignata erat attri-butum dictum; ab eo quoque quibus attributa erat pecunia, ut militi reddant, tribuni aerarii dicti; id quod attributum erat, aes militare; hoc est quod ait Plautus: 'cedit miles, aes petit'. et hinc dicuntur milites aerarii ab aere, quod stipendia facerent. hoc ipsum stipendium a stipe dictum, quod aes quoque stipem dicebant: nam quod asses libras pondo erant, qui acceperant maiorem numerum non in arca ponebant, sed in aliqua cella stipabant, id est componebant, quo minus loci occuparet; ab stipando stipem dicere coeperunt. stips ab $STOIBH/& fortasse, graeco verbo. id apparet, quod ut tum institutum etiam nunc diis cum thesauris asses dant stipem dicunt, et qui pe-cuniam alligat, stipulari et restipulari. militis stipendia ideo, quod eam stipem pendebant; ab eo etiam Ennius scribit: 'Poeni stipendia pendunt'. ab eodem aere pendendo dispensator, et in tabulis scribimus expensum et [in] prima pensio et sic secunda aut quae alia, et dispendium, ideo quod in dispendendo solet minus fieri; @1 compendium quod cum compenditur una fit; a quo usura, quod in sorte accedebat, impendium appellatum; quae cum accederet ad sortem usu[m], usura dicta, ut sors quod suum fit sorte. per trutinam solvi solitum: vestigium etiam nunc manet in aede Saturni, quod ea etiam nunc propter pensuram trutinam habet positam. ab aere aerarium appellatum. @@ad vocabula quae pertinere sumus rati ea quae loca et ea quae in locis sunt satis ut arbitror dicta, quod neque parum multa sunt aperta neque, si amplius velimus, volumen patietur. quare in proximo, ut in primo libro dixi, quod sequitur de tempori-bus dicam. @1 @@@@{1DE LINGVA LATINA @@@@LIBER V EXPLICIT INCIPIT @@@@LIBER VI}1 @@origines verborum qua[2e]2 sunt locorum et ea quae in his in priore libro scripsi. in hoc dicam de vocabulis temporum et earum rerum quae in agendo fiunt aut dicuntur cum tempore aliquo ut se-detur, ambulatur, loquontur; atque si qua erunt ex diverso genere adiuncta, potius cognationi verborum quam auditori calumnianti gere-mus morem. huius rei auctor satis mihi Chrysippus et Antipater et illi in quibus, si non tantum acuminis, at plus litterarum, in quo est Aristophanes et Apollodorus, qui omnes verba ex verbis ita declinari scribunt, ut verba litteras alia assumant, alia mittant, alia commutent, ut fit in turdo [in] turdario et turdelice. sic declinantes Graeci nostra nomina dicunt L[e]uci[en]um $*LEU/KI&[$EN&]$ON& et Quin[c]tium $*KOI/+NTION&, et [2nostri illorum]2 $*)ARI/STARXON& Aristarchum et $*DI/WNA& Dionem; sic, inquam, con-suetudo nostra multa declinavit [ut] a vetere ut ab %solu solum, ab loebeso liberum, ab lasibus lares: quae obruta vetustate ut potero eruere conabor. @1 @@dicemus primo de temporibus quam quae per ea fiunt, sed ita ut ante de natura eorum: ea enim dux fuit ad vocabula imponenda homini. tempus esse dicunt in[2ter]2vallum mundi [et] motus. id divi-sum in partes aliquot maxime ab solis et lunae cursu. itaque ab eorum tenore temperato tempus dictum, unde tempestiva; et a motu eorum qui toto caelo coniunctus mundus. duo motus * * * casu venit, quo tempus id ab hoc deo dies appellatur. meridies ab eo quod medius dies. D antiqui, non R in hoc dicebant, ut Praeneste incisum in solario vidi. solarium dictum id, in quo horae in sole inspicie-bantur, quod Cornelius in basilica Aemilia et Fulvia inumbravit. diei principium mane, quod tum manat dies ab oriente, nisi potius quod bonum antiqui dicebant manum, ad cuiusmodi religionem Graeci quo- @1 que cum lumen affertur, solent dicere $FW=S A)GAQO/N&. suprema summum diei, id ab superrimo. hoc tempus XII tabulae dicunt occasum esse solis; sed postea lex Plaetoria id quoque tempus esse iubet supremum quo praetor in comitio supremam pronuntiavit po-pulo. secundum hoc dicitur crepusculum a crepero: id vocabulum sumpserunt a Sabinis, unde veniunt Crepusci nominati Amiterno, qui eo tempore erant nati, ut Luci[2i]2 prima luce in Reatino; crepusculum significat dubium; ab eo res dictae dubiae creperae, quod crepusculum dies etiam nunc sit an iam nox multis dubium. nox, quod, ut Catulus ait, 'omnia nisi interveniat sol pruina obriguerint', quod nocet, nox, nisi quod graece $NU/C& nox. cum stella prima exorta (eum Graeci vocant $E(/SPERON&, nostri vesperuginem ut Plautus: 'neque vesperugo neque vergiliae occidunt') id tempus dictum a Graecis $E(SPE/RA&, latine vesper; ut ante solem ortum quod eadem stella vocatur iubar, quod iubata, Pacui dicit @1 pastor: 'exorto iubare, noctis decurso itinere'; Enni[us] Aiax: 'lumen iubarne in caelo cerno?' inter vesperuginem et iubar dicta nox intempesta, ut in Bruto Cassii quod dicit Lu-cretia: 'nocte intempesta nostram devenit domum'. intempestam Aelius dicebat cum tempus agendi est nullum, quod alii %inconcubium appellarunt, quod omnes fere tunc cuba-rent; alii ab eo quod sileretur silentium noctis, quod idem Plautus tempus conticinium: scribit enim 'uidebimus, factum volo. redito conticinio'. @@alter motus solis est, [alter caeli] quod movetur a bruma ad solstitium. dicta bruma, quod brevissimus tunc dies est; solstitium, quod sol eo die sistere videbatur aut quod ad nos versum %proximum est solstitium; cum venit in medium spatium inter brumam et solsti-tium, quod dies aequus fit ac nox, aequinoctium dictum. tempus a @1 bruma ad brumam dum sol redit, vocatur annus, quod ut parvi circuli anuli, sic magni dicebantur circites ani, unde annus. huius temporis pars prima hiems, quod tum multi imbres; hinc hibernacula, hiber-num vel, quod tum anima quae flatur omnium apparet, ab hiatu hiems. tempus secundum ver, quod tum virere incipiunt virgulta ac vertere se tempus anni; nisi quod Iones dicunt $H)=R& ver. tertium ab aestu aestas; hinc aestivum, nisi forte a graeco $AI)/QESQAI&. quartum autum-nus * * * ab sole, sic[ut] mensis a lunae motu dictus, dum ab sole profecta rursus redit ad eum. luna, quod graece olim dicta $MH/NH&, unde illorum $MH=NES&, ab eo nostri. a mensibus intermestris dictum, quod putabant inter prioris mensis senescentis extremum diem et novam lunam esse diem, quem diligentius Attici $E(/NHN KAI\ NE/AN& ap-pellarunt ab eo quod eo die potest videri extrema et prima luna. lustrum nominatum tempus quinquennale a luendo, id est solvendo, quod quinto quoque anno vectigalia et ultro tributa per censores per-solvebantur. seclum spatium annorum centum vocarunt, dictum a @1 sene, quod longissimum spatium senescendorum hominum id putarunt. aevum ab aetate omnium annorum (hinc aeviternum, quod factum est aeternum): quod Graeci $AI)W=NA&, id ait Chrysippus esse [2$A)&]2$E&[2$I\&]2 $O)/N&. ab eo Plautus 'non omnis aetas ad perdiscen-dum est satis', hinc poetae 'aeterna templa caeli [celi]'. @@a[2d]2 naturale discrimen civilia vocabula die[2ru]2m accesserunt. dicam prius qui deorum causa, tum qui hominum sunt instituti. dies Agonales per quos rex in regia arietem immolat, dicti ab 'agon', eo quod interrogatur a principe civitatis et princeps gregis immolatur. Carmentalia nominantur quod sacra tum et feriae Carmentis. Luper-calia dicta, quod in Lupercali Luperci sacra faciunt. rex cum ferias menstruas nonis februariis edicit, hunc diem februatum appellat; februm Sabini purgamentum, et id in sacris nostris verbum: nam et Lupercalia februatio, ut in antiquitatum libris demonstravi. Quirinalia a Quirino, quod [2e]2i deo feriae et eorum hominum, qui Furnacalibus @1 suis non fuerunt feriati. Fer[i]alia ab inferis et ferendo, quod ferunt tum epulas ad sepulcrum quibus ius [s]ibi parentare. Terminalia, quod is dies anni extremus constitutus: duodecimus enim mensis fuit Fe-bruarius et cum intercalatur inferiores quinque dies duodecimo demun-tur mense. Ecurria ab equorum cursu: eo die enim ludis currunt in Martio campo. Liberalia dicta, quod per totum oppidum eo die sedent sacerdotes Liberi anus hedera coronatae cum libis et foculo pro emptore sacrificantes. in libris Saliorum quorum cognomen Agonen-sium forsitan hic dies ideo appelletur potius Agonia. Quinquatrus: hic dies unus ab nominis errore observa-tur proinde ut sint quinque dictus; ut ab Tusculanis post diem sex-tum idus similiter vocatur sexatrus et post diem septimum septimatrus, sic hic, quod erat post diem quintum idus, quinquatrus. dies Tubu-lustrium appellatur, quod eo die in atrio sutorio sacrorum tubae lustrantur. Megalesia dicta a Graecis, quod ex libris Sibyllinis arcessita @1 ab Attalo rege Pergama; ibi prope murum Megalesion, id est templum eius deae, unde advecta Romam. Fordicidia a fordis bubus; bos forda quae fert in ventre; quod eo die publice immolantur boves praegnan-tes in curiis compluris, a fordis caedendis Fordicidia dicta. Palilia dicta a Pale, quod ei feriae, ut Cerialia a Cerere. Vinalia a vino; hic dies Iovis, non Veneris. huius rei cura non levis in Latio: nam ali-quot locis vindemiae primum ab sacerdotibus publice fiebant, ut Romae etiam nunc: nam flamen Dialis auspicatur vindemiam et ut iussit vinum legere, agna Iovi facit, inter cuius exta caesa et proiecta flamen %porus vinum legit. in Tusculanis hortis est scriptum: 'vinum novum ne vehatur in urbem ante quam Vinalia kalentur'. Robigalia dicta ab Robigo; secundum segetes huic deo sacrificatur, ne robigo occupet segetes. dies Vestalia ut virgines Vestales a[ut] Vesta. Quinquatrus minusculae dictae Iuniae idus ab similitudine maiorum, quod tibicines tum feriati vagantur per urbem et conveniunt ad aedem Minervae. dies Fortis Fortunae appellatus ab Servio Tullio rege, quod is fanum Fortis Fortunae secundum Tiberim extra urbem Romam dedicavit Iunio mense. dies Poplifugia videtur nominatus, quod eo die tumultu repente fugerit populus: non multo enim post hic dies quam decessus Gallorum ex urbe, et qui tum sub urbe populi, ut Ficuleates ac Fidenates et finitimi alii, contra nos coniurarunt. aliquot huius d[2i]2ei vestigia fugae @1 in sacris apparent, de quibus rebus antiquitatum libri plura referunt. nonae Caprotinae, quod eo die in Latio Iunoni Caprotinae mulieres sacrificantur et sub caprifico faciunt; e caprifico adhibent virgam. cur hoc, togata praetexta data eis Apollinaribus ludis docuit populum. Neptunalia a Neptuno: eius enim dei feriae. Furrinalia [2a]2 Furrina[e], quod ei deae feriae public[2a]2e dies is; cuius deae honos apud anti-quos: nam ei sacra instituta annua et flamen attributus; nunc vix nomen notum paucis. Portunalia dicta a Portuno, cui eo die aedes in portu Tiberino facta et feriae institutae. Vinalia rustica dicuntur ante diem XIV Kalendas Septembres, quod tum Veneri dedicata aedes et [2h]2orti ei deae dicantur ac tum sunt feriati olitores. Consualia dicta a Conso, quod tum feriae publicae ei deo et in circo ad aram eius ab sacerdotibus ludi illi, quibus virgines Sabinae raptae. Volca-nalia a Volcano, quod ei tum feriae et quod eo die populus pro se in ignem animalia mittit. Opeconsiva dies ab dea Opeconsiva, cuius in regia sacrarium quod ideo %actum, ut eo praeter virgines Vestales et sacerdotem publicum introeat nemo. 'is cum eat, suffibulum [a]ut habeat' scriptum. (id diciturne ab suffiendo subligaculum?) Volturnalia a deo Volturno, cuius feriae tum. Octobri mense Meditrinalia dies @1 dictus a medendo, quod Flaccus flamen Martialis dicebat hoc die soli-tum vinum [2novum]2 et vetus libari et degustari medicamenti causa; quod facere solent etiam nunc multi cum dicunt: novum vetus vinum bibo, novo veteri [vino] morbo medeor. Fontanalia a Fonte, quod is dies feriae eius; ab eo tum et in fontes coronas iaciunt et puteos coronant. Armilustrium ab eo quod in armilustrio armati sacra faciunt, nisi locus potius dictus ab his; sed quod de his prius, id ab lu[2d]2endo aut lustro, id est quod circumibant ludentes ancilibus armati. Saturnalia dicta ab Saturno, quod eo die feriae eius, ut post diem tertium Opalia Opis. Angeronalia ab Angerona, cui sacrificium fit in curia Acculeia et cuius feriae publicae is dies. Larentinae, quem diem quidam in scribendo Larentalia appellant, ab Acca Larentia nomina-tus, cui sacerdotes nostri publice parentant[e] %sexto die, qui atra dicitur diem tarentum accas tarentinas. hoc sacrificium fit in Velabro, qu[i]a in novam viam exitur, ut aiunt quidam ad sepulcrum Accae, ut quod ibi; prope faciunt diis Manibus servilibus sacerdotes; qui uterque locus extra urbem antiquam fuit non longe a porta Romanula, de qua in priore libro dixi. dies Septimontium nominatus ab his septem montibus, in quis sita urbs est; feriae non populi, sed montanorum modo, ut %paganalibus, qui sunt alicuius pagi. de sta- @1 tutis diebus dixi; de annalibus nec d[2i]2e statutis dicam. Compitalia dies attributus Laribus vialibus: ideo ubi viae competunt tum in com-petis sacrificatur. quotannis is dies concipitur. similiter Latinae feriae dies conceptivus dictus a Latinis populis, quibus ex Albano monte ex sacris carnem petere fuit ius cum Romanis, a quibus La-tinis Latinae dictae. Sementivae feriae dies is, qui a pontificibus dic-tus, appellatus a semente, quod sationis causa suscepta[2e]2. Paganicae eiusdem agriculturae causa susceptae, ut haberent in agris omnes %pagus, unde paganicae dictae. sunt praeterea feriae conceptivae quae non sunt annales, ut hae quae dicuntur sine proprio vocabulo aut cum perspicuo, ut Novendialis sunt. @@de his diebus nunc iam, qui hominum causa constituti, vi-deamus. primi dies mensium nominati kalendae, quod his diebus @1 calantur eius mensis nonae a pontificibus, quintanae an septimanae sint futurae, in Capitolio in curia Calabra sic dicto quinquies 'kalo Iuno Covella', septies dicto 'kalo Iuno Covella'. nonae appellatae aut quod ante diem nonum idus semper, aut quod, ut novus annus kalendae Ianuariae ab novo sole appellatae, novus mensis [2ab]2 nova luna nonae; eodem die [enim] in urbe[2m]2 [2qui]2 in agris ad regem con-veniebat populus. harum rerum vestigia apparent in sacris nonalibus in arce, quod tunc ferias primas menstruas, quae futurae sint eo mense, rex edicit populo. idus ab eo quod Tusci itus, vel potius quod Sabini idus dicunt. dies postridie kalendas, nonas, idus appellati atri, quod per eos dies [2nihil]2 novi inciperent. dies fasti, per quos prae- @1 toribus omnia verba sine piaculo licet fari; comitiales dicti, quod tum ut %esset populus constitutum est ad suffragium ferundum, nisi si quae feriae conceptae essent, propter quas non liceret, [2ut]2 Compitalia et Latinae. contrarii horum vocantur dies nefasti, per quos dies nefas fari praetorem 'do dico addico'; itaque non potest agi: necesse est aliquo uti verbo, cum lege qui[2d]2 peragitur. quod si tum imprudens id verbum emisit ac quem manumisit, ille nihilo minus est liber, sed vitio, ut magistratus vitio creatus nihilo setius magistratus. praetor qui tum fa[c]tus est, si imprudens fecit, piaculari hostia facta piatur; si prudens dixit, Quintus Mucius a[b]i[g]ebat eum expiari ut impium non posse. interci[n]si dies sunt per quos mane et vesperi est nefas, medio tempore inter hostiam caesam et exta proiecta fas; a quo quod fas tum intercedit aut eo[s] intercisum nefas, intercisi[m]. dies qui vocatur sic 'quando rex comitiavit fas', [s]is dictus ab eo quod eo die rex sacrific[i]ulus %dicat ad comitium, ad quod tempus est nefas, ab eo fas: itaque post id tempus lege actum saepe. dies qui vocatur 'quando stercum delatum fas', ab eo appella-tus, quod eo die ex aede Vestae stercus everritur et per Capitolinum clivum in locum defertur certum. dies Alliensis ab Allia fluvio dic-tus: nam ibi exercitu nostro fugato Galli obsederunt Romam. @1 @@quod ad singulorum dierum vocabula pertinet dixi. mensium no-mina fere sunt aperta, si a Martio, ut antiqui constituerunt, numeres: nam primus a Marte. secundus, ut Fulvius scribit et Iunius, a Venere, quod ea sit Aphrodite; cuius nomen ego antiquis litteris quod nusquam inveni, magis puto dictum, quod ver omnia aperit, Aprilem. tertius a maioribus Maius, quartus a iunioribus dic-tus Iunius. dehinc quintus Quintilis et sic deinceps usque ad Decembrem a numero. ad hos qui additi, prior a principe @1 deo Ianuarius appellatus; posterior, ut idem dicunt scriptores, ab diis inferis Februarius appellatus, quod tum his paren[2te]2tur; ego magis arbitror Februarium a die februato, quod tum februatur populus, id est lupercis nudis lustratur antiquum oppidum Palatinum gregibus humanis cinctum. @@quod ad temporum vocabula latina attinet, hactenus sit satis dictum; nunc quod ad eas res attinet quae in tempore aliquo fieri animadverterentur, dicam, ut haec sunt: legisti, cur[2su]2rus, ludens; de quis duo praedicere volo, quanta sit multitudo eorum et qui sint obscuriora quam alia. cum verborum declinat[i]uum genera sint quattuor, unum quod tempora adsignificat neque habet casus, ut ab lego leges, lege, alterum quod casus habet neque tempora adsignificat, ut ab lego lectio et lector, tertium quod habet utrunque et tempora et casus, ut ab lego legens, lecturus, quartum quod neutrum habet, ut ab lego lecte ac lectissime, horum verborum si primigenia sunt ad mille, ut Cosconius scribit, ex eorum declinationibus verborum discrimina quingenta milia esse possunt ideo, quia [2a]2 sin-gulis verbis primigenii[2s]2 circiter quingentae species declinationibus fiunt. primigenia dicuntur verba ut lego, scribo, sto, sedeo et cetera, quae non sunt ab aliquo verbo, sed suas habent radices. contra verba declinata sunt, quae ab aliquo oriuntur, ut ab lego legis, legit, legam et sic [in] indidem hinc permulta. quare si quis primigeniorum ver-borum origines ostenderit, si ea mille sunt, quingentum milium sim-plicium verborum causas aperuerit una; sin nullius, tamen qui ab his reliqua orta ostenderit, satis dixerit de originibus verborum, cum unde nata sint, principia erunt pauca, quae inde nata sint, innumerabilia. a quibus iisdem principiis antepositis praeverbiis paucis immanis verbo-rum accedit numerus, quod praeverbiis [2in]2mutatis additis atque commutatis aliud atque aliud fit: ut enim [2pro]2cessit et recessit, sic @1 accessit et abscessit; item incessit et excessit, sic successit et decessit, [2discessit]2 et concessit. quod si haec decem sola praeverbia essent, quoniam ab uno verbo declinationum quingenta discrimina fierent, his decemplicatis coniuncto praeverbio ex uno quinque milia numero effi-cerent, ex mille ad quinquagies centum milia discrimina fieri possunt. Democritus, E[2pi]2curus, item alii qui infinita principia dixerunt, quae unde sint non dicunt, sed cuiusmodi sint, tamen faciunt magnum: quae ex [h]is constant in mundo, ostendunt. quare si ety-mologus principia verborum postulet mille, de quibus ratio ab se non poscatur, et reliqua ostendat, quod non postulat, tamen immanem verborum expediat numerum. de multitudine quoniam quod satis esset admonui[t], de obscuritate pauca dicam. verborum quae tem-pora adsignificant ideo locu[tu]s difficillimus $E)/TUMA&, quod neque his fere societas cum graeca lingua, neque vernacula ea quorum in par-tu[m] memoria adfuerit nostra; e quibus, ut dixi[t], quae poterimus. @@incipiam hinc primum quod dicitur ago. actio ab agitatu facta. hinc dicimus 'agit gestum tragoedus' et 'agitantur quadrigae'; hinc 'agitur pecus pastum'; * * * qu[i]a vix agi potest; hinc angi-portum, qua nil potest agi; hinc angulus, quod in eo locus angustissi-mus, cuius loci is angulus. actionum trium primus agitatus mentis, quod primum ea quae sumus acturi cogitare debemus, deinde tum dicere ac facere. de his tribus minime putat volgus esse actionem cogitationem; tertium, in quo quid facimus, id maximum. sed et cum co[a]gitamus quid et eam rem agitamus in mente, agimus, et cum pronuntiamus, agimus. itaque ab eo orator agere dicitur causam et @1 augures augurium agere dicuntur, quom in eo plura dicant quam faciant. cogitare a cogendo dictum: mens plura in unum cogit, unde eligere possit. (sic e lacte coacto caseus nominatus, sic ex hominibus contio dicta, sic coemptio, sic compitum nominatum.) a cogitatione concilium (inde consilium), quod ut vestimentum apud fullonem cum cogitur, conciliari dictum. sic reminisci, cum ea quae tenuit mens ac memoria, cogitando repetuntur. hinc etiam comminisci dictum, a con et mente, cum finguntur in mente quae non sunt; et ab hoc illud quod dicitur %reminisci, cum commentum pronuntiatur. ab eadem mente meminisse dictum et amens, qui a mente sua disce[n]dit. hinc etiam metuo mentem quodammodo motam vel %metuisti amovisti; sic, quod frigidus timor, 'tremuisti' timuisti. tremo dictum a simili-tudine vocis, quae tunc cum valde tremunt apparet, cum etiam in corpore pili, ut arista in spica [2h]2ordei, horrent. curare a cura dic-tum. cura, quod cor urat; curiosus, quod hac praeter modum utitur. recordare rursus in cor revocare. curiae, ubi senatus rempublicam curat, et illa ubi cura sacrorum publica; ab his curiones. volo a voluntate dictum et a volatu, quod animus ita est, ut puncto temporis @1 pervolet quo volt. lubere ab labendo dictum, quod lubrica mens ac prolabitur, ut dicebant olim. ab lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina, sic alia. metuere a quodam motu animi, cum id quod malum casurum putat refugit mens. cum vehementius in movendo ut ab se abeat foras fertur, formido; cum pavet %et; ab eo pavor. meminisse a memoria, cum id quod remansit in mente %in id quod rursus movetur; quae a manendo ut mani[o]moria potest esse dicta. itaque Salii quod cantant 'mamuri veturi', significant memoriam veterem; ab eodem monere[m], quod is qui monet, proinde sit ac memoria; sic monimenta quae in sepulcris, et ideo secundum viam, quo praetereuntis admoneant et se fuisse et illos esse mortalis. ab eo cetera quae scripta ac facta memoriae causa monimenta dicta. maerere a marcere, quod %etiam corpus marcescere; hinc etiam macri dicti. laetari ab eo quod latius gaudium propter magni boni opinionem diffusum. itaque Iuventius @1 ait: 'gaudia sua si omnes homines conferant unum in locum, tamen mea exsuperet laetitia'. sic cum se habent, laeta. @@narro, cum alterum facio nar[r]um, a quo narratio, per quam cognoscimus rem gestam. quae pars agendi est [ab] a di[a]cendo ac sunt aut coniuncta cum temporibus aut ab his: eorum hoc genus vi-dentur $E)/TUMA&. fatur is qui primum homo significabilem ore mittit vocem. ab eo, ante quam ita faciant, pueri dicuntur infantes; cum id faciunt, iam fari; %cum hoc vocabulorum a similitudine vocis pueri ac fatuus fari id dictum. ab hoc tempora quod tum pueris constituant Parcae fando, dictum fatum et res fatales. ab ha[e]c ea[n]dem voce[m] qui facile fantur facundi dicti et qui futura praedivinando soleant fari fatidici; dicti idem vaticinari, quod vesana mente faciunt: sed de hoc post erit usurpandum, cum de poetis dicemus. hinc fasti dies, quibus verba certa legitima sine piaculo praetoribus licet fari; ab hoc nefasti, quibus diebus ea fari ius non est et, si fati sunt, pia- @1 culum faciunt. hinc effata dicuntur, qui augures finem auspiciorum caelestum extra urbem agri[2s]2 sunt effati ut esset; hinc effari templa dicuntur: ab auguribus effantur qui in his fines sunt. hinc fana nominata, quod pontifices in sacrando fati sint finem; hinc profanum, quod est ante fanum coniunctum fano; hinc profanatum quid in sacrificio %ad quae Herculi decuma appellata ab eo est quod sacrificio quodam fana[n]tur, id est ut fani lege sit. id dicitur pollu[2c]2-tum, quod a porriciendo est fictum: cum enim ex mercibus libamenta porrecta sunt Herculi in aram, tum pollu[2c]2tum est, ut cum pro-fan[2at]2um dicitur, id est proinde ut sit fani factum: itaque ibi olim fano consumebatur omne quod profanum erat, ut etiam fit quod prae-tor urb[2an]2us quotannis facit, cum Herculi immolat publice iuven-cam. ab eodem verbo fari fabulae, ut tragoediae et comoediae, dictae. hinc fassi ac confessi, qui fati id quod ab [h]is quaesitum. hinc pro-fessi; hinc fama et famosi. ab eodem falli, sed et falsum et fallacia, @1 quae propterea, quod fando quem decipit ac contra quam dixit facit. itaque si quis re fallit, in hoc non proprio nomine fallacia, sed tra-lati[2ci]2o, ut a pede nostro pes lecti ac betae. hinc etiam famigerabile et sic compositicia alia item ut declinata multa, in quo et Fatuus et Fatuae. @@loqui ab loco dictum, quod qui primo dicitur iam fari[t] voca-bula et reliqua verba dicit ante quam suo quisque loco ea dicere potest. hunc C[2h]2rysippus negat loqui, sed ut loqui: quare ut imago hominis non sit homo, sic in corvis, cornicibus, pueris primitus incipientibus fari verba non esse verba, quod non loqu[eb]an-tur. igitur is loquitur, qui suo loco quodque verbum sciens ponit, et %istum prolocutum, quom in animo quod habuit extulit loquendo. hinc dicuntur eloquium ac reloqui in fanis Sabinis, e cella dei qui eloquuntur. hinc dictus loquax, qui nimium loqueretur; hinc eloquens, qui copiose loquitur; hinc colloquium, cum veniunt in unum locum loquendi causa; hinc adlocutum mulieres ire aiunt, cum eunt ad ali-quam locutum consolandi causa; hinc quidam loquelam dixerunt ver-bum quod in loquendo efferimus. concinne loqui dictum a concinere, ubi inter se conveniunt partes ita [2ut]2 inter se %condeant aliud alii. pronuntiare dictum [2a pro]2 et nuntiare; pro idem valet quod ante, ut in hoc: proludit. ideo actores pronuntiare dicuntur, quod in proscenio enuntiant poeta cogitante, quod maxime tum [id] dicitur proprie, novam fabulam cum agunt. nuntius enim est a [2n]2ovis rebus nomi-natus, quod a verbo graeco potest declinatum; ab eo itaque Neapolis @1 illorum Novapolis ab antiquis vocitata nostris. a quo etiam extremum novissimum quoque dici coeptum volgo, quod mea memoria ut Aelius sic senes aliquot, nimium novum verbum quod esset, vitabant; cuius origo, ut a vetere vetust[2i]2us ac veterrimum, sic ab novo declinatum novissimum, quod extremum. sic ab eadem origine novitas et novicius et novalis in agro et 'sub novis' dicta pars in foro aedificiorum, quod vocabulum ei pervetustum, ut novae viae, quae via iam diu vetus. ab eo quoque potest dictum nominare, quod res novae in usum quom[odo] additae erant, quibus ea[2s]2 novissent, no-mina ponebant. ab eo nuncupare, quod tunc [2pro]2 civitate vota nova suscipiuntur. nuncupare nominare valere apparet in legibus, ubi 'nuncupatae pecuniae' sunt scriptae; item in choro in quo est: 'Aenea! quis est qui meum nomen nuncupat?' item in Med[i]o: 'quis tu es, mulier, quae me insueto nuncupasti nomine?' dico originem habet graecam, quod Graeci $DEIKNU/W&. hinc @1 Ennius: 'dico qui hunc dicare'; hinc iudicare, quod tunc ius dicatur; hinc iudex, quod iudicat accepta potestate, id est quibus-dam verbis dicendo finit: sic enim aedis sacra a magistratu pontifice prae[2e]2unte dicendo dedicatur. hinc, ab dicando, indicium; hinc illa indicit illum, indixit funus, prodixit diem, addixit iudicium; hinc ap-pellatum dictum in mi[ni]mo ac dictiosus; hinc in manipulis castrensi-bus %ducibus; hinc dictata in ludo; hinc dictator magister populi, quod is a consule debet dici; hinc antiqua illa [2ad]2dici numo et dicis causa et addictus. si dico quid [2ne]2scienti, quod [d]ei quod ignoravit trado, hinc doceo declinatum vel quod cum docemus [ut] dicimus vel quod qui docentur inducuntur in id quod docentur. ab eo quod scit ducere qui est dux aut ductor; [2hinc doctor]2 qui ita inducit, ut do-ceat. ab %docendo docere disciplina discere litteris commutatis paucis. ab eodem principio documenta, quae exempla docendi causa dicuntur. disputatio et computatio e[t] propositione putandi, quod valet purum facere; ideo antiqui purum putum appellarunt; ideo putator, quod arbores puras facit; ideo ratio putari dicitur, in qua summa fit pura: sic is sermo in quo pure disponuntur verba, ne sit confusus atque ut diluceat, dicitur disputare. quod dicimus disserit item translati[2ci]2o @1 aeque ex agris verbo: nam ut olitor disserit in areas sui cuiusque generis res, sic in oratione qui facit, disertus. sermo, opinor, est a serie, unde serta; etiam in vestimento sartum, quod comprehensum: sermo enim non potest in uno homine esse solo, sed ubi [2o]2ratio cum altero coniuncta. sic conserere manu dicimur cum hoste; sic 'ex iure manu[2m]2 consertum' vocare; hinc adserere manum in libertatem cum prendimus; sic augures dicunt 'si mihi auctor %est verbi nam manum asserere dicit consortes'; hinc etiam, a[d] quo ipsi consortes, sors; hinc etiam sortes, quod in his iuncta tempora cum hominibus ac rebus; ab his sortilegi; ab hoc pecunia quae in faenore sors est, impendium quod inter se iungit. legere dictum, quod legun-tur ab oculis litterae; ideo etiam legati, quod [2ut]2 publice mittantur leguntur. item ab legendo leguli, qui oleam aut qui uvas legunt; hinc legumina in frugibus variis; etiam leges, quae lectae et ad populum @1 latae quas observet. hinc legitima et collegae, qui una lecti, et qui in eorum locum suppositi, sublecti; additi allecti et collecta, quae ex pluribus locis in unum lecta. ab legendo ligna quoque, quod ea caduca legebantur in agro quibus in focum uterentur. indidem ab legendo legio et diligens et dilectus. @@murmuratur (dictum a similitudine sonitus [dictus]) qui ita leviter loquitur, ut magis e sono id facere quam ut intellegatur videatur. hinc etiam poetae 'murmurantia litora'. similiter fremere, gemere, clamare, crepare ab similitudine vocis sonitus dicta. hinc illa 'arma sonant, fremor oritur'; hinc 'ni[c]hil me increpitando commoves'. vicina horum quiritare, iubilare. quiritare dicitur is qui Quiritum fidem clamans inplorat. Quirites a Curensi-bus; ab his cum Tatio rege in societatem venerunt civitatis. ut quiritare urbanorum, sic iubilare rusticorum: itaque hos imitans %Aprissius ait: 'io bucco! quis me iubilat?_ vicinus tuus antiquus.' sic triumphare appellatum, quod cum im-peratore milites redeuntes clamitant per urbem in Capitolium eunti '[2i]2o triumphe'; id a $QRIA/MBW|& ac graeco Liberi cognomento potest @1 dictum. spondere est dicere spondeo, a sponte: nam id valet et a voluntate. itaque Lucilius scribit de Cret[2a]2ea, cum ad se cubitum venerit sua voluntate, sponte ipsam suapte adductam, ut tunicam et cetera[e] reiceret. eandem voluntatem Terentius significat, cum ait satius esse 'sua sponte recte facere quam alieno metu'. ab eadem sponte, a qua dictum spondere, declinatum spondit et respondet et desponsor et sponsa, item sic alia. spondet enim qui dicit a sua sponte spondeo; %spondit est sponsor; qui [2i]2dem faciat obligatur sponsu[s], consponsus. hoc N[2a]2evius significat cum ait 'consponsi'. spondebatur pecunia aut filia nuptiarum causa; appellabatur et pecunia et quae desponsa erat sponsa; quae pecunia inter se contra sponsum rogata erat, dicta sponsio; cui de-sponsa quo erat, sponsus; quo die sponsum erat, sponsalis. qui spoponderat filiam, despondisse dicebant, quod de sponte eius, id est de voluntate, exierat: non enim, si volebat, dabat, quod sponsu erat alligatus: nam ut in com[2o]2ediis vides dici: 'spon-de[2n]2 tuam [a]gnatam filio uxorem meo?' quod tum et praetorium ius ad legem et censorium iudicium ad aequum existimabatur. sic @1 despondisse animum quoque dicitur, ut despondisse filiam, quod suae spontis statuerat finem. a qua sponte %dicere cum spondere quoque dixerunt, cum a[2d]2 sponte[2m]2 responderent, id est ad voluntatem rogat[i]oris. itaque qui ad id quod rogatur non dicit, non respondet, ut non spondet ille statim qui dixit spondeo, si iocandi causa dixit, neque agi potest cum eo ex sponsu. itaqu[2e]2 is qui dicit in tra-goedia: 'meministin[e] te despondere mihi [a]gna-tam tuam?' quod sine sponte sua dixit, cum eo non potest agi ex sponsu. etiam spes a sponte potest esse declinata, quod tum sperat, cum quod volt fieri putat: nam quod non volt si putat, metuit, non sperat. itaque hi[c] quoque qui dicunt in Astraba Plauti[ne]: 'sequere adsecue, Polybadisce, meam spem cupio consequi._sequor hercle quidem, nam libenter mea[2m]2 sperata[2m]2 consequor', quod sine sponte dicunt, vere neque ille sperat qui dicit adolescens neque illa sperata est. sponsor et pr[2a]2es et vas neque idem, neque res a qui-bus hi, sed e re simile. itaque pr[2a]2es qui a magistratu interroga-tus, in publicum ut praestet; a quo et cum respondet, dicit 'pr[2a]2es.' vas appellatus qui pro altero vadimonium promittebat. consuetudo erat, cum reus parum esset idoneus inceptis rebus, ut pro se alium daret; a quo caveri postea lege coeptum est ab his, qui praedia ven-ʇderent, vadem ne darent; ab eo ascribi coeptum in lege mancipiorum 'vadem ne poscerent nec dabitur'. @1 @@canere, accanit et succanit ut canto et cantatio ex Camena per-mutato pro M N. ab eo quod semel, canit, si s[2a]2epius, cantat. hinc cantitat, item alia; nec sine canendo tibicines dicti: omnium enim horum %quod a canere; etiam bucinator a vocis similitudine et cantu dictus. @@oro ab ore et perorat et exorat et oratio et orator et osculum dictum. indidem omen, ornamentum; alterum quod ex ore primum elatum est, osmen dictum; alterum nunc cum %propositione dicitur vulgo ornamentum, quod sicut olim ornamenta[m] scenici plerique dicunt. hinc oscines dicuntur apud augures, quae ore faciunt auspicium. @@tertium gradum agendi esse dicunt, ubi quid faciant; in eo propter similitudinem agendi et faciendi et gerendi quidam error his qui putant esse unum. potest enim aliquid facere et non agere, ut poeta facit fabulam et non agit, contra actor agit et [2non]2 facit, et sic a poeta fabula fit, non agitur, ab actore agitur, non fit. contra imperator quod dicitur res gerere, in eo neque facit neque agit, sed gerit, id est sustinet, tralatum ab his qui [h]onera gerunt, quod hi sustinent. proprio nomine dicitur facere a facie, qui rei quam facit @1 imponit faciem. ut fictor cum dicit fingo, figuram imponit, quom dicit [in]formo, formam, sic cum dicit facio, faciem imponit; a qua facie discernitur, ut dici possit aliud esse vestimentum, aliud vas, sic item quae fiunt apud fabros, fictores item alios alia. qui[c] quid amministrat, cuius opus non extat quod sub sensu[2m]2 veniat, ab agi-tatu, ut dixi, magis agere quam facere putatur; sed quod his magis promiscue quam diligenter consuetudo est usa, translaticiis utimur verbis: nam et qui dicit, facere verba dicimus, et qui aliquid agit, non esse inficientem. * * * qui adlucet dicitur. lucere ab luere, et luce dissolvuntur tenebrae; ab luce Noctiluca, [lucere item ab luce] quod propter lucem amissam is cultus institutus. acquirere est ad et qu[2a]2erere; ipsum qu[2a]2erere ab eo quod quae res ut reciperetur datur opera; a qu[2a]2erendo qu[2a]2estio, ab his conqu[2a]2estor. @@video a vi[su]: qui[2n]2que enim sensuum maximus in oculis: nam cum sensus nullus quod abest mille passus sentire possit, oculorum sensus vis usque pervenit ad stellas. hinc visenda, vigilant, %vigilium, invident, %et atti cum illud '%oblivio lavet qui incidit invidendum'. a quo etiam violavit virginem pro vit[2i]2avit dicebant; aeque eadem modestia potius cum muliere fuisse quam concubuisse dicebant. @@cerno idem valet: itaque pro video ait Ennius: 'lumen iubarne in caelo cerno?' Canius: 'sensumque inesse et motum in membris cerno.' dictum cerno a cereo, id est a creando; dictum ab eo quod cum quid creatum est, tunc denique videtur. hinc fines @1 capilli discripti, quod finis videtur, discrimen; et qui id in testamento, [2cernito]2, id est facito videant te esse heredem: itaque in cretione adhibere iubent testes. ab eodem est quod ait Medea: 'ter sub armis malim vitam cernere quam semel modo parere': quod, ut decernunt de vita eo tempore, multorum videtur vitae finis. @@spectare dictum ab antiquo, quo etiam Ennius usus: '[2q]2uos Epulo postquam spexit' et quod in auspiciis distributum est qui habent spectionem, qui non habeant, et quod in auguriis etiam nunc augures dicunt avem specere. con-suetudo com[2m]2unis quae cum praeverbis coniun[2c]2ta fuerunt etiam nunc servat, ut aspicio, conspicio, respicio, suspicio, [di]de[st]spicio, sic alia; in quo etiam expecto quod spectare volo. hinc specula; hinc speculum, quod in eo specimus imaginem. specula, de quo prospici-mus. speculator, quem mittimus ante, ut respiciat quae volumus. hinc qui oculos inunguimus quibus specimus, specillum. @@ab auribus verba videntur dicta audio et ausculto; auris ab ave[t]o, @1 quod his avemus di[2s]2cere semper, quod Ennius videtur $E)/TUMON& osten-dere velle in Alexandro cum ait: 'iam dudum ab ludis animus atque aures avent avide expectantes nuntium.' propter hanc aurium aviditatem theatra replentur. ab audiendo etiam auscultare declinatum, quod hi auscultare dicuntur qui auditis parent, a quo dictum poetae: 'audio, [2h]2aut ausculto.' littera commutata dicitur odor olor, hinc olet et odorari et odoratus et odora res, %sic ab ore. edo, sorbeo, bibo, poto. edo a graeco $E)/DW&, hinc esculentum et esca [2et]2 edulia; et quod graece $GEU/ETAI&, latine gustat. sorbere, item bi-bere a vocis sono, ut fervere aquam ab eius rei simili sonitu. ab eadem lingua, quod $PO/TON&, potio, unde poculum, potatio, repot[at]ia. indidem puteus, quod sic graecum antiquum, non ut nunc $FRE/AR& dic-tum. a manu man[t]u[r]pr[a]etium; mancipium, quod manu capitur; [2quod]2 coniungit plures manus, manipulus; manipularis, manica. manu-brium, quod manu tenetur. mantelium, ubi manus terguntur * * * * @@nunc primum ponam [2de]2 censoriis tabulis: 'ubi noctu in templum censor[a] auspicaverit atque de caelo nuntium erit, prae-coni[s] sic imperato ut viros vocet: quod bonum fortunatum felix @1 salutareque sie[ri]t populo Romano Quiritibus reique publicae populi Romani Quiritium mihique collegaeque meo, fidei magistratuique nostro, omnes Quirites, pedites armatos privatosque, curatores omnium tribuum, si quis pro se sive pro altero rationem dari volet, voca[t] inlicium huc ad me.' @@'praeco in templo primum vocat, postea de moeris item vocat. ubi lucet, censor scribae magistratus murra unguentisque unguentur. ubi praetores tribunique plebei quique in consilium vocati sunt ve-nerunt, censores inter se sortiuntur, uter lustrum faciat. ubi templum factum est, post tum conventionem habet qui lustrum conditurus est'. @@in commentariis consularibus scriptum sic inveni: "qui exercitum imperaturus erit, accenso dicit hoc: 'Calpurni, voca inlicium omnes Quirites huc ad me.' accensus dicit sic: 'omnes Quirites, inlicium visite huc ad iudices.' 'C. Calpurni', cos. dicit, 'voca ad conventionem omnes Quirites huc ad me.' accensus dicit sic: 'omnes Quirites, ite ad conventionem huc ad iudices.' dein consul eloquitur ad exercitum: 'impero qua convenit ad comitia centuriata.'" @@quare hi[n]c accenso, illic praeconi dicit, haec est causa: in aliquot rebus item ut praeco accensus acci[pi]ebat, a quo accensus quoque dictus. accensum solitum ciere Boeotia ostendit, quam co[m]m[2o]2e-diam A[2qui]2lii esse dicunt, hoc versu: 'ubi primum accensus clamarat meridiem'. hoc idem Cosconius in actionibus [sui]scribit praetorem accensum solitum [tum] esse iubere, ubi ei videbatur horam esse tertiam, inclamare horam tertiam esse, itemque meridiem et horam nonam. @@circum muros mitti solitus quo modo inliceret populum in eum @1 [2locum]2, unde vocare posset ad contionem, non solum ad consules et censores, sed etiam qu[2a]2estores, commentarium indicat vetus anqui-sitionis M. Sergii, Mani filii, qu[2a]2estoris, qui capitis accusavit [2T]2ro-gum; in [a]quo sic est: 'auspicio %orande sed in templo auspiciis. dum aut ad praetorem aut ad consulem mittas auspicium petitum, %commeatum praetores vocet ad te, et eum de muris vocet praeco; id imperare [2o]2portet. cornic[2in]2em ad privati ianuam et in arcem mittas, ubi can[n]at. collegam roges ut comitia edicat de rostris et argentarii tabe[2r]2nas occludant. patres censeant exqu[2a]2eras et adesse iubeas; magistratus censea[2n]2t ex[2qua]2era[2s]2, consules praetores tri-bunosque plebis collegasque [2t]2uos [et] in templo adesse iubeas [h]om[i]nes; ac cum mittas, contionem a[2d]2voces.' @@in eodem commentario anquisitionis ad extremum scriptum caput edicti hoc est: 'item quod attingat qui de censoribus classicum ad comitia centuriata redemptum habent, uti curent eo die quo die co-mitia erunt, in arce classicus ca[n]nat[um] circumque muros et ante privati huiusce T. Quinti Trogi scelerosi [h]ostium canat, et ut in campo cum primo luci adsi[t]et.' @@inter id cum circum muros mittitur et cum contio advocatur, interesse tempus apparet ex his quae interea fieri %illicitum scriptum ݃est; sed ad comitiatum vocatur populus ideo, quod alia de causa hic magistratus non potest exercitum urbanum convocare; censor, consul, dictator, interrex potest, quod censor[em] exercitum centuriato con-stituit quinquennalem, cum lustrare[t] et in urbem ad vexillum du-cere debet; dictator et consul in singulos annos, quod hic exercitui @1 imperare potest quo eat, id quod propter centuriata comitia imperare solent. quare non est dubium, quin hoc inlicium sit, cum circum muros itur, ut populus inliciatur ad magistratus conspectum, qui [2vi]2ros vocare potest, in eum locum unde vox ad contionem vocantis exaudiri possit. quare una origine illici et inlicis quod in choro Proserpinae est, et pellexit, quod in [2H]2ermiona est, cum ait Pacuius: 'regni alieni cupiditas pellexit.' sic Elicii Io[bis]uis[a] ara in Aventino ab eliciendo. hoc nunc aliter fit atque olim, quod augur consuli adest tum cum exercitus imperatur ac pr[2a]2eit quid eum dicere oporteat. consul augur[2i]2 imperare solet, ut inlicium vocet, non accenso aut praeconi. id in-ceptum credo, cum non adesset accensus, et nihil intererat cui im-peraret; et dicis causa fieba[2n]2t quaedam neque item facta neque item dicta semper. hoc ipsum inlicium scriptum inveni in M. Iunii commentariis, quod tamen %ibidem est quod %illicite illexit, quae cum E et C cum G magnam habet co[2m]2munitatem. @@sed quoniam in hoc de paucis rebus verba feci plura, de pluribus rebus verba faciam pauca, et potissimum quae in graeca lin-gua putant latina, ut scalpere a $SKALEU/EIN&, sternere a $STRWNNU/EIN&, lingere a $LIXMA=SQAI&, i ab h$*E&, ite ab $I)/TE&, gignitur [2a]2 $GI/GNETAI&, ferte a $FE/RETE&, providere [2a]2 $PROIDEI=N&, errare ab $E)/RREIN&, ab eo @1 quod dicunt $STRAGGALA=N& strangulare, tingue[2re]2 a $TE/GGEIN&. praeterea %ades $*Y*E*S3&; ab eo quod illi $MALA/SSEIN& nos malaxare, ut gargarissare ab $A)NAGARGARI/ZESQAI&, putere a $PU/QESQAI&, domare a $DAMA/ZEIN&, mulgere ab $A)ME/LGEIN&, pectere a $PE/KEIN&, stringere a $STLEGGI/ZEIN&: id enim a $STLEGGI/S&, ut runcinare a runcina, cuius $R(UKA/NH& origo graeca. @@quod ad origines verborum huius libri pertinet, satis multas arbitror positas huius generis; desistam, et quoniam de hisce rebus tri[2s]2 libros ad te mittere institui, de oratione soluta duo, poetica unum, et ex soluta oratione ad te misi duo, priorem de locis et quae in locis sunt, hunc de temporibus et quae cum his sunt coniuncta, deinceps in proximo de poeticis verborum originibus scribere in-[2cipiam]2. @1 @@@@{1[2DE LINGVA LATINA @@@@AD @@@@M. TULLIUM CICERONEM @@@@LIBER VII]2}1 @@. . repens ruina aperuit, ut verbum quod conditum est e qui-bus litteris oportet inde post aliqua dempta si[t] obscurius fit, volun-tas impos[2i]2t[eri]oris. non reprehendendum igitur in illis qui in scrutando verbo litteram adiciunt aut demunt, quo facilius, quid sub ea voce subsit, videri possit: ut enim facilius obscuram operam [2M]2yrmecidum ex ebore oculi videant, extrinsecus admovent nigras setas. cum haec amminicula addas ad eruendam voluntatem imposi-toris, tamen latent multa. quod si poetice [2quae]2 in carminibus ser-vavit multa prisca quae essent, sic etiam cur essent posuisse[n]t, fe-cundius poemata ferrent fructum; sed ut in soluta oratione sic in poematis verba [2non]2 omnia quae habe[re]nt $E)/TUMA& possunt dici, ne-que multa ab eo, quem non erunt in lucubratione litterae prosecutae, multum licet legeret. Aelii hominis in primo in litteris latinis exerci-tati interpretationem carminum Saliorum videbis et exili littera ex-pedita[2m]2 et praeterita[m] obscura[m] multa. nec mirum, cum non modo Epimenides %opos post annos L experrectus a multis non @1 cognoscatur, sed etiam Teucer Livii post XV annos ab suis qui sit ignoretur. at hoc quid ad verborum poeticorum aeta-tem? quorum si Pompili regnum fons in carminibus Saliorum neque ea ab superioribus accepta, tamen habent DCC annos. quare cur scriptoris industriam reprehendas qui herois tritavum, atavum non potuerit reperire, cum ipse tui tritavi matrem dicere non possis? quod intervallum multo tanto propius nos, quam hinc ad initium Saliorum, quo Romanorum prima verba poetica dicunt %latina. igitur de origini-bus verborum qui multa dixerit commode, potius boni consulendum, quam qui aliquid nequierit reprehendendum, praesertim quom dicat et[h]ymologice non omnium verborum posse dici causa[2m]2, ut %qui a quare res u . . . . . . . ad medendum medicina; neque si non norim radices arboris, non posse me dicere pirum esse ex ramo, ramum ex arbore, eam ex radicibus quas non video. quare qui ostendit equi-tatum esse ab equitibus, equites ab equite, equitem ab equo neque equus unde sit dicit, tamen hic docet plura et satisfacit grato, quem imitari possimusne ipse liber erit indicio. @@dicam in hoc libro de verbis quae a poetis sunt posita, pri-mum de locis, dein quae in locis sunt, tertio de temporibus, tum quae cum temporibus sunt coniuncta %dis ut qu[2a]2e cum his sint coniuncta, adiungam, et si quid excedit ex hac quadripertitione, tamen in ea ut comprehendam. @@incipiam hinc: 'unus erit quem tu tolles in c[2a]2erula caeli templa.' templum tri-bus modis dicitur: ab natura, ab auspicando, a similitudine; [2ab]2 natura in caelo, ab auspiciis in terra, a similitudine sub terra. in caelo te[2m]2plum dicitur, ut in [2H]2ecuba: 'o magna @1 templa caelitum, commixta stellis splendidis.' in terra, ut in Periboea: 'scrupea saxea Ba[2c]2chi templa prope aggreditur.' sub terra, ut in Andromacha: 'Acherusia templa alta Orci salvete infera.' quaqu[i]a intuiti era[2n]2t oculi, a tuendo primo tem-plum dictum: quocirca caelum qua attuimur dictum templum; sic: 'contremuit templum magnum Iovis altitonantis', id est, ut ait N[2a]2evius, 'h[i]emisph[2a]2erium ubi conc[2h]2a c[2a]2erula septum stat.' eius templi partes quattuor dicuntur, sinistra ab oriente, dextra ab occasu, antica ad meridiem, postica ad septemtrionem. in terris dictum templum locus augurii aut auspicii causa quibusdam conceptis verbis finitus. concipitur ver-bis non [h]isdem usque quaque; in arce sic: '[i]tem[2pla]2 tescaque %me ita sunto quoad ego %eas te lingua[m] nuncupavero. ullaber arbos quirquir est, quam me sentio dixisse, templum tescumque[m] %festo in sinistrum. ollaner arbos quirquir est, quod me sentio di-xisse te[2m]2plum tescumque[m] %festo dextrum. inter ea conregione conspicione cortumione utique ea erectissime sensi.' @@in hoc templo faciundo arbores constitui fines apparet et intra eas regiones qua oculi conspiciant, id est tueamur, a quo templum dic- @1 tum, et contemplare, ut apud Ennium in Medea: 'contempla et templum Cereris ad l[2a]2evam aspice.' contempla et conspicare id[2em]2 esse apparet, ideo dicere, cum conte[2m]2plum facit, augurem 'conspicione', qua oculorum conspectum finiat. quod cum dicunt 'con-spicionem', addunt 'cortumionem', dicitur a cordis visu: cor enim cor-tumionis origo. quod addit templa ut si[2n]2t 'tesca', aiunt sancta esse qui glossas scripserunt. id est falsum: nam curia Hostilia templum est et sanctum non est; sed hoc ut putarent aedem sacram esse templum * esse factum quod in urbe Roma pleraeque aedes sacrae sunt templa, eadem sancta, et quod loca quaedam agrestia, quod alicuius dei sunt, dicuntur tesca. nam apud Accium in Phi-loct[o]eta[tem] Lemnio: 'quis tu es mortalis, qui in deserta et tesca te apportes loca?' loca enim quae sint designat, cum dicit: 'Lemnia praesto litora rara et celsa Cabirum delubra tenes, mysteria quae pristina cast[r]is concepta sacris.' dein: 'Volcania templa sub ipsis collibus, in quos delatus locos dicitur alto ab limine caeli.' et: 'nemus expirante vapore vides, unde ignis cl[a]uet mortalibus divisus.' quare h[2a]2ec quo[2d]2 tesca dixit, non erravit, neque ideo quod sancta, sed quod ubi mysteria fiunt aut tuentur, tuesca dicta. tueri duo significat, unum ab aspectu ut dixi, unde est @1 Enni illud: 'tueor te, senex? pro Iupiter!' et: 'quis pater aut cognatus volet nos contra tueri?' alterum a curando ac tutela, ut cum dicimus %bell et tueri villam, a quo etiam quidam dicunt illum qui curat aedes sacras [2a]2edituum, non aeditomum; sed tamen hoc ipsum ab eadem est profectum origine, quod quem volu-mus domum curare dicimus 'tu domi videbis', ut Plautus cum ait: 'intus para, cura, vide. quod opus fiat.' sic dicta ve-stis[2pi]2ca, quae vestem spiceret, id est videret vestem ac tueretur: quare a tuendo et templa et tesca dicta cum discrimine eo quod dixi. etiam indidem illud Enni: 'extemplo acceptum me ne-cato et filium.' extemplo enim est continuo, quod omne te[2m]2plum esse debet conti[2nu]2o septum nec plus unum introitum habere. @@quod est apud Accium: 'pervade polum, splendida mundi sidera %bigis continui[2s]2 se[2x]2 cepit spoliis', polus graecum, id signi-ficat circum caeli: quare quod est 'pervade polum' valet vade $PERI\ $PO/LON&. signa dicuntur eadem et sidera. signa quod aliquid significent, ut libra aequinoctium; sidera, quae [2qua]2si insidunt atque ita signi-ficant aliquid in terris perurendo %aliudve: qua re, ut 'signum can-dens' in pecore. @1 @@quod est: 'terrarum anfracta revisam', anfractum est flexum, ab origine duplici dictum, ab ambitu et frangendo: ab eo leges iubent in directo pedum VIII esse [2viam]2, in anfracto XVI, id est in flexu. @@Ennius: 'ut tibi Titanis Trivia dederit stirpem liberum.' Titanis Trivia Diana est, ab eo dicta Trivia, quod in trivio ponitur fere in oppidis graecis vel quod luna dicitur esse, quae in caelo tribus viis movetur, in altitudinem et latitudinem et longitudinem. Titanis dicta, quod eam genuit, ut [ni] Plautus, Lato; ea, ut scribit Manilius, 'est Coe[2o]2 creata Titano.' ut idem scribit: 'Latona pari[2e]2t casta complexu Iovis %Delia deos geminos', id est Apollinem et Dianam% dii quod Titanis Deliadae eadem. @@'o sancte Apollo, qui umbilicum certum terrarum optines'. umbilicum dictum aiunt ab umbilico nostro, quod is medius locus sit terrarum, ut umbilicus in nobis; quod utrumque est falsum: neque hic locus est terrarum medius neque noster umbilicus est hominis medius. itaque pingitur quae vocatur [2$A)NT&]2$IXQW\N *PUQAGO/RA&, ut media caeli ac terrae linea ducatur infra umbilicum per id quo discernitur homo mas an femina sit, ubi ortus humanus similis ut in mundo [ubi ortus humanus similis ut in mundo]: @1 ibi enim omnia nascuntur in medio, quod terra mundi media. pr[2a]2e-terea si quod medium id est umbilicus %ut pila terrae, non Delphi medium; et terrae medium non hoc, sed quod vocant Delphis in aede ad latus est quiddam ut thesauri specie, quod Graeci vocant $O)MFALO/N&, quem Pythonos aiunt esse tumulos; ab eo nostri interpretes $O)MFALO/N umbilicum dixerunt. @@Pacuius: 'Calydonia altrix terra exuperantum virum.' ut ager Tusculanus sic Calydonius ager est, non terra; sed lege poetica, quod terra [2A]2etolia in qua Calydon, a parte totam accipi [2A]2eto-liam voluit. @@Acci: 'mystica ad dextram vada praetervecti.' mystica a mysteriis, quae ibi in propinquis locis nobilia fiunt. @@Enni[i]: 'Areopagitae quid dedere quam %pudam.' Areo-pagitae ab Areopago; [h]is locus Athenis. @@'Musae quae pedibus magnum pulsatis Olympum'. caelum dicunt Graeci Olympum, montem in Macedonia omnes; a quo potius puto musas dictas Olympiadas: ita enim ab terrestribus locis aliis cognominatae Libethrides, Pipleides, [2T]2hespiades, [2H]2eliconides. @@'quasi [2H]2ellespontum et claustra', quod Xerses quondam eum locum clausit: nam, ut Ennius ait, @1 'isque Hellesponto pontem contendit in alto'; nisi potius ab eo quod Asia et Europa ibi %colludit mare; inter angustias facit Propontidis fauces. @@Pacui: 'liqui in [2A]2egeo fretu[m]'. dictum fretum ab similitudine ferventis aquae, quod in fretum s[2a]2epe concurrat [2a]2estus atque effervescat. [2A]2egeum dictum ab insulis, quod in eo mari sco-puli in pelago vocantur ab similitudine caprarum [2a]2eges. @@'ferme aderant aequore in alto ratibus repentibus'. [2aequor]2 mare appellatum, quod a[2e]2quatum cum com-motum vento non est. ratis navis longa[2s]2 dixit, ut N[2a]2evius cum ait: '%conferreque aut ratem aeratam qui per liquidum mare sudantes eunt atque sedantes.' ratis dicta navis longa propter remos, quod hi, cum per aquam sublati sunt dextra et sinistra, duas rates efficere videntur: ratis enim, unde hoc tralatum, illi ubi plures mali aut asseres [2iuncti aqua ducuntur. hinc naviculae cum remis ratariae dicuntur]2. @1 @@* * * agrestis ab agro dictas apparet; 'inful[2at]2as hostias', quod velamenta his e lana quae adduntur, infulae: itaque tum, quod ad se-pulc[h]rum ferunt frondem ac flores, addidit: 'non lana[s] sed velatas frondenti[s] coma[s].' @@'cornu[2t]2a taurum umbram iaci'. dicere apparet cornutam a cornibus; cornua a curvore dicta, quod plera-que curva. @@'Musas quas memorant %nosce nos esse'. Ca-menarum priscum vocabulum ita natum ac scriptum est alibi; Car-menae ab eadem origine sunt declinatae. in multis verbis in quo[d] antiqui dicebant S, postea dicunt R, ut in carmine Saliorum sunt haec: 'cozeulodorieso. omnia vero adpatula coemisse. ian cusianes duonus ceruses. dunus Ianusue uet pom melios eum recum' * * * @@. . . f[2o]2edesum foederum, plusima plurima, meliosem meliorem, @1 asenam arenam, ianitos ianitor. quare e[st] Casmena Carmena car-mina carmen, R extrito Camena factum. ab eadem voce canite, pro quo in Saliari versu scriptum est cante, hoc versu: 'divum empta cante, divum deo supplicante.' in carmine Priami quod est: 'veteres Casmenas cascam rem volo profari' %et primum cascum significat vetus, secundo eius origo sa-bina, quae usque radices in oscam linguam egit. cascum vetus esse significat Ennius quod ait: 'quam prisci casci populi genuere Latini.' eo magis Manilius quod ait: 'cascum duxisse cascam non mirabile est, quoniam cariosas conficiebat nuptias.' item ostendit Papini epigrammation, quod in adolescentem fecerat Cascam: "ridiculum est, cum te cascam tua dicit amica, fili Potoni, sesquisenex puerum. %dicit pusum puellam pusam: sic fiet 'mutua[m] muli': nam vere pusus tu, tua amica senex." idem ostendit quod oppidum vocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et [nunc] nostri etiam nunc forum vetus appellant. item significa[n]t in Atellanis aliquot Pappum senem, quod Osci casnar appellant. @1 @@apud Lucilium: 'quid tibi ego ambages %ambiu scribere coner?' profectum a verbo ambe, quod inest in ambitu et ambitioso. @@apud Valerium Soranum: 'vetus adagio est, o Publi Scipio', quod verbum usque eo evanuit, ut graecum pro eo positum magis sit apertum: nam id est quod $PAROIMI/AN& vocant Graeci, ut est: 'auribus lupum teneo'; 'canis caninam non est.' adagio est littera commutata a[2m]2bagio, dicta ab eo quod ambit orationem, neque in aliqua una re consistit sola. [2amb]2agio dicta ut a[2m]2bustum, quo[2d]2 circum ustum est, ut ambiegna bos apud augures, quam circum aliae hostiae constituuntur. @@cum tria sint coniuncta in origine verborum quae sint animad-vertenda, a quo sit impositum et in quo et quid, s[2a]2epe non minus de tertio quam de primo dubitatur, ut in hoc, utrum primum una canis aut canes sit appellata: dicta enim apud veteres una canes. ita-que Ennius scribit: 'tantidem quasi feta canes sine dentibus latrat'. @@Lucilius: 'nequam et magnus homo, laniorum im-manis canes ut.' impositio unius debuit esse canis, plurium canes; sed neque Ennius consuetudinem illam sequens reprehendendus nec is qui nunc dicit 'canis canina[2m]2 non est.' sed canes quod latratu[s] signum dant, ut signa canunt, canes appellatae, et quod ea voce in-dicant noctu quae latent, latratus appellatus. sic dictum a quibusdam ut una canes, una trabes 'remis rostrata per altum'. @1 @@Ennius: 'utinam ne in nemore Pelio securi-bus c[2a]2esa accidisset abiegna ad terram trabes', cuius verbi singu-laris casus rectus correptus ac facta trabs. @@in Medo: 'c[2a]2elitum camilla, expectata advenis: salve, [2h]2ospita.' camilla[2m]2 qui glos[2s]2emata interpretati dixerunt administram; addi oportet, in his quae occultiora: itaque dicitur nuptiis [s]camillus qui cum[m]erum fert, in quo quid sit, in ministerio plerique extrinsecus ne[2s]2ciunt. hinc Casmil[l]us nominatur Samothrece[2s]2 mysteris dius quidam amminister diis magnis. verbum esse graecum arbitror, quod apud Callimachum in poemati-bus eius inveni. @@apud En[2n]2i[2u]2m: 'subulo quondam marinas propter astabat plagas'. subulo dictus, quod ita dicunt tibicines Tusci: quo-circa radices eius in Etr[2ur]2ia, non Latio qu[2a]2erundae. @@'versibus quo[2s]2 olim Fauni [et] vatesque canebant'. Fauni dei Latinorum, ita ut et Faunus et Fauna sit; @1 hos versibus quos vocant Saturnios in silvestribus locis traditum est solitos fari, [2a]2 quo fando Faunos dictos. antiquos poetas vates ap-pellabant a versibus viendis, ut [2de]2 poematis cum scribam ostendam. @@'corpore tartarino prognata Paluda virago'. tartarino dictu[2m]2 a Tartaro. Plato in IIII de fluminibus apud inferos quae sint in his unum Tartarum appellat: quare Tartari origo graeca. Paluda a paludamentis. haec insignia atque orna-menta militaria: ideo ad bellum cum exit imperator ac lictores mu-tarunt vestem et signa incinuerunt, paludatus dicitur proficisci; quae propter quod conspiciuntur qui ea habent ac fiunt palam, paluda-menta dicta. @@Plautus: 'Epeum fumificum qui legioni nostrae habet coctum cibum.' Epeum fumificum, cocum, ab Epeo illo qui dicitur ad Troiam fecisse equum Troianum et Argivis cibum curasse. @@apud N[2a]2evium: 'atque prius pariet lu-custa[m] lucam bovem'. luca bos elephans; cur ita sit dicta, duobus modis inveni scriptum. nam et in Cornelii commentario erat ab Libycis Lucas, et in Virgilii ab Lucanis Lucas; ab eo quod nostri, cum maximam quadripedem quam ipsi haberent vocarent bovem et in Lucanis Pyrr[2h]2i bello primum vidissent apud hostis elephantos %idem non item quadripedes cornutas (nam quos dentes multi dicunt sunt cornua), Lucanam bovem quod putabant, Lucam bovem appellasse. si ab Libya dictae essent Lucae, fortasse @1 an pantherae quoque et leones non Africae bestiae dicerentur, sed Lucae; neque ursi potius Lucani quam Luci. quare e[r]go arbitror potius lucas ab luce, quod longe relucebant propter inauratos regios clupeos, quibus eorum tum ornatae erant turres. @@apud Ennium: 'orator sine pace redit regique refert rem.' orator dictus ab oratione: qui enim verba [orationum] haberet publice adversus eum quo legabatur, ab oratione orator dic-tus; cum res %maiore ratione, legebantur potissimum qui causam commodiss[2im]2e orare poterant. itaque Ennius ait: 'oratores doctiloqui.' @@apud Ennium: 'olli respondit suavis sonus Eg[2e]2riai.' olli valet dictum illi ab olla et ollo, quod alterum comitiis cum reci-tatur a praecone dicitur 'olla centuria', non illa; alterum apparet in funeribus indictivis, quo dicitur 'ollus leto datus est', quod Graecus dicit $LH/QH|&, id est oblivioni. @@apud Ennium: 'mensas constituit idemque ancilia.' dicta ab ambecisu, quod ea arma ab utraque parte ut T[2h]2racum incisa. @@'libaque fictores Argeos et tutulatos'. liba, quod libandi causa fiunt. fictores dicti a fingendis libis. Argei ab Argis; Argei fiunt e scirpeis, simulacra hominum XXVII; ea quotannis de ponte sub- @1 licio a sacerdotibus publice deici solent in Tiberim. tutulati dicti hi, qui in sacris in capitibus habere solent ut metam; id tutulus appellatus ab eo quod matres familias crines convolutos ad verticem capitis quos habent vit[2ta]2 velatos dicebantur tutuli, sive ab eo quod id tuendi causa capilli fiebat, sive ab eo quod altissimum in urbe quod est, arcs, tutissimum vocatur. eundem Pompilium ait fecisse flamines, qui cum omnes sunt a singulis deis cognominati, in quibusdam apparent $E)/TUMA&, ut cur sit Martialis et Quirinalis; sunt in quibus flaminum cognominibus latent origines, ut in his qui sunt versibus plerique: 'Volturnalem, Palatualem, Furinalem, Floralemque Falacrem et Pomonalem fecit hic idem', quae o[2b]2scura sunt; eorum origo Volturnus, diva Palatua, Furrina, Flora, Falacer pater, Pomo-[rum]na[m]. @@apud Ennium: 'iam cata signa fer[a]e sonitum dare voce parabant.' cata acuta: hoc enim verbo dicunt Sabini: quare 'catus [2A]2elius Sextus' non, ut aiunt, sapiens, sed acutus, et quod est: 'tunc c[2o]2epit memorare simul cata dicta', accipienda acuta dicta. @@apud Lucilium: 'quod thynno capto cobium exclu-dunt foras' et: 'occidunt, Lupe, saperd[2a]2e te et iura siluri' et: 'sumere te atque amian' piscium nomina sunt eorum-que in Graecia origo. @1 @@apud Ennium: '%quaeque in corpore cau[s]a c[2a]2e-ruleo %ce%149lo cortina receptat.' cava cortina dicta, quod est inter terram et caelum ad similitudinem cortinae Apollinis; ea a corde, quod inde sortes primae existimatae. @@apud Ennium: 'quin inde invitis sumpserint per-duellibus.' perduelles dicuntur hostes; ut perfecit sic perduellum, et duellum, id postea bellum; ab eadem causa facta Duell[i]ona Bellona. @@apud Plautum: 'neque iugula, neque vesperugo, ne-que vergiliae occidunt.' iugula signum, quod Accius appellat Oriona, cum ait: 'citius Orion patefit.' huius signi caput dicitur ex tribus stellis, quas infra duae clarae, quas appellant umeros; inter quas quod videtur iugulum, Iugula dicta. vesperugo stella quae vespere oritur, a quo eam Opillus scribit vesperum: itaque %dicitur alterum 'vesper adest', quem Graeci dicunt %di $E(SPE/RION&. @@N[2a]2evius: 'patrem suum supremum optu-mum appellat.' supremum ab superrumo dictum: itaque duodecim tabulis dicunt: 'solis occasu diei suprema tempestas esto.' libri augurum pro tempestate tempestutem dicunt supre-mum augurii tempus. @1 @@in Cornicula: 'qui regi latrocinatus decem annos Deme-trio.' latrones dicti ab latere, qui circum latera erant regi atque ad latera habebant ferrum, quos postea a stipatione stipatores appellarunt, et qui conducebantur: ea enim merces graece dicitur $LA/TRON&. ab eo veteres poetae nonnunquam milites appellant latrones * * * quod item ut milites [2sunt]2 cum ferro, aut quod latent ad in-sidias faciendas. @@apud N[2a]2evium: 'risi egomet mecum cassabun-dum ire ebrium.' cassabundum a cadendo. idem: 'diabathra in pe[cu]dibus habebat, erat amictus epicroco.' utrumque vocabulum graecum. @@in Men[2a]2echmis: 'inter ancillas sedere iubeas, lanam carere.' idem hoc est verbum in Cemetria N[2a]2evii. carere a carendo, quod eam tum purgant ac deducunt, ut careat spurcitia; ex quo carminari dicitur tum lana, cum ex ea carunt quod in ea h[2a]2eret neque est lana, quae in Romulo N[2a]2evius appellat asta ab Oscis. @1 @@in Persa: 'iam pol ille hic aderit, credo, congerro meus.' congerro a gerra; hoc graecum est et in latina cratis. @@in Men[2a]2echmis: 'idem istuc aliis ascriptivis fieri ad le-gionem solet.' ascriptivi dicti, quod olim ascribebantur inermes arma-tis militibus qui succederent, si quis eorum deperisset. @@in Trinummo: 'nam illum tibi [2ferentarium esse ami-cum inventum intellego]2.' ferentarium a ferendo, id est inane ac sine fructu; aut quod ferentarii equites hi dicti qui ea modo habebant arma quae ferrentur, ut iaculum. huiuscemodi equites pictos vidi in [2A]2esculapii [2a]2ede vetere et ferentarios ascriptos. @@in Frivolaria: 'ubi rorarii estis? adsunt. ubi sunt accensi? ecce.' rorarii dicti ab rore qui bellum committebant, ideo quod ante rorat quam pluit. accensos ministratores Cato esse scribit; potest id ab arbitrio: nam %inde ad arbitrium eius cuius minister. @1 @@Pacuvius: 'cum deum triportenta * * * .' * * * @@in Mercatore: 'non tibi [in Mercatore non tibi] istuc magis dividiaest quam mihi hodie fuit.' (%eadem hoc est in Corollaria N[2a]2evius). dividia ab dividendo dicta, quod divisio distractio est doloris: itaque idem in Curculione ait: 'sed quid tibi est? lien enecat, renes dolent, pulmones distrahuntur.' @@in Pagone: 'honos syncerasto peri[2i]2t, pernis, glandio.' syncerastum est omne [m]edulium antiquo vocabulo graeco. @@in Parasito pigro: 'domum ire c[2o]2epi tramite dextra via'. trames a transverso dictus. @@in Fugitivis: '%agerge specta, vide vivices quantas._ iam inspexi %quidem esset.' vivices %alii excitatum verberibus corpus. @@in Cistellaria: 'non quasi nunc haec sunt hic limaces, livi-dae.' limax ab limo, quod ibi vivit. 'diobolares, sc[2ho]2eni-colae, miraculae.' diobolares [s]a binis obolis. sch[2o]2enicolae ab sch[2o]2eno, nugatorio unguento. miraculae a miris, id est monstris; a quo Accius ait: 'personas distortis oribus de-formis miriones.' @@ibidem: 'scrattae, scrup[i]pedae, s[2t]2rittabillae, tan-tulae.' ab excreando scratiae sic[2c]2as significat. scruppedam Aurelius @1 scribit ab scauripeda; Iuventius comicus dicebat a vermiculo piloso, qui solet esse in fronde cum multis pedibus; Valerius a pede ac scrupea. ex eo Acci positum %curiosa: itaque est in Melanippa: 'reicis abste religionem, scrup[p]eam im-ponas.' strittabillas a strettillando; strittare ab eo qui sistit [2a]2egre. @@in Astraba: 'acsitios[2a]2e annonam caram e vili con-cinnant viris.' ideo in Sitellitergo idem ait: 'mulier es[2t]2, uxorculavit. ego novi, scio axitio[2s]2a quam sit.' Claudius scribit axitiosas demonstrari consupplicatrices, ab agendo axitiosas. ut ab una faciendo factiosae, sic ab una agendo ac[2si]2tiosae dictae. @@in Cesistione: 'di[2s]2 stribula [2a]2ut de lumbo obscena viscera.' stribula, ut Opillus scribit, circum cox[a]endices sunt bovis; id graecum est ab eius loci versura. @@in [2N]2ervolaria: 'scobina[m] ego illum actutum adrasi [2s]2enem.' scobinam a scobe: lima enim materia[2e]2 fabrilis est. @@in P[2o]2enulo: 'vinceretis cervum cursu vel gralatorem gra-du[m].' gralator a gradu magno dictus. @@in Truculento: 'sine virtute argutum civem mihi habeam @1 pro pr[2a]2efica'. [2praefica]2 dicta, ut Aurelius scribit mu-lier ab luco quae conduceretur, quae ante domum mortui laudis eius caneret. hoc factitatum Aristoteles scribit in libro qui [2in]2scribitur $NO/MIMA BARBARIKA/&, quibus testimonium est, quod %fretum est N[2a]2evii: 'haec quidem hercle, opinor, praefica est: nam mortuum collaudat.' Claudius scribit: 'quae praeficeretur ancillis, quemadmodum lamentarentur, praefica est dicta'. utrumque ostendit a praefectione praeficam dictam. @@apud Ennium: 'decem Coclites quas montibus summis Rip[2a]2eis fodere.' ab oculo cocles, ut ocles, dictus, qui unum haberet oculum: quocirca in Curculione est: 'de Coclitum pro-sapia esse arbitror: nam hi sunt unoculi.' @@nunc de temporibus dicam. quod est apud Cassium: 'nocte intempesta nostram devenit domum', intempesta nox dicta ab tempestate, tempestas ab tempore; nox intempesta, quo tempore ni[c]hil agitur. @@'quid noctis videtur? in altisono caeli clipeo temo superat stellas sublime[2n]2 agens etiam atque etiam noctis iter'. hic multam noctem ostendere volt a temonis motu; sed temo unde @1 et cur dicatur latet. arbitror antiquos rusticos primum notasse quae-dam in caelo signa, quae praeter alia erant insignia atque ad aliquem usum %culturae tempus designandum convenire animadvertebantur. eius signa sunt, quod has septem stellas Graeci ut [2H]2omerus voca[2n]2t $A(/MACAN& et propinquum eius signum $BOW/THN&, nostri eas septem stellas [2t]2r[2i]2ones et temonem et prope eas axem: triones enim et boves appellantur a bubulcis etiam nunc maxime cum arant terram; e quis ut dicti 'valentes glebarii', qui facile proscindunt gle-bas, sic omnes qui terram arabant a terra terriones, unde triones ut dicerentur %de tritu. temo dictus a tenendo: is enim continet iugum et plaustrum, appellatum a parte totum, ut multa. possunt triones dicti, VII quod ita sitae stellae, ut ternae trigona faciant %aliquod. @@'lumen iubarne in caelo cerno?' iubar dicitur stella lucifer, quae in summo quod habet lumen diffusum, ut leo in capite iubam. huius ortus significat circiter esse extremam noctem. itaque ait Pacuius: 'exorto iubare, noctis decurso itinere.' @@apud Plautum in Parasito Pigro: 'inde hic bene potus prim[2ul]2o crepusculo.' crepusculum ab Sabinis, et id dubium tempus noctis an diei sit. itaque in Condalio est: 'tam crepusculo fer[2a]2e ut amant lampades accendite.' ideo dubiae res creperae dictae. @@in Trinummo: 'concubium sit noctis priusquam [2ad]2 postre-mum perveneris.' concubium a concubitu dormiendi causa dictum. @1 @@in Asinaria: 'videbitur, factum volo, [ad] redito conticinio.' putem a conticiscendo conticinium sive, ut Opillus scri-bit, ab eo cum conticuerunt homines. @@nunc de his rebus quae assignificant aliquod tempus, cum di-cuntur aut fiunt, dicam. @@apud Accium: 'reciproca tendens nervo equino con-cita tela.' reciproca est cum, unde quid profectum, redit eo; ab re-cipere reciprocare fictum, aut quod poscere pro[ro]care dictum. @@apud Plautum: '[a]ut transversus, non proversus cedit quasi cancer solet.' dicitur ab eo qui in id quo [2i]2t est versus, et ideo qui exit in vestibulum, quod est ante domum, prodire et pro-cedere; quod cum leno non faceret, sed secundum parietem trans-versus iret, dixit 'ut transversus cedit quasi cancer, non proversus ut homo.' @@apud Ennium: 'Andromachae nomen qui indidit, recte [ei] indidit.' item: 'quapropter Parim pastores nunc Alexandrum vocant.' imitari dum voluit Euripidem et ponere $E)/TUMON&, est lapsus: nam Euripides quod graeca posuit, $E)/TUMA& sunt aperta. ille ait ideo nomen additum Andromach[2a]2e, quod $A)NDRI\ $MA/XETAI&: hoc Ennii quis potest intellegere in versu[m] significare 'Andromach[2a]2e nomen qui indidit recte indidit' aut Alexandrum ab eo appellatum in Graecia qui Paris fuisset, a quo Herculem quoque cognominatum Alexicacon, ab eo quod defensor esset hominum? @@apud Accium: 'iamque auroram rutilare procul cerno.' aurora dicitur ante solis ortum, ab eo quod ab igni solis tum aureo @1 aer aurescit. quod addit 'rutilare', est ab eodem colore: aurei enim rutili, et inde %enim mulieres valde rufae rutilae dictae. @@apud Terentium: 'scortatur, potat, olet unguenta de meo.' scortari est s[2a]2epius meretriculam ducere, quae dicta a pelle: id enim non solum antiqui dicebant scortum, sed etiam nunc dicimus scortea ea quae e corio ac pellibus sunt facta; in aliquot sacris ac sacellis scriptum habemus: 'ne quod scorteum adhibeatur', ideo ne morticinum quid adsit. in Atellanis licet animadvertere rusticos dicere se adduxisse pro scorto pelliculam. @@apud Accium: 'multis nomen vestrum numenque ciendo.' numen dicunt esse imperium, dictum ab nutu, [2quod cuius nutu]2 omnia sunt, eius imperium maximum esse videatur: itaque in Iove hoc et Homerus et %alius aliquotiens. @@apud Plautum: '[2ni]2si unum epityrum estu[e]r insane bene.' epityrum vocabulum est cibi, quo frequentius Sicilia quam Italia usa. id vehementer cum vellet dicere [2edi]2, dixit insane, quod insani omnia faciant vehementer. @@apud Pacuium: 'flexanima ta[2m]2quam lymphata [2aut Bacchi sacris commota.' lymphata]2 dicta a lympha; [2lympha]2 a Nympha, ut quod apud Graecos $*QE/TIS&, apud Ennium: @1 'Thelis illi mater.' in Graecia commota mente quos $LUMFOLH/MPTOUS appellant, ab eo lymphatos dixerunt nostri. Bac[2c]2hi, et Liber, cuius comites [a]ba[2c]2ch[2a]2e, et vinum in [2H]2ispania bacca. origo in his omnibus graeca, ut quod apud Pacuium: 'alcyonis ritu litus pervolgans feror.' haec enim avis nunc graece dicitur $A(LKUW/N&, nostri alcedo; h[2a]2ec hieme quod pullos dicitur tranquillo mari facere, eos dies alcyon[2i]2a appellant. quod est in versu 'alcyonis ritu', id est eius instituto, ut cum aruspex praecipit, ut suo quisque ritu sacrificium faciat, et nos dicimus XV viros graeco ritu sacra, non romano facere. quod enim fit rite, id ratum ac rectum est; ab eo Accius: 'recte perfectis sacris' volt accipi. @@apud Ennium: 'si voles advortere animum, co-miter monstrabitur.' comiter hilare ac lubenter, cuius origo graeca @1 $KW=MOS&, inde comisatio latine dicta et in Graecia, ut quidam scribunt, comodia[m]. @@apud Atilium: 'cape, c[2a]2ede, Lyde, come, conde.' cape, unde accipe; sed hoc in proximo libro retractandum. @@apud Pacuium: 'nulla res neque cicurare neque mederi potis est neque reficere.' cicurare mansuefacere: quod enim a fero discretum, id dicitur cicur, et ideo dictum 'cicur ingenium optineo' mansuetum; a quo Veturii quoque nobiles cognominati Cicurini. na-ۅtum a cicco cicur videtur. ciccum dicebant membranam tenuem, quae est ut in malo Punico discrimen; a quo etiam Plautus dicit: 'quod volt densum, ciccum non interduo.' @@apud N[2a]2evium: 'circumvenire video ferme iniuria.' ferme dicitur quod nunc fere; utrumque dictum a ferendo, quod id quod fertur est in motu atque adventat. @@apud Plautum: 'euax, iurgio uxorem tandem abegi a ianua.' euax verbum ni[c]hil significat, sed effutitum naturaliter est (ut apud Ennium: 'hehae, ipse clipeus cecidit'; apud Ennium: 'heu, mea puella, %spe quidem id succenset tibi'; apud Pompilium: 'heu, qua me @1 causa, Fortuna, infeste premis?'); quod ait iurgio, id est litibus: ita-que quibus res erat in controversia, ea vocabatur lis: ideo in actioni-bus videmus dici 'quam rem sive [mi]litem dicere oportet.' ex quo licet videre iurgare esse ab iure dictum, cum quis iure litigaret; ab quo obiurgat is qui id facit iuste. @@apud Lucilium: 'atque aliquos ibi ab rebus clepsere foro qui'. clepsere dixit, unde etiam alii clepere, id est corripere, quo-rum origo a clam, ut sit dictum clapere, unde clepere E[t] ex [e]A commutat[i]o, ut multa. potest vel a graeco dictum $KLE/PTEIN& clepere. @@apud Matium: 'corpora Graiorum m[2a]2erebar mandier igni.' dictum mandier a mandendo, unde manducari et a quo in Atellanis %ad obsenum vocant manducum. @@apud Matium: 'obsceni interpres funesti-que ominis auctor.' obscenum dictum ab scena; eam ut %Graeci aut Accius scribit sc[2a]2ena. (in pluribus verbis A ante E alii ponunt, alii non, ut quod partim dicunt [2scaeptrum, partim]2 scep-trum, alii Plauti Faeneratricem, alii Feneratricem; sic faenisicia ac f[o]enisicia, ac rustici pappum M[a]esium, non Maesium, a quo Lucilius @1 scribit: 'Cecilius [2pretor]2 ne rusticus fiat'): quare turpe ideo obscaenum, quod nisi in scaena[m] palam dici non debet. potest vel ab eo quod pueri[li]s turpicula res in collo quaedam sus-penditur, ne quid obsit, [u]bonae sc[2a]2evae causa sc[2a]2evola appellata. ea dicta ab scaeva, id est sinistra, quod quae sinistra sunt bona auspicia existimantur; a quo dicitur comitia aliudve quid %sit dixi aut sinistra quae nunc est. id a graeco est, quod hi sinistram vocant $SKAIA/N&; quare, quod dixi, [2ob]2scaenum omen est omen turpe, quod unde [id] dicitur, osmen, e quo S extritum. @@apud Plautum: 'quia ego antehac te amavi [2et mihi amicam esse crevi'. crevi]2 valet constitui: itaque heres cum constituit se heredem esse, dicitur 'cernere', et cum id fecit, 'crevisse.' @@apud eundem quod est: 'mi frequentem operam dedistis' valet assiduam: itaque qui adest assiduus fere et quom oportet, [h]is frequens, [2cui infrequens]2 opponi solet. itaque illud quod eae-dem mulierculae dicunt: '[2pol ist]2o quidem nos pretio %ptanti est frequentare: ita in prandio nos lepide ac nitide accepisti' apparet dicere: facile est curare ut [2adsidue]2 adsimus, cum tam bene nos accipias. @@apud Ennium: 'decretum est stare [2atque fodari]2 corpora telis.' hoc verbum Ennii dictum a fodiendo, a quo fossa. @1 @@apud Ennium: 'vocibus concide, %facimus et obrutus.' mussare dictum, quod muti non amplius quam MU dicunt; a quo idem dicit id quod minimum est: 'neque, ut aiunt, $MU=& facere audent.' @@apud Pacuium: 'di monerint meliora atque amentiam averruncassint [2tuam'. ab]2 avertendo averruncare, ut deus qui in eis rebus praeest Averruncus. itaque ab eo precari solent, ut pericula avertat. @@in Aulularia: 'pipulo te differam ante aedis', id est convicio, declinatum a pi[2p]2atu pullorum. multa ab animalium vocibus tralata in homines, partim qu[2a]2e sunt aperta, partim obscura; perspicua ut Ennii: 'animus cum pectore latrat.' Plauti: 'gannit odiosus omni totae familiae.' [2Cae]2cilii: 'tantum rem dibalare ut pro nilo habuerit.' Lucilii: 'haec inquam @1 rudet ex rostris atque hei[2u]2litabit.' eiusdem: 'quan-tum hinnitum atque equitatum.' minus aperta, ut Porcii ab lupo: 'volitare ululantis.' En[2n]2ii a vitulo: 'tibicina maximo labore mugit.' eiusdem a bove: 'cla-more[m] bovantes.' eiusdem a leone: 'pausam %facere fremendi.' eiusdem ab [2ha]2edo: 'clamor ad caelum volvendus per [2a]2ethera vagit.' %sueta 'frendice frunde et fritinni suaviter.' Macci[us] in Casina a fringuilla: 'quid fri[n]guttis? quid istuc tam cupide cupis?' %sues avoluerat 'ita %tradedeq%146 inreneq%146 in iudicium [2A]2esopi nec theatri trittiles.' @@In Colace: 'nexum' Manilius @1 scribit, omne quod per libram et aes geritur, in quo sint mancipia. Mucius, quae per aes et libram fiant ut oblige[n]tur, praeter quom mancipio de[2n]2tur. hoc verius esse ipsum verbum ostendit, de quo qu[2a]2erit: nam id [2a]2es[t] quod obligatur per libram neque suum fit, inde nexum dictum. liber qui suas operas in servitutem pro pecunia quam debebat, dum solveret, nexus vocatur, ut ab aere obaeratus. hoc C. Poetelio Libone Visolo dictatore sublatum ne fieret, et omnes qui bonam copiam iurarunt, ne essent nexi, dissoluti. @@in Ca[2sina]2: 'sine amet, sine quod lubet id faciat, quando tibi domi ni[c]hil delicuum est.' dictum ab eo, quod %deliquandum non sunt, ut turbida quae sunt deliquantur, ut liquida fiant. Aurelius scribit delicuum esse ab liquido; Cla[2u]2dius ab eliquato. si quis alterutrum sequi mal[l]et, habebit auc-torem. @@apud Atilium: 'per laetitiam liquitur animus.' ab liquando liquitur fictum. @@multa apud poetas reliqua esse verba quorum origines possint dici, non dubito, ut apud N[2a]2evium in [2A]2esiona mucro gladii 'lingula' a lingua; in Clastidio 'vi-tulantes' a Vitula; in Dolo 'caperrata fronte' a @1 caprae fronte; in Demetrio 'persibus' a perite: itaque sub hoc glossema 'callide' subscribunt; in Lampadione 'protinam' a protinus, continuitatem significans; in Nagidone 'clu[2ci]2datus' suavis, tametsi a magistris accepimus mansuetum; in Romulo 'sponsus' contra sponsum rogatus; in Stigmatia 'praebia' a praebendo, ut sit tutus, quod si[2n]2t remedia in collo pueris; in T[h]echnico %'con-ficiant' a conficto convenire dictum; in Tarentilla %'pacui dum' a luce illustre; in Tunicularia 'exbolas aulas quassant', quae eiciuntur, a graeco verbo $E)KBOLH\& dictum; in bello Punico 'nec satis sardare' ab serare dictum, id est aperire; hinc etiam sera[e], qua remota fores panduntur. @@sed quod vereor ne plures sint futuri qui de hoc genere me quod nimium multa [re]scripserim reprehendant quam quod reliquerim quaedam accusent, ideo potius iam reprimendum quam procudendum puto esse volumen. nemo reprensus qui e segete ad spicilegium reli-quit stipulam. quare institutis sex libris, quemadmodum rebus latina @1 nomina essent imposita ad usum nostrum (e quis tris scripsi P[o]. Septumio qui mihi fuit qu[2a]2estor, tris tibi, quorum hic est tertius, priores de disciplina verborum originis, posteriores de verborum ori-ginibus, in illis, qui ante sunt, in primo volumine est quae dicantur, cur $E)TUMOLOGIKH\& neque ars sit neque ea utilis sit, in secundo quae sint, cur et ars ea sit et [2ut]2il[l]is sit, in tertio quae forma et[h]y-mologiae, in secundis tribus quos ad te misi item generatim discretis, primum in quo sunt origines verborum locorum et earum rerum quae in locis esse solent, secundum quibus vocabulis te[2m]2pora sint notata et eae res quae in temporibus fiunt, tertius hic, in quo a poetis item sumpta ut illa quae dixi in duobus libris soluta oratione): quocirca quoniam omnis operis de lingua latina tris feci partis, primo quem-admodum vocabula imposita essent rebus, secundo quemadmodum ea in casus declinarentur, tertio quemadmodum coniungerentur, prima parte perpetrata, ut secundam ordiri possim, huic libro faciam finem. @1 @@@@{1DE LINGVA LATINA @@@@LIBER VII EXPLICIT. INCIPIT @@@@LIBER VIII @@@@QUAE DICANTUR CUR NON SIT ANALOGIA LIBER I}1 @@quom oratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendi, cuius prima pars, quemadmodum vocabula rebus essent im-posita, secunda, quo pacto de his declinata in discrimina ierint, tertia, ut ea inter se ratione coniuncta sententiam efferant, prima parte ex-posita de secunda incipiam hinc. ut propago omnis natura secunda, quod prius illud rectum, unde ea, sic declinata: itaque declinatur in verbis: rectum homo, obliquum hominis, quod declinatum a recto. de huiusce multiplici natura discriminum orae sunt hae, cur et quo et quemadmodum in loquendo declinata sunt verba. de quibus duo prima duabus causis percurram breviter, quod et tum, cum de copia verborum scribam, erit retractandum et quod de tribus tertium quod est habet suas permultas ac magnas partes. @1 @@declinatio inducta in sermones non solum latinos, sed omnium hominum utili et necessaria de causa: nisi enim ita esset factum, ne-que di[2s]2cere tantum numerum verborum possemus (infinitae enim sunt naturae in quas ea declinantur) neque [2si]2 quae didicissemus, ex his, quae inter se rerum cognatio esset, appareret. at nunc ideo videmus, quod simile est, quod propagatum %legium declinatum est, duo simul apparent, quodam modo eadem dici et non eodem tempore factum; ut si verbi gratia alterum horum diceretur Priamus, alterum [2H]2ecuba, nullam unitatem adsignificaret, quae apparet in lego et legi et in Priamus Priamo. ut in hominibus quaedam sunt agnationes ac gen-tilitates, sic in verbis: ut enim ab [2A]2emilio homines orti [2A]2emilii ac gentiles, sic ab [2A]2emilii nomine declinatae voces in gentilitate nominali: ab eo enim, quod est impositum recto casu [2A]2emilius, orta [2A]2emilii, [2A]2emilium, [2A]2emilios, [2A]2emiliorum et sic reliquae eiusdem quae sunt stirpis. duo igitur omnino verborum principia, impositio [2et declinatio]2, alterum ut fons, alterum ut rivus. imposi-ticia nomina esse voluerunt quam paucissima, quo citius ediscere possent, declinata quam plurima, quo facilius omnes quibus ad usum opus esse[n]t dicerent[ur]. ad illud genus, quod prius, historia opus est: nisi discend[end]o enim aliter id non pervenit ad nos; ad reli-quum genus, quod posterius, ars: ad quam opus est paucis praeceptis quae sunt brevia. qua enim ratione in uno vocabulo declinare didi-ceris, in infinito numero nominum uti possis: itaque novis nominibus allati[u]s [2in]2 consuetudinem sine dubitatione eorum declinatus statim omnis dicit populus; etiam novicii servi empti in magna familia cito omnium conservorum [2n]2omina recto casu accepto in reliquos obli-quos declinant. qui s[2i]2 non numquam offendunt, non est mirum: et enim illi qui primi nomina imposuerunt rebus fortasse an in quibus-dam sint lapsi: voluis[2se]2 enim putant singularis res notare, ut ex @1 his in multitudine[2m]2 declinaretur, ab homine homines; sic mares liberos voluisse notari, ut ex his feminae declinarentur, ut est ab Terentio Terentia; sic in recto casu quas imponerent voces, ut illinc essent futurae quo declinarentur: sed haec in omnibus tenere nequisse, quod et unae[t] dicuntur scopae et mas et femina aquila et recto et obliquo vocabulo vis. cur haec non tam si[2n]2t in culpa quam pu-tant, pleraque solvere non difficile, sed nunc non necesse: non enim qui potuerint adsequi sed qui voluerint, ad hoc quod propositum refert, quod ni[c]hilo minus declinari potest ab eo quod imposiverunt scopae scopa, quam si imposuissent scopa, ab eo scopae, sic alia. @@causa, inquam, cur %eam ab impositis nominibus declinarint, quam ostendi; sequitur, in quas voluerint [declinarint] declinari aut noluerint, ut generatim ac summatim item informem. duo enim genera verborum, unum fecundum, quod declinando multas ex se parit dis-parilis formas, ut est lego legi[s] legam, sic alia, alterum genus sterile, quod ex se parit ni[c]hil, ut est et iam %uixerat magis cur. quarum @1 rerum usus erat simplex, ibi etiam vocabuli declinatus, ut in qua domo unus servus, uno servili opus nomine, in qua[m] multi, pluribus. igitur et in his rebus quae sunt nomina, quod discrimina vocis plura, propagines plures, et in his rebus quae copulae sunt ac iungunt[ur] verba, quod non opus fuit declinari in plura, fere singula sunt: uno enim loro alligare possis vel hominem vel equum vel aliud quod, quicquid est quod cum altero potest colligari. sic quod dicimus in loquendo 'consul fuit Tullius et Antonius', eodem illo 'et' omnis binos consules colligare possumus, vel dicam amplius, omnia nomina, atque adeo etiam omnia verba, cum fulmentum ex una syllaba illud 'et' maneat unum. quare duce natura %si, quae imposita essent vocabula rebus, ne ab omnibus his declina[n]tus putarent. @@%quarum generum declinationes oriantur, partes orationis sunt duae, [2ni]2si item ut Dion in tris diviserimus partes res quae verbis signi-ficantur: unam quae adsignificat casus, alteram quae tempora, tertia[2m]2 quae neutrum. de his Aristoteles orationis duas partes esse dicit: vo-cabula et verba, ut homo et equus, et legit et currit. utriusque generis, et vocabuli et verbi, quaedam priora, quaedam posteriora; priora ut homo, scribit, posteriora ut doctus et docte: dicitur enim homo doc-tus et scribit docte. haec sequitur locus et tempus, quod neque homo nec scribi[2t]2 potest sine loco et tempore esse, ita ut magis sit locus @1 homini coniunctus, tempus scriptioni. cum de his nomen sit primum (prius enim nomen est quam verbum temporale et reliqua posterius quam nomen et verbum), prima igitur nomina: quare de eorum decli-natione quam de verborum ante dicam. @@nomina declinantur aut in earum rerum discrimina, quarum nomina sunt, ut ab Terentius Terenti[2a]2, aut in earum extrinsecus, quarum ea nomina non sunt, ut ab equo equiso. in sua discrimina declinantur aut propter ipsius rei naturam de quo dicitur aut propter illius [2usum]2 qui dicit. propter ipsius rei [2naturam in sua]2 discrimina %aut ab toto, ut ab homine homunculus, ab capite capitulum; propter multitudinem, ut ab homine homines; ab eo quod alii dicunt cervices et id [2H]2or-tensius in poematis cervix. quae a parte declinata, aut a corpore, ut a mamma mammosae, a manu manubria, aut ab animo, ut a prudentia prudens, ab ingenio ingeniosi. haec sine agitati-onibus; at ubi motus maiores, item ab animo, ut ab strenuitate et nobilitate strenui et nobiles, sic a pugnando et currendo pugiles et cursores. ut aliae declinationes ab animo, aliae a corpore, sic aliae quae extra hominem, ut pecuniosi, agrarii, quod foris pecunia et ager. @@propter eorum qui dicunt usum declinati casus, uti is qui de altero diceret, distinguere posset, cum vocaret, cum daret, cum accu-saret, sic alia eiusdem [2modi]2 discrimina, quae nos et Graecos ad declinandum duxerunt. sine controversia sunt %qui quae: quis voce-tur, ut [2H]2ercules; quemadmodum vocetur, ut [2H]2ercule; quo voce-tur, ut ad [2H]2erculem; a quo vocetur, ut ab [2H]2ercule; cui vocetur, ut [2H]2erculi; cuius vocetur, ut [2H]2erculis. @@propter ea verba quae erant proinde ac cognomina, ut prudens, @1 candidus, strenuus, quod in his praeterea sunt discrimina propter in-crementum, quod maius aut minus in his esse potest, accessit decli-nationum genus, ut a candido candidius candidissimum sic a longo, divite, id genus aliis ut fieret. @@quae in eas res quae extrinsecus declinantur, sunt ab equo equile, ab ovibus ovile, sic alia (haec contraria illis quae supra dicta, ut a pecunia pecuniosus, ab urbe urbanus, ab atro atratus), ut nonnunquam ab homine locus, ab eo loco homo, ut ab Romulo Roma, ab Roma Romanus. aliquot modis declinata ea quae foris: nam aliter qui a maioribus suis, Laton[2i]2us et Priamidae, aliter quae [2a]2 facto, ut a praedando praeda, a merendo merces; sic alia sunt, quae circum ire non difficile; sed quod genus iam videtur et alia urgent, omitto. @@in verborum genere quae tempora adsignificant, quod ea erant tria, praeteritum, praesens, futurum, declinatio facienda fuit triplex, ut ab saluto salutabam, salutabo; cum item personarum natura triplex esset, qui loqueretur, [2ad quem]2, de quo, haec ab eodem verbo decli-nata, quae in copia verborum explicabuntur. @@quoniam dictum de duobus, declinatio[nibus] cur et in qua sit %fama, tertium quod relinquitur, quemadmodum, nunc dicetur. declinationum genera sunt duo, voluntarium et naturale; voluntarium est, quo[2d]2 ut cuiusque tulit voluntas declinavit. sic tres cum emerunt Ephesi singulos servos, nonnunquam alius declinat nomen ab eo qui vendit, Artemidorus, atque Artemam appellat, alius a regione quod ibi emit, ab Ion[2i]2a Iona[m], alius quod Ephesi, Ephesium, sic alius ab alia aliqua re, ut visum est. contra naturalem declinationem dico, quae non a singulorum oritur voluntate, sed a com[2m]2uni consensu. itaque omnes impositis nominibus eorum item declinant casus atque eodem modo dicunt huius Artemidori et huius Ionis et huius Ephesi[s], @1 sic in casibus aliis. cum utrumque nonnunquam accidat, et ut in voluntaria declinatione animadvertatur natura et in naturali voluntas, quae, cuiusmodi sint, aperientur infra; quod utraque de-clinatione alia fiunt similia, alia dissimilia, de eo Graeci Latinique libros fecerunt multos, partim cum alii putarent in loquendo ea verba sequi oportere, quae ab similibus similiter essent declinata, quas appellarunt $A)NALOGI/AS&, alii cum id neglegendum pu-tarent ac potius sequendam [2dis]2similitudinem, quae in consuetudine est, quam vocarunt $A)&[2$N&]2$WMALI/AN&, cum, ut ego arbitror, utrumque sit nobis sequendum, quod [2in]2 declinatione voluntaria sit anomalia, in naturali magis analogia. de quibus utriusque generis declinationibus libros faciam bis ternos, prioris tris de earum declinationum disciplina, posteriores de eius disciplinae propaginibus. de prioribus primus erit hic, quae contra similitudinem declinationum dicantur, secundus, quae contra dissimilitudinem, tertius de similitudinum forma; de quibus quae expediero singulis tribus, tum de alteris totidem scribere ac divi-dere [incipimus] incipiam. @@quod huiusce libri est dicere contra eos qui similitudinem sequuntur, quae est ut in aetate puer ad senem, [2puella]2 ad anum, in verbis ut est scribo scribam, [dico] dicam prius contra universam analogiam, dein tum de singulis partibus. a natura sermo[2nis]2 in-cipiam. @@omnis oratio cum debeat dirigi ad utilitatem, ad quam tum denique pervenit, si est aperta et brevis (quae petimus, quod obscurus et longus orator est odio), [et cum efficiat] aperta, ut intellegatur, @1 brevis, ut cito intellegatur, et [2cum efficiat]2 aperta[2m]2 consuetudo, brevem temperantia loquentis, et utrumque fieri possit sine analogia, ni[c]hil ea opus est. neque enim, utrum Herculi an Herculis clavam dici oporteat, si doceat analogia, cum utrumque sit in consuetudine, non neglegendum [sunt], quod aeque sunt et brevi[2a]2 et aperta. @@praeterea quo[d]ius utilitatis causa quaeque res sit inventa, si ex ea quis id sit consecutus, amplius ea[2m]2 scrutari cum sit ni-mium otiosi, et cum utilitatis causa verba ideo sint imposita rebus ut ea[2s]2 significent, si id consequimur una consuetudine, ni[c]hil prod-est analogia. @@accedit quod quaecumque usus causa ad vitam sint assumpta, in his %non utilitatem qu[2a]2erere, non similitudinem: itaque in vestitu cum dissimillima sit virilis toga tunica[2e]2, muliebri[2s]2 stola pallio, tamen inaequabilitatem hanc sequimur ni[c]hilo minus. @@in [2a]2edificiis, quom non videamus habere [2ad]2 atrium $PERI/-$STULON& similitudinem et cubiculum ad equile, [quod] tamen propter utilitatem in his dissimilitudines potius quam similitudines sequimur: itaque et hiberna triclinia et [2a]2estiva non item valvata ac fenestrata facimus. @@quare cum, ut in vestitu [2a]2edificiis, sic in supellectile cibo ceterisque omnibus quae usus [2causa]2 ad vitam sunt assumpta domi-netur inaequabilitas, in sermone quoque, qui est usus causa constitu-tus, ea non repudianda. @@quod si quis duplicem putat esse summam, ad quas metas naturae sit perveniendum in usu, utilitatis et elegantiae, quod non solum vestiti esse volumus ut vitemus frigus, sed etiam ut videamur vestiti esse honeste, non domum habere ut simus in tecto et tuto solum, quo[d] necessitas contruserit, sed etiam ubi voluptas retineri possit, non solum vasa ad victum habilia, sed etiam figura bella atque @1 ab artifice * * * * , quod aliud homini, aliud humanitati satis est; quodvis sitienti homini poculum idoneum, humanitati [2ni]2si bellum parum; sed cum discessum e[2s]2t ab utilitate ad voluptatem, tamen in eo ex dissimilitudine plus voluptatis quam ex similitudine s[2a]2epe capitur: quo nomine et gemina conclavia dissimiliter poliunt et lectos non omnis paris magnitudine ac figura faciunt. quod [2si]2 esse[n]t analogia petenda supellectili, omnis lectos haberemus domi ad unam formam et aut cum fulcro aut sine eo, nec cum ad tricliniarem gra-dum, non item ad cubicularem; neque potius delectaremur supellectile distincta quae esset ex ebore * * * * rebus disparibus figuris quam grabattis, qui $A)NA\ LO/GON& ad similem formam plerumque eadem ma-teria fiunt. quare aut negandum nobis disparia esse iucunda aut, quo-niam necesse est confiteri, dicendum verborum dissimilitudine[2m]2, quae sit in consuetudine[m], non esse vitandam. @@quod si analogia sequenda est nobis, aut ea observanda est quae est in consuetudine aut quae non est. si ea quae est sequenda est, praeceptis ni[c]hil opus est, quod, cum consuetudinem sequemur, ea nos sequetur; si quae non est in consuetudine, qu[2a]2eremus: ut quisque duo verba in quattuor formis finxeri[n]t similiter, quamvis haec nolemus, tamen erunt sequenda, ut %Iuppiti, Marspitrem. quas si quis servet analogias, pro insano sit reprehendendus. non ergo ea est sequenda. @@quod si oportet id es[2se]2, ut a similibus similiter omnia declinentur verba, sequitur, ut ab dissimilibus dissimilia debeant fingi, @1 quod non fit: nam et [2ab]2 similibus alia fiunt similia, alia dissimilia, et ab dissimilibus partim similia partim dissimilia. ab similibus simi-lia, ut a bono et malo bonum malum; ab similibus dissimilia, ut ab lupus lepus lupo lepori. contra[ria] ab dissimilibus dissimilia, ut Priamus Paris, Priamo Pari; ab dissimilibus similia, ut Iupiter ovis, Iovi ovi. eo iam magis %analogias dissimilia finguntur, sed etiam ab [h]isdem vocabulis dissimilia neque a dissimilibus similia, sed etiam eadem. ab [h]isdem vocabulis dissimilia fingi apparet, quod, cum duae sint Albae, ab una dicuntur Albani, ab altera Albenses; cum trinae fuerint Athenae, ab una dicti Athenae[2i]2, ab altera Athe-naiis, a tertia Athen[2a]2eopolitae. sic ex diversis verbis multa facta in declinando inveniuntur eadem, ut cum dico ab Saturni Lua Luam, et ab solvendo [ab]luo [ab]luam. omnia fere nostra [2n]2omina [li]virilia et muliebria multitudinis cum recto casu fiunt dissimilia, ea[2de]2m [2in]2 dand[2i]2: dissimilia, ut mares Terentiei, feminae Terentia[2e]2, eadem in dandi, vireis Terentieis et mulieribus Terentieis. dissimile Plautus et Plautius et co[2m]2mune, ut huius Plauti et Marci. @1 @@denique si est analogia, quod in multis verbis e[2s]2t simili-tudo verborum, sequitur, quod in pluribus est dissimilitudo, ut non sit in sermone sequenda analogia. @@postremo, si est in oratione, aut in omnibus eius partibus est aut in aliqua [esse parum et]: in omnibus non est, in aliqua esse parum est, ut album esse [2A]2ethiopa[m] non satis est quod ha-bet candidos dentes: non est ergo analogia. @@cum ab similibus verbis quae declinantur similia fore polli-ceantur qui analogias esse dicunt, et cum simile [lae]tum denique dicant esse verbo verbum, ex eodem si[t] genere eadem figura transi-tum de cassu in cassum similiter ostendi possit, qui haec dicunt utrumque ignorant, et in quo loco similitudo debeat esse, et quem-admodum spectari soleat, simile sit necne. quae cum ignorant, sequi-tur ut, cum analogiam dicere non possint, sequi [2non]2 debeamus. qu[2a]2ero enim, verbum utrum dicant vocem quae ex syllabis est ficta, eam quam audimus, an quod ea significat, quam intellegimus, an utrumque. si vox voci esse debet similis, ni[c]hil refert, quod signi-ficat mas an femina sit, et utrum nomen an vocabulum sit, quod illi interesse dicunt. sin illud quod significatur debet esse simile, Diona et Theona quos dicunt esse p[2a]2ene ipsi geminos, inveniuntur esse dissimiles, si alter erit puer, alter senex, aut unus albus et alter [2A]2ethiops, item aliqua re alia dissimile[2s]2. sin ex [ex] utraque parte debet verbum esse simile, non cito invenietur qui[2n]2 in altera utra re claudicet, nec Perpenna et Alf[a]en[2a]2 erit simile, quod alterum nomen virum, alterum mulierem significat. quare quoniam ubi simili-tudo esse debeat nequeunt ostendere, impudentes sunt qui dicunt esse analogias. @@alterum illud quod dixi, quemadmodum simile [ex][2s]2pectari @1 oporteret, ignorare apparet ex eorum praecepto, quod dicunt, cum transierit e nominandi casibus in eos quos appellant vocandi, tum denique posse dici rectos esse similis aut dissimilis: esset enim ut si quis, Menaechmos geminos cum videat, dicat non posse iudicare similesne sint, nisi qui ex his sint nati considerarit num discrepent inter se. ni[c]hil, inquam, quo magis minusve sit simile quod conferas cum altero, ad iudicandum extrinsecus oportet sumi. quare cum ignor[ar]ent, quemadmodum similitudo debeat sumi, de analogia dicere non possunt. haec apertius dixissem, nisi brevius eo nunc mallem, quod infra sunt planius usurpanda. quare quod ad universam naturam verborum attinet, haec attigisse modo satis est. @@quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. quoius quoniam sunt divisiones plures, nunc ponam potissimum eam qua dividitur oratio secundum naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet [2tempora et quae habet]2 neutrum et in qua est utrumque. has vocant quidam appellandi, dicendi, adminicu-landi, iungendi. appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut que, adminiculandi ut docte et commode. ap-pellandi partes sunt quattuor, e quis dicta a quibusdam provocabula qu[2a]2e sunt ut quis, qu[2a]2e; [2vocabula]2 ut scutum, [ut] gladium; nomina ut Romulus, Remus; pronomina ut hic, h[2a]2ec. duo media dicuntur nominatus; prima et extrema articuli. primum genus est in-finitum, secundum ut infinitum, tertium ut effinitum, quartum finitum. haec singulatim triplicia esse debent quod sexum, multitudinem, ca-sum: sexum, utrum virile an muliebre an neutrum sit, ut doctus docta doctum; multitudinem, unum an plura significet, ut hic, hi, h[2a]2ec; @1 casum, utrum recto sit, ut Marcus, an obliquo, ut Marco, an com[2m]2uni, ut Iovis. @@his di[2s]2cretis partibus singulas perspice, quo facilius nus-quam esse analogias quas sequi debeamus videas. nempe esse opor-tebat vocis formas ternas, ut in hoc humanus humana humanum, sed habent quaedam binas, ut cervus cerva, qu[2a]2edam singulas, ut aper, et sic multa. non ergo est in huiuscemodi generibus analogia. @@et in multitudine ut unum significat pater, plures patres, sic omnia debuerunt esse bina. sed et singularia solum sunt multa, ut cicer, siser (nemo enim dicit cicera, sisera) et multitudinis sunt, ut salinae (non enim ab his singulari specie dicitur salina) et balnea[2e]2. neque ab eo quod dicunt balneum habet multitudinis consuetudo: nam quod est ut praedium balneum, debuerunt esse plura, ut praedia bal-nea, quod non est: non est ergo in his quoque analogia. @@alia casus [alia casus] habent et rectos et obliquos, alia rectos solum, alia modo obliquos habent: utrosque ut Iuno, Iunonis, rectos modo ut Iupiter, Maspiter, obliquos solum ut Iovis, Iovem: non ergo in his est analogia. @@nunc videamus in illa quadripertita. primum si esset ana-logia, ut in infeineiteis articulis, ut est quis quem quoius, sic dicere-tur quae quam [2qua]2ius; et ut est quis quoi, sic diceretur qua quae: nam est proportione simile: ut deae bonae quae, sic dea bona qua[e] est, et ut est quem quis, sic quos ques. quare quod nunc dicitur qui homines, dici oportuit ques. @@pr[2a]2eterea ut est ab [h]is [2ei]2, sic ab ea eae diceretur, quod @1 nunc dicitur ei; pronuntiaretur ut in iis viris, sic es mulieribus, et ut est in rectis casibus [2is]2 ea [id], in obliquis esset eius eaius; nunc non modo in virili sicut in muliebri dicitur eius, sed etiam in neutris articulis, ut eius viri, eius mulieris, eius pabuli, cum discriminentur in rectis casibus is ea id. de hoc genere parcius tetigi, quod librarios haec sp[2in]2onsiora indiligentius elaturos putavi. @@de nominatibus qui accedunt proxime ad [2in]2finitam naturam articulorum atque appellantur vocabula, ut homo equus, eorum decli-nationum genera sunt quattuor: unum nominandi, ut ab equo equile, alterum casuale, ut ab equo equum, tertium augendi, ut ab albo albius, quartum minuendi, ut cista cistula. primum genus, ut dixi, id est, cum [2ab]2 aliqua parte orationis declinata sunt recto casu voca-bula[m], ut a balneis balneator. hoc fere triplices habet radices, quod et a vocabulo oritur, ut a venatore uenabulum, et a nomine, ut a Tibure Tiburs, et a verbo, ut a currendo cursor. in nullo horum ana-logiam servari videbis. @@primum cum dicatur ut ab ove et sue ovile et suile, sic a bove bovile non dicitur; et cum simile sit avis et ovis, neque dicitur ut ab ave aviarium [2ab ove oviarium, neque ut]2 ab ove ovile ab ave avile, et cum debuerit esse ut a cubatione cubiculum sic a sessione sediculum, non est. quoniam taberna, ubi venit vinum, a vino vinaria, a creta cretaria, ab unguento unguentaria dicitur, $A)NA\ LO/G&[$I&]$ON& si essent vocabula, ubi caro venit, carnaria, ubi pelles, pelliaria, ubi cal-cei, calcearia diceretur, non laniena ac pellesuina et sutrina. et sicut est ab uno uni, ab tribus trini, a quattuor quadrini, sic a duobus @1 duini, non bini diceretur; nec non ut quadrigae trigae, sic potius duigae quam bigae. permulta sunt huiusce generis, quae quoniam ad-monitus perspicere potest, omitto. @@vocabula quae ab nominibus oriuntur, si ab similibus nomini-bus similia esse debent, dicemus, quoniam gemina sunt Parma Alba Roma, %Parmenses; aut quoniam est similis Roma Nola Parma, dice-mus ut Romani Nolani sic Parmani; et a Pergamo, ab Ilio similiter Pergamenus Ilienus; aut ut Ilius [unus] et Ilia mas et femina, sic Pergamus et Pergama vir et mulier; et quoniam similia nomina sunt Asia Libya, dicemus Asiaticos et Libyaticos homines. @@quae vocabula dicuntur a verbis, fiunt ut a scribendo scriptor, a legendo lector, haec quoque non servare similitudinem licet videre ex his: cum similiter dicatur ut ab amando amator, ab salutando salutator, a cantando cantator, et cum dicatur lassus sum metendo ferendo, ex his vocabula non reddunt proportionem, quo[2niam]2 non fit ut messor fertor. multa sunt item in hac specie in quibus potius consuetudinem sequimur quam rationem verborum. pr[2a]2eterea cum sint ab eadem origine verborum vocabula dissimilia superiorum, quod simul habent casus et tempora, quo vocantur participia, et multa sint contraria ut amor amo, seco secor, ab amo et eiusmodi omnibus ver-bis oriuntur praesens et futurum et amans [u]et amaturus, ab eis verbis tertium quod debet fingi praeteriti, in lingua latina reperiri non potest: non ergo est analogia. sic ab amor legor et eiusmodi verbis vocabulum eius generis praeteriti te[2m]2poris fit, ut amat[ur]us eram, sum, ero, neque praesentis et futuri ab his fit. non est ergo @1 analogia, praesertim cum tantus numerus vocabulorum in eo genere inter[or]ierit quod dicimus. in his verbis quae contraria non habent, loquor et venor, tamen dicimus loquens et venans, locuturus [2et vena-turus]2, quod secundum analogias non est, quoniam dicimus loquor et venor, [2non loquo et veno]2, un[t]de illa erant superiora; e[2o]2 minus servantur, quod [cum] ex his quae contraria verba non habent[ur] alia efficiunt terna, ut ea quae dixi, alia bina, ut ea quae dicam: currens ambulans, cursurus ambulaturus: tertia enim praeteriti non sunt, ut cursus sum, ambulatus sum. ne in his quidem, quae s[2a]2epius quid fieri ostendunt, servatur analogia: nam ut est a cantando canti-tans, ab amando amitans non est et sic multa. ut in his singulari-bus, sic in multitudinis: sicut enim cantitantes %sed ettitantes non dicuntur. @@quoniam est vocabulorum genus quod appellant compositicium et negant conferri id oportere cum simplicibus de quibus adhuc dixi, de compositis separatim dicam. cum ab tibiis et canendo tibicines dicantur, qu[2a]2erunt, si analogias sequi oporteat, cur non a cithara et psalterio et pandura dicamus citharicen et sic alia; si ab aede et tuendo [2aeditumus dicatur, cur non ab atrio et tuendo]2 potius atri-tumus sit quam atriensis; si ab avibus capiendis auceps dicatur, de-buisse aiunt a piscibus capiendis ut aucupem sic pisci[2cu]2pem dici. ubi lavetur aes [2a]2erarias, non aerelavinas nominari; et ubi fodiatur argentum argentifodinas dici, neque [2ubi]2 fodiatur ferrum ferrifodinas; qui lapides c[2a]2edunt lapicidas, qui ligna, lignicidas non dici; neque ut aurificem sic argentificem; non doctum dici indoctum, non salsum insulsum. sic ab hoc quoque fonte quae profluant, animadvertere est facile. @@relinquitur de casibus, in quo Aristarchei suos contendunt nervos. @1 @@primum si in his esse[n]t analogia, dicunt debuisse omnis nominat[i]u[o]s et articulos habere totidem casus: nunc alios habere unum solum, ut litteras singulas omnes, alios tris, ut praedium praedii praedio, alios quattuor, ut mel mellis melli melle, alios quinque, ut quintus quinti quinto quintum quinte, alios sex, ut unus unius uni unum une uno: non esse ergo in casibus analogias. @@secundo quod Crates, cur quae singulos habent casus, ut litterae graecae, non dicantur alpha alphati alphatos, si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse vocabula nostra, sed penitus bar-bara, qu[2a]2eram, cur idem nostra nomina et Persarum et ceterorum quos vocant barbaros cum casibus dica[2n]2t. quare si essent in ana-logia, aut, ut Poenicum et [2A]2egyptiorum vocabula singulis casibus dicerent, aut pluribus, ut Gallorum ac ceterorum: nam dicunt alacco alaucus et sic alia. sin quod scribunt dicent, quod Poenicum si[2n]2t singulis casibus, ideo eas litteras graecas %nominari: sic Graeci nostra senis casibus non quinis dicere debebant; quod cum non faciunt, non est analogia. @@quae si esse[n]t, negant ullum casum duobus modis debuisse dici; quod fit contra. nam sine reprehensione vulgo alii dicunt in singulari hac ovi et avi, alii hac ove et ave; in multitudinis hae puppis restis et hae puppes restes; item quod in patrico[s] casu hoc @1 genus dispariliter dicuntur civitatum parentum et civitatium paren-tium, in accusandi hos montes fontes et hos montis fontis. @@item cum, si sit analogia, debeant ab similibus verbis simi-liter declinatis similia fieri et id non fieri ostendi possit, despicien-dam eam esse rationem. atqui ostenditur: nam qui potest similius esse quam gens, mens, dens? cum horum casus patricus et accusa-tivus in multitudine sint disparilis: nam a primo fit gentium et gen-tis, utrubique ut sit [2I]2, ab secundo mentium et mentes, ut in priore solo sit I, ab tertio dentum et dentes, ut in neutro sit. sic item quoniam simile est recto casu surus lupus lepus, rogant, quor non dicatur proportione[m] item suro lupo lepo. sin respondeatur similia non esse, quod ea vocemus dissimiliter sure lupe lepus (sic enim re-spondere voluit Aristarc[2h]2us Crateti: nam cum scripsisset similia esse Philomedes Heraclides Melicertes, dixit non esse similia: in vo-cando enim cum [2E]2 brevi dici Philomede[2s]2, cum E longo Heraclide, cum [2A]2 brevi Melicerta), in hoc dicunt Aristarc[2h]2um non intellexisse quod qu[2a]2eretur se non solvere[t]. sic enim, ut quicque in obliquis casibus discrepavit, dicere potuit propter eam rem rectos casus non esse similis; quom qu[2a]2eratur duo inter se similia sint necne, non debere extrinsecus adsum[2i]2 cur similia sunt. item si esset analogia, similiter ut dicunt aves oves sues, dicerent item ut avium ovium suium. si analogia est, inquit, cur populus dicit de=i Penates, de=i Consentes, cum sit ut hic reus fer[2re]2us deus, sic hei re[2e]2i fer[2re]2ei de[2e]2i? @1 item qu[2a]2erunt, si sit analogia, cur appellant omnes aedem deum Consentium et non deorum Consentium? item quor dicatur mille dena-rium, non mille denariorum? est enim hoc vocabulum figura ut Va-tinius, Manilius, denarius: debet igitur dici ut Vatiniorum Manilio-rum denariorum; et non equum puplicum mille assarium esse, sed mille assariorum: ab uno enim assario multi assarii, ab eo assariorum. item secundum illorum rationem debemus secundis syllabis longis Hecto/rem Nesto/rem: est enim ut qu[2a]2estor praetor Nestor qu[2a]2e-storem praetorem Nesto/rem, qu[2a]2esto/ris praeto/ris Nesto/ris; et non debuit dici quibus das, [q]his das: est enim ut hi qui his quis, a[2u]2t sicut quibus hibus. cum dicatur da patri familias, si analogias sequi vellent, non debuerunt dicere [da] hic pater familias, quod est ut Atiniae Catiniae familiae, sic una Atinia Catinia familia. item plures patres familias dicere non debuerunt, sed, ut Sisenna scribit, patres familiarum. neque oportebat consuetudinem natare alios dicere boum greges, alios boverum, et signa alios Ioum, alios Ioverum, cum esset ut Iovis bovis struis et Iovem bovem struem Iovi bovi strui; nec cum haec convenirent in obliquis casibus, dubitare debuerunt in rectis, [prop]in quibus nunc in consuetudine aliter dicere, pro Iovis Iupiter, pro bus bos, pro stru[u]s strues. @@deinceps dicam de altero genere vocabulorum, in quo con- @1 tentiones fiunt, ut album albius albissumum, in quo %id analogias non servari apparet: nam cum sit simile salsum caldum et dicatur ab his salsius caldius, salsissimum caldissimum, debuit dici, quoniam simile est bonum malum, ab his bonius et malius, bonissimum et malissi-mum. nonne dicitur bonum melius optimum, [2malum peius pessimum]2? in aliis verbis ni[c]hil [2de]2est, ut dulcis dulcior dulcissimus, in aliis primum, ut peium peius pessimum, in aliis medium, ut caesior caesius c[2a]2esi[2s]2sumus, in aliis bina sunt quae [2de]2sint ab eadem voce de-clinata, et ea ita ut alias desint secundum et tertium, ut in hoc mane manius manissime, alias ut duo prima absint, ut ab optimum optius optum, alias ut primum et tertium desit, ut a melius melum melissu-mum. pr[2a]2eterea si dicerentur similiter, cum similia essent [2m]2acer sacer tener et macerrimus sacerrimus tenerrimus, non discreparet in his macrior tenerior, neque alia trisyllaba fierent; et si in his domi-naretur similitudo, diceremus ut candidissimus candidissima, pauper-rumus pauperrima, sic candidus candida, pauper paupera; et ut dici-mus doctus docta, doctissimus doctissima, sic diceremus frugalissumus frugalissima, frugus et fruga. et si proportione[m] esse[2nt]2 verba, ut uno vocabulo dicimus virum et mulierem sapientem et diligentem et sapientiorem et diligentiorem, sic diceremus item, cum pervenissemus ad summum, quod nunc facimus aliter: nam virum dicimus sap[2i]2en-tissimum et diligentissimum, feminam sapientissimam et diligentissi-mam. quod ad vocabulorum huius generis exempla pertinet, multa sunt reliqua; sed ea quae dicta, ad iudicandum satis sunt, quor ana-logias in collatione verborum sequi non debeamus. @1 @@magnitudinis vocabula cum possint esse terna, ut cista cistula cistella, %in mediis non sunt, ut in his macer macricolus macellus, niger nigricolus nigellus. item minima in quibusdam non sunt, ut avis avicula aucella, caput capitulum capitellum. in hoc genere voca-bulorum quoniam multa desunt, dicendum est non esse in eo potius sequendam quam consuetudinem rationem. @@quod ad vocabulorum genera quattuor pertinet, ut in hoc potius consuetudinem quam analogias dominari facile animadverti possit, dic-tum est. @@sequitur de nominibus, quae differunt a vocabulis ideo quod sunt finita ac significant res proprias, ut Paris [2H]2elena, cum voca-bula sint infinita ac res com[2m]2unis designent[ur], ut vir mulier; e quibus sunt alia nomina ab nominibus, ut Ilium ab Il[l]o et Ilia ab Ilio, alia a vocabulo, ut ab albo Albius, ab atro Atrius. in neutris servata est analogia: nam et cum sit a Romulo Roma, proportione non est quod debuit esse * * * Perpenni filia, non Perpennae. Per-penna mulieris nomen esse debuit et nata esse a Perpenno, quod est ut Arbernus Percelnus Perpennus, Arberna Percelna Perpenna. quod si Marcus Perpenna virile est nomen et analogia sequenda, Lucius х[2A]2elia et Quintus Mucia virilia nomina esse debebunt; item quae dicunt ab Rhodo, Andro, Cyzico Rhodius, [2Andrius]2, Cyzicenus, si-militer Cyzicius dici et civis unusquisque (non ut Athen[2a]2eus dici-tur rhetor nomine, etsi non sit Atheniensis). in hoc ipso analogia non est, quod alii nomina habent ab oppidis, alii aut non habent aut non ut debent habent. habent plerique libertini a municipio manu-missi, in quo, ut societatum et fanorum servi, non servarunt pro-portione[m] rationem, et Romanorum liberti debuerunt dici ut a Fa-ventia Faventinus, ab Reate Reatinus sic a Roma Romanus, %ut @1 nominantur a libertinis orti %publicis servis Romani, qui manumissi ante quam sub magistratus nomina, qui eos liberarunt, succedere c[2o]2epe-runt. hinc quoque illa nomina Lesas, Ufenas, Carrinas, M[2a]2ecenas, quae cum essent ab loco ut Urbinas, et tamen U[e]rbin[2i]2us, ab his debuerunt dici ad nostrorum nominum * * * * * 쮠ή@@item paro paravi et lavo lavi, pungo pupugi, tundo tutudi et pingo pinxi. cumque a ceno et prandeo et poto et cenatus sum et pransus sum et potus sum dicamus, a destringor tamen et extergeor et lavor destrinxi et extersi et lavi dicimus. @@item cum dicamus ab Osco Tusco Graeco Osce Tusce Graece, a Gallo tamen et Mauro Gallice et Maurice dicimus; item a probus probe, a doctus docte, sed a rarus non dicitur rare, sed alii raro dicunt, alii rarenter. @@sentior nemo dicit et id per se nihil est, adsentior tamen fere omnes dicunt. Sisenna unus adsentio in senatu dicebat et eum postea multi secuti, neque tamen vincere consuetudinem potuerunt. @1 @ @@@@{1[2DE LINGVA LATINA @@@@LIBER VIII EXPLICIT INCIPIT @@@@LIBER VIIII]2}1 @@* * * nesciunt docere quam discere quae ignorant: in quo fuit Crates, nobilis grammaticus, qui fretus Chrysippo, homine acutissimo qui reliquit $PERI\ A)NWMALI/AS& %lei libri contra analogian atque Aristar-chum est nixus, sed ita, ut scripta indicant eius, ut neutrius videatur pervidisse voluntatem, quod et Chrysippus de inaequa-bilitate cum scribit sermonis, propositum habet ostendere similes res dissimilibus verbis et dissimiles similibus esse vocabulis notatas, id quod est ver[b]um, et [cum] Aristarchus, de aequabilitate cum scribit %et de, verborum similitudinem qua[ru]ndam [2in]2 inclinatione[s] sequi iubet, quoad patiatur consuetudo. sed ii qui in loquendo partim se-qui iube[2n]2t nos consuetudinem partim rationem, non tam discrepant, quod consuetudo et analogia coniunctiores sunt inter se quam iei credunt, quod est nata ex quadam consuetudine analogia et ex hac @1 * * * consuetudo ex dissimilibus et similibus verbis eorumque declina-tionibus constat, neque anomalia neque analogia est repudianda, nisi si non est homo ex anima, quod est [homo ex anima quod est] ex corpore et anima. sed ea quae dicam quo facilius pervideri possint, prius de trinis copulis discernendum (nam [cum] confusim ex utra-que parte pleraque dicuntur, quorum alia ad aliam referri debent summam): primum de copulis naturae et [2u]2suis: haec enim duo sunt quod %erigunt diversa, quod aliud est dicere [2esse]2 verborum ana-logias, aliud dicere uti oportere analogiis; secundum de copulis multi-tudinis ac finis, utrum omnium verborum dicatur esse analogia %an usus an maioris partis; tertium de copulis personarum, qui eis debent uti, quae sunt plures. alia enim populi universi, alia singulorum, et de ieis non eadem oratoris et poetae, quod eorum non idem ius. ita-que populus universus debet in omnibus verbis uti analogia et, si perperam est consuetus, corrigere se ipsum, cum orator non debeat in omnibus uti, quod sine offensione non potest facere, cum poeta[e] transilire lineas impune possit. populus enim in sua potestate, sin-guli in illius: itaque ut suam quisque consuetudinem, si mala est, corrigere debet, sic populus suam. ego populi consuetudinis non sum ut dominus, at ille meae est. ut rationi optemperare debet guberna-tor, gubernatori unusquisque in navi, sic populus rationi, nos singuli populo. quare ad quamcumque summam in dicendo referam si ani-madvertes, intelleges, utrum dicatur analogia esse an uti %oporteret redigeretur dici id in populum aliter ac inde omnibus dici in eum qui sit in populo. @@nunc iam primum dicam pro universa analogia, cur non modo videatur esse reprehendenda, sed etiam cur in usu quodammodo se-quenda; secundo de singulis criminibus, quibus rebus possint quae dicta sunt contra solvi, dicam ita ut generatim comprehendam et ea @1 quae in priore libro sunt dicta et ea quae possunt dici atque illic praeterii. @@primum quod aiunt, qui bene loqui velit consuetudinem sequi oportere, non rationem similitudinum, quod, alterum si neglegat, sine offensione facere non possit, alterum si sequatur, quod sine reprehen-sione non sit futurum, e[2r]2ra[2n]2t, quod qui in loquendo consuetudinem qua oportet uti sequitur, [2sequitur]2 non sine [ea] ratione. @@nam vocabula ac verba quae declinamus similiter, ea in con-suetudine esse videmus et ad ea[2m]2 conferimus et, si quid est erra-tum, non sine ea corrigimus. nam ut, qui triclinium constrarunt, si quem lectum de tribus unum imparem posuerunt aut de paribus ni-mium aut parum produxerunt, una corrigimus et ad consuetudinem co[2m]2munem et ad aliorum tricliniorum analogias, sic si quis in ora-tione in pronuntiando ita declinat verba ut dicat disparia, quod peccat redigere debemus ad ceterorum similium verborum rationem. @@cum duo peccati genera sint in declinatione, unum quod in consuetudinem perperam receptum est, alterum quod nondum est et per-peram dicatur, unum dant non oportere dici, quod [2non]2 sit in consuetu-dine, alterum non conceditur quin ita dicatur, ut si[2t]2 similiter, cum id faciant, ac, si quis puerorum per delicias pedes male ponere atque imitari vatias c[2o]2eperit, hos corrigi oportere si conceda[2n]2t, contra si quis in consuetudine ambulandi iam factus sit vatia aut conpernis, si eum corrigi non conceda[2n]2t. non sequitur, ut stulte faciant qui pueris in geniculis alligent serperastra, ut eorum depravata corrigant crura? cum [de] [2vi]2tuperandus non sit medicus qui e longinqua mala consuetudine aegrum in meliorem traducit, quare reprehendendus sit qui orationem minus valentem propter malam consuetudinem tra-ducat in meliorem? @@pictores Ap[p]elles, Protogenes, sic alii artufices egregii non reprehendundi, quod consuetudinem Miconos, Dioris, Arimm[2a]2e, etiam superiorum non sunt secuti, Aristophanes improbandus, qui potius in quibusdam ve[te]ritatem quam consuetudinem secutus? @@quod si viri sapientissimi, et in re militari et in aliis rebus multa contra veterem consuetudinem cum essent [2a]2usi, laudati, @1 despiciendi sunt qui potiorem dicunt oportere esse consuetudinem ratione. @@an cum quis perperam consuerit quid facere in civitate, non modo patiemur, sed etiam p[2o]2ena[m] afficiemus, idem si quis per-peram consuerit dicere verbum, non corrigemus, cum id fiat sine p[2o]2ena? @@et hi qui pueros in ludum mittunt, ut discant quae nesciunt verba quemadmodum scribant, idem barbatos qui ignorabunt verba quemadmodum oporteat dici non docebimus, ut sciant qua ratione conveniat dici? @@sed ut nutrix pueros a lacte non subito avellit a consuetu-dine, cum a cibo pristino in meliorem traducit, sic maiores in lo-quendo a minus commodis verbis ad ea quae sunt cum ratione mo-dice traducere oportet. cum sint [2in]2 consuetudine contra ratione[2m]2 alia verba ita ut ea facile tolli possint, alia ut videantur esse fixa, quae leviter h[2a]2erent ac sine offensione commutari possunt statim ad rationem corrigi oportet, quae autem sunt ita ut in praesentia corrigere nequeas quin ita dicas, his oportet, si possis, non uti: sic enim obsolescent ac postea iam obliterata facilius corrigi poterunt. @@quas novas verbi declinationes ratione[s] introductas respuet forum, his boni poetae, maxime scenici, consuetudine subigere aures populi debent, quod poetae multum possunt in hoc: propter eos quae-dam verba in declinatione melius, quaedam deterius dicuntur. consue-tudo loquendi est in motu: itaque sole[2n]2t fieri et meliora deteriora [2et deteriora]2 meliora; verba perperam dicta[m] apud antiquos aliquos propter poetas non modo nunc dicuntur recte, sed etiam quae ratione dicta sunt tum, nunc perperam dicuntur. @@quare qui ad consuetudinem nos vocant, si ad rectam, seque-mur: in eo quoque enim est analogia; si ad eam invitant quae est depravata, ni[c]hilo magis sequemur, nisi cum erit necesse, [se]quam in ceteris rebus mala exempla: nam ea quoque, cum aliqua vis urget, inviti sequemur. @1 @@neque enim Lysippus artificum priorum potius [2secutus]2 est vitiosa quam artem; sic populus facere debet, etiam singuli, sine offensione quod fiat populi. qui amissa [2non]2 modo qu[2a]2erant, sed etiam quod indicium dent, idem, ex sermone si quid deperiit, non modo ni[c]hil impendunt ut requirant, sed etiam contra indices re-pugnant ne restitua[n]tur? verbum quod novom et ratione introduc-tum quo minus [ut] recipiamus, vitare non debemus. @@nam ad usum in vestimentis aedificiis sup[p]ellectili[s] novi-tati non impedit vetus consuetudo: quem enim amor assuetudinis po-tius in pannis possessorem retinet quam ad nova vestimenta traducit? @@an non s[2a]2epe veteres leges abrogatae novis cedunt? @@nonne inusitatis formis vasorum recentibus e Graecia adlatis obliteratae antiquae consuetudinis sinorum et capu[l]larum species? his formis vocabulorum incontaminati[2s]2 uti nol[l]ent quas docu[2e]2rit [o]ratio propter consuetudinem veterem? et tantum inter duos sensus interesse volunt, ut oculis semper aliquas figuras supellectilis novas conquirant, contra auris expertis velint esse? @@quotus quisque iam servos habet priscis nominibus? quae mulier suum instrumentum vestis atque auri veteribus vocabulis ap-pellat? sed indoctis non tam irascendum quam huiusce pravitatis patronis. si enim usquequaque no[me]n esset analogia, tum sequeba-tur, ut in verbis quoque non esset, non, cum esset usquequaque, ut est, non esse in verbis. @@quae enim est pars mundi quae non innumerabiles habeat analogias? caelum an mare an terra, quae in his? nonne in caelo ut ab aequinoctiali circulo ad solstitialem et hinc ad septemtrionalem divisum, sic contra [a] paribus partibus idem a bruma versum con-traria parte? non quantum polus superior abest [et abest et] a sep-temtrionali %circumit cum his ad sol[i]stitium, tantundem abest in-ferior ab eo quem $A)NTARKTIKO\N& vocant astrologi et is ad brumalem? @1 non, quemadmodum quodque signum exortum hoc anno, [quod] quot-quot annis eodem modo exoritur? num aliter sol a bruma venit ad aequinoctium, ac contra cum ad solstitium venit, ad aequinoctialem circulum et inde ad brumam? nonne luna, ut ab sole discedit ad aquilonem et inde redit in eandem viam, sic inde fertur ad austrum et regreditur inde? sed quid plura de astris, ubi difficilius reperitur quid sit aut fiat in motibus dissimiliter? @@at in mari, credo, motus non habent [dis]similitudines gemi-nas, qui in XXIIII horis lunaribus cotidie quater se mutant, ac cum sex horis [2a]2estus creverunt, totidem decreverunt, rursus idem, item-que ab his. an hanc analogian ad diem servant, ad mensem non item, alios motus sic item cum habeant alios inter se convenientes? de quibus in libro quem de [2a]2estuariis feci scripsi. @@non in terra in sationibus servata analogia? nec cuius modi in praeterito tempore fructuum genera reddidit, similia in praesenti reddit? et cuius modi tritico iacto reddidit segetes, sic ordeo sato pro-portione reddidit parilis? non, ut Europa habet flumina lacus, montis campos, sic habet Asia? @@non in volucribus generatim servatur analogia? non ex aqui-lis aquilae atque ut ex turdis qui procreantur turdi, sic ex reliquis sui[s] cuiusque generis? @@an aliter hoc fit quam in aere in aqua? non hic conchae inter se generatim innumerabili numero similes? non pisces? [s]an e murena fit lupus aut merula? non bos ad bovem collatus similis et qui ex his progenerantur inter se vituli? etiam ubi dissimilis fetus, ut ex [2asino et]2 equa mulus, tamen ibi analogia: quod ex quocum-que asino et equa nascitur id est mulus aut mula, ut ex equo et asina hinnulei. @@non sic ex viro et muliere omnis similis partus, quod pueri @1 et puellae? non horum ita inter se [non] omnia similia membra, ut separatim in suo utroque genere similitudine sint ea paria? non, omnes cum sint ex anima et corpore, partes quoque horum proportione si-miles? quid ergo cum omnes animae hominum sint divisae in octo-nas partes, eae inter se non proportione similes? quinque quibus sentimus, sexta qua cogitamus, septuma qua progeneramus, octava qua voces mittimus? igitur quoniam qua loquimur voce %orationem, hanc quoque necesse est natura habere analogias: itaque habet. @@an non vides, ut Graeci habeant eam quadripertitam, unam in qua si[2n]2t casus, alteram in qua tempora, tertiam in qua neutrum, quartam in qua utrumque, sic nos habere? ecquid verba nescis ut apud illos sint alia finita, alia non, sic utra[2que]2 esse apud nos? equidem non dubito, qui[2n]2 animadverteris item in ea[m] innumera-bilem similitudinum numerum, ut trium temporum verba, ut trium personarum. @@quis enim potest non una animadvertisse in omni oratione esse ut legebam lego [lego] legam si[2c]2 lego legis legit, cum haec eadem dicantur alias ut singula, alias ut plura significentur? quis est tam tardus qui illas quoque non animadvert[2er]2it similitudines, qui-bus utimur [2in]2 imperando, quibus in optando, quibus in interro-gando, quibus in infectis rebus, quibus in perfectis, sic in aliis discri-minibus? @@quare qui negant esse rationem analogiae, non vide[2n]2t na-turam non solum orationis, sed etiam mundi; qui autem vident et sequi negant oportere, pugnant contra naturam, non contra analogian, et pugnant volsillis, non gladio, cum pauca excepta verba ex pelago sermonis %puli minus trita afferant, cum dicant propterea analogias non esse, similiter ut, si quis viderit mutilum bovem aut luscum ho-minem claudicantemque equum, neget in [cornibus] bovom hominum et equorum natura similitudines proportione constare. @1 @@qui autem duo genera esse dicunt analogiae, unum naturale, quod ut ex %natis nascuntur lentis sic et lupinum, alterum volun-tarium, ut in fabrica, cum vident scenam ut in dexteriore parte sint ostia, sic esse in sinisteriore simili ratione factam, de his duobus generibus naturalem esse analogian, ut sit in motibus caeli, volun-tariam non esse, quod ut quo[2i]2que fabro lubitum sit possit facere partis scenae: sic in hominum partibus esse analogias, quod ea[2s]2 natura faciat, in verbis non esse, quod ea homines ad suam quisque voluntatem fingat, itaque de eisdem rebus alia verba habere Graecos, alia Syros, alia Latinos: ego declinatus verborum et voluntarios et naturalis esse puto, voluntarios quibus homines vocabula imposierint rebus quaedam, ut ab Romulo Roma, ab Tibure Tiburtes, naturales ut ab impositis vocabulis quae inclinantur in tempora aut in casus, ut ab [2Romulus]2 Romulo Romuli Romulum et ab dico dicebam dixeram. itaque in voluntariis declinationibus inconstantia est, in naturalibus constantia; quas utrasque quoniam iei non debeant negare esse in oratione, quom in mundi partibus omnibus sint, et declina-tiones verborum innumerabiles, dicendum est esse in his analogias. neque ideo statim ea in omnibus verbis est sequenda: nam si qua perperam declinavit verba consuetudo, ut ea aliter sine offensione multorum [2efferri non possint]2, hinc [o]rationem verborum praeter-mittendam ostendit loquendi ratio. @@quod ad universam pertinet causam, cur similitudo et sit in oratione et debeat observari et quam ad finem quoque, satis dictum. quare quod sequitur de partibus singulis deinceps expediemus ac sin-gula crimina quae dicunt [2contra]2 analogias solvemus. in quo ani-madvertito natura quadruplicem esse formam, ad quam in declinando accommodari debeant verba: quod debeat subesse res qu[2a]2e de-signe[n]tur, et ut sit ea res in usu, et ut vocis natura ea sit quae significavit, ut declinari possit, et [similitudo] figura verbi ut sit ea @1 quae ex se declinatu genus prodere certum possit. quo neque a terra terrus ut dicatur postulandum est, quod natura non subest, ut in hoc alterum maris, alterum feminae debeat esse; sic neque propter usum, ut Terentius significat unum, plures Terentii, postulandum est, ut sic dicamus faba et fabae: non enim in simili us[2u]2 utrumque; neque ut dicimus ab Terentius Terentium, sic postulandum ut inclinemus ab A et B, quod non omnis vox natura habet declinatus; neque in forma collata qu[2a]2erendum solum, quid habeat in figura simile, sed etiam nonnunquam in eo quem habeat effectum. sic enim lana Gallicana et Apula videtur imperito similis propter speciem, cum peritus Apulam emat pluris, quod in usu firmior sit. haec nunc strictim dicta aper-tiora fient infra. incipiam hinc. @@quod rogant ex qua parte oporteat simile esse verbum, a voce an a significatione, respondemus a voce; sed tamen nonnunquam qu[2a]2erimus genere similiane sint quae significantur ac nomen virile cum virili conferimus, feminae cum muliebri: non quod id quod significant vocem commoveat, sed quod nonnunquam %in re dissimilis figurae formas indissimiles imponunt dispariles, ut calcei muliebres sint an viriles dicimus ad similitudinem figurae, cum tamen sciamus nonnunquam et mulierem habere calceos viriles et virum muliebris. sic dici virum Perpennam ut Alfenam muliebri forma[m] et contra parietem ut abietem esse formam similem, quo[2m]2 alterum vocabulum dicatur virile, alterum muliebre et utrumque natura neu-trum sit. itaque ea virilia dicimus non quae virum significant, sed quibus proponimus hic et hi, et sic muliebria in quibus dicere possu-mus haec aut hae. @1 @@quare ni[c]hil est, quod dicunt Theona et Diona non esse similis, si alter est [2A]2ethiops, alter [g]albus, si analogia rerum dissimilitudines adsumat ad discernendum vocis verbi figuras. @@quod dicunt simile sit necne nomen nomini im-pudenter Aristarc[2h]2um praecipere oportere spectare non solum ex recto, sed etiam ex eorum vocandi casu: esset enim deridiculum, si similes inter se parentes sint, de filiis iudicare: qui errant, quod non ab eo[2rum]2 obliquis casibus fit, ut recti simili facie ostendantur, sed propter eos facilius perspici similitudo potest eorum quam vim ha-bea[n]t, ut lucerna in tenebris allata non facit quae ibi sunt posita similia sint, sed ut videantur, quae sunt quoius [2mo]2di[s] sint. quid similius videtur quam in his est extrema littera crux Phryx? quas, qui audit voces, auribus discernere potest nemo, cum easdem non esse similes ex aliis verbis intellegamus, quod cum sit cruces et Phryges et de his extremis syllabis exemptum sit E, ex altero fit, ut ex C et S, crux, ex altero G et S, Phryx. quod item apparet, cum est demptum S: nam fit unum cruci, alterum Phrygi. @@quod aiunt, cum in maiore parte orationis non sit similitudo, non esse analogian, dupliciter stulte dicunt, quod et in maiore parte est et si in minore parte [est et si in minore] sit, tamen sit [in maiore], nisi etiam nos calceos negabunt habere, quod in maiore parte corporis calceos non habeamus. @@quod dicunt nos %dissimilitudinem: itaque in vestitu in supellectile delectari varietate, non paribus subuculis uxoris, respondeo, si varietas iucunditas, magis varium esse in quo alia sunt similia, alia non sunt: itaque sicut abacum argento ornari, ut alia [2paria sint, alia]2 disparia, sic orationem. @@Rogant, si similitudo sit sequenda, cur malimus habere lectos @1 alios ex ebore, alios ex testudine, sic item genere aliquo alio. ad quae dico non dis[2similitudines solum nos, sed]2 similitudines quoque sequi saepe. itaque ex eadem supellectili licet videre: nam nemo facit triclinii lectos nisi paris et materia et altitudine et figura. qui[2s]2 facit mappas triclinaris non similis inter se? quis pulvinos? quis denique cetera, quae unius generis sint plura? @@cum, inquit, utilitatis causa introducta sit oratio, sequendum non quae habebit similitudinem, sed quae utilitatem. ego utilitatis causa orationem factam concedo, sed ut vestimenta: quare ut hic similitudines sequimur, ut virilis tunica sit virili similis, item toga togae, sic mulierum stola ut sit stola[2e]2 proportione et pallium pallio simile, sic cum sint nomina utilitatis causa, tamen virilia inter se similia, item muliebria inter se sequi debemus. @@quod aiunt ut persedit et perstitit sic %percubuit quoniam non sit, non esse analogian, ut in hoc er[2r]2ant: quod duo posteriora ex prioribus declinata non sunt, cum analogia polliceatur ex duobus similibus similiter declinatis similia fore. @@qui dicunt quod sit ab Romulo Roma et non Romula neque ut ab ove ovilia sic a bove bovilia, [2non]2 esse ana-logias, errant, quod nemo pollicetur e vocabulo vocabulum declinari recto casu singulari in rectum singularem, sed ex duobus vocabulis similibus casus similiter declinatos similes fieri. @@dicunt, quod vocabula litterarum latinarum non declinentur in casus, non esse analogias. hi ea quae natura declinari non possunt, eorum declinatus requirunt, proinde ut non eo[2rum]2 di-catur esse analogia quae ab similibus verbis similiter esse[2nt]2 declinata. quare non solum in vocabulis litterarum haec non requirenda analogia, sed [2ne]2 in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc BA, huius BA, sic alia. quod si quis in hoc quoque velit dicere esse analogias rerum, tenere potest: ut eni[2m]2 dicunt ipsi @1 alia nomina, quod quinque habeant figuras, habere quinque casus, alia quattuor, sic minus alia, dicere poterunt esse litteras ac syllabas in voce quae singulos habeant casus, in rebus pluri[mi]s; quemadmo-dum inter se conferent ea quae quaternos habebunt vocabulis casus, item ea inter se qua[2e]2 ternos, sic qu[2a]2e singulos habebunt, ut con-ferant inter se dicentes, ut sit hoc A, huic A, esse hoc E, [huiusce E] huic E. @@quod dicunt esse quaedam verba quae habeant declinatus ut caput, quorum par reperiri quod non possit, non esse analogias, respon-dendum: sine dubio, si quod est singulare verbum, id non habere ana-logias: minimum duo esse debent verba, in quibus sit similitudo. quare in hoc %tollunt esse analogias. sed nihilum vocabulum recto casu apparet in hoc: 'quae dedit ipsa capit ne-que dispendi facit hilum', quod valet nec dispendii facit quicquam. idem hoc obliquo apud Plautum: 'video enim te ni[c]hili pendere prae Philolacho omnis homines', quod est ex ne et hili: quare dictus est ni[c]hili qui non hili erat. casus %tum cum commutantur, de quo dicitur, de homine: dicimus enim hic homo nihili [est] et huius hominis nihili et hunc hominem nihili. si in illo commutare-mus, diceremus ut hoc linum et limum, sic nihilum, non hic nihili, et [2ut]2 huic lino et limo, sic nihilo, non huic nihili. potest dici patricus casus, ut ei praeponuntur praenomina plura, ut hic casus Terentii, hunc casum Terentii, hic miles legionis, huius militis legi-onis, hunc militem legionis. @@negant, cum omnis natura sit aut mas aut femina aut neutrum, [2non]2 debuisse ex singulis vocibus ternas figuras voca-bulorum fieri, ut albus alba album; nunc fieri in multis rebus binas, @1 ut Metellus Metella, Ennius Ennia, nonnulla singula, ut tragoedus, comoedus; sic esse Marcum, Numerium, at Marcam, at Numeriam non esse; dici corvum, turdum, non [non] dici corvam, turdam; contra dici pantheram, merulam, non dici pantherum, merulum; nullius nostrum filium et filiam non apte discerni marem ac feminam, ut Terentium [et Terentium] et Terentiam, contra deorum liberos et servorum non itidem, ut Iovis filium et filiam, %Iovem Iovem et Iovam; item magnum numerum vocabulorum in hoc genere non servare analogias. ad h[2a]2ec dicimus omnis orationis, quamvis res naturae subsit, tamen si ea in usu[2m]2 non pervenerit, eo non pervenire verba: ideo equus dicitur et equa: in usu enim horum discrimina; corvus et corva non, quod sine usu id, quod dissimilis natura[2e]2. itaque quaedam al[2i]2ter olim ac nunc: nam et tum omnes mares et feminae dicebantur columbae, quod non erant in eo usu domestico quo nunc, [2nunc]2 contra, propter do-mesticos usus quod internovimus, appellatur mas columbus, femina columba. natura cum tria genera transit et id est in usu discrimi-natu[2m]2, tum denique apparet, ut est in doctus et docta et doctum: doctrina enim per tria haec transire potest et usus docuit discriminare doctam rem ab hominibus et in his marem ac feminam. in mare et femina et neutro neque natura maris transit neque feminae neque neutra, et ideo non dicitur feminus femina feminum, sic reliqua: ita-que singularibus ac secretis vocabulis appellati sunt. quare in qui-bus rebus non subest similis natura aut usus, in his vocabulis huiusce modi ratio qu[2a]2eri non debet: ergo dicitur ut surdus vir, surda mu-lier, sic surdum theatrum, quod omnes tres ad auditum sunt com-paratae; contra nemo dicit cubiculum surdum, ad silentium, non ad auditum; at si fenestram non habet, dicitur c[2a]2ecum, ut c[2a]2ecus et @1 c[2a]2eca, quod omnia %habent lumen habere debent. mas et femina habent inter se natura quandam societatem, %neutra cum his, quod sunt diversa; inter se quoque de his perpauca sunt quae habeant quandam co[2m]2munitatem. dei et servi nomina quod non item ut libera nostra transeunt, eadem e[2s]2t causa, quod ad usum attinet [2et]2 institui opus fuit de liberis, de reliquis nihil attinuit, quod in servis gentilicia natura non subest in usu, in nostri[2s]2 nominibus qui sumus in Latio et liberi, necessaria. itaque ibi apparet analogia ac dicitur Terentius vir, Terentia femina, Terentium genus. in praenominibus ideo non fit item, quod haec instituta ad usum singularia, quibus discernerentur nomina gentilicia, ut ab numero Secunda, Tertia, Quarta, in viris ut Quintus, Sextus, Decimus, sic ab aliis rebus. cum essent duo Terentii aut plures, discernendi causa, ut aliquid singulare habe-rent, notabant, forsitan ab eo, qui mane natus diceretur, ut is Manius esset, qui luci, Luci[li]us, qui post patris mortem, Postumus. e qui-bus qu[2a]2e cum item accidisset feminis, proportione ita appellata de-clinarant praenomina mulierum antiqua, Mania, Lucia, Postuma: vide-mus enim Maniam matrem Larum dici, Luciam Volaminiam Saliorum carminibus appellari, Postumam a multis post patris mortem etiam nunc appellari. quare quocumque progressa est natura cum usu vocabuli, similiter proportione propagata est analogia, cum in quibus declinationibus voluntariis maris et feminae et neutri, @1 quae voluntaria, non debeant similiter declinari, sed in quibus na-turales, sint declinatus hi qui esse reperiuntur. quocirca in tribus generibus nominum in[2i]2qu[a]e tollunt analogias. @@qui autem eas reprehendunt, quod alia vocabula singularia sint solum, ut cicer, alia multitudinis solum, ut scalae, cum debuerint omnia esse duplicia, ut equus equi, analogiae fundamentum esse obliviscuntur naturam et usu[2m]2. singulare est quod natura unum significat, ut equus, aut quod coniuncta quodammodo ad unum usu[m], ut bigae: itaque [2ut]2 dicimus una Musa, sic dicimus unae bigae. multitudinis vocabula sunt unum infinitum, ut Musae, alterum finitum, ut duae, tres, quattuor: dicimus enim ut hae Musae sic unae bigae et binae et trinae bigae, sic deinceps. quare tam unae et uni et una quodammodo singularia sunt quam unus et una et unum; hoc modo mutat, quod altera in singularibus, altera in coniunctis rebus; et ut duo tria sunt multitudinis, sic bina trina. est tertium quoque genus singulare ut in multitudine, uter, in quo multitudinis %ut utre %146 I %146 ; uter poeta singulari, utri poetae multitudinis est. qua explicata natura apparet non debere omnia vocabula multitudinis habere par singulare: omnes enim numeri ab duobus susum versus multitudinis sunt neque eorum quisquam habere potest singulare compar. iniuria igitur postu-lant, si qua sint singularia, oportere habere multitudinis. @@item qui reprehendunt, quod non dicatur ut unguentum un-guenta vinum vina sic acetum aceta garum gara, faciunt imperite: qui ibi desiderant multitudinis vocabulum, quae sub mensuram ac pondera potius quam sub numerum succedunt: nam in plumbo, [oleo,] @1 a[2r]2ge[2n]2to, cum incrementum accessit, dicimus [enim] multum [oleum], sic multum plumbum, argentum; non [multa olea] plumba, argenta, cum quae ex hisce fiant, dicamus plumbea et argentea (aliud enim cum argenteum: nam id tum cum iam vas: argent[2e]2um enim, si pocillum aut quid item): quod pocilla argentea multa, non quod argen-tum multum. ea, natura in quibus est mensura, non numerus, si genera in se habe[2n]2t plura et ea in usum venerunt, a genere multo, sic vina et unguenta, dicta: alii generis enim vinum quod Chio, aliud quod Lesb[i]o, sic ex regionibus aliis. %quae ipsa dicuntur nunc me-lius unguent[i]a, cui nunc genera aliquot. si item discrimina magna essent olei et aceti et sic ceterarum rerum eiusmodi in usu co[2m]2muni, dicerentur sic olea ut vina. quare in utraque re [2i]2nique rescindere conantur analogiam, [s]et cum in dissimili usu similia vocabula qu[2a]2erant et cum item ea quae metimur atque ea quae numeramus dici putent oportere. @@item reprehendunt analogias, quod dicantur multi-tudinis nomine publicae balneae, non balnea, contra quod privati di-cant unum balneum, quod plura balnea [2non]2 dicant. quibus respon-deri potest non esse reprehendendum, quod scalae et aquae caldae, pleraque [quae] cum causa, multitudinis vocabulis sint appellata ne-que eorum singularia in usum venerint; idemque item contra. primum balneum nomen %et graecum introiit in urbem publice ibi consedit, ubi bina essent coniuncta aedificia lavandi causa, unum ubi viri, alte-rum ubi mulieres lavarentur; ab eadem ratione domi suae quisque ubi lavatur balneum dixerunt et, quod non erant duo, balnea dicere non consuerunt, cum hoc antiqui non balneum, sed lav[i]atrinam ap-pellare consuessent. sic aquae caldae ab loco et aqua, quae ibi sca-teret, cum ut colerentur venissent in usum nostris, cum aliae ad alium morbum idoneae essent, eae cum plures essent, ut Puteolis et in Tuscis, @1 quibus utebantur, multitudinis potius quam singulari vocabulo ap-pellarunt. sic scalas, quod ab scandendo dicuntur et singulos gradus scanderent, magis erat quaerendum, si appellassent singulari vocabulo scalam, cum origo nominatus ostenderet contra. @@item reprehendunt de casibus, quod quidam nomi-natus habent rectos, quidam obliquos, quod dicunt utrosque in voci-bus oportere. quibus idem responderi potest, in quibus usus aut na-tura non subsit, ibi non esse analogiam. sed ne in his vocabulis quae declinantur, si transeunt e recto casu in rectum casum: quae tamen fere non discedunt ab ratione sine iusta causa, ut hi qui gladiatores Faustinos: nam quod plerique dicuntur, ut tris extremas syllabas ha-beant easdem, Cascelliani, [2Caeciliani,]2 Aquiliani, animadvertant, unde oriuntur, nomina dissimilia Cascellius, C[2a]2ecilius, Aquilius; %Faustius, recte dicerent Faustianos; si[2c]2 a Scipione quidam male dicunt Sci-pioninos: nam est Scipionarios. sed, ut dixi, quod ab huiuscemodi cognominibus raro declinantur cognomina neque in usum etiam per-ducta, natant quaedam. @@item dicunt, cum sit simile stultus luscus et di-catur stultus stultior stultissimus, non dici luscus luscior luscissimus, sic in hoc genere multa. ad quae dico ideo fieri, quod natura nemo lusco magis sit luscus, cum stultior fieri videatur. @@quod rogant, cur [2non]2 dicamus mane manius manissime, item de vesperi: in tempore vere magis et minus esse non potest, ante et post potest. itaque prius est hora prima quam secunda, non magis hora. sed 'magis mane surgere' tamen dicitur qui primo mane surgit quam qui non pri[2m]2o[r]: ut enim dies non potest esse magis quam * * * mane; itaque ipsum hoc quod dicitur magis sibi non constat, quod magis mane significat primum mane, magis vespere novissimum vesper. @@item ab huiuscemodi [2dis]2similitudinibus reprehenditur ana-logia, quod cum sit anus cadus simile et sit ab anu ani- @1 cula anicilla, a cado duo reliqua quod non sint propagata, sic non dicatur a piscina piscinula piscinilla. ad huiuscemodi vocabula ana-ʅlogias esse ut dixi, ubi magnitudo animadvertenda sit in unoquoque gradu eaque sit in usu co[2m]2muni, ut est cista cistula cistella et canis catulus catellus, quod in pecoris usu non est. itaque consue-tudo frequentius res in binas dividi partis ut maius et minus, ut lec-tus et lectulus, arca et arcula, sic alia. @@quod dicunt casus alia non habere rectos, alia obliquos et ideo non esse analogias, falsum est. negant habere rectos ut in hoc frugis frugi frugem, item colem colis cole, obliquos non habere ut in hoc Diespiter Diespitri Diespitrem, Maspiter Maspitri Maspitrem. ad haec respondeo et priora habere nominandi et posteriora obliquos. nam et frugi rectus est natura frux, at secundum consue-tudinem dicimus ut haec avis, haec ovis, sic haec frugis; sic secun-dum naturam nominandi est casus cols, secundum consuetudinem colis, cum utrumque conveniat ad analogian, quod et id quod in consuetu-dine non est cuius modi debeat esse apparet, et quod est in consuetu-dine nunc in recto casu, eadem est analogia, ac pleraque, quae ex multitudine cum transeunt in singulare, difficulter efferuntur ore. sic cum transiretur ex eo quod dicebatur haec oves, una non est dicta ovs sine I, sed additum I ac factum ambiguum verbum nominandi an patrici esse[2t]2 casus. ut ovis, et avis. sic in obliquis casibus cur negent esse Diespitri Diespitrem non video, nisi quod minus est tri-tum in consuetudine quam Diespiter; quod [in]nihil[2i]2 argumentum est: nam tam casus qui non tritus est quam qui est. sed est[2o]2 in casuum serie alia vocabula non habere nominandi, alia de obliquis aliquem: nihil enim ideo quo minus siet ratio percellere poterit hoc crimen. nam ut signa quae non habent caput [et] aut aliquam aliam partem, nihil[h]o minus in reliquis membris eorum esse possunt ana-logiae, sic in vocabulis casuum possunt item fieri ac reponi quod @1 aberit, ubi patietur natura et consuetudo: quod nonnunquam apud poetas invenimus factum, ut in hoc apud N[2a]2evium in Clastidio: 'vita insepulta laetus in patriam redux'. @@item reprehendunt, quod dicatur haec strues, hic Hercules, hic homo: debuisset enim dici, si esset analogia, hic Hercul, haec strus, hic homon. haec ostendunt non[a] non analogian esse, sed obli-quos casus non habere caput ex sua analogia. non, ut si in Alexandri statua imposueris caput Philippi, membra conveniant ad rationem, sic et %Alexandri membrorum simulacrum caput quod respondeat item sit? non, si quis tunicam in usu ita consuit, ut altera plagula sit angustis clavis, altera latis, utraque pars in suo genere caret analogia. @@item negant esse analogias, quod alii dicunt cupressus, alii cupressi, item de ficis platanis et plerisque arboribus, de quibus alii extremum VS, alii EI faciunt. id est falsum: nam debent dici E et I, fici ut nummi, quod est ut nummi[2s]2 fici[2s]2, ut nummorum ficorum. si essent plures ficus, essent ut manus; diceremus ut mani-bus, sic ficibus, et ut manuum, sic ficuum, neque has ficos diceremus, sed ficus, ut non manos appellamus, sed * * * consuetudo diceret sin-gularis obliquos casus huius fici neque hac fico, ut non dici[2t]2 huius man[u]i, sed huius manus, [2n]2ec hac mano, sed hac manu. @@etiam illud putant esse causae, cur non sit [in] analogia, quod Lucilius scribit: 'decu[2s]2is sive decusibus est'. qui errant, quod Lucilius non debuit dubitare, quod utrumque: nam in aere usque ab asse ad centussis numerus aes adsignificat, et eius numero finiti casus omnis ab dupondio sunt, quod dicitur a multis duobus modis hic dupondius et hoc dupondium, ut hoc gladium et hic gladius; ab tressibus virilia multitudinis hi tresses et 'his tressi-bus confido', singulare 'hoc tressis habeo' et 'hoc tres[2s]2is confido', @1 sic deinceps a[2d]2 centussis. deinde numerus aes non significans. numeri qui [2a]2es non significant, usque a quattuor ad centum, triplicis ha-bent formas, quod dicuntur hi quattuor, hae quattuor, haec quattuor; cum perventum est ad mille, quartum assumit singulare neutrum, quod dicitur hoc mille denarium, a quo multitudinis fit milia dena-rium. quare quo[2nia]2m ad analogias quod pertineat non est ut omnia similia dicantur, sed ut in suo quaeque genere similiter declinentur, stulte qu[2a]2erunt, cur as et dupondius et tressis non dicantur pro-portione, cum as sit simplex, dupondius fictus, quod duo asses pen-deba[n]t, tressis ex tribus aeris quod sit. pro assibus nonnunquam aes dicebant antiqui, a quo dicimus assem tenentes 'hoc [ab] aere aeneaque libra' et 'mille [2a]2eris legasse'. quare quod ab tressis us-que ad [du]centussis numeri [ex] eiusdem modi sunt compositi, eius-dem modi habent similitudinem: dupondius, quod dissimilis est, ut de-buit, dissimilem habet rationem. sic as, quoniam simplex est ac prin-cipium, et unum significat et multitudinis habet suum infinitum: dicimus enim asses, quos cum finimus, dicimus dupondius et tressis et sic porro. sic videtur mihi, quoniam finitum et infinitum habeat dissimilitudinem, non debere utrumque item dici, eo magis quod in ipsis vocabulis ubi additur certus numerus in miliariis aliter atque in reliquis dicitur: nam sic loquontur, 'hoc mille denarium', non 'hoc mille denari[2orum]2', et 'haec duo milia denarium', non 'duo milia denari-orum'. si esset denarii in recto casu atque infinitam multitudinem significaret, tunc in patrico denariorum dici oportebat; et non solum in denariis, victoriatis, drachmis, nummis, sed etiam in viris idem ser-vari oportere, cum dicimus iudicium fuisse triumvirum, decem[2virum, centum]2virum, non centum virorum. numeri antiqui habent analo-gias, quod omnibus est una [non novenaria] regula, duo actus, tres gradus, sex decuriae, qua[2e]2 omnia similiter inter se respondent. re- @1 gula[e] est numerus novenarius, quod, ab uno ad novem cum perveni-mus, rursus redimus ad unum %et %146 V %146 hinc et nonaginta et nongenta ab una sunt natura novenaria; sic ab octonaria, et deosum versus ad singularia perveniunt. actus primus est ab uno [2ad]2 nongenta, secun-dus a mille ad nongenta milia; quod idem valebat unum et mille, utrumque singulari nomine appellatur: nam ut dicitur hoc unum, haec duo, [2sic hoc mille, haec duo]2 milia et sic deinceps multitudinis in duobus actibus reliqui omnes item numeri. gradus singularis est in utroque actu ab uno ad novem, denarius gradus [2a]2 decem ad nona-ginta, centenarius a centum [2ad]2 nongenta. ita tribus gradibus sex decuriae fiunt, tres miliariae, tres minores. antiqui his numeris fuerunt contenti. ad hos tertium et quartum actum ab decies minores im-posuerunt vocabula, neque ratione, sed tamen non contra est eam de qua scribimus analogiam. nam [ut] decien[i]s cum dicatur hoc de-ciens, ut mille hoc mille, ut sit utrumque sine casibus vocis, dicemus ut hoc mille, huius mille, sic hoc deciens, huius deciens, neque eo minus in altero, quod est mille, praeponemus hi mille, horum mille * * * @@quoniam in eo est nomen co[2m]2mune, quam vocant $O(MWNU-$MI/AN&, obliqui casus ab eodem capite, ubi erit $O(MWNUMI/A&, [obliqui casus] quo minus dissimiles fiant, analogia non prohibet. itaque dicimus hic Argus, cum hominem dicimus, cum oppidum, %graecancaene hoc Argos, cum latine Argi. item faciemus, si eadem vox nomen et verbum significabit, ut et in casus et in tempora dispariliter declinetur, ut faciamus a Meto quod nomen est Metonis Metonem, quod verbum est metam metebam. @@reprehendunt, cum ab eadem voce plura sunt vocabula de- @1 clinata, quas $SUNWNUMI/AS& appellant, ut [Sap[2p]2ho et] Alc[2a]2eus et Al-c[2a]2eo, sic Geryon, Geryonus, Geryones. in hoc genere quod casus perperam permutant quidam, non reprehendunt analogiam, sed qui eis utuntur imperite; quod quisque caput prenderit, sequi debet eius consequenti[2s]2 casus in declinando ac non facere, cum dixerit recto casu Alc[2a]2eus, in obliquis dicere Alc[2a]2eoni et Alc[2a]2eonem; quod si miscuerit et non secutus erit analogias, reprehendendum. @@[2reprehendunt]2 Aristarchum, quod haec nomina Melicertes et Philomedes similia neget esse, quod vocandi casus habet ۃalter Melicerta, alter Philomede[2s]2, sic qui dicat lepus et lupus non esse simile, quod alterius vocandi casus sit lupe, alterius lepus, sic socer, macer, quod in transitu fiat ab altero trisyllabum soceri, ab altero bisyllabum macri. de hoc etsi supra responsum est, cum dixi de lana, hic [hic] quoque amplius adiciam similia non solum a facie dici, sed etiam ab aliqua coniuncta vi et potestate, quae et oculis et auribus latere soleant: itaque s[2a]2epe gemina facie mala negamus esse similia, si sapore sunt alio; sic equos eadem facie non-nullos negamus esse similis, %in nationes ex procreante dissimilis. itaque in hominibus emendis, si natione alter est melior, emimus pluris. atque in hisce omnibus similitudines non sumimus tantum a figura, sed etiam aliu[2n]2de, ut in equis et as[ut]inis, cuius modi faciant pullos, ut in pomis, quo sint suco. si igitur [sequitur] idem sequitur in similitudine verborum quis, reprehendundus non est. quare simili-tudinum discernendarum causa nonnunquam ut pronomen assumitur, sic casum aliquem %assumi, ut in his nemus, lepus, hic lepus, hoc nemus: itaque discedunt ac dicuntur hi lepores, haec nemora; sic aliud si quid assumptum erit extrinsecus, quo similitudo penitus per-spici possit: non enim erit remotum ab natura; neque enim magnetas @1 lapides duo inter se similes sint necne, perspicere possis, nisi minu-tum extrinsecus prope apposueris ferrum, quod similes lapides simi-liter ducunt, dissimiliter dissimiles. quod ad nominat[i]uom analo-gia[2m]2 pertinet, ita %declinatum arbitror, ut %omnia quae dicuntur contra ad respondendum ab his fontibus sumi possit. @@quod ad verborum temporalium rationem attinet, cum partes sint quattuor, tempora, personae, genera, divisiones, ex omni parte quoniam reprehendunt, ad singula respondebo. @@primum quod aiunt analogias non servari in temporibus, cum dicant legi lego legam et sic simili[2ter]2 alia: nam quae sint ut legi rem perfectam significare, duo reliqua lego et legam [et lego] inchoatam, iniuria reprehendunt: nam ex eodem genere et ex divisione idem verbum, quod sumptum est, per tempora traduci potest, ut disce-bam disco discam, et eadem perfecti, sic didiceram didici didicero. @@ex quo licet scire verborum ratione[2m]2 constare, sed eos, qui trium temporum verba pronuntiare velint, [2in]2scienter id facere; item illos qui reprehendunt, quod dicamus amor amabor amatus sum: non enim debuisse in una serie unum verbum esse duplex, cum duo simplicia essent. neque ex divisione si unius modi ponas verba, dis-crepant inter se: nam infecta omnia simplicia similia sunt, et perfecta duplicia inter se paria in omnibus verbis, ut haec amabar amor ama-bor, amatus [2sum amatus eram amatus]2 ero. quare item male dicunt ferio feriam percussi, quod est ordo feriam [2ferio]2 feriebam, percussi percutio percutiam. sic deinceps in reliquis temporibus reprehendenti responderi potest. @@similiter errant qui dicunt ex utraque parte verba omnia commutare syllabas oportere aut nullum, in his pungo pungam pupugi, tundo tundam tutudi: dissimilia enim conferunt, verba infecti cum perfectis. quod si infecta modo conferrent, omnia verbi principia in-commutabilia viderentur, ut in his pungebam pungo pungam et contra ex utraque parte commutabilia, si perfecta ponerent, ut pupugeram pupugi pupugero. @1 @@item male conferunt fui sum ero, quod fui est perfectum, cuius series sibi, ut debet, in omnibus personis constat, quod est fueram fui fuero; de infectis sum quod nunc dicitur olim dicebatur esum et in omnibus personis constabat, quod dicebatur esum es est, eram eras erat, ero eris erit; sic huiusce modi cetera servare analogiam videbis. @@etiam in hoc reprehendunt, quod quaedam verba neque per-sonas habent ternas neque tempora terna: id imperite reprehendunt, ut si quis reprehendat naturam, quod non unius modi finxerit animalis omnis. si[c] enim natura non omnes formae verborum terna habe[a]nt tempora, ternas personas, non habent totidem verborum divisiones. quare cum imperamus, natura quod infecta [2ver]2ba solum habe[2n]2t, cum aut praesenti aut absenti imperamus, fiunt terna, ut lege legito legat: perfectum enim imperat nemo. contra quae [2non]2 sunt im-perandi, ut lego legis legit, novena fiunt verba infecti, novena perfecti. @@quocirca non si genus cum genere discrepa[n]t, sed in suo %quisque genere si quid deest, requirendum. ad haec addita si erunt ea quae de nominatibus supra sunt dicta, facilius omnia solventur. nam ut illic %externi caput rectus casus, sic hic in forma est persona eius qui loquitur et tempus praesens, ut scribo lego. quare ut illic fit, si[c] hic item acciderit in formula, ut aut caput non sit aut ex alieno genere sit, proportione eadem quae illic dici-mus, cur ni[c]hilominus servetur analogia; item, si[c] ut illic caput suum habebit et in obliquis casibus transitio erit in aliquam formulam, qua assumpta reliqua facilius possint videri verba, unde sint declinata: fit enim, ut rectus casus nonnunquam sit ambiguus, ut in hoc verbo volo, quod id duo significat, unum a voluntate, alterum a volando; itaque a volo intellegimus et volare et velle. @@quidam reprehendunt, quod pluit et luit dicamus in praeterito et praesenti tempore, cum analogi[2a]2e sui cuiusque temporis verba debeant discriminare. falluntur: nam est ac putant aliter, quod in praeteritis U dicimus longum pluit [2luit]2, in praesenti breve pluit luit: ideoque in lege venditionis fundi 'ruta c[2a]2esa' ita dicimus, ut U producamus. @1 @@item reprehendunt quidam, quod putant idem esse sacrific[i]o et sacrificor, [e]lavat et lavatur; quod sit an non, nihil commovet analogian, dum sacrifico qui dicat servet sacrificabo et sic per totam formam, ne dicat sacrificaturus aut sacrificatus sum: haec enim inter se non conveniunt. apud Plautum cum dicit: 'piscis ego credo qui usque dum vivunt lavant diu minus lavari quam haec lavat Phronesium', ad lavant lavari non convenit, ut I sit postremum, sed E; ad lavantur analogia lavari reddit: quod Plauti aut librarii mendum si est, non ideo analogia, sed qui scripsit est reprehenden-dus. omnino et lava[n]t et lavatur dicitur separatim recte in rebus certis, quod puerum nutrix lava[2t]2, puer a nutrice lavatur, nos in balneis et lavamus et lavamur. sed consuetudo alterum utrum cum satis haberet, in toto corpore potius utitur lavamur, in partibus lava-mus, quod dicimus lavo manus, sic pedes et cetera. quare e balneis non recte dicunt lavi, lavi manus recte. sed quoniam in balneis lavor lautus sum, sequitur, ut contra, quoniam est soleo, oporte[2a]2t dici solui, ut Cato et Ennius scribit, non ut dicit volgus, solitus sum, debere dici; neque propter haec, quod discrepant in sermone pauca, minus est analogia, ut supra dictum est. @@item cur non sit analogia, afferunt, quod ab similibus similia non declinentur, ut ab dolo et colo: ab altero enim dicitur dolavi, ab altero colui; in quibus assumi solet aliquid, quo facilius reliqua di-cantur, ut i[2n]2 Murmecidis operibus minutis solet fieri: igitur in verbis temporalibus, quo[2m]2 similitudo s[2a]2epe sit confusa, ut discerni nequeat, nisi transieris in aliam personam aut in tempus, quae pro-posita sunt no[2n e]2sse similia intellegitur, cum transitum est in se-cundam personam, quod alterum est dolas, alterum colis. itaque in reliqua forma verborum suam ut[e]r[2um]2que sequitur formam. utrum in secunda forma verb[or]um temporale habeat in extrema syllaba @1 AS an IS a[2u]2t ES, ad discernendas similitudines interest: quocirca ibi potius index analogiae quam in prima, quod ibi abstrusa est dissi-militudo, ut apparet in his meo, neo, ruo: ab his enim dissimilia fiunt transitu, quod sic dicuntur meo meas, neo nes, ruo ruis, quorum unumquodque suam conservat similitudinis formam. @@analogiam item de his quae appellantur participia reprehen-dunt multi; iniuria: nam non debent dici terna ab singulis verbis amaturus amans amatus, quod est ab amo amans et amaturus, ab amabar amatus. illud analogia quod praestare debet, in suo quicque genere habet, casus, ut amatus amato et amati amatis; et sic in muliebribus amata et amatae; item amaturus eiusdem modi habet de-clinationes, amans paulo aliter; quod hoc genus omnia sunt in suo genere similia proportione, sic virilia et muliebria sunt eadem. @@de eo quod in priore libro extremum est, ideo non es[2se]2 analogia[2m]2, quod qui de ea scripserint aut inter se non conveniant aut in quibus conveniant ea cum consuetudinis discrepent verbis, utrumque * * * : sic enim omnis repudiandum erit artis, quod et in medicina et in musica et in aliis multis discrepant scriptores; item in quibus conveniunt in scriptis, si etiam repudiat natura, quod ita ut dicitur, non sit ars, sed artifex reprehendendus, qui debet in scri-bendo non vidisse verum, non ideo non posse scribi verum. qui dicit hoc monti et hoc fonti, cum alii dicant hoc monte et hoc fonte, sic alia quae duobus modis dicuntur, cum alterum sit verum, alterum falsum, non uter peccat tollit analogias, sed uter recte dicit confirmat; et quemadmodum is qui [cum] peccat in his verbis, ubi duobus modis dicuntur, non tollit rationem cum sequitur falsum, sic etiam in his [2quae]2 non [in] duobus dicuntur, si quis aliter putat dici oportere atque oportet, non scientiam tollit orationis, sed suam inscientiam denudat. @@quibus rebus solvi arbitraremur posse quae dicta sunt priori libro contra analogian, ut potui brevi percucurri. ex quibus si id @1 confecissent quod volunt, ut in lingua latina esset anomalia, tamen nihil [l]egissent ideo, quod in omnibus partibus mundi utraque natura inest, quod alia inter se %alia sunt, sicut in animalibus dissimilia sunt, ut equus bos ovis homo, item alia, et in unoquoque horum genere inter se similia innumerabilia. item in piscibus dissimilis murena lupo, [h]is soleae, haec %nerene et mustelae, sic aliis, ut maior ille numerus sit similitudinum earum quae sunt separatim in murenis, separatim in asellis, sic in generibus aliis. quare cum in inclinationi-bus verborum numerus sit magnus a dissimilibus verbis ortus, quod etiam vel maior est in quibus similitudines reperiuntur, confitendum est esse analogias. itemque cum ea non multo minus quam in omni-bus verbis patiatur uti consuetudo co[2m]2munis, fatendum illud %quo quando analogian sequi nos debere universos, singulos autem praeter-quam in quibus verbis offensura sit consuetudo co[2m]2munis, quod ut dixi aliud debet praestare populus, aliud e populo singuli ho-mines. neque id mirum est, cum singuli quoque non sint eodem iure: nam liberius potest poeta quam orator sequi analogias. quare cum hic liber id quod pollicitus est demonstraturum absolverit, faciam finem; proxumo deinceps de declinatorum verborum forma scribam. @1 @@@@{1DE LINGUA LATINA @@@@AD CICERONEM LIBER VIIII EXPLICIT %146 INCIPIT @@@@X}1 @@in verborum declinationibus disciplina loquendi dissimilitu-dinem an similitudinem sequi deberet, multi qu[2a]2esierunt, cum ab his ratio quae ab similitudine oriretur vocaretur analogia, reliqua pars appellaretur anomalia. de qua re primo libro quae dicerentur cur dissimilitudinem ducem haberi oporteret, dixi, secundo contra quae dic[2er]2entur, cur potius [dis]similitudinem conveniret praeponi. quarum rerum quod nec fundamenta, ut debuit, posita ab ullo neque ordo ac natura, ut res postulat, explicita, ipse eius rei formam exponam. dicam de quattuor rebus, quae continent declinationes verborum: quid sit simile ac dissimile, quid ratio quam appellant $LO/GON&, quid pro por-tione quod dicunt $A)NA\ LO/GON&, quid consuetudo; quae explicat[2a]2e declarabunt analogiam et anomalia[2m]2, unde sit, quid sit, cuius modi sit. @@de similitudine et dissimilitudine ideo primum dicendum, quod ea res est fundamentum omnium declinationum ac continet rationem verborum. simile est quod res plerasque habere videtur easdem quas illud cuiusque simile: dissimile est quod videtur esse contrarium huius. minimum ex duobus constat omne simile, item dissimile, quod nihil potest esse simile, quin alicuius sit simile, item nihil dicitur dissimile, quin addatur quoius sit dissimile. sic dicitur similis homo homini, @1 equus equo, et dissimilis homo equo: nam simile est homo homini ideo, quod easdem figuras membrorum habent, quae eos dividunt ab reliquorum animalium specie. in ipsis hominibus simili de causa vir viro similior quam vir mulieri, quod plures habent easdem partis; et sic senior seni similior quam puero. eo porro similiores sunt qui facie quoque p[2a]2ene eadem, habitu corporis, filo: itaque qui plura habent eadem, dicuntur similiores; qui proxume accedunt ad id, ut omnia habeant eadem, vocantur gemini, simillimi. sunt qui tris na-turas rerum putent esse, simile, dissimile, neutrum, quod alias vocant non simile, alias non dissimile (sed quamvis tria sint simile dissimile neutrum, tamen potest dividi etiam in duas partes sic, quodcumque conferas aut simile esse aut non esse); simile esse et dissimile, si vi-deatur esse ut dixi, neutrum, si in neutram partem praeponderet, ut si duae res quae conferuntur vicenas habent partes et in his denas habeant easdem, denas alias ad similitudinem et dissimilitudinem [2a]2eque animadvertendas. hanc naturam plerique subiciunt sub dissi-militudinis nomen. quare quoniam f[u]it ut potius de vocabulo quam de re controversia esse videatur, illud est potius advertendum, quom simile quid esse dicitur, [quin] cui parti simile dicatur esse (in hoc enim solet esse error), quod potest fieri ut homo homini simile sit, non sit, ut multas partis habeat similis et ideo dici possit similis habere oculos, manus, pedes, sic alias res separatim et una plures. itaque quod diligenter videndum est in verbis, quas partis et quot modis oporteat similis habere [2quae similitudinem habere]2 dicuntur, ut infra appare-bit, is locus maxime lubricus est. quid enim similius potest videri indiligenti quam duo verba haec suis et suis? quae non sunt, quod alterum [non] significat suere, alterum suem. itaque similia vocibus esse ac syllabis confitemur, dissimilia esse partibus orationis videmus, quod alterum habet tempora, alterum casus, quae duae res vel maxime discernunt analogias. item propinquiora genere inter se verba similem @1 s[2a]2epe pariunt errorem, ut in hoc, quod nem[er]us et lepus videtur esse simile, [quod] cum utrumque habeat eundem casum rectum; sed non est simile, quod eis cert[2a]2e similitudines opus sunt, in quo est ut in genere nominum sint eodem, quod in his non est: nam in virili genere [nominum sint eodem] est lepus, ex neutro nemus: dicitur enim hic lepus et hoc nemus. si eiusdem generis esse[2n]2t, utrique praeponeretur idem ac diceretur aut hic lepus et hic nemus aut hoc nemus, hoc lepus. quare quae et cuius modi sunt genera similitu-dinum ad hanc rem, perspiciendum ei qui declinationes verborum pro-portione sintne qu[2a]2eret. quem locum, quod est difficilis, qui de his rebus scripserunt aut vitaverunt aut inceperunt neque adsequi potu-erunt. itaque in eo dissensio neque ea unius modi apparet: nam alii de omnibus universis discriminibus posuerunt numerum, ut Dionysius Sidonius, qui scripsit ea[s] esse septuaginta unum, alii partis eius quae habe[n]t casus, cuius eidem hic cum dicat esse discrimina quadra-ginta septem, Aristocles rettulit in litteras XIIII, Parmeniscus VIII, sic alii pauciora aut plura. quarum similitudinum si esset origo recte capta et inde orsa ratio, minus erraret[2ur]2 in declinationibus v[2er]2bo-rum. quarum ego principia prima duum generum sola arbitror esse, ad quae similitudines exigi oporteat: e quis unum positum in verbo-rum materia, alterum ut in materiae figura, quae ex declinatione fit. nam debet esse unum, ut verbum verbo, unde declinetur, sit simile; alterum, ut e verbo in verbum declinatio, ad quam conferetur, eiusdem modi sit: alias enim ab similibus verbis similiter declinantur, ut ab [h]erus ferus, [h]ero fero, alias dissimiliter [h]erus ferus, [h]eri ferum. cum utrumque et verbum verbo erit simile et declinatio declinationi, tum denique dicam esse similem ac duplicem et perfectam similitu-dinem habere, id quod postulat analogia[m]. sed ne astutius videar posuisse duo genera esse similitudinum sola, cum utriusque inferiores species sint plures, si de his reticuero, ut mihi relinquam latebras, repetam ab origine similitudinum quae in conferendis verbis et incli-nandis sequendae aut vitandae sint. @1 @@prima divisio in oratione, quod alia verba nusquam declinantur, ut haec vix mox, alia declinantur, ut ab limo limabo, a fero ferebam, et cum nisi in his verbis quae declinantur non possit esse analogia, qui dicit simile esse mox et nox errat, quod non est eiusdem generis utrumque verbum, cum nox succedere debeat sub casuum ratione[2m]2, mox neque debeat neque possit. secunda divisio est de his verbis quae declinari possunt, quod alia sunt a voluntate, alia a natura. voluntatem appello, cum unus quivis a nomine %aliae imponit nomen, ut Romulus Romae; naturam dico, cum universi acceptum nomen ab eo qui imposuit non requirimus quemadmodum is velit declinari, sed ipsi declinamus, ut huius Romae, hanc Romam, hac Roma. de his duabus partibus voluntaria declinatio refertur ad consuetudinem, na-turalis ad [o]rationem. quare proinde ac simile conferri non oportet ac dicere, ut sit ab Roma Romanus, sic ex Capua dici oportere Ca-puanus, quod in consuetudine vehementer natat, quod declinantes imperite rebus nomina imponunt, a quibus cum accepit consuetudo, turbulenta necesse est dicere. itaque neque Aristarchii neque alii in analogiis defendendam eius susceperunt causam, sed, ut dixi, hoc genere declinatio in co[2m]2muni consuetudine verborum [2a]2egrotat, quod oritur e populo multiplici [2et]2 imperito: itaque in hoc genere in loquendo magis anomalia quam analogia. tertia divisio est: quae verba declinata natura, ea dividuntur in partis quattuor: in unam quae habet casus neque tempora, ut docilis et facilis; in alteram quae tem-pora neque casus, ut docet facit; in tertiam quae utraque, ut docens faciens; in quartam quae neutra, ut docte et facete. ex hac divisione singulis partibus tres reliqu[er][2a]2e dissimiles. quare nisi in sua parte inter se collata erunt verba, si [non] conveniunt, non erit ita simile, ut debeat facere idem. in articulis vix adumbrata est analogia et magis rerum quam vocum; in nomin[2at]2ibus magis expressa ac plus etiam in vocibus %ac similitudinibus quam in rebus suam optinet @1 rationem. etiam illud accedit ut in articulis habere analogias osten-dere sit difficile, quod singula sint verba, hic contra facile, quod magna sit copia similium nominatuum. quare non tam hanc partem ab illa [ab] dividendum quam illud videndum, ut satis sit verecundi etiam illam in eandem arenam vocare pugnatum. ut in articulis duae partes, finitae et infinitae, sic in %vocabulis duae, vocabulum et nomen: non enim idem oppidum et Roma, cum oppidum sit vocabulum, Roma nomen, quorum discrimen in his reddendis rationibus alii discernunt, alii non; nos sicubi opus fuerit, quid sit et cur, ascribemus. unius cuiusque partis quoniam species plures, de singulis dicam. prima pars casualis dividitur in partis duas, in nominatus %%146s=%146 quod neque finitum est ut hic et quis; de his generibus duobus utrum sumpseris, cum reliquo non conferendum, quod inter se dissimiles habent analogias. nominatus ut similis sit nominatus, habere debet ut sit eodem genere, specie eadem, sic casu, exitu eius: specie, ut si nomen est quod con-feras, cum quo conferas sit nomen; genere [simile], ut non %solum utrumque sit virile; casu [simile], ut si alterum sit dandi, item alterum sit dandi; exitu, ut quas unum habeat extremas litteras, easdem alte-rum habeat. ad hunc quadruplicem fontem ordines deriguntur bini, uni transversi, alteri derecti, ut in tabula solet in qua latrunculis lu-dunt. transversi sunt qui ab recto casu obliqui declinantur, ut albus albi albo; derecti sunt qui ab recto casu in rectos declinantur, ut albus alba album; utrique sunt partibus senis. transversorum ordinum partes appellantur casus, derectorum genera, utrisque inter se impli- @1 catis forma[m]. dicam prius de transversis. casuum vocabula alius alio modo appellavit; nos dicemus, qui nominandi causa dicitur, nomi-nandi vel nominativum * * * * * * * et scopae, non dicitur una scopa: alia enim natura, quod priora simplicibus, posteriora in coniunctis rebus vocabula ponuntur, sic bigae, sic quadrigae a coniunctu dictae. itaque non dicitur, ut haec una lata et alba, sic una biga, sed unae bigae, neque [ut dicitur] ut hae duae latae, albae, sic hae duae bigae et quadrigae. item figura verbi qualis sit refert, quod in figura vocis alias commutatio fit in primo verbo su%27it modo su%26it, alias in medio, ut curso cursito, alias in extremo, ut doceo docui, alias co[2m]2munis, ut lego legi. refert igitur ex quibus litteris quodque verbum constet maxime extrema, quod ea in plerisque commuta[n]tur. quare in his quoque partibus similitudines ab aliis male, ab aliis bene quod solent sumi in casibus conferendis, recte an perperam videndum; sed ubi-cumque commoventur litterae, non solum eae sunt animadvertendae, sed etiam quae proxumae sunt neque moventur: haec enim vicinitas aliquantum potes[2t]2 in verborum declinationibus. in quis figuris non ea similia dicemus quae similis res significant, sed quae ea forma sint, ut eius modi res [similia] ex instituto significare plerumque sole[2a]2nt, ut tunicam virilem et muliebrem dicimus non eam quam habet vir aut mulier, sed quam habere ex instituto debet: potest enim mulie-brem vir, virilem mulier habere, ut in scena ab actoribus haberi vi-demus, sed eam dicimus muliebrem, quae de eo genere est quo indutui mulieres ut uterentur est institutum. ut actor stolam muliebrem sic Perpenna et C[2a]2ecina et [2S]2purinna figura muliebria dicuntur habere nomina, non mulierum. flexurae quoque similitudo videnda ideo quod alia verba quam vim habeant ex ipsis verbis, unde declinantur, ap- @1 p[ell]aret, ut quemadmodum oporteat ut a praetor consul, praetori consuli; alia ex transitu intelleguntur, ut socer macer, quod alterum fit socerum, alterum macrum, quorum utrumque in reliquis a transitu suam viam sequitur et in singularibus et in multitudinis declinationi-bus. hoc fit ideo quod naturarum genera sunt duo quae inter se con-ferri possunt, unum quod per se videri potest, ut homo et equus, alterum sine assumpta aliqua re extrinsecus perspici non possit, ut eques et equiso: uterque enim dicitur ab equo. quare hominem ho-mini similem esse aut non esse, si contuleris, ex ipsis homini[2bus]2 animadversis scies; at duo inter se similiterne sint longiores quam sint eorum fratres, dicere non possis, si illos breviores cum quibus conferuntur quam longi sint ignores; si[2c]2 latiorum atque altiorum, item cetera eiusdem generis sine assumpto extrinsecus aliquo perspici similitudines non possunt. sic igitur quidam casus quod ex hoc ge-nere sunt, non facile est dicere similis esse, si eorum singulorum solum animadvertas voces, nisi assumpseris alterum, quo flectitur in transeundum vox. @@quod ad nominat[i]uom similitudines animadvertendas arbitratus sum satis es[2se]2 tangere, haec sunt. relinquitur de articulis, in qui-bus quaedam eadem, quaedam alia. de quinque enim generibus duo prima habent eadem, quod sunt et virilia et muliebria et neutra, et quod alia sunt ut significent unum, [2alia]2 ut plura, et de casibus quod habent quinos: nam vocandi voce notatus non est. proprium illud habent, quod partim sunt finita, ut hic haec, partim infinita, ut quis [et] quae, [et] quorum quod adumbrata et tenuis analogia, in hoc libro plura dicere [2non]2 necesse est. secundum genus quae verba tempora habent neque casus, sed habent personas. eorum declinatuum species sunt sex: una quae dicitur temporalis, ut legebam gemebam, lego gemo; altera personarum, ut sero meto, seris metis; tertia rogandi, ut scribone legone? scribisne legisne? quarta respondendi, ut fingo pingo, fingis pingis; quinta optandi, ut dicerem facerem, dicam faciam; @1 sexta imperandi, ut cape rape, capito rapito. item sunt declinatuum species quattuor quae tempora habent sine personis: in rogando, ut foditurne seriturne? et fodieturne sereturne? ab respondendi specie eaedem figurae fiunt extremis syllabis demptis; op[2t]2andi species, ut vivatur ametur, viveretur amaretur. imperandi declinatus sintne habe[n]t dubitationem et eorum si[n]tne haec ratio: paretur pugnetur, parari pugnari. accedunt ad has species a copulis divisionum quadrinis: ab infecti et perfecti, emo edo, emi edi; ab semel et s[2a]2epius, ut scribo lego, scriptitavi lectitavi; faciendi et patiendi, ut uro ungo, uror ungor; a singulari et multitudinis, ut laudo culpo, laudamus culpamus. huius generis verborum cuius species exposui quam late quidque pateat et cuius modi efficiat figuras, in libris qui de formulis verborum erunt diligentius expedietur. tertii generis, quae declinantur cum tempori-bus ac casibus ac vocantur a multis ideo participalia, sunt hoc ge * * * * * * quemadmodum declinamus, qu[2a]2erimus casus eius etiam. si is qui finxit poeta aliquod vocabulum et ab eo casu[2m]2 ipse aliquem perperam declinavit, potius eum reprehendimus quam sequimur. igi-tur ratio quam dico utrubique, et in his verbis quae imponuntur et in his quae declinantur, neque non etiam tertia illa, quae ex utroque miscetur genere. quarum unaqu[2a]2eque ratio collata cum altera aut similis aut dissimilis, aut s[2a]2epe verba alia, ratio eadem, et nonnun-quam ratio alia, verba eadem. quae ratio in amor amori, eadem in dolor dolori, neque eadem in dolor dolorem, et cum eadem ratio quae est in amor et [amor et] amoris sit in amores et amorum, tamen ea, quod non in ea qua oportet confertur [a] materia, per se solum efficere non potest analogias propter disparilitatem vocis figurarum, quod ver-bum copulatum singulare[m] cum multitudine: ita cum est pro por-tione, ut eandem habeat rationem, tum denique ea ratio conficit id quod postulat analogia; de qua deinceps dicam. @@sequitur tertius locus, quae sit ratio pro portione; [2e]2a graece voca[n]tur $A)NA\ LO/GON&; ab analogo dicta analogia. ex eodem genere @1 quae res inter se aliqua parte dissimiles rationem habent aliquam, si ad eas duas alterae duae res collatae sunt, quae rationem habeant eandem, quod ea verba bina habent eundem $LO/GON&, dicitur utrumque separatim $A)NA/LOGON&, simul collata quattuor $A)NALOG&[2$I/&]2$A&. nam ut in geminis, cum simile[2m]2 dicimus esse Men[2a]2echmum Men[2a]2echmo, de uno dicimus; cum similitudine[2m]2 esse in his, de utroque: sic cum dicimus eandem rationem habere assem ad semissem quam habet in arg[um]ento libella ad simbellam, quid sit $A)NA/LOGON& ostendimus; cum utrubique dicimus et in aere et in argento esse eandem rationem, tum dicimus de analogia. ut sodalis et sodalitas, civis et civitas non est idem, sed utrumque ab eodem ac coniunctum, sic $A)NA/LOGON& et $A)NA-$LOGI/A& idem non est, sed item est congeneratum. quare si homines sustuleris, sodalis sustuleris; si sodalis, sodalitatem: sic item si sustu-leris $LO/GON&, sustuleris $A)NA/LOGON&; si id, $A)NALOGI/AN&. quae cum inter se tanta sint cognatione, debebis suptilius audire quam dici expectare, id est cum dixero quid de utroque et erit co[2m]2mune, [2ne]2 expectes, dum ego in scribendo transferam in reliquum, sed ut potius tu perse-quare animo. haec fiunt in dissimilibus rebus, ut in numeris si con-tuleris cum uno duo, sic cum decem viginti: nam [2quam]2 rationem duo ad unum habent, eandem habent viginti ad decem; in nummis %in similibus sic est ad unum victoriatum denarius, si[2c]2 ad alterum victoriatum alter denarius; sic item in aliis rebus omnibus pro por-tione dicuntur ea, in quo est sic quadruplex natura, ut in progenie cum est filius ad patrem, sic si est filia ad matrem, et ut est in te[2m]2-poribus meridies ad diem, sic media nox ad noctem. hoc poetae genere in similitudinibus utuntur multum, hoc acutissime geometrae, hoc in oratione diligentius quam alii ab Aristarc[2h]2o grammatici, ut cum dicuntur pro portione similia esse amorem amori, dolorem dolori, cum ita dissimile[m] esse videant amorem [et dolorem] [2amori]2, quod est alio casu, item dolorem dolori, sed dicunt, quod ab similibus. non-nunquam rationes habet implicatas duas, ut sit una derecta, altera transversa. quod dico, apertius sic fiet. esto sic expositos esse numeros, ut in primo versu sit unum duo quattuor, in secundo decem viginti @1 quadraginta, in tertio centum ducenti quadringenti. in hac formula numerorum duo inerunt quos dixi logoe, qui diversas faciant ana-logias: unus duplex qui est in obliquis versibus, quod est ut unus ad duo, sic duo ad quattuor; alter decemplex in directis ordinibus, quod est ut unum ad decem, sic decem ad centum. similiter in verborum declinationibus est bivium, quod et ab recto casu [2declinantur in obli-quos et ab recto casu]2 in rectu[2m]2, ita ut formulam similiter efficiant, quod sit primo versu hic albus, huic albo, huius albi, secundo h[2a]2ec alba huic albae, huius albae, tertio hoc album, huic albo, huius albi. itaque fiunt per obliquas declinationes ex his analogiae hoc genus Albius Atrius, Albio Atrio, per directas declinationes Albius Atrius, Albia Atria: quae scilicet erit particula ex illa %vicenaria [Atria quae scilicet] centenaria formula analogiarum, de qua supra dixi. ana-logia quae dicitur, eius genera sunt duo: unum deiunctum sic est: ut unum ad duo sic decem ad viginti; alterum coniunctum sic: ut est unum ad duo, sic duo ad quattuor. in hoc quod duo bis dicuntur et tum [2cum]2 conferimus ad unum et tunc cum [2ad]2 quattuor, hoc quoque natura dicitur quadruplex; sic e septem cordis citharae tamen duo dicuntur habere tetracorda, quod quemadmodum crepat prima ad quar-tam cordam, sic quarta ad septumam respondet, media est alterius prima, alterius extrema. medici in [2a]2egroto[s] septumos dies qui observant, quarto die ideo diligentius signa morbi advertunt, quod quam rationem habuit primus dies ad quartum eandem praesagit habiturum qui est futurus ab eo quartus, qui est septumus a primo. quadruplices deiunc-tae in casibus sunt vocabulorum, ut rex regi, [2lex legi]2, coniunctae sunt triplices in verborum tribus temporibus, ut legebam [ab] lego legam, quod quam rationem habet legebam ad lego hanc habet lego ad legam. in hoc fere omnes homines peccant, quod perperam in @1 tribus temporibus haec verba dicunt, cum proportione volunt pronun-tiare. nam cum sint verba alia infecta, ut lego et legis, alia perfecta, ut legi et legisti, et debeant sui cuius[2que]2 generis in coniungendo copulari, et cum recte sit ideo lego ad legebam, non recte est lego ad legi, quod legi significat quod perfectum, ut haec tutudi, pupugi, tundo pungo, tundam pungam; item haec %catus sum, verberatus sum, verberabor, iniuria reprehendunt, quod et infecti inter se similia sunt et perfecti inter se, ut tundebam tundo tundam et tutuderam tutudi tutudero; sic amabar amor amabor, et amatus eram, amatus sum, amatus ero. itaque %reprehendunt qui contra analogias dicunt, cur dis-pariliter in tribus temporibus dicantur quaedam verba, natura cum quadruplex sit analogia. id nonnunquam, ut dixi, pauciores videtur habere partes, sic etiam alias pluris, ut cum est: quemadmodum ad tria unum et duo, sic ad sex duo et quattuor, quae tamen quadriper-tita comprehenditur forma, quod bina ad singula conferuntur; quod in oratione quoque nonnunquam reperietur sic: ut Diomedes confertur Diome[2di et Diome]2di[bu]s, sic dicitur ab Hercules Herculi et Her-culi[bu]s, et ut haec ab uno capite, ab recto casu, in duo obliquos discedunt casus, sic contra multa ab duobus capitibus %recti casuum confluunt in obliquom unum. nam ut ab his rectis hi [2B]2a[2e]2biei, hae B[2a]2ebiae fit his B[2a]2ebieis, sic est ab his hi Caelii, hae C[2a]2e-liae his C[2a]2eliis. a duobus similibus similiter declinantur, ut fit in his nemus olus, nemora olera. alia ab dissimilibus similiter declinan-tur, ut in articulis ab hic iste, hunc istun[2c]2. analogia fundamenta habet aut a voluntate hominum aut a natura verborum aut re utra-que. voluntatem dico impositionem vocabulorum, naturam declina-tionem vocabulorum, quo decurritur sine doctrina. qui impositionem sequetur, dicet, si simile in recto casu dolus et malus, fore in obli-quo dolo et malo; qui naturam sequetur, si sit simile in obliquis @1 Marco Quinto, fore ut sit Marcus Quintus; qui utrumque sequetur, dicet si sit simile, transitus ut est in servus serve, fore ut sit item cervus cerve. co[2m]2mune omnium est, ut quattuor figurae vocis ha-beant proportione declinatus. primum genus est ortum ab similitu-dine in rectis casibus, secundum ab similitudine quae est in obliquis, tertium ab similitudine quae est in transitibus de casu in casum. primo genere ab imposito ad naturam proficiscimur, in secundo con-tra, in tertio ab utroque. quocirca etiam hoc tertium potest bifariam divisum tertium et quartum dici, quod in eo vel prosus et rosus pot-est dici. qui initia faciet analogiae impositiones, ab his obliquas figuras declinare debebit; qui naturam, contra; qui ab utraque, reli-quas declinationes ab eiusmodi transitibus. impositio est in nostro dominatu, nos in natura[2e]2: quemadmodum enim quisque volt, im-ponit nomen, at declinat, quemadmodum volt natura. sed quoniam duobus modis imponitur vocabulum aut re singulari aut multitudine, singulari, ut cicer, multitudinis, ut scalae, nec dubium est, quin ordo declinatuum, in quo res singulares declinabuntur solae, ab singulari aliquo casu proficisca[n]tur, ut cicer ciceri ciceris, item contra in eo ordine, qui multitudinis erit solum, quin a multitudinis a[2li]2quo casu ordiri conveniat, ut scalae scalis scalas: aliud videndum est, cum du-plex natura copulata ac declinatum bini fiant ordines, ut est Mars Martes, unde tum ratio analogiae debeat ordiri, utrum ab singulari re in multitudinem an contra. neque enim si natura ab uno ad duo pervenit, i[2d]2circo non potest amplius esse in docendo posterius, ut inde incipias, ut quid sit prius ostendas. itaque et hi qui de omni natura disputant atque ideo vocantur physici, tamen ex his ab uni-versa natura profecti retro quae essent principia mundi ostendunt. oratio cum ex litteris constat, tamen eam grammatici de litteris osten-derunt. quare in demonstrando, quoniam potius proficisci [de litteris @1 ostendunt] oportet ab eo quod apertius est quam ab eo quod prius est et potius %quam ab incorrupto principio, ab natura rerum quam ab lubidine hominum, et haec tria quae sequenda magis sunt minus sunt in singularibus quam in [2multitudinis, a]2 multitudine commodius potest ordiri, quod in his principiis minus [o]rationis verbis fingendis. verborum forma[2s]2 facilius [2ex multitudinis]2 singularia videri posse quam ex singularibus multitudinis haec ostendunt: trabes trabs, duces dux. videmus enim ex his verbis trabes duces de extrema syllaba E litteram exclusam et ideo in singulari factum esse trabs dux. contra ex singularibus non tam videmus quemadmodum facta sint ex B et S trab[e]s et ex C et S duc[e]s. si mul[2ti]2tudinis rectus casus forte figura corrupta erit, id quod accidit raro, prius id corrigemus quam inde ordiemur; [2ab]2 obliquis adsumere oportet figuras eas quae non erunt ambiguae, sive singulares sive multitudinis, ex quibus id, cuius modi debent esse, perspici possi[n]t. nam nonnunquam alterum ex altero videtur, ut Chrysippus scribit, quemadmodum pater ex filio et filius ex patre, neque minus in fornicibus propter sinistram dextra stat quam propter dextram sinistra. quapropter et ex rectis casibus obliqui et ex obliquis recti et ex singularibus multi-tudinis et ex multitudinis singulares nonnunquam recuperari possunt. principium id potissimum sequi debemus, ut in eo fundamentum sit [in] natura, quod in declinationibus ibi facilior ratio. facile est enim animadvertere, peccatum magis cadere posse in impositiones eas quae fiunt plerumque in rectis casibus singularibus, quod homines imperiti et dispersi vocabula rebus imponunt, quocumque eos libido invitavit: natura incorrupta plerumque est suapte sponte, nisi qui eam usu inscio depravabit. quare si quis principium analogiae potius posuerit @1 in naturalibus casibus quam in [2im]2positiciis, non %multae in con-suetudine occurrent et a natura libido humana corrigetur, non a libi-dine natura, quod qui impositionem sequi voluerint facient contra[ria]. sin ab singulari quis potius proficisci volet, id illum facere oportebit ab sexto casu, qui est proprius latinus: nam eius casu[sh]is litterarum discriminibus facilius reliquorum varietate[2m]2 discernere poterit, quod ei habent exitus aut in A, ut hac terra, aut in E, ut hac lance, aut in I, ut hac levi, aut in O, ut hoc caelo, aut in U, ut hoc versu. igi-tur ad demonstrandas declinationes biceps via h[2a]2ec. @@sed quoniam ubi analogia, [a]tria, unum quod in rebus, alterum [alterum] quod in vocibus, tertium quod in utroque, duo priora sim-plicia, tertium duplex, animadvertendum haec quam inter se habeant rationem. primum ea quae sunt discrimina in rebus, partim sunt quae ad orationem non attineant, partim quae pertineant. non perti-nent ut ea quae observant in aedificiis et signis faciendis ceterisque rebus artifices, e quis vocantur aliae [2h]2armonicae, sic item aliae no-minibus aliis: sed nulla harum fit loquendo pars ad orationem. quae pertinent, res eae sunt quae verbis dicuntur pro portione neque a similitudine quoque vocum declinatus habent, ut Iupiter Marspiter, Iovi Marti. haec enim genere nominum et numero et casibus similia sunt inter se, quod utraque et nomina sunt et virilia sunt et singu-laria et casu nominandi et dandi. alterum genus vocale est, in quo voces modo sunt pro portione similes, non res, ut biga bigae, nuptia nuptiae: neque enim in his res singularis subest una, cum dicitur @1 biga quadriga, neque ab his vocibus quae declinata sunt, multitudinis significant quicquam: ideo quod omnia multitudinis quae declinantur ab uno, ut a merula merulae, sunt eius modi, ut singulari subiunga[2n]2-tur, sic merulae duae, catulae tres, faculae quattuor. quare cum idem non possit subiungi, %cum dicimus bigae unae, quadrigae duae, nuptiae tres, sed pro eo unae bigae, binae quadrigae, trinae nuptiae, apparet non esse a biga et quadriga [et] bigae et quadrigae, sed ut est huius ordinis una[e] duae tres princip[2i]2um una, sic in hoc ordine altero unae binae trinae principium est unae. tertium genus est illud duplex quod dixi, in quo et res et voces similiter pro portione dicuntur ut bonus malus, boni mali, de quorum analogia et Aristophanes et alii scripserunt. etenim haec denique perfecta ut in oratione, illae duae simplices inchoatae analogiae, de quibus tamen separatim dicam, quod his quoque utimur in loquendo. sed prius de perfecta, in qua et res et voces quadam similitudine continentur, cuius genera sunt tria: unum vernaculum ac domi natum, alterum adventicium, tertium nothum ex peregrino hic natum. vernaculum est ut sutor et pistor, sutori pistori; adventicium est ut Hectores Nestores, Hectoras Nestoras; tertium illud nothum ut Achilles et Peles. %de genere multi utuntur non modo poetae, sed etiam plerique %haec primo omnes qui soluta oratione loquuntur dicebant ut qu[2a]2estorem praetorem, sic Hectorem Nestorem: itaque Ennius ait: 'Hectoris natum de Troiano muro iactari'. Accius haec in tragoediis largius a prisca consuetudine movere coepit et ad formas graecas ver-borum magis revocare, [et] a quo Valerius ait: 'Accius Hectorem nollet facere, Hectora mallet'. quod adventicia pleraque habemus graeca, secutum ut de nothis graecanicos quoque nominatus plurimos haberemus. itaque ut hic alia graeca, alia graecanica, sic analogiae, e quis quae hic not[2h]2ae fiunt declinationes, de his aliae @1 sunt priscae, ut Ba[2c]2chide%26s et Chryside%26s, aliae iuniores, ut Chryside%27s et Ba[2c]2chide%27s, aliae recentes, ut Chrysidas et Ba[2c]2chidas; cum his omnibus tribus utantur nostri, maxime qui sequontur media in lo-quendo, offendunt minimum, quod prima parum similia videntur esse graecis, unde sint tralata, tertia parum similia nostris. @@omnis analogiae fundamentum similitudo quaedam, ea, ut dixi, quae solet esse in rebus et in vocibus et in utroque; in qua harum parte cumque sit %inferendo et cuius modi, videndum. nam, ut dixi, neque rerum neque vocis similitudo %ad has duplicis quae in loquendo qu[2a]2erimus separatim satis est, quod utraque parte opus est simili analogias verborum exprimendas: quas ad loquendum ut perducas accedere debet usus. alia enim ratio qua facias vestimen-tum, alia quemadmodum utare vestimento. usui[2s]2 species videntur esse tres: una consuetudinis veteris, altera consuetudinis huius, tertia neutra. vetera, ut cascus casci, surus suri; huius consuetudinis, ut albus caldus, albo caldo; neutrae, ut scala scalam, falera faleram. ad quas accedere potest quarta mixta, ut amicitia inimicitia, amicitiam inimicitiam. prima est qua usi antiqui et nos reliquimus, secunda qua nunc utimur, tertia qua utuntur poetae. analogia[e] non item ea definienda quae derigitur ad naturam verborum atque illa quae ad usum loquendi. nam prior definienda sic: analogia est verborum si-milium declinatio similis, posterior sic: analogia est verborum simi-lium declinatio similis non repugnante consuetudine co[2m]2muni. ad quam harum duarum ad extremum additum erit hoc 'ex quadam parte', poetica analogia erit definita. harum primam sequi debet po-pulus, secundam omnes singuli e populo, tertiam poetae. haec dili-gentius quam apertius dicta esse arbitror, sed non obscurius quam de re simili definitiones grammaticorum sunt, ut Aristeae, Aristodemi, Aristocli, item aliorum, quorum obscuritates eo minus reprehenden- @1 dae, quod pleraeque definitiones re incognita propter summam brevi tatem non facile perspiciuntur, nisi articulatim sunt explicata[2e]2. quare magis apparebit, si erit aperte de singulis partibus, quid dica-tur verbum, quid similitudo verbi, quid declinatio, quid similitudo declinationis non repugnante consuetudine co[2m]2muni, quid ex qua-dam parte. verbum dico orationis [vocabulis] partem, quae sit indi-visa et minima. si declinationem naturalem habeat, simile[m] verbum verbo tum quo[nia]m et re[m] quam significat et voce[m] qua signi-ficat e[s]t in figurae transitu declinationis parile. declinatio est, cum ex verbo in verbum aut ex verbi discrimine, ut transeat mens, vocis commutatio fit aliqua. similitudo declinationis, cum item ex aliqua figura in figuram transit, ut id transit, cum quo confertur. adiectum est 'non repugnante consuetudine co[2m]2muni', quod quaedam verba contra usum veterem inclinata patietur, ut passa Hortensium dicere pro [hac si] cervices cervix, quaedam non, ut si dicas pro fauces faux. ubi additur 'ex quadam parte', significat non esse in consuetudine in his verbis omnis partis, ut declinatum am[ab]o vivo, amor vivor. @@quid videretur analogia in oratione et quas haberet species et quae de his sequenda videretur, ut brevi potui informavi; nunc, in quibus non debeat esse ac proinde ac debeat soleat qu[2a]2eri, dicam. ea fere sunt quattuor genera: primum in id genus verbis quae non declinantur analogia non debet qu[2a]2eri, ut in his nequam mox vix. de his magis in alio quam in alio erratur verbo. dant enim non ha-bere casus mox et vix, nequam habere, quod dicamus hic nequam et huius nequam et huic nequam. cum enim dicimus hic nequam et huius nequam, tum hominis eius, que[2m]2 volumus ostendere esse ne-quam, dicimus casus, et ei proponimus tum hic [non], cuius putamus nequitiam. quod vocabulum factum ut ex non et volo nolo sic ex @1 ne et quicquam item media extrita syllaba coactum est nequam. ita-que ut eum quem putamus esse non hili dicimus [a]n[2i]2hili, sic in quo putamus esse ne quicquam, dicimus nequam. secundo, si unum solum habent casum in voce, quod non declinetur, ut litterae omnes. tertio, si singularis est vocabuli series neque habet cum qua comparari possit, ut esse putant caput capiti capitis capite. quartum, si ea vo-cabula quattuor quae conferuntur inter se rationem [2non]2 habent quam oportet, ut socer socrus, soceros socerum. @@contra in quibus debeat qu[2a]2eri analogia, fere totidem gra-dus debent esse coniuncti: primum ut sint [t]res, secundum ut earum sit usus, tertium uti hae res vocabula habeant, quartum ut habeant declinatus naturalis. de primo gradu, quod natura subest et multitu-dinis et singularis, dicimus hi asses hosce asses, hic as hunc assem; contra quod in numeris finitis multitudinis natura singularis non est, dicitur hi duo et hi tres, his duobus et his tribus. secundo gradu si est natura neque est usus, id genus ut sit discriminandum, ut fit in faba et id genus, quae item et ex parte et universa nominamus: non enim opu[2s]2 fuit ut in servis * * * * * * @1 @@@@{1LIBRORVM XI_XXIV AD CICERONEM FRAGMENTA @@@@XI}1 󠦳̦potestatis nostrae est illis rebus dare genera, quae ex natura genus non habent. ݠ̦genera dicta a generando . . . genera tan-tum illa esse quae generant. 󠦳̦nullam rem animalem neutro genere de-clinari. 𮠦î̦quando dubitamus principale genus, redeamus ad di-minutionem et ex diminutivo cognoscimus principale genus. @1 򮠦̦[2h]2ypocorismata semper generibus suis und[2e oriun-tur consonant, pauca dissonant, velut haec rana]2 hic ranun-culus, hic ung[2u]2is haec ungula, h[2oc glandium haec glan-dula, hic panis hic pastillus et]2 hoc pastillum, . . . haec beta hic betace[2us, haec malva hic malvaceus,]2 hoc pistrinum haec pistrilla, ut Terentius in Ad[2elphis, hic ensis haec ensicula et hic ensiculus:]2 sic in Rudente Plautus. 򮠦̦dies communis generis est. qui masculino genere dicendum putaverunt, has causas reddiderunt, quod dies festos auctores dixerunt, non festas, et quartum et quintum kalen-das, non quartam nec quintam, et cum hodie dicimus, nihil aliud quam hoc die intellegitur. qui vero feminino, catholico utuntur, quod ablativo casu E non nisi producta finiatur, et quod deminutio eius diecula sit, non dieculus, ut ait Te-rentius: 'quod tibi addo dieculam'. Varro autem distinxit, ut masculino genere unius diei cursum significare[2t]2, feminino autem temporis spatium. quod nemo servavit. 򮠦̦catinuli. 㮠⮠̦hic n[2a]2evus. @1 㮠̦talia ex Graeco sumpta ex masculino in femininum transire et A littera finiri: $O( KOXLI/AS& haec cochlea, $O( XA/RTHS& haec charta, $O( GAUSA/PHS& haec gausapa. ⮠讠̦vas [terminata] et sis faci[un]t genetivo et dis: hoc vas huius vasis, . . . hic vas huius vadis. vis et ipsa tertiae sunt declinationis et similem nominativo faciunt genetivum: hic civis huius civis, haec vis huius vis et plurali hae vis . . . : nam hae vires numero semper plurali declinantur. 쮠ήsenatuis et domuis et fluctuis, qui est patrius casus ab eo quod est senatus domus fluctus; huic senatui domui fluctui cetera-que is consimilia pariter. 򮠦̦dicimus enim . . ab hoc canali siti tussi febri. maiore tamen ex parte forma mutata est: ab hoc enim cane orbe carbone turre falce igne veste fine monte fonte ponte strig[2i]2le tegete ave asse axe nave classe dicimus. @1 򮠦̦rure ordinatum arbustum. 򮠦̦falcium falces, non falceis, facit nec has merceis nec hos axeis luntreis ventreis stirpeis urbeis corbeis vecteis %inepteis. 򮠦̦horum poematorum et his poematis oportere dici. 򮠦̦git . . . per omnes casus id nomen ire debere. @@@@{1XIII}1 򮠦̦palpetras. 򮠦̦olivo et oxo . . fieri. @@@@{1XVIII}1 quibus nos in hoc libro proinde ut nihil intersit utemur indiscriminatim promisce. @@@@{1XXII}1 򮠦̦rure veni. @@@@{1XXIII}1 Ǯingluvies tori sunt circa gulam, qui propter pingue-dinem fiunt atque interiectas habent rugas. @1 @@@@{1XXIV}1 쮠ή($A)CIW/MATA& Varro appellat) alias profata alias proloquia._ proloquium est sententia in qua nihil desideratur. erit autem planius quid istud sit, si exemplum eius dixerimus. $A)CI/WMA igitur, sive id proloquium dicere placet, huiusce modi est: 'Hannibal Poenus fuit', 'Scipio Numantiam delevit', 'Milo caedis damnatus est', 'neque bonum est voluptas neque ma-lum'; et omnino quicquid ita dicitur plena atque perfecta verborum sententia, ut id necesse sit aut verum aut falsum esse . . . . sed quod Graeci $SUNHMME/NON A)CI/WMA& dicunt, id alii nostrorum adiunctum, alii conexum dixerunt. id conexum tale est: 'si Plato ambulat, Plato movetur', 'si dies est, sol super terras est'. item quod illi $SUMPEPLEGME/NON&, nos vel con-iunctum vel copulatum dicimus, quod est eiusdem modi: 'P. Scipio Pauli filius et bis consul fuit et triumphavit et censura functus est et collega in censura L. Mummii fuit'. in omni autem coniuncto si unum est mendacium, etiamsi cetera vera sunt, totum esse mendacium dicitur. nam si ad ea omnia, quae de Scipione illo vera dixi, addidero: 'et Hanni-balem in Africa superavit', quod est falsum, universa quoque illa quae coniuncte dicta sunt propter hoc unum quod fal-sum accesserit, quia simul dicentur, vera non erunt. est item aliud, quod Graeci $DIEZEUGME/NON A)CI/WMA&, nos disiunctum dici-mus. id huiusce modi est: 'aut malum est voluptas aut bo-num aut neque bonum neque malum est'. omnia autem quae @1 disiunguntur, pugnantia esse inter sese oportet, eorumque opposita, quae $A)NTIKEI/MENA& Graeci dicunt, ea quoque ipsa inter se adversa esse. ex omnibus quae disiunguntur unum esse verum debet, falsa cetera. quodsi aut nihil omnium verum aut omnia plurave quam unum vera erunt aut quae disiuncta sunt non pugnabunt aut quae opposita eorum sunt contraria inter sese non erunt, tum id disiunctum mendacium est et appellatur $PARADIEZEUGME/NON&, sicuti hoc est, in quo quae op-posita non sunt contraria: 'aut curris aut ambulas aut stas'. nam ipsa quidem inter se adversa sunt, sed opposita eorum non pugnant: non ambulare enim et non stare et non currere contraria inter sese non sunt, quoniam contraria ea dicuntur quae simul vera esse non queunt: possis enim simul eodem-que tempore neque ambulare neque stare neque currere. 㮠̦cum indidem haurierint. @@@@{1INCERTAE SEDIS FRAGMENTA INCERTAQVE}1 㦳讠䮠proceres qui processerunt ante alios: unde et proceres tigna quae alia tigna porro excesserunt. senior et iunior comparativi sunt per inminutionem. 殠Įcaput . . . quod hinc capiant initium sensus ac nervi. Ǯalam culmum fabae. @1 ̦de quattuor coniugationibus quae pertinent ad verba quae analogiae parent . . . . . 㮠̦sapivi et sapui. 㮠̦quibusdam deest praeteritum perfectum et omnia quae ex eo nascuntur, ut ferio sisto tollo fero aio furo. 򮠦̦in Odyssia vetere . . . et in Nelei carmine . . . cum A puera. 򮠦̦Leontion et Chrysion et Phanion ex neutris Graecis feminina [neutra] fecere et Plautus quod dixit 'haec Phrone-sium' et Caecilius 'Leontium'. Varroni autem placet talia nomina dativo tantum casu et ab-lativo declinari, de ceteris vero sic efferri ut nominativo. @1 @@@@{1RERVM RVSTICARVM LIBRI TRES}1 @@@@{1CAPITVLA LIBRI PRIMI}1 Qui Graeci de agri cultura scripserint Quae diiungenda sint ab agri cultura Artem esse agri culturam Agri culturae quod sit initium et quis finis Quot partes habeat disciplina[e] cultura[2e]2 agri De solo fundi quae sint videnda Qui sit ager optumus et quis ab eo proxumus et qui @@deinceps De vineis De modis agrorum Heredium et centuria et saltus quare sint his voca-@@bulis appellata De villa De aqua villae De loco et in quam partem caeli villa ponenda sit De villae rusticae descriptione De saeptis quae fundi tutandi causa fiunt De finibus tuendis De eis quae extra fundum commoda fiunt aut in-@@commoda Agri quibus rebus colantur De numero rusticorum, quot[i]en[2i]2s operis quisque agri @@modus coli possit Quot iugis boum quisque agri modus coli possit De bubus @1 De canibus Si prata sunt in fundo, pecus non est, quid sit faciendum De muto instrumento Quae et quo quidque loco maxime expediat serere Olea in quali agro serenda sit Vinea in quo agro serenda sit Quo loco ridicae in vinea figi debeant De solis cursu [in]discripto in partes anni quattuor @@et octo et de eis [2quae]2 quaque parte in agro @@debea[2n]2t fieri Quotenos dies habeat quodque tempus anni discripti @@in quattuor partes Primo intervallo inter favonium et aequinoctium ver-@@num quae fieri oporteat Secundo intervallo inter vernum aequinoctium, quod @@est VIII kal. Apriles, et vergiliarum exortum, qui @@est VI idus Maias, quae fieri oporteat Tertio intervallo inter vergiliarum exortum, qui est @@VI idus Maias, et solstitium, quod est VI kal. @@Iulias, quae fieri oporteat De vineis novellis De pampinatione Qualis sit capreolus in vite De pabulo secando De inrigatione Quarto intervallo inter solstitium, quod est ex VI kal. @@Iulias in a. d. IIII idus Augustas, et caniculam, @@quae est ex a. d. III idus Augustas in a. d. V kal. @@Octobres, quae fiant De eis quae seri oporteat et quare legumina appellentur Quinto intervallo inter caniculam, quae [2est]2 a. d. III @@idus Augustas, et aequinoctium autumnale, quod @@est a. d. V kal. Octobres, quae fieri oporteat Sexto intervallo ab aequinoctio autumnali serere opor- @1 @@tere usque ad brumam. medii sunt dies XCI. nec @@ante aequinoctium neque post brumam seri opor-@@tere. fabam optime seri in vergiliarum occasu @@VI idus Novembres. vindemiam fieri oportere @@inter aequinoctium autumnale V kal. Octobres @@et vergiliarum occasum VI idus Novembres. deinde @@vites putari et propagari et seri poma frigidis @@locis vere Septimo intervallo inter vergiliarum occasum V idus @@Novembres et brumam VIII kal. Ianuarias quae @@fieri oporteat Octavo intervallo inter brumam VIII kal. Ianuarias @@et favonium V idus Februarias quae fieri oporteat De lunaribus diebus De altera temporum divisione coniuncta cum sole et @@luna et habenti[s] sex partes De stercore. sterquilinum quo loco faciendum sit, in @@quo medio si robusta materia sit depacta, non @@nasci serpentem Quattuor esse genera seminum, et quae quo[2que]2 tem-@@pore locoque debeant seri Quae sint genera seminum, et quem ad modum pro-@@pagari debeant, et quibus temporibus quoque loco @@ponenda sint De temporibus transferendorum surculorum, et quae @@sint post sationem observanda De melica De cytiso Quoteni modii serantur in iugero fabae, tritici, hordei, @@farris Sata quoto quaeque die prodeant de terra Ex quibus foliis cognosci possint anni tempora Quem ad modum sata sint tuenda Quae in spica sint vocabula et causae eorum @1 De fructibus maturis capiendis De faenisicio et sicilitione pratorum De messe et causa huius vocabuli, quare messis ap-@@pellata sit quareve paleae appellatae sint Aream qualem esse oporteat In semen quem ad modum spicas secerni oporteat Tritura quem ad modum fieri oporteat De stipula De vindemia facienda De olea legenda De faeno condendo De tritico condendo De faba et leguminibus condendis De uvis condendis De pomis condendis De olea condenda De amurca condenda De promendis frugibus tuendi causa Quem ad modum frumentum promendum sit De amurca tuenda et promenda De vino promendo De olea promenda De nuce et palmula et fico promenda De uvis et malis et sorbis pensilibus promendis De farre promendo aut ad cibatum aut ad sationem @@aut ad vendundum @1 @@@@{1RERVM RVSTICARVM DE AGRI CVLTVRA @@@@LIBER PRIMVS}1 @@Otium si essem consecutus, Fundania, commodius tibi haec scriberem, quae nunc, ut potero, exponam cogitans esse properandum, quod, ut dicitur, si est homo bulla, eo magis senex. annus enim octogesi-mus admonet me ut sarcinas conligam, antequam pro-ficiscar e vita. quare, quoniam emisti fundum, quem bene colendo fructuosum cum facere velis, meque ut id mihi habeam curare roges, experiar; et non solum, ut ipse quaad vivam, quid fieri oporteat ut te mo-neam, sed etiam post mortem. neque patiar Sibyllam non solum cecinisse quae, dum viveret, prodessent hominibus, sed etiam quae cum perisset ipsa, et id etiam ignotissimis quoque hominibus; ad cuius libros tot annis post publice solemus redire, cum desidera-mus, quid faciendum sit nobis ex aliquo portento: me, ne dum vivo quidem, necessariis meis quod prosit facere. quocirca scribam tibi tres libros indices, ad quos revertare, siqua in re quaeres, quem ad modum quidque te in colendo oporteat facere. et quoniam, ut aiunt, dei facientes adiuvant, prius invocabo eos, nec, ut Homerus et Ennius, Musas, sed duodecim deos Consentis; neque tamen eos urbanos, quorum imagines ad forum auratae stant, sex mares et feminae toti-dem, sed illos &7xii& deos, qui maxime agricolarum duces @1 sunt. primum, qui omnis fructos agri culturae caelo et terra continent, Iovem et Tellurem: itaque, quod ii parentes, magni dicuntur, Iuppiter pater appellatur, Tellus terra mater. secundo Solem et Lunam, quorum tempora observantur, cum quaedam seruntur et con-duntur. tertio Cererem et Liberum, quod horum fructus maxime necessari ad victum: ab his enim cibus et potio venit e fundo. quarto Robigum ac Floram, qui-bus propitiis neque robigo frumenta atque arbores corrumpit, neque non tempestive florent. itaque pu-blice Robigo feriae Robigalia, Florae ludi Floralia in-stituti. item adveneror Minervam et Venerem, quarum unius procuratio oliveti, alterius hortorum; quo no-mine rustica Vinalia instituta. nec non etiam precor Lympham ac Bonum Eventum, quoniam sine aqua omnis arida ac misera agri cultura, sine successu ac bono eventu frustratio est, non cultura. iis igitur deis ad venerationem advocatis ego referam sermones eos quos de agri cultura habuimus nuper, ex quibus quid te facere oporteat animadvertere poteris. in quis quae non inerunt et quaeres, indicabo a quibus scriptori-bus repe[r]tas et graecis et nostris. @@Qui graece scripserunt dispersim alius de alia re, sunt plus quinquaginta. hi sunt, quos tu habere in consilio poteris, cum quid consulere voles, Hieron Si-culus et Attalus Philometor: de philosophis Demo-critus physicus, Xenophon Socraticus, Aristoteles et Theophrastus peripatetici, Arc[2h]2ytas Pythagoreus: item Amphilochus Atheniensis, Anaxipolis Thasius, Apollo-dorus Lemnius, Aristophanes Mallotes, Antigonus Cy-m[2a]2eus, Agathocles Chius, Apollonius Pergamenus, Aristandros Atheniensis, Bacchius Milesius, Bion So-leus, Chaeresteus et Chaereas Athenienses, Diodorus @1 Prien[na]eus, Dion Colophonius, Diophanes Nicaeensis, Epigenes Rhodios, Euagon T[2h]2asius, Euphronii duo, unus Atheniensis, [2alter]2 Amphipolites, Hegesias Maro-nites, Menandri duo, unus Prieneus, alter Heracleotes, Nicesius Maronites, Pythion Rhodius. de reliquis, quo-rum quae fuerit patria non accepi, sunt Androtion, Aeschrion, Aristomenes, Athenagoras, Crates, Dadis, Dionysios, Euphiton, Euphorion, Eubulus, Lysimachus, Mnaseas, Menestratus, Plentiphanes, Persis, Theophilus. hi quos dixi omnes soluta oratione scripserunt; easdem res etiam quidam versibus, ut Hesiodus Ascr[2a]2eus, Mene-crates Ephesius. hos nobilitate Mago Carthaginiensis praeteriit, p[h]oenica lingua qui res dispersas com-prendit libris &7xxiix&, quos Cassius Dionysius Uticensis vertit libris &7xx& ac graeca lingua Sextilio praetori misit: in quae volumina de graecis libris eorum quos dixi ad-iecit non pauca et de Magonis dempsit instar libro-rum &7viii&. hosce ipsos utiliter ad &7vi& libros redegit Diophanes in Bithynia et misit Deiotaro regi. quo brevius de ea re conor tribus libris exponere, uno de agri cultura, altero de re pecuaria, tertio de villaticis pastionibus, hoc libro circumcisis rebus, quae non arbitror pertinere ad agri culturam. itaque prius ostendam, quae secerni oporteat ab ea, tum de his rebus dicam sequens naturales divisiones. ea erunt ex radicibus trinis, et quae ipse in meis fundis colendo animadverti, et quae legi, et quae a peritis audii. @@Sementivis feriis in aedem Telluris veneram ro-gatus ab aeditumo, ut dicere didicimus a patribus nostris, ut corrigimur a recentibus urbanis, ab aedituo. offendi ibi C. Fundanium, socerum meum, et C. Agrium equitem R. Socraticum et P. Agrasium publicanum spectantes in pariete pictam Italiam. Quid vos hic? @1 inquam, num feriae sementivae otiosos huc adduxerunt, ut patres et avos solebant nostros? Nos vero, inquit Agrius, ut arbitror, eadem [de] causa quae te, rogatio aeditumi. itaque si ita est, ut annuis, morere oportet nobiscum, dum ille revertatur. nam accersitus ab aedile, cuius procuratio huius templi est, nondum re-diit et nos uti expectaremus se reliquit qui rogaret. Voltis igitur interea vetus proverbium, quod est 'Ro-manus sedendo vincit', usurpemus, dum ille venit? Sane, inquit Agrius, et simul cogitans portam itineri dici longissimam esse ad subsellia sequentibus nobis procedit. @@Cum consedissemus, Agrasius, Vos, qui multas perambulastis terras, ecquam cultiorem Italia vidistis? inquit. Ego vero, Agrius, nullam arbitror esse quae tam tota sit culta. primum cum orbis terrae divisus sit in duas partes ab Eratosthene maxume secundum naturam, ad meridiem versus et ad septemtriones, et sine dubio quoniam salubrior pars septemtrionalis est quam meridiana, et quae salubriora illa fructuosiora, dicendum utique Italiam magis e[2ti]2am fuisse op[2p]2or-tunam ad colendum quam Asiam, primum quod est [2in]2 Europa, secundo quod haec temperatior pars quam in-terior. nam intus paene sempiternae hiemes, neque mirum, quod sunt regiones inter circulum septemtrio-nalem et inter cardinem caeli, ubi sol etiam sex mensi-bus continuis non videtur. itaque in oceano in ea parte ne navigari quidem posse dicunt propter mare congela-tum. Fundanius, Em ubi tu quicquam nasci putes posse aut coli natum. verum enim est illud Pacuvi, sol si perpetuo sit aut nox, flammeo vapore aut fri-gore terrae fructos omnis interire. ego hic, ubi nox @1 et dies modice redit et abit, tamen aestivo die, si non diffinderem meo insiticio somno meridie, vivere non possum. illic in semenstri die aut nocte quem ad mo-dum quicquam seri aut alescere aut meti possit? contra quid in Italia utensile non modo non nascitur, sed etiam non egregium fit? quod far conferam Cam-pano? quod triticum Apulo? quod vinum Falerno? quod oleum Venafro? non arboribus consita Italia, ut tota pomarium videatur? an Phrygia magis vitibus cooperta, quam Homerus appellat $A)MPELO/ESSAN&, quam haec? aut [2tritico]2 Argos, quod idem poeta $POLU/PURON&? in qua terra iugerum unum denos et quinos denos culleos fert vini, quot quaedam in Italia regiones? an non M. Cato scribit in libro Originum sic: 'ager Gallicus Romanus vocatur, qui viritim cis Ariminum datus est ultra agrum Picentium. in eo agro aliquotfariam in singula iugera dena cullea vini fiunt'? nonne item in agro Faventino, a quo ibi trecenariae appellantur vites, quod iugerum trecenas amphoras reddat? Simul aspicit me, Certe, inquit, Libo Marcius, praefectus fabrum tuos, in fundo suo Faventiae hanc multitudinem dicebat suas reddere vites. duo in primis spectasse videntur Italici homines colendo, possentne fructus pro im-pensa ac labore redire et utrum saluber locus esset an non. quorum si alterutrum decolat et nihilo minus quis vult colere, mente est captus adque adgnatos et gentiles est deducendus. nemo enim sanus debet velle impensam ac sumptum facere in cultura, si videt non posse refici, nec si potest reficere fructus, si videt eos fore ut pestilentia dispereant. sed, opinor, qui haec @1 commodius ostendere possint adsunt. nam C. Licinium Stolonem et Cn. Tremelium Scrofam video venire: unum, cuius maiores de modo agri legem tulerunt (nam Stolonis illa lex, quae vetat plus &7d& iugera habere civem R.), et qui propter diligentiam culturae Sto-lonum confirmavit cognomen, quod nullus in eius fundo reperiri poterat stolo, quod effodiebat circum arbores e radicibus quae nascerentur e solo, quos stolones appellabant. eiusdem gentis C. Licinius, tr. pl. cum esset, post reges exactos annis &7ccclxv& primus populum ad leges accipiendas in septem iugera fo-rensia e comitio eduxit. alterum collegam tuum, vi-ginti virum qui fuit ad agros dividendos Campanos, video huc venire, Cn. Tremelium Scrofam, virum omni-bus virtutibus politum, qui de agri cultura Romanus peritissimus existimatur. An non iure? inquam. fundi enim eius propter culturam iucundiore spectaculo sunt multis, quam regie polita aedificia aliorum, cum huius spectatum veniant villas, non, ut apud Lucullum, ut videant pinacothecas, sed oporothecas. huiusce, in-quam, pomarii summa sacra via, ubi poma veneunt contra aurum, imago. @@Illi interea ad nos, et Stolo, Num cena comessa, inquit, venimus? nam non L. videmus Fundilium, qui nos advocavit. Bono animo este, inquit Agrius. nam non modo ovom illut sublatum est, quod ludis circ[i]ensibus novissimi curriculi finem facit quadrigis, sed ne illud quidem ovom vidimus, quod in cenali pompa solet esse primum. itaque dum id nobiscum una videatis ac venit aeditumus, docete nos, agri cul-tura quam summam habeat, utilitatemne an volupta-tem an utrumque. ad te enim rudem esse agri cul-turae nunc, olim ad Stolonem fuisse dicunt. Scrofa, Prius, inquit, discernendum, utrum quae serantur in @1 agro, ea sola sint in cultura, an etiam quae inducan-tur in rura, ut oves et armenta. video enim, qui de agri cultura scripserunt et poenice et graece et latine, latius vagatos, quam oportuerit. Ego vero, inquit Stolo, eos non in omni re imitandos arbitror et eo melius fecisse quosdam, qui minore pomerio finierunt exclusis partibus quae non pertinent ad hanc rem. quare tota pastio, quae coniungitur a plerisque cum agri cultura, magis ad pastorem quam ad agricolam pertinere videtur. quocirca principes qui utrique rei praeponuntur vocabulis quoque sunt diversi, quod unus vocatur vilicus, alter magister pecoris. vilicus agri colendi causa constitutus atque appellatus a villa, quod ab eo in eam convehuntur fructus et evehuntur, cum veneunt. a quo rustici etiam nunc quoque viam veham appellant propter vecturas et vellam, non villam, quo vehunt et unde vehunt. item dicuntur qui vec-turis vivunt velaturam facere. Certe, inquit Fundanius, aliut pastio et aliut agri cultura, sed adfinis et ut dextra tibia alia quam sinistra, ita ut tamen sit quo-dam modo coniuncta, quod est altera eiusdem carminis modorum incentiva, altera succentiva. Et quidem licet adicias, inquam, pastorum vitam esse incentivam, agricolarum succentivam auctore doctissimo homine Dicaearcho, qui Graeciae vita qualis fuerit ab initio nobis ita ostendit, ut superioribus temporibus fuisse doceat, cum homines pastoriciam vitam agerent neque scirent etiam arare terram aut serere arbores aut putare; ab iis inferiore gradu aetatis susceptam agri culturam. quocirca ea succinit pastorali [L], quod est inferior, ut tibia sinistra a dextrae foraminibus. @1 Agrius, Tu, inquit, tibicen non solum adimis domino pecus, sed etiam servis peculium, quibus domini dant ut pascant, atque etiam leges colonicas tollis, in qui-bus scribimus, colonus in agro surculario ne capra [2na]2tum pascat: quas etiam astrologia in caelum re-cepit, non longe ab tauro. Cui Fundanius, Vide, inquit, ne, Agri, istuc sit ab hoc, cum in legibus etiam scri-batur 'pecus quoddam'. quaedam enim pecudes cul-turae sunt inimicae ac veneno, ut istae, quas dixi[2sti]2, caprae. eae enim omnia novella sata carpendo cor-rumpunt, non minimum vites atque oleas. itaque propterea institutum diversa de causa ut ex caprino genere ad alii dei aram hostia adduceretur, ad alii non sacrificaretur, cum ab eodem odio alter videre nollet, alter etiam videre pereuntem vellet. sic factum ut Libero patri, repertori vitis, [2h]2irci immolarentur, proinde ut capite darent poenas; contra ut Minervae caprini generis nihil immolarent propter oleam, quod eam quam laeserit fieri dicunt sterilem: eius enim salivam esse fructuis venenum [L]: hoc nomine etiam Athenis in arcem non inigi, praeterquam semel ad necessarium sacrificium, ne arbor olea, quae primum dicitur ibi nata, a capra tangi possit. Nec [n]ullae, in-quam, pecudes agri culturae sunt propriae, nisi quae agrum opere, quo cultior sit, adiuvare, ut eae quae iunctae arare possunt. Agrasius, Si istuc ita est, in-quit, quo modo pecus removeri potest ab agro, cum stercus, quod plurimum prodest, greges pecorum mi-nistrent? Sic, inquit Agrius, venalium greges dicemus agri culturam esse, si propter istam rem habendum statuerimus. sed error hinc, quod pecus in agro esse potest et fructus in eo agro ferre, quod non sequen-dum. nam sic etiam res aliae diversae ab agro erunt @1 adsumendae, ut si habet plures in fundo textores atque institutos histonas, sic alios artifices. @@Scrofa, Diiungamus igitur, inquit, pastionem a cultura, et siquis quid vult aliud [aliud]. Anne ego, inquam, sequar Sasernarum patris et fili[i] libros ac magis putem pertinere, figilinas quem ad modum exer-ceri oporteat, quam argentifodinas aut alia [metalla] metalla, quae sine dubio in aliquo agro fiunt? sed ut neque lapidicinae neque harenariae ad agri culturam pertinent, sic figilinae. neque ideo non in quo agro idoneae possunt esse non exercendae, atque ex iis capiendi fructus: ut etiam, si ager secundum viam et op[2p]2ortunus viatoribus locus, aedificandae tabernae de-vorsoriae, quae tamen, quamvis sint fructuosae, nihilo magis sunt agri culturae partes. non enim, siquid propter agrum aut etiam in agro profectus domino, agri culturae acceptum referre debet, sed id modo quod ex satione [2e]2 terra sit natum ad fruendum. Suscipit Stolo, Tu, inquit, invides tanto scriptori et obstrigil-[2l]2andi causa figlinas reprehendis, cum praeclara quae-dam, ne laudes, praetermittas, quae ad agri culturam vehementer pertineant. Cum subrisisset Scrofa, quod non ignorabat libros et despiciebat, et Agrasius se scire modo putaret ac Stolonem rogasset ut diceret, coepit: Scribit cimices quem ad modum interfici oporteat his verbis: 'cucumerem anguinum condito in aquam eamque infundito quo voles, nulli accedent; vel fel bubulum cum aceto mixtum, unguito lectum'. Fundanius aspicit ad Scrofam, Et tamen verum dicit, inquit, hic, ut hoc scripserit in agri cultura. Ille, Tam [2h]2ercle quam hoc, siquem glabrum facere velis, quod iubet ranam luridam @1 coicere in aquam, usque qua ad tertiam partem deco-xeris, eoque unguere corpus. Ego, Quod magis, inquam, pertineat ad Fundani[i] valetudinem [et] in eo libro, est satius dicas: nam huiusce pedes solent dolere, in fronte contrahere rugas. Dic sodes, inquit Fundanius: nam malo de meis pedibus audire, quam quem ad modum pedes betaceos seri oporteat. Stolo subridens, Dicam, inquit, eisdem quibus ille verbis scripsit (vel Tarquen-nam audivi, cum homini pedes dolere coepissent, qui tui meminisset, ei mederi posse): 'ego tui memini, medere meis pedibus, terra pestem teneto, salus hic maneto in meis pedibus'. hoc ter noviens cantare iubet, terram tangere, despuere, ieiunum cantare. Multa, inquam, item alia miracula apud Sasernas invenies, quae omnia sunt diversa ab agri cultura et ideo re-pudianda. Quasi vero, inquit, non apud ceteros quoque scriptores talia reperiantur. an non in magni illius Catonis libro, qui de agri cultura est editus, scripta sunt permulta similia, ut haec, quem ad modum pla-centam facere oporteat, quo pacto libum, qua ratione pernas sallere? Illud non dicis, inquit Agrius, quod scribit, 'si velis in convivio mul-tum bibere cenareque libenter, ante esse oportet brassi-cam crudam ex aceto aliqua folia quinque'. @@Igitur, inquit Agrasius, quae diiungenda essent a cultura cuius modi sint, quoniam discretum, de iis rebus quae [in] scientia sit in colendo nos docet[2e]2, ars id an quid aliud, et a quibus carceribus decurrat ad metas. Stolo cum aspexisset Scrofam, Tu, inquit, @1 et aetate et honore et scientia quod praestas, dicere debes. Ille non gravatus, Primum, inquit, non modo est ars, sed etiam necessaria ac magna; eaque est scientia, quae sint in quoque agro serenda ac facienda, quo terra maximos perpetuo reddat fructus. eius prin-cipia sunt eadem, quae mundi esse Ennius scri-bit, aqua, terra, anima et sol. haec enim cognoscenda, priusquam iacias semina, quod initium fructuum oritur. hinc profecti agricolae ad duas metas dirigere debent, ad utilitatem et voluptatem. utilitas quaerit fructum, voluptas delectationem: priores partes agit quod utile est, quam quod delectat. nec non ea, quae faciunt cultura honestiorem agrum, pleraque non solum fruc-tuosiorem eadem faciunt, ut cum in ordinem sunt consita arbusta atque oliveta, sed etiam vendibiliorem atque adiciunt ad fundi pretium. nemo enim eadem utilitati non formosius quod est emere mavult pluris, quam si est fructuosus turpis. utilissimus autem is ager qui salubrior est quam alii, quod ibi fructus certus; contra [quod] in pestilenti calamitas, quamvis in feraci agro, colonum ad fructus pervenire non pa-titur. etenim ubi ratio cum orco habetur, ibi non modo fructus est incertus, sed etiam colentium vita. quare ubi salubritas non est, cultura non aliud est atque alea domini vitae ac rei familiaris. nec haec non deminuitur scientia. ita enim salubritas, quae ducitur e caelo ac terra, non est in nostra potestate, sed in naturae, ut tamen multum sit in nobis, quo graviora quae sunt ea diligentia leviora facere pos-simus. etenim si propter terram aut aquam odore[m], quem aliquo loco eructat, pestilentior est fundus, aut @1 propter caeli regionem ager calidior sit, aut ventus non bonus flet, haec vitia emendari solent domini scientia ac sumptu, quod permagni interest, ube sint positae villae, quantae sint, quo spectent porticibus, [h]ostiis ac fenestris. an non ille Hippocrates medicus in magna pestilentia non unum agrum, sed multa oppida scientia servavit? sed quid ego illum voco ad testimonium? non hic Varro noster, cum Corcyrae esset exercitus ac classis et omnes domus repletae essent aegrotis ac funeribus, immisso fenestris novis aquilone et obstructis pestilentibus ianuaque permu-tata ceteraque eius generis diligentia suos comites ac familiam incolumes reduxit? @@Sed quoniam agri culturae quod esset [id] initium et finis dixi, relinquitur quot partes ea disciplina habeat ut sit videndum. Equidem innumerabiles mihi viden-tur, inquit Agrius, cum lego libros Theophrasti com-plures, qui inscribuntur $FUTW=N I(STORI/AS& et alteri $FU-$TIKW=N AI)TI/WN&. Stolo[n], Isti, inquit, libri non tam idonei iis qui agrum colere volunt, quam qui scholas philo-sophorum; neque eo dico, quo[t] [2non]2 habeant et utilia et communia quaedam. quapropter tu potius agri culturae partes nobis expone. Scrofa, Agri culturae, inquit, quattuor sunt partes summae: e quis prima cognitio fundi, solum partesque eius quales sint; se-cunda, quae in eo fundo opus sint ac debeant esse culturae causa; tertia, quae in eo praedio colendi causa sint facienda; quarta, quo quicque tempore in eo fundo fieri conveniat. de his quattuor gener[2alibus part]2ibus singulae minimum in binas dividuntur species, @1 quod habet prima ea quae ad solum pertinent terrae et iterum quae ad villas et stabula. secunda pars, quae moventur atque in fundo debe[a]nt esse culturae causa, est item bipertita, de hominibus, per quos co-lendum, et de reliquo instrumento. tertia pars [quae] de rebus dividitur, quae ad quamque rem sint prae-paranda et ubi quaeque facienda. quarta pars de temporibus, quae ad solis circumitum annu[2u]2m sint referenda et quae ad lunae menstruum cursum. de primis quattuor partibus prius dicam, deinde subtilius de octo secundis. @@Igitur primum de solo fundi videndum haec quat-tuor, quae sit forma, quo in genere terrae, quantus, quam per se tutus. formae cum duo genera sint, una quam natura dat, altera quam sationes imponunt, prior, quod alius ager bene natus, alius male, posterior, quod alius fundus bene consitus est, alius male, dicam prius de naturali. igitur cum tria genera sint a specie simplicia agrorum, campestre, collinum, montanum, et ex iis tribus quartum, ut in eo fundo haec duo aut tria sint, [a]ut multis locis licet videre, e quibus tribus fastigiis simplicibus sine dubio infimis alia cultura aptior quam summis, quod haec calidiora quam summa, sic collinis, quod ea tepidiora quam infima aut summa: haec apparent magis ita esse in latioribus regionibus, simplicia cum sunt. itaque ubi lati campi, ibi magis aestus, et eo in Apulia loca calidiora ac graviora, et ubi montana, ut in Vesuvio, quod leviora et ideo salubriora: qui colunt deorsum, magis aestate labo-rant, qui susum, magis hieme. verno tempore in campestribus maturius eadem illa seruntur quae in superioribus et celerius hic quam illic coguntur. nec non susum quam deorsum tardius seruntur ac metuntur. @1 quaedam in montanis prolixiora nascuntur ac firmiora propter frigus, ut abietes ac sappini, hic, quod te[2pi]2-diora, populi ac salices: susum fertiliora, ut arbutus ac quercus, deosum, ut nuces graecae ac mariscae fici. in collibus humilibus societas maior cum cam-pestri fructu quam cum montano, in altis contra. propter haec tria fastigia formae discrimina quaedam fiunt sationum, quod segetes meliores existimantur esse campestres, vineae collinae, silvae montanae. plerumque hiberna iis [esse] meliora, qui colunt cam-pestria, quod tunc prata ibi herbosa, putatio arborum tolerabilior: contra aestiva montanis locis commo-diora, quod ibi tum et pabulum multum, quod in campis aret, ac cultura arborum aptior, quod tum hic frigidior aer. campester locus is melior, qui totus aequabiliter in unam partem verget, quam is qui est ad libellam aequos, quod is, cum aquae non habet delapsum, fieri solet uliginosus: eo magis, siquis est inaequabilis, eo deterior, quod fit propter lacunas aquo-sus. haec atque huiusce modi tria fastigia agri ad colendum disperiliter habent momentum. @@Stolo, Quod ad hanc formam naturalem pertinet, de eo non incommode Cato videtur dicere, cum scribit optimum agrum esse, qui sub radice montis situs sit et spectet ad meridianam caeli partem. Subicit Scrofa, De formae cultura hoc dico, quae specie fiant venu-stiora, sequi ut maiore quoque fructu sint, ut qui habent arbusta, si sata sunt in quincuncem, propter ordines atque intervalla modica. itaque maiores nostri ex arvo aeque magno[s] male consito et minus multum et minus bonum faciebant vinum et frumentum, quod @1 quae[que] suo quicque loco sunt posita, ea minus loci occupant, et minus officit aliud alii ab sole ac luna et vento. hoc licet coniectura videre ex aliquot rebus, ut nuces integras quas uno modio comprendere possis, quod putamina suo loco quaeque habet natura composita, cum easdem, si fregeris, vix sesquimodio concipere possis. praeterea quae arbores in ordinem satae sunt, eas aequabiliter ex omnibus partibus sol ac luna coquunt. quo fit ut uvae et oleae plures nascantur et ut celerius coquantur. quas res duas sequuntur altera illa duo, ut plus [L] reddant musti et olei et preti[i] pluris. @@Sequitur secundum illud, quali terra solum sit fundi, a qua parte vel maxime bonus aut non bonus appellatur. refert enim, quae res in eo seri nascique et cuius modi possint: non enim eadem omnia in eodem agro recte possunt. nam ut alius est ad vitem appositus, alius ad frumentum, sic de ceteris alius ad aliam rem. itaque Cretae ad Cortyniam dicitur platanus esse, quae folia hieme non amittat, itemque in Cypro, ut Theophrastus ait, una, item Subari, qui nunc Thurii dicuntur, quercus simili esse natura, quae est in oppidi conspectu: item contra atque apud nos fieri ad Elephantinen, ut neque ficus neque vites amittant folia. propter eandem causam multa sunt bifera, ut vitis apud mare Zmyrnae, malus [biferae ut] in agro Consentino. idem ostendit, quod in locis feris plura ferunt, in iis quae sunt culta meliora. eadem de causa sunt quae non possunt vivere nisi in loco aquoso aut etiam aqua, et id discriminatim [ut] alia in lacubus, ut [2h]2arundines in Reatino, alia in fluminibus, ut in Epiro arbores alni, alia in mari, ut @1 scribit Theophrastus palmas et squillas. in Gallia transalpina intus, ad Rhenum cum exercitum ducerem, aliquot regiones accessi, ubi nec vitis nec olea nec poma nascerentur, ubi agros stercorarent candida fos-sicia creta, ubi salem nec fossicium nec maritimum haberent, sed ex quibusdam lignis combustis carboni-bus salsis pro eo uterentur. Stolo, Cato quidem, inquit, gradatim praeponens alium alio agrum meliorem dicit esse in novem discriminibus, quod sit primus ubi vineae possint esse bono vino et multo, secundus ubi [2h]2ortus inriguus, tertius ubi salicta, quartus ubi oliveta, quintus ubi pratum, sextus ubi campus frumentarius, septimus ubi caedua silva, octavus ubi arbustum, nonus ubi glandaria silva. Scrofa, Scio, inquit, scribere illum; sed de hoc non consentiunt omnes, quod alii dant primatum bonis pratis, ut ego, a quo[que] antiqui prata parata appellarunt. Caesar Vopiscus, aedilicius causam cum ageret apud censores, campos Roseae Italiae dixit esse sumen, in quo relicta pertica po-stridie non appareret propter herbam. contra vineam sunt qui putent sumptu fructum devorare. @@Refert, inquam, quod genus vineae sit, quod sunt multae species eius. aliae enim humiles ac sine ri-dicis, ut in Hispania, aliae sublimes, [ut] quae appellantur iugatae, ut pleraeque in Italia. cuius [2generis]2 nomina duo, pedamenta et iuga. quibus stat rectis vinea, di-cuntur pedamenta; quae transversa iunguntur, iuga: ab eo quoque vineae iugatae. iugorum genera fere quattuor, pertica, harundo, restes, vites: pertica, ut in Falerno, harundo, ut in Arpano, restes, ut in Brundi-sino, vites, ut in Mediolanensi. iugationis species duae, una derecta, ut in agro Canusino, altera con-pluviata in longitudinem et latitudinem iugata, ut in Italia pleraeque. haec ubi domo nascuntur, vinea non @1 metuit sumptum; ubi multa e[t] propinqua villa[m], non valde. primum genus quod dixi maxime quaerit sa-licta, secundum harundineta, tertium iunceta aut eius generis rem aliquam, quartum arbusta, ubi traduces possint fieri vitium, ut Mediolanenses faciunt in ar-boribus, quas vocant opulos, Canusini in %hardu-latione in ficis. pedamentum item fere quattuor ge-nerum: unum robustum, quod optimum solet adferri in vineam e querco ac iunipiro et vocatur ridica: alterum palus e pertica, meliore dura, quo diuturnior; quem cum infimum terra solvit, puter evertitur et fit solum summum: tertium, quod horum inopiae subsidio misit harundinetum. inde enim aliquot colligatas libris demittunt in tubulos fictiles cum fundo per-tuso[s], quas cuspides appellant, qua umor adventicius transire possit. quartum est pedamentum nativum eius generis, ubi ex arboribus in arbores traductis vitibus vinea fit, quos traduces quidam rumpos ap-pellant. vineae altitudinis modus longitudo hominis, intervalla pedamentorum, qua boves iuncti arare pos-sint. ea minus sumptuosa vinea, quae sine iugo mi-nistrat acratophoro vinum. huius genera duo: unum, in quo terra cubilia praebet uvis, ut in Asia multis locis, quae saepe vulpibus et hominibus fit communis. nec non si parit humus mures, minor fit vindemia, nisi totas vineas oppleris muscipulis, quod in insula Pandateria faciunt. alterum genus vineti, ubi ea modo removetur a terra vitis, quae ostendit se adferre uvam. sub eam, ubi nascitur uva, subiciuntur circiter bipe-dales e surculis furcillae, ne vindemia facta denique discat pendere in palma aut funiculo aut vinctu, quod antiqui vocabant cestum. ibi dominus simul ac vidit occipitium vindemiatoris, furcillas reducit hibernatum @1 in tecta, ut sine sumptu harum opera altero anno uti possit. hac consuetudine in Italia utuntur Reatini. haec ideo varietas maxime, quod terra cuius modi sit refert. ubi enim natura [h]umida, ibi altius vitis tollenda, quod in partu et alimonio vinum non ut in calice quaerit aquam, sed solem. itaque ideo, ut arbitror, primum e vinea in arbores escendit vitis. @@Terra, inquam, cuius modi sit refert et ad quam rem bona aut non bona sit. e[t]a tribus modis dicitur, communi et proprio et mixto. communi, ut cum di-cimus orbem terrae et terram Italiam aut quam aliam. in ea enim et lapis et harena et cetera eius generis sunt in nominando comprensa. altero modo dicitur terra proprio nomine, quae nullo alio vocabulo neque cognomine adiecto appellatur. tertio modo dicitur terra, quae est mixta, in qua seri potest quid et nasci, ut argillosa aut lapidosa, sic aliae, cum in hac species non minus sint multae quam in illa communi propter admixtiones. in illa enim cum si[2n]2t dissimili vi ac potestate partes permultae, in quis lapis, marmor, rudus, harena, sabulo, argilla, rubrica, pulvis, creta, cinis, carbunculus, id est quae sole perferve ita fit, ut radices satorum comburat, ab iis quae proprio no-mine dicitur terra, cum est admixta ex iis generibus aliqua re, [cum] dicitur aut cretosa * * * sic ab aliis generum discriminibus mixta. horum varietatis ita genera haec, ut praeterea suptiliora sint alia, minimum in singula facie[s] ter[re]na, quod alia terra est valde la-pidosa, alia mediocriter, alia prope pura. sic de aliis generibus reliquis admixtae terrae tres gradus ascen-dunt eosdem. praeterea hae ipsae ternae species ternas in se habent alias, quod partim sunt umidiores, @1 partim aridiores, partim mediocres. neque non haec discrimina pertinent ad fructus vehementer. itaque periti in loco umidiore far adoreum potius serunt quam triticum, contra in aridiore hordeum potius quam far, in mediocri utrumque. praeterea etiam dis-crimina omnium horum generum subtiliora alia, ut in sabulosa terra, quod ibi refert sabulo albus sit an rubicundus, quod subalbus ad serendos surculos alienus, contra rubicundior appositus. sic magna tria discri-mina terrae, quod refert utrum sit macra an pinguis an mediocris, quod ad culturam pinguis fecundior ad multa, macra contra. itaque %nus, ut in Pupinia, neque arbores prolixae neque vites feraces, neque stramenta videre crassa possis neque ficum mariscam et arbores plerasque ac prata retorrida muscosa. contra in agro pingui, ut in Etruria, licet videre et segetes fructuosas ac restibilis et arbores prolixas et omnia sine musco. in mediocri autem terra, ut in Tiburti, quo[d] propius accedit ut non sit macra, quam ut sit ieiuna, eo ad omnes res commodior, quam si inclinabit ad illud quod deterius. Stolo, Non male, inquit, quae sit idonea terra ad colendum aut non, Diophanes Bi-thynos scribit signa sumi posse aut ex ipsa aut quae nascuntur ex iis: ex ipsa, si sit terra alba, si nigra, si levis, quae cum fodiatur, facile frietur, natura quae non sit cineracia neve vehementer densa: ex iis autem quae enata sunt fera, si sunt prolixa atque [ea] quae ex iis nasci debent earum rerum feracia. sed quod sequitur, tertium illut de modis dic[i]. @@Ille, Modos, quibus metirentur rura, alius alios constituit. nam in Hispania ulteriore metiuntur iugis, in Campania versibus, apud nos in agro Romano ac Latino iugeris. iugum vocant, quod iuncti boves uno @1 die exarare possint. versum dicunt centum pedes quoquo versum quadratum. iugerum, quod quadratos duos actus habeat. actus quadratus, qui et latus est pedes &7cxx& et longus totidem: is modus acnua latine appellatur. iugeri pars minima dicitur scripulum, id est decem pedes et longitudine et latitudine quadra-tum. ab hoc principio mensores non numquam dicunt in subsicivum esse unciam agri aut sextantem, si[2c]2 quid aliud, cum ad iugerum pervenerunt, quod habet iugerum scripula &7cclxxxviii&, quantum as antiquos noster ante bellum punicum pendebat. bina iugera quod a Romulo primum divisa dicebantur viritim, quae heredem sequerentur, heredium appellarunt. haec post-ea centum centuria. centuria est quadrata, in omnes quattuor partes ut habeat latera longa pedum #150 #150 &7c& #1119. hae porro quattuor, centuriae coniunctae ut sint in utramque partem binae, appellantur in agris divisis viritim publice saltus. @@In modo fundi non animadverso lapsi multi, quod alii villam minus magnam fecerunt, quam modus postulavit, alii maiorem, cum utrumque sit contra rem familiarem ac fructum. maiora enim tecta et aedifica-mus pluris et tuemur sumptu maiore. minora cum sunt, quam postulat fundus, fructus solent disperire [L]. dubium enim non est quin cella vinaria maior sit facienda in eo agro, ubi vineta sint, ampliora ut horrea, si frumentarius ager est. @@Villa[m] aedificanda[m] potissimum ut intra saepta villae habeat aquam, si non, quam proxime: primum quae ibi sit nata, secundum quae influat perennis. si omnino aqua non est viva, cisternae faciendae sub tectis et lacus sub dio, ex altero loco ut homines, ex altero ut pecus uti possit. danda[m] opera[m] ut potissimum sub radicibus montis silvestris villam ponat, @1 ubi pastiones sint laxae, item ut contra ventos, qui sa-luberrimi in agro flabunt. quae posita est ad exortos aequinoctiales, aptissima, quod aestate habet umbram, hieme solem. sin cogare secundum flumen aedificare, curandum ne adversum eam ponas: hieme enim fiet vehementer frigida et aestate non salubris. a[2d]2ver-tendum etiam, siqua erunt loca palustria, et propter easdem causas, et quod [arescunt] crescunt animalia quaedam minuta, quae non possunt oculi consequi, et per aera intus in corpus per os ac nares perveniunt atque efficiunt difficilis morbos. Fundanius, Quid pot-ero, inquit, facere, si istius modi mi fundus heredi-tati obvenerit, quo minus pestilentia noceat? Istuc vel ego possum respondere, inquit Agrius: vendas, quot assibus possis, aut si nequeas, relinquas. At Scrofa, Vitandum, inquit, ne in eas partes spectet villa, e quibus ventus gravior [ex iis partibus] af-flare soleat, neve in convalli cava et ut potius in sublimi loco aedifices, qui quod perflatur, siquid est quod adversarium inferatur, facilius discutitur. prae-terea quod a sole toto die inlustratur, salubrior est, quod et bestiolae, siquae prope nascuntur et inferun-tur, aut efflantur aut aritudine cito pereunt. nimbi repentini ac torrentes fluvii periculosi illis, qui in humilibus ac cavis locis aedificia habent, et repen-tinae praedonum manus quod improviso[s] facilius op-primere possunt, ab hac utraque [2re]2 superiora loca tutiora. @@In villa facienda stabula ita, ut bubilia sint ibi, hieme quae possint esse caldiora. fructus, ut est vi-num et oleum, loco plano in cellis, item [ut] vasa vinaria et olearia potius faciendum: aridus, ut est @1 faba et faenum, in tabulatis. familia ubi versetur providendum, si fessi opere aut frigore aut calore, ubi commodissime possint se quiete reciperare. vilici proximum ianuam cellam esse oportet eumque scire, qui introeat aut exeat noctu quidve ferat, praesertim si ostiarius est nemo. in primis culina videnda ut sit admota, quod ibi hieme antelucanis temporibus aliquot res conficiuntur, cibus paratur ac capitur. fa-ciundum etiam plaustris ac cetero instrumento omni in cohorte ut satis magna sint tecta, quibus caelum pluvium inimicum. haec enim si intra clausum in consaepto et sub dio, furem modo non metuunt, ad-versus tempestatem nocentem non resistunt. cohortes in fundo magno duae aptiores: una ut interdius con-pluvium habeat lacum, ubi aqua saliat, qui intra sty-lobatas, cum velit, sit semipiscina. boves enim ex arvo aestate reducti hic bibunt, hic perfunduntur, nec minus e pabulo cum redierunt anseres, sues, porci. in cohorte exteriore lacum esse oportet, ubi macere-tur lupinum, item alia quae demissa in aquam ad usum aptiora fiunt. cohors exterior crebro operta stramentis ac palea occulcata pedibus pecudum fit ministra fundo, ex ea quod evehatur. secundum villam duo habere oportet stercilina aut unum bifariam di-visum. alteram enim partem fieri oportet [villam] novam, alteram veterem tolli in agrum, quod enim quam recens quod conf[2r]2acuit melius. nec non ster-cilinum melius illud, cuius latera et summum virgis ac fronde vindicatum a sole. non enim sucum, quem quaerit terra, solem ante exugere oportet. itaque pe-riti, qui possunt, ut eo aqua influat eo nomine faciunt (sic enim maxime retinetur sucus) in eoque quidam sellas familiaricas ponunt. aedificium facere oportet, @1 sub quod tectum totam fundi subicere possis messem, quod vocant quidam nubilarium. id secundum aream faciendum, ubi triturus sis frumentum, magnitudine pro modo fundi, ex una parti apertum, et id ab area, quo et in tritura[2m]2 proruere facile possis et, si nubi-lare coepit, inde ut rursus celeriter reicere. fenestras habere oportet ex ea parti, unde commodissime per-flari possit. Fundanius, Fructuosior, inquit, est certe fundus propter aedificia, si potius ad anticorum dili-gentiam quam ad horum luxuriam derigas aedificatio-nem. illi enim faciebant ad fructum rationem, hi[c] faciunt ad libidines indomitas. itaque illorum villae rusticae erant maioris preti[i] quam urbanae, quae nunc sunt pleraque contra. illic laudabatur villa, si habe-bat culinam rusticam bonam, praesepi[i]s laxas, cellam vinariam et oleariam ad modum agri aptam et pavi-mento proclivi in lacum, quod saepe, ubi conditum novum vinum, orcae in Hispania[m] fervore musti ruptae neque non dolea in Italia. item cetera ut essent in villa huiusce modi, quae cultura quaer[2er]2et, provide-bant. nunc contra villam urbanam quam maximam ac politissimam habeant dant operam ac cum Metelli ac Luculli villis pessimo publico aedificatis certant. quo hi laborant ut spectent sua aestiva triclinaria ad frigus orientis, hiberna ad solem occidentem, potius quam, ut antiqui, in quam partem cella vinaria aut olearia fenestras haberet, cum fructus in ea vinarius quaerat ad dolia aera frigidiorem, item olearia calidiorem. item videre oportet, si est collis, nisi quid impedit, ut ibi potissimum ponatur villa. @@Nunc de saeptis, quae tutandi causa fundi aut partis fiant, dicam. earum tutelarum genera &7iiii&, @1 unum naturale, alterum agreste, tertium militare, quar-tum fabrile. horum unum quodque species habet plures. primum naturale saepimentum, quod opseri solet virgultis aut spinis, quod habet radices ac vi-vit [saepis], praetereuntis lascivi non metuet facem ardentem. secunda saeps est [ex] agresti[2s]2 e ligno, sed non vivit: fit aut palis statutis crebris e[2t]2 vir-gultis inplicatis aut latis perforatis et per ea foramina traiectis longuris fere binis aut ternis aut ex arboribus truncis demissis in terram deinceps constitutis. ter-tium militare saepimentum est fossa et terreus agger. sed fossa ita idonea, si omnem aquam, quae e caelo venit, recipere potest aut fastigium habet, ut exeat e fundo. agger is bonus, qui intrinsecus iunctus fossa aut ita arduus, ut eum transcendere non sit facile. hoc genus saepes fieri secundum vias publicas solent et secundum amnes. ad viam Salariam in agro Crustu-mino videre licet locis aliquot coniunctos aggeres cum fossis, ne flumen agris noceat. aggeres faciunt sine fossa: eos quidam vocant muros, ut in agro Re[2a]2tino. quartum fabrile saepimentum est novissimum, maceria. huius fere species quattuor, quod fiunt e lapide, ut in agro Tusculano, quod e lateribus coctilibus, ut in agro Gallico, quod e lateribus crudis, ut in agro Sabino, quod ex terra et lapillis compositis in formis, ut in Hispania e[2t]2 agro Tarentino. @@Praeterea sine saeptis fines praedi[i] satione [notis] arborum tutiores fiunt, ne familiae rixent[ur] cum vi-cinis ac limites ex litibus iudicem quaerant. serunt alii circum pinos, ut habet uxor in Sabinis, alii cupres-sos, ut ego habui in Vesuvio, alii ulmos, ut multi @1 habent in Crustumino: [quod] ubi id pote, ut ibi, quod est campus, nulla potior serenda, quod maxime fructuosa, quod et sustinet saepe[m] ac cogit aliquot corbulas uvarum et frondem iucundissimam ministrat ovibus ac bubus ac virgas praebet saepibus et foco ac furno. @@Scrofa, Igitur primum haec, quae dixi, quattuor videnda agricolae, de fundi forma, [2de]2 terrae natura, de modo agri, de finibus tuendis. relinquitur altera pars, quae est extra fundum, cuius appendices et vehe-menter pertinent ad culturam propter adfinitatem. eius species totidem: si vicina regio est infesta; si quo neque fructus nostros exportare expediat neque inde quae opus sunt adportare; tertium, si viae aut fluvii, qua portetur, aut non sunt aut idonei non sunt; quartum, siquid ita est in confinibus fundis, ut nostris agris prosit aut noceat. e quis quattuor quod est primum, refert infesta regio sit necne. multos enim agros egregios colere non expedit propter latrocinia vicinorum, ut in Sardinia quosdam, qui sunt prope %Oeliem, et in Hispania prope Lusitaniam. quae vici-nitatis invectos habent idoneos, quae ibi nascuntur ubi vendant, et illi[2n]2c invectos opportunos quae in fundo opus sunt, propter ea fructuosa. multi enim habent, in praediis quibus frumentum aut vinum aliudve quid desit, inportandum; contra non pauci, quibus ali-quid sit exportandum. itaque sub urbe colere hortos late expedit, sic violaria ac rosaria, item multa quae urps recipit, cum eadem in longinquo praedio, ubi non sit quo deferri possit venale, non expediat colere. [tertium est] item si ea oppida aut [2vici in]2 vicinia[e] aut etiam divitum copiosi agri ac villae, unde non care @1 emere possis quae opus sunt in fundum, quibus quae supersint venire possint, ut quibusdam pedamenta aut perticae aut harundo, fructuosior fit fundus, quam si longe sint inportanda, non numquam etiam, quam si colendo in tuo ea parare possis. itaque in hoc genus coloni potius anniversarios habent vicinos, quibus im-perent, medicos, fullones, fabros, quam in villa suos habeant, quorum non numquam unius artificis mo[2r]2s tollit fundi fructum. quam partem lati fundi divites domestica[2e]2 copia[2e]2 mandare solent. si enim a fundo longius absunt oppida aut vici, fabros parant, quos habeant in villa, sic ceteros necessarios artifices, ne de fundo familia ab opere discedat ac profestis diebus ambulet feriata potius, quam opere faciendo agrum fructuosiorem reddat. itaque ideo Sasernae liber prae-cipit, nequis de fundo exeat praeter vilicum et pro-mum et unum, quem vilicus legat; siquis contra exierit, ne impune abeat; si abierit, ut in vilicum animadver-tatur. quod potius ita praecipiendum fuit, nequis in-iussu vilici exierit, neque vilicus iniussu domini longius, quam ut eodem die rediret, neque id crebrius, quam opus esset fundo. [quarto] eundem fundum fructuo-siorem faciunt vecturae, si viae sunt, qua plaustra agi facile possint, aut flumina propinqua, qua navigari possit, quibus utrisque rebus evehi atque invehi ad multa praedia scimus. refert etiam ad fundi fructus, quem ad modum vicinus in confinio consitum agrum habeat. si enim ad limitem querquetum habet, non possis recte secundum eam silvam serere oleam, quod usque eo est contrarium natura, ut arbores non solum minus ferant, sed etiam fugiant, ut introrsum in fun-dum se reclinent, ut vitis adsi[s]ta ad holus facere solet. @1 ut quercus, si[2c]2 iugulandes magnae et crebrae finitimae fundi oram faciunt sterilem. @@De fundi quattuor partibus, quae cum solo haerent, et alteris quattuor, quae extra fundum sunt et ad cul-turam pertinent, dixi. nunc dicam, agri quibus rebus colantur. quas res alii dividunt in duas partes, in homines et adminicula hominum, sine quibus rebus colere non possunt; alii in tres partes, instrumenti genus vocale et semivocale et mutum, vocale, in quo sunt servi, semivocale, in quo sunt boves, mutum, in quo sunt plaustra. omnes agri coluntur hominibus servis aut liberis aut utrisque: liberis, aut cum ipsi colunt, ut plerique pauperculi cum sua progenie, aut mercennariis, cum conducticiis liberorum operis res maiores, ut vindemias ac faenisicia, administrant, iique quos obaerarios nostri vocitarunt et etiam nunc sunt in Asia atque Aegypto et in Illyrico complures. de quibus universis hoc dico, gravia loca utilius esse mercennariis colere quam servis, et in salubribus quoque locis opera rustica maiora, ut sunt in con-dendis fructibus vindemiae aut messis. de iis, cuius modi esse oporteat, Cassius scribit haec: operarios parandos esse, qui laborem ferre possint, ne minores annorum &7xxii& et ad agri culturam dociles. eam con-iecturam fieri posse ex aliarum rerum imperatis, et in eo eorum e noviciis re[li]quisit[i]o, ad priorem domi-num quid factitarint. mancipia esse oportere neque formidulosa neque animosa. qui praesint esse oportere, qui litteris [2atque]2 aliqua sint humanitate imbuti, frugi, aetate maiore quam operarios, quos dixi. facilius enim ii[2s]2 quam [2qui]2 minore natu sunt dicto audientes. @1 praeterea potissimum eos praeesse oportere, qui periti sint rerum rusticarum. non solum enim debere im-perare, sed etiam facere, ut facientem imitetur et ut animadvertat eum cum causa sibi praeesse, quod scientia praestet. neque illis concedendum ita im-perare, ut verberibus coerceant potius quam verbis, si modo idem efficere possis. neque eiusdem nationis plures parandos esse: ex eo enim potissimum solere offensiones domesticas fieri. praefectos alacriores fa-ciendum praemiis [ad facienda] dandaque opera ut habeant peculium et coniunctas conservas, e quibus habeant filios. eo enim fiunt firmiores ac coniuncti-ores fundo. itaque propter has cognationes Epiroticae familiae sunt inlustriores ac cariores. in[2l]2iciendam vo-luntatem praefectorum honore aliquo habendo, et de operariis qui praestabunt alios, communicandum quo-que cum his, quae facienda sint opera, quod, ita cum fit, minus se putant despici atque aliquo numero haberi a domino. studiosiores ad opus fieri liberalius trac-tando aut cibariis aut vestitu largiore aut remissione operis concessioneve, ut peculiare aliquid in fundo pascere liceat, huiusce modi rerum aliis, ut quibus quid gravius sit imperatum aut animadversum qui, consolando eorum restituat voluntatem ac benevolen-tiam in dominum. @@De familia Cato derigit ad duas metas, ad cer-tum modum agri et genus sationis, scribens de olivetis et vineis ut duas formulas: unam, in qua praecipit, quo modo olivetum agri iugera &7ccxl& instruere oporteat. dicit enim in eo modo haec mancipia &7xiii& habenda, vilicum, vilicam, operarios &7v&, bubulcos &7iii&, asinarium &7i&, subulcum &7i&, opilionem &7i&. alteram formulam scribit de vinearum iugeribus &7c&, ut dicat haberi oportere haec @1 &7xv& mancipia, vilicum, vilicam, operarios &7x&, bubulcum, asinarium, subulcum. Saserna scribit satis esse ad iugera &7viii& hominem unum: ea debere eum confodere diebus &7xlv&, tametsi quaternis operis singula iugera possit; sed relinquere se operas &7xiii& valetudini, tempe-stati, inertiae, indiligentiae [L]. horum neuter satis dilucide modulos reli[n]quit nobis, quod Cato si voluit, debuit sic, ut pro portione ad maiorem fundum et minorem adderemus et demeremus. praeterea extra familiam debuit dicere vilicum et vilicam. neque enim, si minus &7ccxl& iugera oliveti colas, non possis minus uno vilico habere, nec, si bis tanto ampliorem fundum aut eo plus colas, ideo duo vilici aut tres habendi. fere operarii modo et bubulci pro portione addendi [ad minoris] ad maioris modos fundorum. ii quoque, si similis est ager. sin est ita dissimilis, ut arari non possit, quod si[2t]2 confragosus atque arduis clivis, minus multi opus sunt boves et bubulci. mitto illut, quod modum neque unum nec modicum proposuit &7ccxl& iugerum (modicus enim centuria, et ea &7cc& iugerum), e quo quom sexta pars sit ea &7xl&, quae de &7ccxl& de-muntur, non video quem ad modum ex eius praecepto demam sextam partem et de &7xiii& mancipiis, nihilo magis, si vilicum et vilicam removero, quem ad modum ex &7xi& sextam partem demam. quod autem ait in &7c& iugeribus vinearum opus esse &7xv& mancipia, siquis habebit centuriam, quae dimidium vineti, dimidium oli-veti, sequetur ut duo vilicos et duas vilicas habeat, quod est deridiculum. quare alia ratione modus man-cipiorum generatim est animadvertendus et magis in hoc Saserna probandus, qui ait singula iugera qua-ternis operis uno operario ad conficiendum satis esse. sed si hoc in Sasernae fundo in Gal[2l]2ia satis fuit, non continuo idem in agro Ligusco montano. itaque de @1 familiae magnitudine et reliquo instrumento commo-dissime scies quantam pares, si tria animadverteris diligenter: in vicinitate praedia cuius modi sint et quanta, et quot quaeque hominibus colantur, et quot additis operis aut demptis melius aut deterius habeas cultum. bivium nobis enim ad culturam dedit natura, experientiam et imitationem. antiquissimi agricolae temptando pleraque constituerunt, liberi eorum magnam partem imitando. nos utrumque facere debemus, et imitari alios et aliter ut faciamus experientia temp-tare quaedam, sequentes non aleam, sed rationem ali-quam: ut si altius repastinaverimus aut minus quam alii, quod momentum ea res habeat, ut fecerunt ii in sariendo iterum et tertio, et qui insitiones ficulnas ex verno tempore in aestivum contulerunt. @@De reliqua parte instrumenti, quod semivocale appellavi, Saserna ad iugera &7cc& arvi boum iuga duo satis esse scribit, Cato in oliveti[s] &7ccxl& iugeris boves trinos. ita fit ut, [2si]2 Saserna dicit verum, ad &7c& iugera iugum opus sit, si Cato, ad octogena. sed ego neu-trum modum horum omnem ad agrum convenire puto et utrumque ad aliquem. alia enim terra facilior aut difficilior est: aliam terram boves proscindere nisi magnis viribus non possunt et saepe fracta bura re-linquunt vomerem in arvo. quo sequendum nobis in singulis fundis, dum sumus novicii, triplici regula, superioris domini instituto et vicinorum et experientia quadam. quod addit asinos qui stercus vectent tres, asinum molarium, in vinea iugerum &7c& iugum boum, asinorum iugum, asinum mol[end]arium: in hoc genere semivocalium adiciendum de pecore ea sola quae agri colendi causa erunt et [2quae]2 solent esse peculiaria pauca habenda, quo facilius mancipia [quae solent] se @1 tueri et assidua esse possint. in eo numero non modo qui prata habent, ut potius oves quam sues habeant curant, sed etiam qui non solum pratorum causa habent, propter stercus. de canibus vero utique, quod villa sine iis parum tuta. @@Igitur de omnibus quadripedibus prima est pro-batio, qui idonei sint boves, qui arandi causa emuntur. quos rudis neque minoris trimos neque maioris quadri-mos parandum: ut viribus magnis sint ac pares, ne in opere firmior inbecilliorem conficiat: amplis corni-bus et nigris potius quam aliter ut sint, lata fronte, naribus simis, lato pectore, crassis coxendicibus. hos veteranos ex campestribus locis non emendum in dura ac montana, nec non [2con]2tra si incidit, ut sit vitandum. novellos cum quis emerit iuvencos, si eorum colla in furcas destitutas incluserit ac dederit cibum, diebus paucis erunt mansueti et ad domandum proni. tum ita subigendum, ut minutatim adsuefaciant et ut ti-ronem cum veterano adiungant (imitando enim facilius domatur), et primum in aequo loco et sine aratro, tum eo levi, principio per harenam aut molliorem terram. quos ad vecturas, item instituendum ut inania primum ducant plaustra et, si possis, per vicum aut oppidum: creber crepitus ac varietas rerum consuetu-dine celeberrima[e] ad utilitatem adducit. neque per-tinaciter, quem feceris dextrum, in eo manendum, quod, si alternis fit sinister, fit laboranti in alterutra parte requies. ubi terra levis, ut in Campania, ibi non bubus gravibus, sed vaccis aut asinis quod arant, eo facilius ad aratrum leve adduci possunt, ad molas et ad ea, siquae sunt, quae in fundo convehuntur. in @1 qua re alii asellis, alii vaccis ac mulis utuntur, exinde ut pabuli facultas est. nam facilius asellus quam vacca alitur; sed fructuosior haec. in eo agricolae hoc spectandum, quo fastigio sit fundus. in confra-goso enim haec ac difficili valentiora parandum et potius ea quae per se fructum reddere possint, cum idem operis faciant. @@Canes potius cum dignitate et acres paucos haben-dum quam multos, quos consuefacias potius noctu vigilare et interdiu clausos dormire. de indomitis quadripedibus ac pecore faciendum: si prata sunt in fundo neque pecus habet, danda opera ut pabulo ven-dito alienum pecus in suo fundo pascat ac stabulet. @@De reliquo instrumento muto, in quo sunt cor-bulae, dolia, sic alia, haec praecipienda. quae nasci in fundo ac fieri a domesticis poterunt, eorum nequid ematur, ut fere sunt quae ex viminibus et materia rustica fiunt, ut corbes, fiscinae, tribula, valli, ra-stelli; sic quae fiunt de cannabi, lino, iunco, palma, scirpo, ut funes, restes, tegetes. quae e fundo sumi non poterunt, ea si empta erunt potius ad utilitatem quam ob speciem, sumptu fructum non extenuabunt; eo magis, si inde empta erunt potissimum, ubi ea et bona et proxime et vilissimo emi poterunt. cuius instrumenti varia discrimina ac multitudo agri magni-tudine finitur, quod plura opus sunt, si fines distant late. Itaque, Stolo inquit, proposita magnitudine fundi de eo genere Cato scribit, oliveti iugera &7ccxl& qui coleret, eum instruere ita oportere, ut faceret vasa olearia iuga quinque, quae membratim enumerat, ut ex aere ahenea, urceos, nassiternam, item alia: sic e ligno et ferro, ut plostra maiora tria, aratra cum vo-meribus sex, crates stercorarias quattuor, item alia: @1 sic de ferramentis quae sint et qua opus multitudine[m], ut ferreas octo, sarcula totidem, dimidio minus palas, item alia. item alteram formulam instrumenti fundi vinarii fecit, in qua scribit, si sit &7c& iugerum, habere oportere vasa torcularia instructa trina, dolia cum operculis culleorum octingentorum, acinaria viginti, frumentaria viginti, item eius modi alia. quae minus multa quidem alii, sed tantum numerum culleorum scripsisse puto, ne cogeretur quotannis vendere vinum. vetera enim quam nova et eadem alio tempore quam alio pluris. item sic de ferramentorum varietate scribit permulta, et genere et multitudine qua sint, ut falces, palas, rastros, sic alia, quorum non nulla genera species habent plures, ut falces. nam dicuntur ab eodem scriptore vineaticae opus esse &7xl&, sirpiculae &7v&, silvaticae &7v&, arborariae &7iii&, rustariae &7x&. Hic haec. at Scrofa, Instru-mentum et supellectilem rusticam omnem oportet ha-bere scriptam in urbe et rure dominum, vilicum contra ea ruri omnia certo suo quoque loco ad villam [esse] posita; quae non possunt esse sub clavi, quam maxime facere ut sint in conspectu oportet, eo magis ea quae in rariore sunt usu, ut quibus in vindemia utuntur [et] corbulae, et sic alia. quae enim res cotidie viden-tur, minus metuunt furem. @@Suscipit Agrasius, Et quoniam habemus illa duo prima ex divisione quadripertita, de fundo et de in-strumento, quo coli solet, de tertia parte expecto. Scrofa, Quoniam fructum, inquit, arbitror esse fundi eum qui ex eo satus nascitur utilis ad aliquam rem, duo consideranda, quae et quo quidque loco maxime @1 expediat serere. alia enim loca adposita sunt ad faenum, alia ad frumentum, alia ad vinum, alia ad oleum, sic ad pabulum quae pertinent, in quo est ocinum, farrago, vicia, medica, cytis[c]um, lupinum. neque in pingui terra omnia seruntur recte neque in macra nihil. rectius enim in tenuiore terra ea quae non multo indigent suco, ut cytisum et legumina prae-ter cicer: hoc enim quoque legumen, ut cetera quae velluntur e terra, non subsecantur, quae, quod ita leguntur, legumina dicta. in pingui rectius quae [2c]2ibi sunt maioris, ut holus, triticum, siligo, linum. quae-dam etiam serenda non tam propter praesentem fruc-tum quam in annum prospicientem, quod ibi subsecta[m] atque relicta[m] terram faciunt meliorem. itaque lupi-num, cum [do]minus siliculam cepit, et non numquam fabalia, si ad siliquas non ita pervenit, ut fabam legere expediat, si ager macrior est, pro stercore inarare solent. nec minus ea discriminanda in conserendo quae sunt fructuosa, propter voluptatem, ut quae po-maria ac floralia appellantur, item illa quae ad ho-minum victum ac sensum delectationemque non perti-nent neque ab agri utilitate sunt diiuncta. idoneus locus eligendus, ubi facias salictum et harundinetum, sic alia quae umidum locum quaerunt, contra ubi segetes frumentarias, ubi fabam potissimum seras, item alia quae arida loca secuntur: sic ut umbrosis locis alia seras, ut corruda[2m]2, quod ita petit aspa-ragus; aprica, ut ibi seras violam et hortos facias, quod ea sole nutricantur, sic alia. et alio loco [2vir-gulta]2 serenda, ut habeas vimina, unde viendo [L] quid facias, ut sirpeas, vallus, crates: alio loco ut @1 seras ac colas silvam caeduam, alio ubi aucupere, sic ubi cannabim, linum, iuncum, spartum, unde nectas bubus soleas, lineas, restis, funes. quaedam loca eadem alia ad serendum idonea[m]. nam et in recenti-bus pomariis dissitis seminibus in ordinemque arbus-culis positis primis annis, antequam radices longius procedere possint, alii conserunt hortos, alii quid aliud, neque cum convaluerunt arbores, idem faciunt, ne violent radices. @@Stolo, Quod ad haec pertine[n]t, Cato non male, quod scribit de sationibus, ager crassus et laetus si sit sine arboribus, eum agrum frumentarium fieri oportere; idem ager si nebulosus sit, rapa, raphanos, milium, panicum; in agro crasso et calido oleam conditaneam, radium maiorem, sallentinam, orcitem, poseam, sergia-nam, colminiam, albicerem, quam earum in iis locis optimam dicant esse, eam maxime serere. agrum oliveto conserendo, nisi qui in ventum favonium spectet et soli ostentus sit, alium bonum nullum esse. qui ager frigidior et macrior sit, ibi oleam licinianam seri opor-tere. si in loco crasso aut calido posueris, hostum nequam fieri et [ei] ferendo arborem perire et mus-cum rubrum molestum esse. hostum vocant quod ex uno facto olei reficitur. factum dicunt quod uno tem-pore conficiunt, quem alii &7clx& aiunt esse modiorum, alii ita minus magnum, ut ad &7cxx& descendat, exinde ut vas[2a]2 olearia quot et quanta habeant, quibus con-ficiunt illut. quod Cato ait circum fundum ulmos et populos, unde fro[n]s ovibus et bubus sit et materies, seri oportere (sed hoc neque in omnibus fundis opus est neque, in quibus est opus, propter frondem maxime), @1 sine detrimento ponuntur a septemtrionali parte, quod non officiunt soli. @@Ille adicit ab eodem scriptore, si locus umectus sit, ibi cacumina populorum serenda et harundinetum. id prius bipalio verti, ibi oculos harundinis pedes ternos alium ab alio seri, * * * aptam esse utrique ea[2n]2dem fere culturam. salicem graecam circum harundinetum seri oportere, uti sit qui vitis alligari possit. vinea quo in agro serenda sit, sic observandum. qui locus op-timus vino sit et ostentus soli, aminneum minusculum et geminum eugeneum, helvium minusculum seri opor-tere. qui locus crassior sit aut nebulosus, ibi amin-neum maius aut murgentinum, apicium, lucanum seri. ceteras vites, et de iis miscellas maxime, in omne genus agri convenire. in omni vinea diligenter ob-servant ut ridica vitis a[2d]2 septemtrione[2m]2 versus te-gatur; et si cupressos vivas, pro ridicis quas inserunt, alternos ordines inponunt neque eos crescere altius quam ridicas patiuntur, neque propter eos ut adserant vites, quod inter se haec inimica. @@Agrius Fundanio, Vereor, inquit, ne ante aeditu-mus veniat huc, quam hic ad quartum actum. vinde-miam enim expecto. Bono animo es, inquit Scrofa, ac fiscinas expedi et urnam. et quoniam tempora duorum generum sunt, unum annale, quod sol circuitu suo finit, alterum menstruum, quod luna circumiens comprendit, prius dicam de sole. eius cursus annalis primum fere circiter ternis mensibus ad fructus est divisus in &7iiii& partis, et idem subtilius sesquimensibus @1 in &7iix&: in &7iiii&, quod dividitur in ver et aestatem et autumnum et hiemem. vere s[t]ationes quae fiunt, ter-ram rudem proscindere oportet, quae sunt ex ea enata, priusquam ex iis quid seminis cadat, ut si[2n]2t exradi-cata; et simul glaebis ab sole percalefactis aptiores facere ad accipiendum imbrem et ad opus faciliores relaxatas; neque ea[2m]2 minus binis arandum, ter melius. aestate fieri messes oportere, autumno siccis tempestatibus vindemias, ac silvas excoli commodissime tunc, prae-cidi arbores oportere secundum terram: radices autem pri[2m]2oribus imbribus ut effodiantur, nequid ex iis nasci possit. hieme putari arbores dumtaxat his temporibus, cum gelu cortices ex imbribus careant [2et]2 glacie. @@Dies primus est veris in aquario, aestatis in tauro, autumni in leone, hiemis in scorpione. cum unius cuiusque horum &7iiii& signorum dies tertius et vicesimus &7iiii& temporum sit primus et efficiat ut ver dies habeat &7xci&, aestas &7xciv&, autumnus &7xci&, hiems &7xxcix&, quae redacta ad dies civiles nostros, qui nunc sunt, primi verni temporis ex a. d. &7vii& id. Febr., aestivi ex a. d. &7vii& id. Mai., autumnalis ex a. d. &7iii& id. Sextil., hiberni ex a. d. &7iv& id. Nov., suptilius descriptis temporibus ob-servanda quaedam sunt, eaque in partes &7viii& divi-duntur: primum a favonio ad aequinoctium vernum dies &7xl&[2&7v&]2, hinc ad vergiliarum exortum dies &7xliv&, ab hoc ad solstitium dies &7xliix&, inde ad caniculae sig-num dies &7xxvii&, dein ad aequinoctium autumnale dies &7lxvii&, exin ad vergiliarum occasum dies &7xxxii&, ab hoc ad brumam dies &7lvii&, inde ad favonium dies &7xlv&. @@[In] Primo intervallo inter favonium et aequinoc-tium vernum haec fieri oportet. seminaria omne genus @1 ut serantur, putari * * * in pratis, circum vites abla-cuari, radices quae in summa terra sunt praecidi, prata purgari, salicta seri, segetes sariri. seges dicitur quod aratum satum est, arvum quod aratum necdum satum est, novalis, ubi satum fuit, antequam secunda aratione novatur rursus. terram cum primum arant, pro-scindere appellant, cum iterum, offringere dicunt, quod prima aratione glaebae grandes solent excitari; cum iteratur, offringere vocant. tertio cum arant iacto se-mine, boves lirare dicuntur, id est cum tabellis ad-ditis ad vomerem simul et satum frumentum operiunt in porcis et sulcant fossas, quo pluvia aqua delaba-tur. non nulli postea, qui segetes non tam latas habent, ut in Apulia et id genus praediis, per sar-tores occare solent, siquae in porcis relictae grandiores sunt glaebae. qua aratrum vomere lacunam striam fecit, sulcus vocatur. quod est inter duos sulcos elata terra dicitur porca, quod ea seges frumentum porricit. sic quoque exta deis cum dabant, porricere dicebant. @@Secundo intervallo inter vernum aequinoctium et vergiliarum exortum haec fieri. segetes runcari, [2id est]2 herbam e segetibus expurgari, boves terram proscin-dere, salicem caedi, prata defendi. quae superiore tempore fieri oportuerit et non sunt absoluta, ante-quam gemmas agant ac florescere incipiant, fieri, quod, si quae folia [2a]2mittere solent ante frondere inceperunt, statim ad serendum idonea non sunt. oleam seri in-terputarique oportet. @@Tertio intervallo inter vergiliarum exortum et solstitium haec fieri debent. vineas novellas fodere @1 aut arare et postea occare, id est [postea] comminuere, ne sit glaeba quod ita occidunt, occare dictum. vites pampinari, sed a sciente (nam id quam putare maius), neque in arbusto, sed in vinea fieri. pampinare est e sarmento coles qui nati sunt, de iis, qui plurimum valent, [2primum]2 a[2c]2 secundum, non numquam etiam tertium, relinquere, reliquos decerpere, ne relictis co-libus sarmentum nequeat ministrare sucum. ideo in vitiario primitus cum exit vitis, tota resicari solet, ut firmiore sarmento e terra exeat atque in pariendis colibus vires habeat maiores. eiuncidum enim sar-mentum propter infirmitatem sterile neque ex se pot-est eicere vitem, quam vocant minorem flagellum, maiorem et iam unde uvae nascuntur palmam. prior littera una mutata declinata a venti flatu, similiter ac flabellum flagellum. posterior, quo[2d]2 ea vitis im-mittitur ad uvas pariendas, dicta primo videtur a pariendo parilema: exin mutatis litteris, ut in multis, dici coepta palma. ex altera parte parit capreolum. is est coliculus viteus intortus, ut cincinnus. [2h]2i s[2unt]2 enim vitis quibus teneat id quo serpit ad locum ca-piendum, [2a]2 quo capiendo capreolus dictus. omne pa-bulum, primum ocinum farraginem viciam, novissime faenum, secari. ocinum dictum a graeco verbo $W)KE/WS&, quod valet cito, similiter quo[2d]2 ocimum in horto. hoc amplius dictum ocinum, quod citat alvom bubus et ideo iis datur, ut purgentur. id est [2ex]2 fabali segete viride sectum, antequam genat siliquas. [2farrago]2 contra ex segete ubi sata admixta hordeum et vicia et legumina pabuli causa viride aut quo[2d]2 [fart] ferro caesa ferrago dicta, aut inde, quod primum @1 in farracia segete seri coepta. eo equi et iumenta cetera verno tempore purgantur ac saginantur. vicia dicta a vinciendo, quod item capreolos habet, ut vitis, quibus, cum susum versus serpit, ad scapum lupini aliumve quem ut haereat, id solet vincire. si prata inrigua habebis, simulac faenum sustuleris, inrigare. in poma, quae insita erunt, siccitatibus aquam addi cotidie [2vesperi]2. a quo, quod indige[2n]2t potu, poma [L] dicta esse possunt. @@Quarto intervallo inter solstitium et caniculam plerique messem faciunt, quod frumentum dicunt quin-decim diebus esse in vaginis, quindecim florere, quin-decim exarescere, cum sit maturum. arationes absolvi, quae eo fructuosiores fiunt, quo caldiore terra aratur: si proscideris, offringi oportet, id est iterare, ut fran-gantur glaebae. prima enim aratione grandes glaebae ex terra scinduntur. serendum viciam, lentem, cicer-culam, ervilam ceteraque, quae alii legumina, alii, ut Gallicani quidam, legarica appellant, utraque dicta a legendo, quod ea non secantur, sed vellendo leguntur. vineas veteres iterum occare, novellas etiam tertio, si sunt etiam tum glaebae. @@Quinto intervallo inter caniculam et aequinoctium autumnale oportet stramenta desecari et acervos con-stitui, arat[r]a offringi, frondem caedi, prata inrigua iterum secari. @@Sexto intervallo ab aequinoctio autumnali inci-pere scribunt oportere serere usque ad diem nona-gensimum unum; post brumam, nisi quae necessaria causa coegerit, non serere, quod tantum intersit, ut @1 ante brumam sata quae septimo die, [2post]2 bruma[2m]2 sata quadragesimo die vix existant. neque ante aequi-noctium incipi oportere putant, quod, si minus idoneae tempestates sint consecutae, putescere semina soleant. fabam optime seri in vergiliarum occasu: uvas autem legere et vindemiam facere inter aequinoctium autum-nale et vergiliarum occasum: dein vites putare in-cipere et propagare et serere poma. haec aliquot regionibus, ubi maturius frigora fiunt asperiora, melius verno tempore. @@Septimo intervallo inter vergiliarum occasum et brumam haec fieri oportere dicunt. serere lilium et crocum. quae iam egit radicem rosa, [m]ea con[2ci]2di-tur radicitus in virgulas palmares et obruitur: haec eadem postea transfertur facta viviradix. violaria in fundo facere non est utile, ideo quod necesse est terra adruenda pulvinos fieri, quos inrigationes et pluviae tempestates abluunt et agrum faciunt macriorem. a favonio usque ad arcturi exortum recte serpillum e seminario transferri, quod dictum ab eo, quod serpit. fossas novas fodere, veteres tergere, vineas arbustumque putare, dum in &7xv& diebus ante et post brumam, ut pleraque, ne facias. nec non tum aliquid recte seritur, ut ulmi. @@Octavo intervallo inter brumam et favonium haec fieri oportet. de segetibus, siqua est aqua, deduci; sin siccitates sunt et terra teneritudinem habet, sarire. vineas arbustaque putare. cum in agris opus fieri non potest, quae sub tecto possunt tunc conficienda antelucano tempore hiberno. quae dixi scripta et pro-posita habere in villa oportet, maxime ut vilicus norit. @@Dies lunares quoque observandi, qui quodam modo bipertiti, quod a nova luna crescit ad plenam @1 et inde rursus ad novam lunam decrescit, quaad veniat ad intermenstruum, [e] quo die dicitur luna esse ex-trema et prima: a quo eum diem Athenis appellant $E(/NHN KAI\ NE/AN&, $TRIAKA/DA& alii. quaedam facienda in agris potius crescente luna quam senescente, quaedam contra quae metas, ut frumenta et caeduas silvas. Ego istaec, inquit Agrasius, no solum in ovibus tondendis, sed in meo capillo a patre acceptum servo, ni [de]crescente luna tonde[2n]2s calvos fiam. Agrius, Quem ad modum, inquit, luna quadripertita? et quid ea divisio ad agros pollet? Tremelius, Numquam rure audisti, inquit, octavo Ianam lunam et crescentem et contra senescentem, et quae crescente luna fieri oporteret, [et] tamen quaedam melius fieri post octavo Ianam lunam quam ante? et siquae senescente fieri conveniret, melius, quanto minus haberet ignis id astrum? dixi de quadripertita forma [2in]2 cultura agri. @@Stolo, Est altera, inquit, temporum divisio con-iuncta quodam modo cum sole et luna [quin] sexper-tita, quod omnis fere fructus quinto denique gradu pervenit ad perfectum ac videt in villa dolium ac modium, unde sexto prodit ad usum. primo praepa-randum, secundo serendum, tertio nutricandum, quarto legendum, quinto condendum, sexto promendum. ad alia in praeparando faciendi scrobes aut repastinandum aut sulcandum, ut si arbustum aut pomarium facere velis; ad alia arandum aut fodiendum, ut si segetes instituas; ad quaedam bipalio vertenda terra plus aut minus. aliae enim radices angustius diffundunt, ut cupressi, aliae latius, ut platani, usque eo ut Theo- @1 phrastus scribat Athenis in Lyceo, cum etiam nunc platanus novella esset, radices trium et triginta cubitorum egisse. quaedam si bubus et aratro prosci[n]deris, et iterandum, antequam semen iacias. item praeparatio siquae fit in pratis, id est ut defendantur a pastione, quod fere observant a piro florente; si inrigua sunt, ut tempestive inrigentur. @@Quae loca in agro stercoranda, videndum, et qui et quo genere potissimum facias: nam discrimina eius aliquot. stercus optimum scribit esse Cassius volu-crium praeter palustrium ac nantium. de hisce prae-stare columbinum, quod sit calidissimum ac fermentare possit terram. id ut semen aspargi oportere in agro, non ut de pecore acervatim poni. ego arbitror prae-stare ex aviariis turdorum ac merularum, quod non solum ad agrum utile, sed etiam ad cibum ita bubus ac subus, ut fiant pingues. itaque qui aviaria con-ducunt, si cavet[o] dominus stercus ut in fundo maneat, minoris conducunt, quam ii quibus id accedit. Cassius secundum columbinum scribit esse hominis, tertio ca-prinum et ovillum et asininum, minime bonum equinum, sed in segetes: in prata enim vel optimum, ut cetera-rum veterinarum, quae hordeo pascuntur, quod multam facit herbam. stercilinum secundum villam facere oportet, ut quam paucissimis operis egeratur. in eo, si in medio robusta aliqua materia sit depacta, negant serpentem nasci. @@Sationis autem gradus, secundus, hanc habet [2curam]2: natura[m] ad quod tempus cuiusque seminis apta sit ad serendum. nam refert in agro ad quam partem caeli quisque locus spectet, sic ad quod tempus @1 quaeque res facillime crescat. nonne videmus alia florere verno tempore, alia aestivo, neque eadem autumnali, quae hiberno? itaque alia seruntur atque inseruntur et metuntur ante aut post quam alia; et cum pleraque vere quam autumno inserantur, circiter solstitium inseri ficos nec non brumalibus diebus cerasos. quare cum semina sint fere quattuor generum, [2quae natura dedit]2, quae transferuntur e terra in terram viva[s] ra-dice[s], quae ex arboribus dempta demittuntur in humum, quae inseruntur ex arboribus in arbores, de singulis rebus videndum, quae quoque tempore locoque facias. @@Primum semen, quod est principium genendi, id duplex, unum quod latet nostrum sensum, alterum quod apertum. latet, si sunt semina in aere, ut ait physicos Anaxagoras, et si aqua, quae influit in agrum, inferre solet, ut scribit Theophrastus. illud quod apparet ad agricolas, id videndum diligenter. quaedam enim ad genendum %propterea usque adeo parva, ut sint obscura, ut cupressi. non enim galbuli qui na-scuntur, id est tamquam pilae parvae corticiae, id semen, sed in iis intus. primigenia semina dedit natura, re-liqua invenit experientia coloni. [num] prima quae sine colono, priusquam sata, nata; secunda quae ex iis col-lecta neque, priusquam sata, nata. prima semina videre oportet ne vetustate sint exsucta aut ne sint admixta aut ne propter similitudinem sint adulterina. semen vetus tantum valet in quibusdam rebus, ut naturam commutet. nam ex semine brassicae vetere sato nasci aiunt rapa et contra ex raporum brassicam. secunda semina videre oportet ne, unde tollas, nimium cito aut tarde tollas. tempus enim idoneum, quod scribit Theophrastus, vere et autumno et caniculae exortu, neque omnibus locis ac generibus idem. in @1 sicco et macro loco et argilloso vernum tempus ido-neum, quo minus habet umoris: in terra bona ac pingui autumno, quod vere multus umor, quam satio-nem quidam metiuntur fere diebus &7xxx&. tertium genus seminis, quod ex arbore per surclos defertur in terram, si in humum demittitur, in quibusdam [cum] est vi-dendum ut eo tempore sit deplantatum, quo[d] oportet (id fit tum, antequam gemmare aut florere quid in-cipit); et quae de arbore transferas ut ea deplantes potius quam defringas, quod plantae solum stabilius, quo latius aut radices facilius mittit. ea celeriter, antequam sucus exarescat, in terram demittunt. [dum] in oleagineis seminibus [arbores] videndum ut sit de tenero ramo ex utraque parte aequabiliter praecisum, quas alii clavolas, alii taleas appellant ac faciunt cir-citer pedales. quartum genus seminis, quod transit ex arbore in aliam, videndum qua ex arbore in quam transferatur et quo tempore et quem ad modum obli-getur. non enim pirum recipit quercus: neque enim si malus pirum. hoc secuntur multi, qui haruspices audiunt multum, a quibus proditum, in singulis ar-boribus quot genera insita sint, uno ictu tot fulmina fieri illut quod fulmen concepit. si in pirum silvati-cam inserueris pirum quamvis bonam, non fore tam iucundam, quam si in ea[2m]2 quae silvestris non sit. in quamcumque arborem inseras, si eiusdem generis est, dumtaxat ut sit utraque malus, ita inserere oportet referentem ad fructum, meliore genere ut sit surculus, quam est quo veniat arbor. est altera species ex arbore in arborem inserendi nuper animadversa in arboribus propinquis. ex arbore, qua vult habere surculum, in eam quam inserere vult ramulum tra- @1 ducit et in eius ramo praeciso ac diffisso inplicat, eum locum qui contingit, ex utraque parte quod intro est falce extenuatum, ita ut ex una parti quod caelum visurum est cortice[2m]2 cum cortice exaequatum habeat. eius ramuli, quem inseret, cacumen ut derectum sit ad caelum curat. postero anno, cum comprendit, unde propagatum est, ab altera arbore praecidit. @@Quo tempore qua[2e]2que transferas, haec in primis videnda, [quod] quae prius verno tempore inserebantur, nunc etiam solstitiali, ut ficus, quod densa materia non est et ideo sequitur cald[i]orem. a quo fit ut in locis frigidis ficeta fieri non possint. aqua recenti insito inimica: tenellum enim cito facit putre. itaque [qui fit] caniculae signo commodissime existimatur ea inseri. quae autem natura minus sunt mollia, vas aliquod supra alligant, unde stillet lente aqua, ne prius exarescat surculus, quam colescat. cuius surculi cor-ticem integrum servandum et eum sic exacuendum, ut non denudes medullam. ne extrinsecus imbres noceant aut nimius calor, argilla oblinendum ac libro obligandum. itaque vitem triduo antequam inserant desecant, ut qui in ea nimius est umor defluat, ante-quam inseratur; aut in qua[2m]2 inserunt, in ea paulo infra, quam insitum est, incidunt, [in] qua umor ad-venticius effluere possit. contra in fico et malo pu-nica, et siqua[2e]2 etiam horum natura aridiora, continuo. in aliis translationibus videndum ut quod transferat [in] cacumen habeat gemmam, ut in ficis. @@De his primis quattuor generibus seminum quae- @1 dam quod tardiora, surculis potius utendum, ut in ficetis faciunt. fici enim semen naturale intus in ea fico, quam edimus, quae sunt minuta grana, e quibus parvis quod enasci coliculi vix queunt_omnia enim minuta et arida ad crescendum tarda, ea quae laxiora, et fecundiora, ut femina quam mas et pro portione in virgultis item: itaque ficus, malus punica et vitis propter femin[2e]2am mollitiam ad crescendum prona, contra palma et cupressus et olea in crescendo tarda: in hoc enim umidiora quam aridiora._quare ex terra potius in seminariis surculos de ficeto quam grana de fico expedit obruere, praeter si aliter ne-queas, ut siquando quis trans mare semina mittere aut inde petere vult. tum enim resticulam per ficos, quas edimus, maturas perserunt et eas, cum inaruerunt, complicant ac quo volunt mittunt, ubi obrutae in se-minario pariant. sic genera ficorum, Chiae ac Chal-cidicae et Lydiae [2et]2 Africanae, item cetera transmarina in Italiam perlata. simili de causa, oleae semen cum sit nuculeus, quod ex eo tardius enascebatur colis quam ex aliis, ideo potius in seminariis taleas, quas dixi, serimus. in primis observes ne in terram nimium aridam aut variam, sed temperatam, semen demittas. in iugerum unum, si est natura temperata terra, scri-bunt opus esse medicae sesquimodium. id seritur ita, ut semen iaciatur, quem ad modum [L] cum pabulum et frumentum seritur. cytisum seritur in terra bene subacta tamquam semen brassicae. inde differtur et in sesquipedem ponitur, aut etiam de cytiso duriore virgulae deplantantur, et ita pangitur in serendo. seruntur fabae modii &7iiii& in iugero, tritici &7v&, hordei &7vi&, farris &7x&, sed non nullis locis paulo amplius aut minus. si enim locus crassus, plus; si macer, minus. quare observabis, quantum in ea regione consuetudo erit @1 serendi, ut tantum facias, qu[2od t]2antum valet regio ac genus terrae, ut ex eodem semine aliubi cum de-cimo redeat, aliubi cum quinto decimo, ut in Etruria locis aliquot. in Italia in Subaritano dicunt etiam cum centesimo redire solitum, in Syria ad Gadara et in Africa ad Byzacium item ex modio nasci centum. illut quoque multum interest, in rudi terra, an in ea seras, quae quotannis obsita sit, quae vocatur resti-bilis, an in vervacto quae interdum requierit. Cui Agrius, In Olynthia [quotannis] restibilia esse dicunt, sed ita ut tertio quoque anno uberiores ferant fructos. Licinius, Agrum alternis annis relinqui oportet paulo [aut] levioribus sationibus, id est quae minus sugunt terram. @@Dicetur, inquit Agrius, de tertio gradu, de nutri-cationibus atque alimoniis eorum. Ille, Quae nata sunt, inquit, in fundo alescunt, adulta concipiunt, praegnatia [L], cum sunt matura, pariunt poma aut spicam, sic alia. a quo profectum, redit semen. itaque si florem acerbumve pirum aliudve quid decerpseris, in eodem loco eodem anno nihil renascitur, quod praegnationis idem bis habere non potest. ut enim mulieres habent ad partum dies certos, sic arbores ac fruges. @@Primum plerumque e terra exit hordeum diebus &7vii&, nec multo post triticum; legumina fere quadriduo aut quinque diebus, praeterquam faba: ea enim serius ali-quanto prodit [seges ostendit]. item milium et sesima et cetera similiter aequis fere diebus, praeterquam siquid regio aut tempestas viti[i] attulit, quo minus ita fiat. quae in seminario nata, si loca erunt frigi- @1 diora, quae molli natura sunt, per brumalia tempora tegere oportet fronde aut stramentis. si erunt imbres secuti, videndum necubi aqua consistat: venenum enim gelum radicibus tenellis. sub terra et supra virgulta non eodem tempore aeque crescunt: nam radices au-tumno aut hieme magis sub terra quam supra alescunt, quod tectae terrae tepore propagantur, supra terram aere frigidiore cinguntur. itaque ita esse docent sil-vestria, ad quae sator non accessit. nam prius ra-dices, quam ex iis quod sole[n]t nasci, crescunt. neque radices longius procedunt, nisi quo te[m]por[e] venit solis. duplex causa radic[2i]2um, quod et materiem aliam quam aliam longius proicit natura, et quod alia terra alia facilius viam dat. propter cuius modi res ad-miranda discrimina sunt natura[2e]2 aliquot, ex quibus-dam foliis propter eorum versuram, quod sit anni tempus, ut dici possit, ut olea et populus alba et salix. horum enim folia cum converterunt se, solstitium di-citur fuisse. nec minus admirandum quod fit in flori-bus, quos vocant heliotropia ab eo, quod ad solis ortum mane spectant et eius iter ita secuntur ad occasum, ut ad eum semper spectent. @@In seminario quae surculis consita et eorum mol-liora erunt natura cacumina, ut olea ac fi[2cus]2, ea summa integenda binis tabellis dextra et sinistra deligata herbaeque eligendae. eae dum tenerae sunt, vellendae. %prius enim aridae factae rixantur ac celerius rum-puntur, quam secuntur. contra herba[m] in pratis ad spem faenisiciae nata non modo non evellenda in nutricatu, sed etiam non calcanda. quo et pecus ab prato ablegandum et omne iumentum, etiam hominem. @1 solum enim hominis exitium herbae et semitae funda-mentum. in segetibus autem frumentum quo culmus extulit, spica[m]. ea quae mu[l]tilata non est, in hordeo et tritico, tria habet continentia, granum, glumam, aristam et etiam, primitus spica cum oritur, vaginam. granum dictum quod est intimum soldum; gluma[m] qui est folliculus eius; arista quae ut acus tenuis longa eminet e gluma, proinde ut grani apex sit gluma et arista. arista et granum omnibus fere notum, gluma paucis. itaque id apud Ennium solum scriptum scio esse in Euhemeri libris versis. videtur vocabulum etymum habere a glubendo, quod eo folliculo deglu-bitur granum. itaque eodem vocabulo appellant fici eius, quam edimus, folliculum. arista dicta, quod are-scit prima. granum [2a]2 gerendo: id enim ut gerat spica, seritur frumentum, non ut gluma[2m]2 aut ari-sta[2m]2 gerat, ut vitis seritur, non ut pampinum ferat, sed ut uvam. spica[m] autem, quam rustici, ut acce-perunt antiquitus, vocant specam, a spe videtur nomi-nata: eam enim quod sperant fore, serunt. spica mutila dicitur, quae non habet aristam: ea enim quasi cornua sunt spicarum. quae primitus cum oriuntur neque plane apparent, qua sub latent herba, ea vocatur va-gina, ut in qua latet conditum gladium. illut autem summa in spica iam matura, quod est minus quam granum, vocatur frit. quod [2in]2 infima spica ad cul-mum stramenti summum item minus quam granum est, appellatur urru. @@Cum conticuisset nec interrogaretur, de nutri-catu credens nihil desiderari, Dicam, inquit, de fructi- @1 bus maturis capiendis. primum de pratis summissis herba, cum crescere desiit et aestu arescit, subsecari falcibus debet et, quaad perarescat, furcillis versari: cum peraruit, de his manipulos fieri ac vehi ad villam: tum de pratis stipulam rastellis eradi atque addere faenisiciae cumulum. quo facto sicilienda prata, id est falcibus consectanda quae faenisices praeterierunt ac quasi herba tuberosum reliquerunt campum. a qua sectione arbitror dictum sicilire pratum. @@Messis proprio nomine dicitur in iis quae meti-mur, maxime in frumento, et ab eo esse vocabulo declinata. frumenti tria genera sunt messionis, unum, ut in Vmbria, ubi falce secundum terram succidunt stramentum et manipulum, ut quemque subsicuerunt, ponunt in terra. ubi eos fecerunt multos, iterum eos percensent ac de singulis secant inter spicas et stra-mentum. spicas coiciunt in corbem atque in aream mittunt, stramenta relincunt in segete, unde tollantur in acervum. altero modo metunt, ut in Piceno, ubi ligneum habent incurvum bacillum, in quo sit ex-tremo serrula ferrea. haec cum comprendit fascem spicarum, desecat et stramenta stantia in segeti re-linquit, ut postea subsecentur. tertio modo metitur, ut sub urbe Roma et locis plerisque, ut stramentum medium subsicent, quod manu sinistra summum pren-dunt: a quo medio messem dictam puto. infra manum stramentum quod [2cum]2 terra haeret, postea subsecatur; contra quod cum spica stramentum haeret, corbibus in aream defertur. ibi discedit in aperto loco palam: a quo potest nominata esse palea. alii stramentum ab stando, ut st[r]amen, dictum putant; alii ab stratu, quod id substernatur pecori. cum est matura seges, @1 metendum, cum in ea [2in]2 iugerum fere una opera propemodum in facili agro satis esse dicatur. messas spicas corbibus in aream deferre debent. @@Aream esse oportet in agro sublimiori loco, quam perflare possit ventus: hanc esse modicam pro magni-tudine segetis, potissimum rutundam et mediam paulo extumidam, ut, si pluerit, non consistat aqua et quam brevissimo itinere extra aream defluere possit: omne porro brevissimum in rutundo e medio ad extremum: solida terra pavita, maxime si est argilla, ne, aestu peminosa [2si sit]2, in rimis eius grana oblitescant et recipiant aquam et ostia aperiant muribus ac formi-cis. itaque amurca solent perfundere: ea enim her-barum [de amurca] et formicarum et talparum ve-nenum. quidam aream ut habeant soldam, muniunt lapide aut etiam faciunt pavimentum. non nulli etiam tegunt areas, ut in Bagiennis, quod ibi saepe id temporis anni oriuntur nimbi. ubi ea retecta et loca calda, prope aream faciundum umbracula, quo suc-cedant homines in aestu tempore meridiano. quae seges grandissima atque optima fuerit, seorsum in aream secerni oportet spicas, ut semen optimum habeat; e spicis in area excuti grana. quod fit apud alios iumentis iunctis ac tribulo. id fit e tabula lapidibus aut ferro asperata, quae [2cum]2 imposito auriga aut pondere grandi trahitur iumentis iunctis, [aut] discutit e spica grana: aut ex axibus dentatis cum orbiculis, quod vocant plostellum poenicum; in eo quis sedeat atque agitet quae trahant iumenta, [a]ut in Hispania citeriore et aliis locis faciunt. apud alios exteritur grege iumentorum inacto et ibi agitato perticis, quod ungulis e spica exteruntur grana. iis tritis oportet @1 e terra subiectari vallis aut ventilabris, cum ventus spirat lenis. ita fit ut quod levissimum est in eo atque appellatur acus [2ac palea]2 evannatur foras extra aream ac frumentum, quod est ponderosum, purum veniat ad corbem. messi facta spicilegium venire oportet aut domi legere stipulam aut, si sunt spicae rarae et operae carae, compasci. summa enim spec-tanda, ne in ea re sumptus fructum superet. @@In vinetis uva cum erit matura, vindemiam ita fieri oportet, ut videas, a quo genere uvarum et a quo loco vineti incipias legere. nam et praecox et mis-cella, quam vocant nigram, multo ante coquitur, quo prior legenda, et quae pars arbusti ac vineae magis aprica, prius debet descendere de vite. in vindemia diligentis uva non solum legitur [2sed etiam eligitur: legitur]2 ad bibendum, eligitur ad edendum. itaque lecta defertur in forum vin[i]arium, unde in dolium inane veniat; electa in secretam corbulam, unde in ollulas addatur et in dolia plena vinaciorum contru-datur, alia quae in piscinam in amphoram picatam descendat, alia quae in ar[2e]2a[2m]2 in carnarium escendat. quae calcatae uvae erunt, earum scopi cum folliculis sub-iciendi sub prelum, ut, siqui[2d]2 reliqui habea[2n]2t musti, exprimatur in eundem lacum. cum desiit sub prelo fluere, quidam circumcidunt extrema et rursus pre-munt et, rursus cum expressum, circumcisicium appel-lant ac seorsum quod expressum est servant, quod resipit ferrum. expressi acinorum folliculi in dolia co[n]iciuntur, eoque aqua additur: ea vocatur lora, quod lota acina, ac pro vino operariis datur hieme. @1 @@De oliveto oleam, quam manu tangere possis e terra ac scalis, legere oportet potius quam quatere, quod ea quae vapulavit macescit nec dat tantum olei. quae manu stricta, melior ea quae digitis nudis [laudabilior L], quam illa quae cum digitabulis, duri-ties enim eorum quod non solum stringit bacam, sed etiam ramos glubit ac relinquit ad gelicidium retectos. quae manu tangi non poterunt, ita quati debent, ut harundine potius quam pertica feriantur: gravior enim plaga medicum quaerit. qui quatiet, ne adversam caedat. saepe enim ita percussa olea secum defert de ramulo plantam, quo facto fructum amittunt posteri anni. nec haec non minima causa, quod oliveta di-cant alternis annis non ferre fructus aut non aeque magnos. olea ut uva per idem bi[l]vium redit in villam, alia ad cibum [l. edatur], alia ut eliquescat ac non solum corpus intus unguat sed etiam extrinsecus. ita-que dominum et balneas et gyminasium sequitur. haec, de qua fit oleum, congeri solet acervatim [2in]2 dies singulos in tabulata, ut ibi mediocriter fracescat ac primus quisque acervos demittatur per serias ac vasa olearia ad trapetas, quae res molae oleariae ex duro et aspero lapide. olea lecta si nimium diu fuit in acervis, caldore fracescit et oleum foetidum fit. itaque si nequeas mature conficere, in acervis iactando ventilare oportet. ex olea fructus duplex, oleum, quod omnibus notum, et amurca, cuius utilitatem quod ignorant plerique, licet videre e torculis oleariis fluere in agros ac non solum denigrare terram, sed multi-tudine facere sterilem; cum is umor modicus cum ad multas res tum ad agri culturam pertineat vehementer, quod circum arborum radices infundi solet, maxime ad oleam, et ubicumque in agro herba nocet. @1 @@Agrius, Iamdudum, inquit, in villa sedens ex-[s]pecto cum clavi te, Stolo, dum fructus in villam re-feras. Ille, Em quin adsum, venio, inquit, ad limen, fores aperi. primum faenisiciae conduntur melius sub tecto quam in acervis, quod ita fit iucundius pabu-lum. ex eo intellegitur, quod pecus utroque posito libentius est. [et] triticum condi oportet in granaria sublimia, quae perflentur vento ab exortu ac septem-trionum regione, ad quae nulla aura [h]umida ex pro-pinquis locis adspiret. parietes et solum opere tec-torio marmorato loricandi; si minus, ex argilla mixta acere e frumento et amurca, quod murem et vermem non patitur esse et grana facit solidiora ac firmiora. quidam ipsum triticum conspargunt, cum addant in circiter mille modium quadrantal amurcae. item alius aliut adfriat aut aspargit, ut Chalcidicam aut Caricam cretam aut absenthium, item huius generis alia. qui-dam granaria habent sub terris speluncas, quas vocant sirus, ut in Cappadocia ac Thrac[h]ia; alii, ut in agro Car-thaginiensi et Oscensi [ut] in Hispania citeriore, puteos. horum solum paleis substernunt et curant ne umor aut aer tangere possit, nisi cum promitur ad usum. quo enim spiritus non pervenit, ibi non oritur curculio. sic conditum triticum manet vel annos L, milium vero plus annos C. supra terram granaria in agro quidam sublimia faciunt, ut in Hispania citeriore et in Apulia quidam, quae non solum a lateribus per fenestras, sed etiam subtus a solo ventus re[2fri]2gerare possit. faba [2et]2 legumina in oleariis vasis oblita cinere perdiu in-columia servantur. @@Cato ait uvam aminneam minusculam et maiorem @1 et apiciam in ollis commodissime condi: eadem in sapa et musto recte: quas suspendas opportunissimas esse duracinas et aminneas scantianas. de pomis con-ditiva, mala struthea, cotonea, scantiana, scaudiana, orbiculata et quae antea mustea vocabant, nunc meli-mela appellant, haec omnia in loco arido et frigido supra palea[2s]2 posita servari recte putant. et ideo oporothecas qui faciunt, ad aquilonem ut fenestras habeant atque ut eae perflentur curant, neque tamen sine foriculis, ne, cum [h]umorem amiserint, pertinaci vento vieta fiant; ideoque in iis camaras marmorato et parietes pavimentaque [L laudabiliter] faciunt, quo frigidius sit. in quo etiam quidam triclinium sternere solent cenandi causa. etenim in quibus luxuria con-cesserit ut in pinacothece faciant, quod spectaculum datur ab arte, cur non quod natura datum utantur in venustate disposita pomorum? praesertim cum id non sit faciendum, quod quidam fecerunt, ut Romae coe[2m]2pta poma rus intulerint in oporothece[2n]2 instruendam con-vivi[i] causa. in oporotheca mala manere putant satis commode alii in tabulis in opere marmorato, alii sub-strata palea vel etiam floccis, mala punica demissis suis surculis in dolio harenae, mala cotonea struthea in pensilibus iunctis; contra in sapa condita manere pira aniciana sementiva; sorba quidam dissecta et in sole macerata, ut pira; et sorba per se, ubicumque sint posita in arido, facile durare: servare rapa con-secta in sinape, nuces iugulandis in harena. punica mala et in harena iam decerpta ac matura et etiam immatura, cum haereant in sua virga et demiseris in ollam sine fundo, eaque si coieceris in terram et obleris @1 circum ramum, ne extrinsecus spiritus adflet, ea non modo integra ex[s]imi, sed etiam maiora, quam in arbore umquam pependerint. @@De olivitate oleas esui optime condi scribit Cato orcites et puseas vel virides in muria vel [2in]2 lentisco contusas. orcites nigras aridas, sale si sint confri-[c]atae dies quinque et tum sale excusso biduum si in sole positae fuerint, manere idoneas solere: easdem sine sale in defrutum condi[re] recte. amurcam periti agricolae tam in [2d]2oleis condunt quam oleum aut vinum. eius conditio: cum expressa effluxit, [quod] statim de ea decoquuntur duae partes et refrigeratum conditur in vasa. sunt item aliae conditiones, ut ea in qua adicitur [L] mustum. @@Quod nemo fructus condit, nisi ut promat, de eo quoque vel sexto gradu animadvertenda pauca. pro-munt condita aut propterea quod sunt tuenda, aut quod utenda, aut quod vendunda. ea quod dissimilia sunt inter se, aliut alio tempore tuendum et utendum. @@Tuendi causa promendum id frumentum, quod curculiones exesse incipiunt. id enim cum promptum est, in sole ponere oportet aquae catinos, quod eo conveniunt, ut ipsi se necent, curculiones. sub terra qui habent frumentum in iis quos vocant sirus, quod cum periculo introitur recenti apertione, ita ut quibus-dam sit interclusa anima, aliquanto post promere, quam aperueris, oportet. far, quod in spicis condideris per messem et ad usus cibatus expedire velis, promendum hieme, ut in pistrino pisetur ac torreatur. @@Amurca cum ex olea expressa, qui est [h]umor @1 aquatilis, ac retrimentum [et] conditum in vas fictile, id quidam sic solent tueri, diebus &7xv& [2in]2 eo quod est levissimum ac summum deflatum ut traiciant in alia vasa et hoc i[2s]2dem intervallis duodeciens sex mensi-bus proximis item faciant; cum id novissime, potissi-mum traiciant, cum senescit luna. tum decocunt in ahenis leni igni, [2ad]2 duas partes quaad re[2de]2gerunt. tum denique ad usum recte promitur. @@Quod mustum conditur in dolium, ut habeamus vinum, non promendum dum fervet, neque etiam cum processit ita, ut sit vinum factum, si vetus bibere velis, quod non fit, antequam accesserit [2annus]2: anniculum prodit. si est vero ex eo genere uvae, quod mature coacesca[n]t, ante vindemiam consumi aut venire oportet. genera sunt vini, in quo Falerna, quae quanto pluris annos condita habuerunt, tanto, cum prompta, sunt fructuosiora. @@Oleas albas quas cond[2id]2eris, novas si[c] celeriter promas, [nisi condideris] propter amaritudinem respuit palatum; item nigras, nisi prius eas sale maceraris, ut libenter in os recipiantur. @@Nucem iuglandem et palmulam et ficum Sabinam quanto citius promas, iucundiore utare, quod vetustate ficus fit pallidior, palmula cariosior, nux aridior. @@Pensilia, [a]ut uvae, mala et sorba, ipsa ostendunt, quando ad usum oporteat promi, quod colore mutato et contractu acinorum, si non dempseris ad edendum, ad abiciendum descensurum se minitantur. sorbum maturum mite conditum citius promi oportet: acer- @1 bum enim suspensum lentius est, quod prius domi maturitatem adsequi vult, quam nequit in arbore, quam mitescat. @@Messum far promendum hieme in pistrino ad torrendum, quod ad cibatum expeditum esse velis; quod ad sationem, tum promendum, cum segetes ma-turae sunt ad accipiendum. item quae pertinent ad sationem, suo quoque tempore promenda. quae ven-denda, videndum quae quoque tempore oporteat promi: alia enim, quae manere non possunt, antequam se com-mutent, ut celeriter promas ac vendas; alia, quae ser-vari possunt, ut tum vendas, cum caritas est. saepe enim diutius servata non modo usuram adiciunt, sed etiam fructum duplicant, si tempore promas. @@Cum haec diceret, venit libertus aeditumi ad nos flens et rogat ut ignoscamus, quod simus retenti, et ut ei in funus postridie prodeamus. omnes consurgi-mus ac simul exclamamus, 'quid? in funus? quod funus? quid est factum?' ille flens narrat ab nescio quo percussum cultello concidisse, quem qui esset animadvertere in turba non potuisse, sed tantum modo exaudisse vocem, perperam fecisse. ipse cum patro-œnum domum sustulisset et pueros dimisisset, ut medi-cum requirerent ac mature adducerent, quod potius illut administrasset, quam ad nos venisset, aecum esse sibi ignosci. nec si eum servare non potuisset, quin non multo post animam efflaret, tamen putare[t] se fe-cisse recte [L]. non moleste ferentes descendimus de aede et de casu humano magis querentes, quam ad-mirantes id Romae factum, discedimus omnes. @1 @@@@{1RERVM RVSTICARVM DE RE PECVARIA @@@@LIBER SECVNDVS}1 @@Viri magni nostri maiores non sine causa prae-ponebant rusticos Romanos urbanis. ut ruri enim qui in villa vivunt ignaviores, quam qui in agro ver-santur in aliquo opere faciendo, sic qui in oppido sederent, quam qui rura colerent. desidiosiores puta-bant. itaque annum ita diviserunt, ut nonis modo diebus urbanas res usurparent, reliquis septem ut rura colerent. quod dum servaverunt institutum, utrumque sunt consecuti, ut et cultura agros fecundissimos ha-berent et ipsi valetudine firmiores essent, ac ne Grae-corum urbana desiderarent gymnasia. quae nunc vix satis singula sunt, nec putant se habere villam, si non multis vocabulis retineant graecis, quom vocent particulatim loca, procoetona, palaestram, [2a]2podyterion, peristylon, ornithona, peripteron, oporothecen. igitur quod nunc intra murum fere patres familiae cor-repserunt relictis falce et aratro et manus movere maluerunt in theatro ac circo, quam in segetibus ac vinetis, [ac] frumentum locamus qui nobis adve[2h]2at, qui saturi fiamus ex Africa et Sardinia, et navibus vindemiam condimus ex insula Coa et Chia. itaque in qua terra culturam agri docuerunt pastores pro- @1 geniem suam, qui condiderunt urbem, ibi contra pro-genies eorum propter avaritiam contra leges ex segeti-bus fecit prata, ignorantes non idem esse agri culturam et pastionem. alius enim opilio et arator, nec, si possunt in agro pasci [2armenta]2, armentarius non aliut ac bubulcus. armentum enim id quod in agro natum non creat, sed tollit dentibus. contra bos domitus causa fit ut commodius nascatur frumentum in segete et pabulum in novali. alia, inquam, ratio ac scientia coloni, alia pastoris: coloni ea quae agri cultura factum ut nascerentur e terra, contra pastoris ea quae nata ex pecore. quarum quoniam societas inter se magna, propterea quod pabulum in fundo conpascere quam vendere plerumque magis expedit domino fundi et stercoratio ad fructus terrestres aptissima et maxume ad id pecus adpositum, qui habet praedium, habere utramque debet disciplinam, et agri culturae et pecoris pascendi, et etiam villaticae pastionis. ex ea enim quoque fructus tolli possunt non mediocres, ex ornitho-nibus ac leporariis et piscinis. e quis quoniam de agri cultura librum Fundaniae uxori propter eius fundum feci, tibi, Niger Turrani noster, qui vehementer delectaris pecore, propterea quod te empturientem in campos Macros ad mercatum adducunt crebro pedes, quo facilius sumptibus multa poscentibus ministres, quod eo facilius faciam, quod et ipse pecuarias habui grandes, in Apulia oviarias et in Reatino equarias, [qua] de re pecuaria breviter ac summatim percurram ex sermonibus nostris collatis cum iis qui pecuarias habuerunt in Epiro magnas, tum cum piratico bello inter Delum et Siciliam Graeciae classibus praeessem. incipiam hinc [hic intermisimus]. @1 @@Cum Menates discessisset, Cossinius mihi, Nos te non dimittemus, inquit, antequam illa tria explicaris, quae coeperas nuper dicere, [2cum]2 sumus interpellati. Quae tria? inquit Murrius, an ea quae mihi here dixisti de pastoricia re? Ista, inquit ille, quae coe-perat hic disserere, quae esset origo, quae dignitas, quae ars, cum %poetam sesum visere venissemus, ni medici adventus nos inpedisset. Ego vero, in-quam, dicam dumtaxat quod est historicon, de duabus rebus primis quae accepi, de origine et dignitate. de tertia parte, ubi est de arte, Scrofa suscipiet, ut semigraecis pastoribus dicam graece, $O(/S PE/R MOU POLLO\N A)MEI/NW&[2$N&]2. nam is magister C. Lucili Hirri, generi tui, cuius nobiles pecuariae in Bruttiis habentur. Sed haec ita a nobis accipietis, inquit Scrofa, ut vos, qui estis Epirotici pecuari[2ae]2 athletae, remuneremini nos ac quae scitis proferatis in medium. nemo enim omnia potest scire. Cum accepissem condicionem et meae partes essent primae, non quo non ego pecuarias in Italia[m] habeam, sed non omnes qui habent citharam sunt citharoedi: Igitur, inquam, et homines et pecudes cum semper fuisse sit necesse natura_sive enim ali-quod fuit principium generandi animalium, ut putavi[2t]2 Thales Milesius et Zeno Citieus, sive contra principium horum extitit nullum, ut credidit Pythagoras Samius @1 et Aristoteles Stagerites_necesse est humanae vitae a summa memoria gradatim descendisse ad hanc aetatem, ut scribit Dicaearchus, et summum gradum fuisse naturalem, cum viverent homines ex his rebus, quae inviolata ultro ferret terra, ex hac vita in se-cundam descendisse pastoriciam, e feris atque agresti-bus ut arboribus ac virgultis [ac] decarpendo glan-dem, arbu[s]tum, mora, poma colligerent ad usum, sic ex animalibus cum propter eandem utilitatem, quae possent, silvestria dep[2r]2enderent ac concluderent et mansuescerent. in quis primum non sine causa putant oves assumptas et propter utilitatem et propter [2p]2laci-ditatem. maxime enim hae natura quietae et aptis-simae ad vitam hominum. ad cibum enim lacte et caseum adhibitum, ad corpus vestitum et pelles ad-tulerunt. tertio denique gradu a vita pastorali ad agri culturam descenderunt, in qua ex duobus gradibus superioribus retinuerunt multa, et quo descenderant, ibi processerunt longe, dum ad nos perveniret. etiam nunc in locis multis genera pecudum ferarum sunt aliquot, ab ovibus, ut in Phrygia, ubi greges videntur conplures, in Samothrace caprarum, quas latine rotas appellant. sunt enim in Italia circum Fiscellum et Tetricam montes multae. de subus nemini ignotum, nisi qui apros non putat sues vocari. boves perferi etiam nunc sunt multi in Dardanica et M[2a]2edica et Thracia, asini feri in Phrygia et [2Ly]2caonia, equi feri in Hispania[e] citeriore regionibus aliquot. @@Origo, quam dixi; dignitas, quam di[xi]cam. de antiquis inlustrissimus quisque pastor erat, ut ostendit et graeca et latina lingua et veteres poetae, qui alios @1 vocant poly[2a]2rnas, alios polymelos, alios polybutas; qui ipsas pecudes propter caritatem aureas habuisse pelles tradiderunt, ut Argis, Atreus quam sibi Thyesten subduxe queritur; ut in Colchide [2ad]2 Aeetam, ad cuius arietis pellem profecti regio genere dicuntur Argo-nautae; ut in Libya ad Hesperidas, unde aurea mala, id est secundum antiquam consuetudinem capras et oves, [quas] Hercules ex Africa in Graeciam exporta-vit. ea enim [2a]2 sua voce Graeci appellarunt mela. nec multo secus nostri ab eadem voce, sed ab alia littera (vox earum non me, sed be sonare videtur), oves ba[2e]2lare vocem efferentes e quo post balare dicunt extrita littera, ut in multis. quod si apud antiquos non magnae dignitatis pecus esset, in caelo descri-bendo astrologi non appellassent eorum vocabulis signa, quae non modo non dubitarunt ponere, sed etiam ab iis principibus duodecim signa multi numerant, ab ariete et tauro, cum ea praeponerent Apollini et Herculi. ii enim dei ea secuntur, sed appellantur Gemini. nec satis putarunt de duodecim signis sextam partem obtinere pecudum nomina, nisi adiecissent, ut quartam tenere[2n]2t, capricornum. praeterea a pe-cuariis addiderunt capram, haedos, canes. an no[2n]2 etiam item in mari terraque ab his regionibus notae [a pecore], in mari, quod nominaverunt a capris Ae-g[2a]2eum pelagus, ad Syriam montem Taurum, in Sabinis Cantherium montem, [2Bosporum]2 unum Thracium, alte-rum Ci[2m]2merium? nonne in terris multa, ut oppidum in Graecia Hippion Argos? denique non Italia a vitulis, ut scribit Piso? Romanorum vero populum a pastoribus esse ortum quis non dicit? quis Faustulum @1 nescit pastorem fuisse nutricium, qui Romulum et Remum educavit? non ipsos quoque fuisse pastores obtinebit, quod Parilibus potissimum condidere urbem? non idem, quod multa etiam nunc ex vetere instituto bubus et ovibus dicitur, et quod aes antiquissimum quod est flatum pecore est notatum, et quod, urb[i]s cum condita est, tauro et vacca qua[e] essent muri et portae definitum, et quod, populus Romanus cum lu-stra[re]tur suovitaurilibus, circumaguntur verres aries taurus, et quod nomina multa habemus ab utroque pecore, a maiore et a minore_[2a minore]2 Porcius, Ovi-nius, Caprilius; sic a maiore Equitius, Taurius, [2Asi-nius_et idem]2 cognomina adsignificare quod dicuntur, ut Anni[i] Caprae, Statili Tauri, Pomponi Vituli, sic a pecudibus alia multa? @@Relicum est de scientia pastorali, de qua est dicendum, quod Scrofa noster, cui haec aetas defert rerum rusticarum omnium palmam, quo melius potest, dice[2t]2. Cum convertissent in eum ora omnes, Scrofa, Igitur, inquit, est scientia pecoris parandi ac pas-cendi, ut fructus quam possint maximi capiantur ex eo, a quibus ipsa pecunia nominata est: nam omnis pecuniae pecus fundamentum. ea partes habet novem, discretas ter ternas, ut sit una de minoribus pecudi-bus, cuius genera tria, oves capra sus, altera de pecore maiore, in quo sunt item ad tres species na-tura discreti, boves asini equi. tertia pars est in pe-cuaria quae non para[2n]2tur, ut ex iis capiatur fructus, sed propter eam aut ex ea sunt, muli canes pastores. harum una quaeque in se generalis partis habet @1 minimum novenas, quarum in pecore parando necessariae quattuor, alterae in pascendo totidem; praeterea com-munis una. ita fiunt omnium partes minimum octo-ginta et una, et quidem necessariae nec parvae. pri-mum ut bonum pares pecus, unum scire oportet, qua aetate quamque pecudem parare habereque expediat. itaque in bubulo pecore minoris emitur annicula[m] et supra decem annorum, quod a bima aut trima fructum ferre incipit neque longius post decimum annum pro-cedit. nam prima aetas omnis pecoris et extrema sterilis. e quattuor [2primis]2 altera pars est cognitio formae unius cuiusque pecudis qualis sit. magni enim interest, cuius modi quaeque sit, ad fructum. ita potius bovem emunt cornibus nigrantibus quam albis, capram amplam quam parvam, sues procero corpore, capitibus ut sint parvis. tertia pars est, quo sit seminio quae-rendum. hoc nomine enim asini Arcadi[2ci]2 in Graecia nobilitati, in Italia Reatini, usque eo ut mea memoria asinus venierit sestertiis milibus sexaginta et unae quadrigae Romae constiterint quadringentis milibus. quarta pars est de iure in parando, quem ad modum quamque pecudem emi oporteat civili iure. quod enim alterius fuit, id ut fiat meum, necesse est aliquid in-tercedere, neque in omnibus satis est stipulatio aut solutio nummorum ad mutationem domini. in emptio-ne[m] alias stipulandum sanum esse, alias e sano pecore, alias neutrum. alterae partes quattuor sunt, cum iam emeris, observandae, de pastione, de fetura, de nutri-catu, de sanitate. pascendi primus locus qui est, eius ratio triplex, in qua regione quamque potissimum @1 pascas et quando et qui, ut capras in montuosis po-tius locis [quam] fru[c]ticibus quam in herbidis campis, equas contra. neque eadem loca aestiva et hiberna idonea omnibus ad pascendum. itaque greges ovium longe abiguntur ex Apulia in Samnium aestivatum atque ad publicanum profitentur, ne, si inscriptum pecus paverint, lege censoria committant. muli e Rosea campestri aestate exiguntur in %Burbures altos montes. qui potissimum quaeque pecudum pascatur, habenda ratio, nec solum quod faeno fit satura equa aut bos, cum sues hoc vitent et quaerant glandem, sed quod hordeum et faba interdum sit quibusdam obiciendum et dandum bubus lupinum et lactariis medica et cyti-sum; praeterea quod ante admissuram diebus triginta arietibus ac tauris datur plus cibi, ut vires habeant, feminis bubus demitur, quod macescentes melius con-cipere dicuntur. secunda pars est de fetura. nun[2c]2 appello feturam a conceptu ad partum: hi enim prae-gnationis primi et extremi fines. quare primum vi-dendum de admissione, quo quaeque tempore ut ineant facere oporteat. nam ut suillo pecori a favonio ad aequinoctium vernum putant aptum, sic ovillo ab arcturi occasu usque ad aquilae occasum. praeterea habenda ratio, quanto antequam incipiat admissura fieri mares a feminis secretos habeant, quod fere in omnibus binis mensibus ante faciunt et armentarii et opiliones. altera pars est, in fetura quae sint obser-vanda, quod alia alio tempore parere solet. equa enim ventrem fert duodecim menses, vacca decem, ovis et capra quinos, sus quattuor. in fetura res in-credibilis est in Hispania, sed est vera, quod in Lusi-tania ad oceanum in ea regione, ubi est oppidum @1 Olisippo, monte Tagro quaedam e vento concipiunt certo tempore equae, ut hic gallinae quoque solent, quarum ova hypenemia appellant. sed ex his equis qui nati pulli, non plus triennium vivunt. quae nata sunt matura et corda, ut pure et molliter stent vi-dendum et ne obterantur. dicuntur agni cordi, qui post tempus nascuntur ac remanserunt in volvis in-timis * * * vocant chorion, a quo cordi appellati. tertia res est, [2in]2 nutricatu quae observari oporteat, in quo quot diebus matris sugant mammam et id quo tem-pore et ubi; et si parum habet lactis mater, ut subi-ciat sub alterius mammam, qui appellantur sub[g]rumi, id est sub mamma. antiquo enim vocabulo mamma rumis, ut opinor. fere ad quattuor menses a mamma non diiunguntur agni, haedi tres, porci duo. e quis qui iam puri sunt ad sacrificium, ut immolentur, olim appellati sacres, quos appellat Plautus cum ait 'quanti sunt porci sacres?' sic boves altiles ad sacrificia publica saginati dicuntur op[t]imi. quarta pars est de sanitate, res multiplex ac necessaria, quod morbosum pecus est vitiosum, et quoniam non valet, saepe magna adficiuntur calamitate. cuius scientiae genera duo, ut in homine[m], unum ad quae adhibendi medici, alte-rum quae ipse etiam pastor diligens mederi possit. eius partes sunt tres. nam animadvertendum, quae cuiusque morbi sit causa, quaeque signa earum cau-sarum sint, et quae quemque morbum [cu]ratio curandi sequi debeat. fere morborum causae erunt, quod la-borant propter aestus aut propter frigora, nec non etiam @1 propter nimium laborem [2a]2ut contra[riam] nullam exercitationem, aut si, cum exercueris, statim sine intervallo cibum aut potionem dederis. signa autem sunt, ut eorum qui [si] e labore febrem habent ada-pertum [2os]2 umido spiritu crebro et corpore calido. curatio autem, cum hic est morbus, haec. perfunditur aqua et perunguitur oleo et vino tepefacto, et item cibo sustinetur, et inicitur aliquid, ne frigus laedat: sitienti aqua tepida datur. si hoc genus rebus non proficitur, demittitur sanguis, maxime e capite. item ad alios morbos aliae causae et alia signa, in omni pecore quae scripta habere oportet magistrum pecoris. relinquitur nonum quod dixi, de numero, utriusque partis commune. nam et qui parat pecus necesse est constituat numerum, quot greges et quanto[2s]2 sit pastu-rus, ne aut saltus desint aut supersint et ideo fructus dispereant. praeterea scire oportet, in grege quot feminas habeat, quae parere possint, quot arietes, quot utriusque generis suboles, quot reiculae sint alie-nandae. in alimoniis, si sunt plures nati, ut quidam faciunt, sequendum ut quosdam subducas, quae res facere solet ut reliqui melius crescant. @@Vide, inquit Atticus, ne te fallat et novenae istae partes non exeant extra pecoris minoris ac maioris nomen. quo pacto enim [f]erunt in mulis et pastoribus novenae partes, ubi nec admissurae nec feturae ob-servantur? in canibus enim video posse dici. sed do etiam in hominibus posse novenarium retineri nume-rum, quod in hibernis habent in villis mulieres, qui-dam etiam in aestivis, et id pertinere putant, quo facilius ad greges pastores retineant, et puerperio familiam faciunt maiorem et rem pecuariam fructuo- @1 siorem. Si[2c]2, inquam, numerus non est ut sit ad amussim, ut non est, cum dicimus mille naves isse ad Troiam, centumvirale esse iudicium Romae. quare deme, si vis, duas res de mulis, admissuram et par-turam. Vaccius, Parturam? inquit, proinde ut non aliquotiens dicatur Romae peperisse mulam. Cui ego ut succinerem, subicio Magonem et Dionysium scri-bere, mula et equa cum conceperint, duodecimo mense parere. quare non, si hic in Italia cum peperit mula sit portentum, adsentiri omnes terras. neque enim hirundines et ciconiae, quae in Italia pariunt, in om-nibus terris pariunt. non scitis palmulas careotas Syrias parere in Iudaea, in Italia non posse? Sed Scrofa, Si exigere mavis sine mulorum fetura et nu-tricatu numerum octoginta et unum, est qui expleas duplicem istam lacunam, quod extraordinariae fructum species duae accedunt magnae, quarum una est ton-sura, quod oves ac capras detondunt aut vellunt; altera, quae latius patet, de lacte et caseo, quam scriptores graeci separatim $TUROPOII/AN& appellaverunt ac scripserunt de ea re permulta. @@Sed quoniam nos nostrum pensum absolvimus ac limitata est pecuaria quaestio, nunc rursus vos reddite nobis, o Epirotae, de una quaque re, ut videamus, quid pastores a Pergamide Maledove potis sint. Atti-cus, qui tunc Titus Pomponius, nunc Quintus Caecilius cognomine eodem, Ego opinor, inquit, incipiam primus, quoniam in me videre coni[2e]2cisse oculos, et dicam de primigenia pecuaria. e feris enim pecudibus primum dicis oves conprehensas ab hominibus ac mansuefactas. has primum oportet bonas emere, quae ita ab aetate, @1 si neque vetulae sunt neque merae agnae, quod alterae [iam] nondum, alterae iam non possunt dare fructum. sed ea melior aetas, quam sequitur spes, quam ea quam mors. de forma ovem esse oportet corpore amplo, quae lana multa sit et molli, villis altis et densis toto corpore, maxime circum cervicem et col-lum, ventrem quoque ut habeat pilosum. itaque quae id non habent, maiores nostri apicas appellabant ac reiciebant. esse oportet cruribus humilibus: caudis observate ut sint in Italia prolixis, in Syria brevibus. in primis videndum ut boni seminis pecus habeas. id fere ex duabus rebus potest animadverti, ex forma et progenie: ex forma, si arietes sint fronte lana vestiti bene, tortis cornibus pronis ad rostrum, ravis oculis, lana opertis auribus, ampli, pectore et scapulis et clunibus latis, cauda lata et longa. animadvertendum quoque lingua ne nigra aut varia sit, quod fere qui ea[2m]2 habent nigros aut varios procreant agnos. ex progenie autem animadvertitur, si agnos procreant formosos. in emptionibus iure utimur eo, quo lex praescripsit. in ea enim alii plura, alii pauciora ex-cipiunt: quidam enim pretio facto in singulas oves, ut agni cordi duo pro una ove adnumerentur, et si quoi vetustate dentes absunt, item binae pro singulis ut procedant. de reliquo antiqua fere formula utuntur. cum emptor dixit 'tanti sunt mi emptae?' et ille re-spondit 'sunt' et expromisit nummos, emptor stipulatur prisca formula sic, 'illasce oves, qua de re agitur, sanas recte esse, uti pecus ovillum, quod recte sanum est extra lusca[2m]2 surdam minam, id est ventre glabro, neque de pecore morboso esse habereque recte licere, @1 haec sic recte fieri spondesne?' cum id factum est, tamen grex dominum non mutavit, nisi si est adnu-meratum; nec non emptor pote ex empto vendito illum damnare, si non tradet, quam[o]vis non solverit nummos, ut ille emptorem simili iudicio, si non reddit pretium. @@De alteris quattuor rebus deinceps dicam, de pastione, fetura, nutricatu, sanitate. primum provi-dendum ut totum annum recte pascantur intus et foris: stabula idoneo loco ut sint, ne ventosa, quae spectent magis ad orientem quam ad meridianum tempus. ubi stent, solum oportet esse eruderatum et proclivum, ut everri facile possit ac fieri purum. non enim solum ea uligo lanam corrumpit ovium, sed etiam ungulas, ac scabras fieri cogit. cum aliquot dies steterunt, subicere oportet virgulta alia, quo mollius requiescant purioresque sint. libentius enim ita pascuntur. faciendum quoque saepta secreta ab aliis, quo in[i]cientes secludere possis, item quo cor-pore aegro. haec magis ad villaticos greges animad-vertenda. contra ill[2a]2e in saltibus quae pascuntur et a tectis absunt longe, portant secum crates aut retia, quibus cohortes in solitudine faciant, ceteraque uten-silia. longe enim et late in diversis locis pasci solent, ut multa milia absint saepe hibernae pastiones ab aestivis. Ego vero scio, inquam: nam mihi greges in Apulia hibernabant, qui in Reatinis montibus aesti-vabant, cum inter haec bina loca, ut iugum continet sirpiculos, sic calles publicae distantes pastiones. Eae-que ibi, ubi pascuntur in eadem regione, tamen tem-poribus distinguntur, aestate quod cum prima luce exeunt pastum, propterea quod tunc herba ruscida @1 meridianam, quae est aridior, iucunditate praestat. sole exorto potum propellunt, ut redintegrantes rursus ad pastum alacriores faciant. circiter meridianos aestus, dum defervescant, sub umbriferas rupes et arbores pa-tulas subig[i]unt, quaad refrigeratu[2r]2. aere vespertino rursus pascunt ad solis occasum. ita pascere pecus oportet, ut averso sole agat: caput enim maxime ovis molle est. ab occasu parvo intervallo interposito ad bibendum adpellunt et rursus pascunt, quaad contene-bravit: iterum enim tum iucunditas in herba redinte-grabit. haec a vergiliarum exortu ad aequinoctium autumnale maxime observant. quibus in locis messes sunt factae, inigere est utile duplici de causa, quod et caduca spica saturantur et obtritis stramentis et stercoratione faciunt in annum segetes meliores. reli-quae pastiones hiberno ac verno tempore hoc mutant, quod pruina iam exalata propellunt in pabulum et pascunt diem totum ac meridiano tempore semel agere potum satis habent. @@Quod ad pastiones attinet, haec fere sunt; quod ad feturam, quae dicam. arietes, quibus sis usurus ad feturam, bimestri tempore ante secernendum et largius pabulo explendum. cum redierunt [2ad]2 stabula e pastu, hordeum si est datum, firmiores fiunt ad la-borem sustinendum. tempus optimum ad admitten-dum ab arcturi occasu ad aquilae occasum, quod quae postea concipiunt[2ur]2, fiunt vegrandes atque imbecillae. ovis praegnas est diebus &7cl&. itaque fit partus exitu[s] autumnali, cum aer est modice temperatus et primitus oritur herba imbribus primoribus evocata. quam diu admissura fit, eadem aqua uti oportet, quod commu-tatio et lanam facit variam et corrumpit uterum. @1 cum omnes conceperunt, rursus arietes secernendi; iam factis praegna[n]tibus quod sunt molesti, obsunt. neque pati oportet minores quam bimas saliri, quod neque natum ex his idoneum est, neque non ipsae fiunt de-teriores; et non meliores quam trimae admissae. de-terrent ab saliendo, et fiscellas e iunco aliave qua re quod alligant ad naturam: commodius servantur, si secretas pascunt. @@In nutricatu, cum parere coeperunt, inigunt in stabula, eaque habent ad eam rem seclusa, ibique nata recentia ad ignem prope ponunt, quaad conva-luerunt. biduum a[2u]2t triduum retinent, dum adco-gnoscant matrem agni et pabulo se saturent. deinde matres cum grege pastum prodeunt, retinent agnos, ad quos cum reductae ad vesperum, aluntur lacte et rursus discernuntur, ne noctu a matribus conculcentur. hoc item faciunt mane, antequam matres in pabulum exeant, ut agni satulli fiant lacte. circiter decem dies cum praeterierunt, palos offigunt et ad eos alligant libro aut qua alia re levi distantes, ne toto die cur-santes inter se teneri delibent aliquid membrorum. si ad matris mammam non accedet, admovere oportet et labra agni unguere buturo aut adipe suilla et ol-facere labra lacte. diebus post paucis obicere iis viciam molitam aut herbam teneram, antequam exeunt pastum et cum reverterunt. et sic nutricantur, quaad facti sunt quadrimestres. interea matres eorum iis temporibus non mulgent quidam; qui id melius, om-nino perpetuo, quod et lanae plus ferunt et agnos plures. cum depulsi sunt agni a matribus, diligentia adhibenda est, ne desiderio senescant. itaque delinien-dum in nutricatu pabuli bonitate et a frigore et aestu @1 ne quid laboret curandum. cum oblivione iam lactis non desiderat matrem, tum denique conpellendum in gregem ovium. castrare oportet agnum non minore[2m]2 quinque mensum, neque antequam calores aut frigora se fregerunt. quos arietes summittere volunt, potis-simum eligunt ex matribus, quae geminos parere so-lent. pleraque similiter faciendum in ovibus pellitis, quae propter lanae bonitatem, ut sunt Tarentinae et Atticae, pellibus integuntur, ne lana inquinetur, quo minus vel infici recte possit vel lavari ac putari. ha-rum praesepia ac stabula ut sint pura maiorem ad-hibe[a]nt diligentiam, quam hirtis. itaque faciunt la-pide strata, [et] urina necubi in stabulo consistat. his quaecumque lubenter vescuntur, ut folia ficulnea et palea, vinacea, furfures, obiciuntur modice, ne parum aut nimium saturentur. utrumque enim ad corpus alendum inimicum, ut maxime amicum cytisum et medica. nam et pingues facit facillime et genit lacte. @@[2De]2 sanitate sunt multa; sed ea, ut dixi, in libro scripta magister pecoris habet, et quae opus ad me-dendum, portat secum. relinquitur de numero, quem faciunt alii maiorem, alii minorem. nulli enim huius moduli naturales. illut fere omnes in Epiro facimus, ne minus habeamus in centenas oves hirtas singulos homines, in pellitas [caprae] binos. @@Cui Cossinius, Quoniam satis balasti, inquit, o Faustule noster, accipe a me cum Homerico Melanthio cordo de capellis, et quem ad modum [oportet] breviter oporteat dicere, disce. qui caprinum gregem con-stituere vult, in eligendo animadvertat oportet primum aetatem, ut eam paret, quae iam ferre possit fructum, @1 et de iis eam potius, quae diutius: novella enim quam vetus utilior. [2de]2 forma videndum ut sint firmae, magnae, corpus leve ut habeant, crebro pilo, nisi si glabrae sunt (duo enim genera earum): sub rostro duas ut mammulas pensiles habeant, quod eae fecun-diores: ubere sint grandiore, ut et lac multum et pingue habeant pro portione: hircus molliori et po-tissimum pilo albo ac cervice et collo brevi, gurgu-lione longiore. melior fit grex, si non est ex collectis conparatus, sed ex consuetis una. de seminio dico eadem, quae Atticus in ovibus: hoc aliter, ovium semen tardius esse, quo eae sint placidiores; contra caprile mobilius esse, de quarum velocitate in Originum libro Cato scribit haec: 'in Sauracti [2et]2 Fiscello caprae ferae sunt, quae saliunt e saxo pedes plus sexagenos'. oves enim, quas pascimus, ortae sunt ab ovibus feris: sic quas alimus [2caprae]2 a capris feris ortae, a quis propter Italiam Caprasia insula est nominata. de capris quod meliore semine eae quae bis pariant, ex his potissimum mares solent summitti ad admissuras. quidam etiam dant operam ut ex insula Melia capras habeant, quod ibi maximi ac pul-cherrimi existimantur fieri haedi. de emptione aliter dico atque fi[e]t, quod capras sanas sanus nemo pro-mittit. numquam enim sine febri sunt. itaque stipu-lantur paucis exceptis verbis, ac Manilius scriptum reliquit sic: 'illas[2ce]2 capras hodie recte esse et bibere posse habereque [2recte]2 licere, haec spondesne?' de quibus admirandum illut, quod etiam Archelaus @1 scribit: non ut reliqua animalia naribus, sed auribus spiritum ducere solere pastores curiosiores aliquot dicunt. @@De alteris quattuor quod est de pastu, hoc dico. stabulatur pecus melius, ad hibernos exortos si spectat, quod est alsiosum. id, ut pleraque, lapide aut testa substerni oportet, caprile quo minus sit uliginosum ac lutulentum. foris cum est pernoctandum, item in eandem partem caeli quae spectent saepta oportet substerni virgultis, ne oblinantur. non multo aliter tuendum hoc pecus in pastu atque ovillum, [quod] tamen habent sua propria quaedam, quod potius sil-vestribus saltibus delectantur quam pratis. studiose enim de agrestibus fruticibus pascuntur atque in lo-cis cultis virgulta carpunt. itaque a carpendo caprae nominatae. ab hoc in lege locationis fundi excipi solet, ne colonus capra[m] natum in fundo pascat. harum enim dentes inimici sationi[s], quas etiam astrologi ita receperunt in caelum, ut extra lembum duodecim si-gnorum excluserint: sunt duo haedi et capra non longe a tauro. quod ad feturam pertinet, desistente autumno exigunt a grege in campo[s] hircos in caprilia, item ut in arietibus dictum. quae concepit, post quartum mensem reddit tempore verno. in nutricatu haedi, trimestres cum sunt facti, tum submittuntur et in grege incipiunt esse. quid dicam de earum sanitate, quae numquam sunt sanae? nisi tamen illud unum, quaedam scripta habere magistros pecoris, quibus re-mediis utantur ad morbos quosdam earum ac vulnera-tum corpus, quod usu venit iis saepe, quod inter se cornibus pugnant atque in spinosis locis pascuntur. @1 relinquitur de numero, qui in gregibus est minor ca-prino quam in ovillo, quod caprae lascivae et quae dispargant se; contra oves quae se congregent ac con-densent in locum unum. itaque in agro Gallico greges plures potius faciunt quam magnos, quod in magnis cito existat pestilentia, quae ad perniciem eum per-ducat. satis magnum gregem putant esse circiter quinquagenas. quibus assentiri putant id quod usu venit Gaberio, equiti Romano. is enim cum in sub-urbano mille iugerum haberet et a caprario quodam, qui adduxit capellas ad urbem decem, sibi in dies singulos denarios singulos dare audisse[2t]2, coegit mille caprarum, sperans se capturum de praedio in dies singulos denarium mille. tantum enim fefell[er]it, ut brevi omnes amiserit morbo. contra in Sallentinis et in Casinati ad centenas pascunt. de maribus et feminis idem fere discrimen, ut alii ad denas capras singulos parent hircos, ut ego; alii etiam ad quin-decim, ut Menas; non nulli etiam, ut Murrius, ad viginti. @@Sed quis e portu post Italico prodit ac de suillo pecore expedit? tametsi Scrofam potissimum de ea re dicere oportere cognomen eius significat. Cui Tre-mel[l]ius, Ignorare, inquit, videre, cur appeller Scrofa. itaque ut etiam hi propter te sciant, cognosce meam gentem suillum cognomen non habere, nec me esse ab Eumae[u]o ortum. avus meus primum appellatus est Scrofa, qui quaestor cum esset Licinio Nervae praetori in Macedonia provincia relictus [esset], qui praeesset exercitui, dum praetor rediret, hostes, arbi-trati occasionem se habere victoriae, inpressionem facere coeperunt in castra. avos, cum cohortaretur @1 milites ut caperent arma atque exirent contra, dixit celeriter se illos, ut scrofa porcos, disiecturum, id quod fecit. nam eo proelio hostes ita fudit ac fugavit, ut eo Nerva praetor imperator sit appellatus, avus co-gnomen invenerit ut diceretur Scrofa. itaque proavos ac superiores de Tremel[l]iis nemo appellatus Scrofa, nec minus septimus sum deinceps praetorius in gente nostra. nec tamen defugio quin dicam quae scio de su[2i]2llo pecore. agri enim culturae ab initio fui stu-diosus, nec de pecore suillo mihi et vobis, magnis pecuariis, ea res non est communis. quis enim fun-dum colit nostrum, quin sues habeat, et qui non au-dierit patres nostros dicere ignavum et sumptuosum esse, qui succidiam in carnario[s] suspenderit potius ab laniario quam e domestico fundo? @@Ergo qui suum gregem vult habere idoneum, eligere oportet primum bona aetate, secundo bona forma (ea est cum amplitudine[m] membrorum, praeter-quam pedibus capite): unicoloris potius quam varias. cum haec eadem ut habea[2n]2t verres videndum, tum utique sint cervicibus amplis. boni seminis sues ani-madvertuntur a facie et progenie et regione caeli: a facie, si formosi sunt verris et scrofa; [2a]2 progenie, si porcos multos pariunt; a regione, si potius ex his locis, ubi nascuntur amplae quam exiles, pararis. emi solent sic: 'illasce sues sanas esse habereque recte licere noxisque praestari neque de pecore morboso esse spondesne?' quidam adiciunt perfunctas esse a febri et a foria. @@In pastu locus huic pecori aptus uliginosus, quod @1 delectatur non solum aqua sed etiam luto. itaque ob eam rem aiunt lupos, cum sint nancti sues, trahere usque ad aquam, quod dentes fervorem carnis ferre nequeant. hoc pecus alitur maxime glande, deinde faba et hordeo et cetero frumento, [quod]quae res non modo pinguitudinem efficiunt, sed etiam carnis iucundum saporem. pastum ex[s]igunt aestate mane et, antequam aestus incipiat, subigunt in umbrosum locum, maxime ubi aqua sit: post meridiem rursus lenito fervore pas-cunt. hiberno tempore non prius exigunt pastum, quam pruina evanuit ac conliquefacta est glacies. ad feturam verres duobus mensibus ante secernendi. op-timum ad admissuram tempus a favonio ad aequi-noctium vernum: ita enim contingit ut aestate pariat. quattuor enim menses est praegnas et tunc parit, cum pabulo [h]abundat terra. neque minores admittendae quam anniculae; melius viginti menses expectare, ut bimae pariant. cum coeperunt, id facere dicuntur usque ad septimum annum recte. admissuras cum faciunt, [et] prodigunt in lutosos limites ac lustra, ut volutentur in luto, quae enim illorum requies, ut lavatio hominis. cum omnes conceperunt, rursus se-grega[2n]2t verres. verris octo mensum incipit salire, permanet [et] ut id recte facere possit ad trimum, deinde it retro, quaad pervenit ad lanium. hic enim conciliator suillae carnis datus populo. @@Sus graece dicitur $U(=S&, olim $QU=S& dictus ab illo verbo quod dicunt $QU/EIN&, quod est immolare. ab suillo enim genere pecore immolandi initium primum sump-tum videtur, cuius vestigia, quod initiis Cer[2er]2is porci @1 immolantur, et quod initiis pacis, foedus cum feritur, porcus occiditur, et quod nuptiarum initio antiqui reges ac sublimes viri in Etruria in coniunctione nuptiali nova nupta et novus maritus primum porcum immolant. prisci quoque Latini, etiam Graeci in Italia idem factitasse videntur. nam et nostrae mulieres, maxime nutrices, naturam qua[m] feminae sunt in vir-ginibus appellant porcum, et graecae choeron, signi-ficantes esse dignum insigne nuptiarum. suillum pecus donatum ab natura dicunt [iis] ad epulandum. itaque iis animam datam esse proinde ac salem, quae ser-varet carnem. e quis succidias Galli optimas et ma-ximas facere consuerunt. optimarum signum, quod etiam nunc quotannis e Gallia adportantur Romam per-nae Comacinae et Cavarae et petas[i]ones. de magnitudine gallicarum succidiarum Cato scribit his verbis: 'in Italia Insubres terna atque quaterna milia %aulia succidia uere sus usque adeo pinguitudine crescere solet, ut se ipsa stans sustinere non possit neque pro-gredi usquam. itaque eas siquis quo traicere vol[e]t, in pla[2u]2strum inponit.' in Hispania ulteriore in Lusi-tania [ulteriore] sus cum esset occisus, Atilius Hi-spaniensis, minime mendax et multarum rerum peritus in doctrina, dicebat L. Volumnio senatori missam esse offulam cum duabus costis, quae penderet tres et viginti pondo, eiusque suis a cute ad os pedem et tres digitos fuisse. Cui ego, Non minus res admiranda cum mi esset dicta in Arcadia, scio me isse specta-tum suem, quae prae pinguitudine carnis non modo surgere non posset, sed etiam ut in eius corpore sorex @1 exesa carne nidum fecisset et peperisset mures. hoc etiam in %vineta factum accepi. @@Sus ad feturam quae sit fecunda, animadvertunt fere ex primo partu, quod non multum in reliquis mutat. in nutricatu, quam porculationem appella[ba]nt, binis mensibus porcos sinunt cum matribus; secundo, [ea] cum iam pasci possunt, secernunt. porci, qui nati hieme, fiunt ex[s]iles propter frigora et quod matres aspernantur propter ex[s]iguitatem lactis, quod dentibus sauciantur propterea mammae. scrofa in sua quaeque hara suos alat oportet porcos, quo[2d]2 alienos [2non]2 asperna[n]tur et ideo, si conturbati sunt in fetura, fit deterior. natura divisus earum annus bifaria[2m]2, quod bis parit in anno: quaternis mensibus fert ventrem, binis nutricat. haram facere oportet circiter trium pedum altam et latam amplius paulo, ea altitudine abs terra[m], ne, dum exilire velit praegnas, abortet. altitudinis mo-dus sit, ut subulcus facile circumspicere possit nequi porcellus a matre opprimatur, et ut facile purigare pos-sit cubile. in haris ostium esse oportet et limen in-ferius altum palmipedale, ne porci, ex hara cum mater prodit, transilire possint. quotienscumque haras subulcus purgat, totiens harenam inicere oportet, aut quid item quod exsugat [h]umorem in singulas haras inicere debet; et cum peperit, largiore cibatu sustentare, quo facilius lac suppeditare possit. [in] quibus hordei circiter bi-nas libras aqua madefactas dare solent, quod quidam duplicant, ut sit mane et vesperi, si alia quae obiciant non habuerint. cum porci depulsi sunt a mamma, a quibusdam deliti appellantur neque iam lactantes di-cuntur, qui a partu decimo die habentur puri, et ab @1 eo appellantur ab antiquis sacres, quod tum ad sacri-ficium idonei dicuntur primum. itaque aput Plautum in Menaechimis, cum insanum quem putat, ut pietur, in oppido Epidamno interrogat 'quanti hic porci sunt sacres?' si fundus ministrat, dari solent vinacea ac scop[e]i ex uvis. amisso nomine lactantes dicuntur ne-frendes ab eo, quod nondum fabam frendere possunt, id est frangere. porcus graecum est nomen antiquum, sed obscuratum, quod nunc eum vocant choeron. in eorum partu scrofae bis die ut bibant curant lactis causa. parere dicunt oportere porcos, quot mammas habeat; si minus pariat, fructuariam idoneam non esse; si plures pariat, esse portentum. in quo illud antiquissimum fuisse scribitur, quod sus Aeneae Lavini triginta porcos peperit albos. itaque quod portenderit factum, [2post]2 tricesimum annum ut Lavinienses con-diderint oppidum Alba[2m]2. huius suis ac porcorum etiam nunc vestigia apparent [iamne], quod et simu-lacra eorum ahenea etiam nunc in publico posita, et corpus matris ab sacerdotibus, quod in salsura fuerit, demonstratur. nutricare octonos porcos parvulos primo possunt: incremento facto a peritis dimidia pars re-moveri solet, quod neque mater potest subferre lac, neque congenerati alescendo roborari. a partu decem diebus proximis non producunt ex haris matrem, prae-terquam potum. praeteritis decem diebus sinunt exire pastum in propincum locum villae, ut crebro reditu lacte alere possint porcos. cum creverunt, patiuntur sequi matrem pastum domique secernunt a matribus ac seorsum pascunt, ut desiderium ferre possint pa-rentis nutricis, quod decem diebus assecuntur. subul-cus debet consuefacere, omnia ut faciant ad bucinam. primo cum incluserunt, cum bucinatum est, aperiunt, @1 ut exire possint in eum locum, ubi hordeum fusum in longitudine. sic enim minus disperit, quam [ui]s[2i]2 in acervo[s] positum, et plures facilius accedunt. ideo ad bucinam convenire dicuntur, ut silvestri loco dispersi ne dispereant. castrantur verres commodissime anni-culi, utique ne minores quam se[x]mestres: quo facto nomen mutant atque e verribus dicuntur maiales. de sanitate suum unum modo exempli causa dicam. porcis lactentibus si scrofa lac non potest suppeditare, tri-ticum frictum dari oportet (crudum enim solvit alvom) vel hordeum obici ex aqua, quaad fiant trimestres. de numero in centum sues decem verres satis esse putant: quidam etiam hinc demunt. greges [maiorum] inaequabiles habent; sed ego modicum puto cente-narium: aliquot maiores faciunt, ita ut ter quinqua-genos habeant. porcorum gregem alii duplicant, alii etiam maiorem faciunt. minor grex quam maior minus sumptuosus, quod comites subulcus pauciores quaerit. itaque gregis numerum pastor ab sua utilitate con-stituit, non ut quot verres habeat: id enim ab natura sumendum. @@Haec hic. at Quintus Lucienus senator, homo quamvis humanus ac iocosus, introiens, familiaris om-nium nostrum, Synepirotae, inquit, $XAI/RETE&; Scrofam enim et Varronem nostrum [inquit], $POIME/NA LAW=N&, mane salutavi. Cum alius eum salutasset, alius con-viciatus esset, qui tam sero venisset ad constitutum, Videbo iam vos, inquit, balatrones, et hoc adferam meum corium et flagra. tu vero, Murri, veni mi ad- @1 vocatus, dum asses solvo %Palibus, si postea a me repetant, ut testimonium perhibere possis. Atticus Murrio, Narra [2i]2sti, inquit, eadem, qui sermones sint habiti et quid reliqui sit, ut ad partes paratus veniat: nos interea secundum actum de maioribus adtexamus. In quo quidem, inquit Vaccius, meae partes, quoniam boves ibi. quare dicam, de bubul[c]o pecore quam ac-ceperim scientiam, ut, siquis quid ignorat, discat; siquis scit, nuncubi labar observet. Vide quid agas, inquam, Vacci. nam bos in pecuaria maxima debet esse auctoritate, praesertim in Italia, quae a bubus nomen habere sit existimata. Graecia enim antiqua, ut scribit Timaeus, tauros vocabat italos, a quorum multitudine et pulchritudine et fetu vitulorum Italiam dixerunt. alii scripserunt, quod ex Sicilia Hercules persecutus sit eo nobilem taurum, [2q]2ui diceretur italus. hic socius hominum in rustico opere et Cereris mi-nister, ab hoc antiqui manus ita abstineri voluerunt, ut capite sanxerint, siquis occidisset. qua in re testis Attice, testis Peloponnesos. nam ab hoc pecore Athenis Buzuges nobilitatus, Argis Bomagiros. Novi, inquit ille, maiestatem boum et ab his dici pleraque magna, ut busycon bupaeda bulimon boopin, uvam quoque bumammam. praeterea scio hunc esse, in quem po-tissimum Iuppiter se convertit, cum exportavit per mare e Phoenice amans Europam; hunc esse, qui filios Neptuni a Menalippa servarit, ne in stabulo infantes grex boum obtereret; denique ex hoc putrefacto nasci dulcissimas apes, mellis matres, a quo eas Graeci bugenes appellant; et hunc %plautium locutum esse @1 latine quam Hirr[i]um praetorem renuntiatum Romam in senatum scriptum habemus. sed bono animo es, non minus satisfaciam tibi, quam qui Bugoniam scripsit. @@Primum in bubulo genere aetatis gradus dicuntur quattuor, prima vitulorum, secunda iuvencorum, tertia bovum novellorum, quarta vetulorum. discernuntur in prima vitulus et vitula, in secunda iuvencus et iuvenca, in tertia et quarta taurus et vacca. quae sterilis est vacca, taura appellata; quae praegnas, horda. ab eo in fasti[2s]2 dies hordicidia nomina[n]tur, quod tum hordae boves immolantur. qui gregem ar-mentorum emere vult, observare debet primum, ut sint eae pecudes aetate potius ad fructos ferendos integrae quam iam expartae; ut sint bene conpositae, ut integris membris, oblongae, amplae, nigrantibus cornibus, latis frontibus, oculis magnis et nigris, pilosis auribus, conpressis malis subsimae, ne gibberae, spina leviter remissa, apertis naribus, labris subnigris, cer-vicibus crassis ac longis, a collo palea demissa, cor-pore bene costato, latis umeris, bonis clunibus, codam profusam usque ad calces ut habeant, inferiorem partem frequentibus pilis subcrispam, cruribus potius mino-ribus rectis, genibus eminulis distantibus inter s[2e]2, pedibus non latis, neque ingredientibus qui displu-dantur, nec cuius ungulae divarent, et cuius ungues sint leves et pares, corium a[2t]2tactu non asperum ac durum, colore potissimum nigro, deinde robeo, tertio @1 [t]helvo, quarto albo: mollissimus enim hic, ut durissi-mus primus. de mediis duobus prior quam posterior in eo prior, utrique plures quam nigri et albi. neque non praeterea ut mares seminis boni sint, quorum et forma est spectanda, et qui ex his orti sunt respon-dent ad parentum speciem; et praeterea quibus regio-nibus nati sint refert. boni enim generis in Italia ple-rique Gallici ad opus, contra nugatori Ligusci; trans-marini Epirotici non solum meliores totius Graeciae, sed etiam quam Italiae. tametsi quidam de Italicis, quos propter amplitudinem praestare dicunt, [ad] victimas faciunt atque ad deorum servant supplicia, qui sine dubio ad res divinas propter dignitatem am-plitudinis et coloris praeponendi. quod eo magis fit, quod albi in Italia non tam frequentes quam [quam] in Thracia ad $ME/LANA KO/LPON&, ubi alio colore pauci. eos cum emimus domitos, stipulamur sic: 'illosce boves sanos esse noxisque praestari'; cum emimus indomitos, sic: 'illosce iuvencos sanos recte deque pecore sano esse noxisque praestari spondesne?' paulo verbosius haec, qui Manili actiones secuntur lanii, qui ad cultrum bovem emunt: qui ad altaria, hostiae sani-tatem non sol[u]ent stipulari. @@Pascuntur armenta commodissime in nemoribus, ubi virgulta et frons multa: hieme cum hibernant secundum mare, aestu abiguntur in montes frondosos. propter feturam haec servare soleo. ante admissuram mensem unum ne cibo et potione se inpleant, quod existimantur facilius macrae concipere. contra tauros duobus mensibus ante admissuram herba et palea ac faeno facio pleniores et a feminis secerno. habeo @1 tauros totidem, quot Atticus, ad matrices &7lxx& duo, unum anniculum, alterum bimum. haec secundum astri exortum facio, quod Graeci vocant lyran, fidem nostri. tum denique tauros in gregem redigo. mas an femina sit concepta, significat descensu taurus, cum init [si], quod, si mas est, in dexteriorem partem abit; si femina, in sinisteriorem. cur hoc fiat, vos videritis, in-quit mihi, qui Aristotelem legitis. non minores oportet inire bimas, ut trimae pariant, eo melius, si quadrimae. pleraeque pariunt in decem annos, quae-dam etiam plures. maxime idoneum tempus ad con-cipiendum a delphini exortu usque ad dies quadraginta aut paulo plus. quae enim ita conceperunt, tempera-tissimo anni tempore pariunt: vaccae enim mensibus decem sunt praegnates. de quibus admirandum scrip-tum inveni, exemptis testiculis si statim admiseris taurum, concipere. eas pasci oportet locis viridibus et aquosis. cavere oportet ne aut angustius stent aut feriantur aut concurrant. itaque quod eas aestate tabani concitare solent et bestiolae quaedam minutae sub cauda ali[i], ne concitentur, aliqui solent includere saeptis. iis substerni oportet frondem aliudve quid in cubilia, quo mollius conquiescant. aestate ad aquam appellendum bis, hieme semel. cum parere coeperunt, secundum stabula pabulum servari oportet integrum, quod [r]egredientes degustare possint: fastidiosae enim fiunt. et providendum, quo recipiunt se, ne frigidus locus sit: algor enim eas et famis macescere cogit. in alimoniis armenticium pecus sic contuendum. lac-tantes cum matribus ne cubent: obteruntur enim. ad @1 eas mane adigi oportet, et cum redierunt e pastu. cum creverunt vituli, levandae matres pabulo viridi obi-ciendo in praesepiis. item his, ut fere in omnibus stabulis, lapides substernendi aut quid item, ne ungulae putrescant. ab aequinoctio autumnali una pascuntur cum matribus. castrare non oportet ante bimum, quod difficulter, si aliter feceris, se recipiunt. qui autem postea castrantur, duri et inutiles fiunt. item ut in reliquis gregibus pecuariis dilectus quotannis habendus et reiculae reiciundae, quod locum occupant earum quae ferre possunt fructus. siquae amisit vitu-lum, ei supponere oportet eos, quibus non satis prae-bent matres. semestribus vitulis obiciunt furfures triticios et farinam hordeaceam et teneram herbam et ut bibant mane et vesperi curant. de sanitate sunt conplura, quae exscripta de Magonis libris armen-tarium meum crebro ut aliquid legat curo. numerus de tauris et vaccis sic habendus, ut in sexaginta unus sit anniculus, alter bimus. quidam habent aut minorem aut maiorem numerum [gregum]. nam apud [2Atti]2cum duo tauri in septuaginta matribus sunt. numerum gregum alius facit alium, quidam centenarium modi-cum putant esse, ut ego. Atticus cent[aur]um viginti habet, ut Lucienus. @@Haec ille. at Murrius, qui, dum loquitur Vaccius, cum Lucieno re[ddi]disset, Ego, inquit, de asinis potissi-mum dicam, quod sum Reatinus, ubi optimi et maximi fiunt, e quo seminio ego hic procreavi pullos et ipsis Arcadibus vendidi aliquotiens. igitur asinorum gregem qui[n] facere vult bonum, primum videndum ut mares feminasque bona aetate sumat, utrique ut quam diu-tissime fructum ferre possi[2n]2t: firmos, omnibus parti-bus honestos, corpore amplo, seminio bono, ex his locis @1 unde optumi exeunt, quod faciunt, Peloponnesi cum potissimum eos ex Arcadia em[eb]ant, in Italia ex agro Reatino. non enim, si murenae optimae flutae sunt in Sicilia et helops ad Rhodon, continuo hi pisces in omni mari similes nascuntur. horum genera duo: unum ferum, quos vocant onagros, [2ut]2 in Phrygia et Lycaonia sunt greges multi; alterum mansuetum, ut sunt in Italia omnes. ad seminationem onagrus ido-neus, quod et e fero fit mansuetus facile et e man-sueto ferus numquam. quod similes parentum ge-nuntur, eligendi et mas et femina cum dignitate ut sit. in mercando item ut ceterae pecudes emptionibus et traditionibus dominum mutant, et de sanitate ac noxa solet caveri. commode pascuntur farre et fur-furibus hordeaceis. admittuntur ante solstitium, ut eodem tempore alterius anni pariant: duodecimo enim mense conceptum semen reddunt. praegnates opere levant: venter enim labore nationem reddit deteriorem. marem non deiungunt ab opere, quod remissione la-boris fit deterior. in partu eadem fere observant, quae in equis. secundum partum pullos anno non removent a matre. proximo anno noctibus patiuntur esse cum his et leniter capistris aliave qua re habent vinctos. tertio anno domare incipiunt ad eas res, ad quas quisque eos vult habere in usu. relinquitur de numero, quorum greges non sane fiunt, nisi [2ex]2 eis qui onera portant, ideo quod plerique diducuntur ad molas aut ad agri culturam, ubi quid vehendum est, aut etiam ad arandum, ubi levis est terra, ut in Cam-pania. greges fiunt fere mercatorum, ut eorum qui e Brundisino aut Apulia asellis dossuariis comportant @1 ad mare oleum aut vinum itemque frumentum aut quid aliut. @@Lucienus, Ego quoque adveniens aperiam carceres, inquit, et equos emittere incipiam, nec solum mares, quos admissarios habeo, ut Atticus, singulos in femi-nas denas. e quis feminas Q. Modius Equiculus, vir fortissimus, etiam patre militari, iuxta ac mares ha-bere solebat. horum equorum et equarum greges qui habere vol[uer]unt, ut habent aliqui in Peloponneso et in Apulia, primum spectare oportet aetatem, quam prae-cipiunt [2sic]2. videmus ne sint minores trimae, maiores decem annorum. aetas cognoscitur et equorum [2et]2 fere omnium qui ungulas indivisas habent et etiam cornutarum, quod equus triginta mensibus primum den-tes medios dicitur a[d]mittere, duo superiores, totidem inferiores. incipientes quartum agere annum itidem eiciunt et totidem eiciunt proxumos eorum quos ami-serunt, et incipiunt nasci, quos vocant columellares. quinto anno incipiente item eodem modo a[d]mittere[m] binos, cum cavos habeat tum renascentes, ei[s] sexto anno impleri, septumo omnes habere solet renatos et completos. hoc maiores qui sunt, intellegi negant posse, praeterquam cum dentes sint facti brocchi et supercilia cana et sub ea lacunae, ex observatu dicunt eum equo[ru]m habere annos sedecim. [2de]2 forma esse oportet magnitudine modica, quod nec vastos nec minutos decet esse, equas clunibus ac ventribus latis. equos, [2ad]2 admissura[2m]2 quos velis habere, lege[2re]2 oportet amplo corpore, formosos, nulla parte corporis @1 inter se non congruenti. qualis futurus sit equus, e pullo coniectari potest, si caput habet non magnum nec membris confusis si est, oculis nigris, naribus non angustis, auribus adplicatis, [angusta] iuba crebra, fusca, subcrispa subtenuibus saetis, inp[ub]licata in dex-teriorem partem cervicis, pectus latum et plenum, umeris latis, ventre modico, lumbis deorsum versus pressis, scapulis latis, spina maxime duplici, si minus, non extanti, coda ampla subcrispa, cruribus rectis aequa-libus intro versus potius figuratis, genibus rutundis ne magnis, ungulis duris: toto corpore ut habeat venas, quae animadverti possint, quod [2qui]2 huiusce modi sit, [et] cum est aeger, ad medendum adpositus [cor-pore multo]. de stirpe magni interest qua sint, quod genera sunt multa. itaque ab hoc nobiles a regionibus dicuntur, in Graecia Thessalici equi a Thessalia, [2in Italia ab]2 Apulia [2Apuli, a]2b Rosea Roseani. equi boni futuri signa, si cum gregalibus in pabulo contendit in currendo aliave qua re, quo potior sit; si, cum flumen travehundum est gregi, in primis progreditur ac non respectat alios. emptio equina similis fere ac boum et asinorum, quod eisdem rebus in emptione dominum mutant, ut in Manili actionibus sunt perscripta. @@Equinum pecus pascendum in pratis potissimum herba, in stabulis ac praesepibus arido faeno; cum pepererunt, hordeo adiecto, bis die data aqua. horum feturae initium admissionis facere oportet ab aequi-noctio verno ad solstitium, ut partus idoneo tempore @1 fiat: duodecimo enim mense die decimo aiunt nasci. quae post tempus nascuntur, fere vitiosa atque inu-tilia existunt. admittere oportet, cum tempus anni venerit, bis die, mane et vespere, per origam: sic appellatur quiqui admittit. eo enim adiutante, equa alligata, celerius admittuntur, neque equi frustra cupi-ditate inpulsi semen eiciunt. quaad satis sit admitti, ipsae significant, quod se defendunt. si fastidium saliendi est, scillae medium conterunt cum aqua ad mellis crassitudinem: tum ea re naturam equae, cum menses ferunt, tangunt; contra ab locis equae nares equi tangunt. tametsi incredibile, quod usu venit, memo-riae mandandum. [cum] equus matrem salire cum ad-duci non posset, [2cum]2 eum capite obvoluto auriga ad-duxisset et coegisset matrem inire, cum descendenti dempsisset ab oculis, et ille impetum fecit in eum ac mordicus interfecit. cum conceperunt equae, viden-dum ne aut laborent plusculum aut ne frigidis locis sint, quod algor maxime praegnatibus obest. itaque in stabulis et umore prohibere oportet [2h]2umum, clausa habere [h]ostia ac fenestras, et inter singulas a praese-pibus intericere longorios, qui eas discernant, ne inter se pugnare possint. praegnatem neque inplere cibo neque esurire oportet. alternis qui admittant, diu-turniores equas, meliores pullos fieri dicunt, itaque ut restibiles segetes esse[t] exuct[2i]2ores, sic quotannis quae praegnates fiant. in decem diebus secundum partum cum matribus in pabulum prodigendum, ne ungulas @1 comburat stercus tenellas. quinquemestribus pullis factis, cum redacti sunt in stabulum, obiciendum fa-rinam hordeaciam molitam cum furfuribus, et siquid aliud terra natum libenter edent. anniculis iam factis dandum hordeum et furfures, usque quaad erunt lac-tantes. neque prius biennio confecto a lacte remo-vendum; eosque, cum stent cum matribus, interdum tractandum, ne, cum sint deiuncti, exterreantur; eadem-que causa ibi frenos suspendendum, ut eculi consue-scant et videre eorum faciem et e motu audire crepitus. cum iam ad manus accedere consuerint, interdum im-ponere iis puerum bis aut ter [interdum] pronum in ventrem, postea iam sedentem. haec facere, cum sit trimus: tum enim maxime crescere ac lacertosum fieri. sunt qui dicant post annum et sex menses eculum domari posse, sed melius post trimum, a quo tempore farrago dari solet. haec enim purgatio maxime ne-cessaria equino pecori. quod diebus decem facere oportet, nec pati alium ullum cibum gustare. ab undecimo die usque ad quartum decimum dandum hordeum, cottidie adicientem minutatim: quod quarto die feceris, in eo decem diebus proximis manendum. ab eo tempore mediocriter exercendum et, cum con-sudarit, perunguendum oleo. si frigus erit, in equili faciendus ignis. equi[s] quod alii sunt ad rem militarem idonei, alii ad vecturam, alii [2ad]2 admissuram, alii ad cursuram, non item sunt spectandi atque habendi. itaque peritus belli alios eligit atque alit ac docet; aliter quadrigarius ac desultor; neque idem qui vec-torios facere vult ad ephippium aut ad [p]raedam, quod [2qui]2 ad rem militarem, quod ut ibi ad castra habere @1 volunt acres, sic contra in viis habere malunt placidos. propter quod discrimen maxime institutum ut castren-tur equi. demptis enim testiculis fiunt quietiores, et ideo quod semine carent. ii cantherii appellati, ut in subus maiales, gallis gallinaceis capi. de medicina vel plurima sunt in equis et signa morborum et ge-nera curationum, quae pastorem scripta habere oportet. itaque ab hoc in Graecia potissimum medici pecorum $I(PPIATROI\& appellati. @@Cum haec loqueremur, venit a Menate libertus, qui dicat liba absoluta esse et rem divinam paratam; si vellent, venirent illuc et ipsi pro se sacrificarentur. Ego vero, inquam, vos ante ire non patiar, antequam mihi reddideritis tertium actum de mulis, de canibus, de pastoribus. Brevis oratio de istis, inquit Murrius. nam mul[t]i et item [2hinni]2 bigeneri atque insiticii, non suopte genere ab radicibus. ex equa enim et asino fit mulus, contra ex equo et asina hinn[i]us. uterque eorum ad usum utilis, partu fructus neuter. pullum asininum a partu recentem subiciunt equae, cuius lacte ampliores fiunt, quod id lacte quam asininum ad ali-monia dicunt esse melius. praeterea educant eum paleis, faeno, hordeo. matri suppositiciae quoque in-serviunt, quo equa [ad] ministerium lactis cibum pullo praebere possit. hic ita eductus a trimo potest ad-mitti: neque enim aspernatur propter consuetudinem equinam. hunc minorem si admiseris, et ipse citius senescit, et quae ex eo concipiuntur fiunt deteriora. qui non habent eum asinum, quem supposuerunt equae, et asin[ari]um admissarium habere volunt, de asinis quem amplissimum formosissimumque possunt eligunt, qui- @1 que seminio natus sit bono, Arcadico, ut antiqui di-cebant, ut nos experti sumus, Reatino, ubi tricenis ac quadragenis milibus admissarii aliquot venierunt. quos emimus item ut equos stipulamurque in emendo ac facimus in accipiendo idem, quod dictum est in equis. hos pascimus praecipue faeno atque hordeo, et id ante admissuram et largius facimus, ut cibo suffun-damus vires ad feturam, eodem tempore quo equos adducentes, itemque ut ineat equas per origas cura-mus. cum peper[er]it equa mulum aut mulam, nutri-cantes educamus. hi si in palustribus locis atque uliginosis nati, habent ungulas molles; idem si exacti sunt aestivo tempore in montes, quod fit in agro Reatino, durissimis ungulis fiunt. in grege mulorum parando spectanda aetas et forma, alterum, ut [2in]2 vec-turis sufferre labores possint; alterum, ut oculos aspectu delectare queant. hisce enim binis coniunctis omnia vehicula in viis ducuntur. haec me Reatino auctore probares, mihi inquit, nisi tu ipse domi equarum greges haberes ac mulorum greges vendidisses. hin-nus qui appellatur, est ex equo et asina, minor quam mulus corpore, plerumque rubicundior, auribus ut equinis, iubam et caudam [2habet]2 similem asini. item in ventre est, ut equus, menses duodecim. hosce item ut eculos et educant et alunt et aetatem eorum ex dentibus cognoscunt. @@Relinquitur, inquit Atticus, de quadripedibus quod ad canes attinet, [2quod pertinet]2 maxime ad nos, qui pecus pascimus lanare. canes enim [ita] custos pe-coris [et] eius quod eo comite indiget ad se defen-dendum. in quo genere sunt maxime oves, deinde caprae. has enim lupus captare solet, cui opponimus @1 canes defensores. in suillo pecore tamen sunt quae se vindicent, [sues] verres, maiales, scrofae. prope enim haec apris, qui in silvis saepe dentibus canes occiderunt. quid dicam de pecore maiore? cum sciam mulorum gregem, cum pasceretur [2et]2 eo venisset lupus, ultro mulos circumfluxisse[t] et ungulis caedendo eum occidisse[t], et tauros solere diversos adsistere clunibus continuatos et cornibus facile propulsare lupos. quare de canibus quoniam genera duo, unum venaticum et pertinet ad feras bestias silvestres, alterum quod cu-stodiae causa paratur et pertinet ad pastorem, dicam de eo ad formam artis expositam in novem partes. @@Primum aetate idonea parandi, quod catuli et ve-tuli neque sibi neque ovibus sunt praesidio et feris bestiis non numquam praedae. facie debent esse for-mosi, magnitudine ampla, oculis nigrantibus aut ravis, naribus congruentibus, labris subnigris aut rubicundis neque resimis superioribus nec pendulis subtus, mento suppresso et ex eo enatis duobus dentibus dextra et sinistra paulo eminulis, superioribus directis potius quam brocchis, acutos quos habeant labro tectos, ca-pitibus et auriculis magnis ac flaccis, crassis cervicibus ac collo, internodis articulorum longis, cruribus [ac collo internodis] rectis et potius varis quam vatiis, pedibus magnis et latis, qui ingredienti ei displodantur, digitis discretis, unguibus duris ac curvis, solo ne ut corneo ne nimium duro, sed ut fermentato ac molli, a feminibus summis corpore suppresso, spina neque eminula neque curva, cauda crassa, latrato gravi, hiatu @1 magno, colore potissimum albo, quod in tenebris [2fa-cilius agnoscuntur]2, specie leonina. praeterea feminas volunt esse mammosas aequalibus papillis. item vi-dendum ut boni semini[i] sint. itaque et a regionibus appellantur Lacones, Epirotici, Sallentini. videndum ne a venatoribus aut laniis canes emas, alteri quod ad pecus sequendum inertes; alteri, si viderint leporem aut cervum, quod eum potius quam oves sequentur. quare a[ut] pastoribus empta melior, quae oves sequi consuevit, aut sine ulla consuetudine quae fuerit. canis enim facilius quid adsuescit, eaque consuetudo firmior, quae fit ad pastores, quam quae ad pecudes. Publius Aufidius Pontianus Amiterninus cum greges ovium emisset in Vmbria ultima, quibus gregibus sine pa-storibus canes accessissent, pastores ut dedu[2ce]2rent in Meta[m]p[2ont]2inos saltus et Heracleae emporium, inde cum domum redissent qui ad locum deduxerant, e desi-derio hominum diebus paucis postea canes sua sponte, cum dierum multorum via interesse[2t]2, sibi ex agris cibaria praebuerunt atque in Vmbriam ad pastores redierunt. neque eorum quisquam fecerat, quod in agri cultura Saserna praecepit, qui vellet se a cane sectari, uti ra-nam obiciat coctam. magni interest ex semine esse canes eodem, quod cognati maxime inter se sunt prae-sidio. sequitur quartum de emptione: fit alterius, cum a priore domino secundo traditus est. de sanitate et noxa stipulationes fiunt eaedem, quae in pecore, nisi quod hic utiliter exceptum est. alii pretium faciunt in singula capita canum, alii ut catuli sequantur ma-trem, alii ut bini catuli unius canis numerum obtineant, @1 ut solent bini agni ovis, plerique ut accedant canes, qui consuerunt esse una. @@Cibatus canis prop[r]ior hominis quam ovis. pas-citur enim eduliis et ossibus, non herbis aut fronde. diligenter ut habeat cibaria providendum. fames enim hos ad quaerendum cibum ducet, si non praebebitur, et a peco[2re]2 abducet: nisi si, ut quidam putant, etiam illuc pervenerint, proverbium ut tollant anticum vel etiam ut $MU=QON& aperiant de Actaeone atque in domi-num adferant dentes. nec non ita panem hordeacium dandum, ut non potius eum in lacte des intritum, quod eo consueti cibo uti a pecore non cito des[2cis]2-cunt. morticinae ovis non patiuntur vesci carne, ne ducti sapore minus se abstineant. dant etiam ius ex ossibus et ea ipsa ossa contusa. dentes enim facit firmiores et os magis patulum, propterea quod vehe-mentius diducuntur malae, acrioresque fiunt propter medullarum saporem. cibum capere consuescunt in-terdiu, ubi pascuntur, vesperi, ubi stabulantur. feturae principium admittendi faciunt veris principio: tum enim dicuntur catulire, id est ostendere velle se ma-ritari. quae cum admissae, pariunt circiter solstitium: praegnates enim solent esse ternos menses. in fetura dandum potius hordeacios quam triticios panes: magis enim eo aluntur et lactis praebent maiorem facultatem. in nutricatu secundum partum, si plures sunt, statim eligere oportet quos habere velis, reliquos abicere. quam paucissimos reliqueris, tam optimi in alendo fiunt propter copiam lactis. substernitur eis acus aut quid item aliut, quod molliore cubili facilius edu-centur. catuli diebus &7xx& videre incipiunt. duobus @1 mensibus primis a partu non diiunguntur a matre, sed minutatim desuefiunt. educunt eos plures in unum locum et inritant ad pugnandum, quo fiunt acriores, neque defatigari patiuntur, quo fiunt segniores. consue quoque faciunt ut alligari possint primum levibus vin-clis: quae si abrodere conantur, ne id consuescant facere, verberibus eos deterrere solent. pluviis diebus cubilia substernenda fronde aut pabulo duabus de causis, ut ne oblinantur aut perfrigescant. quidam eos castrant, quod eo minus putant relinquere gregem: quidam non faciunt, quod eos credunt minus acres fieri. quidam nucibus graecis in aqua tritis perun-gunt aures et inter digitos, quod muscae et ricini [2et]2 pulices soleant, si hoc unguine non sis usus, ea exul-cerare. ne vulnerentur a bestiis, inponuntur his col-laria, quae vocantur melium, id est cingulum circum collum ex corio firmo cum clavulis capitatis, quae intra capita insuitur pellis mollis, ne noceat collo duritia ferri: quod, si lupus aliusve quis his vulneratus est, reliquas quoque canes facit, quae id non habent, ut sint in tuto. numerus canum pro pecoris multitu-dine solet parari: fere modicum esse putant, ut sin-guli sequantur singulos opiliones. de quo numero alius alium modum constituit, quod, si sunt regiones, ubi bestiae sint multae, debent esse plures, quod ac-cidit his qui per calles silvestres longinquos solent comitari in aestiva et hiberna. villatico vero gregi in fundum satis esse duo, et id marem et feminam. ita enim sunt adsiduiores, quod cum altero item [2alter]2 fit acrior, et si alteruter aeger est, ne sine cane grex sit. @@Cum circumspiceret, nequid praeterisset, Hoc si- @1 lentium, inquam, vocat alium ad partes. relicum enim in hoc actu, quot et quod genus sint habendi pastores. Cos[2s]2inius, Ad maiores pecudes aetate superiores, ad minores etiam pueros, [ut] utro[2s]2que horum firmiores qui in callibus versentur, quam eos qui in fundo co-tidie ad villam redeant (itaque in saltibus licet videre iuventutem, et eam fere armatam, cum in fundis non modo pueri sed etiam puellae pascant): qui pascunt, eos cogere oportet in pastione diem totum esse, pa-scere communiter, contra pernoctare ad suum quemque gregem: esse omnes sub uno magistro pecoris: eum esse maiorem natu potius quam alios [s]et peritiorem quam reliquos, quod ei qui aetate et scientia praestat animo aequiore reliqui parent. ita tamen oportet aetate praestare, ut ne propter senectutem minus sustinere possit labores. neque enim senes neque pueri callium difficultatem ac montium arduitatem atque asper[2i]2ta-tem facile ferunt, quod patiendum illis, qui greges se-cuntur, praesertim armenticios ac caprinos, quibus rupes ac silvae ad pabulandum cordi. formae hominum legen-dae ut sint firmae ac veloces, mobiles, expeditis mem-bris, qui non solum pecus sequi possint, sed etiam a bestiis ac praedonibus defendere, qui onera extollere in iumenta possint, qui excurrere, qui iaculari. non omnis apta natio ad pecuariam, quod neque Bastulus neque Turdulus idonei, Galli appositissi[2mi]2, maxime ad iumenta. in emptionibus dominum legitimum sex fere res perficiunt: si hereditatem iustam adi[2i]2t; si, ut de-buit, mancipio ab eo accepit, a quo iure civili potuit; aut si in iure cessit, qui potuit cedere, et id ubi opor-tuit [ubi]; aut si usu cepit; aut si e praeda sub corona @1 emit; tumve cum in bonis sectioneve cuius publice veniit. in horum emptione solet accedere peculium aut excipi et stipulatio intercedere, san[ee]um esse, furtis noxisque solutum; aut, si mancipio non datur, dupla promitti, aut, si ita pacti, simpla. cibus eorum debet esse interdius separatim unius cuiusque [gisues] gregis, vespertinus in cena, qui sunt sub uno magistro, com-munis. magistrum providere oportet ut omnia sequan-tur instrumenta, quae pecori et pastoribus opus sunt, maxime ad victum hominum et ad medicinam pecu-dum. ad quam rem habent iumenta dossuaria domini, alii equas, alii pro iis quid aliut, quod onus dosso ferre possi[n]t. @@Quod ad feturam humanam pertinet pastorum, qui in fundo perpetuo manent, facile est, quod habent conservam in villa, nec hac venus pastoralis longius quid quaerit. qui autem [sunt] in saltibus et silvestri-bus locis pascunt et non villa, sed casis repentinis imbres vitant, iis mulieres adiungere, quae sequantur greges ac cibaria pastoribus expediant eosque adsi-duiores faciant, utile arbitrati multi. sed eas mulieres esse oportet firmas, non turpes, quae in opere multis regionibus non cedunt viris, ut in Illyrico passim videre licet, quod vel pascere pecus vel ad focum ad-ferre ligna ac cibum coquere vel ad casas instrumen-tum servare possunt. de nutricatu hoc dico, easdem fere et nutrices et matres [semel]. Simul aspicit ad me et, Vt te audii dicere, inquit, cum in Liburniam venisses, te vidisse matres familias eorum adferre ligna et simul pueros, quos alerent, alias singulos, alias binos, quae ostenderunt fetas nostras, quae in co- @1 nopiis iacent dies aliquot, esse eiuncidas ac contemnen-das. Cui ego, Certe, inquam: nam in Illyrico hoc amplius, praegnatem saepe, cum venit pariendi tempus, non longe ab opere discedere ibique enixam puerum referre, quem non peperisse, sed invenisse putes; nec non etiam hoc, quas virgines ibi appellant, non num-quam annorum viginti, quibus mos eorum non[ne] dene-gavit, ante nuptias ut succumberent quibus vellent et incomitatis ut vagari liceret et filios habere. Quae ad valitudinem pertinent hominum ac pecoris et sine me-dico curari possunt, magistrum scripta habere oportet. is enim sine litteris idoneus non est, quod rationes dominicas pecuarias conficere nequiquam recte potest. de numero pastorum alii angustius, alii laxius constituere solent. ego in octogenas hirtas oves singulos pastores constitui, Atticus in centenas. greges ovium si magni sunt, quos miliarios faciunt quidam, facilius de summa hominum detrahere possis, quam de minoribus, ut sunt et Attici et mei. septingenarii enim me[2i]2: tu, opinor, octingenarios habuisti, nec tamen non, ut nos, arietum decumam partem. ad equarum gregem quinquagena-rium bini homines, utique uterque horum ut secum habeat equas domitas singulas in his regionibus, in quibus [2in]2 stabula[ri] solent equas abigere, ut in Apulia et in Lucani[i]s accidit saepe. @@Quoniam promissa absolvimus, inquit, eamus. Si quidem, inquam, adieceritis de extraordinario pecudum fructu, [2ut]2 praedictum est, de lacte in eo et tonsura. Lacte est omnium rerum, quas cibi[li] causa capimus, @1 liquentium maxime alibile, et id ovillum, [2de]2in capri-num. quod autem maxime perpurget, est equinum, tum asininum, dein bubulum, tum caprinum. sed horum sunt discrimina quaedam et a pastionibus et a pecu-dum natura et a %motu: a pastionibus, quod [2ad alen-dum utile quod]2 fit ab [2h]2ordeo et stupla et omnino arido et firmo cibo pecude pasta; ad perpurgandum [2ab]2 ea, quae a viridi pas[2ta]2, eo magis, si fuerit ex herbis, quae ipsae sumptae perpurgare solent corpora nostra: a pecudum natura, quod lac melius est a va-lentibus et ab his quae non[du]dum veteres sunt, quam si est contra. a mulgendo atque ortu optimum est id quod neque nimium longe abest a mulso neque a partu continuo est sumptum. ex hoc lacte casei qui fiunt, maximi cibi sunt bubuli et qui difficillime trans-eant sumpti, secundo ovilli, minimi cibi et qui fa-cillime deiciantur caprini. et etiam est discrimen, utrum casei molles ac recentes sint, an aridi et vete-res, cum molles sint magis alibiles, in corpore non resides, veteres et aridi contra. caseum facere inci-piunt a vergiliis vernis exortis ad aestivas vergilias. mulgent vere ad caseum faciundum mane, aliis tem-poribus meridianis horis, tametsi propter loca et pa-bulum disparile non usque quaque idem fit. [2in]2 lactis duos congios addunt coagulum magnitudine oleae, ut coeat, quod melius leporinum et haedinum quam ag-ninum. alii pro coagulo addunt de fici ramo lac et acetum, aspargunt item aliis aliquot rebus, quod [quod] Graeci appellant ali[2i]2 $O)PO/N&, ali[2i]2 $DA/KRUON&. Non ne- @1 garim, inquam, ideo aput divae Ruminae sa[c]cellum a pastoribus satam ficum. ibi enim solent sacrificari lacte pro vino et [pro] lactentibus. mamma[e] enim rumis [sive ruminare], ut ante dicebant: a rumi etiam nunc dicuntur subrumi agni, lactantes a lacte. Qu[2i]2 aspargi solent sales, melior fossilis quam marinus. @@De tonsura ovium primum animadverto, antequam incipiam facere, num scabiem aut ulcera habeant, ut, si opus est, ante curentur, quam tondeantur. tonsurae tempus inter aequinoctium vernum et solstitium, cum sudare inceperunt oves, a quo sudore recens lana tonsa sucida appellata est. tonsas recentes eodem die perun-gunt vino et oleo, non nemo admixta cera alba et adipe suilla; et si ea tecta solet esse, quam habuit pellem intectam, eam intrinsecus eadem re perinungunt et tegunt rursus. siqua in tonsura plagam accepit, eum locum oblinunt pice liquida. oves hirtas tondent circiter hordeaceam messem, in aliis locis ante faeni-sicia. quidam has bis in anno tondent, ut in Hispania citeriore, ac semenstres faciunt tonsuras: duplicem in-pendunt operam, quod sic plus putant fieri lanae, quo nomine quidam bis secant prata. diligentiores tege-ticulis subiectis oves tondere solent, nequi flocci inter-eant. dies ad eam rem sumuntur sereni, et iis id fa-ciunt fere a quarta ad decimam: cum sole calidiore tonsa, ex sudore eius lana fit mollior et ponderosior et co-lore meliore. quam demptam ac conglobatam alii vel-lera, alii vellimna appellant: ex quo[rum] vocabulo ani-madverti licet prius [2in]2 lana vulsuram quam ton-suram inventam. qui etiam nunc vellunt, ante triduo habent ieiunas, quod languidae minus aegre radices @1 lanae retinent. Omnino tonsores in Italia[2m]2 primum venisse ex Sicilia dicuntur p. R. c. a. &7ccccliii&, ut scriptum in publico Ardeae in litteris extat, eosque adduxisse Publium Titinium M[a]enam. olim tonsores non fuisse adsignificant antiquorum statuae, quod pleraeque habent capillum et barbam magnam. Su-scipit Cos[2s]2inius, Fructum ut ovis e lana ad vesti-mentum, sic capra e pilis ministrat ad usum nauticum et ad bellica tormenta et fabrilia vasa. neque non quaedam nationes harum pellibus sunt vestitae, ut in Gaetulia et in Sardinia. cuius usum aput anticos quoque Graecos fuisse apparet, quod in tragoediis senes ab hac pelle vocantur diptheriae et in comoe-diis qui in rustico opere morantur, ut aput Caecilium in Hypobolimaeo habet adulescens, aput Terentium in Heautontimorumeno senex. tonde[2n]2tur, quod magnis villis sunt, in magna parte Phrygiae; unde cilicia et cetera eius generis solent fieri. sed quod primum ea tonsura in Cilicia sit instituta, nomen id Cilicas adie-cisse dicunt. @@Illi hoc, neque ab hoc quod mutaret Cos[2s]2inius. et simul Vituli libertus in urbem veniens ex hortis devertitur ad nos et, Ego ad te missus, inquit, ibam domum rogatum ne diem festum faceres breviorem et mature venires. Itaque discedimus ego et Scrofa in hortos ad Vitulum, Niger [in] Turrani noster, illi par-tim domum, partim ad Menatem. @1 @@@@{1RERVM RVSTICARVM DE VILLATICIS @@@@PASTIONIBVS @@@@LIBER TERTIVS}1 @@Cum duae vitae traditae sint hominum, rustica et urbana, quidni, Pinni, dubium non est quin hae non solum loco discretae sint, sed etiam tempore di-versam originem habeant. antiquior enim multo ru-stica, quod fuit tempus, cum rura colerent homines neque urbem haberent. etenim vetustissimum oppi-dum cum sit traditum graecum Boeotiae Thebae, quod rex Ogygos aedificarit, in agro Romano Roma, quam Romulus rex: nam in hoc nunc denique est ut dici possit, non cum Ennius scripsit: @@@@septingenti sunt paulo plus aut minus anni, @@@@augusto augurio postquam inclita condita Roma est; Thebae, quae ante cataclysmon Ogygi conditae di-cuntur, eae tamen circiter duo milia annorum et cen-tum sunt. quod tempus si referas ad illud principium, quo agri coli sunt coepti atque in casis et tuguriis habitabant nec murus et porta quid esset sciebant, immani numero annorum urbanos agricolae praestant. nec mirum, quod divina natura dedit agros, ars hu-mana aedificavit urbes, cum artes omnes dicantur in Graecia intra mille annorum repertae, agri numquam @1 non fuerint in terris qui coli possint. neque solum antiquior cultura agri, sed etiam melior. itaque non sine causa maiores nostri ex urbe in agros redigebant suos cives, quod et in pace a rusticis Romanis ale-bantur et in bello ab his alebantur. nec sine causa terram eandem appellabant matrem et Cererem, et qui eam colerent, piam et utilem agere vitam crede-bant atque eos solos reliquos esse ex stirpe Saturni regis. cui consentaneum est, quod initia vocantur potissimum ea quae Cereri fiunt sacra. nec minus oppidi quoque nomen Thebae indica[n]t antiquiorem esse agrum, quod ab agri genere, non a conditore nomen ei est inpositum. nam lingua prisca et in Graecia Aeolis Boeoti sine adflatu vocant collis t[h]ebas, et in Sabinis, quo e Graecia venerunt Pelasgi, etiam nunc ita dicunt, cuius vestigium in agro Sabino via Salaria non longe a Re[2a]2te, miliarius clivus cum appellatur t[h]ebae. agri culturam primo propter paupertatem ma-xime indiscretam habebant, quod a pastoribus qui erant orti in eodem agro et serebant et pascebant: quae postea creverunt pecunia diviserunt, ac factum ut dicerentur alii agricolae, alii pastores. quae ipsa pars duplex est, tametsi ab nullo satis discreta, quod altera est villatica pastio, altera agrestis. haec nota et nobilis, quod et pecuaria appellatur, et multum homines locupletes ob eam rem aut conductos aut emptos habent saltus; altera villatica, quod humilis videtur, a quibusdam adiecta ad agri culturam, cum esset pastio, neque explicata tota separatim, quod sciam, ab ullo. itaque cum putarem esse rerum ru-sticarum, quae constituta sunt fructus causa, tria ge-nera, unum de agri cultura, alterum de re pecuaria, tertium de villaticis pastionibus, tres libros institui, @1 e quis duo scripsi, primum ad Fundaniam uxorem de agri cultura, secundum de pecuaria ad Turranium Nigrum: qui reliquus est tertius de villaticis fructibus, in hoc ad te mitto, quod visus sum debere pro nostra vicinitate et amore scribere potissimum ad te. cum enim villam haberes opere tectorio et intestino ac pa-vimentis nobilibus lithostrotis spectandam [2et]2 parum putasses esse, ni tuis quoque litteris exornati parietes essent, ego quoque, quo ornatior ea esse posset fructu [quod factu], quod facere possem, haec ad te misi, recordatus de ea re sermones, quos de villa perfecta habuissemus. de quibus exponendis initium capiam hinc. @@Comitiis aediliciis cum sole caldo ego et Q. Axius senator tribulis suffragium tulissemus et candidato[s], cui studebamus, vellemus esse praesto, cum domum rediret, Axius mihi, Dum diribentur, inquit, suffragia, vis potius villae publicae utamur umbra, quam privati candidati tabella %dimidiata aedificemus nobis? Opinor, inquam, non solum, quod dicitur, malum consilium consultori est pessimum, sed etiam bonum consilium, qui consulit et qui consulitur, bonum habendum. Ita-que imus, venimus in villam. ibi Appium Claudium augurem sedentem invenimus in subselliis, ut consuli, siquid usus poposcisset, esset praesto. sedebat ad sinistram ei Cornelius Merula consulari familia ortus et Fircellius Pavo Reatinus, ad dextram Minucius Pica et M. Petronius Passer. ad quem cum accessissemus, A[u]xius Appio subridens, Recipis nos, inquit, in tuum ornithona, ubi sedes inter aves? Ille, Ego vero, inquit, te praesertim, quoius aves hospitales etiam nunc ructor, quas mihi apposuisti paucis ante diebus in villa Rea- @1 tina ad lacum Velini eunti de controversiis Inte[2r]2am-natium et Reatinorum. sed non haec, inquit, villa, quam [quam] aedificarunt maiores nostri, frugalior ac melior est quam tua illa perpolita in Reatino? nuncubi hic vides citrum aut aurum? num minium aut ar-menium? num quod emblema aut lithostrotum? quae illic omnia contra [aurum]. et cum haec sit com-munis universi populi, illa solius tua; haec quo suc-cedant e campo cives et reliqui homines, illa quo equae et [2a]2sini; praeterea cum ad rem publicam ad-ministrandam haec sit utilis, ubi cohortes ad dilectum consuli adductae considant, ubi arma ostendant, ubi censores censu admittant populum. Tua scilicet, in-quit A[u]xius, haec in campo Martio extremo utilis et non deliciis sumptuosior quam omnes omnium uni-versae Reatinae? tua enim oblita[e] tabulis pictis nec minus signis; at mea, vestigium ubi sit nullum Ly-sippi aut Antiphilu, at crebra sartoris et pastoris. et cum illa non sit sine fundo magno et eo polito cultura, tua ista neque agrum habe[a]t ullum nec bovem nec equam. denique quid tua habet simile villae illius, quam tuus avos ac proavos habebat? nec enim, ut illa, faenisicia vidit arida in tabulato nec vindemiam in cella neque in granario messim. nam quod extra urbem est aedificium, nihilo magis ideo est villa, quam eorum aedificia, qui habitant extra portam Flumenta-nam aut in Aemilianis. @1 @@Appius subridens, Quoniam ego ignoro, inquit, quid sit villa, velim me doceas, ne labar [in] imprudentia[m], quod volo emere a M. Seio in Ostiensi villam. quod si ea aedificia villae non sunt, quae asinum tuum, quem mihi quadraginta milibus emptum ostendebas aput te, non habent, metuo ne pro villa emam [Ostia] in litore Seianas aedes. quod aedificium hic me Lu-cius Merula impulit ut cuperem habere, cum diceret nullam se accepisse villam, qua magis delectatus esset, cum apud eum dies aliquot fuisset; nec tamen ibi se vidisse tabulam pictam neque signum aheneum aut marmoreum ullum, nihilo magis torcula vasa vin-demiatoria aut serias olearias aut trapetas. Axius aspicit Merulam et, Quid igitur, inquit, est ista villa, si nec urbana habet ornamenta neque rustica membra? Quo[2i]2 ille, Num mi[2n]2us villa tua e[2r]2it ad angulum Velini, quam neque pictor neque tector vidit umquam, quam in Rosia quae est polita opere tectorio eleganter, quam dominus habes communem cum asino? Cum significasset nutu nihilo minus esse villam eam quae esset simplex rustica[m], quam eam [in] quae esset utrumque, et ea et urbana, et rogasset, quid ex iis rebus colli-geret, Quid? inquit, si propter pastiones tuus fundus in Rosia probandus sit, et quod ibi pascitur pecus ac stabulatur, recte villa appellatur, haec quoque simili de causa debet vocari villa, in qua propter pastiones fructus capiuntur magni. quid enim refert, utrum propter oves, an propter aves fructus capias? anne dulcior est fructus apud te ex bubulo pecore, unde apes nascuntur, quam ex apibus, quae ad villam S[2e]2i @1 in alvariis opus faciunt? et num pluris tu e villa illic natos verres lanio vendis, quam hinc apros macellario Seius? Qui minus ego, inquit Axius, istas habere pos-sum in Reatina villa? nisi si apud Seium Siculum fit mel, Corsicum in Reatino; et hic aprum glas cum pascit empticia, facit pinguem, illic gratuita exilem. Appius, Posse ad te fieri, inquit, Seianas pastiones non negavit Merula; ego non esse ipse vidi. duo enim genera cum sint pastionum, unum agreste, in quo pecuariae sunt, alterum villaticum, in quo sunt gallinae ac columbae et apes et cetera, quae in villa solent pasci, de quibus et Poenus Mago et Cassius Dionysius et alii quaed[2am]2 separatim ac dispersim in libris reliquerunt, quae Seius legisse videtur et ideo ex iis pastionibus ex una villa maioris fructus capere, quam alii faciunt ex toto fundo. Certe, inquit Me-rula: nam ibi vidi greges magnos anserum, gallinarum, columbarum, gruum, pavonum, nec non glirium, pis-cium, aprorum, ceterae venationis. ex quibus rebus scriba librarius, libertus eius, qui apparuit Varroni et me absente patrono hospitio accipiebat, in annos sin-gulos plus quinquagena milia e villa capere dicebat. Axio admiranti, Certe nosti, inquam, materterae meae fundum, in Sabinis qui est ad quartum vicesimum lapidem via Salaria a Roma. Quidni? inquit, ubi aestate diem meridie dividere soleam, cum eo Reate ex urbe aut, cum inde venio hieme, noctu ponere castra. Atque in hac villa qui est ornithon, ex eo uno quinque milia scio venisse turdorum denariis ternis, ut sexaginta milia ea pars reddiderit eo anno villae, bis tantum quam tuus fundus ducentum iugerum Reate reddit. Quid? sexaginta, inquit Axius, sexa-ginta, sexaginta? derides. Sexaginta, inquam. sed ad @1 hunc bolum [2ut]2 pervenias, opus erit tibi aut epulum aut triumphus alicuius, ut tunc fuit Scipionis Metelli, aut collegiorum cenae, quae nunc innumerabiles ex-candefaciunt annonam macelli. reliquis annis omnibus si [2non]2 hanc expectabis summam, spero, non tibi decoquet [non] ornithon; neque hoc accidit his moribus nisi raro ut decipiaris. quotus quisque enim est annus, quo non videas epulum aut triumphum aut collegia non epulari [quae nunc innumerabiles incendunt an-nonam]? Sed propter luxuriam, inquit, quodam modo epulum cotidianum est intra ianuas Romae. Nonne item L. Abuccius, homo, ut scitis, apprime doctus, cuius Luciliano charactere sunt libelli, dicebat in Al-bano fundum suum pastionibus semper vinci a villa? agrum enim minus decem milia reddere, villam plus vicena. idem secundum mare, quo loco vellet, si pa-rasset villam, se supra centum milia e villa receptu-rum [agro]. age, non M. Cato nuper, cum Luculli accepit tutelam, e piscinis eius quadraginta milibus sestertis vendidit piscis? Axius, Merula mi, inquit, recipe me quaeso discipulum villaticae pastionis. Ille, Qui simulac promiseris minerval, incipiam, inquit [id est cenam]. Ego vero non recuso, vel hodie [2vel]2 ex ista pastione crebro. Appius, Credo simulac primum ex isto villatico pecore mortui erunt anseres aut pa-vones. Cui ille, Quid enim interest, utrum morticinas editis volucres an pisces, quos nisi mortuos estis num-quam? sed oro te, inquit, induce me in viam discipli-nae villaticae pastionis ac vim formamque eius expone. @@Merula non gravate, Primum, inquit, dominum scientem esse oportet earum rerum, quae in villa cir-cumve ea[2m]2 [animalia] ali ac pasci possint, ita ut @1 domino sint fructui ac delectationi. eius disciplinae genera sunt tria, ornithones, leporaria, piscinae. nunc ornithonas dico omnium alitum, quae intra parietes villae solent pasci. leporaria te accipere volo non ea quae tritavi nostri dicebant, ubi soli[ti] lepores sint, sed omnia saepta, afficta villae quae sunt et habent inclusa animalia, quae pascantur. similiter piscinas dico eas, quae in aqua dulci aut salsa inclusos habent pisces ad villam. harum [2rerum]2 singula genera mini-mum in binas species dividi possunt, in prima parte ut sint quae terra modo sint contentae, ut sunt pa-vones turtures turdi: [2in]2 altera specie sunt quae non sunt contentae terra solum, sed etiam aquam requi-runt, ut sunt anseres querquedulae anates. sic alterum genus illut venaticum duas habet diversas species, unam, in qua est aper caprea lepus; altera item extra villam quae sunt, ut apes cochleae glires. tertii ge-neris aquatilis item species duae, partim quod habent pisces in aqua dulci, partim quod in marina. de his sex partibus ad ista tria genera [2item tria genera]2 arti-ficum paranda, aucupes venatores piscatores, [2a]2ut ab iis emenda quae tuorum servorum diligentia tuearis in fetura ad partus et nata nutricere saginesque, in macellum ut perv[2en]2iant. neque non etiam quaedam adsumenda in villam sine retibus aucupis venatoris piscatoris, ut glires cochlias gallinas. earum rerum cultura instituta prima ea quae in villa habetur: non enim solum augures Romani ad auspicia primum pa-rarunt pullos, sed etiam patres familiae rure. secunda, quae macerie ad villam venationis causa cluduntur et propter alvaria: apes enim subter sugrundas ab initio @1 villatico usae tecto. tertiae piscinae dulces fieri coeptae et e fluminibus captos recepere ad se pisces. omnibus tribus his generibus sunt bini gradus, superiores, quos frugalitas antiqua, inferiores, quos luxuria posterior adiecit. primus enim ille gradus anticus maiorum nostrum erat, in quo essent aviaria duo dumtaxat: in plano cohors, in qua pascebantur gallinae, et earum fructus erat ova et pulli; alter sublimis, in quo erant columbae in turribus aut summa villa. contra nunc aviaria sunt nomine mutato, quod vocantur ornithones, quae palatum suave domini paravit, ut tecta maiora habeant, quam tum habebant totas villas, in quibus stabulentur turdi ac pavones. sic in secunda parti ac leporario pater tuus, Axi[i], praeterquam lepusculum e venatione vidit numquam. neque enim erat magnum id saeptum, quod nunc, ut habeant multos apros ac capreas, complura iugera maceriis concludunt. non tu, inquit mihi, cum emisti fundum Tusculanum a M. Pisone, in leporario apri fuerunt multi? in tertia parti quis habe[2b]2at piscinam nisi dulcem et in ea dumtaxat squalos ac mugiles pisces? quis contra nunc %mithon non dicit sua nihil interesse, utrum iis pisci-bus stagnum habeat plenum an ranis? non Philippus, cum ad Vmmidium hospitem Casini devertisset et ei e tuo flumine lupum piscem formosum apposuisset atque ille gustasset et expuisset, dixit, 'peream, ni piscem putavi esse'? sic nostra aetas in quam luxu-riam propagavit leporaria[s], [2h]2ac piscinas protulit ad mare et in eas pelagios greges piscium revocavit. non propter has appellati Sergius Orata et Licinius @1 Murena? quis enim propter nobilitates ignorat pisci-nas Philippi, Hortensi, Lucullorum? quare unde velis me incipere, Axi, dic. Ille, Ego vero, inquit, ut aiunt post principia in castris, id est ab his tempori-bus quam superioribus, quod ex pavonibus fructus ca-piuntur maiores quam e gallinis. atque adeo non dis-simulabo, quod volo de ornithone primum, quod lucri fecerunt hoc nomen turdi. sexaginta enim milia Fir-celina excande me fecerunt cupiditate. @@Merula, Duo genera sunt, inquit, ornithonis, unum delectationis causa, ut Varro hic fecit noster sub Ca-sino, quod amatores invenit multos; alterum fructus causa, quo genere macellarii et in urbe quidam habent loca clausa et rure maxime conducta in Sabinis, quod ibi propter agri naturam frequentes apparent turdi. ex iis tertii generis voluit esse Lucullus coniunctum aviarium, quod fecit in Tusculano, ut in eodem tecto ornithonis inclusum triclinium haberet, ubi delicate cenitaret et alios videret in mazonomo positos coctos, alios volitare circum fenestras captos. quod inutile invenerunt. nam non tantum in eo oculos delectant intra fenestras aves volitantes, quantum offendit quod alienus odor opplet nares. sed quod te malle arbitror, Axi, dicam de hoc [ornithone] quod fructus causa faciunt, unde, non ubi sumuntur pingues turdi. igitur testudo, ut peristylum tectum tegulis aut rete, fit magna, in qua milia aliquot turdorum ac merularum includere possint, quidam cum eo adiciant praeterea aves alias quoque, quae pingues veneunt care, ut miliariae ac coturnices. in hoc tectum aquam venire oportet per fistulam et eam potius per canales an-gustas serpere, quae facile extergeri possint (si enim late ibi diffusa aqua, et inquinatur facilius et bibitur @1 inutilius), et ex eis caduca quae abundat per fistulam exire, ne luto aves laborent. ostium habere humile et angustum et potissimum eius generis, quod cocliam appellant, ut solet esse in cavea, in qua tauri pugnare solent: fenestras raras, per quas non videantur ex-trinsecus arbores aut aves, quod earum aspectus ac desiderium marcescere facit volucres inclusas. tantum locum luminis habere oportet, ut aves videre possint, ubi adsidant, ubi cibus, ubi aqua sit. tectorio tacta esse levi circum [h]ostia ac fenestras, nequa intrare mus aliave quae bestia possit. circum huius aedifici[i] pa-rietes intrinsecus multos esse palos, ubi aves adsidere possint, praeterea [e] perticis inclinatis ex humo ad parietem et in eis traversis gradatim modicis inter-vallis perticis adnexis ad speciem cancellorum sceni-corum ac theatri. deorsum in terram esse aquam, quam bibere possint, cibatui offas positas. eae maxime glomerantur ex ficis et farre mixto. diebus viginti antequam tollere vult turdos, largius dat cibum, quod plus ponit et farre subtiliore incipit alere. in hoc tecto caveas, quae caveae tabulata habeant aliquot ad pertica[2rum]2 subplementum. contra hoc aviarium * * * quae mortuae ibi sunt aves, ut domino numerum reddat, solet ibidem servare. cum opus sunt, ex hoc aviario ut sumantur idoneae, excludantur in minusculum avia-rium, quod est coniunctum cum maiore ostio, lumine inlustriore, quod seclusorium appellant. ibi cum eum numerum habet exclusum, quem sumere vult, omnes occidit. hoc ideo in secluso clam, ne reliqui, si vide-ant, despondeant animum atque alieno tempore vendi-toris moriantur. non ut advenae volucres pullos faciunt, in agro ciconiae, in tecto hirundines, sic aut hic aut illic turdi, qui cum sint nomine mares, re vera feminae @1 quoque sunt. neque id non secutum ut esset in me-rulis, quae nomine feminino mares quoque sunt. prae-terea volucres cum partim advenae sint, ut hirundines et grues, partim vernaculae, ut gallinae ac columbae, de illo genere sunt turdi adventicio ac quotannis in Italiam trans mare advolant circiter aequinoctium au-tumnale et eodem revolant ad aequinoctium vernum, et alio tempore turtures ac coturnices immani numero. hoc ita fieri apparet in insulis propinquis Ponti[2i]2s, Palmariae, Pandateriae. ibi enim in prima volatura, cum veniunt, morantur dies paucos requiescendi causa itemque faciunt, cum ex Italia trans mare remeant. @@Appius Axio, Si quinque milia hoc coieceris, in-quit, et erit epulum ac triumphus, sexaginta milia quae vis statim in fenus des licebit multum. [2Tum mihi, tu]2 dic illut alterum genus ornithonis, qui animi causa constitutus a te sub Casino fertur, in quo di-ceris longe vicisse non modo archetypon inventoris nostri ornithotrophion M. L[2a]2eni Strabonis, qui Brun-disii hospes noster primus in peristylo habuit exhed[e]ra conclusas aves, quas pasceret obiecto rete, sed etiam in Tusculano magna aedificia Luculli. Qu[2o]2i ego, Cum habeam sub oppido Casino flumen, quod per villam fluat, liquidum et altum marginibus lapideis, latum pedes quinquaginta septem, et e villa in villam pon-tibus transeatur, longum pedes &7dccccl& derectum ab insula [ad musaeum], quae est in imo fluvio, ubi con-fluit altera amnis, ad summum flumen, ubi est mus[a]eum, circum huius ripas ambulatio sub dio pedes lata denos, ab hac [ambulatio] est in agrum versus ornithonis @1 locus ex duabus partibus dextra et sinistra maceriis altis conclusus. inter quas locus qui est ornithonis [patet in latitudinem pedes &7xlviii&] deformatus ad ta-bulae litterariae speciem cum capitulo, forma qua[e] est quadrata, patet in latitudinem pedes &7xlviii&, in longi-tudinem pedes &7lxxii&; quaad capitulum rutundum est, pedes &7xxvii&. ad haec, ita ut in margine quasi infimo tabulae descripta sit, ambulatio, ab ornithone %plu-mula, in qua media sunt caveae, qua introitus [itur] in aream est. in limine, in lateribus dextra et sinistra porticus sunt primoribus columnis lapideis, pro mediis ar[ti]busculis humilibus ordinatae, cum a summa macerie ad epistylum tecta porticus sit rete cannabina et ab epistylo ad stylobate[2n]2. hae sunt avibus omnigenus oppletae, quibus cibus ministratur per retem et aqua rivolo tenui adfluit. secundum stylobatis interiorem partem dextra et sinistra ad summam aream qua-dratam e medio diversae duae non latae oblongae sunt piscinae ad porticu[a]s versus. inter eas piscinas tantummodo accessus semita in tholum, qui est ultra rutundus columnatus, ut est in aede Catuli, si pro parietibus feceris columnas. extra eas columnas est silva manu sata grandibus arboribus tecta, ut in-fima perluceat, tota saepta maceriis altis. intra tholi[s] columnas exteriores lapideas et totidem interiores ex abiete tenues locus est pedes quinque latus. inter columnas exteriores pro pariete reticuli e nervis sunt, ut prospici in silva[2m]2 possit et quae ibi sunt [2videri]2 neque avis ea transire. intra interiores columnas pro pariete rete aviarium est obiectum. inter has [2et]2 ex-teriores gradatim substructum ut theatridion avium: @1 mutuli crebri in omnibus columnis inpositi, sedilia avium. intra retem aves sunt omnigenus, maxime cantrices, ut lusciniolae ac merulae, quibus aqua mi-nistratur per canaliculum, cibus obicitur sub retem. subter columnarum stylobaten est lapis a falere pedem et dodrantem alta: ipsum falere ad duo pedes altum a stagno, latum ad quinque, ut in culcitas et colu-mellas convivae pedibus circumire possint. infimo intra falere est stagnum cum margine pedali et insula in medio parva. circum falere et navalia sunt ex-cavata anatium stabula. in insula est columella, in qua intus axis, qui pro mensa sustinet rotam radia-tam, ita ut ad extremum, ubi orbile solet esse, a[2r]2-cuata tabula cavata sit ut tympanum in latitudinem duo pedes et semipedem, in altitudinem palmum. haec ab uno puero, qui ministrat, ita vertitur, ut omnia una ponantur et ad bibendum et ad edendum et ad-moveantur ad omnes convivas. ex suggesto faleris, ubi solent esse peripetasmata, prodeunt anates in stagnum ac nant, e quo rivus pervenit in duas, quas dixi, piscinas, ac pisciculi ultro ac citro commetant, cum et aqua calida et frigida ex orbi ligneo mensaque, quam dixi in primis radiis esse, epitoniis versis ad unum quemque factum sit ut fluat convivam. intrin-secus sub tholo stella lucifer interdiu, noctu hesperus, ita circumeunt ad infimum hemisphaerium ac moventur, ut indicent, quot sint horae. in eodem hemisphaerio medio circum cardinem est orbis ventorum octo, ut Athenis in horologio, quod fecit Cyrrestes; ibique eminens radius a cardine ad orbem ita movetur, ut eum tangat ventum, qui flet, ut intus scire possis. @@Cum haec loqueremur, clamor fit in campo. nos athletae comitiorum [ima] cum id fieri non miraremur @1 propter studia suffragatorum et tamen scire vellemus, quid esset, venit ad nos Pantul[a]eius Parra, narrat ad tabulam, cum diriberent, quendam deprensum tesse-rulas coicientem in loculum, eum ad consulem tractum a fautoribus competitorum. Pavo surgit, quod eius candidati custos dicebatur deprensus. @@Axius, De pavoni[2bus]2, inquit, libere licet dicas, quoniam discessit Fircellius, qui, secus siquid diceres de iis, gentilitatis causa fortasse an tecum duceret serram. Qu[2o]2i Merula, De pavonibus nostra memoria, inquit, greges haberi coepti et venire magno. ex iis M. Aufidius Lurco supra sexagena milia nummum in anno dicitur capere. ii aliquanto pauciores esse de-bent mares quam feminae, si ad fructum spectes; si ad delectationem, contra: formosior enim mas. pa-scendi greges agrestes. transmarini esse dicuntur in insulis, Sami in luco Iunonis, item in Planasia [in] insula M. Pisonis. hi ad greges constituendos paran-tur bona aetate et bona forma. huic enim natura formae e volucribus dedit palmam. ad admissuram haec mi-nores bimae non idoneae nec iam maiores natu. pa-scuntur omne genus obiecto frumento, maxime hordeo. itaque Seius iis dat in menses singulos hordei sin-gulos modios, ita ut in fetura det uberius, antequam salire incipiant. [2in]2 has a procuratore ternos pullos exigit eosque, cum creverunt, quinquagenis denariis vendit, ut nulla avis hunc assequatur fructum. prae-terea ova emit ac supponit gallinis, ex quibus [ex iis] excusos pullos refert in testudinem eam, in qua pa-vones habet. quod tectum pro multitudine pavonum @1 fieri debet et habere cubilia discreta, tectorio levata, quo neque serpens neque bestia accedere ulla possit; praeterea habere locum ante se, quo pastum exeant diebus apricis. utrumque locum purum esse volunt hae volucres. itaque pastorem earum cum vatillo cir-cumire oportet ac stercus tollere ac conservare, quod et ad agri culturam idoneum est et ad substramen pullorum. primus hos Q. Hortensius augurali adi-tiali cena posuisse dicitur, quod potius factum tum luxuriosi quam severi boni viri laudabant. quem cito secuti multi extulerunt eorum pretia, ita ut ova eorum denariis veneant quinis, ipsi facile quinquagenis, grex centenarius facile quadragena milia sestertia ut reddat, ut quidem Abuccius aiebat, si in singulos ternos exi-geret pullos, perfici sexagena posse. @@Interea venit apparitor Appi a consule et augures ait citari. ille foras exit e villa. at in villam intro involant columbae, de quibus Me[de columbis]rula Axio, Si umquam [ex] peristerotrophio[2n]2 constituisses, has tuas esse putares, quamvis ferae essent. duo enim genera earum in peristerotrophio esse solent, unum agreste, ut alii dicunt, saxatile, quod habetur in turribus ac colu-minibus villae, a quo appellatae columbae, quae prop-ter timorem naturalem summa loca in tectis captant: quo fit ut agrestes maxime sequantur turres, in quas ex agro evolant suapte sponte ac remeant. alterum genus [illud] columbarum est clementius, quod cibo domestico contentum intra limina ianuae solet pasci. hoc genus maxime est colore albo, illut alterum agreste sine albo, vario. ex iis duabus stirpibus fit miscel-lum tertium genus fructus causa, atque incedunt in locum unum, quod alii vocant peristerona, alii peri- @1 sterotrophion, in quo uno saepe vel quinque milia sunt inclusae. peristeron fit ut testudo magna, camara tectus, uno ostio angusto, fenestris punicanis aut lati-oribus reticulatis utrimque, ut locus omnis sit inlustris, neve quae serpens aliutve quid animal maleficum in-troire queat. intrinsecus quam levissimo marmorato toti parietes ac camarae oblinuntur et extrinsecus circum fenestras, ne mus aut lacerta qua adrepere ad columbaria possit. nihil enim timidius columba. sin-gulis paribus columbaria fiunt rutunda in ordinem crebra, ordines quam plurimi possunt a terra usque ad camaram. columbaria singula esse oportet ut os habeat, quo modo introire et exire possit, intus ter-narum palmarum ex omnibus partibus. sub ordines singulos tabulae fictae ut sint bipalmes, quo utantur vestibulo ac prodeant. aquam esse oportet quae in-fluat, unde et bibere et ubi lavari possint. permundae enim sunt hae volucres. itaque pastorem columbarum quotquot mensibus crebro oportet everrere: est enim quod eum inquinat locum appositum ad agri culturam, ita ut hoc optimum esse scripserint aliquot. si[ve]quae columba quid offenderit, ut medeatur; siqua[2e]2 perierit, ut efferatur; siqui pulli idonei sunt ad vendendum, promat. item quae fetae sunt, [in] certum locum ut disclusum ab aliis rete habeat, quo transfera[2n]2tur, e quo foras ex peristerone evolare possint matres[que]. quod faciunt duabus de causis: una, si fastidiunt aut inclusae consenescunt, quod libero aere, cum exierint in agros, redintegrentur: altera de causa propter in-licium ipsae enim propter pullos, quos habent, utique redeunt, nisi a corvo occisae aut ab accipitre inter- @1 ceptae. quos columbarii interficere solent duabus virgis viscatis defictis in terra inter se curvatis, cum inter eas posuerint obligatum animal, quod [item] petere soleant accipitres, qui ita decipiuntur, cum se ob-leverunt visco. columbas redire solere ad locum licet animadvertere, quod multi in theatro e sinu missas faciunt, atque ad locum redeunt, quae nisi reverteren-tur, non emitterentur. cibus apponitur circum parietes in canalibus, quas extrinsecus per fistulas supplent. delectantur milio, tritico, hordeo, piso, fasiolis, ervo. item fere haec, in turribus ac summis villis qui habent agrestes columbas, quaad possunt, imitandum. in peri-steronas aetate bona parandum, neque pullos neque vetulas, totidem mares quot feminas. nihil columbis fecundius. itaque diebus quadragenis concipit et parit et incubat et educat. et hoc fere totum annum fa-ciunt: tantummodo intervallum faciunt a bruma ad aequinoctium vernum. pulli nascuntur bini, qui simu-lac creverunt et habent robor, cum matribus pariunt. qui solent saginare pullos columbinos, quo pluris ven-dant, secludunt eos, cum iam pluma sunt tecti. deinde manducato candido farciunt pane: hieme hoc bis, ae-state ter, mane meridie vesperi: hieme demunt cibum medium. qui iam pinnas incipiunt habere, relincunt in nido inlisis cruribus et matribus, uberius ut cibo uti possint, obiciunt. eo enim totum diem se et pullos pascunt. qui ita educantur, celerius pinguiores fiunt quam alii, et candidae fiunt parentes eorum. Romae, si sunt formosi, bono colore, integri, boni seminis, paria singula volgo veneunt ducenis nummis nec non eximia singulis milibus nummum. quas nuper cum mercator tanti emere vellet a L. Axio, equite Romano, minoris quadringentis denariis daturum negavit. Axius, Si possem emere, inquit, peristerona factum, quem ad @1 modum, in aedibus cum habere vellem, emi fictilia columbaria, iam issem emptum e[2t]2 mi[2si]2ssem ad vil-lam. Quasi vero, inquit Pica, non in urbe quoque sint multi. an tibe columbaria qui in tegulis habent, non videntur habere peristeronas, cum aliquot supra cen-tum milium sestertium habeant instrumentum? e quis alicuius totum emas censeo, et antequam aedificas rure, magnum condiscas hic in urbe cotidie lucrum assem semissem condere in loculos. tu[m], Merula, sic perge deinceps. @@Ille, Turturibus item, inquit, locum constituendum proinde magnum, ac multitudinem alere velis; eumque item ut de columbis dictum est, ut habeat ostium ac fenestras et aquam puram ac parietes ac camaras munitas tectorio; sed pro columbariis in pariete mu-tulos aut palos in ordinem, supra quos tegeticulae cannabinae sint impositae. infimum ordinem oportet abesse a terra non minus tres pedes, inter reliquos dodrantes, a summo ad camaram [ad] semipedem, aeque latum ac mutulus a pariete extare potest, in quibus dies noctesque pascuntur. cibatui quod sit, obiciunt triticum siccum, in centenos vicenos turtures fere semodium, cottidie everrentes eorum stabula, a stercore ne offendantur, quod item servatur ad agrum colendum. ad saginandum adpo[2si]2tissimum tempus cir-citer messem. etenim matres eorum tum optimae sunt, cum pulli plurimi gignuntur, qui ad farturam meliores. itaque eorum fructus id temporis maxime consistit. @@Axius, Ego quae requiro farturae [assurae] mem-bra, de [palumbis] gallinis dic sodes, Merula: tum de @1 reliquis siquid idoneum fuerit ratiocinari, licebit. Igitur sunt gallinae quae vocantur generum trium, villaticae et rusticae et Africanae. gallinae villaticae sunt, quas deinceps rure habent in villis. de his qui ornitho-boscion instituere vult, id est adhibita scientia ac cura [2ut]2 capiant magnos fructus, ut maxime factitaverunt Deliaci, haec quinque [maxime] animadvertant oportet: de emptione, cuius modi et quam multas parent; de fetura, quem ad modum admittant et pariant; de ovis, quem ad modum incubent et excudant; de pullis, quem ad modum et a quibus educentur. hisce ap-pendix adicitur pars quinta, quem ad modum sagi-nentur. ex quis tribus generibus proprio nomine vo-cantur feminae quae sunt villaticae gallinae, mares galli, capi semimares, qui sunt castrati. gallos castrant, ut sint capi, candenti ferro inurentes ad in-fima crura, usque dum rumpatur, et quod extat ulcus, oblinunt figlina creta. qui spectat ut ornithoboscion perfectum habeat, scilicet genera ei tria paranda, ma-xime villaticas gallinas. e quis in parando eligat opor-tet fecundas, plerumque rubicunda pluma, nigris pin-nis, imparibus digitis, magnis capitibus, crista erecta, amplas: hae enim ad partiones sunt aptiores. gallos salaces qui animadvertunt, si sunt lacertosi, rubenti crista, rostro brevi pleno acuto, oculis ravis aut nigris, palea rubra subalbicanti, collo vario aut aureolo, fe-minibus pilosis, cruribus brevibus, unguibus longis, caudis magnis, frequentibus pinnis; item qui elati sunt ac vociferant saepe, in certamine pertinaces et qui animalia quae nocent gallinis non modo non per-timescant, sed etiam pro gallinis propugnent. nec tamen sequendum in seminio legendo Tanagricos et Melicos et Chalcidicos, qui sine dubio sunt pulchri et @1 ad proeliandum inter se maxime idonei, sed ad partus sunt steriliores. si ducentos alere velis, locus saeptus adtribuendus, in quo duae caveae coniunctae magnae constituendae, quae spectent ad exorientem versus, utraeque in longitudinem circiter decem pedum, lati-tudine dimidio minores, [quam in] altitudine paulo humiliores: [2in]2 utraque fenestra lata tripedali[2s]2, et eae pede altiores e viminibus factae raris, ita ut lu-men praebeant multum, neque per eas quicquam ire intro possit, quae nocere solent gallinis. inter duas ostium sit, qua gallinarius, curator earum, ire possit. in caveis crebrae perticae traiectae sint, ut omnes sustinere possint gallinas. contra singulas perticas in pariete exclusa sint cubilia earum. ante sit, ut dixi, vestibulum saeptum, in quo diurno tempore esse possint atque in pulvere volutari. praeterea sit cella grandis, in qua curator habitet, ita ut in parietibus circum omnia plena sint cubilia gallinarum aut ex-culpta aut adficta firmiter. motus enim, cum incubat, nocet. in cubilibus, cum parturient, acus substernen-dum; cum pepererunt, tollere substramen et recens aliut subicere, quod pulices et cetera nasci solent, quae gallinam conquiescere non patiuntur; ob quam rem ova aut inaequabiliter maturescunt aut conse-nescunt. quae velis incubet, negant plus &7xxv& opor-tere ova incubare, quamvis propter fecunditatem pe-per[2er]2it plura. optimum esse partum [2ab]2 aequinoctio verno ad autumnale. itaque quae ante aut post nata sunt et etiam prima eo tempore, non supponenda; et ea quae subicias, potius vetulis quam pullitris, et quae rostra aut ungues non habeant acutos, quae debent @1 potius in concipiendo occupatae esse quam incubando. adpositissimae ad partum sunt anniculae aut bimae. si ova gallinis pavonina subicias, cum iam decem dies fovere coepit, tum denique gallinacia subicere, ut una excudat. gallinaciis enim pullis bis deni dies opus sunt, pavoninis ter noveni. eas includere oportet, ut diem et noctem incubent, praeterquam [a] mane et vespere, dum cibus ac potio is detur. curator oportet circumeat diebus interpositis aliquot ac vertere ova, ut aequabiliter concalefiant. ova plena sint atque utilia necne, animadverti aiunt posse, si demiseris in aquam, quod inane natet, plenum desidit: qui ut hoc intel-legant concutiant, errare, quod [inanes] vitales venas confundant in iis. idem aiunt, cum ad lumen sustu-leris, quod perluceat, id esse [ob] inane. qui haec volunt diutius servari, perfricant sale minuto aut muria tres aut quattuor horas eaque abluta condunt in furfures aut acus. in supponendo ova observant ut sint numero inparia. ova, quae incubantur, habe-antne semen pulli, curator quadriduo post quam in-cubari coepit intellegere potest. si contra lumen tenuit et purum unius modi esse animadvertit, putant eiciendum et aliud subiciundum. excusos pullos sub-ducendum ex singulis nidis et subiciendum ei quae habeat paucos; ab eaque, si reliqua sint ova pauciora, tollenda et subicienda aliis, quae nondum excuderunt et minus habent triginta pullos. hoc enim gregem maiorem non faciendum. obiciendum pullis diebus &7xv& primis mane subiecto pulvere, ne rostris noceat terra dura, polentam mixtam cum nasturti[i] semine et aqua aliquanto ante facta[2m]2 intrita[2m]2, ne tum denique in eorum corpore turgescat: aqua prohibendum. qua @1 de clunibus coeperint habere pinnas, e capite, e collo eorum crebro eligendi pedes: saepe enim propter eos consenescunt. circum caveas eorum incendendum cor-num cervinum, ne quae serpens accedat, quarum be-stiarum ex odore solent interire. prodigendae in sole[2m]2 et in stercilinum, ut volutare possint, quod ita alibi-liores fiunt; neque pullos, sed omne ornithoboscion cum aestate, tum utique cum tempestas sit mollis atque apricum; intento supra rete, quod prohibeat eas extra saepta evolare et in eas involare extrin-secus accipitrem aut quid aliut; evitantem caldorem et frigus, quod utrumque iis adversum. cum iam pinnas habebunt, consuefaciundum ut unam aut duas sectentur gallinas, ceterae ut potius ad pariendum sint expe-ditae, quam in nutricatu occupatae. incubare oportet incipere secundum novam lunam, quod fere quae ante, pleraque non succedunt. diebus fere viginti excudunt. de quibus villaticis quoniam vel nimium dictum, bre-vitate reliqua conpensabo. @@Gallinae rusticae sunt in urbe rarae nec fere mansuetae nisi in cavea videntur Romae, similes facie non his gallinis villaticis nostris, sed Africanis. aspectu ac facie incontaminatae in ornatibus publicis solent poni cum psittacis ac merulis albis, item aliis id genus rebus inusitatis. neque fere in villis ova ac pullos faciunt, sed in silvis. ab his gallinis dicitur insula Gallinaria appellata, quae est in mari Tusco secundum Italiam contra montes Liguscos, Intimilium, Album Ingaunum: alii ab his villaticis invectis a nautis, ibi feris factis procreatis. gallinae Africanae sunt grandes, variae, gibber[i]ae, quas meleagridas ap-pellant Graeci. haec novissimae in triclinium genani- @1 um introierunt e culina propter fastidium hominum. veneunt propter penuriam magno. de tribus generibus gallinae saginantur maxime villaticae. eas includunt in locum tepidum et angustum et tenebricosum, quod motus earum et lux pinguitudinis vindicta, ad hanc rem electis maximis gallinis, nec continuo his, quas Melicas appellant falso, quod antiqui, ut Thetin T[h]elim dicebant, sic Medicam Melicam vocabant. hae primo dicebantur, qua[2e]2 ex Medica propter magnitudinem erant allatae quaeque ex iis generatae, postea propter similitudinem amplae omnes. ex iis evulsis ex alis pinnis et e cauda farciunt turundis hordeaceis partim admixtis [e] farina lolleacia aut semine lini ex aqua dulci. bis die cibum dant, observantes ex quibusdam signis ut prior sit concoctus, [2ante]2quam secundum dent. dato cibo, quom perpurgarunt caput, nequos habeat pedes, rursus eas concludunt. hoc faciunt us-que ad dies &7xxv&: tunc denique pingues fiunt. quidam et triticeo pane intrito in aquam, mixto vino bono et odorato, fa[2r]2ciunt, ita ut diebus &7xx& pingues reddant ac teneras. si in farciendo nimio cibo fastidiunt, re-mittendum in datione pro portione, ac decem primis processit, in posterioribus ut deminuat eadem ratione, ut vicesimus dies et primus si[2n]2t pare[2s]2. eodem modo palumbos farciunt ac reddunt pingues. @@Transi, inquit Axius, nunc in illud genus, quod non est [ulla] villa ac terra contentum, sed requirit piscinas, quod vos philograeci vocatis amphibium. in quibus ubi anseres aluntur, nomine [2alieno]2 chenobo-scion appellatis. horum greges Scipio Metellus et M. Seius habent magnos aliquot. Merula, Seius, in- @1 quit, ita greges comparavit anserum, ut hos quinque gradus observaret, quos in gallinis dixi. hi sunt de genere, de fetura, de ovis, de pullis, [de anseribus] de sagina. primum iubebat servum in legendo ob-servare ut essent ampli et albi, quod plerumque pullos similes sui faciunt. est enim alterum genus varium, quod ferum vocatur, nec cum iis libenter congregantur, nec [non] aeque fit mansuetum. anseribus [2ad]2 admit-tendum [iis] tempus est aptissimum a bruma, ad pa-riendum et incubandum [2a Kalendis Februariis vel Mar-tiis]2 usque ad solstitium. saliunt fere in aqua, iniguntur in flumen aut piscinam. singulae non plus qua[2m]2 ter in anno pariunt. singulis, ubi pariant, faciendum [2h]2aras quadratas circum binos pedes et semipedem; eas sub-sternendum palea. notandum earum ova aliquo signo, quod aliena non excudunt. ad incubandum supponunt plerumque novem aut undecim, qui hoc minus, quinque, qui hoc plus, [&7x&]&7xv&. incubat tempestatibus dies tri-ginta, tepidioribus &7xxv&. cum excudit, quinque diebus primis patiuntur esse cum matre. deinde cotidie, se-renum cum est, producunt in prata, item piscinas aut paludes, iisque faciunt [2h]2aras supra terram aut suptus, in quas non inducunt plus vicenos pullos, easque cellas provident ne habeant in solo umorem et ut molle habeant substramen e palea aliave qua re, neve qua eo accedere possint mustelae aliaeve quae bestiae noceant. anseres pascunt in umidis locis et pabulum serunt, quod aliquem fera[n]t fructum, seruntque his herbam, quae vocatur seris, quod ea aqua tacta, etiam @1 cum est arida, fit viridis. folia eius decerpentes dant, ne, si eo inegerint, ubi nascitur, aut obterendo per-dant aut ipsi cruditate pereant: voraces enim sunt natura. quo temperandum iis, qui propter cupiditatem saepe in pascendo, si radicem prenderunt, quam edu-cere velint e terra, abrumpunt collum: perinbecillum enim id, ut caput molle. si haec [2h]2erba non est, dan-dum hordeum aut frumentum aliut. cum est tempus farraginis, dandum, ut in seri[i] dixi. cum incubant, hordeum iis intritum in aqua apponendum. pullis primum biduo polenta aut hordeum apponitur, tribus proximis nasturtium viride consectum minutatim ex aqua in vas aliquod. cum autem sunt inclusi in haras aut speluncas, ut dixi, viceni, obiciunt iis polentam hordeaceam aut farraginem herbamve teneram aliquam concisam. ad saginandum eligunt pullos circiter ses-quimense[2m]2 qui sunt nati: eos includunt in saginario ibique polentam et pollinem aqua madefacta dant cibum, ita ut ter die saturent. secundum cibum large ut bibant faciunt potestatem. sic curati circiter duo-bus mensibus fiunt pingues. quotienscumque sump-serunt, locus solet purgari, quod [ipsae] amant locum purum neque ipsi ullum, ubi fuerunt, relincunt purum. @@Qui autem volunt greges anatium habere ac con-stituere nessotrophion, primum locum, quoi est facultas, eligere oportet palustrem, quod eo maxime delectantur; si id non, potissimum ibi, ubi sit naturalis aut lacus aut stagnum aut manu facta piscina, quo gradatim descendere possint. saeptum altum esse oportet, ubi versentur, ad pedes quindecim, ut vidistis ad villam Sei, quod uno ostio claudatur. circum totum parietem @1 intrinsecus crepido lata, in qua secundum parietem sint tecta cubilia, ante ea[s] vestibulum earum exaequa-tum tectorio opere testac[2e]2o. in eo perpetua canalis, in quam et cibus inponitur iis et inmittitur aqua: sic enim cibum capiunt. omnes parietes tectorio levi-gantur, ne faeles aliave quae bestia introire ad no-cendum possit, idque saeptum totum rete grandibus maculis integitur, ne eo involare aquila possit neve [ea] evolare anas. pabulum iis datur triticum, hor-deum, vinacei, [uvae] non numquam etiam ex aqua gammari et quaedam eius modi aquatilia. quae in eo saepto erunt piscinae, in eas aquam large influere oportet, ut semper recens sit. @@Sunt item non dissimilia alia genera, ut quer-quedulae, phalarides, sic perdices, quae, ut Archelaus scribit, voce maris audita concipiunt. quae, ut superiores, neque propter fecunditatem neque propter sua-vitatem saginantur et sic pascendo fiunt pingues. quod ad villaticarum pastionum primum actum pertinere sum ratus, dixi. @@Interea redit Appius, et percontati nos ab illo et ille a nobis, quid esset dictum ac factum. Appius, Sequitur, inquit, actus secundi generis adficticius ad villam qui solet esse, ac nomine antico a parte qua-dam leporarium appellatum. nam neque solum lepores [2in]2 eo includuntur silva, ut olim in iugero agelli aut duobus, sed etiam cervi aut capreae in iugeribus multis. Quintus Fulvius Lippinus dicitur habere in Tarqui-niensi saepta iugera quadraginta, in quo sunt inclusa[e] non solum ea quae dixi, sed etiam oves ferae, etiam hoc maius hic in Statoniensi et quidam in locis aliis; in Gallia vero transalpina T. Pompeius tantum saep-tum venationis, ut circiter #150 #150 #150 #150 passum locum @1 inclusum habeat. praeterea in eodem consaepto fere habere solent [de animalibus] cocliaria atque alvaria atque etiam dolia, ubi habeant conclusos glires. sed horum omnium custodia, incrementum et pastio aperta, praeterquam de apibus. quis enim ignorat saepta e maceriis ita esse oportere in leporario, ut tectorio tacta sint et sint alta? alterum ne faelis aut maelis aliave quae bestia introire possit, alterum ne lupus transilire; ibique esse latebras, ubi lepores interdius delitiscant in virgultis atque herbis, et arbores patulis ramis, quae aquilae inpediant conatus. quis item nescit, paucos si lepores, mares ac feminas, intro-miserit, brevi tempore fore ut impleatur? tanta fecun-ditas huius quadripedis. quattuor modo enim intro-misit in leporarium, brevi solet repleri. etenim saepe, cum habent catulos recentes, alios in ventre habere reperiun-tur. itaque de iis Archelaus scribit, annorum quot sit qui[s] velit scire, inspicere oportere foramina naturae, quod sine dubio alius alio habet p[2l]2ura. hos quoque nuper institutum ut saginarent plerumque, cum exceptos e leporario condant in caveis et loco clauso faciant pingues. quorum ergo tria genera fere sunt: unum italicum hoc nostrum pedibus primis humilibus, posterioribus altis, superiore parte pulla, ventre albo, auribus longis. qui lepus dicitur, cum praegnas sit, tamen concipere. in Gallia transalpina et Macedonia fiunt permagni, in Hispania et in Italia mediocres. alterius generis est, quod in Gallia nascitur ad Alpis, qui hoc fere mutant, quod toti candidi sunt: ii raro perferuntur Romam. tertii generis est, quod in Hi-spania nascitur, similis nostro lepori ex quadam parte, sed humilis, quem cuniculum appellant. L. Aelius @1 putabat ab eo dictum leporem a celeritudine, quod levipes esset. ego arbitror a graeco vocabulo antico, quod eum Aeolis [et bonum] $LE/PORIN& appellabant. cuniculi dicti ab eo, quod sub terra cuniculos ipsi facere solent, ubi lateant in agris. horum omnium tria genera, si possis, in leporario habere oportet. duo quidem utique te habere puto, [et] quod in Hi-spania annis ita fuisti multis, ut inde te cuniculos persecutos credam. @@Apros quidem posse haberi in leporario nec magno negotio ibi et captivos et cicuris, qui ibi nati sint, pingues solere fieri scis, inquit, Axi. nam quem fundum in Tusculano emit hic Varro a M. Pupio Pi-sone, vidisti ad bucinam inflatam certo tempore apros et capreas convenire ad pabulum, cum ex superiore loco e palaestra apris effunderetur glas, capr[2e]2is vicia aut quid aliut. Ego vero, inquit ille, apud Q. Horten-sium cum in agro Laurenti essem, ibi istuc magis $QRA|KIKW=S& fieri vidi. nam silva erat, ut dicebat, supra quinquaginta iugerum maceria saepta, quod non le-porarium, sed therotrophium appellaba[n]t. ibi erat lo-cus excelsus, ubi tricilinio posito cenabamus, quo[d] Orphea vocari iussit. qui cum eo venisset cum stola et cithara cantare esset iussus, bucina inflavit, ut tanta[m] circumfluxerit nos cervorum aprorum et ceterarum quadripedum multitudo, ut non minus formosum mihi visum sit spectaculum, quam in circo maximo aedi-lium sine Africanis bestiis cum fiunt venationes. @@Axius, Tuas partes, inquit, sublevavit Appius, o Merula noster. quod ad venationem pertinet, breviter @1 secundus trasactus est actus, nec de cochleis ac gli-ribus quaero, quod relicum est: neque enim magnum [e]molimentum esse potest. Non istuc tam simplex est, inquit Appius, quam tu putas, o Axi noster. nam et idoneus sub dio sumendus locus cochleariis, quem circum totum aqua claudas, ne, quas ibi posueris ad partum, non liberos earum, sed ipsas quaeras. Aqua, inquam, finiendae, ne fugitivarius sit parandus. Locus is melior, quem et non coquit sol et tangit ros. qui si naturalis non est, ut fere non sunt in aprico loco, neque habeas in opaco ubi facias, ut sunt sub rupibus ac montibus, quorum adluant radices lacus ac fluvii, manu facere oportet roscidum. qui fit, si adduxeris fistula et in eam mammillas inposueris tenues, quae eructent aquam, ita ut in aliquem lapidem incidat ac late dissipetur. parvus iis cibus opus est, et is sine ministratore, et hunc, dum serpit, non solum in area reperit, sed etiam, si rivus non prohibet, parietes stantes invenit. denique ipsae et ruminantes ad pro-polam vitam diu producunt, cum ad eam rem pauca laurea[e] folia intericiant et aspergant furfures non mul-tos. itaque cocus has vivas an mortuas coquat, ple-rumque nescit. genera cochlearum sunt plura, ut minutae albulae, quae adferuntur e Reatino, et maxi-mae, quae de Illyrico adportantur, et mediocres, quae ex Africa adferuntur; non quo non in his regionibus quibusdam locis ac magnitudinibus sint disperiles: nam et valde amplae sunt [quamquam] ex Africa, quae vocantur solitannae, ita ut [2in]2 eas &7lxxx& qua- @1 drantes coici possint, et sic in aliis regionibus eaedem inter se conlatae minores ac maiores. hae in fetura pariunt innumerabilia. earum semen minutum ac testa molli diuturnitate obdurescit. magnis insulis in areis factis magnum bolum deferunt aeris. has quoque saginare solent ita, ut ollam cum foraminibus incru-stent sapa et farri, ubi pascantur, qua[2e]2 foramina ha-beat, ut intrare aer possit: vivax enim haec natura. @@Glirarium autem dissimili ratione habetur, quod non aqua, sed maceria locus saepitur: tota levi lapide aut tectorio intrinsecus incrustatur, ne ex ea erepere possit. in eo arbusculas esse oportet, quae ferant glandem. quae cum fructum non ferunt, intra ma-ceriem iacere oportet glandem et castaneam, unde saturi fiant. facere iis c[l]avos oportet laxiores, ubi pullos parere possint: aquam esse tenuem, quod ea non utuntur multum et aridum locum quaerunt. hae saginantur in doliis, quae etiam in villis habent multi, quae figuli faciunt multo aliter atque alia, quod in lateribus eorum semitas faciunt et cavum, ubi cibum constituant. in hoc dolium addunt glandem aut nuces iuglandes aut castaneam. quibus in tenebris %cu-mularim positum est in doleis, fiunt pingues. @@Appius, Igitur relinquitur, inquit, de pastione villatica tertius actus de piscinis. Quid tertius? in-quit Axius. an quia tu solitus es in adulescentia tua domi mulsum non bibere propter parsimoniam, nos mel neclegemus? Appius nobis, Verum dicit, inquit. nam cum pauper cum duobus fratribus et duabus sororibus essem relictus, quarum alteram sine dote @1 dedi Lucullo, a quo hereditate me cessa primum et primus mulsum domi meae bibere coepi ipse, cum interea nihilo minus paene cotidie in convivio omnibus daretur mulsum. praeterea meum erat, non tuum, eas novisse volucres, quibus plurimum natura ingeni[i] at-que artis tribuit. itaque eas melius me nosse quam te ut scias, de incredibili earum arte naturali audi. Merula, ut cetera fecit, historicos quae sequi melitturgoe sole-ant [id est qui exercet mellaria] demonstrabit. @@Primum apes nascuntur partim ex apibus, partim ex bubulo corpore putrefacto. itaque Archelaus in epigrammate ait eas esse @@@@$BOO\S FQIME/NHS PEPLANHMM&[$E/&]$NA TE/KNA&, idem @@@@$I(/PPW&[2$N&]2 $ME\N SFH=KES GENEA/, MO/SXWN DE\ ME/LISSAI. [eae] apes non sunt solitaria natura, ut aquilae, sed ut homines. quod si in hoc faciunt etiam graguli, at non idem, quod hic societas operis et aedificiorum, quod illic non est, hic ratio atque ars, ab his opus facere discunt, ab his aedificare, ab his cibaria con-dere. tria enim harum, cibus, domus, opus, neque idem quod cera cibus, nec quod [ea] mel, nec quod domus. non in favo sex angulis cella, totidem quot habet ipsa pedes? quod geometrae hexagonon fieri in orbi rutundo ostendunt, ut plurimum loci includatur. foris pascuntur, intus opus faciunt, quod dulcissimum quod est, et deis et hominibus est acceptum, quod favus venit in altaria et mel ad principia convivi et in secundam mensam administratur. haec ut homi- @1 num civitates, quod hic est et rex et imperium et societas. [quod] secuntur omnia pura. itaque nulla harum adsidit in loco inquinato aut eo qui male oleat, neque etiam in eo qui bona olet unguenta. itaque iis unctus qui accessit, pungunt, non, ut muscae, li[n]-gurriunt, quod nemo has videt, ut illas, in carne aut sanguine aut adipe. ideo modo considunt in [2eis]2 quo-rum sapor dulcis. minime malefica, quod nullius opus vellicans facit deterius, neque ignava, ut non, qui eius conetur disturbare, resistat; neque tamen nescia suae inbecillitatis. quae cum causa musarum esse di-cunt[2ur]2 volucres, quod et, si quando displicatae sunt, cymbalis et plausibus numero redducunt in locum unum; et [2ut]2 his dis Helicon[2a]2 atque Olympon ad-tribuerunt homines, sic his floridos et incultos natura adtribuit montes. regem suum secuntur, quocumque it, et fessum sublevant, et si nequit volare, succol[2l]2ant, quod eum servare volunt. neque ipsae sunt inficientes nec non oderunt inertes. itaque insectantes ab se eiciunt fucos, quod hi neque adiuvant et mel consu-munt, quos vocificantes plures persecuntur etiam pau-cae. extra [h]ostium alv[e]i opturant omnia, qua venit inter favos spiritus, quam erithacen appellant Graeci. omnes ut in exercitu vivunt atque alternis dormiunt et opus faciunt pariter et ut colonias mittunt, iique duces conficiunt quaedam ad vocem ut imitatione tubae. tum id faciunt, cum inter se signa pacis ac belli habe[a]nt. sed, o Merula, Axi[2us]2 noster ne, dum haec audit physica, maciscat, quod de fructu nihil dixi, nunc cursu lampada tibe trado. @1 @@Merula, De fructu, inquit, hoc dico, quod fortasse an tibi satis sit, Axi, in quo auctorem habeo non solum [2Seium]2, qui alvaria sua locata habet quotannis quinis milibus pondo mellis, sed etiam hunc Varronem nostrum, quem audivi dicentem duo milites se habuisse in Hispania fratres Veianios ex agro Falisco locu-pletis, quibus cum a patre relicta esset parva villa et agellus non sane maior iugero uno, hos circum villam totam alvaria[m] fecisse et hortum habuisse ac relicum thymo et cyt[h]iso opsevisse et apiastro, quod alii me-liphyllon, alii melissophyllon, quidam meli[2ttae]2nam appellant. hos numquam minus, ut peraeque ducerent, dena milia sestertia ex melle recipere esse solitos, cum dicerent velle expectare, ut suo potius tempore mercatorem admitterent, quam celerius alieno. Dic igitur, inquit, ubi et cuius modi me facere oporteat alvarium, ut magnos capiam fructus. Ille, Melittonas ita facere oportet, quos alii melitrophia appellant, eandem rem quidam mellaria. primum secundum villam potissimum, ubi non resonent imagines (hic enim sonus harum fugae existimatur esse %proce-rum), esse oportet aere [et] temperato, neque aestate fervido neque hieme non aprico, ut spectet potissi-mum ad hibernos ortus, qui prope se loca habeat ea, ubi pabulum sit frequens et aqua pura. si pa-bulum naturale non est, ea oportet dominum serere, quae maxime secuntur apes. ea sunt rosa, serpyllon, apiastrum, papaver, faba, lens, pisum, ocimum, cyp[2e]2-rum, medic[a]e, maxime cytisum, quod [2minus]2 valen-tibus utilissimum est. etenim ab aequinoctio verno florere incipit et permanet ad alterum aequinoctium [au- @1 tumnum]. sed ut hoc aptissimum ad sanitatem apium, sic ad mellificium thymum. propter hoc Siculum mel fert palmam, quod ibi thymum bonum frequens est. itaque quidam thymum contundunt in pila et diluunt in aqua tepida: eo conspergunt omnia seminaria con-sita apium causa. quod ad locum pertinet, hoc genus potissimum eligendum iuxta villam, non quo non in villae porticu quoque quidam, quo tutius esse[n]t, al-varium collocarint. ubi sint, alii faciunt ex viminibus rutundas, alii e ligno ac corticibus, alii ex arbore cava, alii fictiles, alii etiam ex ferulis quadratas lon-gas pedes circiter ternos, latas pedem, sed ita, ubi parum sunt quae conpleant, ut eas conangustent, in vasto loco inani [2ne]2 despondeant animum. haec omnia vocant a mellis alimonio alvos, quas ideo videntur medias facere angustissimas, ut figuram imitentur earum. vitiles fimo bubulo oblinunt intus et extra, ne asperitate absterreantur, easque alvos ita conlo-cant in mutulis parietis, ut ne agitentur neve inter se contingant, cum in ordinem sint positae. sic inter-vallo interposito alterum et tertium ordinem infra faciunt et aiunt potius hinc demi oportere, quam addi quartum. media alvo, [in] qua introeant apes, faciunt foramina parva dextra ac sinistra. ad extrema[2m]2, qua mellarii favum eximere possint, opercula imponunt. alvi[s] optimae fiunt corticeae, deterrimae fictiles, quod et frigore hieme et aestate calore vehementissime haec commoventur. verno tempore et aestivo fere ter in mense mellarius inspicere debet fumigans leniter eas et ab spurcitiis purgare alvum et vermiculos eicere. praeterea ut animadvertat ne reguli plures existant: inutiles enim fiunt propter seditiones. [cum] et qui-dam dicunt, tria genera cum sint ducum in apibus, @1 niger ruber varius, ut Menecrates scribit, duo, niger et varius, qui ita melior, ut expediat mellario, cum duo sint [2in]2 eadem alvo, interficere nigrum, cum sit cum altero rege, esse seditiosum et corrumpere alvom, quod fuget aut cum multitudine fugetur. de reliquis apibus optima e[2s]2t parva varia rutunda. fur qui vo-cabitur, ab aliis fucus, est a[l]ter e[s]t lato ventre. vespa, quae similitudinem habet apis, neque socia est operis et nocere solet morsu, quam apes a se secernunt. hae differunt inter se, quod ferae et cicures sunt. nunc feras dico, quae in silvestribus locis pastitant, cicures, quae in cultis. silvestres minores sunt magnitudine et pilosae, sed opifices magis. @@In emendo emptorem videre oportet, valeant an sint aegrae. sanitatis signa, si sunt frequentes in examine et si nitidae et si opus quod faciunt est aequabile ac leve. minus valentium signa, si sunt pilosae et horridae, ut pulverulentae, nisi opifici[i] eas urget tempus: tum enim propter laborem asperantur ac marcescunt. si transferendae sunt [alvos] in alium locum, id facere diligenter oportet et tempora, quibus id potissimum facias, animadvertendum et loca, quo transferas, idonea providendum: tempora, ut verno potius quam hiberno, quod hieme difficulter consue-scunt quo[d] translatae manere, itaque fugiunt ple-rumque. si e bono loco transtuleris eo, ubi idonea pabulatio non si[n]t, fugitivae fiunt. nec, si ex alvo in alvum in eodem loco traicias, neglegenter faciendum, sed et [2in quam]2 transiturae sint apes, ea apiastro per-fricanda, quod inlicium hoc illis, et favi melliti intus ponendi a faucibus non longe, ne, cum animadverterint aut inopiam esse * * * habuisse dicit. is ait, cum sint @1 apes morbidae propter primoris vernos pastus, qui ex floribus nucis graecae et cornu[2s]2 fiunt, coeliacas fieri atque urina pota[s] refici[2en]2das. propolim vocant, e quo faciunt ad foramen introitus protectum an[2te]2 alvum maxime aestate. quam rem etiam nomine eo-dem medici utuntur in emplastris, propter quam rem etiam carius in sacra via quam mel venit. erithacen vocant, quo favos extremos inter se conglutinant, quod est aliut melle [2et]2 propoli: itaque in hoc vim esse inliciendi. quocirca examen ubi volunt considere, eum ramum aliamve quam rem oblinunt hoc admixto api-astro. favus est, quem fingunt multicavatum e cera, cum singula cava sena latera habeant, quot singulis pedes dedit natura. neque quae adferunt[ur] ad quattuor res faciendas, propolim, erithacen, favum, mel, ex iis-dem omnibus rebus ca[2r]2pere dicunt. simplex, quod [2e]2 malo punico et asparago cibum carpant solum, ex olea arbore ceram, e fico mel, sed non bonum. duplex ministerium praeberi, ut e faba, apiastro, cucurbita, brassica ceram et cibum: nec non aliter duplex quod fit e malo et piris silvestribus, cibum et mel: item aliter duplex quod e papavere, cera[2m]2 et mel. triplex ministerium quoque fieri, ut ex nuce graeca et e lap-sano cibum, mel, ceram. item ex aliis floribus ita carpere, ut alia[s] ad singulas res sumant, alia ad plures, nec non etiam aliut discrimen sequantur in carptura aut eas sequatur, ut in melle, quod ex alia re faciant liquidum mel, ut e siserae flore, ex alia contra spis-sum, ut e rore marino; sic ex alia re, ut e fico mel @1 insuave, [2e]2 cytiso bonum, e thymo optimum. cibi pars quod potio et ea iis aqua liquida, unde bibant esse oportet, eamque propinquam, quae praeterfluat aut in aliquem lacum influat, ita ut ne altitudine escendat duo aut tres digitos: in qua aqua iaceant testae aut lapilli, ita ut extent paulum, ubi adsidere et bibere possint. in quo diligenter habenda cura ut aqua sit pura, quod ad mellificium bonum vehementer prodest. quod non omnis tempestas ad pastum prodire longius patitur, praeparandus his cibus, ne tum melle cogan-tur solo vivere aut relinquere exinanitas alvos. igitur ficorum pinguium circiter decem pondo decoquont in aquae congiis sex, quas coctas in offas prope appo-nunt. alii aquam mulsam in vasculis prope ut si[n]t curant, in quae addunt lanam [pur]puram, per quam sugant, uno tempore ne potu nimium impleantur aut ne in-cidant in aquam. singula vasa ponunt ad alvos, haec supplentur. alii uvam passam et ficum cum pisierunt, adfundunt sapam atque ex eo factas offas apponunt ibi, quo [2f]2oras hieme in pabulum procedere tamen possint. @@Cum examen exiturum est, quod fieri solet, cum adnatae prospere sunt multae ac progeniem ut in co-loniam emittere volunt, ut olim crebro Sabini facti-taverunt propter multitudinem liberorum, huius quod duo solent praeire signa, scitur: unum, quod superi-oribus diebus, maxime vespertinis, multae ante foramen ut uvae aliae ex aliis pendent conglobatae; alterum, quod, cum iam evolaturae sunt aut etiam inceperunt, consonant vehementer, proinde ut milites faciunt, cum castra movent. quae primo cum exierunt, in conspectu @1 volitant reliquas, quae nondum congregatae sunt, re-spectantes, dum conveniant. [cum] a mellario cum id fecisse sunt animadversae, iaciundo in eas pulvere et circumtinniendo aere perterritae, quo volunt perdu-cere, non longe inde oblinunt erithace atque apiastro ceterisque rebus, quibus delectantur. ubi consederunt, adferunt alvum [prope] eisdem inliciis [et] litam intus et prope apposita[e] fumo leni circumdato cogunt eas in-trare: [ut] qua[2e]2 in novam coloniam cum introierunt, permanent adeo libenter, ut etiam si proximam po-sueris illam alvum, unde exierunt, tamen novo domi-cilio potius sint contentae. @@Quod ad pastiones pertinere sum ratus quoniam dixi, nunc iam, quoius [2causa]2 adhibetur ea cura, de fructu dicam. eximendorum favorum signum sumunt ex ipsis %uiris alvos habeat nem congerminarit con-iecturam capiunt, si intus faciunt bombum et, cum intro eunt ac foras, trepidant et si, opercula alv[2or]2um cum remor[e]is[si], favorum foramina obducta videntur [mellis] membranis, cum sint repleti melle. in eximendo quidam dicunt oportere ita ut novem partes tollere, de-cumam relinquere: quod si omne eximas, fore ut dis-cedant. alii hoc plus relincunt, quam dixi. ut in aratis qui faciunt restibiles segetes, plus tollunt fru-menti ex intervallis, sic in alvis, si non quotannis eximas aut non [qu]aeque multum, et magis his assiduas habeas apes et magis fructuosas. eximendorum favo-rum primum putant esse tempus vergiliarum exortu[m], secundum aestate acta, antequam totus exoriatur arc- @1 turus, tertium post vergiliarum occasum, et ita, si fecunda sit alvos, ut ne plus tertia pars eximatur mellis, reliquum ut hiemationi relinquatur; sin[e] alvus non sit fertilis, ni[si]quid eximatur. exempt[2i]2o cum est maior, neque universam neque palam facere oportet, ne deficiant animum. favi qui eximuntur, siqua[2e]2 pars nihil habet aut habet incunatum, cultello praesicatur. providendum ne [2in]2firmiores a valentioribus oppriman-tur: eo enim minuitur fructus. itaque inbecilliores secretas subiciunt sub alterum regem. quae crebrius inter se pugnabunt, aspargi eas oportet aqua mulsa. quo facto non modo [non] desistunt pugna, sed etiam conferciunt se li[2n]2gentes, eo magis, si mulso sunt asparsae, quo propter odorem avidius applicant se atque obstupescunt potantes. si ex alvo minus fre-quentes evadunt ac subsidit aliqua pars, subfumigan-dum et prope apponendum bene olentium herbarum maxime apiastrum et thymum. providendum vehe-menter ne propter aestum aut propter frigus dispere-ant. si quando subito imbri in pastu sunt oppressae aut frigore subito, antequam ipsae providerint id fore, quod accidit raro ut decipiantur, et imbris guttis uberibus offensae iacent prostratae, ut efflictae, col-ligendum eas in vas aliquod et reponendum in tecto loco ac tepido, proximo die quam maxime tempestate bona cinere facto e ficulneis lignis infriandum paulo plus caldo quam tepidiore. deinde concutiendum le-viter ipso vaso, ut manu non tangas, et ponendae in sole. quae enim sic concaluerunt, restituunt se ac revivescunt, ut solet similiter fieri in muscis aqua @1 necatis. hoc faciendum secundum alvos, ut recon-ciliatae ad suum qua[2e]2que opus et domicilium redeant. @@Interea redit ad nos Pavo et, Si vultis, inquit, anc[h]oras tollere, latis tabulis sortitio fit tribuum, ac coepti sunt a praecone recini[i], quem quaeque tribus feceri[n]t aedilem. Appius confestim surgit, ut ibidem candidato suo gratularetur ac discederet in hortos. Merula, Tertium actum de pastionibus villaticis postea, inquit, tibi reddam, Axi. Consurgentibus illis, Axius mihi respectantibus nobis, quod et candidatum nostrum venturum sciebamus, Non laboro, inquit, hoc loco discessisse Merulam. reliqua enim fere mihi sunt nota, quod, cum piscinarum genera sint duo, dulcium et salsarum, alterum apud plebem et [2non]2 sine fructu, ubi Lymphae aquam pisci[ni]bus nostris villaticis mini-strant: illae autem maritimae piscinae nobilium, qui-bus Neptunus ut aquam et pisci[bu]s ministrat, magis ad oculos pertinent, quam ad vesicam, et potius marsip-pium domini exinaniunt, quam implent. primum enim aedificantur magno, secundo implentur magno, tertio aluntur magno. Hirr[i]us circum piscinas suas ex aedi-ficiis duodena milia sestertia capiebat. eam omnem mercedem escis, quas dabat piscibus, consumebat. non mirum: uno tempore enim memini hunc Caesari duo milia murenarum mutua dedisse in pondus et propter piscium multitudinem quadragies sestertio villam ve-nisse. quae nostra piscina mediterranea ac plebeia recte dicitur dulcis [et illa] et illa amara. quis enim nostrum non una contentus est hac piscina? quis contra mari- @1 tumas non ex piscinis singulis [plures] coniunctas habet pluris? nam ut Pausias et ceteri pictores eius-dem generis loculatas magnas habent arculas, ubi discolores sint cerae, sic hi[c] loculatas habe[2n]2t pisci-nas, ubi dispares disclusos habeant pisces, quos, proinde ut sacri sint ac sanctiores quam illi in Lydia, quos sacrificant[2i t]2ibi, Varro, ad tibicinem [graecum] gre-gatim venisse dicebas ad extremum litus atque aram, quod eos capere auderet nemo, cum eodem tempore in-sulas Lyd[on]orum ibi $XOREUOU/SAS& vidisses, sic hos piscis nemo cocus in ius vocare audet. Hortensius Quintus, familiaris noster, cum piscinas haberet magna pecunia aedificatas ad Baulos, ita saepe cum eo ad villam fui, ut illum sciam semper in cenam pisces Puteolos mittere emptum solitum. neque satis erat eum non pasci e piscinis, nisi etiam ipse eos pascere[2t]2 ultro ac maiorem curam sibi haberet, ne eius esurirent mul[2l]2i [asini], quam ego habeo, ne mei in Rosea esuriant asini, et quidem utraque re, et cibo et potione, cum non paulo sumptuosius, quam ego, ministraret victum. ego enim uno servulo, hordeo non multo, aqua do-mestica meos multinummos alo asinos: Hortensius primum qui ministrarent piscatores habebat complures, et ei pisciculos minutos aggerebant frequenter, qui maioribus absumerentur. praeterea salsamentorum in eas piscinas emptum coiciebat, cum mare turbaret ac per tempestatem macellum piscinarum [mare] obso-nium praeberet neque ever[2r]2iculo in litus educere possent vivam saginam, plebeiae cenae piscis. Cele- @1 rius voluntate Hortensi ex equili educeres redarias, ut tibi haberes, mulas, quam e piscina barbatum mul[2l]2um. Atque, ille inquit, non minor cura erat eius de aegrotis piscibus, quam de minus valentibus servis. itaque minus laborabat ne servos aeger aquam frigi-dam, [2quam ut]2 recentem biberent sui pisces. etenim [2h]2ac incuria laborare aiebat M. Lucullum ac piscinas eius despiciebat, quod aest[i]uaria idonea non haberet, ac reside aqua in locis pestilentibus habitarent pisces eius: contra a[2d]2 Neapolim L. Lucullum, posteaquam perfodisset montem ac maritumum flumen inmisisset in piscinas, qui reciproce fluerent ips[2a]2e, Neptuno non cedere[t] de piscatu. factum esse enim ut amicos pisces suos videatur propter aestus eduxisse in loca frigi-diora, ut Apuli solent pecuarii facere, qui per calles in montes Sabinos pecus ducunt. in Baiano aut[2em]2 aedi[2fican]2s tanta ardebat cura, ut architecto permiserit vel ut suam pecuniam consumeret, dummodo perdu-ceret specus e piscinis in mare obiecta mole, qua aestus bis cotidie ab exorta luna ad proximam novam introire ac redire rursus in mare posset ac refrigerare piscinas. @@Nos haec. at strepitus ab dextra et cum lata candidatus noster designatus aedilis se in villam cui nos occedimus et gratulati in Capitolium perse-quimur. ille inde endo suam domum, nos nostram, o Pin[io]ni noster, sermone de pastione villatica summa-tim hoc, quem exposui, habito. @1 @@@@{1LIBER I @@@@De rebus humanis communiter}1 쮠ή@@Praxiteles, qui propter artificium egregium nemini est paulum modo humaniori ignotus. 㮠̦@@Ut habent Parii, qui uocantur $O)FIOGENEI=S&, et in Africa 㮠̦Psylli, quorum ophiogenis cum arbitrantur subpositum esse in stirpe aliquem, ei admouent, ut pungat, colubram: cum pupu-gerit, si de genere sit, uiuere, si non sit, mori. @@Admota aspis cum pupugerit, si non occidat, sciat, ex Psyllorum esse gente. @@Eo ut solent Hirpini, qui ambulaturi per ignem medica-mento plantas tingunt. @@Rusticelius Hercules appellatus mulum suum tollebat, Fufius Saluius duo centenaria pondera pedibus, totidem manibus, et ducenaria duo umeris contra scalas ferebat. 󠱵@@Murrata potione usos antiquos indicio est, quod etiam nunc Aediles per supplicationes diis addunt ad puluinaria, et quod duodecim tabulis cauetur, ne mortuo indatur. @@@@{1LIBER II @@@@De Aboriginibus et Latinis}1 @@Litterisque ac laudibus aeternare. @@@@{1LIBER III @@@@De ceteris Italiae gentibus}1 󠳴@@Sabini dicti, quod ea gens praecipue colat de[2os, id est, $A)PO\ TOU=&]2 $SE/BESQAI&. @@Postea cum his una rem publicam coniuncti congermani-tate tenuere. 㮠̦@@Postquam adoluerunt haec iuuentus. ⮠箠쮦ȩ@@Gentis Salentinae nomen tribus e locis fertur coaluisse, e Creta, Illyrico, Italia. Idomeneus e Creta oppido Lyctio pulsus per seditionem bello Magnensium cum grandi manu ad regem Clinicum uenit ad Illyricum; ab eo item accepta manu cum Locrensibus plerisque profugis in mari coniunctus ami-citiaque per similem causam sociatis, Locros appulit, uacata eo metu urbe, ibique possedit aliquot oppida et condidit: in queis Vria et Castrum Mineruae nobilissimum. In tres partes diuisa copia, in populos duodecim Salentini dicti, quod in salo amicitiam fecerint. @@@@{1LIBER VI @@@@De regibus}1 󠲴@@'Pro censu classis iuniorum' Ser. Tullius cum dixit in de-scriptione centuriarum, accipi debet in censu. 󠲴@@Praerogatiuae centuriae dicuntur, quo rustici Romani, qui ignorarent petitores, facilius eos animaduertere possent. @@@@{1LIBER VII @@@@De magistratibus}1 󠲸@@[2M. Fuluius Nobili]2or, cum M. [2Aemilio Lepido censor fac-tus, cum ei]2 admodum i[2nimicus antea exstitisset, saepeque iu]2dicia cum e[2o ipsi fuissent, a re publica aliena existimans odia,]2 quae in pri[2uata uita exercuerat, eo delato mune]2re homini [2inimicitias statim remisit: quod eius animi]2 iudicium fu[2it omnibus gratum et probatum. A. Postu]2mius Q. F[2uluius censores facti, postquam Fuluius duo filios]2 amiserat [2in Illy-rico militantes et propter grauem mor]2bum ocula[2rem censuram gerere non poterat, Postumius ut]2 libri Sibyl[2lini adirentur auctor fuit, atque ut pu]2blice supp[2licaretur pro ualetudine col-legae]2. Ti. Sempron[2ius, cum a Rutilio tribuno plebis censoria]2 fides labefa[2ctaretur, ob parietem dirutum iratus]2 cum esset ae[2dis suae, collega suo C. Claudio a populo]2 condemnat[2o fecit, ut eaedem illae, eodem quae in lo]2co erant, cond[2emnatum ab-soluerent centuriae]2. L. Aemili Pauli [2et Q. Philippi religiosa censura]2 fuit. Laborauit [2Paulus morbo graui et paene]2 amis-sione capi[2tis in eo honore. Religiosa item]2 et P. Corneli Sc[2i-pionis Nasicae, cui collega M. P]2opilius, post cons[2ulem qui fratrem uidit, censura]2 fuit: uadatus [2enim cum esset . . . a po-pulo Romano liberatum]2 constat. M. Val[2erius Messala, C. Cas-sius Lon]2ginus censores, [2quod in eorum magistratu subuersa pudici]2tia fuerat, famosi [2extiterunt. Nam palmam, quae]2 in Capitolio in ara [2ipsa Iouis optimi maximi bello Per]2sico nata fuerat, [2tam prostratam ferunt, ibique esse ena]2tam ficum, in-famesque [2fecisse illos, qui sine]2 ullo pudicitiae resp[2ectu fue-rant, censores]2. L. Corneli Lentuli C. [2Censorini sequitur cen-sura,]2 Lentulus iudicio pu[2blico repetundarum damnatus]2 fuerat. Plurimi itaque [2timebant, ne censor poenas repeteret, sed ille nulli grauis fuit. P. Africani]2 L. Mummi [2censura insignis: sed in qua segniti]2ae in agen[2do notetur Mummius. Is Asellum nulla]2 soluta poe[2na ex aerariis exemit, Africani irrisa se]2ueritate, [2qui illum fecerat aerarium. Sed et]2 Q. Fului No[2bilioris et eius collegae Ap. Claudii Pulc]2ri fuit no[2bilissima censura, nobili-tati]2 tribus notis [2inustis seuerissimis. Q. Pompei et Q. Cae]2cili Metelli [2Macedonici censura lectus se]2natus; ad sum[2mum sena-tores amoti sunt]2 tres, et eo lu[2mine, qui aliorum offunderent]2 claritatem. 󠳴@@Suffragato[2res dicebantur apud]2 maiores hi qui uulgo in usu [2erant candidatis. Nam quo meli]2us apparerent iuncta suffra[2gia, suffragator,]2 quem quisque fieri uellet, notabat [2ap-posito punc]2to scriptis candidatorum hominu[2m nominibus]2. @@@@{1LIBER VIII @@@@De urbe Roma}1 @@nonne Arcades exules confugerunt in Pala-tium duce Euandro? @@@@{1LIBER IX @@@@De foris, uiis, uicis, aedificiis urbis Romae}1 򮠦@@Numerius Equitius Cupes et Romanius Macellus singulari latrocinio multa loca habuerunt infesta. His in exilium actis publicata sunt bona, et aedes ubi habitabant dirutae: eque ea pecunia scalae deum penatum aedificatae sunt. Vbi habitabant, locus, ubi uenirent ea quae uescendi causa in urbem erant allata. Itaque ab altero Macellum, ab altero forum Cupedinis appellatum est. @@@@{1LIBER X @@@@De Italiae regionibus}1 @@Sepultus sub urbe Clusio, in quo loco monimentum reli-quit lapide quadrato quadratum, singula latera pedum tre-cenum, alta quinquagenum, in qua basi quadrata intus laby-rinthum inextricabile, quo si quis introierit sine glomere lini, exitum inuenire nequeat. Supra id quadratum pyramides stant quinque, quattuor in angulis et in medio una, imae latae pedum quinum septuagenum, altae centenum quinquagenum, ita fasti-gatae ut in summo orbis aeneus et petasus unus omnibus sit inpositus, ex quo pendeant exapta catenis tintinabula quae uento agitata longe sonitus referant ut Dodonae olim factum. Supra quem orbem quattuor pyramides insuper singulae stant altae pedum centenum. Supra quas uno solo quinque pyramides. ⮠箠쮦򮠨ȩ@@Iuxta Rhegium fluuii sunt continui septem: Latapadon, Migodes, Eugyon, Stacteros, Polme, Meleissa, Argeades; in his a matris nece dicitur purgatus Orestes, ibique diu fuisse ensem, et ab eo aedificatum Apollinis templum; cuius loco Rheginos, cum Delphos proficiscerentur, re diuina facta lau-ream decerpere solitos, quam ferrent secum. @@@@{1LIBER XI @@@@De Italiae fertilitate}1 򮠦@@Ad uictum optima fert ager Campanus frumentum, Faler-nus uinum, Cassinas oleum, Tusculanus ficum, mel Tarentinus, piscem Tiberis. @@@@{1LIBER XII @@@@De insulis}1 򮠦̦@@Ab Erythro mare orti. @@@@{1LIBER XIII @@@@De prouinciis}1 򮠦̦@@Tanaidis. @@@@{1LIBER XIV @@@@De aetate humana}1 @@Altera ita et altera uulneribus fatiscuntur. @@@@{1LIBER XV @@@@De temporum descriptionibus}1 򮠦̦@@Fros faenum messis. ̦@@Mortuos sallant. @@@@{1LIBER XVI @@@@De diebus}1 @@Mortuus est anno duouicesimo, rex fuit annos &7xxi&. 쮠ή@@Homines, qui inde a media nocte ad proximam mediam noctem in his horis uiginti quattuor nati sunt, uno die nati dicuntur. 쮠ή@@quod quidem nimis absur-dum est. Nam qui Kalendis hora sexta apud Vm-bros natus est, dies eius natalis uideri debebit et Kalendarum dimidiarum et qui est post Kalendas dies ante horam eius diei sextam. @@@@{1LIBER XVIII @@@@De annis}1 쮠ή@@Ad Romuli initium plus mille et centum annorum est. @@@@{1LIBER XX @@@@De re publica}1 @@Et ea, quae ad mortales pertinent, quadrifariam disper-tierim: in homines, in loca, in tempora, in res. @@Omnes Tarquinios eiecerunt, ne quam reditionis per gen-tilitatem spem haberent. @@Ad milites facit reuersiones. @@Neque idonei ciues aliquid habent antiquius salute communi. @@Secundum leges auitas et patrias. @@Praeterquam duobus in primis est, scriptum [balbe], . . . spectare uelit potius quam uoluntatem, debeam non datum di-cere magistratum. @@Qui in ordine erat, is aes militare merebat. @@In conuiuiis qui sunt instituti potandi modimperatores. @@Eo die cis Tiberim redeundum est, quod de coelo auspi-cari ius nemini sit praeter magistratum. @@Vt, consules ac praetores qui sequuntur in castra, accensi dicti, quod ad necessarias res saepius acciantur ueluti accersiti. @@Quod uerbum censeo et arbitror idem poterat ac ualebat. @@Cum uenerint censores, inter se sortirent. @@Ne quis lictorem spurcum hominem liberum prehendere iussisse uelit. @@Decemuiri cum fuissent arbitrati, ui nos nundinum di-uisum habuisse. @@@@{1LIBER XXI @@@@De magistratuum imperio et potestate}1 쮠ή@@In magistratu habent alii uocationem, alii prensionem, alii neutrum; uocationem, ut consules et ceteri, qui habent im-perium; prensionem, ut tribuni plebis et alii, qui habent uia-torem; neque uocationem neque prensionem, ut quaestores et ceteri, qui neque lictorem habent, neque uiatorem. Qui uoca-tionem habent, idem prendere, tenere, abducere possunt, et haec omnia siue adsunt quos uocant siue acciri iusserunt. Tri-buni plebis uocationem habent nullam; neque minus multi im-periti, proinde atque haberent, ea sunt usi; nam quidam non modo priuatum, sed etiam consulem in rostra uocari iusserunt. Ego triumuirum uocatus a Porcio tribuno plebis non iui, auc-toribus principibus, et uetus ius tenui. Item tribunus cum essem, uocari neminem iussi, nec uocatum a collega parere inuitum. 쮠ή@@Qui potestatem neque uocationis populi uiritim habent, neque prensionis, eos magistratus a priuato in ius quoque uocari est potestas. M. Laeuinus, aedilis curulis, a priuato ad prae-torem in ius est eductus, nunc stipati seruis publicis non modo prendi non possunt, sed etiam ultro submouent populum. @@@@{1LIBER XXII @@@@De bello et pace}1 쮠ή@@Indutiae sunt pax castrensis paucorum dierum. @@Indutiae sunt belli feriae. @@Sparum, telum missile, a piscibus ducta similitudine, qui spari uocantur. @@Cum in agonibus herbam in modum palmae dat aliquis ei, cum quo contendere non conatur, et fatetur esse meliorem. @@@@{1LIBER XXIII @@@@De iudiciis}1 @@Ut etiam mutant ii, qui oues duos, non duas dicunt, Ho-merum secuti, qui ait $POLLOI\ D' O)/I+ES&. @@[2M.]2 Terentio, quando citatus neque respondit neque ex-cusatus est, ei ego unum ouem mulctam dico. @@@@{1LIBER XXV @@@@De rebus in usum publicum inuentis}1 쮠ή@@Ego $SPA/RTA& apud Homerum non plus spartum significare puto, quam $SPA/RTOUS&, qui dicuntur in agro Thebano nati. In Graecia sparti copia modo coepit esse ex Hispania. Neque ex ipsa facultate usi Liburni; sed hi plerasque naues loris sue-bant, Graeci magis cannabo et stuppa ceterisque satiuis rebus, a quibus $SPA/RTA& appellabant. @@@@{1Liber I}1 îĮQuoniam nihil prodest . . . hominis alicuius medici nomen formamque nosse, et quod sit medicus ignorare, . . . * Ex eo enim poterimus . . . scire, quem cuiusque causa deum invocare atque advocare debeamus, ne faciamus, ut mimi solent, et optemus a Libero aquam, a Lymphis vinum. îĮSicut prior est . . . pictor quam tabula picta, prior faber quam aedificium, ita priores sunt civitates quam ea, quae a civitati-bus instituta sunt. . . . * Si de omni natura deorum et hominum scriberemus, prius divina absolvissemus, quam humana adtigissemus. îĮMythicon appellant, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi; civile, quo populi. Primum . . . quod dixi, in eo sunt multa contra dignitatem et naturam inmortalium ficta. In hoc enim est, ut deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus; in hoc, ut dii furati sint, ut adulterarint, ut servierint homini; denique in hoc omnia diis attribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemptissimum hominem cadere possunt. Secundum genus est, . . . quod demonstravi, de quo multos libros philosophi reliquerunt; in quibus est dii qui sint, ubi, quod genus, quale est: a quodam tempore an a sempiterno fuerint dii; ex igni sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quae facilius intra parietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures. Tertium genus est . . . , quod in urbibus cives, maxime sacer-dotes, nosse atque administrare debent. In quo est, quos deos publice %sacra ac sacrificia colere et facere quemque par sit. Prima . . . theologia maxime accommodata est ad theatrum, secunda ad mundum, tertia ad urbem. îĮQuae sic abhorrent, . . . ut tamen ex utroque genere ad civiles rationes adsumpta sint non pauca. Quare quae erunt communia cum populis, una cum civilibus scribemus; e quibus maior societas debet esse nobis cum philosophis quam cum poetis. îĮQuod si adhuc . . . mansisset, castius dii observarentur . . . Qui cum est . . . in nobis, ipsi sumus; cum exivit, emorimur. quoniam . . . [mo]ventur. quae puritia est infrequens polluta. nostro ritu sunt facienda quam %his civilibus Graeco castu. et religiones et castus id possunt, ut ex periculo eripiant nostro. @@@@{1Liber II de pontificibus}1 쮠ή@@Is solum album habet galerum, vel quod maximus, vel quod Iovi immolata hostia alba id fieri oporteat. @@cum aut humus semina recipere non possit aut recepta non reddat aut edita grandire nequeat. @@@@{1Liber III de auguribus}1 @@Lucius Scipio cum aurum factum haberet in cista vimi-nea, fulmine ita est ictus, ut cista esset integra, aurum conliquisset. 㮠̦salute ostenta @@@@{1Liber IV de quindecimviris sacrorum}1 ibi cum amissam capram desiderarent, animadvertisse quen-dam specum tenebricosum. @@@@{1Liber V de sacellis}1 򮠦䮦sacellum . . . sacra cella est. sic pater magnus, mater [2mag]2na, hi sunt Caelus [2Tellus]2. ʏ@@@@{1Liber VII de locis religiosis}1 쮠ήInter duas filias regum quid mutet, inter Antigonam et Tulliam, est animadvertere. postquam vidit misericordia labasci mentem infirmam populi. ҏ@@@@{1Liber X de ludis scaenicis}1 򮠦nonnullis magistratibus in oppido id genus umbraculi concessum. Տ@@@@{1Liber XII de sacris privatis}1 Etenim ut deos colere debet communitus civitas, sic singulae familiae debemus. ُ@@@@{1Liber XIV de dis certis}1 쮠ήIn quo L. Aelius noster, litteris ornatissimus memoria nostra, erravit aliquotiens. Nam aliquot verborum Graecorum anti-quiorum, proinde atque essent propria nostra, reddidit causas falsas. Non leporem dicimus, ut ait, quod est levipes, sed quod est vocabulum anticum Graecum. Multa vetera illorum ignorantur, quod pro his aliis nunc vocabulis utun-tur; et illorum esse plerique ignorent Graecum, quod nunc nominant $*(/ELLHNA&, puteum, quod vocant $FRE/AR&, leporem, quod $LAGWO\N& dicunt. In quo non modo L. Aelii ingenium non repre-hendo, sed industriam laudo: successum enim [2fert]2 fortuna, experientiam laus sequitur. @@@@{1di ad ipsum hominem pertinentes}1 쮠ήParca . . . inmutata una littera a partu nominata, item Nona et Decima a partus tempestivi tempore. 쮠ή@@Quando igitur . . . contra naturam forte conversi in pedes brachiis plerumque diductis retineri solent aegriusque tunc mulieres enituntur, huius periculi deprecandi gratia arae statutae sunt Romae duabus Carmentibus, quarum altera Postverta cognominata est, Prorsa altera, a recti perversique partus et potestate et nomine. 쮠ήnam sicut Aius . . . deus appellatus araque ei statuta est, quae est infima nova via, quod eo in loco divinitus vox edita erat, ita Vaticanus deus nominatus, penes quem es-sent vocis humanae initia, quoniam pueri, simul atque parti sunt, eam primam vocem edunt, quae prima in Vaticano syllaba est idcircoque vagire dicitur exprimente verbo sonum vocis recentis. 㦳讠箠Spes cum conciliata non frustra esset et eveniss[et * * * ]bantur, quam deam cum Neptuno coniungunt. @@@@{1di qui pertinent non ad ipsum hominem, sed ad ea, quae sunt hominis,}1 @@@@{1sicuti victus atque vestitus}1 Iuturna inter proprios deos Nymphasque ponitur. ̏@@@@{1Liber XV de dis incertis}1 îĮCum in hoc libello dubias de diis opiniones posuero, re-prehendi non debeo. Qui enim putabit iudicari oportere et posse, cum audierit, faciet ipse. Ego citius perduci possum, ut in primo libro quae dixi in dubitationem revocem, quam in hoc quae perscribam omnia ut ad aliquam dirigam summam. 򮠦̦volgus rumorem @@@@{1Liber XVI}1 @@@@{1de dis praecipuis atque selectis}1 îĮde diis . . . populi Romani publicis, quibus aedes dedicave-runt eosque pluribus signis ornatos notaverunt, in hoc libro scribam, sed ut Xenophanes Colophonios scribit, quid putem, non quid contendam, ponam. Hominis est enim haec opinari, dei scire. @@@@{1Ianus}1 îĮpoetae Latini caelum vocaverunt palatum, a quo hiatu oris et foras esse aditum ad dentes versus et introrsus ad fauces. @@@@{1Iuppiter}1 îĮdeus est . . . habens potestatem causarum, quibus aliquid fit in mundo. quoniam penes Ianum . . . sunt prima, penes Iovem summa. Merito ergo rex omnium Iuppiter habetur. Prima enim vin-cuntur a summis, quia, licet prima praecedant tempore, summa superant dignitate. îĮet Pecunia . . . vocatur, quod eius sunt omnia. @@@@{1Saturnus}1 îĮUnus . . . de principibus deus, penes quem satio-num omnium dominatus est. îĮSaturnum . . . dixerunt, quae nata ex eo essent, solitum devorare, quod eo semina, unde nascerentur, redirent. Et quod illi pro Iove gleba obiecta est devoranda, significat, manibus humanis obrui coeptas serendo fruges, antequam utilitas arandi esset inventa. falcem habet . . . propter agriculturam . . . quod Caelum . . . patrem Saturnus castrasse in fabulis dicitur, hoc significat penes Saturnum, non penes Caelum semen esse divinum. sine quo semen . . . non potest esse fecundum. @@@@{1Genius}1 îĮdeus . . . qui praepositus est ac vim habet om-nium rerum gignendarum. @@@@{1Neptunus}1 îĮVenilia unda est, quae ad litus venit, Salacia, quae in salum redit. @@@@{1Liber}1 îĮQuoniam, . . . ut primo libro dixi de locis, duo sunt prin-cipia deorum animadversa de caelo et terra, a quo dii partim dicuntur caelestes, partim terrestres: ut in superio-ribus initium fecimus a caelo, cum diximus de Iano, quem alii caelum, alii dixerunt esse mundum, sic de feminis scri-bendi facimus initium a Tellure. @@@@{1Tellus}1 îĮquod ex terra . . . aluntur omnia quae nata sunt. . . . quod rursus . . . cuncta eodem revolvuntur. îĮTellurem . . . putant esse Opem, quod opere fiat melior; Matrem, quod plurima pariat; Magnam, quod cibum pariat; Proserpinam, quod ex ea proserpant fruges; Vestam, quod vestiatur herbis. Sic alias deas non absurde ad hanc revocant. @@cum quibus opinio maiorum de his deabus, quod plures eas putarunt esse, non pugnat. @@sed potest . . . fieri ut eadem res et una sit, et in ea quae-dam res sint plures. @@@@{1Venus}1 hoc nomine antiquos secundis rebus comam habitasse. @@@@{1ANNALES}1 򮠦̦nummum argenteum flatum primum a Servio Tullio dicunt. is IIII scripulis maior fuit quam nunc [2est]2. @@@@{1DE GENTE POPULI ROMANI LIBRI IV}1 @@@@{1I}1 򮠦̦fagus quas Graece $FHGOU/S& vocant îĮGenethliaci quidam scripserunt . . . esse in renascendis hominibus quam ap-pellant $PALIGGENESI/AN& Graeci; hac scripserunt confici in annis numero quadringentis qua-draginta, ut idem corpus et eadem anima, quae fuerint coniuncta in homine aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem. ⮦Ogyges îĮIn caelo . . . mirabile exstitit portentum; nam stellam Veneris nobilissimam, quam Plautus Vesperuginem, Homerus Hespe-ron appellat, pulcherrimam dicens, Castor scri-bit tantum portentum exstitisse, ut mutaret colorem, magnitudinem, figuram, cursum; quod factum ita neque antea nec postea sit. Hoc factum Ogygo rege dicebant Adrastos Cyzice-nos et Dion Neapolites, mathematici nobiles. 򮠦̦in terra continenti îĮSerapis @@@@{1II}1 îĮAthenae îĮAreon pagon @@@@{1III}1 򮠦̦ludos Olympia fecerat 򮠦̦ˬa mare operta oppida @@@@{1M. TERENTI VARRONIS DE VITA POPVLI ROMANI @@@@AD Q. CAECILIVM POMPONIVM ATTICVM @@@@LIBRORVM IIII RELIQVIAE}1 @@@@{1LIBER I}1 򮠦̦neque ille Callicles, quaternum digitum tabellis no-bilis cum esset factus, tamen in pingendo ascendere potuit ad Euphranoris altitudinem. neque enim obsonium, in totam cenam coemptum ex uariis rebus, cum coniectum in unam sportam per-spicitur. neque ita ut in singulis rebus diutius moremur, ut dixi, atque enodare subtilius uelimus. hanc deam Aelius putat esse Cererem; sed quod in asylum qui confugisset panis daretur, esse nomen fictum a pane dando, pandere, quod est aperire. sed quod ea et propter talem mixturam inmoderatam exacescunt, itaque quod temperatura moderatur in Romuli uita triplicis ciuitatis. Mettium Fufetium propter perfidiam interemit, poene imperiosius, quam humanius; nam equis ad curricu-lum ex utraque parte diligatum distraxit. Tullum Hostilium in Veliis, ubi nunc est aedis deum Penatium; Ancum in Palatio, ad portam Mugionis, secundum uiam, sub sinistra. et extra urbem in regiones XXVI agros uiritim liberis adtribuit. quibus erant pecuniae satis, locupletis, adsiduos; con-trarios proletarios. adsiduo neminem uindicem uolue-runt locupleti. pecuniaque erat parua: ab eo paupertas dicta, cuius paupertatis magnum testimonium est. aut bouem aut ouem aut uerbecem habet signum. cum interea in lucubrando faceret iuxta ancillas lanam. haec aedis, quae nunc est, multis annis post facta sit. quia omnia regis temporibus delubra parua facta. ut in cetero cultu quae sunt, consentanea, quod sunt paupertina, sine elegantia ac cum castimonia. quid inter hos Ioues intersit et eos, qui ex marmore, ebore, auro nunc fiunt, potes animaduertere et ho-rum temporum diuitias et illorum paupertates. et a quibusdam dicitur esse uirginis Fortunae ab eo, quod duabus undulatis togis est opertum, proinde ut non reges nostri et undulatas et praetextatas togas soliti sint habere. itaque calendis calabantur, id est uocabantur; et ab eo calendae appellatae, quod est tractum a Graecis, qui $KALEI=N& uocare dixerunt. quibus temporibus in sacris fabam iactant noctu ac dicunt se Lemurios domo extra ianuam eicere. quod calendis Iuniis et publice et priuatim fabatam pultem dis mactant. in eorum enim sacris, liba cum sunt facta, incerni solere farris semine; ac dicere se ea februare, id est pura facere. etiam pellis bubulas oleo perfusas percurrebant ibique cernuabant. a quo ille uersus uetus est in carminibus: "ibi pastores lu/dos faciunt co/riis Consua/lia". primum de re familiari ac partibus; secundo de uictuis consuetudine primigenia; tertio de disciplinis priscis necessariis uitae. qui primus uxorem ducebat, duabus culcitis ac duabus toros plagulis cum strasset. qua fini sit antica et postica. in postica parte erat cu-lina, dicta ab eo quod ibi colebant ignem. locupletio-rum domus quam fuerint angustiis paupertinis coa-ctae, ipsa nomina declarant. ad focum hieme ac frigoribus cenitabant; aestiuo tem-pore in loco propatulo: rure in chorte; in urbe in tabulino, quod maenianum possumus intellegere ta-bulis fabricatum. nec pistoris nomen erat, nisi eius qui ruri far pinse-bat. nominati ita eo quod pinsunt. pastillos et panes: haec uocabula pastus, quod esse pascere dicebant. cocula, qui= coquebant panem, primum sub cinere, po-stea in forno. proinde ut elixum panem ex farre et aqua frigida fingebant. a farre; quod adoreum est, id quo scelerati uti non debeant, non triticum, sed far. ideoque hoc ab ore dicitur osculum, non a suauitate, unde, quod simile est, sauium. quantopere abstemias mulieres uoluerint esse, uel ex uno exemplo potest uideri. antiquae mulieres maiores natu bibebant loream aut sa-pam aut defretum aut passum [2aut moriolam]2, quam murrinam quidem Plautus appellari putat, [2quamquam ipse in Acharistione ait: panem et po-len]2 tam uinum murrinam. loream dicebant in uindemia cum expressissent acinis mustum et folliculos in dolium coniecissent [2eoque aquam addidissent]2. passam nominabant si in uindemia uuam diutius coctam legerent eamque passi essent in sole aduri; uino ad-dito [2uel]2 lorea passum uocare coeperunt [2quod ex ea expressum]2. moriolam nominabant quod ex uuis expressum erat pas-sum et ad folliculos reiculos et uinacia adiciebant. sapam appellabant quod de musto ad mediam partem decoxerant; defretum, si ex duabus partibus ad ter-tiam redegerant deferuefaciendo. praeterea quod in lecto togas ante habebant. ante enim olim toga fuit conmune uestimentum et diurnum et nocturnum et muliebre et uirile. posteaquam binas tunicas habere coeperunt, institue-runt uocare subuculam et indusium. caltula est palliolum praecinctui, quo nudae infra pa-pillas praecinguntur; quo mulieres nunc et eo magis utuntur, postquam subuculis desierunt. tunicas neque capitia neque strophia neque zonas. neque id ab orbita matrum familias instituti, quod eae pectore ac lacertis erant apertis nec capitia habebant. ex quo mulieres in aduersis rebus ac luctibus, cum omnem uestitum delicatiorem ac luxuriosum postea institutum ponunt, ricinia sumunt. minoris natu capite aperto erant, capillo pexo, utique innexis crinibus. dicuntur enim patellae, salini, acetabula, catini, pa-tinae. itaque ea sibi modo ponere ac suspendere quae utilitas postularet: trulleum, matellionem, peluim, nassi-ternam, non quae luxuriae causa essent parata. . . . urceolum aquae manale uocamus, quod eo aqua in trulleum effundatur; unde manalis lapis appella-tur in pontificalibus sacris, qui tunc mouetur cum pluuiae exoptantur; ita apud antiquissimos manale sacrum uocari quis non nouerit? unde nomen il-lius. item ex aere, ut urnulas, aquales, matulas, creteras. item erant uasa uinaria: sini, cymbia, culignae, pate-rae, guti, sextarii, simpuuium. etiamnunc pocula quae uocant capulas ac capides; item armillum, quod est urceoli genus uinarii. quod, antequam nouum doliis prolatum, cum etiam id genus uasorum calpar diceretur, id uinum calpar appellatum. antiquissimi in conuiuiis utres uini primo, postea tinas ponebant, id est oris longi cum operculo, aut cupas, tertio amphoras. 㦳讠箠쮦[2Lepestam di]2cebant ubi erat uinum in mensa po-situm, aut galeolam aut sinum; tria haec similia sunt, pro quibus nunc [2acratophor]2on ponitur. ut fere habent aeneum illi qui uenditant oleum. lepestae etiamnunc Sabinorum fanis pauperioribus plerisque aut fictiles sunt aut aeneae. quod frontem lecticae struebant, ex ea herba torta to-rum appellatum. hoc quod inicitur etiamnunc toral dicitur; lecticam qui= inuoluebant, segestria appella-bant. @@@@{1LIBER II}1 ut noster exercitus ita sit fugatus, ut Galli Romae praeter Capitolium sint potiti neque inde ante sex menses cesserint. auri pondo duo milia acceperunt ex aedibus sacris et matronarum ornamentis; a quibus postea id aurum et torques aureae multae relatae Romam atque conse-cratae. quibuscum turpe fecerant foedus sine publico consilio, dediderunt hosti. quid quod Decius imperator pro exerciti salute se dis Manibus deuouit? qua abstinentia uiri mulieresque Romanae fuerint, quod a rege munera eorum noluerit nemo accipere. multi praediti pudore et pudicitia adulescentis perie-runt, cum maiore parte eius graduis aetatis stipendia facerent. distractione ciuium elanguescit bonum proprium ciui-tatis atque aegrotare incipit et consenescit. propter res secundas sublato metu non in conmune spectant, sed suum quisque diuersi conmodum foci-latur. quod idem dicebantur consules et praetores; quod praeirent populo, praetores: quod consulerent senatui, consules. itaque quod hos arbitros instituerunt populi, censores appellarunt: idem enim ualet censere et arbitrari. itaque propter curam locum quoque, quo suam quisque domo senator confert, curiam appellant. cum in quintum gradum peruenerant atque habebant sexaginta annos, tunc denique erant a publicis nego-tiis liberi atque otiosi. ideo in prouerbium quidam putant uenisse, ut diceretur sexagenarios de ponte deici oportere, id est quod suffragium non ferant, quod per pontem ferebant. hoc interuallo primum forensis dignitas creuit atque ex tabernis lanienis argentariae factae. nihilo magis propter argenti facti multitudinem i=s erat furandum, quod propter censorum seueritatem nihil luxuriosum habere licebat. aut aliqua ex argentaria trutina aut lingula pensum prae se omnes ferent. itaque bella et tarde et magna diligentia suscipiebant, quod bellum nullum nisi pium putabant geri opor-tere: priusquam indicerent bellum i=s, a quibus iniu-rias factas sciebant, faetiales legatos res repetitum mittebant quattuor, quos oratores uocabant. uerbenatus ferebat uerbenam; eidem erat caduceus, pa-cis signum; quam Mercuri uirgam possumus aesti-mare. stipendium appellabatur quod aes militi semenstre aut annuum dabatur; cui datum non esset propter igno-miniam, aere dirutus. cum a noua nupta ignis in face adferretur [2e]2 foco eius sumtus, cum fax ex spinu alba esset et eam puer ingenuus anteferret. ͠contra a nouo marito cum item e foco in titione ex felici arbore et in aquali aqua adlata esset. mensa anteponebatur cum culleo ac uino, quo quae ueniebant ad fetam amicae gratulatum, dis macta-bant. natus si erat uitalis ac sublatus ab obstetrice, statue-batur in terra, ut aspiceretur rectus esse; dis coniu-galibus Pilumno et Picumno in aedibus lectus ster-фnebatur. sic in priuatis domibus pueri liberi et puerae ministra-bant. [2sic aderant etiam]2 in conuiuiis pueri modesti ut cantarent carmina antiqua, in quibus laudes erant maiorum et assa uoce et cum tibicine. nec minus alio in genere sunt ludi uelites Galli, Ger-mani petauristae. @@@@{1LIBER III}1 tum appellatus est dilectus et ab electione legio. ab hac superuacaneorum consuetudine adscribuntur. qui de ascriptiuis, cum erant adtributi decurionibus et centurionibus, qui eorum habent numerum, accen-si uocabantur. eosdem etiam quidam uocabant feren-tarios, qui depugnabant fundis et lapidibus, his ar-mis quae ferrentur, non quae tenerentur. referentibus centurionibus et decurionibus adoptati in cohortes subibant, ut semper plenae essent legiones. a quo optiones in turmis decurionum et in cohorti-bus centurionum appellati. rorarii appellati quod imbribus fere primum rorare incipit. qui gladiis cincti sine scuto cum binis gaesis essent. qui in exercitu donati essent et equo publico mere-rent. animaduertendum primum, quibus de causis et quem-admodum constituerint paces; secundum, qua fide et iustitia eas coluerint. si cuius legati uiolati essent, qui id fecissent, quamuis nobiles essent, uti dederentur ciuitati statuerunt; fae-tialesque uiginti, qui de his rebus cognoscerent, iu-dicarent et statuerent et constituerent. P. Aelius Paetus cum esset praetor urbanus et sedens in sella curuli ius diceret populo, picus Martius aduo-lauit atque in capite eius adsedit. posteaquam Q. Fabio Maximo dictatore * * * senatuis. Delphos Apollini munera missa, corona aurea pondo ducentum. cum Poenus in fretum obuiam uenisset nostris et quosdam cepisset, crudelissime pro palangis carinis su-biecerat, quo metu debilitaret nostros. quod antiqui pluris tabulas coniunctas codices dice-bant; a quo in Tiberi nauis codicarias appellamus. nam postea C. Lutatio consuli ad Aegatis insulas, cum ipse catapulta ictus esset [2ideoque pugnae interesse non posset, triumphus decretus]2. ut eius conuiuium, qui triumpharet in Capitolio, uideretur esse proprium, ut ipse potius domum red-duceretur cenatus a conuiuio. itaque rettulit auri pondo mille octingentum septua-ginta quinque. nam lateres argentei atque aurei primum conflati atque in aerarium conditi. quod humatus non sit, heredi porca praecidanea suscipienda Telluri et Cereri. aliter familia pura non est. ut dum supra terram esset, riciniis lugerent, funere ip-so, ut pullis pallis amictae. propinquae adulescentulae etiam anthracinis, proxumae amiculo nigello, capillo demisso sequerentur luctum. facibus aut candela simplici aut ea ex funiculo facta, earum fastigia, quibus eas figebant, appellarunt fu-nalia. ͠ibi a muliere, quae optuma uoce esset, perquam lau-dari; dein neniam cantari solitam ad tibias et fides eorum qui ludis tricas curitassent. haec mulier uocitata olim praefica usque ad Poenicum bellum. 'ilicet'. quot ex hereditate Attalica aulaea, clamides, pallae, plagae, uasa aurea. ad Sybaritanam praedam, in qua sunt tripodes, crete-rae, anancaea, opera nobilium toreutarum. @@@@{1LIBER IIII}1 in spem adducebat non plus soluturos quam uellent; iniquus equestri ordini iudicia tradidit ac bicipitem ciuitatem fecit, discordiarum ciuilium fontem. ipsa Italiae oppida sunt uastata, quae prius fuerunt ho-minum referta. neque id caeci consules fecissent, quei mandata arcana T. Ampio dedissent, ut audiui dicentem Gn. Ma-gnum. quod Curio, cum id fecisset, dicebat amicis, ut illi renuntiaretur se obstringillaturum, ne triumphus de-cerneretur aut ne iterum fieret consul. Caesar reuersionem fecit, ne post occipitium in Hispa-nia exercitus qui erant relinqueret, quo se coiceret Pompeius, aut ancipiti urgueretur bello. itaque multis ciuibus ex utraque parte sauciis, multis occisis fugatur. ita huius belli horribilis finis facta. tanta porro inuasit cupiditas honorum plerisque, ut uel caelum ruere, dummodo magistratum adipiscantur, exoptent. itaque propter amorem imperii magistratus gradatim seditionibus sanguinulentis aut dominatus, quos appeterent. quo facilius animaduertatur per omnes articulos po-puli hanc mali gangraenam sanguinulentam per-measse. si modo ciuili concordia exsequi rationem parent, ru-mores famam differant licebit nosque carpant. L. Lucullus puer apud patrem numquam lautum conui-uium uidit, in quo plus semel Graecum uinum daretur: ipse cum rediit ex Asia, milia cadum congiarium di-uisit amplius centum. C. Sentius, quem praetorem uidimus, Chium uinum suam domum inlatum dice-bat tum primum, cum sibi cardiaco medicus dedisset: Hortensius supra &7 cadum heredi reliquit. eoque pecuniam magnam consumsisset, quod arci quos summo opere fecerat, fessi pondere, diffracti celeri-ter corruissent. eadem postea carbasineo magis ut pellibus tegerentur. e Graecia, Asia in uillas conportasse magnum pondus omnium artificum. in quo est superuacuum pro superuacaneo. @@@@{1RES VRBANAE}1 򮠦̦Spartaco innocente coniecto ad gl[2adiatori]2um. @@@@{1CATUS}1 @@@@{1DE LIBERIS EDUCANDIS}1 @@quod petisti, ut eius educationis fierem tibi socius, quoad potui, adminiculavi tuam voluntatem scribendo @@ex quo perspicuum est, maiorem curam habere nos marsuppii quam vitae nostrae @@mala enim consuetudo, diu inroborata, est inextin-guibilis @@velim mehercules, inquit, ipse usu magno puerili-tatis formulam audire @@educit enim obstetrix, educat nutrix, instituit pae-dagogus, docet magister @@ut qui contra celeriter erant nati, fere Numerios praenominabant: quod qui cito facturum quid se osten-dere volebat, dicebat numero id fore; quo etiam in partu precabantur Numeriem, quam deam solet indigitare etiam pontifices @@his Semonibus lacte fit, non vino: Cuninae propter cunas, Ruminae propter rumam, id est prisco vocabulo mammam, a quo [2subrumi]2 etiam nunc dicuntur agni @@eam nutricem oportet esse adulescentem, anuis enim ut sanguis deterior, sic lac. lac enim, ut quidam dicunt physici, sanguinis spuma @@magnum est enim, ut Ariston scribit, in primordio pueruli. quem ad modum incipiat fingi, ad id quasi evadet @@cum primo cibo et potione initiarent pueros, sa-crificabantur ab edulibus Edusae, a potione Potinae nutricis 򮠦@@nutrix haec omnia faciebat in verbenis ac tubis sine hostia, ut Deli ad Apollinis Genetivi aram @@alii adferunt libum ac turundam @@alii Statano et Statilino, quorum nomina habent scripta pontifices. sic cum primo fari incipiebant, sacri-ficabant divo Fabulino @@cum cibum ac potionem buas ac pappas vocent et matrem mammam, patrem tatam @@ut faciunt pleraeque, ut adhibeant praecantrices nec medico ostendant @@ut cibo utatur modico et idoneo, ut vitet acria, ut est sinapi, cepa, alium @@fortuna sed illos non natura praestare, si quid his datum sit esculentum @@mihi puero modica una fuit tunica et toga, sine fasceis calciamenta, ecus sine ephippio, balneum non cotidianum, alveus rarus @@alii ita sunt circumtonsi et terti atque unctuli, ut mangonis esse videantur servi @@itaque Ambraciae primum capillum puerilem dem-tum, item cirros, ad Apollinem ponere solent @@remotissimum a discendo formido ac nimius timor et omnis perturbatio animi; contra delectatio [2protelat ad discendum]2 @@non solum qui primus [2alterutri rei]2 praestet alios, sed etiam qui sit secundus et tertius @@omnia, inquam, in docendis pueris, quae demta non prohibent verum bonum fieri, mediocria sunt @@omnes enim qui locuntur habere debent quosdam melos @@melos alterum in cantibus est bipertitum, unum quod est in assa voce, alterum quod vocant organicon @@Persae propter exercitationes puerilis modicas eo sunt consecuti corporis siccitatem, ut neque spuerent neque emungerentur sufflatove corpore essent @@vel maxime illic didici, esse sitienti theriacam mul-sum [2et]2 esurienti panem cibarium siligineum et exer-citato somnum suavem @@et ut in grege opilio oves minus idoneas removere solet, quas reiculas appellant: saepe enim unus puer petulans atque impurus inquinat gregem puerorum @@ab huiuscemodi lusionibus radices crudelitas agere solet @@quare meliusculae consuetudinis puerilis illorum, qui suis catellis ministrant quod edint @@ut puellae habeant potius in vestitu chlamydas, encombomata ac arnacidas quam togas @@etenim nulla, quae non didicit pingere, potest bene iudicare quid sit bene pictum plumario a textore in pulvinaribus plagis @@non [2inserunt manus]2 opificio, qui e [2busso aut lino]2 quid faciunt vel palma; nam liberi quaestuis causa [2di-ribent]2 suas res pueris @@itaque domi rituis nostri qui per [2dium]2 Fidium iu-rare vult. prodire solet in compluvium @@id quod postea [2verum]2 esse adtestatast Fortuna, pro-pter cuius aram ea hostia erat caesa 쮠ή@@[2sculnam]2 @@@@{1CURIO}1 @@@@{1DE DEORUM CULTU}1 îĮ@@@@Iuppiter omnipotens regum rerumque deumque @@@@progenitor genetrixque, deum deus, unus et omnis. . . . cum causa . . . scrip-sit Soranus 'Iuppiter progenitor genetrixque', nec mi-nus cum causa unum et omnia idem esse; mundus enim unus et in eo uno omnia sunt. ⮠箠쮦ȩ@@tres arae sunt in circo medio ad columnas, in qui-bus stant signa: in una inscriptum 'dis magnis', in alte-ra 'dis potentibus', in tertia 'dis (valentibus hoc est) Terrae et Caelo'. in haec duo divisus mundus. îĮ@@Terentius quidam cum haberet ad Ianiculum fun-dum et bubulcus eius iuxta sepulcrum Numae Pom-pilii traiciens aratrum eruisset ex terra libros eius, ubi sacrorum institutorum scriptae erant causae, in urbem pertulit ad praetorem. at ille cum inspexisset principia, rem tantam detulit ad Senatum. ubi cum primores quasdam causas legissent, cur quidque in sacris fuerit institutum, Numae mortuo senatus adsensus est eosque libros tamquam religiosi patres conscripti praetor ut combureret censuerunt îĮ@@$NEKUIOMANTEI/AN @@geomantis . . . ae+romantis . . . pyromantis . . . hydromantis @@@@{1MARIUS}1 @@@@{1DE FORTUNA}1 򮠦@@Carsitani @@@@{1MESSALA}1 @@@@{1DE VALETUDINE}1 ⮠箠쮦ȩDevianam . . . Dianam @@@@{1TUBERO}1 @@@@{1DE ORIGINE HUMANA}1 ⮠箠쮦ȩ@@caelum ut testa, item ut vitellum terra; inter illa duo quasi $I)KMA\S& inclusus ae+r, in quo calor @@vitellum @@@@{1GALLUS FUNDANIUS}1 @@@@{1DE ADMIRANDIS}1 Ǯ@@Erichthonium ⮠@@Aeacus @@secundo, de stativis aquis, ut sunt lacus et stagna et putea et maria 򮠦̦@@in mare aquam frigidam oriri @@inter Italiam et Siciliam qui est fretus, inter Rhe-gium et Messanam 򮠦@@in Sicilia quoque manu capi murenas flutas, quod eae in summa aqua prae pinguedine flutentur @@vinum quod ibi natum sit in quodam loco si prae-gnans biberit. fieri ut aboriatur 򮠦̦@@in silva mea est glis nullus 򮠦̦@@magnum mendum ͻ򮠦̦@@infriasse papaverem @@perdicas Boeotios @@@@{1ORESTES}1 @@@@{1DE INSANIA}1 쮠ή@@'rex Alexander, Iovis Hammonis filius, Olympiadi matri salutem dicit.' * @@'amabo . . . mi fili, quiescas neque deferas me neque criminere adver-sum Iunonem; malum mihi prorsus illa magnum dabit, cum tu me litteris tuis pelicem esse illi confiteris.' @@@@{1SISENNA}1 @@@@{1DE HISTORIA}1 쮠ή@@quod si non horum omnium similia essent princi-pia ac postprincipia, susque deque esset @@@@{1CALENUS}1 @@@@{1. . .}1 @@duces cum primum hostilem agrum introitum ie-rant, ominis causa prius hastam in eum agrum mitte-bant, ut castris locum caperent @@@@{1LATERENSIS}1 @@@@{1. . .}1 㮠̦@@parsurus pecuniis bene partis @@@@{1NEPOS}1 @@@@{1. . .}1 򮠦̦@@praesepes @@@@{1SCAEVOLA}1 @@@@{1. . .}1 򮠦殠⮠̦@@et ut matrem audivi dicere 򮠦̦@@baltea 򮠦̦ˬ@@glutinum ferunt Daedalum invenisse 򮠦̦@@palumbi Ώ@@@@{1[2ANTIOCHUS]2}1 @@@@{1DE PHILOSOPHIA}1 îĮ@@primigenia я@@@@{1[2TANAQUIL]2}1 @@@@{1DE PUDICITIA}1 @@non modo absens quicquam de pudicitia, de te se-quius cogitabit, sed etiam ruminabitur humanitatem ԏ@@@@{1EX INCERTO LOGISTORICO}1 @@salve . . . vale @@salve . . . vale @@@@{1CARMINA}1 @@@@{1Ex hebdomadum epigrammatis}1 Hic Demetrius est [2tot aera]2 nactus, quot lucis habet annus absolutus. 쮠ήInmo/rtale/s morta/les si fore/t fas fle/re, flere/nt diuae/ Came/nae Nae/uiu/m poe/tam. ita/que po/stquam est @/Orcho tra/ditu/s thesau/rus, obli/ti su/nt Romae/ loquie/r lingua/ lati/na. 쮠ήPostquam est mortem aptus Plautus, Comoedia luget, Scaena est deserta, dein Risus, Ludus Iocusque et Numeri innumeri simul omnes conlacrumarunt. 쮠ήTamene/tsi, adulescens, pro/peras, te hoc saxu/m rogat, aspi/cias ut se, dei/nde quod scriptu/m est legas. hic su/nt poetae Pa/cuui Marci/ sita ossa. ho/c uolebam ne/scius ne esse/s. uale. 箠⮦'Optumus' est Cleobulus ait 'modus', incola Lindi; ex Ephyra Periandre doces 'cuncta emeditanda'; @1 'tempus nosce' inquit Mitylenis Pittacus ortus; 'plures esse malos' Bias autumat ille Prieneus; Milesiusque Thales 'sponsori damna' minatur; 'nosce' inquit 'tete' Chilon Lacedaemone cretus; Cecropiusque Solon 'nequid nimis' induperabit. ̦et tamen non demolio rostra. @@@@{1ABORIGINES}1 @@@@{1$PERI\ A)NQRW/PWN FU/SEWS&}1 @@@@@@i/ta sublimis spe/ribus @@@@ia/ctato homines, a/t volitantis a/ltos nitens tru/dito @@@@gru/ndit tepido/ lacte satu/r mola macta/tus @@@@porcus @@@@mu/git bovis, o/vi' balat, equi hi/nniunt, galli/na @@@@pipat @@itaque brevi tempore magna pars in desiderium puparum et sigillorum veniebat @@sed neque vetulus canterius quam novellus melior, nec canitudini comes virtus @@@@{1AGATHO}1 @@@@neque au/ro aut genere aut mu/ltiplici scie/ntia @@@@sufflatus quaerit Socratis vestigia @1 ͬ@@@@numna/m caelatus i/n manu dextra/ scyphus, @@@@caelo dolitus, artem ostentat Mentoris? @@@@quid tri/stiorem vi/deo te esse quam a/ntidhac, @@@@Lampadio? numquid familiaris filius @@@@amat, nec spes est auxili argentaria, @@@@ideoque scapulae metuunt virgidemiam? @@@@hae/c postquam dixit, cedit citu' celsu' tolutim ͬ@@pueri obscenis verbis novae nuptulae aures returant ͬ@@virgo de convivio abducatur ideo quod maiores nostri vir-ginis acerbae auris veneriis vocabulis imbui noluerunt @@et pueri in aedibus saepius pedibus offensant, dum recen-tes musteos in carnario fluitare suspiciunt @@quid multa? factus sum vespertilio, neque in muribus plane neque in volucribus sum @@Duloreste qui merita hominem et servum facit @@@@{1AGE MODO}1 򮠦̦@@@@Argo/ citiremem @1 򮠦̦ˬ@@[2hic]2 Aenea 箠箠Ǯ@@terra culturae causa attributa olim particulatim homini-bus, ut Etruria Tuscis, Samnium Sabellis @@@@{1AIAX STRAMENTICIVS}1 @@hac re aeger medicos exquisitim convocabas, ut convales-ceret @@@@{1$*A*L*L*O*S *O*U*T*O*S *H*R*A*K*L*H*S&}1 㮠̦@@@@@@gravidaque ma/ter peperi/t Iovi pue/llum @@@@{1$*A*L*L' *O*U *M*E*N*E*I *S*E&}1 @@@@{1$PERI\ FILARGURI/AS&}1 ͬ@@@@que/m secuntur cu/m rutundis ve/lites leve/s parmis, @@@@antesignani quadratis multisignibus tecti @@etenim quibus seges praebeat domum, escam, potionem, quid desideremus? @@quaero [2a]2 te, utrum hoc adduxerit caeli temperatura an terrae bonitas @@nos barbari, quod innocentes in gabalum suffigimus ho-mines; vos non barbari, quod noxios obicitis bestiis? @1 @@@@{1ANDABATAE}1 @@@@anima u/t conclusa in ve/sica, quando/ est arte religa/ta, @@@@si pertuderis, ae+ra reddet ͬ@@@@ca/ndidum lact e/ papilla cu/m fluit, signu/m putant @@@@partuis, quod hic sequatur mulierem e partu liquor @@@@ne/c manus visco/ tenaci ti/nxerat viri/ castas @@@@morta/les multi ru/rsus ac prorsu/s meant @@edepol idem caecus, non luscitiosus est @@non mirum si caecuttis, aurum enim non minus prae-stringit oculos quam $O( POLU\S A)/KRATOS 㮠̦@@sed quidvis potius homo quam caruncula nostra @@in reliquo corpore ab hoc fonte diffusast anima, hinc ani-mus ad intellegentiam tributus @@idque alterum appellamus a calendo calorem, alterum a fervore febrim @@et me Iuppiter Olympiae, Minerva Athenis suis mystagogis vindicassent 㮠̦@@sed quod haec loca aliquid genunt @1 @@@@{1$*A*N*Q*R*W*P*O*P*O*L*I*S&}1 @@@@{1$PERI\ GENEQLIAKH=S&}1 @@@@no/n fit thensauris, non auro pectu' solutum; @@@@non demunt animis curas ac religiones @@@@Persarum montes, non atria diviti' Crassi, @@@@vulgo/que avarus fae/nerator spe/ lucri @@@@rem scriptione duplicarat @@@@doti/s dato insula/m Chrysam, agrum Cae/cubum, sepla/sia @@@@Capuae, macellum Romuli @@et hymenaeus, qui primo lavere alvum marsuppio solet @@non modo vinum dare, sed etiam ut Plautus ait 'murri-nam, passum, defrutum' @@nam in omnibus legi $KAQ' U(PERBATO/N& 'ne dares, ne pol-liceres, quod datum est' @@@@{1ARMORVM IVDICIVM}1 @@ut in litore cancri digitis primoribus stare @@illic viros hortari, ut rixarent praeclari philosophi @@@@{1BAIAE(?)}1 @@quod non solum innubae fiunt communis, sed etiam veteres repuerascunt et multi pueri puellascunt @1 @@@@{1BIMARCVS}1 @@@@$TRO/PWN TRO/POUS& qui no/n modo ignora/sse me @@@@clamat, sed omnino omnis heroas negat @@@@nescisse @@@@quod utru/m sit magnum an pa/rvum, facile an di/fficul @@@@ipsu/m propter vix li/berti semia/trati exequia/ntur @@@@psephi/stis dicite la/bdeae et vivo/s contemnite vi/vi, @@@@anticipate atque addite calcar, stultos contemnite docti @@@@nau/tae re/mivaga/m move/nt celo/cem @@@@u/t levis tippu/la lymphon fri/gidos transi/t lacus @@@@scae/na quem sene/m Latina vi/dit derisi/ssimum @@@@cu/m novissime/ putaret, qua/ntum sumpti fe/cerit @@@@ma/gna uti treme/scat Roma et ma/gnae mandonu/m gulae @@@@e/t pater divu/m trisulcum fu/lmen igni fe/rvido actum @@@@mittat in tholum macelli @@@@@@chorti/s cocorum atque ha/miotarum au/cupumque @@@@tu/nc repente cae/litum altum to/nitribus templu/m tonescit @1 @@@@ne me/ pedatus %145 @%27 versuu/m tardor @@@@refrenet arte compari rhythmon certum @@mihique divi dum stilo nostro papyrino levi scapos ca-pitio novo partu poeticon @@cum Quintipor Clodius tot comoedias sine ulla fecerit mu-sa, ego unum libellum non 'edolem' ut ait Ennius? ͬ@@ebrius es Marce, Odyssian enim Homeri ruminari incipis, cum $PERI\ TRO/PWN& scripturum te Seio receperis @@ideo fuga hostium graece vocatur $TROPH/&. hinc spolia capta fixa in stipitibus appellantur tropaea @@$KATA/XRHSIS& est enim vera, cum in candelabro pendet strigilis @@avi et atavi nostri, cum alium ac cepe eorum verba olerent, tamen optume animati erant @@sociis es [2hostis]2, hostibus socius, bellum ita geris ut bella omnia domum auferas @@in invidiam veniant in hoc ipso rapinatores ͬ@@non te pudet Mani, cum domi tuae vides commilitonum tuorum cohortes servis tuis ministrare caementa? @1 @@nos ergo nihil egimus, quod legem Lucaniam luci claro latam scutulans? @@Volcanum aecum novae lagoenae ollarum figurator precatur @@ut novum cribrum novo paxillo pendeat @@non Hercules potest, qui Augeae egessit $KO/PRON @@@@{1CAPRINVM PROELIVM}1 @@@@{1$PERI\ H(DONH=S&}1 @@@@u/nam virtutem propriam mortalibu' fecit, @@@@cetera promisque voluit communia habere @@ne vobis censeam, si ad me referetis @@non posse se amplius perferre, tamen suadet notat @@@@{1CATAMITVS}1 󠦳̦scabere @@@@{1CAVE CANEM}1 @@@@@@ubi rivus prae/cipitatu in ne/more deorsum @@@@ra/pitur atque offe/nsus aliquo a scopulo lapidoso albicatur @1 @@@@{1COLVMNA HERCVLIS}1 @@@@{1$PERI\ DO/CHS&}1 @@itaque eas inceravi [2et conscribillavi]2 Herculis athlis @@@@{1CRAS CREDO HODIE NIHIL}1 ͬ@@@@@@a/tque ut igni fe/rvido medu/llitus @@@@aquiloniam intus eruat frigedinem @@@@qui/bus instabilis a/nimus ardens mu/tatiliter a/vet habere et @@@@non habere fastidiliter inconstanti pectore @@@@{1CYCNVS}1 @@@@{1$PERI\ TAFH=S&}1 @@@@tua te/mpla ad alta fa/ni propera/ns citus itere/ @@denique si vestimenta ei opus sunt quae fers, cur conscin-dis? si non opus sunt, cur fers? @@quare Heraclides Ponticos plus sapit, qui praecepit ut com-burerent, quam Democritus, qui ut in melle servarent. quem si vulgus secutus esset, peream si centum denariis calicem mulsi emere possemus @@@@{1CYNICVS}1 㮠̦@@si mehercule pergunt et deorum cura non satisfacitur rei publicae @@@@{1DE OFFICIO MARITI}1 쮠ή@@vitium uxoris aut tollendum aut ferendum est: qui tollit vitium, uxorem commodiorem praestat; qui fert, sese meliorem facit @1 @@@@{1DE SALVTE}1 箠箠Ǯde salute @@@@{1DESVLTORIVS}1 @@@@{1$PERI\ TOU= GRA/FEIN&}1 @@@@a/lius domini/ delicia/s phaselon a/ctum @@@@tonsillitore mobilem flictam @@@@solvit @@@@fe/rvere piratis vastarique omnia circum @@@@{1DEVICTI}1 @@@@{1$PERI\ FILONIKI/AS&}1 @@@@@@propera/te @@@@vivere, puerae/, qua sinit ae/tatula lu/dere, esse, a-@@@@@@ma/re et veneri/s tenere bi/gas @@quis rutundam facere caetram nequeat? @@dicat pugilis: 'spectatores qui miserum putatis vinci, quae-قro a vobis, si adversarius supercilia mihi caestis descobinarit, numquis vestrum sua mihi est daturus?' @@libet me epigrammatia facere, et quoniam nomina non me-mini, quod in solum mihi venerit, ponam @1 @@@@{1$*D*I*S *P*A*I*D*E*S *O*I *G*E*R*O*N*T*E*S&}1 쮠ήpurum putum @@@@{1DOLIVM AVT SERIA}1 ⮠箠쮦ȩ@@@@mundu/s domus est maxi/ma homulli, @@@@quam quinque altitonae fragmine zonae @@@@cingunt, per quam limbus pictus @@@@bis sex signis stellumicantibus @@@@altus in obliquo aethere Lunae @@@@@@bigas acceptat @@@@{1ECDEMETICVS}1 쮠ήquadrigam @@@@{1$*E*K*A*T*O*M*B*H&}1 @@@@{1$PERI\ QUSIW=N&}1 ͬ@@@@pater u/t cruore la/veret ararum a/ggeres @@@@at re/gis ensis sa/nguine inbutu/s nigro ͬ@@@@Ludo/n fluens sub Sa/rdibus flume/n tulit @@@@aurum, later quod conquadravit regius @@@@ubi i/lla phalera ge/mmea atque ephi/ppia @@@@et arma margariticandicantia @@@@@@mea igitur he/catombe pura a/c puta @1 @@Socrates cum in vinculis publicis esset et iam bibisset $KW/NEION&, in exodio vitae @@habes qui et cuius rei causa fecerim hecatomben: in quo ego ut puto, quoniam est luere solvere, lutavi @@@@{1ENDYMIONES}1 @@@@ut Me/rcurium A/rcado/n colo/num ͬͬ@@discumbimus mussati, dominus maturo ovo cenam committit @@dum sermone cenulam variamus, @@@@interea tonuit bene tempestate serena @@divitum amphoras Chias ad communem revocat matellam @@animum mitto speculatum tota urbe, ut quid facerent ho-mines, cum experrecti sint, me faceret certiorem; siquis melius operam sumeret, ut eius consilio potius vigilium adminicularem nostrum. quid vidit aliud curantem extremo noctis tempore @@qui si ut vigilare matura coepisti, in eo [2te]2 retinueris @1 @@quare si in somnum reccideris et $A)WREI/ POTE& eris iterum exporrectus @@sic ad vos citius opinione vertilabundus miser decidi @@@@{1EPITAPHIONES}1 @@@@{1$PERI\ TA/FWN&}1 @@@@done/c foras nos i/ntus evalla/verunt @@pleni libri, inquam, ubi maneant epitaphia eorum, quorum in sepulcris nec vola nec vestigium extat @@@@{1EST MODVS MATVLAE}1 @@@@{1$PERI\ ME/QHS&}1 @@@@vino/ nihil iucu/ndius quisqua/m bibit: @@@@hoc aegritudinem ad medendam invenerunt, @@@@hoc hilaritatis dulce seminarium, @@@@hoc continet coagulum convivia @@@@@/Ismenias hi/c Thebogene/s fluit scatu/rrex @@quis in omni vita heluo $PIODEPS& olfacit temetum? ͬ@@dolia atque apothecas, tricliniaris, Melicas, Calenas obbas et Cumanos calices @1 @@non vides ipsos deos, siquando volunt gustare vinum, de-repere ad hominum fana et tamen tum ipsi illi Libero simpuio vinum dari? @@cupas vinarias sirpare noli. adde cyathum vini in uxor-culae pocillum @@@@{1EVMENIDES}1 ͬ@@@@sed no/s simul atque in su/mmam speculam ve/nimus, @@@@videmus populum furiis instinctum tribus @@@@diversum ferri exterritum formidine ͬ@@@@@@neque fure/ntem eculeum Da/macrinum @@@@insa/nus equiso ex ipsis morbi fluctibus @@@@educet umquam ͬͬ@@@@nam quae/ venustas hi/c adest galla/ntibus, @@@@quae casta vestis aetasque adulescentium, @@@@quae teneris species @@@@parti/m venusta mu/liebri ornati/ stola ͬͬ@@@@auro/rat ostrinum hi/c indutus su/pparum, @@@@coronam ex auro et gemmis fulgentem gerit @@@@luce locum afficiens @1 @@@@postre/mo nemo aegro/tus quicquam so/mniat @@@@tam infandum, quod non aliquis dicat philosophus @@@@@@terti/a Poenarum @@@@Infa/mia stans nixa in vulgi @@@@pectore flutanti, intonsa coma, @@@@sordida vestitu, ore severo @@@@@@propter percrepis @@@@voci/bu' volitans aurei/s volgi @@@@Aiax tum credit ferro se caedere Vlixem, @@@@cum bacchans silvam caedit porcosque trucidat ͬ@@@@@@de/nique qui sanus sit avarus? @@@@cui si stet [2totus]2 terrai traditus orbis, @@@@furando tamen a morbo stimulatus eodem @@@@ex sese ipse aliquid quaerat cogatque peculi @@@@qui/d dubitatis, utrum nunc sitis cercopitheci @@@@an colubrae an volvae de Albuci subus Athenis? @@@@ho/spes quid miras nummo curare Serapim? @@@@@@quid quasi non curet tanti item Aristoteles @@@@au/t ambos mira aut noli mirare de me de eodem @1 @@@@@@ut Na/ides undicolae ͬ@@@@Phrygiu/s per ossa co/rnus liquida/ canit anima/ ͬ@@@@tibi ty/pana non ina/ni sonitu/ matri' deu/m @@@@tonimus [2chorus]2 tibi nos, tibi nunc semiviri @@@@teretem comam volantem iactant tibi famuli ͬ@@@@apage i/n dierectum a/ domo nostra i/stam insanita/tem @@@@quin mi/hi caperrata/m tuam fronte/m, Strobile, omi/ttis? @@@@nunc co/rius ulmum [2cu/m]2 tuus depa/vit, pergis? hei/a @@@@contra/ cum psalte Pi/sia et cum Flo/ra lurcare a/c strepis @@@@tu no/n insanis, quo/m tibi vino co/rpus corrumpi/s mero? @@@@i/n somnis veni/t, iubet me ce/pam esse et sisy/mbrium @@@@@@simul ac la/nguido @@@@co/rpori soli/s calidior vi/sa est aura @@@@pruditatem an pudorem gallum coepit mihi videri @1 ͬ@@et ecce de inproviso ad nos accedit cana Veritas, Attices philosophiae alumna ͬ@@cum in eo essem occupatus atque in schola curarer, ut scribit Scantius, 'horno per Dionysia' @@quod ea die mea erat praebitio, in ianuam 'cave canem' inscribi iubeo @@et ceteri scholastici saturis auribus scholica dape atque ebriis sophistice aperantologia consurgimus ieiunis oculis @@prius quam responderem, foris nescio quis occupat res in-dicare ͬͬͬ@@vix vulgus confluit non furiarum sed puerorum atque an-cillarum, qui omnes me bilem atram agitare clamitantes opinio-nem mihi insaniae meae confirmant ͬͬ@@forenses decernunt ut Existimatio nomen meum in sano-rum numerum referat ͬ@@nam ut arquatis lutea quae non sunt et quae sunt lutea videntur, sic insanis sani et furiosi videntur esse insani @1 @@iens domum praeter matris deum aedem exaudio cymbalo-rum sonitum @@cum illo veni, video gallorum frequentiam in templo, qui cum e scaena coronam adlatam imponeret aedilis signo, syno-diam gallantes vario recinebant studio @@ubi vident se cantando ex ara excantare non posse, deri-pere incipiunt @@ego medicina Serapi utor, cotidie praecantor, intellego recte scriptum esse Delphis: $QEW=| E(/POU @@'nunc de te' inquit 'meliusculam spem habeo, qui rem spurcissimam gustare nolueris' @@ego autem qui essem plenus vini et veneris @@stolam calceosque muliebris propter positos capio @@item tragici prodeunt cum capite gibbero, cum antiqua lege ad frontem superficies accedebat @@'quia plus' inquit 'merere debet, in quo est virtus' @1 @@primum iste qui meret sestertios vicenos @@quod tunc quaestus tricinus erat, nunc est uber @@patella esurienti posita provocat Neapolitanas piscinas ͬ@@capite aperto esse iubet, ante lucem suscitat, frigore tor-ret, venatum eicit ieiunio vilicum @@ex his atque eius modi institutis ac vita vel ad Herculis athla athletae facti erant @@Empedocles natos homines ex terra ait ut blitum @@ubi dicatur primus Zenon novam haeresim novo paxillo suspendisse @@propter eam porticum situm erat dolium @@@@{1$*E*U*R*E*N *H *L*O*P*A*S *T*O *P*W*M*A&}1 @@@@{1$PERI\ GEGAMHKO/TWN&}1 @@ita uti soliti eramus Romae in balneis, plodere coepimus et murmurari @1 @@ego, unus scilicet antiquorum hominum subductis super-ciliis, dicam: $GAMH/SEI O( NOU=N E)/XWN @@cuius ubi annis multis masculi vestigium inventum est @@@@{1$*E*X*W *S*E&}1 @@@@{1$PERI\ TU/XHS&}1 @@@@ae/rea terta nitet galea @@@@te/la dextra/ vibrant, ru/ssa sagula e/micant, @@@@atque [2in]2 insignibus Martis torquae aureae, @@@@scuta caelata Hiberon argento gravi @@@@crebra fulgent @@@@tege/s, pruina ne/ iacentem su/bdiu @@@@dealbet algu candicanti frigore @@sapiens et bonum ferre potest modice et malum fortiter aut leviter @@@@{1$*E*W*S *P*O*T*E&}1 @@@@{1$PERI\ W(RW=N&}1 @@@@no/n posse ostrea se Romae praebere et echinos @1 @@vitae cursum ut cognoscere possem, et quae servitutis et libertatis ab origine ad exodium adductae @@@@{1FLAXTABVLA}1 @@@@{1$PERI\ E)PARXIW=N&}1 @@quare, o Marce, pransum ac paratum esse te hoc minumo oportet @@multi enim qui limina intrarunt integris oculis, strabones sunt facti; habet quiddam enim $E(LKUSTIKO\N& provincialis for-monsula uxor @@nec dolorem $A)DIA/FORON& esse, quod philosophia comma-laxarem ea $PA/QH&, neque irato mihi habenas dedi umquam, neque cupiditati non imposui frenos @@atque si addam, quanti misericordia mea heredibus meis stet, quot miseros sublevaverim @@quid? tu non vides in vineis, quod tria pala habeant, tripales dici? @@domo exeo, intro, et pedes corrigiis compedio @@@@{1$*G*E*R*O*N*T*O*D*I*D*A*S*K*A*L*O*S&}1 @@@@e/rgo tum sacra religio castaeque fuerunt @@@@res omnes @1 ͬ@@@@i/n quibus Liby/ssa citrus fa/sciis cingit fores ͬ@@@@u/bi graves pasca/ntur atque ala/ntur pavonu/m greges @@@@ve/l decem messi/s ubi una sae/piant grana/ria @@@@vi/neis ubi a/mpla cella to/rculum respo/ndeat @@quotiens priscus homo ac rusticus Romanus inter nundi-num barbam radebat? @@novos maritus tacitulus taxim uxoris solvebat cingillum @@vehebatur cum uxore vehiculo semel aut bis anno, cum arceram, si non vellet, non sterneret @@non vides apud [2Ennium]2 esse scriptum 'ter sub armis ma-lim vitam cernere, quam semel modo parere'? @@sed simul manibus trahere lanam, nec non simul oculis observare ollam pultis, ne aduratur @@confluit mulierum tota Roma: quae noctu fieri initia soli-ta etiam nunc pinea faxs indicat @@rapta a nescio quo mulione raptoris ramices rumpit @1 @@utrum oculi mihi caecuttiunt, an ego vidi servos in armis contra dominos? @@vilico quod hanc satis si vix putant lautum @@Manius Curius consul [2in]2 Capitolio cum dilectum haberet nec citatus in tribu civis respondisset, vendidit tenebrionem @@hoc est magnum censorem esse ac non studere multos aerarios facere @@noctu cultro coquinari se traiecit; nondum enim invecti erant cultelli $E)MPAISTOI/& e Bithynia @@putas eos non citius tricas Atellanas quam id extricaturos? @@@@{1$*G*N*W*Q*I *S*E*A*U*T*O*N&}1 @@@@@@u/t cremento co/rpora @@@@fiere/nt maiora parvo, ut suctu candidi @@@@lactis @@@@dein ce/rto alvi fluctu u/t sucum @@@@pareret mansum, quo venarum @@@@@@sanguine rivos compleret. ͬ@@@@nil su/nt Musae, Polycle/s, vestrae @@@@quas aerifice duxti @1 @@@@@@ut side/ra caeli @@@@divu/m, circum terram atque axem @@@@quae volvuntur motu orbito @@@@cande/ns corpore tauru/s trivio @@@@lumine Lunae ͬ@@@@@@no/n videtis u/nus ut @@@@pa/rvulus Amor a/rdifeta lampade arida agat amantis @@@@aestuantis? @@@@@@et rex @@@@e/t misellus i/lle pauper a/mat habetque ignem i/ntus acrem: @@@@hic ephebum mulieravit, hic ad moechada adulescentem @@@@cubiculum pudoris primus polluit ͬ@@@@non su/bsilis ac plau/dis et ab Ara/to posces a/stricam @@@@coronam? quid enim hoc mirius? @@nonne hominem scribunt esse grandibus superciliis, silonem, quadratum? @@qui sint secundum naturam perfecti homines, ut non modo eos spectemus sed etiam imitemur @@non animadvertis cetarios, cum videre volunt in mari thunnos, escendere in malum alte, ut penitus per aquam per-spiciant pisces? @@age nunc contende alterum genus $FILOQE/WRON,& ecquid ibi videris melius @1 @@@@{1HERCVLES SOCRATICVS}1 @@quid? sutrinas facere inscius nihil homo agis ͬ@@in omnibus rebus bonis cotidianis, cubo in Sardianis ta-petibus, chlamydas et purpurea amicula @@@@{1HERCVLES TVAM FIDEM}1 @@@@noctu Ha/nnibalis cu/m fugavi exe/rcitum, @@@@Tutanus hoc Tutanum Romae nuncupor. @@@@hacpropter omnes qui laborant, invocant @@@@@@procella fri/gida mare o/bruat celo/cem @@@@per ma/ritimas ora/s vagat @@non Tutilinam, quam ego ipse invoco, quod meae aures abs te obsidentur @@@@{1IDEM ATTI QVOD TETTI}1 @@@@quid e/st? quid latras? qui/d rabis? quid vi/s tibi? @1 @@@@{1INGLORIVS}1 @@@@{1$PERI\ FQO/NOU&}1 @@@@vosque i/n theatro, qui/ voluptatem au/ribus @@@@huc aucupatum concucurristis domo, @@@@adeste et a me quae feram cognoscite, @@@@domum ut feratis e theatro litteras @@@@tum de/nique omnis cu/m lucerna co/mbusta est @@@@in lucubrando olivitasque consumpta est @@@@{1$*I*P*P*O*K*U*W*N&}1 쮠ήpedarios @@Apollonium ideo excuriant, quia nihil habebat @@@@{1$*K*O*S*M*O*T*O*R*U*N*H&}1 @@@@{1$PERI\ FQORA=S KO/SMOU&}1 ͬ@@@@propte/r cunam capulu/m positum @@@@nutrix tradit pollictori @@@@toga tra/ctata est et abo/lla data est, @@@@ad turbam abii, fera militia @@@@@@munera belli ut praestarem. @@@@deti/s habenas animae/ leni, @@@@dum nos ventus flamine sudo @@@@@@suavem ad patriam perducit. @1 @@@@A/frica terribilis, contra concurrere civis @@@@[2civi]2 atque Aeneae misceri sanguine sanguen @@@@@@atque @@@@Ae/gaeos fluctus quam lavit ante aquilo, @@@@saevus ubi posuit Neptuni filius urbem @@singulos lectos stratos ubi habuimus, amisimus propter cariem et tineam @@phrygio qui pulvinar poterat pingere, soliar devigebat @@mulieres aliam cerneres cum stola $O(LOPORFU/RW| @@@@{1$*K*U*N*O*R*H*T*W*R&}1 箠箠Ǯ@@eclipsis quando fit, cur luna laboret? et si hoc ridicule credunt, dicant, quod laborant ̦@@celerius mater amixit @1 @@@@{1LEX MAENIA}1 ͬ@@@@nos a/dmirantes, quo/d sereno lu/mine @@@@tonuisset, oculis caeli rimari plagas @@@@non ho/s Pactolus au/reas unda/s agens @@@@eripiet umquam e miseriis @@@@@@siqui pa/triam, @@@@ma/iorem pare/ntem extinguit, i/n eo est culpa, quod facit @@@@pro sua parte is qui se eunuchat aut ali qui liberos @@@@perducit @@nemo est tam neglegens, quin summa diligentia eligat asinum, qui suam saliat equilam @@exercebam ambulando, ut siti capacior ad cenam veniret guttur @@contra lex Maenia est in pietate, ne filii patribus luci claro suggillent oculos @@ad biviram venio. cum vellem ostendere, quid vellem, Metamelos Inconstantiae filius me reprehendit @@signa sacra esse desierunt postea quam homines sunt facti @@neque in bona segete nullum est spicum nequam, neque in mala non aliquod bonum @1 @@@@{1$*L*O*G*O*M*A*X*I*A&}1 @@@@haec la/nigeras deto/nderi docui/t tunicareque homu/llum 讠Ӯ$LOGOMAXI/AN @@@@{1LONGE FVGIT QVI SVOS FVGIT}1 @@@@@@sed uti/ serat @@@@hae/c legumina a/rte parva pau/ca, cicer erviliam, @@@@ac paregia alia spiria ceteris @@solus rex, solus rhetor, solus formonsus, fortis, aecus vel ad aedilicium modium, purus putus: si ad hunc $XARAKTH=RA $*KLEA/NQOUS& conveniet, cave attigeris hominem @@@@{1MAGNVM TALENTVM}1 㮠̦@@@@de/totondera/t forcipibus vi/tariferis @@@@{1MANIVS}1 @@@@sternit iuvencus, qua/m labos mollem facit @@@@hic u/t quadrato la/tere stipatae/ strues @1 @@@@@@harum ae/dium @@@@summe/tria confuta/bat architectones @@@@du/lcem aquam biba/t salubrem et fle/bile esite/t cepe @@@@hu/nc Ceres cibi/ ministra fru/gibus sui/s porcet @@@@@@nec su/mptibus [2umquam]2 @@@@legibu' [2nec luxu]2 statues finemque modumque @@alterum bene acceptum dormire 'super amphitapo bene molli' ͬͬͬ@@ager derelinqueretur ac periret 'squale scabreque inluvie et vastitudine' @@quod dum administrant, in scrobe fodiendo inveniunt arcam @@tum ad me ferunt, quod libellionem esse sciebant @@Automedo meus, quod apud Plotium rhetorem bubulcita-rat, erili dolori non defuit @@funere familiari commoto avito ac patrito more precabamur @@Manius mane suscitat, rostrum suum [2in]2 rostra adfert, po-pulum in forum conducit @1 ͬ͠@@habens antepositam alimoniam, sedens altus alieno sump-tu, neque post respiciens neque ante prospiciens, sed limus intra limites culinae @@tam eum, ad quem veniunt in hospitium, lac humanum fellasse @@lecto strato matellam, lucernam, ceteras res esui usuique prae se portant @@haec adventoribus accidunt: cellae claves claustra carna-ria dolia @@lex neque innocenti propter simultatem obstrigillat, neque nocenti propter amicitiam ignoscit @@quocirca oportet bonum civem legibus parere, deos colere, in patellam dare $MIKRO\N KRE/AS @@non male dicere, pedem in focum non imponere, sacrificari @@et cum corrigia disruptast, enatare cum reliqua, pedem paenula scortea pertegere @@nec natus est nec morietur, viget veget ut pote plurimum @@@@{1MARCIPOR}1 @@@@repe/nte noctis ci/rciter meri/die, @@@@cum pictus aer fervidis late ignibus @@@@caeli chorean astricen ostenderet @1 @@@@nube/s aquali fri/gido velo/ leve @@@@caeli cavernas aureas obduxerant @@@@aquam vomentes inferam mortalibus @@@@venti/que frigido/ se ab axe eru/perant, @@@@phrenetici septentrionum filii, @@@@secum ferentes tegulas ramos $SU/ROUS @@@@at no/s caduci nau/fragi ut cico/niae, @@@@quarum bipinnis fulminis plumas vapor @@@@perussit, alte maesti in terram cecidimus @@@@Propo/ntis unda qua/m liquenti cae/rula @@@@@%27 @%26 @%27 @%26 natantem perfundit, cape @@@@delu/mbi' pennis u/t levis passe/rculus @@@@spatula e/viravit o/mnes Veneri/ vaga puero/s ͬ@@hic in ambivio navem conscendimus palustrem, quam nau-tici equisones per ulvam ducerent loro @@qui quidem vident et circumstant, non rident. 'credo ri-dere.' hiantis video, ridentis non audio @1 @@ut eat ac rem publicam administret, quod pulli ientent ͬ@@utri magis sunt pueri? hi pusilli nigri, qui expectant nundinas, ut magister dimittat lussum @@astrologi non sunt? qui conscribillarunt pingentes caelum @@et Diogenes cynicos, qui ab Alexandro rege iussus optare quid vellet, se facturum @@dein immittit virile veretrum. ut flumen offendit buccam Volumnio @@altera exorat patrem libram ocellatorum, altera virum se-modium margaritarum @@dixe regi Medeam advectam per aera in raeda anguibus @@Pelian Medeae permississe, ut se vel vivum degluberet, dum modo redderet puellum @@eodem coniecisse mera miracula nescio quae @@haec in aeno bis terve tudiculasse @@@@{1MARCOPOLIS}1 @@@@{1$PERI\ A)RXH=S&}1 @@@@ne/mini Fortu/na currum a ca/rcere intimo/ missum @@@@labi inoffensum per aecor candidum ad calcem sivit @1 @@@@@@na/tura humanis omnia sunt paria: @@@@qui pote plus, urget, piscis ut saepe minutos @@@@@@magnu' comest, ut avis enicat accipiter @@sensus portae, venae hydragogiae, clovaca intestini @@cui celer Dienoslemmatoslogos, Antipatri Stoici filius, rutro caput displanat @@noctilucam tollo, ad focum fero, inflo, anima reviviscit @@@@{1MELEAGRI}1 ͬ@@@@aut i/lle, cervum qui/ volabili/ currens @@@@sparo secutus tragulave traiecit @@currere vigilare esurire, ecquando haec facere oportet? quam ad finem? @@quaero, utrum fructuis an delectationis causa? si fructuis, ut vendatis @@sin autem delectationis causa venamini, quanto satius est salvis cruribus in circo spectare quam his descobinatis in silva cursare? @@quid hic venator non cepit? @@quem idcirco terra non cepit et caelum recepit @1 @@adde hydram Lernaeam et draconem Hesperidum: quot bestiae fuerunt immanes @@si non malit vir viracius uxorem habere Atalantam @@non modo suris apertis, sed paene natibus apertis ambulans ͬ@@cum etiam Thais Menandri tunicam demissam habeat ad talos @@funus exequiati laute ad sepulcrum antiquo more silicer-nium confecimus [id est $PERI/DEIPNON&] [2a]2 quo pransi discedentes dicimus alius alii 'vale' @@@@{1MODIVS}1 ͬ@@@@sed o/ Petrulle, ne/ meum taxi/s librum, @@@@si te pepigat haec modo scaenatilis @@@@si di/splicebit ta/m tibi latu/m mare @@@@partis quantum spongiam deletilem @@@@@@equi/ gradu tolu/tili @@@@timidi/ usque tute molliter vectus cito @@@@relinquat @@@@capiti/s corona ba/cis multis Li/beri @@@@faciem labore flatili viridis premit @1 @@@@quis po/culis marce/ntium chorum i/ntro ibit popi/no? @@@@quare/ meas lubi/dines ac ti/bias bili/nguos @@@@tri/modiam amphora/mque eundem te/meti ac farri/s modum @@quod tum erant in Graecia coma promissa, rasa barba, pallia trahentes @@omnes videmur nobis esse belli festivi saperdae, cum simus $SAPROI/ ͬ@@quam istorum quorum vitreae togae ostentant tunicae clavos @@sed Cynicis involucrum et pallium luteum non est ͬ@@et hoc interest inter Epicurum et ganeones nostros, qui-bus modulus est vitae culina ͬ@@asse vinum, asse pulmentarium: secundas, quo natura aurigatur, non necessitudo @@putat fore hoc quod nunc comedonibus venit usu, quibus mota voluptate cum edunt, dum taxat gula gaudet @1 @@hanc eandem voluptatem tacitulus taxim consequi lapathio et ptisana possim @@in cubiculo dormire mallem, si licet, potus vinum meum cibarium, quam ego dominus cubarem @@quid aliud est quod Delphice cantat columna litteris suis $A)/GAN MHQE/N&? iudam nos facere adit mortalem modum medioxi-me, ut quondam patres nostri loquebantur @@non eos optume vixisse qui diutissime vixent, sed qui modestissime @@@@{1MVTVVM MVLI SCABVNT}1 @@@@{1$PERI\ XWRISMOU=&}1 @@@@u/bi lucus opa/cus teneri/s fruticibus a/ptus @@ut grallatores qui gradiuntur, perticae sunt ligna $FU/SEI $A)KI/NHTA&, sed ab homine eo qui in is stat agitantur, sic illi animi nostri sunt grallae, crura ac pedes nostri, $FU/SEI A)KI/NH-$TOI&, sed ab animo moventur @@itaque si plures dies inter medici discessum et adventum pollictoris interfuerunt, et id aestate, videas @1 @@ut venalem tuniculam poneret cotidie, ut videret totum, denique etiam suis manibus lanea tracta ministrasset infectori @@@@{1MYSTERIA}1 @@@@@@prisca ho/rrida @@@@sile/nt oracla cre/pera in nemoribus @@@@vu/lpinare modo et concursa qualubet: erras @@licet videre multos cotidie hieme in sole apricari @@aes defraudasse coponem, bovam luto oblevisse, cum por-titore serram duxe @@init virgo, dos a femina ut auferatur. quae mihi postea quam ad Concordiam dicta est @@sed tibi fortasse alius molit et depsit @@nascimur enim spissius quam emorimur. vix duo homines decem mensibus edolatum unum reddunt puerum, contra una pestilentia aut hostica acies puncto temporis immanis acervos facit @@@@{1NESCIS QVID VESPER SERVS VEHAT}1 쮠ή@@nescis quid vesper serus vehat @1 쮠ή@@nam multos esse non convenit, quod turba plerumque est turbulenta, et Romae quidem stat, sedet Athenis, nusquam autem cubat. @@ipsum deinde convivium constat ex rebus quattuor et tum denique omnibus suis numeris ab-solutum est, si belli homunculi conlecti sunt, si electus locus, si tempus lectum, si apparatus non neglectus. 쮠ή@@nec loquaces autem convivas nec mutos legere oportet, quia eloquentia in foro et apud subsellia, silentium vero non in convivio sed in cubiculo esse debet. 쮠ήquod profecto eveniet, si de id genus rebus ad communem vitae usum pertinentibus confabulemur, de quibus in foro atque in negotiis agendi non est otium. dominum autem con-vivii esse oportet non tam lautum quam sine sordibus. @@in convivio legi non omnia debent, sed ea potissimum quae simul sint $BIWFELH=& et delectent. 쮠ή@@in convivio legi nec omnia debent et ea potissimum quae simul sint $BIWFELH=& et delectent, potius ut id quoque videatur non defuisse quam superfuisse 쮠ή@@bellaria ea maxime sunt mellita quae mellita non sunt, $PE/MMASIN& enim cum $PE/YEI& societas infida. @@@@{1OCTOGESIS}1 @@@@{1$PERI\ NOMISMA/TWN&}1 ͬ@@@@po/stquam avida libi/do rapere a/c caedere coe/pit @@@@seque opificio non probiter clepere @1 @@in quo nobilius est Philippeum quod accipimus, quam quod bibimus, cum alterum addamus in bulgam, alterum in vesicam 㮠̦@@non haec res de Venere paeta strabam facit @@hoc erat incommodi, quod nesciebamus semel unum sin-gulum esse @@vive meque ama mutuiter @@@@{1OEDIPOTHYESTES}1 @@per idem tempus Oedipus Athenas exul venire dicebatur, qui consolaret @@@@{1$*O*N*O*S *L*U*R*A*S&}1 @@@@$*FWNASKI/A& sum vo/cis suscita/bulum @@@@cantantiumque gallus gallinacius @@@@si qui/s $MELW|DEI=N DEINO/S E)ST' O)/NOS LU/RAS&, @@@@praese/pibus se re/tineat fore/nsibus ͬ@@@@quibu/s suam dele/ctet ipse amusiam, @@@@et aviditatem speribus lactet suis ͬ@@@@quam mo/bilem divu/m lyram sol ha/rmoge @@@@quadam gubernans motibus diis veget @1 @@@@neque o/rthopsalticum a/ttulit psalte/rium, @@@@quibus sonant in Graecia dicteria @@@@ut co/mici cinae/dici scaena/tici @@@@qui fa/bularum co/llocant exo/rdia @@@@vale/te et me pa/lmulis produ/cite @@@@Pa/cvi discipulus dicor, porro is fuit [2Enni,]2 @@@@@@Enniu' Musarum: Pompilius clueor @@@@maere/ntis ut quie/tus ac demi/ssior proba/ndus, @@@@$*)AXILLE/WS H(RWIKO/S, I)WNIKO\S KINAI/DOU @@@@equi/ colore di/spares ite/m nati @@@@hic badius, iste gilvus, ille murinus ͬ@@iurgare coepit dicens: @@@@'quae sci/s atque in vulgu/m vulgas arte/mque expromis ine/rtem' @@tuus autem ipse frater cibarius fuit Aristoxenus ͬ@@nempe sues silvaticos in montibus sectaris venabulo aut cervos, qui tibi mali nihil fecerunt, verutis: a artem praeclaram @1 @@primum eam esse physicen, quod sit $E)/MFUTOS& ut ipsa vox, basis eius @@homines rusticos in vindemia incondita cantare, sarcina-tricis in machinis @@non vidisti simulacrum leonis ad Idam eo loco, ubi quon-dam subito eum cum vidissent quadrupedem galli tympanis adeo fecerunt mansuem, ut tractarent manibus? @@saepe totius theatri tibiis crebro flectendo commutari men-tes, erigi animos eorum @@scientia doceat, quemadmodum in psalterio extendamus nervias @@voces Amphionem tragoedum, iubeas Amphionis agere partis; infantiorem quam meus est mulio @@et id dicunt suam Briseidem producere, quae eius nervia tractare solebat @@si non plus testiculorum offenderis quam in castrato pe-core in Apulia, vincor non esse masculum ad rem @@@@{1PAPIA PAPAE}1 @@@@{1$PERI\ E)GKWMI/WN&}1 @@@@quos ca/lliblepharo na/turali pa/lpebrae @@@@tinctae vallatos mobili saepto tenent @1 @@@@lucu/lla in mento impre/ssa Amoris di/gitulo @@@@vestigio demonstrat mollitudinem @@@@collu/m procerum fi/ctum levi ma/rmore @@@@regillae tunicae definitur purpura @@@@omni o/pstat in myste/rio invidu/m tabes @@dominum convivi, vinum aliudve quid mi laudato @@ante auris modo ex subolibus parvuli intorti demitteban-tur sex cincinni, oculi suppaetuli nigellis pupulis liquidam hila-ritatem significantes animi, rictus parvissimus ut refrenato risu roseo @@qui potest laus videri vera, cum mortuus saepe furacissi-mus ac nequissimus civis iuxta ac P. Africanus @@si et accusator et reus erunt tenebriones, uterque utrum-que vituperato @@praetor vester eripuit mihi pecuniam. de ea questum ad annum veniam ad novum magistratum, cum hic rapo umbram quoque spei devorasset @1 @@ille ales gallus qui suscitabat Atticarum Musarum scripto-res, an hic qui gregem rabularum? @@hoc Graecis renuntiato, ut facile intellegeres nos ab his amari, commurmurantur $AU)TO/ @@quare residi lingulacae optrectatores tui iam nunc mur-murantes dicunt: $MWMH/SETAI/ TIS MA=LLON H)\ MIMH/SETAI @@imperito nonnumquam concha videtur margarita, vitrum smaragdos @@dum vixit, promiscas avis mei in chortibus pavit @@@@{1PAPPVS AVT INDEX}1 @@nasturcium non vides ideo dici quod nasum torqueat, ut vestispicam quod vestem spiciat? @@@@{1PARMENO}1 @@@@lepu/sculi time/ntis hoc quadra/ngulum @@@@dedit Diana rete nexile, $A)/RKUAS&, @@@@viscum fugarum lineamque compedam @@@@e/xeunti/s strepunt, e/xeunti/s bount @1 @@@@[2e/]2 cavo fo/nte ut umo/r rigavi/t cavata @@@@aurium anfracta in silvam vocans @@@@@@aliu/s caballum a/rbori @@@@ra/mo in humili a/lligatu/m relinquit @@@@@@ferens @@@@fe/rream umero/ bipenne/m secure/m @@@@cae/ditur lo/tos [2alta,]2 a/lta fros de/cidit @@@@Palladis, platanu' ramis ͬ@@@@a/lia traps pro/nis in humum a/ccidens pro/xumae @@@@frangit ramos cadens @@@@a/liu' teneram a/bietem so/lu' perce/llit @@@@ce/dit velo/cibus iu/veni' membri/s levis @@@@nitidus oleo ͬ@@@@demi/tis acris pecto/re curas cantu/ castaque poe/si @@pudet me tui et Musarum agnoscere, piget currere et una sequi @@micandum erit cum Graeco, utrum ego illius numerum an ille meum sequatur @1 @@paci in huius nascuntur pueri rhythmus et melos @@poema est lexis enrythmos, id est verba plura modice in quandam coniecta formam, itaque etiam distichon epigrammation vocant poema. poesis est perpetuum argumentum e rhythmis, ut Ilias Homeri et annalis Enni. poetice est ars earum rerum @@in quibus partibus in argumentis Caecilius poscit palmam, in ethesin Terentius, in sermonibus Plautus @@@@{1$*P*E*R*I *A*I*R*E*S*E*W*N&}1 @@@@@@tu/m contremula a/quilenta apud a/lta @@@@li/tora oreris ac nobilis omnibus reluces @@@@neque i/n polubro my/stico coqua/m carnes, @@@@quibus satullem corpora ac famem ventris @@porro inde ab uno quoque compito ternae viae oriuntur, e quibus singulae exitum ac $TE/LOS& habent proprium. a primo compito dextimam viam muniit Epicurus @@@@{1$*P*E*R*I *E*D*E*S*M*A*T*W*N&}1 쮠ή$PERI\ E)DESMA/TWN 쮠ή@@si quantum operae sumpsisti, ut tuus pistor bonum face-ret panem, eius duodecimam philosophiae dedisses, ipse bonus iam pridem esses factus. nunc illum qui norunt, volunt emere milibus centum, te qui novit, nemo centussis @@@@{1$*P*E*R*I *E*C*A*G*W*G*H*S&}1 @@@@quemna/m te esse di/cam, fera/ qui manu/ corporis @@@@@@fervido/s fontium a/peris lacu/s sanguini/s teque @@@@@@vi/ta leva/s ferreo e/nsi? @@Andromeda vincta et proposita ceto non debuit patri suo, homini stupidissimo, in os spuere vitam? @@quaerit ibidem ab Hannibale, cur biberit medicamentum: 'quia Romanis' inquit 'me Prusiades tradere volebat' @@non vituperamus, cum sciamus digitum praecidi oportere, si ob eam rem gangraena non sit ad bracchium ventura @1 @@quam sympathian lumbi ad oculos haberent, quid ingui-num interesset, utrum puerum essem devirginatum usurus an monuce$RW&c$A&c purus dum cogito @@quid puer rogasset et petasatus capite adnuisset, ac disce-dens numero venire ait adulescentem @@@@{1$*P*E*R*I *K*E*R*A*U*N*O*U&}1 @@cum dixisset Vitulus, ecce tibi caldis pedibus quidam na-vicularius semustilatus irrumpit se in curiam @@cognitio enim trium, fulgetri tonitrui fulguris, a fulmine orta @@@@{1$*P*E*R*I*P*L*O*U*S&}1 @@@@{1LIBRO I}1 @@tum vero doces historiam necessariam, semel unum sin-gulum esse @@in hac civitate agros colunt harenosos. praeter hos fluit amnis quam olim Albulam dicunt vocitatam @1 @@in hac civitate tum regnabat Dionysius, homo garrulus et acer @@@@{1LIBRO II}1 @@@@{1$PERI\ FILOSOFI/AS&}1 @@nulla ambrosia ac nectar, non alium et sardae, sed 'panis pemma lucuns, cibu' qui purissimu' multo est' @@et ne erraremus, ectropas esse multas, omnino tutum esse sed spissum iter @@itaque videas barbato rostro illum commentari et unum quodque verbum statera auraria pendere @@@@{1POSTVMI CVI SEPLASIA FETET}1 ⮠箠쮦ȩ@@appellatur a caelatura caelum, graece ab ornatu $KO/SMOS&, latine a puritia mundus @@@@{1PRANSVS PARATVS}1 @@@@Luna e/xpectans Hadria/m se itiner longu/m sermone leva/re ͬ@@@@contra/ coactus ce/rvus latratu/ canum @@@@fertur bisulcis ungulis nitens humu @@@@{1PROMETHEVS LIBER}1 @@@@@@ego infelix no/n queam @@@@vim pro/pulsare atque i/nimicum orco immittere? @1 @@@@nequiquam saepe aeratas manuis compedes @@@@conor revellere @@@@tum ut si/ subernus co/rtex aut cacu/mina @@@@morientum in querqueto arborum aritudine @@@@@@atque [2ex a/rtubus]2 @@@@exsa/nguibus dolo/re evirescat colos @@@@morta/lis nemo exau/dit, sed late i/ncolens @@@@Scytharum inhospitalis campis vastitas @@@@levi/s mens umquam so/mnurnas ima/gines @@@@affatur, non umbrantur somno pupulae @@@@huma/nae quandam ge/ntem stirpis co/ncoquit, @@@@frigus calore atque umore aritudinem @@@@miscet @@cum sumere coepisset, voluptas detineret, cum sat habe-ret, satias manum de mensa tolleret @@retrimenta cibi qua exirent, per posticum vallem feci @@id ut scias, audi hoc quod falsum dicis esse, nemini oculos opus esse, si habet @1 @@Chrysosandalos locat sibi amiculam de lacte et cera Taren-tina quam apes Milesiae coegerint ex omnibus floribus libantes, sine osse et nervis, sine pelle, sine pilis puram putam proceram candidam teneram formosam @@aliae mitram ricinam aut mitram Melitensem @@eburneis lectis et plagis sigillatis @@in tenebris ac suili vivunt, nisi non forum hara atque ho-mines qui nunc plerique sues sunt existimandi @@aemulum illius artis atque obstrigillatorem, quapropter aliquot annos quaesti nihil fecerit @@@@{1PSEVDAENEAS}1 㮠̦@@@@@@per @@@@ae/vite/rnam hominu/m domum, @@@@tellurem propero gradum @@@@{1PSEVDVLVS APOLLO}1 @@@@{1$PERI\ QEW=N DIAGNW/SEWS&}1 @@@@cu/m sex pueri e/t puellulae/ pariter ite/m sex @@@@aut septem in utroque cum choro pari vagarunt @@quod in eius dei templa calceati intro eunt, nam in oppido quae est aedes Apollinis et quae ibi ad Herculis, ut intro eat, nemo se excalceatur @1 @@@@{1QVINQVATRVS}1 ͬͬ@@@@@@quid me/dico mist opu/s? nempe tuo? absi/nthium ut biba/m gravem @@@@et castoreum levemque robur @@@@@@hic bipi/nnis, ille fo/rcipes dentha/rpagas @@@@quam ly/mpha melius e/ lacuna fo/ntium @@@@adlata nido potili permisceat ͬ@@@@cape ha/nc caducam Li/beri molle/m dapem @@@@de fronde Bromia autumnitatis uvidam ͬ@@an hoc praestat Herophilus Diogeni, quod ille e ventre aquam mittit? [ad] hoc te iactas? at hoc pacto utilior te Tuscus aquilex @@qui Tarentinum tuum ad Heraclidem Ponticon contenderet turdae @@tu medicum te audes dicere, cum in eborato lecto ac pur-pureo peristromo cubare videas aegrotum et eius prius alvum quam $TU/LHN& subducere malis? @1 @@quam in testudineo lecto culcita plumea in die dormire @@@@{1SARDI VENALES}1 @@@@non te/ tui salte/m pudet, si ni/hil mei reverea/tur? @@@@{1SERRANVS}1 @@@@{1$PERI\ A)RXAIRESIW=N&}1 @@@@e/t petere imperium populi et contendere honores @@ait consulem in templum cedere. subsilio et hostias et extispices disputantis relinquo @@hunc vocasset e liquida vita in curiae vestrae faecem @@noster Atticus rivalis, homo item lectus in curiam cum macescebat @@dormit alius. nimirum vigilant clamant calent rixant @@rostrum protrudendo incesserent @@recte purgatum scito, quom videbis Romae in foro ante lanienas pueros pila expulsim ludere @1 @@dum in agro studiosius ruror, aspicio Triptolemum scul-poneatum bigas sequi cornutas @@retinet viatorem meridie praetereuntem fontem, quod autumnitas in anni tetrachordo $ME/SHN& praeterierat @@occipitium tripodi ostendo, ex oraclo elimino me @@@@{1SESCVLIXES}1 @@@@o/mnes irritans ventos omnesque procellas @@@@ipsum a/vide vino invi/tari pocli/s large atque beni/gne @@@@ubi ni/tidi ephebi ve/ste pulla ca/ndidi @@@@modeste amicti [2cultus]2 pascunt pectore ͬ@@@@suspe/ndit Laribus ma/nias, molli/s pilas, @@@@reticula ac strophia @@@@@@iu/gere volitans mi/luus Ђ@@@@@%27 %145 @%27 @%27 aquam e nu/bibus tortam indicat @@@@fore ut tegillum pastor sibi sumat @1 @@@@@@via/s stelligeras ae/theris @@@@explicans aere cavo sonitum hicincoturnis @@@@@@in Thespiadu/m choro @@@@de/repente @@@@@@Pieridu/m comes @@@@quae/ tenent ca/na putri/ gelo mo/ntium @@@@saxa @@navibus duodecim domo profectum, decem annos solidos errasse @@Diogenem postea pallium solum habuisse et habere Vlixem meram tunicam, pilleum ideo non habere @@quod Minerva propter stet, id significare eum propter doctrinam @@album . . . adversi venti ceciderunt. quod si per-gunt diutius mare volvere, vereor ne me quoque, quom domum ab Ilio cossim venero, praeter canem cognoscat nemo @@ventus buccas vehementius sufflare et calcar admovere @1 @@quocumque ire vellemus, obvius flare. ubi corpori ae+rinas compedes impositas video @@ubi dicuntur barbari innumerabiles lateres aureos habuisse @@hic enim omnia erat, idem sacerdos praetor parochos, de-nique idem senatus, idem populus, kaput @@ubi quod lupam alumni fellarunt olim @@ante quam militia subactus aliquot annis erat @@in castris permansi, inde caballum reduxi ad censorem @@itaque tum ecum mordacem calcitronem horridum miles acer non vitabat @@nunc emunt trossuli nardo nitidi vulgo Attico talento ecum @@qui se in ganeum accensum coniecit amicae @@quid enim est quod homo masculus lubentius videre de-beat bella uxore? @1 @@unam viam Zenona munisse duce virtute, hanc esse no-bilem. alteram Carneadem desubulasse bona corporis secutum @@alteram viam deformasse Carneadem virtutis e cupis acris aceti @@@@{1SEXAGESIS}1 @@@@o stu/lta nostri pe/ctoris dormi/tio @@@@vigilabilis, quae me puellum impuberem @@@@cepisti @@@@[2ade/st]2 adest fax i/nvoluta ince/ndio @@@@se/nsibus crassi/s homulli no/n videmu' qui/d fiat? @@@@e/rgo tum Romae parce pureque pudentis @@@@@@vixere, en patriam, nunc sumus in rutuba @@@@ne/que qua vagipe/nnis anate/s remipeda/s buxeiro/stris @@@@@@pecude/s paludibu/s nocte nigra a/d lumina la/mpadis @@@@@@seque/ris ͬ@@se circumspexe atque invenisse se, cum dormire coepisset tam glaber quam Socrates, calva esse factum ericium e pilis albis, cum proboscide @1 @@Romam regressus ibi nihil offendi, quod ante annos quin-quaginta, cum primum dormire coepi, reliqui @@eo ut viaticum ex arcula adderem in bulgam @@acciti sumus, ut depontaremur. murmur fit ferus @@'vix effatus erat', cum more maiorum ultro carnales arri-piunt, de ponte in Tiberim deturbant @@in quarum locum subierunt inquilinae impietas perfidia impudicitia @@nunc quis patrem decem annorum natus non modo aufert sed tollit_nisi veneno? @@ubi tum comitia habebant, ibi nunc fit mercatus @@quod leges iubent, non faciunt: $DO\S KAI\ LABE\& fervit omnino @@avidus iudex reum ducebat esse $KOINO\N *(ERMH=N @@ut nitens pavonis collus nihil extrinsecus sumens @@tunc nuptiae videbant ostream Lucrinam @1 @@an si equam emisses quadripedem, ut meo asino Reatino admitteres, quantum poposcissem dedisses equimenti? @@sic canis fit e catello, sic e tritico spica @@qui nobis ministrarunt pueri diebus festis cicer viride. qui nos provocare, advocare cum audeant, nos illos revocare timemus? @@'erras' inquit 'Marce: accusare nos ruminans antiquitates' @@@@{1$*S*K*I*A*M*A*X*I*A&}1 @@@@{1$PERI\ TU/FOU&}1 쮠ή@@@@te Anna a/c Peranna, Pa/ndo Cela, te/ Pales, @@@@Nerienis [2et]2 Minerva, Fortuna ac Ceres @@@@po/stremo quaero: parebis legibus an non? @@@@anne exlex solus vives? @@@@vi/num pemma lucuns nihil adiuvat, ista ministrat @@'ego' inquit 'ei eam suppetias, quicum mihi nec res nec ratio est "dissociataque ac nefantia"?' @@hoc dico, compendiaria sine ulla sollicitudine ac molestia ducundi ad eandem voluptatem posse perveniri @1 @@@@{1SYNEPHEBVS}1 @@@@{1$PERI\ E)MMONH=S&}1 @@@@hic na/rium sepla/siae, hic $H(DU/XOUS& Nea/polis @@o di, si possumus quod debemus populo, in foro medio luci claro decoquere @@crede mihi, plures dominos servi comederunt quam canes. quod si Actaeon occupasset et ipse prius suos canes comedisset, non nugas saltatoribus in theatro fieret @@verere ne manu non mittat? cum tot Romae vicarios honestissimos dare possis, mittet. quod si non mittet, fugies, si me audies. cum tempus revocat, ea praecox est fuga @@quid te facere oportet litteris imbutum solis Minervae? @@@@{1$*T*A*F*H *M*E*N*I*P*P*O*U&}1 @@@@[2Meni/ppus]2 ille no/bilis quonda/m canis @@@@hic liquit homines omnes in terra pila @@Diogenem litteras scisse, domusioni quod satis esset, hunc quod etiam acroasi bellorum hominum @@sed ut canis sine coda @1 @@in charteo stadio $E)PITA/FION A)GW=NA& quo quis certasset animo, bellus homo magis delectatus Stoicorum pancratio quam athletarum @@quod coeperas modo in via narrare, ut ad exodium ducas @@'ubi lubet, ire licet accubitum' accepto strenue sussilimus, quod esurigo findebat costas ͬ@@perrexit in interiores partis domuis posticae, ut ait Plau-tus, 'penitissimae' @@inde putidas uvas acinis electis et comestis extendit in lecti sponda @@antiqui nostri in domibus latericiis paululum modo lapidi-bus suffundatis, ut umorem effugerent, habitabant @@at in segetibus post messem colligebant stramenta, qui domicilia colerent @@ut hirundines culmis oblitis luto tegulas fingebant @@nec pistorem ullum nossent nisi eum qui in pistrino pin-seret farinam @@Romam $YAMMAKO/SIOI&, non qui in urbe inter nundinum calumniarentur @1 @@$FILANALW=TAI& edones Romam, ut turba incendant anno-nam, et propter phagones ficedulam pinguem aut turdum nisi volantem non video @@aliquot Romae sunt qui cellas vinarias fructuis causa fe-cerunt @@in pavimento non audes facere lacunam, at in humu cal-ces facis elixos @@sed quae necessitas te iubet aquam effundere domi tuae? si vasa habes pertusa, plumbum non habes? ad quam rem no-bis est confluvium, ad quam rem urnarium? @@$LIQO/STRWTA& pavimenta et parietes incrustatos @@$PERIEXONTARIAN& mihi facies maeandrata et vinculata, at-que etiam adpinges orbem terrae @@non vides in publico ante tabernas, qua populus ambu-lando proinde ut in arato porcas reddit @@non vides in magnis peristyliis, qui cryptas domi non habent, sabulum iacere a pariete, aut in xystis, ubi ambulare possint? @@haec Numa Pompilius fieri si videret, sciret suorum in-stitutorum nec volam nec vestigium apparere @1 @@nihilo magis dicere muliebre quam de muliebri ricinio pallium simplex @@saltem infernus tenebrio, $KAKO\S DAI/MWN&, atque habeat homines sollicitos, quod eum peius formidant quam fullo ululam @@@@{1TESTAMENTVM}1 @@@@{1$PERI\ DIAQHKW=N&}1 @@@@@@si/c ille pue/llus Veneri/s repente Ado/n @@@@cecidi/t cruentus olim @@venio nunc ad alterum genus testamenti, quod dicitur physicon, in quo Graeci belliores quam Romani nostri @@e mea $*FILOFQONI/A|& natis, quos Menippea haeresis nutri-cata est, tutores do 'qui rem Romanam Latiumque augescere vultis' 쮠ή@@si quis mihi filius unus pluresve in decem mensibus gi-gnantur, ii si erunt $O)/NOI LU/RAS&, exheredes sunto. quod si quis undecimo mense $KATA\ *)ARISTOTE/LHN& natus est, Attio idem quod Tettio ius esto apud me @@@@{1TITHONVS}1 @@@@{1$PERI\ GH/RWS&}1 @@@@qua/ voluptate ae/vitatis e/xtimam attigi/t metam @1 ͬ@@@@quam de/reliquit mu/lticupida iu/venitas @@@@a/c mammam lactis sugentem pascere pupum @@sic invitata matura anima corporeum corticem facile re-linquit @@risi multum, lusi modice @@@@{1$*T*O *E*P*I *T*H*I *F*A*K*H*I *M*U*R*O*N&}1 @@@@{1$PERI\ EU)KAIRI/AS&}1 @@@@nec mu/ltunummus pi/scis ex salo/ captus @@@@helops neque ostrea illa magna Baiana @@@@quivit palatum suscitare @@ac tu quidem ut taceas censeo, quoniam tu quoque adhuc adulescentiaris @@legendo autem et scribendo vitam procudito @@@@{1$*T*O*U *P*A*T*R*O*S *T*O *P*A*I*D*I*O*N&}1 @@@@{1$PERI\ PAIDOPOII/AS&}1 @@@@ac li/beros para/re cui nece/sse sit, @@@@non est merum, nec tu edepol quid simulas tuis @1 @@annos multos quod parere ea non poterat, mulierem foras baetere iussit @@an etiam si audisset, reddere potuisset mulieri? tetricam ducat, Apulam, moribus bonis @@quare si diligens est ad amussim, per me licet adsumas $GENEQLIAKO/N @@@@{1$*T*R*I*K*A*R*A*N*O*S&}1 𮠦$*TRIKA/RANON @@@@{1$*T*R*I*O*D*I*T*H*S *T*R*I*P*U*L*I*O*S&}1 @@@@{1$PERI\ A)RETH=S KTH/SEWS&}1 @@@@ne/c coruscus i/mber alto nu/bilo cade/ns multus @@@@grandine implicatus albo @@@@@@illud vero quodam meae @@@@ut e/go non metuam fu/lmen, non haru/spicem @@@@tristem, simul ac dici non quaero ͬ@@@@na/m ut ecus qui ad vehe/ndum est natus, ta/men hic traditu/r magistro, @@@@ut equiso doceat tolutim @1 Ǯtres portas . . . tresque vias @@prius quam in orchestra pythaules inflet tibias, domi suae ramices rumpit @@@@{1$*T*R*I*F*A*L*L*O*S&}1 @@@@{1$PERI\ A)RRENO/THTOS&}1 @@ego nihil, Varro, video: ita hic obscurat qui ante me est nescio qui longurio 򮠦̦@@[2plura]2 calamistra @@@@{1VINALIA}1 @@@@{1$PERI\ A)FRODISI/WN&}1 @@etenim sic vide: utrum mercedem accipit is qui meas ve-nit segetes ut sariat, an ego ab illo? sic ego cum tuus sim sartor, si tu plus laboras quam ego do @@@@{1VIRGVLA DIVINA}1 @@@@e/t pullo/s peperi/t friti/nnie/ntis @@@@quo/s non la/cte novo/ leva/ta pa/scat @1 ͬ@@@@se/d panca/rpineo/ cibo/ coa/cto @@@@libamenta legens caduca victus ͬ@@@@a/d quos cu/m volucri/s veni/t puti/llos @@@@usque ad limina nidi amica vilis ͬ@@@@cu/m neque aptam mo/llis umeris fi/bulam sagu/s ferret 讠Ӯ@@@@@@'ego nunc po/stulem, Agamemno/, meum': @@@@tantis coturnis accipit Critonia @@@@caliandrum @@non quaerenda est homini, qui habet virtutem, paenula in imbri? @@praesertim cum ventrem meum coerceam nec murmurari patiatur @@oleum in lucubrationem servabimus, quam in asparagos totam lecythum evertamus @@primum venit in urbem atque intra muros, deinde acce-dit propius atque intro it domum @1 @@@@{1$*U*D*R*O*K*U*W*N&}1 쮠ή@@non vides apud Mnesitheum scribi tria genera esse vini, nigrum, album, medium quod vocant $KIRRO/N&, et novum, vetus, medium? et efficere nigrum virus, album urinam, medium $PE/YIN&, novum refrigerare, vetus calefacere, medium esse prandium caninum? @@@@{1SATVRAE INCERTAE}1 @@@@@@et ratione @@@@aut fri/gidos nimbo/s cito ac cadu/citer rue/ntis @@@@pertimuerunt aquatilis querquedulae natantes @@@@@@trisulcae/ fores @@@@pe/ssulis li/beratae/ dehiscu/nt graves, @@@@atque nixae in pigros cardinum turbines 󠦳̦@@@@pona/m bisulcam et cre/brinodam aru/ndinem 㦳̦@@@@@@hanc festu/culae @@@@pa/llio amictam va/llus mitis ia/cta venti ve/ntilat @@@@lenem ad auram crassasque aufert paleae tunicas cortices ᦠ@@@@ver bla/ndum viget a/rvis, [2et]2 ade/st hospes hiru/ndo @1 㮠⮠̦ponuntur tenues porri 㮠̦capite permulso 򮠦$YAMMAKO/SIA fulmenta lectum scandunt @@oculis iam in regiam arcam impancrarunt @1 @@quid mihi somno, si dormitio tollitur? @@quid mirum? ex agri depolitionibus eiciuntur, hic in ce-naculo polito recipiuntur 㮠⮠̦@@'est ibi' inquit 'si festinas, pilleum' ̦@@et tamen non demolio rostra @1 @@@@{1EPISTVLAE}1 @@@@{1Ad Caesarem}1 Conuocat Ptolemaeum cinaedologon, Nicona petauri-sten, Diona $AU)LOPOIO/N&. 'Interea prope ad occidentem solem horrescit mare.' Quem simulac Romam uenisse mihi 'attigit auris nun-tius, Extemplo meos in curriculum contuli propere pedes.' @@@@{1Ad Fabium}1 Quod facie Satyrorum similes sunt, quod naso simi sunt eidemque inberbi. @@@@{1Ad Fufium}1 Si hodie noenum uenis, cras quidem si ueneris meri-die die natali Fortis Fortunae, Quintiporis Clodi Antipho fies ac poemata eius gargaridians dices: @@@@'O/ fortuna, o fo/rs fortuna, qua/ntis commodita/tibus @@@@Hu/nc diem_.' @1 @@@@{1Ad Marullum}1 Vtrum meridie an uesperi libentius ad obbam accedas, locus actus aduentus declarauit. @@@@{1Ad Neronem}1 򮠦̦A lare familiare 㮠⮠̦Simpulum @@@@{1Ad Varronem}1 Nam si tuam heri redam non habuissem, uarices ha-berem. @1 @@@@{1EPISTULAE LATINAE}1 immo, cum amicorum domus fumat, hilarisco. tuum opus nemo imitare potest. si venisses Capuam, quod et pueros minutos vides libenter et maioris animadvertere non vis. si te in libertatem vindicare non potes, feres fortunam. @@@@{1FRAGMENTA @@@@LIBRORUM GRAMMATICORUM}1 @@@@{1DE ORIGINE LINGUAE LATINAE}1 @@@@{1LIBRORUM III}1 㮠̦ut Ion scribit, quinta vicesima est littera, quam vocant agma, cuius forma nulla est et vox communis est Graecis et Latinis, ut his verbis aggulus aggens agguilla iggerunt. in eius-modi Graeci et Accius noster bina g scribunt, alii n et g, quod in hoc veritatem videre facile non est. similiter agceps agcora. @@@@{1DE SIMILITUDINE VERBORUM}1 @@@@{1LIBRORUM III}1 򮠦̦pix singulariter dicitur. @@@@{1DE UTILITATE SERMONIS}1 򮠦̦aenigmatis @@@@{1DE SERMONE LATINO AD MARCELLUM}1 @@@@{1LIBRORUM V}1 򮠦̦'Cretenses' Ennius 쮠ήaeditumum . . . aedituum 쮠ήfaenerator . . . faenus utrumque mulieres, et epicrocum viri quoque habitarunt. ̦clausulas quoque primum appellatas dicunt, quod clauderent sententiam, ut apud Ac-cium: @@@@an haec iam obliti sunt Phryges? non numquam ab his initium fit, ut apud Caecilium: @@@@dei boni! quid hoc? apud Terentium: @@@@discrucior animi. at in extremum senarium totidem semi-pedibus adiectis fiet comicus quadratus, ut hic: @@@@heri aliquot adulescentuli coimus in Piraeo. 򮠦̦$H)/QH& . . . nullis aliis servare convenit, quam Titinio Terentio Attae; $PA/QH& vero Trabea Atilius Caecilius facile moverunt. 򮠦̦@@@@egone illam? quae illum? quae me? quae non? sine modo, @@@@mori me malim; sentiet qui vir siem. praecise . . . [gener]ad animi passionem. quod novi generis cum non sit interiectio sed ademptio, tamen interiecti animi causa vocitamus. @@@@tu me homo adigis ad insaniam. irascentis et haec oratio est, licet nulla sit inter-iecta particula. @@@@tun consulis quicquam? et haec irascentis oratio est. @@@@tremo horreoque, postquam aspexi hanc; adfectus ob amorem. @@@@heus heus pater, heus Hector; a dolore mentis adfectae. @@@@mane mane, porro ut audias! cupiditatis adfectus est. 򮠦̦later lutum iugmenta 򮠦̦domi suae 򮠦̦mutuo 쮠ήin priore verbo graves prosodiae, quae fuerunt, manent, reliquae mutant. ̦quare in huiusce modi locis poni oportet no-tam I transversam inter syllabas, frequentius ad extremum versum senarium et similes, si pro longa brevem habebunt extremam, ut in hoc: @@@@amicus summus meus et popularis Geta. 򮠦id praesente legatis omnibus exercitu pro-nuntiat. 򮠦̦iterum ex gallo gallinaceo castrato fit capus. @@@@{1DISCIPLINARUM I DE GRAMMATICA}1 䮠̦litterarum partim sunt et dicuntur, ut a et b; partim dicuntur neque sunt, ut h et x; quaedam neque sunt neque dicuntur, ut $F& et $Y&. @@@@{1$*P*E*R*I *X*A*R*A*K*T*H*R*W*N&}1 򮠦̦propius proxime @@@@{1QUAESTIONUM PLAUTINARUM LIBRORUM V}1 amussis est aequamen levamentum, id est aput fabros tabula quaedam, qua utuntur ad saxa coagmentata. ̦satura est uva passa et polenta et nuclei pini ex mulso consparsi. ad haec alii addunt et de malo Punico grana. @@@@{1LIBRORUM AD HISTORIAM LITTERARUM @@@@PERTINENTIUM}1 @@@@{1DE BIBLIOTHECIS LIBRORUM III}1 򮠦̦vectigaliorum 򮠦̦glutine et citro reficit @@@@{1DE POETIS}1 㮠̦deinde ad Siculos se adplicavit. @@@@{1DE POEMATIS LIBRORUM III}1 򮠦̦lentim 򮠦̦nunc vides in conviviis ita poni sal et mel. 򮠦̦poematorum . . . poematis 򮠦̦Olympiam non accessit ŏ@@@@{1EX HEBDOMADON VEL IMAGINUM LIBRIS XV}1 쮠ή@@@@capella Homeri candida haec tumulum indicat, @@@@quod hac Ietae mortuo faciunt sacra. @@@@{1DE SCAENICIS ORIGINIBUS LIBRORUM III}1 󠦳Įήcum multa portenta fierent et murus ac turris, quae sunt inter portam Collinam et Esquilinam, de caelo tacta essent et ideo libros Sibyllinos XV viri adissent, renuntiarunt uti Diti patri et Proserpinae ludi Tarentini in campo Martio fierent tribus noctibus et hostiae furvae immolarentur, utique ludi centesimo quoque anno fierent. 򮠦̦matres familiae 򮠦̦sub Ruminali ficu 򮠦̦a Claudio Pulchro aedile 򮠦̦matres familiae ubi compitus erat aliquis 򮠦̦hunc calamistrum ǮTriptolemum @@@@{1SCAURUS}1 ǮTriptolemum 򮠦̦baltea 򮠦̦glutinum Daedalum invenisse 򮠦̦palumbi @@@@{1DE ACTIONIBUS SCAENICIS LIBRORUM III}1 򮠦̦haec galearia 򮠦̦inberbi iuvenes 򮠦̦vetere vino 㮠̦multifariam in patellis coquere caepe 㮠⮠̦scabillum @@@@{1DE PROPRIETATE SCRIPTORUM LIBRORUM III}1 quod aes aut quid aliud eius generis ferve-factum conliquisset et informe esset infusum @@@@{1DE COMOEDIIS PLAUTINIS}1 쮠ή'nam nec Geminei lenones nec Condalium, nec Plauti Anus nec Bis compressa nec Boeotia umquam fuit, neque adeo Agroecus neque Commorientes Macci Titi.' @@@@{1DE COMPOSITIONE SATURARUM}1 pareutactae adsunt, mulier quae mulier, Venus caput ڏ@@@@{1EX LIBRIS VARIAE NATURAE}1 쮠ήaliud est quarto praetorem fieri et aliud quartum, quod quarto locum adsignificat ac tres ante factos, quartum tempus adsignificat et ter ante factum. igitur Ennius recte, quod scripsit 'Quintus pater quartum fit consul', et Pompeius timide, quod in theatro, ne adscriberet 'consul tertium' aut 'tertio', extremas litteras non scripsit. vesperi non videre, quos appellant lusciosos ޏ@@@@{1EX LIBRIS DE GRADIBUS}1 germanus @@@@{1EX EPISTOLICARUM QUAESTIONUM LIBRIS}1 󠱴multam 쮠ήpignoriscapio ob aes militare, quod aes a tribuno aerario miles accipere debebat, voca-bulum seorsum fit. 󠳳a deorum sede cum in meridiem spectes, ad sinistram sunt partes mundi exorientes, ad dexteram occidentes; [2eo]2 factum arbitror, ut sinistra meliora auspicia quam dextera esse ex-istimentur. @@@@{1EX EPISTULARUM LIBRIS}1 򮠦̦capillum @@@@{1EX EPHEMERIDE}1 㮠̦postea honoris virtutum causa Iulii Caesaris, qui fastus porrexit, mensis Iulius est appellatus. @@@@{1EX LIBRIS AD LIBONEM}1 򮠦Terentios @@@@{1DE MORIBUS}1 򮠦morem @@@@{1INCERTAE SEDIS FRAGMENTA @@@@PRAECEPTORUM ARTIS GRAMMATICAE}1 @@@@{1DE VERBIS SIMPLICIBUS CONIUNCTISQUE}1 䮦litterationem 𮠦î̦genera 򮠦̦[2hic panis]2 . . . [2hic pastillus]2 . . . hoc pastillum 򮠦̦dies 򮠦̦puera ݠ讠̦hae vis 򮠦̦schemasin 󠦳̦succedanea 㮠̦sapivi . . . sapui 򮠦̦quando 򮠦̦ex . . . in . . . ad . . . ab @@@@{1DE LITTERATURA}1 ̦natura . . . analogia . . . consuetudo . . . auctoritas 䮠̦vau 𮠦î̦lac non debemus dicere sed lact. 򮠦̦plebs . . . urbs . . . Pelops 쮠箠̦delirus 䮠̦intervalla 䮠̦narare @@@@{1DE SONO VOCUM}1 쮠箠̦fasena 䮠̦lector . . . ipse . . . intellegere debet Rodum tamen etsi h non habet, Rhodum esse, reto-rem rhetorem. si ab ariditate dicitur, non habet, si ab haerendo, ut in fabricis videmus, habet. 򮠦̦Graccus 򮠦̦Graccus . . . ortus tibia Phrygia dextra unum foramen habet, sinistra duo, quorum unum acutum sonum habet, alterum gravem. @@@@{1DE NUMERIS}1 ̦rhythmum . . . numerus . . . metrum 򮠦̦versus ̦mensuram ̦octonarius Archilochium @@@@{1RERUM AD HISTORIAM LITTERARUM PERTINENTIUM}1 @@@@{1DE POEMATIS}1 ̦tragoedia ̦comoedia ̦togatae fabulae . . . palliatas @@@@{1DE GENERIBUS LITTERARUM}1 @@@@{1ORATIONE SOLUTA SCRIPTIS}1 䮠箦prosis lectis ď@@@@{1VERBORUM ORIGINUM EXPLICATIONUMVE}1 @@@@{1PRAENOMINUM}1 쮠򮠦㮠Ancum 쮠򮠦㮠Appius 쮠򮠦㮠Auli 쮠򮠦㮠Caesones 쮠򮠦㮠Faustus 쮠򮠦㮠Gai Gnaeus 쮠򮠦㮠Hostus Lartis 쮠򮠦㮠Lucii Manii Marci 쮠򮠦㮠Numerii 쮠򮠦㮠Opiter 쮠򮠦㮠Publi 쮠򮠦㮠Sertor 쮠򮠦㮠Servius Spurii 쮠򮠦㮠Statius 쮠򮠦㮠Tiberii Titus 쮠򮠦㮠Tullus Volero Vopiscus 쮠򮠦㮠Rutila . . . Caesellia . . . Rodacilla . . . Murrula . . . Burra . . . Gaia . . . Lucia . . . Publia . . . Numeria @@@@{1COGNOMINUM AGNOMINUMQUE}1 Varro @@@@{1DEORUM NOMINUM}1 Libertatem . . . Feroniam . . . Fidoniam ⮠Luperca ⮠Manes . . . Maniam . . . Laruas . . . Lares ⮠Novensiles Pilumnum . . . Pitumnum 㦳讠箠Portunus . . . Portunalia @@@@{1LOCORUM POPULORUMQUE NOMINUM}1 㦳讠箠ǮAmineos Baias 㦳讠箠Caere Campam . . . Chaoniam Capuanum cratera Circeius mons 쮠쮦Erythraeum Latium Libya Lusitania Oenotria Palatinus Samum . . . Partheniam Pelasgos 󠲶Romulam 󠳴Sabini Tuscus @@@@{1VARIORUM NOMINUM PROPRIORUM}1 򮠦Feralium diem 󠦳ĮήMartium . . . Aprilem . . . Maium . . . Iunium . . . Quintilem . . . Sextilem . . . Decembrem . . . Ianuarium . . . Februarium 򮠦Aprilem 󠳵[2Ta]2u[2rios]2 ludos @@@@{1NOMINUM COMMUNIUM}1 ager arcifinius 쮦altaria . . . aras . . . focos amoena 䮠箦cannam . . . arundinem 䮠箦auruginem 㮠⮠̦baxeas caelum 쮠ήcaper carceres coram de praesentibus nobis, palam etiam de absentibus. Ǯcurculio 쮠ήoportet . . . dicere 'dimidiatum librum', non 'dimidium', et 'dimidiatam fabulam', non 'dimidiam'. contra autem si [2ex]2 sextario hemina fusa est, non 'dimidiatum sextarium fusum' dicendum est, et qui ex mille nummum, quod ei debebatur, quingentos recepit, non dimidiatum recepisse dicemus, sed dimidium. at si scyphus . . . argenteus mihi cum alio communis in duas partis disiectus sit, dimidiatum eum esse dicere scyphum debeo, non dimidium, argentum autem, quod in eo scypho inest, dimidium meum esse, non dimidiatum. divos . . . deos dolo frenos 殠Įfrontem facem . . . funus 䮠箦hilum 򮠦instaurare 殠Įlingua lu[2dios]2 lychnitem 殠Įoculos ostentum, quod aliquid hominibus ostendit; portentum, quod aliquid futurum portendit; pro-digium, quod porro dirigit; miraculum, quod mirum est; monstrum, quod monet. palla 䮠箦pilumni . . . pistores . . . pilum . . . pilam poscere . . . petere pronubam 󠦳Įήpueros . . . adulescentes . . . iuvenis . . . seniores . . . senes 殠Įrienes regium Ǯrobigo est . . . vitium obscenae libidinis, quod ulcus vocatur. rudere . . . gannire . . . pipare 󠲷[2ruminalem ficum]2 򮠦䮦sacellum . . . sacra cella est. 䮠箦saltatores sparum 䮠箦spiraculum . . . spiracula 󠳵[2talas]2sionem valvae sunt . . . quae revolvuntur et se velant. 󠳷vapula vestibulum 殠Įmulier