¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ¯ôÿ@@@@{1LIBER DE ARBORIBVS QVI VOCATVR €@@@@SEV €@@@@MINORIS DE RE RVSTICA OPERIS €@@@@VOLVMEN SECVNDVM}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER CONTINET}1 ‘I. De uitiario faciendo. II. Qualia semina et quan-€do legas. III. Quem ad modum se-€mina eligas. IIII. De malleolis. V. De uineis constituen-€dis. VI. De generibus uinea-€rum et operis pastini €uariis. VII. Quem ad modum ui-€tes coli debeant. VIII. De resecanda uetere €uinea et propaganda. VIIII. De propagatione. X. De insitione. Infructu-€osas uites fecundas fa-€cere. @1 XI. Ut uua acinorum €genera conplura ha-€beant. Agigarta. XII. Vineam quo modo €putes. XIII. De fossura. XIIII. De pampinatione. XV. Ne rubigo uineam €uexet. XVI. Ne formica uitem €ascendat. XVII. Ne uolucra uitem €laedat. XVIII. De arbustis. XVIIII. De oliueto. XX. De pomario consti-€tuendo. XXI. De scrobibus faci-€endis. Quo modo €semina legas. XXII. Quando ficus se-€renda sit. XXIII. De ceteris pomis. XXIIII. De seminario faci-€endo. XXV. De insitione. Oli-€uam fico inserere. XXVI. De cytiso. XXVII. De salice et gene-€sta. XXVIII. De harundine. XXVIIII. De uiola. XXX. De rosa. @1 ¡@@Quoniam de cultu agrorum abunde primo uolumine €praecepisse uidemur, non intempestiua erit arborum uirgul-€torumque cura, quae uel maxima pars habetur rei rusticae €placet igitur, sicuti Vergilio, nobis quoque duo esse genera €surculorum, quorum alterum sua sponte gignitur, alterum €cura mortalium procedit: illud, quod non ope humana pro-€uenit, materiae magis aptum, hoc, cui labor adhibetur, ido-neum fructibus. de hoc itaque praecipiendum est, atque €id ipsum genus tripertito diuiditur; nam ex surculo uel arbor €procedit, ut olea, ficus, pirus, uel frutex, ut uiolae, rosae, €harundines, uel tertium quiddam, quod neque arborem neque fruticem proprie dixerimus, sicuti est uitis. arborum et fru-€ticum docebimus cultum, si prius de uitibus praeceperimus. ‰ƒô@@@@{1De uitiario faciendo.}1 ƒ@@Qui uineam uel arbustum constituere uolet, seminaria €prius facere debebit; sic enim sciet cuius generis uitem po-€siturus sit. nam quae pretio parata disponitur, certam gene-€rositatis fidem non habet, quoniam dubium est, an is qui @1 €uendidit legendis seminibus adhibuerit diligentiam; tum etiam €quod ex longinquo petitur, parum familiariter nostro solo €uenit, propter quod difficilius conualescit alienum exterae regionis. optimum est itaque eodem agro, quo uitem dispo-€siturus es, uel certe uicino facere seminarium, idque mul-€tum refert loci natura. nam si colles uineis uel arbustis oc-€cupaturus es, prouidendum est, ut siccissimo loco fiat semi-€narium et iam quasi ab incunabulis uitis exiguo adsuescat €humore; aliter cum transtuleris de humido in aridum locum, uiduata pristino alimento deficiet. at si campestres et uligi-€nosos agros possidebis, proderit quoque seminarium simili €loco facere et uitem largo consuescere humore. nam quae €ex sicco in aquosum agrum transfertur, utcunque putrescit. €ipsum autem agrum, quem seminario destinaueris planum €et sucosum, sat erit bipalio uertere, quod uocant rustici €sestertium. ea repastinatio altitudinis habet plus sesquipe-€dem, minus tamen quam duos pedes. iugerum agri uertitur operis quinquaginta. collem autem et cliuosum modum iu- @1 €geri, sed ne minus duobus pedibus alte, repastinaueris operis €sexaginta: uel si eodem loco, quo uineam ordinaturus es, €facere uoles seminarium, tribus pedibus alte repastinabis €iugerum operis octoginta; ita tamen si neque lapis neque €tophus aut alia materia difficilior interuenit, quae res quot €operas absumat parum certum est. nos autem de terreno €loquimur.  ôÿ@@@@{1Qualia semina et quando legas.}1 @@Peracta repastinatione, mense Februario uel prima €parte Martii semina legito. sunt autem optima, quae de €uitibus notatis leguntur. nam cui cordi est bona seminaria €facere, circa uindemiam uites, quae et magnum et incorrup-€tum fructum ad maturitatem perduxerunt, rubrica cum aceto, €ne pluuiis abluatur, permixta denotat, nec hoc uno tantum-€modo anno facit, sed continuis tribus uel pluribus uindemiis €easdem uites inspicit, an perseuerent esse fecundae; tum €enim manifestum est generositatis uitium, non anni ubertate fructum prouenire. si conpluribus uindemiis eundem teno-€rem seruarint, ex eiusmodi uitibus lecta semina multum @1 €bonumque uinum praebebunt. nam qualiscunque generis €uuae, quae integrae et incorruptae ad maturitatem per-€ueniunt, longe melioris saporis uinum faciunt quam quae €praecipientur aestu aut alia de causa.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum semina eligas.}1 @@Semina autem eligito grandi acino, tenui folliculo, pau-€cis minutisque uinaceis, dulci sapore. optima habentur a €lumbis, secunda ab humeris, tertia a summo uertice uitis €lecta, quae celerrime conprehendunt et sunt feraciora, sed €aeque celeriter senescunt. pampinaria sarmenta deponi €non placet, quia sterilia sunt. locis pinguibus et planis et €humidis praecoques uites serito, raris acinis, breuibus nodis, €inbecillas (nam tali generi uitium eiusmodi ager aptus est), locis aridis et macris et siccis uitem sero maturantem et €ualidam crebrisque acinis. quod si pingui agro ualidas uites €deposueris, pampinis magis eluxuriabuntur, et qualemcunque @1 €fructum tulerint, ad maturitatem non perducent; rursus in-€becillae exili agro celeriter deficient exiguumque fructum €dabunt. unumquodque genus uitium separatim serito; ita suo quodque tempore putabis et uindemiaueris. semina cum €nouello sarmento deposita cito conprehendunt et ualenter €crescunt, sed celeriter senescunt; at quae uetere sarmento €panguntur, tardius conualescunt, sed tardius deficiunt. se-€mina quam recentissima terrae mandare conuenit. si tamen €mora interuenerit, quo minus statim serantur, quam dili-€gentissime obrui tota oportet eo loco, unde neque pluuias €neque uentos sentire possint. plantaria facito ab exoriente ad decimam lunam et a uicensima ad tricesimam. haec uel €melior est uitibus satio. sed cum seras, frigidos uentos uitato. ‰ƒô@@@@{1De malleolis.}1 ƒ@@Malleolum sic deponito. uirgam malleolarem non am-€plius quam sex gemmarum esse conuenit, ita tamen sunt, €si breuia internodia habent. eius imam partem quam in ter-€ram demissurus es, acutissima falce iuxta nodum, sic ne @1 €gemmam laedas, rotunda plaga amputato et statim fimo €bubulo linito: tum in terram bene pastinatam et stercoratam €rectum sarmentum defigito, ita ut ne minus quattuor gem-mae abscondantur. pedale quoquouersus spatium sat erit €inter semina relinqui; cum conprehenderint, identidem pam-€pinentur, ne plura sarmenta, quam debent, nutriant. item €quam saepissime fodiantur, ferro ne tangantur. uicensimo €et quarto mense resecentur, post tricesimum et sextum men-€sem transferantur. ‰‡ô@@@@{1De uineis constituendis.}1 ‡@@In agro requieto uineam ponito. nam ubi uinea fuit, €quod citius decimo anno seueris, aegrius conprehendet nec umquam roborabitur. agrum antequam uineis obseras, ex-€plorato qualis saporis sit; talem enim etiam gustum uini €praebebit. sapor autem, sicuti primo docuimus uolumine, €conprehendetur, si terram aqua diluas et, cum consederit, €tum demum aquam degustes. aptissima uitibus terra est @1 €harenosa, sub qua constitit dulcis humor, probus consimilis €ager, cui subest tophus, aeque utilis congesta et mota terra. €sabulum quoque, cui subest dulcis argilla, uitibus conuenit. €omnis autem, qui per aestatem finditur ager, uitibus ar-€boribusque inutilis. terra inferior alit uitem et arborem, su-perior custodit. saxa summa parte terrae uites et arbores €laedunt, ima parte refrigerant, et mediocri raritudine optima €est uitibus terra; sed ea, quae transmittit imbres aut rursus €in summo diu retinet, uitanda est. utilissima autem est su-€perior modice rara, circa radices densa. montibus cliuisque €difficulter uineae conualescunt, sed firmum probumque sa-€porem uini praebent. humidis et planis locis robustissimae, €sed infirmi saporis uinum nec perenne faciunt. et quoniam €de seminibus atque habitu soli praecepimus, nunc de ge-€nere uinearum disputabimus.  ôÿ@@@@{1Genera uinearum.}1 @@Vites maxime gaudent arboribus, quia naturaliter in þ¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ¤‚sublime procedunt, tunc et materias ampliores creant et @1 €fructum aequaliter percoquunt. hoc genus uitium arbustiuum €uocamus, de quo pluribus suo loco dicemus. uinearum €autem fere genera in usu tria sunt, iugata, humi proiecta €et deinde tertia, [2quae]2 est a Poenis usurpata, more arborum €in se consistens. id genus conparatum iugatae quadam parte deficitur, quadam superat. iugata plus ae+ris recipit et altius €fructum fert et aequalius concoquit, sed difficilior est eius €cultus; at haec ita constituta est, ut etiam arari possit, €eoque ubertatem maiorem consequitur, quod saepius et mi-€nore inpensa excolitur. at quae protinus in terram porrecta €est, multum, sed non bonae notae uinum facit. uinea op-€time repastinato agro ponitur, nonnunquam tamen uel me-€lius quibusdam locis sulcis committitur; interdum etiam €scrobibus deponitur. sed, ut dixi, repastinatur iugerum in altitudinem pedum trium operis octoginta; sulcum autem €terrenum altum duorum, longum septuaginta una opera ef-€fodit; scrobes ternarios, id est quoquouersus pedum trium, €una opera facit &7xviii&. uel si cui cordi est laxius uites po- @1 €nere, scrobes quaternarios, id est quoquouersus pedum qua-€ternum, una opera duodecim facit, uel bipedaneos quoquo-€uersus una opera uiginti effodit. curandum autem est, ut €locis aridis et cliuosis altius uitis deponatur quam si humi-€dis et planis. item si scrobibus aut sulcis uineam posituri €erimus, optimum erit ante annum scrobes uel sulcos facere. uinea, quae angustissime conseritur, quoquouersus quinque €pedum spatio interposito ponitur, inter septem uel octo €pedes, quae rarissime, [2uel,]2 ut etiam facile arari possit, inter €denos pedes constituitur. haec positio uinearum modum €sine dubio agri maiorem occupat, sed ualentissima et fruc-€tuosissima est. cum semina depones, imum scrobem uel €sulcum bidentibus fodito mollemque reddito. uitem, quam €ponis, fac ut ad Orientem spectet adminiculo religata. in €imo scrobe lapides circa pondo quina ita ponito, ne uitem premant, sed iuxta radices sint. praeterea post haec uina-€ceae heminam uuae albae in nigra, uuae nigrae in alba po-€nito, atque ita scrobem uel sulcum cum instercorata terra €ad medium conpleto. triennio deinde proximo paulatim €scrobem uel sulcum usque in summum conpleto; sic uites €consuescent radices deorsum agere. spatium autem radi-€cibus, qua repant, lapides praebent et hieme aquam repel- @1 €lunt, aestate humorem praebent; uinaceae uitis radices agere €cogunt. ‰Šô@@@@{1De cultura uinearum.}1 ˆŠ@@Quoniam praecepimus, quem ad modum uites ponendae €sint, nunc culturam earum docebimus.  @@Vineam nouellam omnis gemmas agere sinito. simul €atque pampinus instar quattuor digitorum erit, tum demum €pampinato et duas materias relinquito: alteram quam uitis €constituendae causa submittas, alteram subsidio habeas, si €forte illa ordinaria interierit; hanc rustici custodem uocant. €proximo deinde anno, cum putabis uitem, meliorem unam €uirgam relinquito, alteras tollito. tertio anno uitem, in quam formam uoles, dum tenera est, conponito. si iugatam eris €facturus, unam materiem submittito, ita ut duas gemmas, €quae sunt proximae a terra, falce acuta radas, quo ne iam €possint germinare et deinde tres sequentis relinquas, reli-€quam partem uirgae amputes. sin autem uitem in se con-€sistere uoles, sicut arbori brachia submitti patieris et dabis @1 €operam, ut in orbem quam rotundissime formetur. nam €praeterquam quod speciem habet sic conposita, tum etiam €minus laborat, cum undique uelut aequilibrio stabilita in se €requiescit. sat erit autem, cum primo brachia submittuntur, €singulas gemmas singulis sarmentis relinqui, ne protinus onere grauetur. post hanc putationem lectis sarmentis bi-€dentibus alte aequaliter uineam fodito uel, si ita late dispo-€sita erit, arato. ab Idibus Octobribus oblaqueare incipito, €ante brumam oblaqueatam habeto. per brumam uitem ne €colito, nisi si uoles eas radices, quae in oblaqueatione ap-€parebunt, persequi. tum demum optime amputabis, sed ita €ne codicem laedas, sed potius instar digiti unius a matre €relinquas et ita radicem reseces. nam quae protinus abra-€ditur, praeterquam quod uulnus uiti praebet eoque nocet, tum etiam de ipsa cicatrice plures radices prorepunt. ita-€que optimum est exiguam partem relinqui atque ita sum-€mas partes, quas aestiuas rustici appellant, resecare; quae @1 €sic resectae inarescunt nec ultra uitibus obsunt. possunt €etiam suboles per brumam caedi, eo magis quod frigoribus €extirpatae minus recreantur. peracta oblaqueatione ante bru-€mam tertio quoque anno macerati stercoris, ne minus sex-€tarios binos ad radices uitium posuisse conueniet, praeter-€quam columbinum; quod si quo amplius quam heminam €posueris, uiti nocebit. post brumam deinde oblaqueationem circumfodito. ante aequinoctium uernum, quod est octauo €Kal. Apriles, oblaqueationem adaequato. post Idus Apriles €terram ad uitem aggerato. aestate deinde quam potes sae-€pissime occato. iugerum uineae quinque operis oblaqueatur, €quinque foditur, tribus occatur. iugerum ualentis et iam con-stitutae uineae, quattuor operis putatur, sex adligatur. ar-€busto nihil eiusmodi potest ante finiri, quia inaequalitas €arborum non patitur operis iusta conprehendi. quibusdam €placet uitem proximo anno translatam non putare, sequenti €deinde anno purgare et unam uirgam, quam submittamus, €ad tertiam gemmam resecare, tertio deinde si uitis recte €conualuerit, una plus gemma submittere, quarto duas gem-€mas proximae putationi adicere atque ita quinto demum @1 €anno uitem iugare. hunc eundem ordinem culturae nos quo-€que experti conprobauimus.  ôÿ@@@@{1De resecanda uetere uinea et propaganda.}1 @@Veterem uineam, si in summo radices habebit, resecare €nolito; alioquin etiam nouellam uineam, quae ex resectione €enata fuerit, inutilem habebis, prima parte terrae natantibus €radicibus, neque fructum uberem percipies et nihilominus €celeriter consenescet. eiusmodi itaque uinea, si non pera-€ridos habet truncos et flecti potest, factis sulcis op-time sternitur atque ita renouellatur. sin autem usque eo €exaruit, ut curuari non possit, primo anno summatim, ita €ne radices eruas aut laedas, oblaqueato eam et stercus ad €radices addito atque ita putato, ut paucas et certas mate-€rias relinquas, et fodias diligenter et saepius pampines, ne omnino superuacua sarmenta nutriat. sic exculta longas et €firmas materias creabit, quas sequenti anno scrobibus inter €ordines factis propaginabis ac deinde triennio, cum con-€ualescat, saepius fodies matremque ipsam onerabis; nihil in €posterum prospicies ei, quam sublaturus es. posterum [2in]2 annum @1 €matrem radicitus tolles atque ita nouellam uineam ordinabis. sin autem uetus uinea dumtaxat generis boni radices alte €positas habebit, ita ut oblaqueatae non conspiciantur, eam €uineam circa Kal. Martias, antequam reseces, oblaqueato et €protinus, cum alte oblaqueaueris, sic resecato. quattuor €digitos ab radicibus trunci relinquito et, si fieri poterit, iuxta €aliquem nodum serrula desecato et plagam acutissimo ferro €deleuato. deinde minutam terram mediocriter stercoratam €ita superponito, ut adobruto trunco ne minus tres digiti terrae super plaga sint, hoc idcirco, ne sole inarescat et ut €melius materias citet percepto humore, quem terra praebet. €at quae mali generis et infructuosa uinea est summasque €partes eiuncidas et exesas habet, si radices eius satis alte €positae sunt, optime inseretur ita, ut oblaqueata et nudata €pars ima secundum terram sic amputetur, ne cum aggerata €fuerit, supra terram extet.  ôÿ@@@@{1De propagatione.}1 @@Propagationum genera tria sunt in usu maxime: unum, €quo uirga edita a matre sulco committitur, alterum, quo €ipsa mater prosternitur atque in pluris palos per suas uir-€gas diuiditur, tertium, quo uitis finditur in duas uel tres @1 €partes, si diuersis ordinibus deducenda est. hoc genus tar-€dissime conualescit, quia uitis diuisa medullam amittit. et €quoniam genera proposuimus, unumquodque qualiter facien-€dum sit, demonstrabimus. @@Virgam cum a matre in terram deprimere uoles, scro-€bem quoquouersus quattuor pedum facito ita, ut propala þ¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ§’ƒnon laedatur alterius radicibus. deinde quattuor gemmas, €quae in imum scrobem perueniunt, relinquito, ut ex his €radices citentur. reliquam partem, quae continens matri est, adradito, ne superuacua sarmenta procreet. diuersae autem, €quae supra terram extare debent, ne passus fueris plus €quam duas aut ut maxime tres gemmas habere. reliquas, €quae in terram absconduntur, exceptis quattuor imis fac €adradas, ne in summo radices uitis citet. hoc modo pro-€pagata celeriter conualescit et tertio anno a matre separa-bitur. sin autem ipsam uitem sternere uoles, iuxta radicem €ita, ne ipsam laedas, curiose fodito et uitem ita subplantato, €ne radicem abrumpas. cum eam statueris et uideris, quo-€usque possit pertingere, sulcum facies unum, in quem uitem €integram demittas; deinde ex eo sulco quasi ramos fos-€sarum facies, per quos, uti quaeque uirga postulauit, pro- @1 paletur, atque ita terra adoperies. sin autem uitis exiguam €materiem habebit et in diuersos ordines deducenda erit ne-€que aliter potuerit palos, ad quos perducitur, pertingere, €quam ut diffluuietur, curabis, ut quam acutissima falce ab ea €parte, qua bifurca est, findas eam et item ferro acuto plagam €emendes, sicubi inaequaliter findi uidebitur; sic deducta po-€terit in plures ordines diuidi. @@Non inutilis est etiam illa propagatio, quam nos rep-€perimus, si quando in ordinem uitis deest neque est tam €procera uirga, quae cum in imum scrobem demissa fuerit, €retorqueri et erigi supra terram possit. breuitatem ne re-€formidaueris, sed qualemcunque uirgam, cuius cacumen in €imum scrobem peruenit, deprimito et obruito. deinde gem-€mas, quae secundum ipsam matrem sunt, submittito, ut €materias a superiore parte citent. tum demum post trien-€nium a matre amputato et ad suum palum eam partem, €quam a matre praecideris, reducito et caput uitis facito. €propaginis scrobem minime triennio paulatim conpleto. €summas radices praecidito, crebre fodito.  ôÿ@@@@{1De insitione.}1 @@Cum uitem inserere uoles, optimi generis sarmenta €fructuaria, tum cum gemmas agere incipient, uento austro @1 €a matre praecidito. sarmentum, quod inseris, de summa €uite sit rotundum, bonis crebrisque nodis. tres deinde nodos €integerrimos relinquito; infra tertiam gemmam ex utraque €parte duorum digitorum spatium in modum cunei tenuis-simo scalpello acuito, ita ne medullam laedas. uitem deinde, €quam insiturus es, resecato et plagam leuato atque ita fin-€dito et paratos surculos in fissuram demittito eatenus, qua €adrasi sunt, ita ut cortex surculi corticem uitis aequaliter €contingat. quicquid inserueris, ulmi diligenter libro uel ui-€mine ligato luto subacto paleato oblinito plagam et adli-€gato, ne aqua uentusue penetrare possit; deinde supra lu-€tum muscum inponito et ita deligato. ea res praebet hu-morem nec inarescere sinit. infra insitionem et adligaturam €falce acuta leuiter uitem uulnerato ex utraque parte, ut ex €his potius plagis humor defluat, quam ex insitione ipsa ab-€undet; nocet enim nimius humor nec patitur surculos in-€sertos conprehendere. quibusdam antiquorum terebrari uitem €placet atque ita leuiter adrasos surculos demitti, sed nos €meliore ratione hoc idem fecimus. nam antiqua terebra @1 €scobem facit et propter hoc urit eam partem, quam per-€forat; praeusta autem pars raro umquam conprehendit in-sertos surculos. nos rursus terebram, quam gallicanam di-€cimus, huic insitioni aptauimus; ea excauat nec urit, quia €non scobem, sed ramenta facit. itaque cauatum foramen €cum purgauimus, undique adrasos surculos inserimus atque €ita circumlinimus. talis insitio facillime conualescit. igitur €secundum aequinoctium perfectam uitium insitionem ha-€beto; humida loca de uua alba, sicca de nigra inserito. ‰ˆô@@@@{1Infructuosus uites fecundas facere.}1 ˆˆ@@Vites, quae exiguum dant fructum, aceto acri cum cinere arrigato ipsumque codicem eodem cinere linito. at €si fructum, quem ostendunt, ad maturitatem non perducunt, €sed, priusquam mitescant uuae, inarescunt, hoc modo emen-€dabuntur. cum instar ad erui amplitudinem acini habuerunt, €radice tenus uitem praecidito, plagam acri aceto pariter ac @1 €lotio ueteri permixta terra linito eodemque radices rigato, €saepe fodito. materias [2sic]2 citabit eaeque fructum perferunt.  ôÿ@@@@{1Ut uuae acinorum genera conplura habeant.}1 @@Est etiam genus insitionis, quod uuas tales creat, in €quibus uarii generis ac saporis colorisque reperiuntur acini. €hoc autem ratione tali efficitur: quattuor uel quinque, siue €etiam plures uoles, uirgas diuersi generis sumito easque €diligenter et aequaliter conpositas conligato, deinde in tu-€bulum fictilem uel cornu arte inserito, ita ut aliquantum €extent ab utraque parte easque partes, quae extabunt, re-€soluito, in scrobem deinde ponito et terra stercorata obru-ito ac rigato, donec gemmas agant. cum inter se uirgae €cohaeserint, post biennium aut triennium facta iam unitate €dissolues tubulum et circa medium fere crus, ubi maxime €uidebuntur coisse, uitem serra praecidito et plagam leuato €terramque minutam aggerato, ita ut tribus digitis alte pla-€gam operiat; ex eo codice cum egerit coles, duos optimos €submittito, reliquos deicito; sic uuae nascentur, quales pro-€posuimus. ‰‰ô@@@@{1Agigarta.}1 ˆ‰@@Malleolum findito ita, ne gemmae laedantur, medul- @1 €lamque omnem eradito; tum demum in se conpositum con-€ligato, sic ne gemmas adlidas, atque ita terra stercorata de-€ponito et rigato. cum coles agere coeperit, saepe et alte €refodito. adulta uitis tales uuas sine uinaceis creabit.  ôÿ@@@@{1Vineam quo modo putes.}1 @@Vindemia facta statim putare incipito ferramentis quam €optimis et acutissimis; ita plagae leues fient neque in uite €aqua consistere poterit, quae simulatque inmorata est, cor-€rumpit uitem uermesque et alia creat animalia, quae ma-€teriam exedunt. plagas autem rotundas facito; nam celerius cicatricem ducunt. sarmenta lata, uetera, male nata, con-€torta, omnia haec praecidito; nouella et fructuaria et in-€terdum subolem idoneam, si iam superficies parum ualebit, €submittito brachiaque conseruato. quam celerrime poteris, €putationem perficito. arida et uetera, falce quae amputari €non possunt, acuta dolabra abradito. in agro macro et sicco €uineam inbecillam ante brumam putato; quam partem non de-€putaueris, circa Kal. Februarias repetito. ab Idibus Decem-€bribus ad Idus Ianuarias ferro tangi uitem et arborem non conuenit. cum uitem putabis, inter duas gemmas secato; nam @1 €si iuxta ipsam gemmam secueris, laborabit nec materiem €citabit. cicatrix autem semper deorsum spectet; ita neque €aqua neque sole laborabit humoremque recte capiet. in €agro crasso ualidaque uinea plures gemmas et palmas re-€linquito, in exili pauciores. sicubi in uite brachium deside-€rabitur, falce acuta semel aut bis eo loco alte instar digiti €mucrone ferito. brachium quamuis longum caue totum tol-€las, nisi si totum aruerit. ôÿ@@@@{1De fossura.}1 @@Vineam nouellam ante brumam oblaquetam habeto, €ut omnes imbres limumque concipiat. uites arboresque, €quo citius ablaqueaueris, erunt ualentiores. sed quaecun-€que in cliuis erunt positae, ita ablaqueandae sunt, ut a €superiore parte secundum codicem lacusculi fiant, ab in-€feriore autem puluilli altiores excitentur, quo plus aquae limique contineant. uinea uetus neque oblaqueanda est, ne €radices, quas in summo habet, inarescant, neque aranda, ne €radices abrumpantur. bidentibus saepe et alte fodito ae-€qualiter et stercore uel palea conspargito solum ante bru-€mam uel, cum circum ipsam uitem summatim ablaqueaueris, €stercorato. @1  ôÿ@@@@{1De pampinatione.}1 @@Vineam quam putare tam bene pampinare utile est; €nam et materiae, quae fructum habent, melius conualescunt €et putatio sequentis anni expeditior, tum etiam uitis minus €cicatricosa fit, quoniam quod uiride et tenerum decerpitur, €protinus conualescit. super haec quo melius maturescat, €ante dies decem, quam uinea florere incipit, pampina-€tam habeto. quicquid superuacui enatum fuerit, tollito. €quod in cacumine aut in brachiis natum erit, decerpito, €dumtaxat quae uuam non habebunt. cacumina uirgarum, €ne luxurientur, demutilato. uuas, quae meridiem aut occi-þ¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ¨‹ˆ‹dentem spectabunt, ne praeurantur, suo sibi pampino tegito.  @@Simulatque uua uariari coeperit, fodito tertiam fos-€suram et cum iam maturescet, ante meridiem, priusquam €calere incipiet, cum desierit, post meridiem fodito pulue-€remque excitato; ea res et a sole et a nebula maxime €uuam defendit. lutulentam terram neque arare neque fo-dere oportet, quia ualde durescit et finditur. bidentibus €terram uertere utilius est, quam aratro. bidens aequaliter €totam terram uertit; aratrum praeterquam quod scamna €facit, tum etiam boues, qui arant, aliquantum uirgarum et €interdum totas uites frangunt. finis autem fodiendi uineam @1 €nullus est; nam quanto saepius foderis, tanto uberiorem €fructum reperies.  ôÿ@@@@{1Ne rubigo uineam uexet.}1 @@Palearum aceruos inter ordines uerno tempore positos €habeto in uinea. cum frigus contra temporis consuetudinem €intellexeris, omnis aceruos incendito. ita fumus nebulam et €rubiginem remouebit.  ôÿ@@@@{1Ne formica uitem ascendat.}1 @@Lupinum terito et cum fracibus misceto eoque imam €uineam circumlinito uel bitumen cum oleo coquito, eo quo-€que imas uites tangito, formicae non excedent.  ‰ô@@@@{1Ne sorices uuas comedant.}1 @@Vites, quae secundum aedificia sunt, a soricibus aut €muribus infestantur. id ne fiat, plenam lunam obseruabimus, €cum erit in signo Leonis uel Scorpionis uel Sagittarii uel €Tauri et noctu ad lunam putabimus. ‰…ô@@@@{1Ne uolucra uitem laedat.}1 …@@Genus est animalis, uolucra appellatur; id fere prae-€rodit teneros adhuc pampinos et uuas. quod ne fiat, falces, @1 €quibus uineam putaueris, peracta putatione, sanguine ursino €linito; uel si pellem fibri habueris, in ipsa putatione, quo-€tiens falcem acueris, ea pelle aciem detergeto atque ita €putare incipito. €@@Quoniam de uineis abunde diximus, de arbustis prae-€cipiamus.  ôÿ@@@@{1De arbustis.}1 @@Vitem maxime populus alit, deinde ulmus, deinde €fraxinus. populus, quia non frondem idoneam habet, a ple-€risque inprobatur. ulmus autem, quam Atiniam uocant ru-€stici, generosissima est et laetissima multamque frondem €habet, eaque maxime serenda est locis pinguibus uel etiam €mediocribus; sed si aspera et siticulosa loca arboribus ob-€serenda erunt, neque populus neque ulmus tam idoneae €sunt quam orni; eae autem siluestres fraxini sunt, paulo €latioribus tamen foliis quam ceterae fraxini, nec deteriorem frondem quam ulmi praestant. caprae quidem et oues uel €libentius etiam hanc frondem adpetunt. €@@Igitur qui arbustum constituere uolet, ante annum quam €deponantur arbores, scrobes faciat quattuor quoquo[2uersus @1 €pedum. postero]2 anno deinde circa Kal. Martias in eandem €scrobem ulmum et populum uel fraxinum deponat, ut si ulmus €defecerit, populus uel fraxinus locum obtineant. si autem €utraque uixerint, altera eximatur et alio loco disponatur. €arbustum inter quadragenos pedes dispositum esse conuenit; €sic enim et ipsae arbores et adpositae uites melius conua-€lescent fructumque meliorem dabunt. segetes etiam, quae in eo erunt, minus umbra laborabunt. arborem, quam de-€posueris, saepius circumfodito, quo celerius adolescat, et €triennium ferro ne tetigeris. conpletis sex et triginta men-€sibus, ad recipiendam uitem formaris, superuacuos ramos €amputabis, alterna brachia in modum scalarum relinques €alternisque annis putabis; sexto anno, si iam firma uide-€bitur, maritabis hoc modo. ab ipso arboris crure pedale €spatium intermittito; dein sulcum in quattuor pedes lon-€gum, in tres altum, in dupondium semissem latum cum €feceris, patiere minime duobus mensibus eum tempestatibus uerberari. tum demum circa Kal. Martias uitem de semi-€nario ne minus decem pedum sternito et adminiculato ar-€borique iungito; eam proximo anno ne putaueris, tertio €uere ad unam uirgam redigito paucasque gemmas relin-€quito, ne, antequam inualuerit, in altitudinem repat. cum €deinde amplum incrementum habuerit, per omnia arboris @1 €tabulata disponito materias, ita tamen ne uitem oneres, sed €certa et robustissima flagella submittas. arbustiuam uitem €quam putare tam alligare diligenter oportet. nam in eo €fructus maxime uis consistit diutiusque perannat, quae fir-€mis toris et idoneis locis religata est. itaque omnibus annis €conuenit subsequi putationem, ita ut tori renouentur et uitis €per idoneos ramos disponatur.  ôÿ@@@@{1De oliueto.}1 @@Olea maxime collibus siccis et argillosis gaudet; at €humidis campis et pinguibus laetam frondem sine fructu €adfert. melius autem truncis quam plantis oliuetum consti-€tuitur. Magoni placet siccis locis oliuam autumno post €aequinoctium seri ante brumam; nostrae aetatis agricolae fere uernum tempus circa Kal. Maias seruant. oportet €autem scrobem oleae quoquouersus pedes quaternos pa-€tere, in imum scrobem lapidem glareamque abicere, deinde €super terram quattuor digitorum inicere, tum arbusculam €deponere ita rectam, ut quod scrobe extiterit, in medio sit, €arbusculam autem a tempestatibus tueri diligenter admini-€culando et terram, quae in scrobem reponitur, stercore miscere. oleam decet inter sexagenos pedes disponi, ut @1 €spatium in latitudinem crescendi habeat; nam quae in pro-€ceritatem extenduntur, euanidae fiunt parumque fructus €ferunt. optima est oleo Liciniana, posia secunda oleo, es-€cae orcita. sunt et regiae et radii non sine specie neque €oleo neque esui tam gratae quam quas supra diximus. si €oleam posueris eo loco, unde quercus effossa est, emorietur, €ideo quod quidam uermes, qui raucae dicuntur, in radice €quercus nascuntur eique maxime semina oleae consumunt. €si in olea unus ramus aliquanto ceteris laetior est, nisi eum recideris, arbor tota fiet retorrida. omnes arbusculas prius €quam transferas, rubrica notare conuenit, ut, cum serentur, €easdem caeli partes aspiciant, quas etiam in seminario €conspexerant; alioquin frigore uel calore laborabunt ab iis €partibus, quas contra consuetudinem sub alio ae+re positas €habuerint.  ôÿ@@@@{1De pomario constituendo.}1 @@Priusquam pomarium constituas, quam magnum habere €uoles, circummunito macerie aut fossa, ita ut non solum pe-€cori, sed nec homini transitus sit nisi per ostium, dum €adolescant semina. nam si saepius cacumina manu prae- @1 €fracta aut a pecore praerosa fuerint in perpetuum corrum-€puntur. generatim autem arbores disponere utile est, ma-€xime ne inbecilla a ualentiore prematur, quia nec uiribus €nec magnitudine sunt pares neque pariter crescunt. terra, €quae uitibus apta est, eadem quoque utilis est arboribus.  ôÿ@@@@{1De scrobibus faciendis.}1 @@Ante annum quam poma disponere uoles, scrobes fo-€dito. ita sole pluuiaque macerabuntur et quod posueris cito €conprehendet. sed si quo anno scrobes feceris, etiam se-€mina ponere uoles, minime ante duos menses fodito scro-€bes, postea stramentis eos inpleto et incendito. quo latiores €patentioresque scrobes feceris, hoc erunt laetiores uberio-resque fructus. scrobis clibano similis esto, imus quam sum-€mus patentior, ut laxius radices uagentur ac minus frigoris €minusque aestate uaporis per angustum ostium intret, tum €etiam cliuosis locis terra, quae in eum congesta est, plu-uiis non abluatur. arbores raris interuallis serito, ut cum cre-€uerint, spatium habeant, quo ramos extendant. nam si spisse €posueris, neque infra quid serere poteris nec sic ipsae fruc- @1 €tuosae erunt, nisi interuulseris. itaque placet inter ordines €quadragenos pedes minimumque trigenos relinqui.  ôÿ@@@@{1Quo modo semina legas.}1 @@Semina lege, ne minus crassa, quam manubrium est €bidentis, recta, leuia, procera, sine ulceribus, integro libro. €ea bene et celeriter conprehendunt. semina si ex arboribus €sumes, de iis potissimum sumito, quae omnibus annis bonos €et uberes ferunt fructus. obseruabis autem ab humeris, qui €sunt contra solem orientem, ut eosdem decerpas. sed si cum €radice plantam posueris, incrementum ei [2mai]2us futurum quam ceteris senties. arbos insita fructuosior, quam quae insita non €est, id est, quam quae ramis aut plantis ponitur. prius-€quam arbusculas transferas, rubrica uel alia qualibet re sig-€nato, ut isdem uentis, quibus ante steterunt, constituas eas, €curamque adhibeto, ut ab superiore et sicciore et exiliore þ¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ¨”’†in planiorem, humidiorem, pinguiorem agrum transferas. €semina trifurca maxime ponito; ea extent supra terram tri-€bus pedibus. si in eodem scrobe duas aut tres arbusculas €ponere uoles, curato, ne inter se contingant; nam ita uer- @1 mibus interibunt. cum semina depones, dextra sinistraque €usque in imum scrobem fasciculos sarmentorum brachii hu-€mani crassitudine deponito, ita ut supra terram paululum €extent, per quos aestate paruo labore aquam radicibus sub-€ministres. arbores aut semina [2cum]2 radicibus autumno serito €circa Idus Octobres. taleas et ramos uere, antequam ger-€minare arbores incipiunt, deponito. sed ne tinea molesta €sit seminibus ficulneis, in imum scrobem taleam lentisci, ita €ut cacumen eius deorsum spectet, obruito.  ôÿ@@@@{1Quando ficus serenda sit.}1 @@Ficum frigoribus ne serito. loca aprica, calculosa, gla-€reosa, interdum et saxeta amat. eiusmodi agro cito con-€ualescit, si scrobes amplos et idoneos feceris. ficorum ge-€nera, etiam si sapore et habitu differunt, tamen uno modo, €sed dispari loco pro differentia agri seruntur. locis frigidis €et autumni temporibus aquosis praecoques serito, ut ante €pluuiam fructum deligas; locis calidis hibernas serotinas €serito. at si uoles ficum quamuis non natura seram facere, €cum grossuli minuti erunt, fructum decutito; ita alterum @1 edet fructum, in hiemem seram differet maturitatem. non-€nunquam etiam, cum frondere coeperint arbores, cacumina €fici acutissimo ferramento summa amputare prodest. sic €firmiores arbores et feraciores fiunt. semper proderit, simul €ac folia agere coeperit ficus, rubricam amurga diluere et €cum stercore humano ad radicem infundere; ea res efficit €uberiorem fructum et fartum fici speciosius et plenius.  ôÿ@@@@{1De ceteris pomis.}1 @@Nucem Graecam serito Arcturi signo uel circa Kal. €Februarias, quia prima gemmascit. agrum calidum, durum, €siccum desiderat. nam in locis diuersis eiusmodi natura si €posueris nucem, protinus putrescet. ante quam nucem de-€ponas, in aqua mulsa, ne nimis dulci macerato; ita iucun-€dioris saporis fructum, cum adoleuerit, praebebit et interim melius atque celerius nascetur. ternas nuces in trigonum €statuito, parsque acutior inferior sit, quia inde radices mit-€tit, nuxque a nuce minime palmo absit et anceps ad Fa-€uonium spectet. omnis nux unam radicem mittit et simplici €stilo prorepit. cum ad scrobis solum radix peruenit, duritia €humi coe+rcita recuruatur et extensa in modum ramorum €alias radices emittit. €@@Nucem Graecam et Auellanam Tarentinas hoc modo facere poteris. in quo scrobe destinaueris nuces serere, €terram minutam in modum semipedis ponito ibique semen @1 €ferulae iacito. cum ferula fuerit enata, eam findito et in €medullam eius sine putamine nucem Graecam uel Auel-€lanam abscondito et ita adobruito. hoc ante Kal. Martias €facito, uel etiam inter Nonas et Idus Martias. hoc eodem €tempore iuglandem et pineam et castaneam serere oportet.  @@Malum Punicum uere usque in Kal. Apriles recte €seritur. quod si acidum aut minus dulcem fructum feret, €hoc modo emendabitur. stercore suillo et humano et lotio €humano ueteri radices rigato. ea res et fertilem arborem €reddet et primitiuos annos fructum uinosum, post uero etiam €dulcem et apyrinum facit. nos exiguum admodum laser €cyrenaicum uino diluimus et ita cacumina arboris summa obleuimus; ea res emendauit acorem malorum. mala Pu-€nica ne rumpantur in arbore, remedio placuit, lapides tres €si, cum seres arborem, ad radicem ipsam conlocaueris. at €si iam arborem satam habueris, scillam secundum radicem €arboris serito. alio modo, cum iam matura mala fuerint, €ante quam rumpantur, peciolos, quibus pendent, intorqueto. €eo modo seruabuntur etiam anno toto. @1  @@Piros autumno ante brumam serito, ita ut minime dies €quinque et uiginti ad brumam supersint. quae ut sint fera-€ces, cum iam adoleuerint, alte ablaqueato et iuxta ipsam €radicem truncum findito. in fissuram cuneum pineum tedae €adicito et ibi relinquito; deinde obruta oblaqueatione cine-€rem supra terram spargito.  @@Mala aestiua, cydonea, sorba, pruna post mediam €hiemem usque in Idus Februarias serito. morum ab Idibus €Februariis usque in aequinoctium uernale recte seres. sili-€quam Graecam, quam quidam ceratium uocant, item Per-€sicum ante brumam per autumnum serito. amygdala si €parum feracia erunt, per forata arbore lapidem adigito; ita €librum arboris inolescere sinito. ôÿ@@@@{1De seminario faciendo.}1 @@Omnium autem generum ramos circa Kal. Martias in €hortis, ubi et subacta et stercorata terra est, per puluinos €arearum disponere conuenit, deinde cum tenuerint, danda €est opera, ut dum teneros ramulos habent, ueluti pampi-€nentur et ad unum stilum primo anno semina redigantur; @1 €et cum autumnus incesserit, ante quam frigus cacumina adu-€rat, omnia folia decerpere expediet et ita crassis harundi-€nibus, quae ab una parte nodos integros habent, quasi pille-€olos induere atque ita a frigore et gelicidiis teneras adhuc €uirgas tueri. post quartum et uicesimum deinde mensem, €siue transferre et disponere in ordinem uoles seu inserere, €satis tuto utrumque facies.  ôÿ@@@@{1De insitione.}1 @@Omnis surculus inseri potest, si non est ei arbori, cui €inseritur, dissimilis cortice; si uero fructum etiam eodem €tempore fert, sine ullo scrupulo optime inseritur. tria autem €genera insitionum antiqui tradiderunt: unum, quod resecta €et fissa arbore recipit insertos surculos; alterum, quo re-€secta inter librum et materiem admittit semina, quae utraque €genera uerni temporis sunt; tertium, cum ipsas gemmas €cum exigua cortice in partem sui delibratam recipit, quam €uocant agricolae emplastrationem; hoc genus aestatis est. quarum insitionum rationem cum tradiderimus, a nobis quo-€que repertam docebimus. €@@Omnes arbores simulatque gemmas agere coeperint, €luna crescente inserito, oliuam autem circa aequinoctium €uernum usque in Idus Apriles. ex qua arbore inserere uoles €et surculos ad insitionem sumturus es, uideto, ut sit tenera €et ferax nodisque crebris, et cum primum germina tumebunt, €de ramulis anniculis, qui solis ortum spectabunt et integri €erunt, eos legito crassitudine minimi digiti; surculi sint bi- @1 sulci. arborem, quam inserere uoles, serra diligenter exse-€cato ea parte, quae maxime nitida et sine cicatrice est, €dabisque operam, ne librum laedas. cum deinde truncam €reddideris, acuto ferramento plagam leuato; dein quasi cu-€neum ferreum uel osseum inter corticem et materiem, ne €minus digitos tres, sed lente dimittito, ne laedas aut rumpas corticem. postea surculos, quos inserere uoles, falce acuta €ab una parte eradito tam alte quam cuneum demisisti, sed €ita ne medullam neue alterius partis corticem laedas; ubi €surculos paratos habueris, cuneum uellito statimque surculos €demittito in ea foramina, quae cuneo adacto inter corticem €et materiem facta sunt. ea autem fine, qua adraseris, sur-€culos demittito ita, ut sex digitis de arbore extent. in una €autem arbore duos aut tres ramulos figito, dum ne minus €quaternum digitorum inter eos sit spatium. pro arboris magnitudine et corticis bonitate haec facito. cum omnes €surculos, quos arbor patietur, demiseris, libro ulmi uel ui-€mine arborem adstringito; postea paleato luto bene subacto €oblinito totam plagam et spatium, quod est inter surculos €usque eo, ut duobus digitis insita extent; supra lutum mu-scum inponito et ita adligato, ne pluuia dilabatur. si pusillam €arborem inserere uoles, iuxta terram abscidito, ita ut sesqui-€pedem a terra extet. cum deinde abscideris, plagam dili-€genter leuato et medium truncum acuto scalpro modice €findito, ita ut fissura trium digitorum sit. in eam deinde €cuneum, quo dispaletur, inserito et surculos ex utraque parte €adrasos demittito, ita ut librum seminis libro arboris aequa-€lem facias. cum surculos diligenter aptaueris, cuneum uel- @1 €lito et arborem, ut supra dixi, alligato et oblinito; dein €terram circa arborem aggerato usque ad ipsum insitum. ea res a uento et calore maxime tuebitur. tertium genus in-€sitionis, cum sit subtilissimum, non omni generi arborum €idoneum est, et fere eae recipiunt talem insitionem, quae þ¸´µÿï°°±ÿï‚ÁòâÿïƒÃïìÿ¨š—„humidum sucosumque et ualidum librum habent, sicuti ficus. €nam et lactis plurimum remittit et corticem robustam habet. optime itaque ea inseritur tali ratione. ex qua arbore in-€serere uoles, in ea quaerito nouellos et nitidos ramos. in €his deinde obseruato gemmam, quae bene apparebit cer-€tamque spem germinis habebit; eam duobus digitis qua-€dratis circumsignato, ut gemma media sit, et ita acuto scal-€pello circumcisam diligenter, ne gemmam laedas, delibrato. €item quam arborem inserere uoles, in ea nitidissimum ramum €eligito et eiusdem spatii corticem circumcidito et a materie €delibrato. deinde in eam partem, quam nudaueris, gemmam, €quam ex altera arbore sumseras, aptato, ita ut ante em-plastrum circumcisae parti conueniat. ubi haec feceris, circa €gemmam bene uincito, ita ne laedas; deinde conmissuras €et uincula luto oblinito, spatio relicto, qua gemma libere €germinet. materiem quam inseueris, si subolem uel supra €ramum habebit, omnia praecidito, ne quid sit, quo possit €auocari aut cui magis quam insito seruiat. post unum et @1 €uicesimum diem soluito emplastrum. hoc genere optime €etiam olea inseritur. quartum illud genus insitionis iam €docuimus, cum de uitibus disputauimus; itaque superua-€cuum est hoc loco repetere iam traditam rationem tere-€brationis.  @@Sed cum antiqui negauerint posse omne genus surcu-€lorum in omnem arborem inseri et illam quasi infinitionem, €qua nos paulo ante usi sumus, ueluti quandam legem san-€xerint, eos tantum surculos posse coalescere, qui sint cor-€tice ac libro et fructu consimiles iis arboribus, quibus €inseruntur, existimauimus errorem huius opinionis discu-€tiendum tradendamque posteris rationem, qua possit omne genus surculi omni generi arboris inseri. quod ne longiori €exordio legentes fatigemus, unum quasi exemplum subicie-€mus, qua similitudine quod quisque genus uolet omni arbori €poterit inserere. ‰…ô@@@@{1Oliuam fico inserere.}1 …@@Scrobem quoquouersus pedum quattuor ab arbore oli-€uae tam longe fodito, ut extremi rami oleae possint eam €contingere. in scrobem deinde fici arbusculam deponito diligentiamque adhibeto, ut robusta et nitida fiat. post tri-€ennium aut quinquennium, cum iam satis amplum incre-€mentum ceperit, ramum oliuae, qui uidebitur nitidissimus, €deflecte et ad crus arboris ficulneae religa atque ita ampu-€tatis ceteris ramulis ea tantum cacumina, quae inserere uo-€les, relinquito; tum arborem fici detruncato plagamque le-uato et mediam cuneo findito. cacumina deinde oliuae, si- @1 €cuti matri inhaerent, utraque parte adradito et ita fissurae €fici aptato cuneumque eximito et diligenter conligato, ne €qua ui reuellantur. sic interposito triennio coalescet ficus €oliuae, et tum demum quarto anno, cum bene coierit, uelut €propaginis ramulos oliuae ramos a matre resecabis. hoc €modo omne genus in omnem arborem inseritur.  ôÿ@@@@{1De cytiso.}1 @@Cytisum, quod Graeci aut zeas aut carnicin aut tripha-€rin uocant, quam plurimum habere expedit, quod gallinis, €apibus, ouibus, capris, bubus quoque et omni generi pecu-€dum utilissimum est, quod ex eo cito pinguescit et lactis €plurimum praebet ouibus, tum etiam octo mensibus uiridi €eo pabulo uti et postea arido possis. praeterea in quolibet €agro quamuis macerrimo celeriter conprehendit omnemque iniuriam sine noxa patitur. mulieres quidem, si lactis inopia €premuntur, cytisum aridum in aqua macerari oportet; cum €tota nocte permaduerit, postero die expressi suci ternas €heminas permisceri modico uino atque ita potandum dare; €sic et ipsae ualebunt et pueri abundantia lactis confirma-€buntur. satio autem cytisi uel autumno circa Idus Octobres uel uere fieri potest. cum terram bene subegeris, in modum €olerum areas facito ibique uelut ocimum semen cytisi au- @1 €tumno serito; plantas deinde uere disponito, ita ut inter se €quoquouersus quattuor pedum spatio distent. si semen non €habueris, cacumina cytisorum uere disponito, stercoratam €terram circa aggerato. si pluuia non incesserit, rigato quin-€decim proximis diebus. simul ac nouam frondem agere coe-€perit, sarrito. post triennium deinde caedito et pecori prae-beto. equo abunde est uiridis pondo quindecim, boui pondo €uiginti caeterisque pecudibus pro portione uirium. potest €autem etiam circa saepem [2agri satis commode ramis cytisus €seri, quoniam facile conprehendit et sustinet iniuriam.]2 ari-€dum si dabis, exiguius dato, quoniam maiores uires habet, €priusque aqua macerato et exemptum paleis permisceto. €cytisum, quod aridum facere uoles, circa mensem Sep-€tembrem, cum semen eius grandescere incipiet, caedito. €paucis deinde horis, dum flaccescat, in sole habeto. deinde €in umbra adsiccato et ita condito.  ‰ô@@@@{1De salice et genista.}1 @@Salicem et genistam crescente luna uere circa Kal. €Martias serito. salix humida loca desiderat, genista etiam €sicca, utraque tamen circa uineam opportune seruntur, quo-€niam palmitibus idonea praebent uincula. @1 ‰…ô@@@@{1De harundine.}1 …@@Harundo optime seritur, quos alii bulbos, alii oculos €uocant. simulatque terram bipalio repastinaueris, radicem €harundinis acuta falce praesectam inpendenti pluuia dispo-nito. sunt, qui harundines integras sternant, quoniam ex €omnibus nodis strata harundines emittat. sed fere hoc ge-€nus euanidam exilemque et humilem harundinem adfert. €melior itaque satio est ea, quam prius demonstrauimus. €placet autem omnibus annis, simul harundinem cecideris, €locum alte et aequaliter confodere atque ita rigare.  ôÿ@@@@{1De uiola.}1 @@Violam, qui facturus est, terram stercoratam et repasti-€natam ne minus alte pedem in puluinos redigat. atque ita €plantas annotinas scrobiculis pedalibus factis ante Kal. Mar-€tias dispositas habeat. semen autem uiolae sicut olerum in €areis duobus temporibus seritur, uere uel autumno. colitur €autem modo eo, quo et cetera olera, ut runcetur, ut sarria-€tur, ut interdum etiam rigetur. ôÿ@@@@{1De rosa.}1 @@Rosam fructibus ac surculis disponi per sulculos peda-€les conuenit per idem tempus quo et uiola. sed omnibus @1 €annis fodiri ante Kal. Martias et interputari oportet. hoc €modo culta multis annis perennat. @1 ï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¿ôÿ@@@@{1DE RE RVSTICA}1 ±¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER PRIMVS}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS HAEC CONTINET}1 ‘I. Praecepta quae sequantur qui rusticari uelint. II. Qualiter dispositus fundus maxime probetur. III. Quae praecipue inspiciendo agro, antequam ematur, €notanda sint. IIII. De salubritate regionum. V. De aqua. VI. De positione uillae. VII. De officiis patris familiae. @1 VIII. De pecore et pecorum magistris. VIIII. Qualis corporaturae mancipia cuique operi contri-€buenda sint. @1 ¯ðòÿôÿ@@@@{1[2Praefatio]2}1 @@Saepe numero ciuitatis nostrae principes audio cul-€pantis modo agrorum infecunditatem modo caeli per multa €iam tempora noxiam frugibus intemperiem, quosdam etiam €praedictas querimonias uelut ratione certa mitigantis, quod €existiment ubertate nimia prioris aeui defatigatum et effe-€tum solum nequire pristina benignitate praebere mortalibus alimenta. quas ego causas. P. Siluine, procul a ueritate €abesse certum habeo, quod neque fas est existimare rerum €naturam, quam primus ille mundi genitor perpetua fecun-€ditate donauit, quasi quodam morbo sterilitate adfectam, €neque prudentis est credere tellurem, quae diuinam et €aeternam iuuentam sortita communis omnium parens dicta €sit, quia et cuncta peperit semper et deinceps paritura sit, uelut hominem consenuisse. nec post haec reor uiolentia €caeli nobis ista, sed nostro potius accidere uitio, qui rem €rusticam pessimo cuique seruorum uelut carnifici noxae dedi-€mus, quam maiorum nostrorum optimus quisque et optime €tractauerat. atque ego satis mirari non possum, quid ita €dicendi cupidi seligant oratorem, cuius imitentur eloquen-€tiam, mensurarum et numerorum modum rimantes placitae €disciplinae consectentur magistrum, uocis et cantus modula-€torem nec minus corporis gesticulatorem scrupulosissime requirant saltationis ac musicae rationis studiosi, iam qui €aedificare uelint, fabros et architectos aduocent, qui nauigia @1 €mari concredere, gubernandi peritos, qui bella moliri, ar-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¯ðòÿ”„morum et militiae gnaros, et ne singula persequar, ei studio, €quod quis agere uelit, consultissimum rectorem adhibeat, €denique animi sibi quisque formatorem praeceptoremque €uirtutis e coetu sapientium arcessat, sola res rustica, quae €sine dubitatione proxima et quasi consanguinea sapientiae est, tam discentibus egeat quam magistris. adhuc enim €scholas rhetorum et, ut dixi, geometrarum musicorumque €uel, quod magis mirandum est, contemptissimorum uitiorum €officinas, gulosius condiendi cibos et luxuriosius fericula €struendi, capitumque et capillorum concinnatores non solum €esse audiui, sed et ipse uidi: agricolationis neque doctores, qui se profiterentur, neque discipulos cognoui. cum etiam €si praedictarum artium professoribus ciuitas egeret, tamen €sicut apud priscos florere posset res publica_nam sine €ludicris artibus atque etiam sine causidicis olim satis felices €fuerunt futuraeque sunt urbes; at sine agri cultoribus nec consistere mortalis nec ali posse manifestum est. quo €magis prodigio simile est, quod accidit, ut res corporibus €nostris uitaeque utilitati maxime conueniens minimam us-€que in hoc tempus consummationem haberet idque sper-€neretur genus amplificandi relinquendique patrimonii, quod €omni crimine caret. nam cetera diuersa et quasi repug-€nantia dissident a iustitia, nisi aequius existimamus cepisse €praedam ex militia, quae nobis nihil sine sanguine et cla-dibus alienis adfert. an bellum per obsessa maris et ne-€gotiationis alea sit optabilior, ut rupto naturae foedere @1 €terrestre animal homo uentorum et maris obiectus irae €fluctibus pendeat semperque ritu uolucrum longinqui littoris €peregrinus ignotum pererret orbem? an faeneratio proba-bilior sit etiam his inuisa, quibus succurrere uidetur? sed €ne caninum quidem, sicut dixere ueteres, studium prae-€stantius locupletissimum quemque adlatrandi et contra €innocentis ac pro nocentibus neglectum a maioribus, a €nobis etiam concessum intra moenia et in ipso foro latroci-€nium. an honestius duxerim mercennarii salutatoris men-€dacissimum aucupium circumuolitantis limina potentiorum €somnumque regis sui rumoribus augurantis? neque enim roganti, quid agatur intus, respondere serui dignantur. an €putem fortunatius a catenato repulsum ianitore saepe nocte €sera foribus ingratis adiacere miserrimoque famulatu per €dedecus fascium decus et imperium, profuso tamen patri-€monio, mercari? nam nec gratuita seruitute, sed donis €rependitur honor. quae si et ipsa et eorum similia bonis €fugienda sunt, superest, ut dixi, unum genus liberale et €ingenuum rei familiaris augendae, quod ex agricolatione contingit. cuius praecepta si uel temere ab indoctis, €dum tamen agrorum possessoribus, antiquo more admini-€strarentur, minus iacturae paterentur res rusticae; nam €industria dominorum cum ignorantiae detrimentis multa €pensaret, nec quorum commodum ageretur, tota uita uel-€lent inprudentes negotii sui conspici eoque discendi cupi-diores agricolationem pernoscerent. nunc et ipsi praedia @1 €nostra colere dedignamur et nullius momenti ducimus peri-€tissimum quemque uilicum facere uel, si nescium, certe €uigoris experrecti, quo celerius, quod ignoret, addiscat. €sed siue fundum locuples mercatus est, e turba pedise-€quorum lecticariorumque defectissimum annis et uiribus in €agrum relegat, cum istud opus non solum scientiam, sed €et uiridem aetatem cum robore corporis ad labores suffe-€rendos desideret; siue mediarum facultatium dominus, ex €mercennariis aliquem iam recusantem cotidianum illud €tributum, quia uectigali esse non posset, ignarum rei, cui €praefuturus est, magistrum fieri iubet. @@Quae cum animaduertam, saepe mecum retractans ac €recogitans, quam turpi consensu deserta exoleuerit disci-€plina ruris, uereor, ne flagitiosa et quodam modo pudenda €ingenuis aut inhonesta sit. uerum cum conplurimis monu-€mentis scriptorum admonear apud antiquos nostros fuisse €gloriae curam rusticationis, ex qua Quinctius Cincinnatus, €obsessi consulis et exercitus liberator, ab aratro uocatus €ad dictaturam uenerit ac rursus fascibus depositis, quos €festinantius uictor reddiderat quam sumpserat imperator, €ad eosdem iuuencos et quattuor iugerum auitum here-diolum redierit, itemque C. Fabricius et Curius Dentatus, €alter Pyrrho finibus Italiae pulso, domitis alter Sabinis, €accepta, quae uiritim diuidebantur, captiui agri septem €iugera non minus industrie coluerit, quam fortiter armis @1 €quaesierat, et ne singulos intempestiue nunc persequar, €cum tot alios Romani generis intuear memorabiles duces €hoc semper duplici studio floruisse uel defendendi uel €colendi patrios quaesitosue finis, intellego luxuriae et deli-ciis nostris pristinum morem uirilemque uitam displicuisse. €omnes enim, sicut M. Varro iam temporibus auorum con-€questus est, patres familiae falce et aratro relictis intra €murum correpsimus et in circis potius ac theatris quam €in segetibus ac uineis manus mouemus adtonitique miramur €gestus effeminatorum, quod a natura sexum uiris denega-€tum muliebri motu mentiantur decipiantque oculos spec-tantium. mox deinde, ut apti ueniamus ad ganeas, co-€tidianam cruditatem lactucis excoquimus et exusto sudore €sitim quaerimus noctesque libidinibus et ebrietatibus, dies €ludo uel somno consumimus, ac nosmet ipsos ducimus €fortunatos, quod nec orientem solem uidimus nec oc-cidentem. itaque istam uitam socordem persequitur uale-€tudo. nam sic iuuenum corpora fluxa et resoluta sunt, €ut nihil mors mutatura uideatur. at me hercules uera illa €Romuli proles adsiduis uenatibus nec minus agrestibus €operibus exercitata firmissimis praeualuit corporibus ac €militiam belli, cum res postulauit, facile sustinuit durata €pacis laboribus semperque rusticam plebem praeposuit ur-€banae. ut enim qui in uillis intra consaepta morarentur, €quam qui foris terram molirentur, ignauiores habitos, sic €eos, qui sub umbra ciuitatis intra moenia desides cunctaren- @1 €tur, quam qui rura colerent administrarentue opera colo-norum, segniores uisos. nundinarum etiam conuentus €manifestum est propterea usurpatos, ut nonis tantummodo €diebus urbanae res agerentur, reliquis administrarentur rusti-€cae. illis enim temporibus, ut ante iam diximus, proceres €ciuitatis in agris morabantur et, cum consilium publicum €desiderabatur, a uillis arcessiebantur in senatum; ex quo, qui eos euocabant, uiatores nominati sunt. isque mos €dum seruatus est, perseuerantissimo colendorum agrorum €studio ueteres illi Sabini Quirites atauique Romani, quam-€quam inter ferrum et ignes hosticisque incursionibus uasta-€tas fruges largius tamen condidere quam nos, quibus diuturna permittente pace prolatare licuit rem rusticam. itaque in €hoc Latio et Saturnia terra, ubi di fructus agrorum pro-€geniem suam docuerant, ibi nunc ad hastam locamus, ut €nobis ex transmarinis prouinciis aduehatur frumentum, ne €fame laboremus, et uindemias condimus ex insulis Cycla-€dibus ac regionibus Baeticis Gallicisque. nec mirum, cum €sit publice concepta et confirmata iam uulgaris existimatio €rem rusticam sordidum opus et id esse negotium, quod nullius egeat magisterio praeceptoue. at ego, cum aut €magnitudinem totius rei quasi quandam uastitatem corporis €aut partium eius uelut singulorum membrorum subtilitatem €dispicio, uereor, ne supremus ante me dies occupet, quam uniuersam disciplinam ruris possim cognoscere. nam qui @1 €se in hac scientia perfectum uolet profiteri, sit oportet re-€rum naturae sagacissimus, declinationum mundi non igna-€rus, ut exploratum habeat, quid cuique plagae conueniat, €quid repugnet. siderum ortus et occasus memoria repetat, €ne imbribus uentisque inminentibus opera inchoet laborem-que frustretur. caeli et anni praesentis mores intueatur, €neque enim semper eundem uelut ex praescripto habitum €gerunt, nec omnibus annis eodem uultu uenit aestas aut €hiems, nec pluuium semper est uer aut umidum autumnum; €quae praenoscere sine lumine animi et sine exquisitissimis €disciplinis non quemquam posse crediderim. iam ipsa €terrae uarietas et cuiusque soli habitus quid nobis neget, quid promittat, paucorum est discernere, contemplatio uero þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¯ðòÿ˜˜‚cunctarum in ea disciplina partium quanto cuique contigit, €ut et segetum arationumque perciperet usum et uarias €dissimillimasque terrarum species pernosceret_quarum €non nullae colore, non nullae qualitate fallunt, atque in aliis €regionibus nigra terra, quam pullam uocant, ut in Cam-€pania, est laudabilis, in his pinguis lubrica melius respon-€det, quibusdam sicut in Africa Numidiaque putres harenae €fecunditate uel robustissimum solum uincunt, in Asia €Mysiaque densa et glutinosa terra maxime exuberat_ atque in his ipsis haberet cognitum, quid recusaret collis, €quid campestris positio, quid cultus, quid siluestris ager, €quid umidus et graminosus, quid siccus et spurcus, rationem €quoque dispiceret et in arboribus uineisque, quarum infi-€nita sunt genera, conserendis ac tuendis et in pecoribus @1 €parandis conseruandisque, quoniam et hanc adsciuimus €quasi agri culturae partem, cum separata sit ab agricolatione pastoralis scientia? nec ea tamen simplex, quippe aliud exigit €equinum atque aliud bubulum armentum, aliud pecus ouil-€lum, et in eo ipso dissimilem rationem postulat Tarentinum €atque hirtum, aliud caprinum, et id ipsum aliter curatur €mutilum et raripilum, aliter cornutum et saetosum, quale €est in Cilicia. porculatoris uero et subulci diuersa pro-€fessio, diuersae pastiones, nec eundem glabrae sues densae-€que caeli statum nec eandem educationem cultumue quae-runt. et ut a pecoribus recedam, quorum in parte auium €cohortalium et apium cura posita est, quis tanti studii fuit, ut €super ista, quae enumerauimus, tot nosset species insitionum, €tot putationum, tot pomorum holerumque cultus exerceret, tot €generibus ficorum sicut rosariis inpenderet curam, cum a €plerisque etiam maiora neglegantur, quamquam et ista iam non minima uectigalia multis esse coeperint? nam prata €et salicta genistaeque et harundines quamuis tenuem nihilo €minus aliquam desiderant industriam. €@@Post hanc tam multarum tamque multiplicium rerum €praedicationem non me praeterit, si, quem desideramus €agricolam quemque describemus, exegero a participibus €agrestium operum, tardatum iri studia discentium, qui tam €uariae tamque uastae scientiae desperatione conterriti nolent experiri, quod se consequi posse diffident. uerum tamen, @1 €quod in Oratore iam M. Tullius rectissime dixit, par est €eos, qui generi humano res utilissimas conquirere et per-€pensas exploratasque memoriae tradere concupierint, cuncta €temptare. nec si uel illa praestantis ingenii uis uel inclytarum €artium defecerit instrumentum, confestim debemus ad otium €et inertiam deuolui, sed quod sapienter sperauerimus, per-€seueranter consectari. summum enim columen adfectantes satis honeste uel in secundo fastigio conspiciemur. an Latiae musae €non solos adytis suis Accium et Vergilium recepere, sed eorum €et proximis et procul a secundis sacras concessere sedes? €nec Brutum aut Caelium Pollionemue cum Messala et €Caluo deterruere ab eloquentiae studio fulmina illa Cicero-€nis. nam neque ipse Cicero territus cesserat tonantibus €Demostheni Platonique, nec parens eloquentiae deus ille €Maeonius uastissimis fluminibus facundiae suae posteritatis studia restinxerat. ac ne minoris quidem famae opifices €per tot iam saecula uidemus laborem suum destituisse, qui €Protogenen Apellenque cum Parrhasio mirati sunt, nec €pulchritudine Iouis Olympii Mineruaeque Phidiacae sequen-€tis aetatis adtonitos piguit experiri Bryaxin, Lysippum, €Praxitelen, Polycletum, quid efficere aut quo usque progredi €possent. sed in omni genere scientiae et summis admi-€ratio ueneratioque et inferioribus merita laus contigit. accedit huc, quod illi, quem nos perfectum esse uolumus €agricolam, si quidem artis consummatae sit et in uniuersa @1 €rerum natura sagacitatem Democriti uel Pythagorae fuerit €consecutus et in motibus astrorum uentorumque Metonis €prouidentiam uel Eudoxi et in pecoris cultu doctrinam €Chironis ac Melampodis et in agrorum solique molitione €Triptolemi aut Aristaei prudentiam, multum tamen profecerit, €si usu Tremelios Sasernasque et Stolones nostros aequaue-rit. potest enim nec subtilissima nec rursus, quod aiunt, €pingui Minerua res agrestis administrari. nam illud procul €uero est, quod plerique crediderunt, facillimam esse nec €ullius acuminis rusticationem. de cuius uniuersitate nihil €adtinet plura nunc disserere, quoniam quidem cunctae partes €eius destinatis aliquot uoluminibus explicandae sunt, quas €ordine suo tunc demum persequar, cum praefatus fuero, €quae reor ad uniuersam disciplinam maxime pertinere. @1 ¡ôÿ@@@@{1Praecepta quae sequantur qui rusticari uelint}1 @@Qui studium agricolationi dederit, antiquissima sciat €haec sibi aduocanda: prudentiam rei, facultatem inpendendi, €uoluntatem agendi. nam is demum cultissimum rus habebit, €ut ait Tremelius, qui et colere sciet et poterit et uolet. €neque enim scire aut uelle cuiquam satis fuerit sine sumpti-bus, quos exigunt opera, nec rursus faciendi aut inpen-€dendi uoluntas profuerit sine arte, quia caput est in omni €negotio nosse quid agendum sit maximeque in agri cultura, €in qua uoluntas facultasque citra scientiam saepe magnam €dominis adferunt iacturam, cum inprudenter facta opera frustrantur inpensas. itaque diligens pater familiae, cui cordi €est ex agri cultu certam sequi rationem rei familiaris €augendae, maxime curabit, ut et aetatis suae prudentissi-€mos agricolas de quaque re consulat et commentarios €antiquorum sedulo scrutetur atque aestimet, quid eorum €quisque senserit, quid praeceperit, an uniuersa, quae maiores €prodiderunt, huius temporis culturae respondeant an aliqua dissonent. multos enim tam memorabiles auctores conperi €persuasum habere longo aeui situ qualitatem caeli statumque €mutari eorumque consultissimum astrologiae professorem €Hipparchum prodidisse tempus fore, quo cardines mundi @1 €loco mouerentur, idque etiam non spernendus auctor rei rusticae Saserna uidetur adcredidisse. nam eo libro, quem €de agri cultura scriptum reliquit, mutatum caeli situm sic €conligit, quod quae regiones antea propter hiemis adsiduam €uiolentiam nullam stirpem uitis aut oleae depositam custo-€dire potuerint, nunc mitigato iam et intepescente pristino €frigore largissimis oliuitatibus Liberique uindemiis exube-€rent. sed haec siue falsa seu uera ratio est, litteris astro-logiae concedatur. cetera non dissimulanda erunt agrorum €cultori praecepta rusticationis, quae cum plurima tradiderint €Poeni ex Africa scriptores, multa tamen ab his falso pro-€dita coarguunt nostri coloni, sicut Tremelius, qui querens €id ipsum tamen excusat, quod Italiae et Africae solum cae-€lumque diuersae naturae nequeat eosdem prouentus habere. €quaecumque sunt autem, quae propter disciplina ruris nost-€rorum temporum cum priscis discrepat, non deterrere debent €a lectione discentem. nam multo plura repperiuntur apud €ueteres, quae nobis probanda sint, quam quae repudianda. @@Magna porro et Graecorum turba est de rusticis rebus €praecipiens, cuius princeps celeberrimus uates non mini-€mum professioni nostrae contulit Hesiodus Boeotius. magis €deinde eam iuuere fontibus orti sapientiae Democritus €Abderites, Socraticus Xenophon, Tarentinus Archytas, €Peripatetici magister ac discipulus Aristoteles cum Theo-phrasto. Siculi quoque non mediocri cura negotium istud €prosecuti sunt Hieron et Epicharmus, cuius discipulus @1 €Philometor et Attalus. Athenae uero scriptorum frequen-€tiam pepererunt, e qua probatissimi auctores Chaereas, €Aristandros, Amphilochus, Euphronius, Chrestus_Euphro-€nius non, ut multi putant, Amphipolites, qui et ipse lauda-bilis habetur agricola, sed indigena soli Attici. insulae €quoque curam istam celebrauerunt, ut testis est Rhodius €Epigenes, Chius Agathocles, Euagon et Anaxipolis Thasii. €unius quoque de septem Biantis illius populares Menander €et Diodorus in primis sibi uindicauerunt agricolationis pru-€dentiam. nec his cessere Milesii Bacchius et Mnasias, €Antigonus Cymaeus, Pergamenus Apollonius, Dion Colo-phonius, Hegesias Maronites. nam quidem Diophanes Bi-€thynius Uticensem totum Dionysium, Poeni Magonis inter-€pretem per multa diffusum uolumina sex epitomis circum-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±˜Š„scripsit. et alii tamen obscuriores, quorum patrias non €accepimus, aliquod stipendium nostro studio contulerunt. €hi sunt Androtion, Aeschrion, Aristomenes, Athenagoras, Crates, Dadis, Dionysius, Euphyton, Euphorion. nec minore €fide pro uirili parte tributum nobis intulerunt Lysimachus @1 €et Eubulus, Menestratus et Plentiphanes, Persis et Theo-philus. et ut agricolationem Romana tandem ciuitate done-€mus (nam adhuc istis auctoribus Graecae gentis fuit) iam €nunc M. Catonem Censorium illum memoremus, qui eam €latine loqui primus instituit, post hunc duos Sasernas, €patrem et filium, qui eam diligentius erudiuerunt, ac deinde €Scrofam Tremelium, qui etiam eloquentem reddidit, et M. €Terentium, qui expoliuit, mox Vergilium, qui carminum quoque potentem fecit, nec postremo quasi paedagogi eius €meminisse dedignemur Iuli Hygini, uerum tamen ut Cartha-€giniensem Magonem rusticationis parentem maxime uenere-€mur; nam huius octo et uiginti memorabilia illa uolumina €ex senatus consulto in Latinum sermonem conuersa sunt. non minorem tamen laudem meruerunt nostrorum tempo-€rum uiri Cornelius Celsus et Iulius Atticus, quippe Corne-€lius totum corpus disciplinae quinque libris conplexus est, €hic de una specie culturae pertinentis ad uitis singularem €librum edidit. cuius uelut discipulus duo uolumina simi-€lium praeceptorum de uineis Iulius Graecinus conposita €facetius et eruditius posteritati tradenda curauit. @@Hos igitur, P. Siluine, prius quam cum agricolatione con-€trahas, aduocato in consilium, nec tamen sic mente disposi-€tus uelut summam totius rei sententiis eorum consecuturus, €quippe eiusmodi scriptorum monumenta magis instruunt quam faciunt artificem. usus et experientia dominantur @1 €in artibus, neque est ulla disciplina, in qua non peccando €discatur. nam ubi quid perperam administratum cessit €inprospere, uitatur quod fefellerat, inluminatque rectam uiam docentis magisterium. quare nostra praecepta non €consummare scientiam, sed adiuuare promittunt. nec sta-€tim quisquam compos agricolationis erit his perlectis ratio-€nibus, nisi et obire eas uoluerit et per facultates potuerit. €ideoque haec uelut adminicula studiosis promittimus, non profutura per se sola, sed cum aliis. ac ne ista quidem €praesidia, ut diximus, non adsiduus labor et experientia €uilici, non facultates ac uoluntas inpendendi tantum pollent €quantum uel una praesentia domini, quae nisi frequens €operibus interuenerit, ut in exercitu, cum abest imperator, €cuncta cessant officia. maximeque reor hoc significantem €Poenum Magonem suorum scriptorum primordium talibus €auspicatum sententiis: qui agrum parauit, domum uen-€dat, ne malit urbanum quam rusticum larem colere; €cui magis cordi fuerit urbanum domicilium, rustico praedio non erit opus. quod ego praeceptum, si posset €his temporibus obseruari, non inmutarem. nunc quoniam €plerosque nostrum ciuilis ambitio saepe euocat ac saepius €detinet euocatos, sequitur, ut suburbanum praedium commo-€dissimum esse putem, quo uel occupato cotidianus excursus facile post negotia fori contingat. nam qui longinqua, ne €dicam transmarina rura mercantur, uelut heredibus patrimo-€nio suo et, quod grauius est, uiui cedunt seruis suis, quoniam €quidem et illi tam longa dominorum distantia corrumpuntur €et corrupti post flagitia, quae conmiserunt, sub exspecta-€tione successorum rapinis magis quam culturae student. @1  ôÿ@@@@{1Qualiter dispositus fundus maxime probetur}1 @@Censeo igitur in propinquo agrum mercari, quo et fre-€quenter dominus ueniat et frequentius uenturum se, quam €sit uenturus, denuntiet. sub hoc enim metu cum familia €uilicus erit in officio. quicquid uero dabitur occasionis, €ruri moretur, quae non sit mora segnis nec umbratilis. €nam diligentem patrem familiae decet agri sui particulas €omnis et omni tempore anni frequentius circumire, quo €prudentius naturam soli siue in frondibus et herbis siue €iam maturis frugibus contempletur nec ignoret, quicquid in eo recte fieri poterit. nam illud uetus est Catonis ag-€rum pessime mulcari, cuius dominus quid in eo €faciendum sit non docet, sed audit uilicum. qua-€propter uel a maioribus traditum possidenti uel empturo €fundum praecipua cura sit scire, quod maxime regionis €genus probetur, ut uel careat inutili uel mercetur lauda-bilem. quod si uoto fortuna subscribit, agrum habebi-€mus salubri caelo, uberi glaeba, parte campestri, parte alia €collibus uel ad orientem uel ad meridiem molliter deuexis €terrenisque aliis atque aliis siluestribus et asperis nec procul €a mari uel nauigabili flumine, quo deportari fructus et per €quod merces inuehi possint. campus in prata et arua salictaque et harundineta digestus aedificio subiaceat. colles €alii uacui arboribus, ut solis segetibus seruiant; quae tamen €modice siccis ac pinguibus campis melius quam praecipiti-€bus locis proueniunt, ideoque etiam celsiores agri frumen-€tarii planitias habere et quam mollissime deuexi ac simil- @1 €limi debent esse campestri positioni. alii deinde colles €oliuetis uineisque et earum futuris pedamentis uestiantur, €materiam lapidemque, si necessitas aedificandi coegerit, €nec minus pecudibus pascua praebere possint, tum riuos €decurrentis in prata et hortos et salicta uillaeque aquas salientis demittant. nec absint greges armentorum ceterorumque qua-€dripedum culta et dumeta pascentium. sed haec positio, quam €desideramus, difficilis et rara paucis contingit; proxima est huic, €quae plurima ex his habet, tolerabilis, quae non paucissima.  ôÿ@@@@{1Quae praecipue inspiciendo agro, antequam ematur, notanda sint}1 @@Porcius quidem Cato censebat inspiciendo agro prae-€cipue duo esse consideranda, salubritatem caeli et uber-€tatem loci; quorum si alterum deesset ac nihilo minus quis €uellet incolere, mente esse captum atque eum ad agna-tos et gentilis deducendum. neminem enim sanum de-€bere facere sumptus in cultura sterilis soli, nec rursus pestilenti €quamuis feracissimo pinguique agro dominum ad fructus €peruenire. nam ubi sit cum orco ratio ponenda, ibi non €modo perceptionem fructuum, sed et uitam colonorum esse dubiam uel potius mortem quaestu certiorem. post haec €duo principalia subiungebat illa non minus intuenda: uiam, €aquam, uicinum. multum conferre agris iter commodum, €primum, quod est maximum, ipsam praesentiam domini, €qui libentius commeaturus sit, si uexationem uiae non €reformidet, deinde ad inuehenda et exportanda utensilia, @1 €quae res frugibus conditis auget pretium et minuit inpensas €rerum inuectarum, quia minoris adportentur eo, quo facili nisu perueniatur; nec non nihil esse etiam paruo uehi, €si conductis iumentis iter facias, quod magis expedit quam €tueri propria, seruos quoque, qui secuturi patrem familiae €sint, non aegre iter pedibus ingredi. de bonitate aquae €ita omnibus clarum est, ut pluribus non sit disserendum. quis enim dubitet eam maxime probatam haberi, sine qua €nemo nostrum uel prosperae uel aduersae ualetudinis €uitam prorogat? de uicini commodo non est quidem cer-€tum, quia non numquam mors aliaeque nobis eum causae €diuersae mutant. et ideo quidam respuunt Catonis sententiam; €qui tamen multum uidentur errare. nam quem ad modum €sapientis est fortuitos casus magno animo sustinere, ita de-€mentis est ipsum sibi malam facere fortunam, quod facit, €qui nequam uicinum suis nummis parat, cum a primis cunabu-€lis, si modo liberis parentibus est oriundus, audisse potuerit: €@@@@$OU)D' A)\N BOU=S A)PO/LOIT' EI) MH\ GEI/TWN KAKO\S EI)/H. quod non solum de boue dicitur, sed de omnibus parti-€bus rei nostrae familiaris, adeo quidem ut multi praetule-€rint carere penatibus et propter iniuriam uicinorum sedes €suas profugerint. nisi aliter existimamus diuersum orbem €gentes uniuersas petisse relicto patrio solo, Achaeos dico @1 €et Hiberos, Albanos quoque nec minus Siculos et, ut pri-€mordia nostra contingam, Pelasgos, Aboriginis, Arcadas, quam quia malos uicinos ferre non potuerant. ac ne €tantum de publicis calamitatibus loquar, priuatos quoque €memoria tradidit et in regionibus Graeciae et in hac ipsa €Hesperia detestabiles fuisse uicinos, nisi Autolycus ille cui-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±£—…quam potuit tolerabilis esse conterminus aut Auentini mon-€tis incola Palatinis ullum gaudium finitimis suis Cacus €adtulit. malo enim praeteritorum quam praesentium me-€minisse, ne uicinum meum nominem, qui nec arborem pro-€lixiorem stare nostrae regionis nec inuiolatum seminarium €nec pedamenta ad nexum uineae nec etiam pecudis negle-€gentius pasci sinit. iure igitur, quantum mea fert opinio, €M. Porcius talem pestem uitare censuit et in primis futurum €agricolam praemonuit, ne sua sponte ad eam perueniret. @@Nos ad cetera praecepta illud adicimus, quod sapiens €unus de septem in perpetuum posteritati pronuntiauit, ad-€hibendum modum mensuramque rebus, idque ut non €solum aliud acturis, sed et agrum paraturis dictum intelle-€gatur, ne maiorem, quam ratio calculorum patitur, emere €uelint. nam huc pertinet praeclara nostri poetae sententia: €@@@@@@laudato ingentia rura, €@@@@exiguum colito. quod uir eruditissimus, ut mea fert opinio, traditum uetus €praeceptum numeris signauit, quippe acutissimam gen-€tem Poenos dixisse conuenit inbecilliorem agrum quam €agricolam esse debere, quoniam, cum sit conluctandum @1 €cum eo, si fundus praeualeat, adlidi dominum. nec dubium, €quin minus reddat laxus ager non recte cultus quam an-gustus eximie. ideoque post reges exactos Liciniana illa €septena iugera, quae plebis tribunus uiritim diuiserat, maio-€res quaestus antiquis rettulere, quam nunc nobis praebent €amplissima uetereta. tanta M.' quidem Curius Dentatus, €quem paulo ante rettulimus, prospero ductu parta uictoria ob €eximiam uirtutem deferente populo praemii nomine quin-€quaginta soli iugera supra consularem triumphalemque for-€tunam putauit esse repudiatoque publico munere populari ac plebeia mensura contentus fuit. mox etiam cum agro-€rum uastitatem uictoriae nostrae et interneciones hostium €fecissent, criminosum tamen senatori fuit supra quinqua-€ginta iugera possedisse, suaque lege C. Licinius damnatus €est, quod agri modum, quem in magistratu rogatione tri-€bunicia promulgauerat, inmodica possidendi libidine tran-€scendisset, nec magis quia superbum uidebatur tantum €loci detinere quam quia flagitiosius, quos hostis profugiendo €desolasset agros, nouo more ciuem Romanum supra uires patrimonii possidendo deserere. modus ergo, qui in om-€nibus rebus, etiam parandis agris habebitur. tantum enim €obtinendum est, quanto est opus, ut emisse uideamur quo €poteremur, non quo oneraremur ipsi atque aliis fruendum €eriperemus more praepotentium, qui possident finis gen-€tium, quos ne circumire quoque ualent, sed proculcandos €pecudibus et uastandos ac populandos feris derelinquunt €aut occupatos nexu ciuium et ergastulis tenent. modus autem erit sua cuique uoluntas facultasque. neque enim satis €est, ut iam prius dixi, possidere uelle, si colere non possis. @1  @@Sequitur deinceps Caesonianum praeceptum, quo fertur €usus etiam Cato Marcus, agrum esse reuisendum saepius €eum, quem uelis mercari. nam prima inspectione neque €uitia neque uirtutes abditas ostendit, quae mox retractan-€tibus facilius apparent. inspectionis quoque uelut formula €nobis a maioribus tradita est agri pinguis ac laeti, de €cuius qualitate dicemus suo loco, cum de generibus terrae disseremus. in uniuersum tamen quasi testificandum atque €saepius praedicandum habeo, quod primo iam Punico bello €dux inclytissimus M. Atilius Regulus dixisse memoratur €fundum sicuti ne fecundissimi quidem soli, cum sit insalu-€bris, ita nec effeti, si uel saluberrimus sit, parandum; quod €Atilius aetatis suae agricolis maiore cum auctoritate cense-bat peritus usu, nam Pupiniae pestilentis simul et exilis €agri cultorem fuisse eum locuntur historiae. quapropter €cum sit sapientis non ubique emere nec aut ubertatis in-€lecebris aut deliciarum concinnitate decipi, sic uerum in-€dustrii patris familiae est, quicquid aut emerit aut acceperit, €facere fructuosum atque utile, quoniam et grauioris caeli €multa remedia priores tradiderunt, quibus mitigetur pesti-€fera lues, et in exili terra cultoris prudentia ac diligentia maciem soli uincere potest. haec autem consequimur, si €uerissimo uati uelut oraculo crediderimus dicenti: €@@@@uentos et proprium caeli praediscere morem €@@@@cura sit ac patrios cultus habitusque locorum €@@@@et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset @1 €nec contenti tamen auctoritate uel priorum uel praesen-€tium colonorum nostra promiserimus exempla nouaque temptauerimus experimenta. quod etsi per partis non num-€quam damnosum est, in summa tamen fit conpendiosum, €quia nullus ager sine profectu colitur, si multa temptando €possessor efficit, ut in id formetur, quod maxime praestari €possit. ea res etiam feracissimos agros utiliores reddit. €itaque nusquam experimentorum uarietas omittenda est, €longeque etiam in pingui solo magis audendum, quoniam nec laborem nec sumptum frustratur effectus. sed quam €refert, qualis fundus et quo modo colatur, tam uilla qua-€liter aedificetur et quam utiliter disponatur. multos enim €deerrasse memoria prodidit, sicut praestantissimos uiros €L. Lucullum et Q. Scaeuolam, quorum alter maioris, alter €minus amplas, quam postulauit modus agri, uillas exstruxit, cum utrumque sit contra rem familiarem. diffusiora enim €consaepta non solum pluris aedificamus, sed etiam inpensis €maioribus tuemur; at minora cum sunt, quam postulat €fundus, dilabitur fructus. nam et umidae res et siccae, €quas terra progenerat, facile uitiantur, si aut non sunt aut €propter angustias incommoda sunt tecta, quibus inferantur. pro portione etiam facultatium quam optime pater familiae €debet habitare, ut et libentius rus ueniat et degat in eo €iucundius. utique uero, si etiam matrona comitabitur, €cuius ut sexus ita animus est delicatior, amoenitate aliqua @1 €demerenda erit, quo patientius moretur cum uiro. eleganter €igitur aedificet agricola nec sit tamen aedificator, atque €areae pedem tantum conplectatur, quod ait Cato, quantum €ne uilla fundum quaerat neue fundus uillam. cuius €uniuersum situm qualem oporteat esse, nunc explicabimus. ôÿ@@@@{1De salubritate regionum}1 @@Quod inchoatur aedificium, sicut salubri regione ita €saluberrima parte regionis debet constitui. nam circumfusus €aer corruptus plurimas adfert corporibus nostris causas €offensarum. sunt quaedam loca, quae solstitiis minus con-€calescunt, sed frigoribus hiemis intolerabiliter horrent, sicut €Thebas ferunt Boeotias; sunt, quae tepent hieme, sed €aestate saeuissime candent, ut adfirmant Euboicam Chalci-dem. petatur igitur aer calore et frigore temperatus, qui €fere medios optinet collis, quod neque depressus hieme €pruinis torpet aut torret aestate uaporibus neque elatus €in summa montium perexiguis uentorum motibus aut pluuiis €omni tempore anni saeuit. haec igitur est medii collis €optima positio, loco tamen ipso paulum intumescente, €ne cum a uertice torrens imbribus conceptus adfluxerit, €fundamenta conuellat.  ôÿ@@@@{1De aqua}1 @@Sit autem uel intra uillam uel extrinsecus inductus €fons perennis, lignatio pabulumque uicinum. si deerit €fluens unda, putealis quaeratur in uicino, quae non sit haustus profundi, non amari saporis aut salsi. haec quo- @1 €que si deficiet et spes artior aquae manantis coegerit, €uastae cisternae hominibus piscinaeque pecori struantur; €quae tamen pluuialis aqua salubritati corporis est accom-€modatissima, sed ea sic habetur eximia, si fictilibus tubis €in contectam cisternam deducitur. huic proxima fluens €aqua, quae montibus oriunda per saxa praeceps deuoluitur, €ut est in Gaurano Campaniae, tertia putealis collina uel quae non infima ualle repperitur, deterrima palustris, quae €pigro lapsu repit, et pestilens, quae in palude semper con-€sistit. hic idem tamen umor, quamuis nocentis naturae, €temporibus hiemis edomitus imbribus mitescit; ex quo €caelestis aqua maxime salubris intellegitur, quod etiam €uenenati liquoris eluit perniciem. sed hanc potui proba-€tissimam diximus. @8 ôÿ@@@@{1De positione uillae}1 @8 ceterum ad aestatum temperandos ca-€lores et amoenitatem locorum plurimum conferunt salientes €riui, quos, si conditio loci patietur, qualescunque, dum þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¥”„tamen dulces, utique perducendos in uillam censeo. sin €submotus longius a collibus erit amnis et loci salubritas €editiorque situs ripae permittet superponere uillam prae-€fluenti, cauendum tamen erit, ut a tergo potius quam prae €se flumen habeat et ut aedificii frons auersa sit ab infestis €eius regionis uentis et amicissimis aduersa, quoniam pleri-€que amnes aestate uaporatis, hieme frigidis nebulis caligant, @1 €quae nisi ui maiore inspirantium uentorum submouentur, pecudibus hominibusque conferunt pestem. optime autem €salubribus, ut dixi, locis ad orientem uel ad meridiem, €grauibus ad septentrionem uilla conuertitur. eademque sem-€per mare recte conspicit, cum pulsatur ac fluctu respergi-€tur, numquam ex ripa, sed haut paulum submota a litore. nam praestat a mari longo potius interuallo quam breui €refugisse, quia media sunt spatia grauioris halitus. nec €paludem quidem uicinam esse oportet aedificiis nec iunctam €militarem uiam, quod illa caloribus noxium uirus eructat €et infestis aculeis armata gignit animalia, quae in nos den-€sissimis examinibus inuolant, tum etiam nantium serpen-€tiumque pestis hiberna destitutas uligine, caeno et fermen-€tata colluuie uenenatas emittit, ex quibus saepe contrahuntur €caeci morbi, quorum causas ne medici quidem perspicere €queunt, sed et anni toto tempore situs atque umor instru-€mentum rusticum supellectilemque et inconditos conditos-que fructus corrumpit; haec autem praetereuntium uia-€torum populationibus et adsiduis deuertentium hospitiis €infestat rem familiarem. propter quae censeo eius modi €uitare incommoda uillamque nec in uia nec a uia procul €editiore situ condere, sic ut frons eius ad orientem aequi-noctialem directa sit. nam eius modi positio medium tempera-€tumque libramentum uentorum hiemalium et aestiuorum tenet. €quantoque fuerit aedificii solum pronius orienti, tanto et aestate €liberius capere perflatus et hiemis procellis minus infestari et €matutino regelari ortu poterit, ut concreti rores liquescant, quo- @1 €niam fere pestilens habetur, quod est remotum ac sinistrum €soli et apricis flatibus; quibus si caret, nulla alia uis potest €nocturnas pruinas et quodcumque rubiginis aut spurcitiae €resedit, siccare atque detergere. haec autem cum homini-€bus adferunt perniciem, tunc et armentis et uirentibus eorumque frugibus. sed quisquis aedificare uolet in decliui-€bus areis, exstruere semper ab inferiore parte auspicetur, €quia cum ex depressiore loco fuerint orsa fundamenta, non €solum superficiem suam facile sustinebunt, sed et pro ful-€tura et substructione fungentur aduersus ea, quae mox, si €forte uillam prolatare libuerit, ad superiorem partem adplica-€buntur, quippe ab imo praestructa ualenter resistent contra ea, quae postmodum superposita incumbant. at si summa €pars cliui fundata propriam molem susceperit, quicquid ab €inferiore mox adposueris, fissum erit rimosumque. nam €tum cum ueteri adstruitur recens aedificium, quasi surgenti €reluctans oneri cedit, et quod prius exstructum inminebit €cedenti, paulatim degrauatum pondere suo praeceps ad-€trahetur. igitur id structurae uitium, cum primum statim €fundamenta iaciuntur, euitandum est.  @@Modus autem membrorumque numerus aptetur uni-€uerso consaepto et diuidatur in tres partes, urbanam, €rusticam, fructuariam. urbana rursus in hibernacula et €aestiua sic digeratur, ut spectent hiemalis temporis cubi- @1 €cula brumalem orientem, cenationes aequinoctialem occi-dentem. rursus aestiua cubicula spectent meridiem aequi-€noctialem, sed cenationes eiusdem temporis prospectent €hibernum orientem. balnearia occidenti aestiuo aduertantur, €ut sint post meridiem et usque in uesperum inlustria. €ambulationes meridiano aequinoctiali subiectae sint, ut et hieme plurimum solis et aestate minimum recipiant. at in €rustica parte magna et alta culina ponetur, ut et contig-€natio careat incendii periculo et in ea commode familiares €omni tempore anni morari queant. optime solutis seruis €cellae meridiem aequinoctialem spectantes fient, uinctis €quam saluberrimum subterraneum ergastulum plurimis sit-€que id angustis inlustratum fenestris atque a terra sic editis, ne manu contingi possint. pecudibus stabula, quae €neque frigore neque calore infestentur, domitis armentis €duplicia bubilia sint hiberna atque aestiua, ceteris autem €pecoribus, quae intra uillam esse conuenit, ex parte tecta €loca, ex parte sub diuo parietibus altis circumsaepta, ut €illic per hiemem, hic per aestatem sine uiolentia ferarum conquiescant. sed ampla stabula sic ordinentur, ne quis €umor influere possit et ut, quisque ibi conceptus fuerit, €quam celerrime dilabatur, ut nec fundamenta parietum corrumpantur nec ungulae pecudum. lata bubilia esse €oportebit pedes decem uel minime nouem, quae mensura €et ad procumbendum pecori et iugario ad circumeundum €laxa ministeria praebeat. non altius edita esse praesaepia @1 €conueniet, quam ut bos aut iumentum sine incommodo €status uesci possit. uilico iuxta ianuam fiat habitatio, ut intrantium exeuntiumque conspectum habeat, procuratori €supra ianuam ob easdem causas; et is tamen uilicum ob-€seruet ex uicino, sitque utrique proximum horreum, quo €conferatur omne rusticum instrumentum, et intra id ipsum clausus locus, quo ferramenta recondantur. bubulcis pasto-€ribusque cellae ponantur iuxta sua pecora, ut ad eorum €curam sit opportunus excursus. omnes tamen quam proxi-€me alter ab altero debent habitare, ne uilici diuersas partis €circumeuntis sedulitas distendatur et ut inter se diligentiae et neglegentiae cuiusque testes sint. pars autem fructuaria €diuiditur in cellam oleariam, torculariam, cellam uinariam, €defrutariam, faenilia paleariaque et apothecas et horrea, ut €ex iis, quae sunt in plano, custodiam recipiant umidarum €rerum tamquam uini aut olei uenalium, siccae autem con-€gerantur tabulatis, ut frumenta, faenum, frondes, paleae ceteraque pabula. sed granaria, ut dixi, scalis adeantur €et modicis fenestellis aquilonibus inspirentur. nam ea €caeli positio maxime frigida et minime umida est, quae utraque perennitatem conditis frumentis adferunt. eadem €ratio est in plano sitae uinariae cellae, quae submota pro-€cul esse debet a balineis, furno, stercilino reliquisque in-€munditiis taetrum odorem spirantibus nec minus a cisternis €aquisue salientibus, quibus extrahitur umor, qui uinum cor-rumpit. neque me praeterit sedem frumentis optimam €quibusdam uideri horreum camara contectum, cuius solum @1 €terrenum, prius quam consternatur, perfossum et amurga €recenti non salsa madefactum uelut Signinum opus pilis condensatur. tum deinde cum exaruit, simili modo paui-€menta testacia, quae pro aqua receperint amurgam mixtam €calci et harenae, supersternuntur et magna ui pauiculis €inculcantur atque expoliuntur, omnesque parietum et soli €iuncturae testaceis puluinis fibulantur, quoniam fere cum in €his partibus aedificia rimas egerunt, caua praebent et late-€bras subterraneis animalibus. sed et lacibus distinguntur granaria, ut separatim quaeque legumina ponantur. parietes €oblinuntur amurga subacto luto, quoi pro paleis admixta €sunt arida oleastri uel, si ea non sunt, oleae folia. dein €cum praedictum tectorium inaruit, rursus amurga respergi-tur, qua siccata frumentum infertur. ea res ab noxia cur-€culionum et similium animalium commodissime uidetur con-€ditas fruges defendere, quae nisi diligenter repositae sint, €celeriter ab iis consumuntur. sed id genus horrei, quod €scripsimus, nisi sicca positione uillae quamuis granum ro-€bustissimum corrumpit situ; qui si nullus adsit, possis €etiam defossa frumenta seruare, sicut transmarinis quibus-€dam prouinciis, ubi puteorum in modum, quos appellant siros, exhausta humus editos a se fructus recipit. sed nos in nostris €regionibus, quae redundant uligine, magis illam positionem €pensilis horrei et hanc curam pauimentorum et parietum €probamus, quoniam, ut rettuli, sic emunita sola et latera €horreorum prohibent curculionem. quod genus exitii cum @1 €incidit, multi opinantur arceri posse, si exesae fruges in horreo uentilentur et quasi refrigerentur. id autem falsissimum þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¦˜‘‚est; neque enim hoc facto expelluntur animalia, sed inmi-€scentur totis aceruis. qui, si maneant inmoti, summis tantum €partibus infestentur, quoniam infra mensuram palmi non €nascitur curculio, longeque praestat id solum, quod iam €uitiatum est, quam totum periculo subicere. nam cum €exiget usus, facile est eo sublato, quod uitiatum erat, inte-€gro inferiore uti. sed haec, etsi extrinsecus, non tamen intempestiue uideor hoc loco rettulisse. torcularia praeci-€pue cellaeque oleariae calidae esse debent, quia commodius €omnis liquor uapore soluitur ac frigoribus magnis conficitur, €oleum, quod minus prouenit, si congelatur, fracessit. sed €ut calore naturali est opus, qui contingit positione caeli et €declinatione, ita non est opus ignibus aut flammis, quo-€niam fumo et fuligine sapor olei corrumpitur. propter quod €torcular debet a meridiana parte inlustrari, ne necesse ha-€beamus ignes lucernamque adhibere, cum premetur olea. cortinale, ubi defrutum fiat, nec angustum nec obscurum €sit, ut sine incommodo minister, qui sapam decoquet, €uersari possit. fumarium quoque, quo materia, si non sit €iam pridem caesa, festinato siccetur, in parte rusticae uillae €fieri potest iunctum rusticis balneis. nam eas quoque re-fert esse, in quibus familia, sed tamen feriis, lauetur; neque @1 €enim corporis robori conuenit frequens usus earum. apo-€thecae recte superponentur his locis, unde plerumque fumus €exoritur, quoniam uina celerius uetustescunt, quae fumo €quodam genere praecoquem maturitatem trahunt. propter €quod et aliud tabulatum esse debebit, quo amoueantur, €ne rursus nimia suffumatione medicata sint. €@@Quod ad uillae situm partiumque eius dispositionem, satis dictum est. circa uillam deinceps haec esse oportebit: €furnum et pistrinum, quantum futurus numerus colonorum €postulauerit, piscinas minime duas, alteram, quae anseri-€bus pecoribusque seruiat, alteram, in qua lupinum, ulmi €uimina et uirgas atque alia, quae sunt usibus nostris apta, €maceremus. stercilina quoque duo sint, unum, quod noua €purgamenta recipiat et in annum conseruet, alterum, ex €quo uetera uehantur, sed utrumque more piscinarum deuexum €leni cliuo et exstructum pauimentatumque solo, ne umorem tramittant. plurimum enim refert non adsiccato suco fimum €uires continere et adsiduo macerari liquore, ut, si qua in-€teriecta sint stramentis aut paleis spinarum uel graminum €semina, intereant nec in agrum exportata segetis herbidas €reddant, ideoque periti rustici, quicquid ouilibus stabulis-€que conuersum progesserunt, superpositis uirgis tegunt nec arescere solis incursu patiuntur uel exuri. area, si conpetit, €ita constituenda est, ut uel a domino uel certe a procuratore €despici possit, eaque optima est silice constrata, quod et @1 €celeriter frumenta deteruntur, non cedente solo pulsibus €ungularum tribularumque, et eadem euentilata mundiora €sunt lapillisque carent et glaebulis, quas per trituram fere terrena remittit area. huic autem nubilar adplicari debet €maximeque in Italia propter inconstantiam caeli, quo con-€lata semitrita frumenta protegantur, si subitaneus imber €incesserit. nam in transmarinis quibusdam regionibus, ubi €aestas pluuia caret, superuacuum est. pomaria quoque et €hortos oportet saepto circumdari et esse in propinquo at-€que in ea parte, qua possit omnis stercorata colluuies chor-€tis balneariorumque et oleis expressa amurgae sanies in-€fluere. nam quoque eius modi laetatur alimentis et holus €et arbor.  ôÿ@@@@{1De officiis patris familiae}1 @@His omnibus ita uel acceptis uel conpositis, prae-€cipua cura domini requiritur cum in ceteris rebus tum €maxime in hominibus. atque hi uel coloni uel serui sunt €soluti aut uincti. comiter agat cum colonis facilemque se €praebeat et auarius opus exigat quam pensiones, quoniam €et minus id offendit et tamen in uniuersum magis prodest. €nam ubi sedulo colitur ager, plerumque conpendium, num-€quam, nisi si caeli maior uis aut praedonis incessit, detri-€mentum adfert, eoque remissionem colonus petere non audet. sed nec dominus in unaquaque re, cui colonum €obligauerit, tenax esse iuris sui debet, sicut in diebus pe- @1 €cuniarum uel lignis et ceteris paruis accessionibus exigendis, €quarum cura maiorem molestiam quam inpensam rusticis adfert. €nec sane est uindicandum nobis quicquid licet, nam sum-€mum ius antiqui summam putabant crucem. nec rursus €in totum remittendum, quoniam uel optima nomina non €appellando fieri mala faenerator Alfius dixisse uerissime fertur. sed et ipse nostra memoria ueterem consularem €uirumque opulentissimum P. Volusium adseuerantem audiui €felicissimum fundum esse, qui colonos indigenas haberet €et tamquam in paterna possessione natos iam inde a cuna-€bulis longa familiaritate retineret. ita certe mea fert opinio €rem malam esse frequentem locationem fundi, peiorem €tamen urbanum colonum, qui per familiam mauult agrum quam per se colere. Saserna dicebat ab eius modi homine €fere pro mercede litem reddi, propter quod operam dan-€dam esse, ut et rusticos et eosdem adsiduos colonos re-€tineamus, cum aut nobismet ipsis non licuerit aut per €domesticos colere non expedierit; quod tamen non euenit €nisi in his regionibus, quae grauitate caeli solique sterili-tate uastantur. ceterum cum mediocris adest et salubritas €et terrae bonitas, numquam non ex agro plus sua cuique €cura reddidit quam coloni, numquam non etiam uilici, nisi €si maxima uel neglegentia serui uel rapacitas interuenit. €quae utraque peccata plerumque uitio domini uel conmitti €uel foueri nihil dubium est, cum liceat aut cauere, ne talis €praeficiatur negotio, aut iam praepositus ut submoueatur @1 curare. in longinquis tamen fundis, in quos non est fa-€cilis excursus patris familiae, cum omne genus agri tolera-€bilius sit sub liberis colonis quam sub uilicis seruis habere, €tum praecipue frumentarium, quem et minime, sicut uineas €aut arbustum, colonus euertere potest et maxime uexant €serui, qui boues elocant eosdemque et cetera pecora male €pascunt nec industrie terram uertunt longeque plus inpu-€tant seminis iacti, quam quod seuerint, sed nec quod terrae €mandauerunt sic adiuuant, ut recte proueniat, idque cum €in aream contulerunt, per trituram cotidie minuunt uel fraude uel neglegentia. nam et ipsi diripiunt et ab aliis €furibus non custodiunt, sed nec conditum cum fide ratio-€nibus inferunt. ita fit, ut et actor et familia peccent et €ager saepius infametur. quare talis generis praedium, si, €ut dixi, domini praesentia cariturum est, censeo locandum.  ôÿ@@@@{1De pecore et pecorum magistris}1 @@Proxima est cura de seruis, cui quemque officio €praeponere conueniat quosque et qualibus operibus desti-€nare. igitur praemoneo ne uilicum ex eo genere seruorum, €qui corpore placuerunt, instituamus, ne ex eo quidem or-dine, qui urbanas ac delicatas artis exercuerit. socors et €somniculosum genus id mancupiorum, otiis, campo, circo, €theatris, aleae, popinae, lupanaribus consuetum, numquam €non easdem ineptias somniat, quas cum in agri culturam €transtulit, non tantum in ipso seruo quantum in uniuersa €re detrimenti dominus capit. eligendus est rusticis operi- @1 €bus ab infante duratus et inspectus experimentis. si ta-€men is non erit, de iis praeficiatur, qui seruitutem laborio-sam tolerauerunt, iamque is transcenderit aetatem primae €iuuentae nec dum senectutis adtigerit, illa ne et auctorita-€tem detrahat ad imperium, quoniam maiores dedignentur €parere adolescentulo, haec ne laboriosissimo succumbat €operi. mediae igitur sit aetatis et firmi roboris, peritus €rerum rusticarum aut certe maximae curae, quo celerius €addiscat. nam non est nostri negotii alterum imperare et alterum docere; neque enim recte opus exigere ualet, qui €quid aut qualiter faciendum sit ab subiecto discit. potest €etiam inlitteratus, dum modo tenacissimae memoriae, rem €satis commode administrare. eius modi uilicum Cornelius €Celsus ait, saepius nummos domino quam librum adferre, €quia nescius litterarum uel ipse minus possit rationes con-€fingere uel per alium propter conscientiam fraudis timeat. sed qualicumque uilico contubernalis mulier adsignanda est, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¨ˆ•‚quae et contineat eum et in quibusdam rebus tamen ad-€iuuet, eidemque actori praecipiendum est, ne conuictum €cum domestico multoque minus cum extero habeat. non €numquam tamen eum, quem adsidue sedulum et fortem €in operibus administrandis cognouerit, honoris causa mensae €suae die festo dignetur adhibere. sacrificia, nisi ex prae-cepto domini, ne fecerit. haruspices sagasque, quae utra-€que genera uana superstitione rudis animos ad inpensas @1 €ac deinceps ad flagitia conpellunt, ne admiserit, neque €urbem neque ullas nundinas nouerit, nisi emendae uenden-daeue pertinentis ad se rei causa. uilicus enim, quod ait €Cato, ambulator esse non debet nec egredi terminos, €nisi ut addiscat aliquam culturam, et hoc si ita in uicino est, €ut re manere possit. semitas nouosque limites in agro fieri €ne patiatur, neue hospitem, nisi amicum familiaremque do-mini necessarium, receperit. ut ab his arcendus, ita exhor-€tandus est ad instrumentorum ferramentorumque curam, ut €duplicia, quam numerus seruorum exigit, refecta et repo-€sita custodiat, ne quid a uicino petendum sit, quia plus in €operis seruorum quam in pretio rerum eius modi consumitur. cultam uestitamque familiam magis utiliter quam delicate €habeat munitamque diligenter a uento, frigore pluuiaque, €quae cuncta prohibentur pellibus manicatis, centonibus con-€fectis uel sagis cucullis. id si fiat, nullus dies tam into-lerabilis est, quo non sub diuo moliri aliquid possit. nec €tantum operis agrestis sit artifex, sed et animi, quantum €seruile patitur ingenium, uirtutibus instructus, ut neque re-€misse neque crudeliter imperet semperque aliquos ex €melioribus foueat, parcat tamen etiam minus bonis, ita ut €potius timeant eius seueritatem, quam crudelitatem dete-€stentur. id contingere poterit, si maluerit custodire subiec-€tos, ne peccent, quam neglegentia sua conmittere, ut pu-niat delinquentis. nulla est autem maior uel nequissimi €hominis custodia quam operis exactio, ut iusta reddantur, €ut uilicus semper se repraesentet. sic enim et magistri @1 €singulorum officiorum sedulo munia sua exsequuntur, et €ceteri post fatigationem operis quieti ac somno potius quam deliciis operam dabunt. iam illa uetera, sed optimi €moris, quae nunc exoleuerunt, utinam possint optineri, €ne conseruo ministro quoquam, nisi in re domini, utatur, €ne cibum nisi in conspectu familiae capiat neue alium €quam qui ceteris praebetur. sic enim curabit, ut et panis €diligenter confiat et reliqua salubriter adparentur. ne extra €fines nisi a se missum progredi sinat, sed nec ipse mittat, nisi magna necessitate cogente. neue negotietur sibi pe-€cuniamque domini aut animalibus aut rebus aliis promer-€calibus occupet; haec enim negotiatio curam uilici auocat €nec umquam patietur eum cum rationibus domini paria €facere, sed ubi numeratio exigetur, rem pro nummis osten-€dit. in uniuersum tamen hoc maxime optinendum ab eo €est, nequid se putet scire, quod nesciat, quaeratque semper addiscere, quod ignorat. nam cum multum prodest perite €quid facere, tum plus obest perperam fecisse. unum enim €ac solum dominatur in rusticatione, quicquid exigit ratio €culturae, semel facere, quippe cum emendatur uel inpru-€dentia uel neglegentia, iam res ipsa decoxit nec in tan-€tum postmodo exuberat, ut et se amissam restituat et €quaestum temporum praeteritorum resarciat. @@In ceteris seruis haec fere praecepta seruanda sunt, €quae me custodisse non paenitet, ut rusticos, qui modo €non incommode se gessissent, saepius quam urbanos fa-€miliarius adloquerer et cum hac comitate domini leuari @1 €perpetuum laborem eorum intellegerem, non numquam etiam €iocarer et plus ipsis iocari permitterem. iam illud saepe €facio, ut quasi cum peritioribus de aliquibus operibus nouis €deliberem et per hoc cognoscam cuiusque ingenium, quale €quamque sit prudens. tum etiam libentius eos id opus €adgredi uideo, de quo secum deliberatum et consilio ipso-rum susceptum putant. nam illa sollemnia sunt omnibus €circumspectis, ut ergastuli mancipia recognoscam, ut ex-€plorem, an diligenter uincti sint, an ipsae sedes custodiae €satis tutae munitaeque sint, num quem uilicus aut adligaue-€rit quempiam domino nesciente aut reuinxerit; nam utrum-€que maxime seruare debet, ut et quem pater familiae tali €poena multauerit, uilicus nisi eiusdem permissu compedi-€bus non eximat et quem ipse sua sponte uinxerit, ante quam sciat dominus, non resoluat, tantoque curiosior in-€quisitio patris familiae debet esse pro tali genere seruorum, €ne aut in uestiariis aut in ceteris praebitis iniuriose trac-€tentur, quanto et pluribus subiecti, ut uilicis, ut operum €magistris, ut ergastulariis, magis obnoxii perpetiendis iniu-€riis et rursus saeuitia atque auaritia laesi magis timendi sunt. itaque diligens dominus cum et ab ipsis tum et ab €solutis, quibus maior est fides, quaerit, an ex sua constitu-€tione iusta percipiant, atque ipse panis potionisque probi- @1 €tatem gustu suo explorat, uestem, manicas pedumque €tegumina recognoscit. saepe etiam querendi potestatem €faciat de iis, qui aut crudeliter eos aut fraudulenter infes-€tent. nos quidem aliquando iuste dolentis tam uindicamus, €quam animaduertimus in eos, qui seditionibus familiam €concitant, qui calumniantur magistros suos, ac rursus prae-€mio prosequimur eos, qui strenue atque industrie se gerunt. feminis quoque fecundioribus, quarum in subole certus €numerus honorari debet, otium, non numquam et libertatem €dedimus, cum conplures natos educassent. nam cui tres €erant filii, uacatio, cui plus, libertas quoque contingebat. €haec et iustitia et cura patris familiae multum confert au-gendo patrimonio. sed et illa meminerit, cum e ciuitate €remeauerit, deos penatis adorare, deinde, si tempestiuum €erit, confestim, si minus, postero die fines oculis perlust-€rare, omnis partis agri reuisere atque aestimare, num €quid absentia sua de disciplina et custodia remiserit, num €aliqua uitis, num arbor, num fruges absint; tum etiam €pecus et familiam recenseat fundique instrumentum et supel-€lectilem. quae cuncta si per pluris annos facere instituerit, €bene moratam disciplinam, cum senectus aduenerit, op-€tinebit. nec erit ulla eius aetas annis ita confecta, ut €spernatur a seruis.  ôÿ@@@@{1Qualis corporaturae mancipia cuique operi contribuenda sint}1 @@Dicendum etiam est, quibus operibus quemque habitum @1 €corporis aut animi contribuendum putemus. magistros pe-€coribus oportet praeponere sedulos ac frugalissimos. ea res €utraque plus quam corporis statura roburque confert huic €negotio, quoniam id ministerium custodiae diligentis et artis officium est. bubulco quamuis necessaria non tamen €satis est indoles mentis, nisi eum uastitas uocis et habitus €metuendum pecudibus efficit. sed temperet uires cle-€mentia, quoniam terribilior debet esse quam saeuior, ut et €obsequantur eius imperiis et diutius perennent boues, non €confecti uexatione simul operum uerberumque. sed quae €sint magistrorum munia quaeque bubulcorum, suo loco repe-tam; nunc admonuisse satis est nihil in his, in illis pluri-€mum referre uires et proceritatem. nam longissimum quem-€que aratorem, sicut dixi, faciemus, et propter id, quod €paulo ante rettuli, et quod in re rustica nullo minus opere €fatigatur prolixior, quia in arando stiuae pene rectus inni-€titur. mediastinus qualiscumque status potest esse, dum modo perpetiendo labori sit idoneus. uineae non sic altos €quem ad modum latos et lacertosos uiros exigunt, nam hic €habitus fossuris et putationibus ceterisque earum culturis €magis aptus. minus in hoc officio quam in ceteris agrico-€latio frugalitatem requirit, quia et in turba et sub monitore €uinitor opus facere debet ac plerumque uelocior animus €est inproborum hominum, quem desiderat huius operis con-€ditio. non solum enim fortem, sed et acuminis strenui €ministrum postulat, ideoque uineta plurimum per adligatos @1 excoluntur. nihil tamen eiusdem agilitatis homo frugi non €melius quam nequam faciet. hoc interposui, ne quis exi-€stimet in ea me opinione uersari, qua malim per noxios €quam per innocentis rura colere. sed et illud censeo, ne €confundantur opera familiae, sic ut omnes omnia exsequan-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ±¨‰–tur. nam id minime conducit agricolae, seu quia nemo €suum proprium aliquod esse opus credit, seu quia cum €enisus est, non suo, sed communi officio proficit ideoque €labori multum se subtrahit; nec tamen uiritim malefactum €deprehenditur, quod fit a multis. propter quod separandi €sunt aratores a uinitoribus et uinitores ab aratoribus iique a mediastinis. classes etiam non maiores quam denum €hominum faciundae, quas decurias appellauerunt antiqui et €maxime probauerunt, quod is numeri modus in opere com-€modissime custodiretur nec praeeuntis monitoris diligen-tiam multitudo confunderet. itaque si latior est ager, in €regiones deducendae sunt eae classes diuidundumque ita €opus, ut neque singuli biniue sint, quoniam dispersi non €facile custodiuntur, nec tamen supra decem, ne rursus, ubi €nimia turba sit, id opus ad se pertinere singuli non exi-€stiment. haec ordinatio non solum concitat aemulationem, €sed et deprehendit ignauos. nam cum certamine opus exci-€tetur, tum in cessantis animaduersio iusta et sine querela €uidetur adhiberi. @@Sed nimirum, dum quae maxime prouidenda sunt €agricolae futuro praecipimus, de salubritate, de uia, de €uicino, de aqua, situ uillae, fundi modo, colonorum et €seruorum generibus, officiorum operumque distributione @1 €tempestiue per haec ad ipsum iam terrae cultum perueni-€mus, de quo pluribus libro insequente mox disseremus. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER SECVNDVS €@@@@SEMENTIVVS}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER SECVNDVS HAEC CONTINET}1 ‘I. Terram nec senescere nec fatigari, si stercores. II. Quot sint genera terreni. III. Quot deinde species generibus subiungantur. IIII. Quod solum maxime probetur. V. Quem ad modum siluestris locus excolatur et ar-€uum fiat. VI. Quem ad modum pinguis et frumentarius ager €dinoscatur. VII. Quae sequenda quaeque uitanda sint in proscin-€dendo solo. VIII. Quem ad modum ab opere disiuncti boues curari €debeant. VIIII. Quibus temporibus quidque genus soli proscinden-€dum et iterandum sit. X. Quem ad modum frumentarius ager stercorandus sit. XI. De seminum generibus. XII. De temporibus sationum. XIII. Quantum cuique seminis in iugerum adiciendum sit. @1 XIIII. Quem ad modum emendetur salsa et uliginosa €terra. XV. Quem ad modum ad sementem frumenta sint €eligenda. XVI. Quem ad modum facta semente frumenta colenda €sint. XVII. De sartione. XVIII. De runcatione. XVIIII. Quod solum cuique legumini conueniat. XX. Quem ad modum et quot operis iugerum quod-€que frumentorum et leguminum colatur. XXI. Pro modo cuiusque agri quot operae desiderentur. XXII. Quae legumina agris prosint quaeque noceant. XXIII. De generibus stercoris. XXIIII. Quibus temporibus agri stercorandi sint. XXV. Quem ad modum ex aruo prata fiant. XXVI. Quem ad modum facta prata colantur. XXVII. Quem ad modum succisum faenum tractari et €condi debeat. XXVIII. De area constituenda. XXVIIII. De messe facienda. XXX. Quo modo araturae fieri debeant. XXXI. Quae per ferias liceat agricolis et quae non €liceat facere. @1 ¡ôÿ@@@@{1Terram nec senescere nec fatigari si stercores}1 @@Quaeris ex me, P. Siluine, quod ego sine cunctatione €non recuso docere, cur priore libro ueterem opinionem €fere omnium, qui de cultu agrorum locuti sunt, a principio €confestim reppulerim falsamque sententiam repudiauerim €censentium longo aeui situ longique iam temporis exerci-tatione fatigatam et effetam humum consenuisse. nec te €ignoro cum et aliorum inlustrium scriptorum tum praecipue €Tremeli auctoritatem reuereri, qui, cum plurima rusticarum €rerum praecepta simul eleganter et scite memoriae prodi-€derit, uidelicet inlectus nimio fauore priscorum de simili €materia disserentium falso credidit, parentem omnium ter-€ram sicut muliebrem sexum aetate anili iam confectam €progenerandis esse fetibus inhabilem. quod ipse quoque confiterer, si in totum nullae fruges prouenirent. nam et €hominis tum demum declaratur sterile senium, non cum €desinit mulier trigeminos aut geminos parere, sed cum €omnino nullum conceptum edere ualet. itaque transactis €iuuentae temporibus, etiam si longa uita superest, partus €tamen annis denegatus non restituitur. at e contrario €seu sponte seu quolibet casu derelicta humus, cum est €repetita cultu, magno faenore cessatorum colono respondet. @1 non ergo est exiguarum frugum causa terrae uetustas, si €modo, cum semel inuasit senectus, regressum non habet €nec reuirescere aut repubescere potest, sed ne lassitudo €quidem soli minuit agricolae fructum. neque enim pru-€dentis est adduci tamquam in hominibus nimiae corporis €exercitationi aut oneris alicuius ponderi, sic cultibus et agitationibus agrorum fatigationem succedere. quid ergo €est, inquis, quod adseuerat Tremelius, intacta et siluestria €loca, cum primum ceperint cultum, exuberare, mox deinde €non ita respondere labori colonorum? uidet sine dubio, €quid eueniat, sed cur id accidat, non peruidet. neque €enim idcirco rudis et modo ex siluestri habitu in aruum €transducta fecundior haberi terra debet, quod sit requie-€tior et iunior, sed quod multorum annorum frondibus et €herbis, quas suapte natura progenerabat, uelut saginata €largioribus pabulis facilius edendis educandisque frugibus sufficit. at cum perruptae rastris et aratris radices her-€barum ferroque succisa nemora frondibus suis desierunt €alere matrem, quaeque temporibus autumni frutectis et €arboribus delapsa folia superiaciebantur, mox conuersa €uomeribus et inferiori solo, quod plerumque est exilius, €permixta atque absumpta sunt, sequitur, ut destituta pri-stinis alimentis macrescat humus. non igitur fatigatione, €quem ad modum plurimi crediderunt, nec senio, sed nostra €scilicet inertia minus benigne nobis arua respondent. licet €enim maiorem fructum percipere, si frequenti et tempestiua €et modica sterceratione terra refoueatur. de cuius cultu @1 €dicturos nos priori uolumine polliciti iam nunc disse-€remus.  ôÿ@@@@{1Quot sint genera terreni}1 @@Callidissimi rusticarum rerum, Siluine, genera terreni €tria esse dixerunt, campestre, collinum, montanum. cam-€pum non aequissima situm planitie nec perlibrata, sed €exigue prona, collem clementer et molliter adsurgentem, €montem sublimem et asperum, sed nemorosum et herbi-€dum, maxime probauerunt. @8 ôÿ@@@@{1Quot deinde species generibus subiungantur}1 @8 his autem generibus singulis €senae species contribuuntur, soli pinguis uel macri, soluti €uel spissi, umidi uel sicci, quae qualitates inter se mixtae €uicibus et alternatae plurimas efficiunt agrorum uarietates. €eas enumerare non est artificis agricolae; neque enim artis €officium est per species, quae sunt innumerabiles, euagari €et ingredi per genera, quae possunt et cogitatione mentis €et ambitu uerborum facile copulari. @8 ôÿ@@@@{1Quod solum maxime probetur}1 @8 recurrendum est igitur ad €qualitatium inter se dissidentium quasi quasdam coniunctio-€nes, quas Graeci $SUZUGI/AS E)NANTIOTH/TWN&, nos discordantium €conparationes tolerabiliter dixerimus. atque etiam signi-€ficandum est ex omnibus, quae terra progeneret, plura €campo magis quam colle, plura pingui solo quam macro laetari. de siccaneis et riguis non conperimus, utra nu-€mero uincant, quoniam utrimque paene infinita sunt, quae @1 €siccis quaeque umidis locis gaudent; sed ex his nihil non €melius resoluta humo quam densa prouenit. quod noster €quoque Vergilius, cum et alias fecundi arui laudes rettulisset, €adiecit: €@@@@et cui putre solum, namque hoc imitamur arando. €neque enim aliud est colere quam resoluere et fermen-tare terram, ideoque maximos quaestus ager praebet idem €pinguis ac putris, quia cum plurimum reddat, minimum €poscit, et quod postulat exiguo labore atque inpensa con-€ficitur: praestantissimum igitur tale solum iure dicatur. €proximum deinde huic pinguiter densum, quod inpensam coloni laboremque magno fetu remuneratur. tertia est ratio €loci rigui, quia sine inpensa fructum reddere potest. hanc €primam Cato esse dicebat, qui maxime reditum pratorum €ceteris anteponebat; sed nos de agitatione terrae nunc loquimur, non de situ. nullum deterius habetur genus, €quam quod est pariter siccum et densum et macrum, quia þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¢—ƒcum difficulter tractetur, tum ne tractatum quidem gratiam €refert nec relictum pratis uel pascuis abunde sufficit. itaque €hic ager siue exercetur seu cessat, colono est paenitendus €ac tamquam pestilens refugiendus. nam ille mortem facit, €hic taeterrimam comitem mortis famem, si tamen Graecis €camenis habemus fidem clamitantibus: €@@@@$LIMW=| D' OI)/KTISTON QANE/EIN. ôÿ@@@@{1Quem ad modum siluestris locus excolatur et aruum fiat}1 @@Sed nunc potius uberioris soli meminerimus, cuius €demonstranda est duplex tractatio, culti et siluestris. de @1 €siluestri regione in aruorum formam redigenda prius dice-€mus, quoniam est antiquius facere agrum quam colere. €incultum igitur locum consideremus, siccus an umidus, €nemorosus arboribus an lapidibus confragosus, iuncone sit €et gramine uestitus an felictis aliisue frutectis inpeditus. si umidus erit, abundantia uliginis ante siccetur fossis. €earum duo genera cognouimus, caecarum et patentium. €spissis atque cretosis regionibus apertae relinquuntur; at €ubi solutior humus est, aliquae fiunt patentes, quaedam €etiam occaecantur, ita ut in eas ora hiantium fossarum €conpetant, sed latius apertas summa parte decliuesque et €ad solum coartatas imbricibus supinis similes facere conue-€niet. nam quarum recta sunt latera, celeriter aquis uitian-tur et superioris soli lapsibus replentur. opertae rursus €occaecari debebunt sulcis in altitudinem tripedaneam de-€pressis; qui cum parte dimidia lapides minutos uel nudam €glaream receperint, aequentur superiecta terra, quae fuerat €effossa. uel si nec lapis erit nec glarea, sarmentis co-€nexus uelut funis informabitur in eam crassitudinem, quam €solum fossae possit angustae quasi adcommodatam coar-tatamque capere. tum per imum contendetur, ut super €calcatis cupressinis uel pineis aut, si eae non erunt, aliis €frondibus terra contegatur, in principio atque exitu fossae @1 €more ponticulorum binis saxis tantum modo pilarum uice €constitutis et singulis superpositis, ut eius modi constructio €ripam sustineat, ne praecludatur umoris inlapsus atque €exitus. nemorosi frutectosique tractus duplex cura est uel €exstirpandis radicitus arboribus et remouendis uel, si rarae sunt, tantum succidendis incendendisque et inarandis. ac €saxosum facile est expedire lectione lapidum, quorum si €magna est abundantia, uelut quibusdam substructionibus €partes agri sunt occupandae, ut reliquae emundentur, uel €in altitudinem sulco depresso lapides obruendi; quod ta-men ita faciendum erit, si suadebit operarum uilitas. iunci €et graminis pernities repastinatio est, felicis frequens ex-€stirpatio, quae uel aratro fieri potest, quoniam intra bien-€nium saepius conuulsa emoritur, celerius etiam, si eodem €tempore stercores et lupino uel faba conseras, ut cum €aliquo reditu medearis agri uitio. namque constat felicem €sationibus et stercoratione facilius interemi. uerum et si €subinde nascentem falce decidas, quod uel puerile opus est, intra praedictum tempus uiuacitas eius absumitur. sed €iam expediendi rudis agri rationem sequitur cultorum noua-€lium cura, de qua mox quid censeam profitebor, si quae €ante discenda sunt, aruorum studiosis praecepero. @1 ‰…ô@@@@{1Quem ad modum pinguis et frumentarius ager dinoscatur}1 …@@Plurimos antiquorum, qui de rusticis rebus scripserunt, €memoria repeto quasi confessa nec dubia signa pinguis ac €frumentorum fertilis agri prodidisse dulcedinem soli pro-€priam, herbarum et arborum prouentum, colorem nigrum uel cinereum. nihil de ceteris ambigo, de colore satis €admirari non possum cum alios tum etiam Cornelium €Celsum, non solum agricolationis, sed uniuersae naturae €prudentem uirum, sic et sententia et uisu deerrasse, ut €oculis eius tot paludes, tot etiam campi salinarum non €occurrerent, quibus fere contribuuntur praedicti colores. nullum enim temere uidemus locum, qui modo pigrum €contineat umorem, non eundem uel nigri uel cinerei co-€loris, nisi forte in eo fallor ipse, quod non putem aut in €solo limosae paludis et uliginis amarae aut in maritimis areis €salinarum gigni posse laeta frumenta. sed est manifestior €hic antiquorum error, quam ut pluribus argumentis conuin-€cendus sit. non ergo color tamquam certus auctor testis est bonitatis aruorum, et ideo frumentarius ager, id est €pinguis, magis aliis qualitatibus aestimandus est. nam ut €fortissimae pecudes diuersos et paene innumerabiles, sic €etiam robustissimae terrae plurimos et uarios colores sor-€titae sunt. itaque considerandum erit, ut solum, quod ex-colere destinamus, pingue sit. per se tamen id parum est, €si dulcedine caret, quod utrumque satis expedita nobis €ratione contingit discere. nam perexigua conspargitur aqua €glaeba manuque subigitur, ac si glutinosa est, quamuis €leuissimo tactu pressa inhaerescit et €@@@@picis in morem ad digitos lentescit habendo, €ut ait Vergilius, eademque inlisa humo non dissipatur, @1 €quae res nos admonent inesse tali materiae naturalem sucum et pinguitudinem. sed si uelis scrobibus egestam €humum recondere et recalcare, cum aliquo quasi fer-€mento abundauerit, certum erit esse eam pinguem, cum €defuerit, exilem, cum aequauerit, mediocrem. quamquam €ista, quae nunc rettuli, non tam uera possint uideri, si sit €pulla terra, quae melius prouentu frugum adprobatur. saporem quoque sic dinoscemus: ex ea parte agri, quae €maxime displicebit, effossae glaebae et in fictili uaso made-€factae dulci aqua permisceantur ac more faeculenti uini €diligenter colatae gustu explorentur; nam qualem traditum €ab eis rettulerit humor saporem, talem esse dicemus eius €soli. sed et citra hoc experimentum multa sunt, quae et €dulcem terram et frumentis habilem significent, ut iuncus, €ut calamus, ut gramen, ut trifolium, hebulum, rubi, pruni €siluestres et alia conplura, quae etiam indagatoribus aqua-rum nota non nisi dulcibus terrae uenis educantur. nec €contentos esse nos oportet prima specie summi soli, et €diligenter exploranda est inferioris materiae qualitas, ter-€rena necne sit. frumentis autem sat erit, si aeque bona €suberit bipedanea humus; arboribus altitudo quattuor pe-€dum abunde est. haec cum ita explorauerimus, agrum €sationibus faciundis expediemus. is autem non minimum €exuberat, si curiose et scite subigitur. quare antiquissimum €est formam huius operis conscribere, quam uelut sec- @1 €tam legemque in proscindendis agris sequantur agri-€colae. ôÿ@@@@{1Quae sequenda quaeque uitanda sint in proscindendo solo}1 @@Igitur in opere boues arte iunctos habere conuenit, quo €speciosius ingrediantur sublimes et elatis capitibus ac minus €colla eorum labefactentur iugumque melius aptum ceruici-€bus insidat. hoc enim genus iuncturae maxime probatum €est. nam illud, quod in quibusdam prouinciis usurpatur, €ut cornibus inligetur iugum, fere repudiatum est ab omni-€bus, qui praecepta rusticis conscripserunt, neque inmerito. plus enim queunt pecudes collo et pectore conari quam €cornibus, atque hoc modo tota mole corporis totoque €pondere nituntur, at illo retractis et resupinis capitibus €excruciantur aegreque terrae summam partem leui admo-€dum uomere sauciant et ideo minoribus aratris moliuntur, €quia non ualent alte perfossa noualium terga rescindere; €quod cum fit, omnibus uirentibus plurimum confertur, nam €penitus aruis sulcatis maiore incremento segetum arborum-que fetus grandescunt. et in hoc igitur a Celso dissentio, €qui reformidans inpensam, quae scilicet largior est in am-€plioribus armentis, censet et exiguis uomeribus et den-€talibus terram subigere, quo minoris formae bubus id ad-€ministrari possit, ignorans plus esse reditus in ubertate €frugum quam inpendii, si maiora mercemur armenta, prae-€sertim in Italia, ubi arbustis atque oleis consitus ager altius €resolui ac subigi desiderat, ut et summae radices uitium €olearumque uomeribus rescindantur, quae si maneant, fru-€gibus obsint, et inferiores penitus subacto solo facilius capiant umoris alimentum. potest tamen illa Celsi ratio €Numidiae et Aegypto conuenire, ubi plerumque arboribus €uiduum solum frumentis seminatur, atque eius modi terram @1 €pinguibus harenis putrem uelut cinerem solutam quamuis þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¢˜™…leuissimo dente moueri satis est. bubulcum autem per €proscissum ingredi oportet alternisque uersibus obliquum €tenere aratrum et alternis recto plenoque sulcare, sed ita €ne cubi crudum solum et inmotum relinquat, quod agricolae scamnum uocant, boues, cum ad arborem uenerint, for-€titer retinere ac retardare, ne in radicem maiore nisu uomis €inpactus colla conmoueat neue aut cornu bos ad stipitem €uehementius offendat aut extremo iugo truncum delibet €ramumque deplantet. uoce potius quam uerberibus terreat, €ultimaque sint opus recusantibus remedia plagae. numquam €stimulo lacessat iuuencum, quae res taetratum calcitro-€sumque eum reddit, non numquam tamen admoneat fla-gello. sed nec in media parte uersurae consistat detque €requiem in summa, ut spe cessandi totum spatium bos €agilius enitatur. sulcum autem ducere longiorem quam €pedum centum uiginti contrarium pecori est, quoniam plus aequo fatigatur, ubi hunc modum excessit. cum uentum €erit ad uersuram, in priorem partem iugum propellat et €boues inhibeat, ut colla eorum refrigescant, quae celeriter €conflagrant, nisi adsidue stringantur, et ex eo tumor ac €deinde ulcera inuadunt. nec minus dolabra quam uomere €bubulcus utatur et praefractas stirpes summasque radices, €quibus ager arbusto consitus inplicatur, omnis refodiat ac €persequatur. @1  ôÿ@@@@{1Quem ad modum ab opere disiuncti boues curari debeant}1 @@Boues cum ab opere disiunxerit, substrictos confricet €manibusque conprimat dorsum et pellem reuellat nec pa-€tiatur corpori adhaerere, quia et genus morbi maxime est armentis noxium. colla subigat merumque faucibus, si €aestuauerint, infundat; satis autem est singulis uini sexta-€rios praebere. sed ante ad praesaepia boues religari non €expedit, quam sudare atque anhelare desierint. cum deinde €tempestiue potuerint uesci, non multum nec uniuersum €cibum, sed partibus et paulatim praebere conuenit. quem €cum absumpserint, ad aquam duci oportet sibiloque adlectari, €quo libentius bibant, tum demum reductos largiore pabulo €satiari. hactenus de officio bubulci dixisse abunde est. €sequitur, ut tempora quoque subigendi arui praecipiamus.  ôÿ@@@@{1Quibus temporibus quidque genus soli proscindendum et iterandum sit}1 @@Pingues campi, qui diutius continent aquam, proscin-€dendi sunt anni tempore iam incalescente, cum omnis her-€bas ediderint neque adhuc earum semina maturuerint. sed €tam frequentibus densisque sulcis arandi sunt, ut uix dinosca-€tur, in utram partem uomer actus sit, quoniam sic omnes radices herbarum perruptae necantur. sed et conpluribus €iterationibus sic resoluatur ueruactum in puluerem, ut uel €nullam uel exiguam desideret occationem, cum seminaui-€mus. nam ueteres Romani dixerunt male subactum agrum, qui satis frugibus occandus sit. eum porro an recte are- @1 €tur frequenter explorare debet agricola nec tantum uisu, €qui fallitur non numquam superfusa terra latentibus scam-€nis, uerum etiam tactu, qui minus decipitur, cum solidi rigo-€ris admota pertica transuersis sulcis inseritur. ea si aequa-€liter ac sine offensatione penetrauit, manifestum est totum €solum deinceps esse motum; sin autem subeunti durior €aliqua pars obstitit, crudum ueruactum esse demonstrat. €hoc cum saepius bubulci fieri uident, non conmittunt €scamna facere. igitur uliginosi campi proscindi debent post Idus mensis Aprilis. quo tempore cum arati fuerint, €uiginti diebus interpositis circa solstitium, quod est nonum €uel octauum Kalendas Iulias, iteratos esse oportebit ac €deinde circa Septembris Kalendas tertiatos, quoniam in €id tempus ab aestiuo solstitio conuenit inter peritos rei €rusticae non esse arandum, nisi si magnis, ut fit non num-€quam, subitaneis imbribus quasi hibernis pluuiis terra per-maduerit. quod cum accidit, nihil prohibet, quo minus €mense Iulio ueruacta subigantur. sed quandoque arabitur, €obseruabimus, ne lutosus ager tractetur neue exiguis nim-€bis semimadidus, quam terram rustici uariam cariosamque €appellant. ea est, cum post longas siccitates leuis pluuia €superiorem partem glaebarum madefecit, inferiorem non €adtigit. nam quae limosa uersantur arua, toto anno desi-€nunt posse tractari nec sunt habilia sementi aut occationi €aut sationi; at rursus, quae uaria subacta sunt, continuo triennio sterilitate adficiuntur. medium igitur tempera-€mentum maxime sequamur in arandis agris, ut neque suco €careant nec abundent uligine, quippe nimius umor, ut @1 €dixi, limosos lutososque reddit, at qui siccitatibus arue-€runt, expediri probe non possunt. nam uel respuitur duri-€tia soli dens aratri, uel si qua parte penetrauit, non minute €diffundit humum, sed uastos caespites conuellit, quibus €obiacentibus inpeditum aruum minus recte potest iterari, €quia ponderibus glaebarum, sicut aliquis obstantibus funda-€mentis uomis a sulco repellitur, quo euenit, ut in iteratione €quoque scamna fiant et boues iniquitate operis maxime mulcentur. accedit huc, quod omnis humus quamuis lae-€tissima tamen inferiorem partem ieiuniorem habet eamque €adtrahunt excitatae maiores glaebae, quo euenit, ut infe-€cundior materia mixta pinguiori segetem minus uberem €reddat, tum etiam ratio rustici adgrauatur exiguo profectu operis. iusta enim fieri nequeunt, cum induruit ager. ita-€que siccitatibus censeo quod iam proscissum est iterare €pluuiamque opperiri, quae madefacta terra facilem nobis €culturam praebeat. sed iugerum talis agri quattuor operis €expeditur; nam commode proscinditur duabus, una ite-€ratur, tertiatur dodrante, in liram satum redigitur qua-€drante operae. liras autem rustici uocant easdem porcas, €cum sic aratum est, ut inter duos latius distantis sulcos medius cumulus siccam sedem frumentis praebeat. colles €pinguis soli peracta satione trimestrium mense Martio, si €uero tepor caeli siccitasque regionis suadebit, Februario €statim proscindendi sunt, deinde ab Aprile medio usque €in solstitium iterandi tertiandique Septembri circa aequi-€noctium, ac totidem operis, quot uliginosi campi, excoli- @1 tur iugerum talis agri. sed in arando maxime est obseruan-€dum, semper ut transuersus mons sulcetur. nam hac ra-€tione difficultas adcliuitatis infringitur, laborque pecudum €et hominum commodissime sic minuitur. paulum tamen, €quotiensque iterabitur, modo in elatiora, modo in depres-€siora cliui obliquum agi sulcum oportebit, ut in utramque €partem rescindamus nec eodem uestigio terram moliamur. exilis ager planus, qui aquis abundat, primum aretur ul-€tima parte mensis Augusti, subinde Septembri sit iteratus €paratusque ad sementim circa aequinoctium. expeditior €autem labor eius modi solo est, eoque pauciores inpenduntur €operae; nam tres uni iugero sufficiunt. item graciles cliui €non sunt aestate arandi, sed circa Septembris Kalendas, €quoniam si ante hoc tempus proscinditur, effeta et sine €suco humus aestiuo sole peruritur nullasque uirium reli-€quias habet. itaque optime inter Kalendas et Idus Septem-€bris aratur ac subinde iteratur, ut primis pluuiis aequi-€noctialibus conseri possit, neque in lira, sed sub sulco €talis ager seminandus est.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum frumentarius ager stercorandus sit}1 @@Prius tamen quam exilem terram iteremus, stercorare €conueniet, nam eo quasi pabulo gliscit. in campo rarius, €in colle spissius, acerui stercoris instar quinque modiorum €disponentur atque in plano pedes interualli quoquo uersus €octo, in cliuo duobus minus relinqui sat erit. sed id nobis @1 decrescente luna fieri placet, nam ea res herbis liberat €segetis. iugerum autem desiderat, quod spissius stercora-€tur, uehes quattuor et uiginti, quod rarius, duodeuiginti. €disiectum deinde protinus fimum inarari et adrui conuenit, €ne solis halitu uires amittat et ut permixta humus prae-€dicto alimento pinguescat. itaque, cum in agro disponen-€tur acerui stercoris, non debet maior modus eorum dissu-€pari, quam quem bubulci eodem die possint obruere.  ôÿ@@@@{1De seminum generibus}1 @@Quoniam sementi terram docuimus praeparare, nunc €seminum genera persequamur. prima et utilissima sunt €hominibus frumenta triticum et semen adoreum. tritici €genera conplura cognouimus, uerum ex iis maxime seren-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¦…dum est, quod robus dicitur, quoniam et pondere et nitore praestat. secunda conditio est habenda siliginis, cuius €species in pane praecipua pondere deficitur. tertium erit €trimenstre, cuius usus agricolis gratissimus, nam ubi propter €aquas aliamue causam matura satio est omissa, praesidium €ab hoc petitur; id porro genus est siliginis. reliquae tri-€tici species, nisi si quos multiplex uarietas frugum et ina-nis delectat gloria, superuacuae sunt. adorei autem ple-€rumque uidemus in usu genera quattuor: far, quod appel-€latur Clusinum, candidi oris et nitidi, far, quod uocatur €uennuculum, rutilum atque alterum candidum, sed utrum- @1 €que maioris ponderis quam Clusinum, semen trimenstre, €quod dicitur halicastrum, idque pondere et bonitate est praecipuum. sed haec genera tritici et adorei propterea €custodienda sunt agricolis, quoniam raro quisquam ager €ita situs est, ut uno semine contenti esse possimus, inter-€ueniente parte aliqua uel uliginosa uel arida. triticum €autem sicco loco melius coalescit, adoreum minus infesta-€tur umore.  @@Leguminum genera cum sint conplura, maxime grata €et in usu hominum uidentur faba, lenticula, pisum, pha-€selus, cicer, cannabis, milium, panicum, sesama, lupinum, €linum etiam et hordeum, quia ex eo tisana est. item €pabulorum optima sunt Medica et faenum Graecum nec minus uicia, proxima deinde cicera et eruum et farrago, €quae est ex hordeo. sed de his prius disseremus, quae €nostra causa seminantur, memores antiquissimi praecepti, €quo monemur, ut locis frigidis nouissime, tepidis celerius, €calidis ocissime iaciamus. nunc autem proinde ac si tem-€peratae regioni praecepta dabimus.  ôÿ@@@@{1De temporibus sationum}1 @@Placet nostro poetae adoreum atque etiam triticum €non ante seminare, quam occiderint Vergiliae. quod ipsum €numeris sic edisserit: €@@@@at si triticeam in messem robustaque farra €@@@@exercebis humum solisque instabis aristis, €@@@@ante tibi Eoae Atlantides abscondantur. @1 absconduntur autem altero et tricensimo die post autum-€nale aequinoctium, quod fere conficitur &7viiii& Kal. Octo-€bris; propter quod intellegi debet tritici satio dierum sex €et quadraginta ab occasu Vergiliarum, qui fit ante diem €nonum Kalendas Nouembris ad brumae tempora. sic enim €seruant prudentes agricolae, ut quindecim diebus prius, €quam conficiatur bruma, totidemque post eam confectam €neque arent neque uitem aut arborem putent; nos quo-€que non abnuimus in agro temperato et minime umido sementem sic fieri debere, ceterum locis uliginosis atque €exilibus aut frigidis aut etiam opacis plerumque citra Ka-€lendas Octobris seminare conuenire, €@@@@dum sicca tellure licet, dum nubila pendent, €ut prius conualescant radices frumentorum, quam hiber-€nis imbribus aut gelidis pruinisue infestentur. sed quam-€uis tempestiue sementis confecta erit, cauebitur tamen, €ut patentis liras crebrosque sulcos aquarios, quos non nulli €elices uocant, faciamus et omnem umorem in colliquias atque inde extra segetes diriuemus. nec ignoro quosdam €ueteres auctores praecepisse, ne seminarentur agri, nisi €cum terra pluuiis permaduisset; quod ego, si tempestiue €conpetat, magis conducere agricolae non dubito. sed si, €quod euenit non numquam, seri sunt imbres, quamuis si-€tienti solo recte semen conmittitur, idque etiam in quibus- @1 €dam prouinciis, ubi status talis caeli est, usurpatur. nam €quod sicco solo ingestum et inoccatum est, proinde ac €si repositum in horreo non corrumpitur, atque ubi uenit imber, multorum dierum sementis uno die surgit. Treme-€lius quidem adseuerat, prius quam inpluuerit, ab auibus aut €formicis sata non infestari, dum aestiuis serenitatibus ager €aret, idque etiam saepius nos experti uerum adhuc esse €conperimus. magis apte tamen in eius modi agris adoreum €quam triticum seritur, quoniam folliculum, quo continetur, €firmum et durabilem aduersus longioris temporis umorem €habet.  ôÿ@@@@{1Quantum cuique seminis in iugerum adiciendum sit}1 @@Iugerum agri pinguis plerumque modios tritici quattuor, €mediocris quinque postulat; adori modios nouem, si est €laetum solum, si mediocre, decem desiderat. nam quamuis €de mensura minus auctoribus conuenit, hanc tamen uideri €commodissimam docuit noster usus; quem si quis sequi €recusat, utatur praeceptis eorum, qui uberem campum in €singula iugera tritici, quibus et adori, octo modiis obse-€rere praecipiunt atque hac portione mediocribus agris se-mina praebenda censent. nobis ne istam quidem, quam €praediximus, mensuram semper placet seruari, quod eam €uariat aut loci aut temporis aut caeli conditio: loci, cum uel €in campis uel collibus frumentum seritur atque iis uel pingui- @1 €bus uel mediocribus uel macris; temporis, cum autumno aut €etiam ingruente hieme frumenta iacimus, nam prima semen-€tis rarius serere permittit, nouissima spissius postulat; caeli, €cum aut pluuium aut siccum est, nam illud idem quod prima sementis, hoc quod ultima desiderat. omne autem fru-€mentum maxime campo patente et ad solem prono aprico-€que et soluto laetatur; collis enim quamuis granum ro-€bustius aliquanto, minus tamen tritici reddit. densa creto-€saque et uliginosa humus siliginem et far adoreum non €incommode alit. hordeum nisi solutum et siccum locum non patitur. atque illa uicibus annorum requietum agita-€tumque alternis et quam laetissimum uolunt aruum; hoc €nullam mediocritatem postulat, nam uel pinguissima uel €macerrima humo iacitur. illa post continuos imbris, si €necessitas exigat, quamuis adhuc limoso et madente solo €sparseris, iniuriam sustinent; hoc si lutoso conmiseris, emoritur. siliginis autem uel tritici, si mediocriter cretosus €uliginosusue ager est, etiam paulo plus quam, ut prius iam €dixi, quinque modiis ad sationem opus est. at si siccus €et resolutus locus idemque uel pinguis uel exilis est, quat-€tuor, quoniam et e contrario macer tantundem seminis po-scit, nam nisi rare conseritur, uanam et minutam spicam €facit. at ubi ex uno semine pluribus culmis fructificauit, €etiam ex rara segete densam facit. inter cetera quoque €non ignorare debemus quinta parte seminis amplius occu-€pari agrum consitum arbusto quam uacuum et apertum. @1 €@@Atque adhuc de satione autumnali loquimur; hanc enim potissimam ducimus. sed est altera, cum cogit necessitas: €semenstrem uocant agricolae. ea locis praegelidis ac niuo-€sis, ubi aestas est umida et sine uaporibus, recte conmit-€titur, ceteris admodum raro respondet. quam tamen ipsam €celeriter et utique ante aequinoctium uernum conueniet €peragere; si uero locorum et caeli conditio patietur, quanto maturius seuerimus, commodius proueniet. neque enim €est ullum, sicut multi crediderunt, natura trimenstre semen, €quippe idem iactum autumno melius respondet. sed sunt €nihilo minus quaedam aliis potiora, quae sustinent ueris €tepores, ut siligo et hordeum Galaticum et halicastrum €granumque fabae Marsicae. nam cetera robusta frumenta €semper ante hiemem seri debent in regionibus temperatis. ‰ˆô@@@@{1Quem ad modum emendetur salsa et uliginosa terra}1 ˆˆ@@Solet autem salsam non numquam et amaram uligi-€nem uomere terra, quae quamuis matura iam sata manante €noxio umore corrumpit et locis calentibus sine ulla stirpe seminum areas reddit. eam glaebam signis adhibitis notari €conuenit, ut suo tempore uitiis eius modi medeamur; nam €ubi uel uligo uel alia quae pestis segetem enecat, ibi co-€lumbinum stercus uel, si id non est, folia cupressi conuenit €spargi et inarari. sed antiquissimum est omnem inde €umorem facto sulco deducere; aliter uana erunt praedicta €remedia. nonnulli pelle hyaenae satoriam trimodiam uestiunt @1 €atque ita ex ea, cum paulum inmorata sunt semina, iaciunt non dubitantes prouentura, quae sic sata sint. quaedam €etiam subterraneae pestes adultas segetes radicibus sub-€sectis enecant; id ne fiat, remedio est aquae mixtus sucus €herbae, quam rustici sedum appellant, nam hoc medica-€mine una nocte semina macerata iaciuntur. quidam cucumeris €anguinei umorem expressum et eiusdem tritam radicem di-€luunt aqua similique ratione madefacta semina terrae man-€dant. alii hac eadem aqua uel amurga insulsa, cum coepit þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨‰˜Šˆ‰infestari seges, perfundunt sulcos et ita noxia animalia €submouent. ‰‹ô@@@@{1Quem ad modum ad sementem frumenta sint eligenda}1 ˆ‹@@Illud deinceps praecipiendum habeo, ut demessis sege-tibus iam in area futuro semini consulamus. nam quod €ait Celsus, ubi mediocris est fructus, optimam quamque €spicam legere oportet separatimque ex ea semen reponere; €cum rursus amplior messis prouenerit, quicquid exteretur, €caphisterio expurgandum erit, et semper, quod propter mag-€nitudinem ac pondus in imo subsederit, ad semen reseruan-€dum. nam id plurimum prodest, quia quamuis celerius €locis umidis, tamen etiam siccis frumenta degenerant, nisi cura talis adhibetur. neque enim dubium est ex robusto @1 €semine posse fieri non robustum; quod uero protinus ex €leui natum sit, numquam robur accipere manifestum est, €ideoque Vergilius cum et alia tum et hoc de seminibus €praeclare sic disseruit: €@@@@uidi lecta diu et multo spectata labore €@@@@degenerare tamen, ni uis humana quotannis €@@@@maxima quaeque manu legeret, sic omnia fatis €@@@@in peius ruere ac retro sublapsa referri. granum autem rutilum si, cum est diffissum, eundem €colorem interiorem habet, integrum esse non dubitamus; €quod extrinsecus albidum, intus etiam candidum conspicitur, €leue ac uanum intellegi debet. nec nos tamquam optabilis €agricolis fallat siligo, nam hoc tritici uitium est et, quam-€uis candore praestet, pondere tamen uincitur. @8 ‰†ô@@@@{1Quem ad modum facta sementi frumenta colenda sint}1 @8 †uerum in €umido statu caeli recte prouenit et ideo locis manantibus €magis apta est. nec tamen ea longe nobis aut magna €difficultate requirenda est, nam omne triticum solo uligi-noso post tertiam sationem conuertitur in siliginem. proxi-€mus est his frumentis usus hordei, quod rustici hexasti-€chum, quidam etiam cantherinum appellant, quoniam et €omnia animalia, quae ruri sunt, melius quam triticum pascit €et hominem salubrius quam malum triticum, nec aliud €in egenis rebus magis inopiam defendit. seritur soluta €siccaque terra et uel praeualida uel exili, quia constat @1 €arua segetibus eius marcescere; propter quod pinguissimo €agro, cuius nimis uiribus noceri non possit, aut macro, cui nihil aliud, conmittitur. altero sulco seminari debet €post aequinoctium media fere sementi, si laeto solo, si €gracili, maturius. iugerum quinque modios occupabit, id-€que, ubi paulum maturuerit, festinantius quam ullum aliud €frumentum demetendum erit. nam et fragili culmo et nulla €uestitum palea granum eius celeriter decidit isdemque de €causis facilius teritur quam cetera. sed cum eius messem €sustuleris, optimum est noualia pati anno cessare, si mi-€nus, stercore saturare et omne uirus, quod adhuc inest terrae, propulsare. alterum quoque genus hordei est, quod €alii distichum, Galaticum nonnulli uocant, ponderis et can-€doris eximii, adeo ut tritico mixtum egregia cibaria familiae €praebeat. seritur quam pinguissimis, sed frigidis locis €circa Martium mensem; melius tamen respondet, si cle-€mentia hiemis permittit, cum seminatur circa Idus Ianua-rias. iugerum sex modios postulat. inter frumenta etiam €panicum ac milium ponenda sunt, quamuis iam legumini-€bus ea contribuerim, nam multis regionibus cibariis eorum €coloni sustinentur. leuem solutamque humum desiderant €nec in sabuloso solo, sed in harena quoque proueniunt, €modo umido caelo uel riguo solo, nam siccum cretosum-que reformidant. ante uer seri non possunt, quoniam €teporibus maxime laetantur, ultima tamen parte Martii €mensis commodissime terrae conmittuntur. nec inpensa @1 €graui rationem cultoris onerant, quippe sextariis fere quat-€tuor iugerum inplent; @8 ‰…ô@@@@{1De sartione. De runcatione}1 @8 …frequentem tamen exigunt sartionem €et runcationem, ut herbis liberentur. ea cum spicas edide-€runt, prius quam semina hient aestibus, manu carpuntur, €et suspensa in sole cum adsiccuerunt, reconduntur atque ita reposita perennant diutius quam cetera. panis ex €milio conficitur, qui ante quam refrigescat, sine fastidio po-€test absumi. panicum pinsitum et euolutum furfure, sed €milium quoque pultem quamuis in copia maxime cum €lacte non fastidiendam praebet.  ôÿ@@@@{1Quod solum cuique legumini conueniat}1 @@Quoniam de frumentis abunde praecepimus, de legu-€minibus deinceps disseremus. lupini prima ratio est, quod €et minimum operarum absumit et uilissime emitur et maxi-€me ex iis, quae seruntur, iuuat agrum. nam uineis iam €emaciatis et aruis optimum stercus praebet ac uel effeto €solo prouenit uel repositum in granario patitur aeuum. €boues per hiemem coctum maceratumque probe alit, fa-€mem quoque, si sterilitas annorum incessit, hominibus com-mode propulsat. spargitur statim ex area, atque id solum €omnium leguminum non desiderat requiem in horreo, siue €Septembri mense ante aequinoctium seu protinus a Ka-€lendis Octobribus crudis noualibus ingeras, et qualiter- @1 €cumque obruas, sustinet coloni neglegentiam. teporem €tamen autumni desiderat, ut celeriter confirmetur, nam si non ante hiemem conualuit, frigoribus adfligitur. reliquum €quod semini superest, in tabulatum, quo fumus peruenit, €optime reponas, quoniam si umor inuasit, uermes gignit; €qui simul atque oscilla lupinorum adederunt, reliqua pars €enasci non potest. id, ut dixi, exilem amat terram et ru-bricam praecipue, nam cretam reformidat limosoque non €exit agro. iugerum decem modiis occupat. ab hoc recte €phaselus terrae mandabitur uel in uetereto uel melius pin-€gui et restibili agro, nec amplius quattuor modiis iugerum €obseretur. similis quoque ratio est pisi, quod tamen faci-€lem et solutam terram desiderat tepidumque locum et €caelum frequentis umoris. eadem mensura iugerum uel €modio minus quam phaselum licet obserere primo tempore €sementis ab aequinoctio autumnali. @@Fabae pinguissimus locus uel stercoratus destinetur et €si ueteretum erit in ualle situm, quod a superiore parte €sucum accipit. prius autem iaciemus semina, deinde pro-€scindemus terram proscissamque in liram reuocabimus occa-€bimusque, quo altius largiore humo contegatur; nam id €plurimum refert, ut radices enatorum seminum penitus de-mersae sint. sin autem proximae messis occupandum erit @1 €restibile, desectis stramentis quattuor et uiginti uehes ster-€coris in iugerum disponemus dissipabimusque et similiter, €cum semen crudo solo ingesserimus, inarabimus inporci-€tumque occabimus; quamuis sint, qui negent locis frigidis €oportere occari fabam, quia exstantes glaebae a gelicidiis €adhuc eam teneram uindicent et aliquem teporem frigore laboranti praebeant. sunt etiam, qui putent in aruis hanc €eandem uice stercoris fungi; quod sic ego interpretor, ut €existimem non sationibus eius pinguescere humum, sed €minus hanc quam cetera semina uim terrae consumere. €nam certum habeo frumentis utiliorem agrum esse, qui nihil quam qui istam spicam proximo anno tulerit. iuge-€rum agri, ut Tremelio quattuor, ut nobis uidetur, fabae sex €occupant modii, si solum pingue sit, si mediocre, paulo €amplius, eaque nec macrum nec nebulosum locum patitur, €densa tamen humo saepe commode respondet. media se-€menti pars seri et pars ultima debet, quae septimontialis €satio dicitur; tempestiua frequentius, non numquam tamen sera melior est. post brumam parum recte seritur, pessime €uere; quamuis sit etiam trimestris faba, quae mense Fe-€bruario seratur, quinta parte amplius quam matura, sed €exiguas paleas nec multam siliquam facit. ueteres itaque €rusticos plerumque dicentis audio malle se maturae fabalia quam fructum trimestris. sed quocumque tempore anni €seretur, opera danda erit, ut quantum destinauerimus in @1 €sationem, tantum quinta decima luna, si tamen ea non €transcurret eo die solis radios, quod Graeci $A)PO/KROUSIN €uocant, si minus, quarta decima utique adhuc lunae cre-€scente lumine spargatur, etiam si confestim totum semen €operiri non poterit. nihil enim nocebitur ei nocturnis rori-€bus aliisue ex causis, dum a pecore et auibus uindicetur. priscis autem rusticis nec minus Vergilio prius amurga uel €nitro macerari eam et ita seri placuit, €@@@@laetior ut fetus siliquis fallacibus esset €@@@@et quamuis igni exiguo properata maderent. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨Š˜‹…nos quoque sic medicatam conperimus, cum ad maturi-€tatem perducta sit, minus a curculione infestari. sed et €illud, quod deinceps dicturi sumus, experti praecipimus. silente luna fabam uellito ante lucem, deinde cum in area €exaruerit, confestim, prius quam luna incrementum capiat, €excussam refrigeratamque in granarium conferto; sic con-€dita a curculionibus erit innoxia, maximeque ex legumini-€bus ea sine iumentis teri, sine uento purgari expeditissime sic poterit. modicus fasciculorum numerus resolutus in €extrema parte areae conligetur, quem per longissimum €eius mediumque spatium tres uel quattuor homines pro-€moueant pedibus et baculis furcisue contundant; deinde €cum ad alteram partem areae peruenerint, in aceruum cul- @1 mos regerant. nam semina excussa in area iacebunt, su-€perque ea paulatim eodem modo reliqui fasciculi excutientur, €ac durissimae quidem acus reiectae separataeque erunt a €cudentibus, minutae uero, quae de siliquis cum faba rese-€derint, aliter secernentur. nam cum aceruos paleis granis-€que mixtus in unum fuerit congestus, paulatim ex eo uenti-€labris per longius spatium iactetur, quo pacto palea, quae €leuior est, citra decidet, faba, quae longius emittitur, pura €eo perueniet, quo uentilator eam iaculabitur. @@Lentim modo semediata luna usque in duodeci-€mam solo tenui et resoluto uel pingui, sed sicco maxime €loco seri conuenit; nam in flore facile luxuria et umore €corrumpitur. quae ut celeriter prodeat et ingrandescat, €ante quam seritur, fimo arido permisceri debet, et cum ita €quatriduo aut quinque diebus requieuerit, spargi. sationes €eius duas seruamus, alteram maturam per mediam sementim, seriorem alteram mense Februario. iugerum agri paulo plus €quam modius occupat. ea ne curculionibus absumatur_ €nam etiam dum est in siliqua, exestur_curandum erit, ut €cum extrita sit, in aquam dimittatur et ab inani, quae pro-€tinus innatat, separetur solida; tum in sole siccetur et radice €silphi trita cum aceto adspargatur defriceturque atque ita €rursus in sole siccata et mox refrigerata recondatur, si maior €est modus, in horreo, si minor, in uasis oleariis salsamentariis- @1 €que; quae repleta cum confestim gypsata sunt, quandoque €in usus prompserimus, integram lentim repperiemus. potest €tamen etiam citra istam medicationem cineri mixta com-€mode seruari. @@Lini semen, nisi si magnus est eius in ea regione, quam €colis, prouentus et pretium proritat, serendum non est; €agris enim praecipue noxium est. itaque pinguissimum €locum et modice umidum poscit. seritur a Kalendis Octo-€bribus in ortum Aquilae, qui est &7vii& Idus Decembris. iu-€gerum agri octo modiis obseritur. non nullis placet macro €solo et quam spississimum semen eius conmitti, quo tenuius €linum proueniat. idem etiam, si laeto solo seratur mense €Februario, decem modios in iugerum iaci oportere dicunt. @@Sesama, quae rigantur, maturius, quae carent umore, €ab aequinoctio autumnali serenda sunt in Idus Octobres. €putre solum, quod Campani pullum uocant, plerumque de-€siderant; non deterius tamen etiam pinguibus harenis uel €congesticia humo proueniunt, tantumque seminis quantum €milium panicumque, interdum etiam duobus sextariis am-€plius in iugerum spargitur. sed hoc idem semen Ciliciae €Syriaeque regionibus ipse uidi mense Iunio Iulioque con-€seri et per autumnum, cum permaturuit, tolli. @@Cicer aut cicercula, quae piso est similis, mense Ianuario €aut Februario seri debet laeto loco caelo umido; quibusdam @1 €tamen Italiae locis ante Kalendas Nouembris seritur. tres €modii iugerum inplent. nec ullum legumen minus agro €nocet, sed raro respondet, quoniam nec siccitates nec €austros in flore sustinet; quae utraque incommoda fere eo tempore anni sunt, quo deflorescit. cicer, quod arie-€tillum uocatur, itemque alterius generis, quod Punicum, seri €mense Martio toto potest caelo humido loco quam laetis-€simo, nam etiam id terram laedit atque ideo inprobatur €a callidioribus agricolis; quod tamen si seri debeat, pri-€die macerandum erit, ut celerius enascatur. iugero modii €tres abunde sunt. @@Cannabis solum pingue stercoratumque et riguum uel €planum atque umidum et alte subactum deposcit. in qua-€dratum pedem seruntur grana sex eius seminis Arcturo €exoriente, quod est ultimo mense Februario, circa sextum €aut quintum Kalendas Martias, nec tamen usque in aequi-€noctium uernum, si sit pluuius caeli status, inprobe se-€retur. @@Ab his leguminibus ratio est habenda napi raparum-€que, nam utraque rusticos inplent. magis tamen utilia €rapa sunt, quia et maiore incremento proueniunt et non €hominem solum, uerum etiam boues pascunt, praecipue in €Gallia, ubi hiberna cibaria praedictis pecudibus id holus €praebet. solum putre et solutum res utraque desiderat nec densa nascitur humo. sed rapa campis et locis umi-€dis laetantur, napus deuexam amat et siccam tenuique pro-€piorem terram; itaque glareosis sabulosisque aruis melior @1 €exit, locique proprietas utriusque semen conmutat; nam-€que in alio solo rapa biennio sata conuertuntur in napum, €in alio napus raporum accipit speciem. riguis locis ut-€rumque recte ab solstitio seritur, siccis ultima parte mensis €Augusti uel prima Septembris. subactum solum pluribus €iterationibus aratri uel rastri largoque stercore satiatum postulant; nam id plurimum refert, non solum quod me-€lius ea proueniunt, sed quod etiam post fructum eorum €sic tractatum etiam solum segetes opimas facit. iugerum €agri non amplius quattuor sextariis raporum seminis obse-€rendum est; quarta parte amplius napi spargendum, quia €non in uentrem latescit, sed tenuem radicem deorsum agit. €@@Atque haec hominum causa serenda censemus, illa €deinde pecudum pabulorum genera conplura, sicut Medi-€cam, uiciam, farraginem quoque hordeaciam et auenam, €faenum Graecum nec minus eruum et ciceram; nam cetera €neque enumerare et minus serere dignamur, excepta tamen €cytiso, de qua dicemus in iis libris, quos de generibus surcu-lorum conscripsimus. sed ex iis, quae placent, eximia est €herba Medica, quod semel seritur, decem annis omnibus deinde €recte quater, interdum etiam sexiens demetitur, quod agrum €stercorat, quod omne emaciatum armentum ex ea pin-€guescit, quod aegrotanti pecori remedium est, quod iuge-rum eius toto anno tribus equis abunde sufficit; seritur, €ut deinceps praecipiemus. locum, in quo Medicam pro-€ximo uere saturus es, proscindito circa Kalendas Octobris @1 €et eum tota hieme putrescere sinito, deinde Kalendis €Februariis diligenter iterato et lapides omnes elegito glae-€basque obfringito, postea circa Martium mensem tertiato €et occato. cum sic terram subegeris, in morem horti €areas latas pedum denum, longas pedum quinquagenum €facito, ut per semitas aqua ministrari possit aditusque utra-€que parte runcantibus pateat. deinde uetus stercus inicito atque ita mense ultimo Aprili serito tantum, quantum ut €singuli cyathi seminis locum occupent decem pedum longum €et quinque latum. quod ubi feceris, ligneis rastris_id €enim multum confert_statim iacta semina obruantur; nam €celerrime sole aduruntur. post sationem ferro tangi locus €non debet atque, ut dixi, ligneis rastris sariendus et €identidem runcandus est, ne alterius generis herba inuali-dam Medicam peremat. tardius messim primam eius facere €oportebit, cum iam seminum aliquam partem eiecerit. post-€ea quam uoles teneram, cum prosiluerit, deseces licet et €iumentis praebeas, sed inter initia parcius, dum consue-€scant, ne nouitas pabuli noceat; inflat enim et multum €creat sanguinem. cum secueris autem, saepius eam rigato, €paucos deinde post dies, ubi coeperit fruticare, omnis €alterius generis herbas eruncato. sic culta sexiens anno €demeti poterit et permanebit annis decem. @@Viciae autem duae sationes sunt: prima, qua pabuli €causa circa aequinoctium autumnale serimus septem modios €eius in unum iugerum, secunda, qua sex modios mense €Ianuario uel etiam serius iacimus semini progenerando. @1 €utraque satio potest cruda terra fieri, sed melius proscissa, idque genus praecipue non amat rores, cum seritur. ita-€que post secundam diei horam uel tertiam spargendum €est, cum iam omnis umor sole uentoue detersus est, neque þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨Š˜ž„amplius proici debet, quam quod eodem die possit operiri; €nam si nox incessit, quantulocumque umore, prius quam €obruatur, corrumpitur. obseruandum erit, ne ante quintam €et uicesimam lunam terrae mandetur; aliter satae fere €limacem nocere conperimus. @@Farraginem in restibili stercoratissimo loco et altero €sulco serere conuenit. ea fit optima, cum cantherini hordei €decem modiis iugerum obseritur circa aequinoctium autum-€nale, sed inpendentibus pluuiis, ut consita rigataque imbri-€bus celeriter prodeat et confirmetur ante hiemis uiolentiam. €nam frigoribus cum alia pabula defecerunt, ea bubus cete-€risque pecudibus optime desecta praebetur, et si depascere saepius uoles, usque in mensem Maium sufficit. quod si €etiam semen uoles ex ea percipere, a Kalendis Martiis €pecora depellenda et ab omni noxa defendenda est, ut €sit idonea frugibus. similis ratio auenae est, quae autumno €sata partim caeditur in faenum uel pabulum, dum adhuc €uiret, partim semini custoditur. @@Faenum Graecum, quod siliquam uocant rustici, duo €tempora sationum habet, quorum alterum est Septembris @1 €mensis, cum pabuli causa seritur, isdem diebus, quibus €uicia circa aequinoctium, alterum autem mensis Ianuarii €ultimi uel primi Februarii, cum in semen seminatur; sed €hac satione iugerum sex modiis, illa septem occupamus. €utraque cruda terra non incommode fit, daturque opera, €ut spisse aretur, nec tamen alte, nam si plus quattuor €digitis adobrutum est semen eius, non facile prodit; propter €quod non nulli prius quam serant, minimis aratris proscin-€dunt atque ita iaciunt semina et sarculis adruunt. @@Eruum autem laetatur loco macro nec umido, quia €luxuria plerumque corrumpitur. potest autumno seri nec €minus post brumam Ianuarii parte nouissima uel toto Fe-€bruario, dum ante Kalendas Martias, quem mensem uniuer-€sum negant agricolae huic legumini conuenire, quod eo €tempore satum pecori sit noxium et praecipue bubus, quos €pabulo suo cerebrosos reddat. quinque modiis iugerum €obseritur. @@Cicera bubus erui loco fresa datur in Hispania Baetica; €quae cum suspensa mola diuisa est, paulum aqua macera-€tur, dum inlentescat, atque ita mixta paleis succretis €pecori praebetur. sed erui duodecim librae satisfaciunt €uni iugo, cicerae sedecim. eadem hominibus non inutilis €neque iniucunda est; sapori certe nihilo differt a cicer-€cula, colore tantum discernitur, nam est obsoletior et nigro @1 €propior. seritur primo uel altero sulco mense Martio, ita €ut postulat soli laetitia, quod eadem quattuor modiis, non €numquam et tribus, interdum etiam duobus ac semodio €iugerum occupat.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum et quot operis unumquodque frumentorum et leguminum colatur}1 @@Quoniam quando quidque serendum sit persecuti su-€mus, nunc quem ad modum quotque operis singula eorum, €quae rettulimus, colenda sint demonstrabimus. peracta €sementi sequens cura est sartionis; de qua non conuenit €inter auctores. quidam negant eam quicquam proficere, €quod frumenti radices sarculo detegantur, aliquae etiam €succidantur ac, si frigora incesserint post sartionem, gelu €frumenta enecentur; satius autem esse ea tempestiue run-cari et purgari. pluribus tamen sariri placet, sed neque €eodem modo neque isdem temporibus usque quaque fieri; €nam in agris siccis et apricis, simul ac primum sartionem €pati queant segetes, debere eas permota terra adobrui, ut €fruticare possint. quod ipsum ante hiemem fieri oportere, €deinde post hiemem iterari; in locis autem frigidis et €palustribus plerumque transacta hieme sariri nec adobrui, sed plana sartione terram permoueri. multis tamen nos €regionibus aptam esse hiemalem sartionem conperimus, €dum taxat ubi et siccitas caeli et tepores permittunt, sed €nec istud ubique fieri censemus, uerum incolarum consue-€tudine uti. sunt enim regionum propria munera, sicut @1 €Aegypti et Africae, quibus agricola post sementim ante €messem segetem non adtingit, quoniam caeli conditio et €terrae bonitas ea est, ut uix ulla herba exeat nisi ex €semine iacto, siue quia rari sunt imbres seu quia qualitas humi sic se cultoribus praebet. in iis autem locis, ubi €desideratur sartio, non ante sunt adtingendae segetes, €etiam si caeli status permittat, quam cum sata sulcos €contexerint. triticumque et adorium, cum quattuor fi-€bras habere coeperint, hordeum, cum quinque, faba et €cetera legumina, cum quattuor digitis a terra exstiterint, €recte sarientur, excepto tamen lupino, cuius semini con-€traria est sartio, quoniam unam radicem habet, quae €siue ferro succisa est seu uulnerata, totus frutex emoritur. quod etiam si non fieret, superuacuus tamen erat cultus, €cum sola haec res adeo non infestetur herbis, ut ipsa her-€bas peremat. at quae aliae segetes uel umidae moueri €possunt, melius tamen siccae sariuntur, quia sic tractatae €non infestantur rubigine; hordeum uero nisi siccissimum tangi non debet. fabam multi ne sariendam quidem pu-€tant, quod et manibus, cum maturuerit, ducta secernatur €a cetera runca et internatae herbae faeno reseruentur. €cuius opinionis etiam Cornelius Celsus est, qui inter ceteras €dotes eius leguminis hanc quoque enumerat, quod sublata €faba faenum ex eodem loco secari posse dicat. sed mihi @1 €uidetur pessimi agricolae conmittere, ut satis herba proue-€niat; frugibus enim plurimum detrahitur, si relinquitur runca. neque est rustici prudentis magis pabulis studere €pecudum quam cibis hominum, cum praesertim liceat illa €quoque cultu pratorum consequi; adeoque fabam sariendam €censeo, ut existimem debere etiam ter sariri. nam sic €cultam conperimus non solum multiplicare fructum, sed €et exiguam portionem in ualuulis habere fresaeque eius et €expurgatae modium paene tam plenum esse quam integrae, quoniam uix minuatur mensura detractis putaminibus. at-€que in totum, sicut ante iam diximus, hiberna sartio plu-€rimum iuuat diebus serenis ac siccis post brumam con-€fectam mense Ianuario, si gelicidia non sint. ea porro sic €debet fieri, ne radices satorum laedantur et ut potius ado-€bruantur cumulisque exaggerentur, ut latius se frutex culmi €diffundat. id prima sartione fecisse proderit, secunda €oberit, quia cum pullulare desit frumentum, putrescit, si adrutum est. nihil itaque amplius in iteratione quam €remoliri terra debet aequaliter, eamque transacto aequinoctio €uerno statim peragi oportet intra dies uiginti, ante quam €seges in articulum eat, quoniam serius sarta corrumpitur €insequentibus aestiuis siccitatibus et caloribus. subiungenda €deinde est sartioni runcatio curandumque, ne florentem €segetem tangamus, sed aut ante aut mox cum defloruerit. omne autem frumentum et hordeum, quicquid denique non €duplici semine est, spicam a tertio ad quartum nodum €emittit et, cum totam edidit, octo diebus deflorescit ac €deinde grandescit diebus quadraginta, quibus post florem @1 €ad maturitatem uenit. rursus quae duplici semine sunt, €ut faba, pisum, lenticula, diebus quadraginta florent simul-€que grandescunt.  ôÿ@@@@{1Pro modo cuiusque agri quot operae desiderentur}1 @@Et ut iam percenseamus, quot operis in aream perdu-€cantur ea, quae terrae credidimus, tritici modii quattuor uel €quinque bubulcorum operas occupant quattuor, occatoris €unam, sartoris duas primum et unam cum iterum sariun-€tur, runcatoris unam, messoris unam et dimidiam; in totum €summam operarum decem et dimidiam. siliginis modii €quinque totidem operas desiderant. seminis modii nouem €uel decem totidem operas quot tritici modii quinque postu-lant. hordei modii quinque bubulci operas tres exigunt, €occatoriam unam, sartoriam unam et dimidiam, messoriam €unam: summam operarum sex et dimidiam. fabae modii €quattuor uel sex in uetereto duas operas bubulcorum deti-€nent, at in restibili unam, occantur sesquiopera, sariuntur €sesquiopera et una opera iterum, tertium sariuntur una opera, metuntur una: summa fit operarum octo uel septem. uiciae €modii sex uel septem in uetereto bubulcorum duas operas €uolunt, in restibili unam, item occantur una opera, metun-€tur una: summa fit operarum quattuor. erui modii quin-€que totidem operis conseruntur, occantur una, item singulis €sariuntur, runcantur, metuntur; quae cuncta sex operas @1 þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨Œ“‡occupant. siliquae modii sex uel septem totidem operis €obruuntur, metuntur una. phaseoli modii quattuor obruun-tur totidem operis, occantur una, metuntur una. cicerae €uel cicerculae modii quattuor operas bubulcorum tres €postulant, occantur una opera, runcantur una, uelluntur €una: summa fit sex operarum. lentis sesquimodius totidem €operis obruitur, occatur una, saritur duabus, runcatur una, €uellitur una: summa fit operarum octo. lupini modii decem €obruuntur una, occantur una, metuntur una. milii sextarii €quattuor totidemque panici bubulcorum operas occupant €quattuor, occantur operis tribus, sariuntur tribus; quot operis carpantur, incertum est. ciceris modii tres operis totidem se-€minantur, occantur duabus, sariuntur una, runcantur una, uel-€luntur tribus: summa fit undecim operarum. lini decem modii €uel octo quattuor iugis conseruntur, occantur tribus, run-€cantur una, uelluntur tribus: summa fit undecim operarum. €sesami sextarii sex tribus iugis a proscissione tolluntur, €occantur operis quattuor, sariuntur quattuor et sariuntur €iterum duabus, metuntur duabus: summa fit operarum quindecim. cannabis seritur, ut supra docuimus, sed in-€certum est, quantam inpensam curamque desideret. at Me-€dica obruitur non aratro, sed, ut dixi, ligneis rastellis. €@@Iugerum agri eius occant duo, sarit unus, metit unus. hac consummatione operarum conligitur posse agrum ducen- @1 €torum iugerum subigi duobus iugis bouum totidemque bu-€bulcis et sex mediastinis, si tamen uacet arboribus. at €ubi sit arbustum, tamen eundem modum Saserna tribus €hominibus adiectis adseuerat probe satis excoli. quae nos €ratio docet sufficere posse iugum bouum tritici centum €uiginti quinque modiis totidemque leguminum, ut sit in €assem autumnalis satio modiorum ducentorum quinqua-€ginta et posthac nihilo minus conserantur trimenstrium modii quinque et septuaginta. hoc deinde sic probatur. €semina, quae quarto sulco seruntur in iugeribus uiginti €quinque, desiderant bubulcorum operas centum decem et €quinque; nam proscinditur is agri modus, quamuis duris-€simi, quinquaginta operis, iteratur quinque et uiginti, ter-€tiatur et conseritur quadraginta. cetera legumina occupant €operas sexaginta, id est menses duos. pluuiales quoque €et feriarum conputantur, quibus non aratur, dies quinque €et quadraginta, item peracta sementi, quibus requiescunt, €dies triginta. sic in asse fiunt octo menses et dies decem. €supersunt tamen de anno tres reliqui menses et dies quinque €et uiginti, quos absumamus aut in satione trimenstrium aut in €uecturis faeni et pabulorum et stercoris aliorumque utensilium.  ôÿ@@@@{1Quae legumina agris prosint quaeque noceant}1 @@Sed ex iis, quae rettuli, seminibus idem Saserna putat @1 €aliis stercorari et iuuari agros, aliis rursus peruri et ema-€ciari; stercorari lupino, faba, uicia, eruilia, lenti, cicercula, €piso. de lupino nihil dubito atque etiam de pabulari €uicia, si tamen eam uiridem desectam confestim aratrum €subsequatur et, quod falx reliquerit, prius quam inarescat, €uomis rescindat atque obruat; id enim cedit pro stercore. nam si radices eius desecto pabulo relictae inaruerunt, €sucum omnem solo auferent uimque terrae absument, quod €etiam in faba ceterisque leguminibus, quibus terra gliscere €uidetur, ueri simile est accidere, ut nisi protinus sublata €messe eorum proscinditur, nihil iis segetibus, quae deinceps in eo loco seminari debent, profuturum sit. ac de iis quo-€que leguminibus, quae uelluntur, Tremelius obesse ait €maxime solo uirus ciceris et lini, alterum quia sit salsae, €alterum quia sit feruidae naturae, quod etiam Vergilius €significat dicendo: €@@@@urit enim lini campum seges, urit auenae, €@@@@urunt Lethaeo perfusa papauera somno. €neque enim dubium, quin et his seminibus infestetur ager €sicut et milio et panico. sed omni solo, quod praedicto-€rum leguminum segetibus fatiscit, una praesens medicina €est, ut stercore adiuues et absumptas uires hoc uelut pabulo refoueas, nec tantum propter semina, quae sulcis aratri @1 €conmittuntur, uerum etiam propter arbores ac uirgulta, €quae maiorem in modum laetantur eius modi alimento. €quare si est, ut uidetur, agricolis utilissimum, diligentius de €eo dicendum existimo, cum priscis auctoribus quamuis €non omissa res leui tamen admodum cura sit prodita.  ôÿ@@@@{1De generibus stercoris}1 @@Tria igitur genera stercoris sunt praecipue, quod ex €auibus, quod ex hominibus, quod ex pecudibus confit. €auium primum habetur, quod ex columbariis egeritur, €deinde, quod gallinae ceteraeque uolucres edunt, exceptis €tamen palustribus aut nantibus, ut anetis et anseris; nam €id noxium quoque est. maxime tamen columbinum pro-€bamus, quod modice sparsum terram fermentare conperi-mus, secundum deinde, quod homines faciunt, si et aliis €uillae purgamentis inmisceatur, quoniam per se naturae est €feruentioris et idcirco terram perurit. aptior est tamen €surculis hominis urina, quam sex mensibus passus uetere-€scere si uitibus aut pomorum arboribus adhibeas, nullo alio €magis fructus exuberat, nec solum ea res maiorem faciet €prouentum, sed etiam saporem et odorem uini pomorum-que reddit meliorem. potest et uetus amurga, quae salem €non habet, permixta huic commode frugiferas arbores et @1 €praecipue oleas rigare, nam per se quoque adhibita mul-€tum iuuat. sed usus utriusque maxime per hiemem est et €adhuc uere ante aestiuos uapores, dum etiam uites et ar-bores ablaqueatae sunt. tertium locum optinet pecudum €stercus, atque in eo quoque discrimen est, nam optimum €existimatur, quod asinus facit, quia id animal lentissime €mandit ideoque facilius concoquit et bene confectum atque €idoneum protinus aruo fimum reddit. post haec, quae €diximus, ouillum et ab hoc caprinum est, mox ceterorum €iumentorum armentorumque, deterrimum ex omnibus suil-lum habetur; quin etiam satis proficit cineris et fauillae, €frutex uero lupini succisus optimi sterceris uim praebet. €nec ignoro quoddam esse ruris genus, in quo neque pecora €neque auis haberi possint; at tamen inertis est rustici eo quoque loco defici stercore. licet enim quamlibet frondem, €licet e uepribus et e uiis conpitisque congesta conligere, €licet felicem sine iniuria uicini, etiam cum officio decidere €et permiscere cum purgamentis cohortis, licet depressa €fossa, qualem stercori reponendo primo uolumine fieri €praecepimus, cinerem caenumque cloacarum et culmos @1 €ceteraque, quae euerruntur, in unum congerere. sed eodem €medio loco robustam materiem defigere conuenit, namque ea res serpentem noxiam latere in stercore prohibet. haec €ubi uiduus pecudibus ager. nam ubi greges quadrupedum €uersantur, quaedam cottidie, ut culina et caprile, quaedam €pluuiis diebus, ut bubilia et ouilia, debent emundari. ac €si tantum frumentarius ager est, nihil refert genera ster-€ceris separare; sin autem surculo et segetibus atque etiam €pratis fundus est dispositus, generatim quoque reponendum €est, sicut caprarum et auium. reliqua deinde in praedictum €locum concauom egerenda et adsiduo humore satianda €sunt, ut herbarum semina culmis ceterisque rebus inmixta putrescant. aestiuis deinde mensibus non aliter ac si repa-€stines, totum stercilinum rastris permisceri oportet, quo faci-€lius putrescat et sit aruis idoneum. parum autem diligentis €existimo esse agricolas, apud quos minores singulae pecu-€des trigenis diebus minus quam singulas itemque maiores €denas uehes stercoris efficiunt totidemque singuli homines, €qui non solum ea purgamenta, quae ipsi corporibus edunt, €sed et quae colluuies cohortis et aedificii cotidie gignit, €contrahere et congerere possunt. illud quoque praecipien- @1 €dum habeo, stercus omne, quod tempestiue repositum anno €requieuerit, segetibus esse maxime utile, nam et uires adhuc €solidas habet et herbas non creat; quanto autem uetustius €sit, minus prodesse, quoniam minus ualeat. itaque pratis €quam recentissimum debere inici, quod plus herbarum €progeneret, idque mense Februario luna crescente fieri €oportere, nam ea quoque res aliquantum faeni fructum €adiuuat. de cetero usu sterceris, qualis in quaque re €debeat esse, tum dicemus, cum singula persequemur. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨ôÿ@@@@{1Quibus temporibus agri stercorandi sint}1 @@Interim qui frumentis arua praeparare uolet, si autumno €sementem facturus est, mense Septembri, si uere, qualibet €hiemis parte modicos aceruos luna decrescente disponat, €ita ut plani loci iugerum duodeuiginti, cliuosi quattuor et €uiginti uehes stercoris teneant, et ut paulo prius dixi, non antea dissupet cumulos, quam erit saturus. si tamen aliqua €causa eum tempestiuam stercorationem facere prohibuerit, €secunda ratio est, ante quam sariat, more seminantis ex €auiariis puluerem stercoris per segetem spargere, si et is €non erit, caprinum manu iacere atque ita terram sarculis €permiscere; ea res laetas segetes reddit. nec ignorare €colonos oportere reor, sicuti refrigescere agrum, qui non ster- @1 €coretur, ita peruri, si nimium sterceretur, magisque con-€ducere agricolae frequenter id potius quam inmodice facere. nec dubium, quin aquosus ager maiorem eius copiam, sic-€cus minorem desideret, alter quod adsiduis umoribus rigens €hoc adhibito regelatur, alter quod per se tepens sicci-€tatibus hoc adsumpto largioribus torretur, propter quod nec deesse ei talem materiem nec superesse oportet. si €tamen nullum genus stercoris suppetet, et multum proderit €fecisse, quod Marcum Columellam patruum meum, doctissi-€mum et diligentissimum agricolam, saepe numero usurpasse €memoria repeto, ut sabulosis locis cretam ingereret, cre-€tosis ac nimium densis sabulum atque ita non solum €segetes laetas excitaret, uerum etiam pulcherrimas uineas efficeret. nam idem negabat stercus uitibus ingerendum, €quod saporem uini corrumperet, melioremque censebat €esse materiam uindemiis exuberandis congesticiam uel de €uepribus uel denique aliam quamlibet arcessitam et aduec-€tam humum. iam uero et ego reor, si deficiatur omnibus €rebus agricola, lupini certe praesidium expeditissimum non €deesse; quod cum exili loco circa Idus Septembris sparse-€rit et inarauerit idque tempestiue uomere uel ligone succi-derit, uim optimae stercorationis exhibebit. succidi autem €lupinum sabulosis locis oportet, cum secundum florem, @1 €lubricosis, cum tertium egerit. illic, dum tenerum est, €conuertitur, ut celeriter ipsum putrescat permisceaturque €gracili solo, hic iam robustius, quod solidioris glaebas €diutius sustineat et suspendat, ut eae solibus aestiuis uapo-€ratae resoluantur.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum ex aruo prata fiant}1 @@Atque haec arator exsequi poterit, si non solum, quae €rettuli genera pabulorum prouiderit, uerum etiam copiam €faeni, quo melius armenta tueatur, sine quibus terram €commode moliri difficile est, et ideo necessarius ei cultus €est etiam prati, cui ueteres Romani primas in agricolatione tribuerunt, nomen quoque indiderunt ab eo, quod proti-€nus esset paratum nec magnum laborem desideraret. Mar-€cus quidem Porcius et illa conmemorauit, quod nec tempe-€statibus adfligeretur ut aliae partes ruris minimeque sumptus €egens per omnis annos praeberet reditum neque eum €simplicem, cum etiam in pabulo non minus redderet quam in faeno. eius igitur animaduertimus duo genera, quorum €alterum est siccaneum, alterum riguum. laeto pinguique €campo non desideratur influens riuos, meliusque habetur €faenum, quod suapte natura sucoso gignitur solo, quam €quod inrigatum aquis elicitur; quae tamen sunt necessariae, €si macies terrae postulat. nam et in densa et resoluta €humo, quamuis exili, pratum fieri potest, cum facultas inrigandi datur, ac nec campus concauae positionis esse @1 €neque collis praeruptae debet: ille ne conlectam diutius €contineat aquam, hic ne statim praecipitem fundat. potest €tamen mediocriter adcliuis, si aut pinguis est aut riguus ager, pratum fieri. at planities maxime talis probatur, €quae exigue prona non patitur diutius imbres aut influen-€tis riuos inmorari, sed ut quis eam superuenit umor, lente €proripit. itaque si palus in aliqua parte subsidens restagnat, €sulcis deriuanda est, quippe aquarum abundantia atque €penuria graminibus aeque est exitio.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum facta prata colantur}1 @@Cultus autem pratorum magis curae quam laboris €est. primum ne stirpes aut spinas ualidiorisue incrementi €herbas inesse patiamur, atque alias ante hiemem per €autumnum exstirpemus, ut rubos, uirgulta, iuncos, alias €sic uellamus, ut intuba ac solstitialis spinas; ac neque €suem uelimus inpasci, quoniam rostro suffodiat et cespites €excitet, neque pecora maiora, nisi cum siccissimum solum €est, quia udo demerguntur ungulae et adterunt scindunt-que radices herbarum. tum deinde aspriora et pendula @1 €loca mense Februario luna crescente fimo iuuanda sunt, €omnesque lapides et si qua obiacent falcibus obnoxia conligi €debent ac longius exportari submittique pro natura loco-€rum aut temperius aut serius. sunt etiam quaedam prata €situ uetustatis obducta, quibus mederi solent agricolae €ueteres uel eraso musco seminibusque de tabulato superiec-€tis uel ingesto stercore, quorum neutrum tantum prodest, €quantum si cinerem saepius ingeras; ea res muscum ene-cat. at tamen pigriora sunt ista remedia, cum sit effica-€cissimum de integro locum exarare. sed haec, si prata €adcessimus, facere debemus; sin autem noua fuerint in-€stituenda uel antiqua renouanda_nam multa sunt, ut €dixi, quae neglegentia exolescant et fiant sterilia, eaque €expedit interdum etiam frumenti causa exarare, quia talis ager post longam desidiam laetas segetes adfert_igitur €eum locum, quem prato destinauerimus, aestate proscissum €subactumque protinus per autumnum rapis uel napo uel €etiam faba conseremus, insequente deinde anno frumento, €tertio diligenter arabimus omnesque ualidiores herbas et €rubos et arbores, quae interueniunt, radicitus exstirpabi-€mus, nisi si fructus arbusti id facere nos prohibuerit. €deinde uiciam permixtam seminibus faeni seremus, tum €glaebas sarculis resoluemus et inducta crate coaequabimus @1 €grumosque, quos ad uersuram plerumque tractae faciunt €crates, disiciamus ita, ne cubi ferramentum faenisecis possit offendere. sed eam uiciam non conuenit ante dese-€care, quam permaturuerit et aliqua semina subiacenti solo €iecerit. tum faenisecas eam oportet recidere ac deinde €rigari, si fuerit facultas aquae et si tamen terra densior €est; nam in resoluta humo non expedit inducere maiorem €uim riuorum, prius quam conspissatum fuerit et herbis €conligatum solum, quoniam impetus aquarum proluit terram nudatisque radicibus gramina non patitur coalescere. prop-€ter quod ne pecora quidem oportet teneris adhuc et sub-€sidentibus pratis inmittere, sed quotiens herba prosiluerit. €falcibus desecare; nam pecudes, ut ante iam dixi, molli €solo infigunt ungulas atque interruptas non sinunt herba-€rum radices serpere et condensari. altero tamen anno €minora pecora post faenisicia permittemus admitti, si modo €siccitas et conditio loci patietur. tertio deinde cum pratum €solidius ac durius erit, poterit etiam maiores recipere pecu-€des. sed in totum curandum est, ut secundum Fauonii €exortum mense Februario circa Idus inmixtis seminibus @1 €faeni macriora loca et utique celsiora stercorentur. nam €editior cliuus praebet etiam subiectis alimentum, cum su-€perueniens imber aut manu riuos perductus sucum sterco-€ris in inferiorem partem secum trahit. atque ideo fere €prudentes agricolae etiam in aratis collem magis quam €uallem stercorant, quoniam, ut dixi, pluuiae semper om-€nem pinguiorem materiam in ima deducunt.  ôÿ@@@@{1Quem ad modum succisum faenum tractari et condi debeat}1 @@Faenum autem demetitur optime ante quam inarescat; €nam et largius percipitur et iucundiorem cibum pecudibus €praebet. est autem modus in siccando, ut neque peraridum €neque rursus uiride conligatur, alterum quod omnem sucum si €amisit, stramenti uicem optinet, alterum si nimium retinuit, in €tabulato putrescit ac saepe, cum concaluit, ignem creat et €incendium. non numquam etiam, cum faenum cecidimus, €imber oppressit; quod si permaduit, inutile est udum €mouere, meliusque patiemur superiorem partem sole sic-cari. tunc demum conuertemus et utrimque siccatum €coartabimus in strigam atque ita maniplos uinciemus. nec €omnino cunctabimur, quo minus sub tectum congeratur, uel þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ²¨’’„si non conpetet, ut aut in uillam faenum portetur aut in @1 €maniplum conligatur, certe quicquid ad eum modum, €quem debet, siccatum erit, in metas exstrui conueniet eas-que ipsas in angustissimos uertices exacui. sic enim com-€modissime faenum defendetur a pluuiis, quae etiam si non €sint, non alienum tamen est praedictas metas facere, ut €si quis humor herbis inest, exsudet atque excoquatur in €aceruis. propter quod prudentes agricolae quamuis iam €inlatum tecto non ante conponunt, quam per paucos dies €temere congestum in se concoqui et deferuescere patiantur. ‰ˆô@@@@{1De area constituenda}1 ˆˆ@@Sed iam faenisicia insequitur cura messis, quam ut €recte possimus percipere, prius instrumenta praeparanda  sunt, quibus fruges coguntur. area quoque si terrena erit, €ut sit ad trituram satis habilis, primum radatur, deinde €confodiatur, permixtis paleis cum amurga, quae salem non €accepit, extricetur, nam ea res a populatione murum for-€micarumque frumenta defendit; tum aequata pauiculis uel €molari lapide condensetur et rursus superiectis paleis in-€culcetur atque ita solibus siccanda relinquatur. sunt ta- @1 men, qui prati subiacentem Fauonio partem triturae de-€stinant areamque demessa faba et iniecta expoliunt; nam €dum a pecudibus legumina proculcantur, etiam herbae €ungulis adteruntur, atque ita glabrescit et fit idonea fru-€mentis area.  ôÿ@@@@{1De messe facienda}1 @@Sed cum matura fuerit seges, ante quam torreatur €uaporibus aestiui sideris, qui sunt uastissimi per exortum €Caniculae, celeriter demetatur; nam dispendiosa est cunc-€tatio, primum quod auibus praedam ceterisque animali-€bus praebet, deinde quod grana et ipsae spicae culmis arentibus et aristis celeriter decidunt. si uero procellae €uentorum aut turbines incesserunt, maior pars ad terram €defluit, propter quae recrastinari non debet, sed aequaliter €flauentibus iam satis, ante quam ex toto grana indurescant, €cum rubicundum colorem traxerunt, messis facienda est, €ut potius in area et in aceruo quam in agro grandescant €frumenta; constat enim, si tempestiue decisa sint, postea €capere incrementum. sunt autem metendi genera conplura. multi falcibus ueruculatis atque iis uel rostratis uel denti-€culatis medium culmum secant, multi mergis, alii pectini- @1 €bus spicam ipsam legunt, idque in rara segete facillimum, €in densa difficillimum est. ‰…ô@@@@{1Quo modo areaturae fieri debeant}1 …@@Quod si falcibus seges cum parte culmi demessa sit, €protinus in aceruum uel in nubilar congeritur et subinde opportunius solibus torrefacta proteritur. sin autem spicae €tantum modo recisae sunt, possunt in horreum conferri et €deinde per hiemem uel baculis excuti uel exteri pecudibus. €at si conpetit, ut in area teratur frumentum, nihil dubium €est, quin equis melius quam bubus ea res conficiatur et, €si pauca iuga sunt, adicere tribulam et traheam possis, quae €res utraque culmos facillime conminuit. ipsae autem spicae melius fustibus tunduntur uannisque expurgantur, at ubi €paleis inmixta sunt frumenta, uento separantur. ad eam €rem Fauonius habetur eximius, qui leuis aequalisque aestiuis €mensibus perflat; quem tamen opperiri lenti est agricolae, €quia saepe, dum expectatur, saeua nos hiems deprendit. €itaque in area detrita frumenta sic sunt aggeranda, ut €omni flatu possint excerni. at si conpluribus diebus undi-€que silebit aura, uannis expurgentur, ne post nimiam uento-€rum segnitiem uasta tempestas inritum faciat totius anni laborem. pura deinde frumenta, si in annos reconduntur, @1 €reteri debent, nam quanto sunt expolitiora, minus a cur-€culionibus exeduntur; sin protinus usui destinantur, nihil €adtinet repoliri, satisque est in umbra refrigerari et ita €granario inferri. leguminum quoque non alia cura est €quam reliquorum frumentorum, nam ea quoque uel *** con-€duntur. atque hoc supremum est aratoris emolumentum €percipiendorum seminum, quae terrae crediderit.  ôÿ@@@@{1Quae per ferias liceat agricolis et quae non liceat facere}1 @@Sed cum tam otii quam negotii rationem reddere €maiores nostri censuerunt, nos quoque monendos esse agri-€colas existimamus, quae feriis facere quaeque non facere €debeant. sunt enim, ut ait poeta, quae €@@@@@@festis exercere diebus €@@@@fas et iura sinunt: riuos deducere nulla €@@@@religio uetuit, segeti praetendere saepem, €@@@@insidias auibus moliri, incendere uepres €@@@@balantumque gregem fluuio mersare salubri. quamquam pontifices negant segetem feriis saepiri debere; €uetant quoque lanarum causa lauari oues nisi si propter €medicinam. Vergilius, quod liceat feriis flumine abluere €gregem, praecipit et idcirco adicit fluuio mersare salubri, €id est salutari; sunt enim uitia, quorum causa pecus utile sit lauare. feriis autem ritus maiorum etiam illa permittit: €far pinsire, faces incidere, candelas sebare, uineam con- @1 €ductam colere, piscinas, lacus, fossas ueteres tergere et €purgare, prata sicilire, stercora aequare, faenum in tabu-€lata conponere, fructus oliueti conductos cogere, mala, pira, €ficos pandere, caseum facere, arbores serendi causa collo €uel mulo clitellario adferre; sed iuncto aduehere non per-€mittitur nec adportata serere neque terram aperire neque arborem conlucare, sed ne sementem quidem administrare, €nisi prius catulo feceris, nec faenum secare aut uincire €aut uehere. ac ne uindemiam quidem cogi per religiones €pontificum feriis licet nec ouis tondere, nisi si catulo fece-€ris. defrutum quoque facere et uinum defrutare licet. uuas €itemque oliuas conditu legere licet. pellibus oues uestiri €non licet. in horto quicquid holerum causa facias, omne €licet. feriis publicis hominem mortuum sepeliri non licet. M. Porcius Cato mulis, equis, asinis nullas esse ferias ait, €idemque boues permittit coniungere lignorum et frumento-€rum aduehendorum causa. nos apud pontifices legimus €fereis tantum denicalibus mulos iungere non licere, ceteris €licere. hoc loco certum habeo quosdam, cum solemnia €festorum percensuerim, desideraturos lustrationum cetero-€rumque sacrificiorum, quae pro frugibus fiunt, morem pri-scis usurpatum. nec ego abnuo docendi curam sed differo @1 €in eum librum, quem conponere in animo est, cum agri-€colationis totam disciplinam praescripsero. finem interim €praesentis disputationis faciam dicturus exordio sequente, €quae de uineis arbustisque prodidere ueteres auctores €quaeque ipse mox conperi. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER TERTIVS €@@@@SVRCVLARIS PRIOR}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1TERTIVS LIBER HAEC CONTINET}1 ‘I. Quod genus uitis conueniat cuique solo et statui caeli. II. Quae uites suburbanis regionibus ad escam conserendae €sunt. III. Quae uites diffusionis causa deponendae. IV. Nomina et qualitates minus aut magis generosarum €uitium. V. Disputationem, qua colligitur nihil rusticis magis ex-€pedire quam uineas colere. VI. Quantum debeat agricola ex deposito malleolo redigere. VII. Quantum in singula iugera uini facere. VIII. Quot iugera debeat unus uinitor colere. IX. Quali solo et quomodo uitiarium faciundum sit. X. Qualis et ex quibus partibus uitis malleolus legendus sit. XI. Quomodo fecunditatem uitis explores. XII. Quomodo Aminneas uineas feraces facias. XIII. Quae spectandae sint qualitates in eo solo, quod uineis €destinaueris. XIV. Quomodo terra pastinetur. XV. Quot modis uitis ponatur aut in prouinciis aut in Italia. XVI. Meliorem esse positionem pastinato solo quam in nouali €factis scrobibus aut sulcis. XVII. Quae mensura pastinandi soli uineis abunde sit. XVIII. Quemadmodum et quibus temporibus conserenda sit €uitis. @1 XIX. Quae obseruare debeat, qui uitem serit. XX. Contra Iuli Attici positionem, qui contortum malleolum €ponit. XXI. Quam longus debeat esse malleolus. XXII. Quot genera uitium ponenda sint. XXIII. Utrum distinctis uitium generibus horti conserendi sint €an consemineae uineae faciendae. @1 ¡@@@@Hactenus aruorum cultus, €ut ait praestantissimus poeta. nihil enim prohibet nos, Publi Siluine, €de isdem rebus dicturos celeberrimi carminis auspicari principio. €sequitur arborum cura, quae pars rei rusticae uel maxima est. €earum species diuersae et multiformes sunt, quippe uarii generis, €sicut auctor idem refert, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³‡@@@@@@nullis hominum cogentibus ipsae €@@@@sponte sua ueniunt, €multae etiam nostra manu satae procedunt. @8 sed quae non ope €humana gignuntur, siluestres ac ferae sui cui[2us]2que ingenii poma €uel semina gerunt; at quibus labor adhibetur, magis aptae sunt €frugibus. de eo igitur prius genere dicendum est, quod nobis ali-€menta praebet, idque tripertito diuiditur: nam ex surculo uel arbor €procedit, ut oleae, uel frutex, ut palmae campestris, uel tertium €quiddam, quod nec arborem nec fruticem proprie dixerimus, ut est €uitis. @@Hanc nos ceteris stirpibus iure praeponimus non tantum fructus €dulcedine sed etiam facilitate, per quam omni paene regione et €omni declinatione mundi, nisi tamen glaciali uel praeferuida, curae €mortalium respondet; tamque felix campis quam collibus prouenit, €et in densa non minus quam in resoluta, s[2ed]2 aeque etiam gracili €atque pingui materia siccaque et uliginosa; @8 tum sola maxime ut-€cumque patitur intemperiem caeli uel sub axe frigido uel aestuoso €procellosoque. refert tamen cuius generis aut quo habitu uitem pro €regionis statu colere censeas: neque enim omni caelo soloue cultus €idem neque est idem stirpis eius genus, quodque praecipuum est ex @1 €omnibus, non facile dictu est, cum suum cuique regioni magis aut €minus aptum esse doceat usus. @@Exploratum tamen habebit prudens agricola genus uitis habile €campo, quod nebulas pruinamque sine noxa perfert, colli, quod €siccitatem uentosque patitur; pingui et uberi dabit agro gracilem €uitem nec natura nimis fecundam, macro feracem, terrae densae €uehementem multaque materia frondentem, resoluto et laeto solo €rari sarmenti; umido loco sciet non recte mandari fructum teneri et €amplioris acini sed call[2os]2i et angusti frequentisque uinacei, sicco €recte contribui diuersae naturae semina. @@Sed et post haec non ignorabit dominus loci plus posse qualita-€tem caeli frigidam uel calidam, siccam uel roscidam, grandinosam €uentosamque uel placidam, serenam uel nebulosam; @8 frigidaeque €aut nebulosae duorum generum uites aptabit, seu praecoques, qua-€rum maturitas frugum praecurrit hiemem, seu firmi durique acini, €quarum inter caligines uuae deflorescunt et mox gelicidiis ac pruinis, €ut aliarum caloribus, mitescunt; uentoso quoque et tumultuoso statu €caeli fidenter easdem tenaces ac duri acini committet, rursus calido €teneriores uberioresque concredet; sicco destinabit eas, quae pluuiis €aut continuis roribus putrescunt, roscido, quae siccitatibus laborant, €grandinoso, quae foliis duris latisque sunt, quo melius protegant €fructum. nam placida et serena regio nullam non recipit, commo-€dissime tamen eam, cuius uel uuae uel acina celeriter decidunt. @@Ac si uoto est eligendus uineis locus et status caeli, sicut cen-€set uerissime Celsus, optimum est solum nec densum nimis nec €resolutum, soluto tamen propius, nec exile nec laetissimum, proxi-€mum tamen uberi, nec campestre nec praeceps, simile tamen edito €campo, nec siccum nec uliginosum, modice tamen roscidum, quod €fontibus non in summo, non in profundo terrae scaturriat sed ut €uicinum radicibus umorem sumministret, @8 eumque nec ama-€rum nec salsum, ne saporem uini corrumpat et incrementa uiren- @1 €tium uelut quadam scabra rubigine coerceat, si modo credimus €Vergilio dicenti: €@@@@salsa autem tellus, et quae perhibetur amara €@@@@frugibus infelix; ea nec mansuescit arando €@@@@nec baccho genus aut pomis sua nomina seruat. @@caelum porro neque niuale uinea, sicut praedixi, nec rursus €aestuosum desiderat, calido tamen potius quam frigido laetatur, €imbribus magis quam serenitatibus offenditur et solo sicco quam €nimis pluuio est amicior; perflatu modico lenique gaudet, procellis €obnoxia est. atque haec maxime probabilis caeli et soli qualitas.  @@Vitis autem uel ad escam uel ad effusionem deponitur. ad escam €non expedit instituere uineta, nisi cum tam suburbanus est ager, ut €ratio postulet inconditum fructum mercantibus uelut pomum €uendere. quae cum talis est conditio, maxime praecoques et dura-€cinae, tum denique purpureae et bumasti dactylique et Rhodiae, €Libycae quoque et cerauniae, @8 nec solum, quae iocunditate €saporis, uerum etiam, quae specie commendari possunt, conseri €debent, ut stephanitae, ut tripedaneae, ut unciariae, ut cydonitae, €item quarum uuae temporibus hiemis durabiles uasis conduntur, €ut uennuculae, ut nuper in hos usus exploratae Numisianae. @1 @@At ubi uino consulimus, uitis eligitur, quae et in fructu ualet €et in materia, quod alterum ad reditus coloni, alterum ad diuturni-€tatem stirpis plurimum confert. @8 sed ea tum praecipua est, si €nec nimis celeriter frondet et primo quoque tempore deflorescit, €nec nimis tarde mitescit, quin etiam pruinas et caliginem et carbun-€culum facile propulsat, eademque nec imbribus putrescit nec sic-€citatibus abolescit. @@Talis nobis eligatur uel mediocriter fecunda, si modo is locus €habetur, in quo gustus nobilis pretiosusque fluit. nam si sordidus €aut uilis est, feracissimam quamque serere conducit, ut multiplica-€tione frugum reditus augeatur. @8 fere autem omni statu locorum €campestria largius uinum sed iucundius adferunt collina, quae €tamen ipsa modico statu caeli magis exuberant Aquiloni prona, sed €sunt generosiora sub Austro. @@Nec dubium, quin sit ea nonnullarum uitium natura, ut pro €locorum situ bonitate uini modo uincat, modo superetur. solae €traduntur Aminneae, excepto caeli statu nimis frigido, ubicumque €sint, etiam si degenerent sibi comparatae, magis aut minus probi €gustus uina praebere, ceteras omnis sapore praecedere. @8 ea[2e]2 €cum sint unius nominis, non unam speciem gerunt: duas germanas €cognouimus, quarum minor ocius et melius deflorescit, habilis €arbori nec non iugo; illic pinguem terram, hic mediocrem desiderat €longeque praecedit maiorem, quia et imbres et uentos fortius €patitur. @8 nam maior celeriter in flore corrumpitur et magis in €iugis quam in arboribus, ideoque non est uineis apta, uix etiam €arbusto, nisi praepingui et uiuida terra; nam nec mediocri ualet, €multoque minus in exili; prolixarum frequentia materiarum folio-€rumque et uuarum et acinorum magnitudine dinoscitur; internodiis €quoque rarior largis fructibus a minore superatur, gustu non uinci-€tur. et hae quidem utraeque Aminneae. @@Verum et aliae duae geminae ab eo, quod duplicis uuas exi-€gunt, cognomen trahunt, austerioris uini sed aeque perennis. @1 €duarum minor uulgo notissima, quippe Campaniae celeberrimos €Vesuuii colles Surrentinosque uestit; hilaris inter aestiuos Fauonii €flatus, Austris adfligitur. @8 ceteris itaque partibus Italiae non €tam uineis quam arbusto est idonea, cum praedictis regionibus €commodissime iugum sustineat. materiam fructumque, nisi quod €duplicem, non absimilem minori germanae gerit, sicut maior gemina €maiori germanae, quae tamen minor hoc melior est, quod fecundior €etiam mediocri solo; nam illam nisi praepingui terrae non respon-€dere iam dictum est. @@Lanatam quoque Aminneam quidam maxime probant, quae €hoc uocabulum non ideo usurpat, quod sola ex omnibus Aminneis, €uerum quod praecipue canescit lanugine; sane boni uini, sed lenioris €quam superiores; crebram quoque materiam fundit atque ideo €propter pampini densitatem parum saepe recte deflorescit eademque €maturo fructu celeriter putrescit. @@Super hunc numerum, quem rettulimus, singularis habetur €Aminnea maiori germanae non dissimilis prima specie pampini et €trunci, sed uini sapore aliquanto inferior, quamuis generosissimis €sit proxima, praeferenda etiam propriis uirtutibus: nam et feracior €et flore melius exuitur spissasque et albidas uuas ac tumidioris acini €gerit, gracili aruo non desciscit atque ideo inter uberrimas uites €numeratur. @@Nomentaneae uini nobilitate subsequuntur Aminneas, fecundi-€tate uero etiam praeueniunt, quippe cum se frequenter inpleant et €id, quod ediderunt, optime tuentur. sed earum quoque feracior est €minor, cuius et folium parcius scinditur et materia non ita rubet ut €maioris, a quo colore rubellanae nuncupantur eaedemque faeciniae, €quod plus quam ceterae faecis adferunt. @8 id tamen incommo-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¢˜‚dum repensant uuarum multitudine, quas et in iugo[s] et in arbore €melius exhibent. uentos et imbres ualenter sufferunt; celeriter @1 €deflorescunt et ideo cito mitescunt omnis incommodi patientes €praeter caloris; nam quia minuti acini et durae cutis uuas habent, €aestibus contrahuntur; pinguique aruo maxime gaudent, quod €ubertatem aliquam natura gracilibus et exilibus uuis praebere €ualet; @8 frigidum ac roscidum solum et caelum commodissime €sustine[2n]2t, sicut eugeniae, dum sunt in Albano colle (nam mutato €loco uix nomini suo respondent), nec minus Allobrogicae, quarum €uini iocunditas cum regione mutatur. @@Magnis etiam dotibus tres ap[p]ianae commendantur, omnes €feraces, iugoque et arboribus satis idoneae, generosior tamen una, €quae nudis foliis est; nam duae lanatae, quamuis frondibus et palmi-€tum pare[2s]2 facie, fluxurae qualitate sunt dispariles, quoniam tar-€dius altera recipiet cariem uetustatis; @8 pingui solo feracissimae, €mediocri quoque fecundae; praecoquis fructus, ideoque frigidis €locis aptissimae; uini dulcis, sed capiti neruisque uenisque non €aptae; nisi mature lectae, pluuiis uentisque et apibus adferunt €praedam, quarum uocabulo propter hanc populationem cognomi-€nantur. @@Atque hae pretiosi gustus celeberrimae. possunt tamen etiam €secundae notae uites prouentu et ubertate commendari, qualis est €Biturica, qualis balisca, quarum minorem coccolobin uocant His-€pani, longe omnium primis utraeque proximae: nam et uetustatem uinum earum patitur et ad bonitatem aliquam per annos uenit. €iam uero ipsae fecunditate praestant omnibus, quas ante rettuli, tum €etiam patientia, quippe turbines imbresque fortissime sustinent et €commode fluunt nec deficiunt macro solo, frigora melius quam €umores sustinent, umores commodius quam siccitates, nec caloribus €tamen contristantur. @@Visulla deinde ab iis et minor argitis terrae mediocritate €laetantur, nam in pingui nimi[2i]2s uiribus luxuriant, in macra tenues €et uacuae fructu ueniunt, amiciores iugo quam arboribus; sed @1 €argitis etiam in sublimibus fertilis uastis materiis et uuis exuberat. humillimis tabulatis aptior uisulla breuem materiam, durum €folium et latum exigit, cuius amplitudine fructus suos optime €aduersus grandinem tuetur. qui tamen nisi primo quoque tempore €maturi legantur, ad terram decidunt; umoribus etiam, priusquam €defluant, putrescunt. @@Sunt et heluolae, quas nonnulli uarias appellant, neque pur-€pureae neque nigrae, ab heluo, nisi fallor, colore uocitatae. melior €est nigrior abundantia uini, sed haec sapore pretio[2sio]2r; color €acinorum in neutra conspicitur aequalis atque utraque candidi €musti. alterna uice annorum plus aut minus adferunt; melius arbo-€rem sed et iugum commode uestiunt, mediocri quoque solo fe-€cundae sicut Preciae minor et maior; sed hae[c] generositate uini €magis commendantur et frequentibus materiis frondent et cito €maturescunt. @@Albuelis utilior his, ut ait Celsus, in colle quam in campo, in €arbore quam in iugo, in summa arbore quam in ima ferax et materiae €frequentis et uuae. nam [2quae]2 Graeculae uites sunt, ut Mareoticae, €Thasiae, p[2s]2ithiae, Sophortiae, sicut habent probabilem gustum, €ita nostris regionibus et raritate uuarum et acinorum exiguitate €minus fluunt; inerticula tamen nigra, quam quidam Graeci amargion €appellant, potest in secunda quasi tribu esse, quod et boni uini est et €innoxia, quoniam nomen traxit, quod iners habetur in tentandis €neruis, quamuis gustu non sit hebes. @1 @@Tertium gradum facit earum Celsus, quae fecunditate sola €commendantur, ut tres heluennacae, quarum duae maiores nequi-€quam minori bonitate et abundantia musti pares habentur_earum €altera, quam Galliarum incolae marcum uocant, mediocris uini est, €et altera, quam longam appellant, eandemque canam, sordidi uini nec tam largi quam ex numero uuarum prima specie promittit; €minima et optima e tribus facillime folio dinoscitur: nam rotundissi-€mum omnium id gerit atque est laudabilis, quod siccitates maxime €perfert, quod frigora sustinet dum tamen sine imbribus, quod non-€nullis locis etiam uinum eius in uetustatem diffunditur, quod prae-€cipue sola macerrimum quoque solum fertilitate sua commendat_, ut spionia, dapsilis musto sed amplitudine[m] magis uuarum €quam numero fertilis, ut Holconia, ut Murgentina eademque Pom-€peiana, ut Numisiana, u[2t]2 uennucula[e] eademque scirpicula atque €rabucula, ut nigra Fregellana et Mettica, ut Rhaetica, ut omnium, €quas cognouimus, copiosissima arcelaca maior, a multis argitis €falso existimata. @@Nam has nuper mihi cognitas, pergulanam dico et hirtiolam €ferreolamque, non facile adseuerem, quo gradu habendae sint, quod, €etsi satis fecundas scio, nondum tamen de bonitate uini, quod €adferunt, iudicare potui. unam etiam praecoquem uitem nobis ante €hoc tempus incognitam Graeca consuetudine dracontion uocitari €comperimus, quae fecunditate uel arcelacae baliscaeque et Bituricae €comparari possit, generositate uini Aminneae. @1 @@Multa praeterea genera sunt uitium, quarum nec numerum €nec adpellationes cum certa fide referre possumus. neque, ut ait €poeta, numerum comprehendere refert, €@@@@quem qui scire uelit, Libyci uelit aequoris idem €@@@@dicere, quam multae Zephyro turbentur harenae. @@quippe universae regiones regionumque paene singulae partes €habent propria uitium genera, quae consuetudine sua denominant; €quaedam etiam stirpes cum locis uocabula mutauerunt, quaedam €propter mutationem locorum, sicut supra diximus, etiam a qualitate €sua decesserunt, ita ut dinosci non possint, ideoque in hac ipsa €Italia, ne[c] dicam in tam diffuso terrarum orbe, uicinae nationes €nominibus earum discrepant uariantque uocabula. @8 quare pru-€dentis magistri est eiusmodi nomenclationis aucupio, quo potiri €nequea[2n]2t, studiosos non demorari, sed illud in totum praecipere, €quod et Celsus ait et ante eum Marcus Cato, nullum genus uitium €conserendum esse, nisi fama, nullum diutius conseruandum, nisi €experimento probatum. Atque ubi multa inuitabunt regionis €commoda, ut nobilem uitem conseramus, generosam €requiremus, inquit Iulius Graecinus; ubi nihil erit aut non €multum, quod proritet, feracitatem potius sequemur, €quae non eadem portione uincitur pretio quam uincit €abundantia. @@Sed de hac sententia quamquam et ipse paulo ante idem cen-€suerim, quid tamen arcanius iudicem, suo loco mox dicam. Pro-€positum est enim docere, qua ratione uineae pariter feraces et pre-€tiosae fluxurae possint constitui.  @@Nunc, priusquam de satione uitium disseram, non alienum €puto uelut quoddam fundamentum iacere disputationi futurae, ut @1 €ante perpensum et exploratum habeamus, an locupletet patrem €familiae uinearum cultus. est enim paene adhuc superuacuum de €his conserendis praecipere, dum, quod prius est, nondum conceda-€tur, an omnino sint habendae, idque adeo plurimi dubitent, ut €multi refugiant et reformident talem positionem ruris atque optabi-€liorem pratorum possessionem pascuorumque uel siluae caeduae €iudicent. @8 nam de arbusto etiam inter auctores non exigua pugna €fuit abnuente Saserna genus id ruris, Tremelio maxime probante. €sed et hanc sententiam suo loco aestimabimus. €@@Interim studiosi agricolationis hoc primum docendi sunt uberri-€mum esse reditum uinearum. atque, ut omittam ueterem illam €felicitatem aruorum, quibus et ante iam Cato Marcus et mox Varro €Terentius prodidit singula iugera uinearum sescenas urnas uini €praebuisse_id enim maxime adseuerat in primo libro rerum €rusticarum Varro_nec una regione prouenire solitum, uerum et in €Fauentino agro et in Gallico, qui nunc Piceno contribuitur, @8 his €certe temporibus Nomentana regio celeberrima fama est inlustris et €praecipue quam possidet Seneca, uir excellentis ingenii atque €doctrinae, cuius in praediis uinearum iugera singula culleos octonos €reddidisse plerumque conpertum est. €@@Nam illa uidentur prodigialiter in nostris Caeretanis accidisse, ut €aliqua uitis apud te excederet uuarum numerum duorum milium, ut €apud me octingenae stirpes insitae intra biennium septenos culleos €peraequarent, ut primae uineae centenas amphoras iugeratim prae-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³£“ˆŠberent, cum prata et pascua et siluae, si centenos sestertios singula €iugera efficiant, optime domino consulere uideantur. @8 nam €frumenta maiorem quidem partem Italiae quando cum quarto €responderint, uix meminisse possimus. €@@Cur ergo res infamis est? Non quidem suo, sed hominum @1 €inquit uitio Graecinus, primum quod in explorandis seminibus €nemo adhibet diligentiam et ideo pessimi generis plerique uineta €conserunt, deinde sata non ita nutriunt, ut ante conualescant ac €prosiliant, quam retorrescant, sed et si forte adoleuerint, negle-€genter colunt. @8 iam illud a principio nihil referre censent, quem €locum conserant, immo etiam sedi [2e]2ligunt deterrimam partem €agrorum, tamquam sola sit huic stirpi maxime terra idonea, quae €nihil aliud ferre possit. sed ne ponendi quidem rationem aut perspi-€ciunt aut perspectam exequuntur; tum etiam dotem, id est instru-€mentum, raro uineis praeparant, cum ea res, si omissa sit, plurimas €operas nec minus arcam patris familiae semper exhauriat. @8 fruc-€tum uero plerique quam uberrime praesentem consectantur nec €prouident futuro tempori, sed quasi plane in diem uiuant, sic €inperant uitibus et eas ita multis palmitibus onerant, ut posteritati €non consulant. haec omnia uel certe plurima ex his cum commise-€runt, quiduis malunt quam suam culpam confiteri querunturque €non respondere sibi uineta, quae uel per auaritiam uel inscientia uel €per neglegentiam perdiderunt. @@At si quis cum scientia sociauerit diligentiam, non, ut ego €existimem, [2amphoras percipiet]2 trecenas uel certe ducenas. sed €Graecinus, minimum conputans, licet inquit amphoras uicenas €percipiant ex singulis iugeribus, omnis istos, qui fae-€num suum et holera amplexantur, incremento patri-€monii facile superabunt; nec in hoc errat, quippe, ut diligens €ratiocinator calculo posito uidet, id genus agricolationis maxime rei €familiari conducere. @1 @@Nam ut amplissimas inpensas uineae poscant, non tamen €excedunt septem iugera unius operam uinitoris, quem uulgus €quidem parui aeris uel de lapide noxium posse conparari putat. sed €ego plurimorum opinioni dissentiens pretiosum uinitorem in primis €esse censeo, isque sit licet emptus sex uel potius sestertiis octo €milibus; tum ipsum solum septem iugerum totidem milibus num-€morum partum uineasque cum sua dote, id est cum pedamentis et €uiminibus, binis milibus in singula iugera positas duco. fit tamen in €assem consummatum pretium sestertiorum uiginti nouem milium. huc accedunt semisses usurarum sestertia tria milia et quadrin-€genti octoginta nummi biennii temporis, quo uelut infantia uinea-€rum cessat a fructu. fit in assem summa sortis et usurarum triginta €duorum milium quadringentorum octoginta nummorum. €@@Quod quasi nomen si, ut fenerator cum debitore, ita rusticus cum €uineis suis fecerit, eius summae ut in perpetuum praedictam usuram €semissium dominus constituat, percipere debet in annos singulos €mille nongentos quinquaginta sestertios nummos, qua conputatione €uincet tamen reditus septem iugerum, secundum opinionem Grae-€cini, usuram triginta duorum milium quadringentorum octoginta €nummorum; @8 quippe, ut deterrimi generis sint uineae, tamen, €si cultae, singulos utique culleos uini singula earum iugera peraequa-€bunt, utque trecentis nummis quadragenae urnae ueneant, quod €minimum pretium est annonae, consummant tamen septeni cullei €sestertia duo milia et centum nummos. ea porro summa excedit €usuram semissium. @@Atque hic calculus, quem posuimus, Graecini rationem con-€tinet. sed nos extirpanda uineta censemus, quorum singula iugera €minus quam ternos culleos praebent. et adhuc tamen sic conputaui-€mus, quasi nullae sint uiuiradices, quae de pastinato eximantur, cum @1 €sola ea res omnem inpensam terreni pretio suo liberet, si modo non €prouincialis sed Italicus ager est. @@Neque id cuiquam dubium esse debet, cum et nostram et €Iuli Attici rationem dispexerit. nos enim uicena milia malleolum per €uineae iugerum inter ordines pangimus, ille minus quattuor milibus €deponit. cuius ut uincat ratio, nullus tamen uel iniquissimus locus €non maiorem quaestum reddet quam acceperit inpensam: @8 si-€quidem, ut cultoris neglegentia sex milia seminum intereant, reliqua €tamen decem milia tribus milibus nummorum libenter et cum lucro €redemptore[2s]2 mer[2c]2ant[2ur]2, quae summa tertia parte superat €duo milia sestertiorum, quanti constare iugerum uinearum praedixi-€mus. quamquam nostra cura in tantum iam processit, ut non inuiti €sestertiis sescenis nummis singula milia uiuiradicis a me rustici €mercentur, @8 sed uix istud alius praestiterit: nam nec quisquam €nobis facile crediderit tantam in agellis esse nostris abundantiam €uini, quantam tu, Siluine, nouisti. mediocre itaque uulgatumque €pretium uiuiradicis posui, quo celerius, nullo dissentiente, perduci €possent in nostram sententiam, qui propter ignorantiam genus hoc €agricolationis reformidant. @@Siue ergo pastinationis reditus seu futurarum spes uindemia-€rum cohortari nos debet ad positionem uinearum; quas quoniam €docuimus rationis esse conserere, nunc institutionis earum prae-€cepta dabimus.  @@Cui uineta facere cordi est, praecipue caueat, ne alienae potius €curae quam suae credere uelit, neue mercetur uiuiradicem sed genus €surculi probatissimum domi conserat faciatque uitiarium, ex quo €possit agrum uineis uestire. nam quae peregrina ex diuersa regione €semina transferuntur, minus sunt familiaria nostro solo quam €uernacula, eoque uelut alienigena reformidant mutatam caeli locique @1 €positionem; @8 sed nec certam generositatis fidem pollicentur, cum €sit incertum, an is, qui conseruerit ea, diligenter exploratum pro-€batumque genus surculi deposuerit. quam ob rem bienni spatium €longum esse minime existimandum est, intra quod utique tem-€pestiuitas seminum respondet, cum semper, ut dixi, plurimum €retulerit exquisiti generis stirpem deposuisse. @@Post hoc deinde meminerit accurate locum uineis eligere, de €quo cum iudicauerit, maximam diligentiam sciat adhibendam pasti-€nationi, quam cum peregerit, non minore cura uitem conserat, et €cum posuerit, summa sedulitate culturae seruiat. id enim quasi €caput et columen est inpensarum, quoniam in eo consistit, melius an €sequius terrae mandauerit paterfamilias pecuniam in otio tractare. €igitur unumquodque eorum, quae proposui, suo iam persequar €ordine.  ôÿ@@@@{1De nouellatione et de insitione plantarum}1 @@Vitiarium neque ieiuna terra neque uliginosa faciendum est, €sucosa tamen ac mediocri potius quam pingui, tametsi fere omnes €auctores huic rei laetissimum locum destinauerunt, quod ego €minime reor esse pro agricola. nam depositae stirpes ualido solo €quamuis celeriter conprehendant atque prosiliant, tamen, cum sunt €uiuiradices factae, si in peius transferantur, retorrescunt nec ado-€lescere queunt. @@Prudentis autem coloni est ex deteriore terra potius in melio-€rem quam ex meliore in deteriorem transferre; propter quod medio-€critas in electione loci maxime probatur, quoniam in confinio boni €malique posita est. siue enim postmodum necessitas postulat tem-€pestiua semina ieiuno solo conmittere, non magnam sentiunt €differentiam, cum ex mediocri materia in exilem translata sunt; siue @1 €laetior ager conserendus est, longe celerius in ubertate coalescunt. rursus tenuissimo solo uitiarium facere minime rationis est, cum €malleolorum pars maior deperit, et, quae superest, tarde fit idonea €translationi. ergo mediocris et modice siccus ager uitiario est aptis-€simus. isque bipalio prius subigi debet, quae est altitudo pastina-€tionis, cum in duos pedes et semissem conuertitur humus, ac deinde €tripedaneis relictis spatiis, per quae semina excolantur, in singulis €ordinibus, [2qui]2 ducenos quadragenos pedes optinent, sesceni €malleoli pangendi sunt. @8 is numerus consummat per totum €iugerum seminum milia quattuor et uiginti. €@@Verum hanc curam praeuenit inquisitio et electio malleolorum; €nam ut saepe iam rettuli, quasi fundamentum est praedictae rei €probatissimum genus stirpis deponere.  @@Sed electio dupliciter facienda est. non enim solum fecundam þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¦‚esse matrem satis est, ex qua semina petuntur, sed adhibenda ratio €est subtilior, ut ex is partibus trunci sumantur, quae et genitales €sunt et maxime fertiles. @8 uitis autem fecunda, cuius progeniem €studemus summittere, non tantum debet eo aestimari, quod uuas €conpluris exigit: potest enim trunci uastitate id accidere et frequentia €palmitum; nec tamen eam feracem dixerim, cuius singulae uuae in €singulis sarmentis conspiciuntur, sed si per unumquemque pampi-€num maior numerus uuarum dependet, si ex singulis gemmis con-€pluribus materiis cum fructu germinat, si denique etiam e duro €uirgam cum aliquis racemis citat, si etiam nepotum fructu grauida €est, ea sine dubitatione ferax destinari debet legendo malleolo. @@Malleolus autem nouellus est palmes, innatus prioris anni €flagello, cognominatusque a similitudine rei, quod in ea parte, qua €deciditur ex uetere sarmento, prominens utrimque mallei speciem €praebet. hunc ex fecundissima stirpe legendum censemus omni @1 €tempore, quo uineae putantur, ac super terram gemmis tribus uel €quattuor extantibus diligenter obruendum loco modice umido, non €uliginoso; dum tamen antiquissimum sit considerare, ne uitis, ex €qua is sumitur, ancipitem floris habeat euentum, ne difficulter €acinus ingrandescat, ne aut praecoquis aut serae maturitatis fructum €adferat; nam illa uolucribus, haec etiam tempestatibus hiemis €infestatur. @@Tale porro genus non una conprobatur uindemia; potest enim €uel anni prouentu uel aliis de causis etiam naturaliter infecunda €uitis semel exuberare. sed ubi plurimis uelut emeritis annorum €stipendiis fides surculo constitit, nihil dubitandum est de fecundi-€tate, nec tamen ultra quadriennium talis extenditur inquisitio. id €enim tempus fere uirentium generositatem declarat, quo sol in €eandem partem signifer[2i per]2 eosdem numeros redit, per quos €cursus sui principium ceperat. quem circuitum meatus dierum €integrorum mille quadringentorum sexaginta unius $A)POKATA/STASIN €uocant studiosi rerum caelestium.  @@Sed certum habeo, Siluine, iam dudum te tacitum requirere, €cuius generis sit ista fecunda uitis, quam nos tam adcurate describi-€mus, anne de is aliqua significetur, quae uulgo nunc habentur €feracissimae. plurimi namque Bituricam, multi spioniam, quidam €baliscam, nonnulli arcelacam laudibus efferunt. @8 nos quoque €haec genera testimonio nostro non fraudamus: sunt enim largissimi €uini; sed proposuimus docere uineas eiusmodi conserere, quae nec €minus uberes fructus praedictis generibus adferant et sint pretiosi €saporis, uel Amin[2n]2ei uel certe non procul ab eo gustu; cui nostrae €sententiae scio paene omnium agricolarum diuersam esse opinionem, @1 €quae de Aminneis inueterata longo iam tempore conualuit tamquam €natali et ingenita sterilitate laborantibus. @@Quo magis nobis ex alto repetita conpluribus exemplis firmanda €ratio est, quae desidia nec minus inprudentia colonorum damnata €[2a]2ut uelut ignorantiae tenebris occaecata luce ueritatis caruit; qua €re non intempestiuum est nos ad ea praeuerti, quae uidentur hunc €publicum errorem corrigere posse.  ô±ÿ@@@@{1Quae spectandae sint qualita[2te]2s in eo solo quod uineis}1 €@@@@{1destinaueris}1 @@Igitur si rerum naturam, Publi Siluine, uelut acrioribus mentis €oculis intueri uelimus, reperiamus parem legem fecunditatis eam €dixisse uirentibus atque hominibus ceterisque animalibus nec sic €aliis nationibus regionibusue proprias tribuisse dotes, ut aliis in €totum similia munera denegaret: quibusdam gentibus numerosam €generandi subolem dedit, ut Aegyptiis et Afris, quibus gemini €partus familiares ac paene sollemnes sunt, sed et Italici generis esse €uoluit eximiae fecunditatis Albanas [2S]2iciniae familiae trigemino-€rum matres; @8 Germaniam decorauit altissimorum hominum €exercitibus, sed et alias gentes non in totum fraudauit praecipuae €staturae uiris: nam et Cicero testis est Romanum olim fuisse ciuem €Naeuium Pollionem pede[m] longiorem quam quemquam longissi-€mum, et nuper ipsi uidere potuimus in adparatu pompae circensium €ludorum Iudaeae gentis hominem proceriorem celsissimo Germano. @@Transeo ad pecudes. armentis sublimibus insignis Meuania est, €Liguria paruis, sed et Meuaniae bos humilis et Liguriae nonnum-€quam taurus eminentis staturae conspicitur; India perhibetur @1 €molibus ferarum mirabilis; pares tamen in hac terra uastitate beluas €progenerari quis neget, cum intra moenia nostra natos animaduer-€tamus elephantos? @@Sed ad genera frugum redeo. Mysiam Libyamque largis aiunt €abundare frumentis, nec tamen Apulos Campanosque agros optimis €defici segetibus, Tmolon et Corycon flore croceo, Iudaeam et €Arabiam pretiosis odoribus inlustrem haberi, sed nec nostram €ciuitatem praedictis egere stirpibus: quippe conpluribus locis urbis €iam casiam frondentem conspicimus, iam tuream plantam, florentis-€que hortos murra et croco. @@His tamen exemplis nimirum admonemur curae mortalium €obsequentissimam esse Italiam, quae paene totius orbis fruges adhi-€bito studio colonorum ferre didicerit. quo minus addubitemus de eo €fructu, qui uelut indigena peculiarisque et uernaculus est huius soli. €neque enim dubium Massici Surrentinique et Albani atque Caecubi €agri uitis omnium, quas terra sustinet, nobilitate uini principes esse.  @@Fecunditas ab his forsitan desideretur, sed et haec adiuuari €potest cultoris industria; nam si[c], ut paulo ante rettuli, benignis-€sima rerum omnium parens natura quasque gentis atque terras ita €muneribus propriis ditauit, ut tamen ceteras non in uniuersum €similibus dotibus fraudaret, cur ea[2m]2 dubitemus etiam in uitibus €praedictam legem seruasse, ut, quamuis earum genus aliquod €praecipue fecundum esse uoluerit, tamquam Bituricum aut baliscum, @1 €non tamen sic Aminneum sterile reddiderit, ut ex multis milibus €eius ne paucissimae quidem uites fecundae, tamquam in Italicis €hominibus Albanae illae sorores, reperiri possint? @@Id autem cum sit uerisimile, tum etiam uerum esse nos docuit €experimentum, cum et in Ardeatino agro, quem multis temporibus €ipsi possedimus, et in Carseolano itemque Albano generis Aminnei €uitis notatas habuerimus, numero quidem perpaucas, uerum ita €fertiles, ut in iugo singulae ternas urnas praeberent, in pergulis €autem singulae denas amphoras peraequarent. @8 nec incredibilis €debet in Aminneis haec uideri fecunditas; nam quemadmodum €Varro Terentius et ante eum Marcus Cato posset adfirmare sescenas €urnas priscis cultoribus singula uinearum iugera fudisse, si fecun-€ditas Aminneis defuisset, quas plerumque solas antiqui nouerant, €nisi si putamus ea, quae nuper ac modo palae e longinquis regionibus €accersita notitiae nostrae sunt tradita, Biturici generis aut balisci, €uineta eos coluisse, cum uetustissimas quasque uineas adhuc existi-€memus Aminneas? @@Si quis ergo talis, qualis paulo ante possedisse me rettuli, €Aminneas pluribus uindemiis exploratas notet, ut ex iis malleolos €feracissimos eligat, possit pariter generosas uineas et uberes efficere. €nihil enim dubium est, quin ipsa natura subolem matri similem esse €uoluerit, unde etiam pastor ille in Bucolicis ait: €@@@@sic canibus catulos similes, sic matribus haedos. @@Unde sacrorum certaminum studiosi pernicissimarum quadri-€garum semina diligenti obseruatione custodiunt et spem futurarum €uictoriarum concipiunt propagata subole generosi armenti. nos €quoque pari ratione, uelut Olympionicarum equarum, ita feracissi-€marum Aminnearum seminibus electis largae uindemiae spem @1 €capiamus. neque est, quod temporis tarditas quemquam deterreat; nam quicquid morae est, in exploratione surculi absumitur. €ceterum, cum fecunditas uitis conprobata est, celerrime insitionibus €ad maximum numerum perducitur. eius rei testimonium tu praeci-€pue, Siluine, perhibere nobis potes, cum pulchre memineris a me €duo iugera uinearum intra tempus bienni ex una praecoque uite, €quam in Caeretano tuo possides, insitione facta consummata. @@Quemnam igitur existimas uitium numerum intra tantundem €temporis interseri posse duorum iugerum malleolis, cum sint ipsa €duo iugera unius uitis progenies? quare, si, ut dixi, laborem et þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨‰—„curam uelimus adhibere, facile praedicta ratione tam feraces Aminnei €generis uineas constituemus quam Biturici aut balisci; tantum €retulerit, ut in transferendis seminibus similem statum caeli locique €et ipsius uitis habitum obseruemus, quoniam plerumque degenerat €surculus, si aut situs agri aut aeris qualitas repugnat aut etiam si ex €arbore in iugum defertur. @@Itaque de frigidis in frigida, de calidis in similia, de uinetis in €uineas transferemus. magis tamen ex frigido statu stirpis Aminnea €potest calidum sustinere quam ex calido frigidum, quoniam cum €omne uitis genus, tum maxime praedictum naturaliter laetatur €tepore potius quam frigore. @8 sed et qualitas soli plurimum iuuat, €ut ex macro aut mediocri transducatur in melius; nam quod adsue-€tum est pingui, nullo modo maciem terrae patitur, nisi saepius €stercores. €@@Atque haec de cura eligendi malleoli generatim praecepimus; €nunc illud proprie specialiter, ut non solum ex fecundissima uite sed €et uitis parte feracissima semina eligantur.  @@Feracissima autem semina sunt non, ut ueteres auctores credi-€derunt, extrema parte[st], quod caput uitis appellant, id est ultimum @1 €et productissimum flagellum. nam in eo quoque falluntur agri-€colae, sed erroris est causa prima species et numerus uuarum, qui €plerumque conspicitur in productissimo sarmento. quae res nos €decipere non debet: id enim adcidit non palmitis ingenita fertilitate €sed loci opportunitate, quia reliquas trunci partes umor omnis et €alimentum, quod a solo ministratur, transcurrit, dum ad ultimum €perueniat. @8 naturali enim spiritu omne alimentum uirentis quasi €quaedam anima per medullam trunci ueluti sifone, quem diabeten €uocant mechanici, trahitur in summum, quo cum peruenit, ibi €consistit atque consumitur. unde etiam materiae uehementissimae €reperiuntur aut in capite uitis aut in crure uicino radicibus. @8 sed €et hae steriles, quae e duro citantur, ac duplici ex causa robustae €sunt, quod a fetu uacant quodque ex proximo terrae integro atque €inlibato suco aluntur; et illae fertiles ac firmae, quia e tenero prore-€punt, et quicquid, ut supra dixi, ad eas alimenti peruenit, indiui-€duum est. mediae sunt macerrimae, quas transcurrit hinc parte €aliqua interceptus, illinc ad se tractus umor. @@Non debet igitur ultimum flagellum quasi fecundum obseruari, €etiam cum plurimum adferat, siquidem loci ubertate in fructum €cogitur, sed id sarmentum, quod media uite situm ne inportuna €quidem parte deficit ac numeroso fetu benignitatem suam ostendit. €hic surculus translatus rarius degenerat, quoniam ex deteriore statu €meliorem sortitur; siue enim pastinato deponitur siue trunco in-€seritur, largioribus satiatur alimentis, quam prius, cum esset in €egeno. @8 itaque custodiemus, ut e praedictis locis, quos umeros €rustici uocant, semina legamus, eaque tamen tulisse fructum animad-€uertemus; nam si fetu uacua sint, quamuis laudabilem partem uitis @1 €nihil censemus ad feracitatem conferre malleolo; quare uitiosissima €est eorum agricolarum opinio, qui minimum referre credunt, quod €uuas sarmentum habuerit, dum ex uite fertili legatur et non ex duro €trunco enatum, quod pampinarium uocant. @8 haec autem opinio, €quae est orta ex inscientia seminum eligendorum, primum parum €fecundas uineas, deinde etiam nimis steriles reddit. quis enim €omnino iam per tam longam seriem annorum agricola malleolum €legentibus praecepit ea, quae paulo ante rettulimus, immo quis non €inprudentissimum quemque et eum, qui nihil aliud operis facere €ualeat, huic negotio delegat? itaque ex hac consuetudine ueniunt €inprudentissimi ad rem maxime necessariam, deinde etiam infirmis-€simi; nam inutilissimus quisque, ut dixi, qui nullum alium laborem €ferre queat, huic officio adplicatur. @8 is porro, etiam si quam €scientiam eligendi malleoli habet, eam propter infirmitatem dissi-€mulat ac superponit, et, ut numerum, quem uilicus imperauit, ex-€plere possit, nihil curiose, nihil religiose administrat; unumque est €ei propositum peragere laboris sui pensum, cum tamen, ut et sciat et, €quod sciat, exsequatur, hoc solum praeceptum a magistris accipit, €ne pampinariam uirgam deplantet, cetera omnia ut seminibus €contribuat. @@Nos autem primo rationem secuti, nunc etiam longi temporis €experimentum, non aliud semen eligimus nec frugiferum esse duci-€mus, nisi quod in parte genitali fructum attulerit. nam illud quidem, €quod loco sterili laetum robustumque sine fetu processit, fallacem €fecunditatis imaginem praefert, nec ullam generandi uim possidet. id procul dubio uerum esse ratio nos admonet, si modo, ut in €corporibus nostris propria sunt officia cuiusque membri, sic et €frugiferarum stirpium partibus propria munia: uidemus hominibus €inspiratam uelut aurigam rectricemque membrorum animam, sensus €iniectos ad ea discernenda, quae tactu quaeque naribus auribusque €et oculis indagantur, pedes ad gressum conpositos, brachia ad con-€plexum; ac ne per omnes uices ministeriorum uagetur insolenter @1 €oratio, nihil aures agere ualent, quod est oculorum, nihil oculi, quod €est aurium. @8 ne generandi quidem data est facultas manibus aut €plantis, sed quod hominibus ignotum uoluit esse genitor uniuersi, €uentre protexit, ut diuina praedita ratione rerum aeterna opifex €quasi quibusdam secretis corporis in arcano atque operto sacra illa €spiritus elementa cum terrenis primordiis misceret atque hoc ani-€mantis machinae speciem effingeret. @8 hac lege pecudes, hac €uirgulta progenuit, hac uitium genera figurauit, quibus eadem ipsa €mater ac parens primum radices uelut quaedam fundamenta iecit, ut €is quasi pedibus insisteret, truncum deinde superposuit uelut €quandam staturam corporis et habitus, mox ramis diffudit quasi €brachiis, tum pampinos elicuit uelut palmas eorumque alios fructu €donauit, alios fronde sola uestiuit ad protegendos tutandosque €partus. @@Ex iis igitur, ut supra diximus, si non ipsa membra genitalia €conceptu atque fetu grauida sed tamquam tegumina et umbracula €eorum, quae fructibus uidua sunt, legerimus, umbrae scilicet, non €uindemiae laborauerimus. @8 quid ergo est? cur, quamuis non sit €e duro pampinus sed e tenero natus, si tamen orbus est, etiam in €futurum quasi sterilis damnatur a nobis? modo enim disputatio €nostra colligebat unicuique corporis parti proprium esse adtributum €officium, quod scilicet ei conuenit, ut malleolo quoque, qui oppor-€tuno loco natus est, fecunditatis uis adsit, etiam si interim cesset a €partu. @8 nec ego abnuerim hoc me instituisse argumentari, sed €et illud maxime profiteor palmitem quamuis frugifera parte enatum, €si fructum non adtulerit, ne uim quidem fecunditatis habere. nec €hoc illi sententiae repugnat: nam et homines quosdam non posse €generare quamuis omni membrorum numero constante manifestum €est, ne sit incredibile, si genitali loco uirga nata fructu careat, cari-€turam quoque fetu. @1 @@Itaque, ut ad consuetudinem agricolarum reuertar, eiusmodi €surculos, qui nihil tulerint, spadones appellant, quod non facerent, €nisi eos suspicarentur inhabiles frugibus; quae et ipsa appellatio €rationem mihi subiecit non eligendi malleolos quamuis probabili €parte uitis enatos, si fructum non tulissent, quamquam et hos ipsos €sciam non in totum sterilitate adfectos. nam confiteor pampinarios €quoque, cum e duro processerint, tempore anni sequentis adquirere €fecunditatem et ideo in resicem summitti, ut progenerare possit. uerum eiusmodi partum conperimus non tam ipsius resicis quam €materni esse muneris; nam quia inhaeret stirpi suae, quae est natura €ferax, mixtus adhuc parentis elementis et fecundis pastus seminibus €ac uelut altricis uberibus eductus, paulatim fructum ferre condiscit. €at quae citra naturae quandam pubertatem immatura atque intem-€pestiua planta, direpta trunco, uel terrae uel etiam stirpi recisae €inseritur, quasi puerilis aetas ne ad coitum quidem, nedum ad con-€ceptum habilis, uim generandi uel in totum perdit uel certe minuit. @@Quare magno opere censeo in eligendis seminibus adhibere €curam, ut e fructuosa parte uitis palmites legamus eos, qui futuram €fecunditatem iam dato fructu promittunt, nec tamen contenti simus þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨Š˜‘„singulis uuis, maximeque probemus, qui numerosissimis fetibus €conspiciuntur. an opilionem laudabimus ex ea matre subolem pro-€pagantem, quae geminos enixa sit, et caprarium summittentem €fetus earum pecudum, quae trigemino partu commendantur, uide-€licet quia speret parentium fecunditati prolem responsuram? @@Et nos sequemur in uitibus hanc ipsam rationem tanto quidem €magis, quod compertum habemus naturali quadam malignitate @1 €desciscere interdum quamuis diligenter probata semina; idque nobis €poeta uelut surdis ueritatis inculcet dicendo: €@@@@uidi lecta diu et multo spectata labore €@@@@degenerare tamen, ni uis humana quotannis €@@@@maxima quaeque manu legeret. sic omnia fatis €@@@@in peius ruere ac retro sublapsa referri. €quod non tantum de seminibus leguminum sed in tota agricolationis €ratione dictum esse intellegendum est, @8 si modo longi temporis €obseruatione conperimus, quod certe comperimus, eum malleolum, €qui quattuor uuas tulerit, deputatum et in terra depositum a fecun-€ditate materna sic degenerare, ut interdum singulis, nonnumquam €etiam binis uuis minus adferat. @8 in quantum autem censemus €defecturos eos, qui binos aut fere singulos fetus in matre tulerint, €cum etiam feracissimi translationem saepe reformident? itaque €huius rationis demonstratorem magis esse me quam inuentorem €libenter profiteor, ne quis existimet fraudari maiores nostros laude €merita. nam id ipsum sensisse eos non dubium est, quamuis nullo €alio sit scripto proditum, exceptis, quos rettuli, numeris Vergili, et €sic tamen, ut de seminibus leguminum praecipiatur. @@Cur enim aut e duro natam uirgam aut etiam ex fecundo €malleolo, quem ipsi probassent, decisam sagittam repudiabant, si €nihil interesse ducebant, ex quo loco semina legerentur? nunc, quia €uim fecunditatis certis quasi membris inesse non dubitabant, idcirco €pampinarium et sagittam uelut inutiles ad deponendum prudentis-€sime damnauerunt. quod si ita est, nihil dubium est multo magis ab €his improbatum esse etiam illum palmitem, qui frugifero loco natus €fructum non attulisset. @8 nam si sagittam, id est superiorem €partem malleoli, uituperandam censebant, cum esset eadem pars €surculi frugiferi, quanto magis uel ex optima uitis parte natum @1 €flagellum, si est sterile, inprobatum ab his ratio ipsa declarat, nisi si €tamen, quod est absurdum, crediderunt eum translatum et abscisum €a sua stirpe destitutumque materno alimento frugi fore, qui [2i]2n €ipsa matre nequam fuisse[2t]2. €@@Atque haec et forsitan pluribus dicta sint, quam exigebat ratio €ueritatis, minus tamen multis, quam postulabat praue detorta et €inueterata opinio rusticorum.  ‰ô@@@@{1De pastinatione}1 @@Nunc ad reliquum ordinem propositae disputationis redeo. €sequitur hanc eligendi malleoli curam pastinationis officium, si €tamen ante de qualitate soli constiterit. nam eam quoque plurimum €et bonitati et largitati frugum conferre nihil dubium est. ‰…ô@@@@{1Quali solo uinea deponenda sit}1 …@@Ac priusquam ipsum solum perspiciamus, illud antiquissimum €censemus rudem potius eligendum agrum, si sit facultas, quam ubi €fuerit seges aut arbustum. @8 nam de uinetis, quae longo situ €exoleuerunt, inter omnis auctores constitit pessima esse, si reserere €uelimus, quod et inferius solum plurimis radicibus sit inpeditum ac €uelut inretitum, et adhuc non amiserit uirus et cariem illam uetusta-tis, quibus hebetata quasi aliquibus uenenis humus torpeat. €quam ob causam siluestris ager praecipue est eligendus, qui etiam si €frutectis aut arboribus obsessus est, facile extricatur, quod suapte €natura quaecumque gignuntur non penitus nec in profundum €radices agunt sed per summam terrae dispergunt atque diducunt, @1 €quibus ferro recisis et extirpatis, parum, quod superest, inferioris €soli rastris licet effodere et in fermentum congerere atque conponere. €si tamen rudis terra non sit, proximum est uacuum ab arboribus €aruum, si nec hoc est, rarissimum arbustum uel oliuetum, melius €tamen uetus oliuetum, quod non fuerit maritum, uineis destinatur. ultima est, ut dixi, conditio restibilis uineae; nam si necessitas €facere cogit, prius, quidquid est residuae uitis, extirpari debet, €deinde totum solum sicco fimo aut, si id non sit, alterius generis €quam recentissimo stercorari atque ita conuerti et diligentissime €refossae omnes radices in summum regeri atque comburi, tum €rursus uel stercore uetusto, quia non gignit herbas, uel de uepribus €egesta humo pastinatum large contegi. @@At ubi pura noualia et ab arboribus sunt libera, considerandum €est, antequam pastinemus, surcularis necne sit terra; idque facillime €exploratur per stirpes, quae sua sponte proueniunt. neque enim est €ullum tam uiduum solum uirgultis, ut non aliquos surculos proge-€neret, tamquam piros siluestris et prunos uel rubos certe. nam haec €quamuis genera spinarum sint, solent tamen fortia et laeta et grauida €fructu consurgere. @8 igitur, si non retorrida nec scabra sed leuia et €nitida et prolixa fecundaque uiderimus, eam intellegimus esse €terram surcularem. sed hoc in totum ad illud, quod uineis praecipue €est idoneum, proprie considerandum, ut prius rettuli, si facilis est €humus et modice resoluta, quam dicimus pullam uocitari, nec quia €sola ea, sed quia sit habilis maxime uinetis. @@Quis enim uel mediocris agricola nesciat etiam durissimum €tufum uel carbunculum, simulatque sit confractus et in summis €regestus, tempestatibus et gelu nec minus aestiuis putrescere calori-€bus ac resolui, eumque pulcerrime radices uitium per aestatem €refrigerare sucumque retinere_quae res alendo surculo sunt ad- @1 €commodatissimae_, simili quoque de causa probari solutam gla-€ream calculosumque agrum et mobilem lapidem, si tamen haec €pingui glebae permixta sunt_nam eadem ieiuna maxime culpan-€tur_? @8 est autem, ut mea quoque fert opinio, uineis amicus €etiam silex, cum superpositum est modicum terrenum, quia frigidus €et tenax umoris per ortum Caniculae non patiatur sitire radices. €Hyginus quidem, secutus Tremelium, praecipue montium ima, €quae uerticibus defluentem humum receperint, uel etiam ualles, €quae fluminum adluuie et inundationibus concreuerint, aptas esse €uineis adseuerat, me non dissentiente. @@Cretosa humus utilis habetur uiti; nam per se ipsa creta, qua €utuntur figuli quamque nonnulli argillam uocant, inimicissima est €nec minus ieiunus sabulo et quidquid, ut ait Iulius Atticus, retorri-€dum surculum facit. id autem solum uel uliginosum est uel salsum €uel amarum etiam uel siticulosum et peraridum. nigrum tamen et €rutilum sabulonem, qui sit uiuidae terrae permixtus, probauerunt €antiqui; nam carbunculosum agrum, nisi stercore adiuues, macras €uineas efficere dixerunt. @8 grauis est rubrica, ut idem Atticus €ait, et ad conprehendendum radicibus iniqua, sed alit eadem uitem, €cum tenuit, uerum est in opere difficilior, quod neque umentem €fodere possis, quod sit glutinosissima, nec nimium siccam, quia €ultra modum praedura.  @@Sed ne nunc per infinitas terreni species euagemur, non intem-€pestiue commemorabimus Iuli Graecini conscriptam uelut formu-€lam, ad quam pos[2s]2it aestimatio referri terrae uinealis. idem enim €Graecinus sic ait: esse aliquam terram calidam uel frigidam, €umidam uel siccam, raram uel densam, leuem aut grauem, @1 €pinguem aut macram; sed neque nimium calidum solum €posse tolerare uitem, quia inurat, neque praegelidum, €quoniam uel stupentis et congelatas radices nimio €frigore moueri non sinat, quae tum demum se promunt, €cum modico te[m]pore euocantur; umorem terrae iusto €maiorem putrefacere deposita semina: @8 rursus nimiam €siccitatem destituere plantas naturali alimento, aut in €totum necare aut scabras et retorridas facere; perden-€sam humum caelestis aquas non sorbere nec facile per-€flari, facillime perrumpi et praebere rimas, quibus sol €ad radices stirpium penetret, ea[2n]2demque uelut con-€clausa et coartata semina conprimere atque strangu-€lare: @8 raram supra modum uelut per infundibulum €transmittere imbres et sole ac uento penitus siccari €atque exarescere; grauem terram uix ulla cultura uinci: €leuem uix ulla sustineri; pinguissimam et laetissimam þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨Œ“…luxuria, macram et tenuem ieiunio laborare. opus est, €inquit, inter has tam diuersas inaequalitates magno tem-€peramento, quod in corporibus quoque nostris deside-€ratur, quorum bona ualitudo calidi et frigidi, umidi et €aridi, densi et rari certo et quasi examinato modo con-€tinetur. @8 nec tamen hoc temperamentum in terra, quae uineis €destinetur, pari momento libratum esse debere ait, sed in alteram €partem propensius, ut calidior terra sit quam frigidior, siccior quam €umidior, rarior quam densior, et si qua sunt his similia, ad quae €contemplationem suam derigat, qui uineas instituet. @@Quae cuncta, sicut ego reor, magis prosunt, cum suffragatur €etiam status caeli, cuius regionem quam spectare debeant uineae, €uetus est dissensio, Saserna maxime probante solis ortum, mox €deinde meridiem, tum occasum, Tremelio Scrofa praecipuam posi- @1 €tionem meridianam censente, Vergilio [dein] de industria occasum €sic repudiante[m]: €@@@@neue tibi ad solem uergant uineta cadentem, €Democrito et Magone laudantibus caeli plagam septentrionalem, €quia existiment ei subiectas feracissimas fieri uineas, quae tamen €bonitate uini superentur. @8 nobis in uniuersum praecipere opti-€mum uisum est, ut in locis frigidis meridiano uineta subiciantur, €tepidis orienti aduertantur, si tamen non infestabuntur Austris €Eurisque uelut orae maritimae in Baetica. sin autem regiones prae-€dictis uentis fuerint obnoxiae, melius Aquiloni uel Fauonio com-€mittentur, nam feruentibus prouinciis, ut Aegypto et Numidia[e], €uni septentrioni rectius oppone[2n]2tur. €@@Quibus omnibus diligenter exploratis tum demum pastinationem €suscipiemus.  @@Eius autem ratio cum Italici generis futuris agricolis, tum €etiam prouincialibus tradenda est, quoniam in longinquis et remotis €fere regionibus istud genus uertendi et subigendi agri minime €usurpatur, sed aut scrobibus aut sulcis plerumque uineae conse-€runtur. ôÿ@@@@{1De mensura scrobum}1 @@Scrobibus uinea sic ponitur: quibus autem mos est scrobibus €deponere, fere per tris longitudinis pedes perque duos pedes in alti-€tudinem cauato solo, quantum latitudo ferramenti patitur, malleolos €utrimque iuxta latera fossarum consternunt et aduersis scrobum @1 €frontibus curuatos erigunt duabusque gemmis supra terram eminere €passi reposita humo cetera coaequant, quae faciunt in eadem linea intermissis totidem pedum scamnis, dum peragant ordinem. €tum deinde relicto spatio, prout cuique mos est uineas colenti, uel €aratro uel bidente sequentem ordinem instituunt. et si fossore €tantum terra uersetur, minimum est quinque pedum interordinium, €septem maximum; sin bubus et aratro, minimum septem pedum, €satis amplum decem. @8 nonnulli tamen omnem uitem per denos €pedes in quincuncem disponunt, ut more noualium terra transuersis €aduersisque sulcis proscindatur. id genus uineti non conducit agri-€colae, nisi ubi laetissimo solo uitis amplo incremento consurgit. €@@At qui pastinationis impensam reformidant sed aliqua tamen parte €pastinationem imitari student, paribus alternis omissis spatiis €senum pedum latitudinis sulcos derigunt fodiuntque et exaltant in €tris pedes ac per latera fossarum uitem uel malleolum disponunt. auarius quidam dupundio et dodrante altum sulcum, latum €pedum quinque faciunt, deinde ter tanto amplius spatium crudum €relinquunt atque ita sequentem sulcum infindunt. quod cum per €definitum uineis locum fecerunt, in lateribus sulcorum uiuiradices €uel decisos quam recentissimos palmites nouellos erigunt consitis €conpluribus inter ordinaria semina malleolis, quos postea, quam €conualuerint, crudo solo, quod omissum est, transuersis scrobibus €propagent atque ordinent uineam paribus interuallis. €@@Sed hae, quas rettulimus, uinearum sationes pro natura et benig-€nitate cuiusque regionis aut usurpandae aut repudiandae sunt nobis. nunc pastinandi agri propositum est rationem tradere. ‰‚ô@@@@{1Extirpandum esse agrum et sic nouellandum}1 ‚@@Ac primum, ut omnem, siue arbustum siue siluestrem, locum €uineis destinauerimus, omnis frutex atque arbor erui et summoueri @1 €debet, ne postea fossorem moretur, neue iam pastinatum solum €iacentibus molibus imprimatur et exportantium ramos atque truncos €ingressu proculcetur. @8 neque enim parum refert suspensissimum €esse pastinatum et, si fieri possit, uestigio quoque inuiolatum, ut €mota aequaliter humus nouelli seminis radicibus, quamcumque in €partem prorepserint, molliter cedat nec incrementa duritia s[it]ua €reuerberet sed tenero ueluti nutritio sinu recipiat et caelestes admit-€tat imbres eosque alendis seminibus dispenset ac suis omnibus €partibus ad educandam prolem nouam conspiret. @@Campestris locus alte duos pedes et semissem infodiendus est, €adcliuis regio tris, praeruptior uero collis uel in quattuor pedes €uertendus, quoniam, cum ab superiore parte in inferiorem detrahi-€tur humus, uix iustum pastinationi praebet regestum, [ac] nisi multo €editiorem ripam quam in plano feceris. rursus depressis uallibus €minus alte duobus pedibus deponi uineam non placet; nam praestat €non conserere quam in summa terra suspendere, nisi si tamen sca-€turrigo palustris obuia [fit], sicut in agro Rauennate, plus quam €sesquipedem prohibeat infodere. @@Primum autem praedicti operis exordium est non, ut huius €temporis plerique faciunt agricolae, paulatim sulcum exaltare et ita €secundo uel tertio gradu peruenire ad destinatam pastinationis alti-€tudinem, sed protinus aequaliter linea posita rectis lateribus perpe-€tuam fossam educere et post tergum motam humum conponere €atque in tantum deprimere, donec altitudinis mensuram datam €ceperit. @8 tum per omne spatium gradus aequaliter mouenda €linea est, optinendumque, ut eadem latitudo in imo reddatur, quae €coepta est in summo. opus est autem perito et uigilante exactore, qui €ripam erigi iubeat sulcumque uacuari ac totum spatium crudi soli €cum emota iam terra committi, sicut praecepi priore libro, cum €arandi rationem traderem, monendo, necubi scamna omittantur et, @1 €quod est durum, summis glebis optega[n]tur. @8 sed huic operi €exigendo quasi quandam machinam commenti maiores nostri regu-€lam fabricauerunt, in cuius latere uirgula prominens ad eam altitu-€dinem, qua deprimi sulcum oportet, contingit summam ripae €partem. id genus mensurae ciconiam uocant rustici; sed ea quoque €fraudem recipit, quoniam plurimum interest, utrum eam pronam an €rectam ponas. €@@Nos itaque huic machinae quasdam partis adiecimus, quae con-€tendentium litem disputationemque dirimerent: @8 nam duas €regulas eius latitudinis, [2qua]2 pastinator sulcum facturus est, in €speciem Graecae chi litterae decusauimus atque ita mediae parti, €qua regulae committuntur, antiquam illam ciconiam infiximus, ut €tamquam suppositae basi ad perpendiculum normata insisteret. €deinde transuersae, quae est in latere, uirgulae fabrilem libellam €superposuimus. sic compositum organum cum in sulcum demissum €est, litem domini et conductoris sine iniuria diducit: @8 nam €stella, quam diximus Graecae chi litterae faciem obtinere, pariter €imae fossae solum metitur atque perlibrat, quia siue pronum seu €resupinum est, positione machinae deprenditur, quippe praedictae €uirgulae superposita libella alterutrum ostendit nec patitur exacto-€rem operis decipi. sic permensum et perlibratum opus in similitu-€dinem ueruacti semper procedit tantumque spatii linea promota €occupatur, quantum effos[2s]2us sulcus longitudinis ac latitudinis €optinet. atque id genus praeparandi soli probatissimum est.  ôÿ@@@@{1Quo tempore nouellandum et uinea deponenda}1 @@Sequitur opus uineae conserendae, quae uel uere uel autumno €tempestiue deponitur, uere melius, si aut pluuius aut frigidus status @1 €caeli est aut ager pinguis aut campestris et uliginosa planities; rursus €autumno, si sicca, si calida est aeris qualitas, si exilis atque aridus €campus, si macer praeruptusue collis. uernaeque positionis dies fere €quadraginta sunt ab Idibus Februariis usque in aequinoctium, €rursus autumnalis ab Idibus Octobribus in Kalendas Decembres. @@Sationis autem duo genera, malleoli uel uiuiradicis, quod þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨Ž’‚utrumque ab agricolis usurpatur, et in prouinciis magis malleoli: €neque enim seminariis student nec usum habent faciendae uiuira-€dicis. hanc sationem cultores Italiae plerique iure inprobarunt, €quoniam plurimis dotibus praestat uiuiradix: @8 nam minus inte-€rit, cum et calorem et frigus ceterasque tempestates propter firmita-€tem facilius sustineat, deinde adolescit maturius, quo[d] euenit, ut €celerius quoque sit tempestiua edendis fructibus, tum etiam nihil €dubium est saepius translatum [2semen meliorem edere fructum]2. €potest tamen malleolus protinus in uicem uiuiradicis conseri soluta €et facili terra; ceterum densa et grauis utique uitem desiderat.  @@Seritur ergo prius emundata inoccataque et aequata pastina-€tione, macro solo quinis pedibus inter ordines omissis, mediocri €senis. in pingui uero septenum pedum spatia danda sunt, quo lar-€giora uacent interualla, per quae frequentes prolixaeque materiae €diffundantur. haec in quincuncem uinearum metatio expeditissima €ratione conficitur: quippe linea per totidem pedes, quot destinaueris €interordiniorum spatiis, purpura uel quolibet alio conspicuo colore €insuitur eaque sic denotata per repastinatum intenditur et iuxta €purpuram calamus defigitur, @8 atque ita paribus spatiis ordines €deriguntur; quod deinde cum est factum, fossor insequitur scrobem-€que alternis omissis in ordinem spatiis a calamo ad proximum cala- @1 €mum non minus altum quam duos pedes et semissem planis locis €refodit, adcliuibus in dipundium et dodrantem, praecipitibus etiam €in tres pedes. in hanc mensuram scrobibus depressis uiuiradices ita €deponuntur, ut a media scrobe singulae in diuersum sternantur et €contrariis frontibus fossarum ad calamos erigantur. @@Satoris autem officium est primum quam recentissimam et, si €fieri possit, eodem momento, quo serere uelit, de seminario trans-€ferre plantam diligenter exemptam et integram, deinde eam uelut €ueteran[i]am uitem totam exputare et ad unam materiam firmissi-€mam redigere nodosque et cicatrices adleuare; si quae etiam radices, €quod maxime cauendum est, ne fiat, in eximendo laborauerint, eas €amputare; sic deinde curuatam deponere, ne duarum uitium radices €inplicentur. id enim uitare facile est per imum solum iuxta diuersa €latera fossarum dispositis paucis lapidibus, qui singuli non excedant €quinquelibrale pondus. @8 hi uidentur, ut Mago prodit, et aquas €hiemis et uapores aestatis propulsare radicibus, quem secutus €Vergilius tutari semina et munire sic praecipit: €@@@@aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas €et paulo post: €@@@@@@iamque reperti €@@@@qui saxo super atque ingentis pondere testae €@@@@urgerent. hoc effusos munimen ad imbres, €@@@@hoc ubi hiulca siti findit Canis aestifer arua. @@Idemque Poenus auctor probat uinacea, permixta stercori, €depositis seminibus in scrobe ammouere, quod illa prouocent et €eliciant nouas radiculas, hoc per hiemem frigenti uit[2i]2 [humum €scrobibus inferre] calorem tempestate ac per aestatem uirenti-€bus alimentum et umorem praebeat. si uero solum, cui uitis com-€mittitur, uidetur exile, longius accersitam pinguem humum scrobi-€bus inferre censet, quod an expediat, regionis annona operarumque €ratio nos docebit. @1  @@Exigue umidum pastinatum sationi conuenit; melius tamen uel €arido quam lutoso semen committitur, idque cum supra summam €scrobem conpluribus internodi[2i]2s productum est, quod de cacu-€mine superest, duabus gemmis tantum supra terram relictis ampu-€tatur, et ingesta humo scrobis conpletur. coaequato deinceps pasti-€nato malleolus ordinariis uitibus interserendus, eumque sat erit €medio spatio, quod uacat inter uitis, per unam lineam depingere. sic enim melius et ipse conualescit et ordinariis seminibus modice €uacuum solum ad culturam praebebitur. in eadem deinde linea, in €qua uiuiradix optinet ordinem suum, praesidii causa, quorum ex €numero propagare possit in locum demortuae uitis, quinque mal-€leoli pangendi sunt per spatium pedale; isque pes ita medio interor-€dinio sumitur, ut ab utraque uite paribus interuallis distet. @8 tali €consitioni Iulius Atticus abunde putat esse malleolorum sedecim €milia; nos tamen plus quattuor milibus conserimus, quia neglegentia €cultorum magna pars deperit et interitu seminum cetera, quae €uirent, rarescunt.  @@De positione surculi non minima disputatio fuit inter auctores. €quidam totum flagellum, sicut erat matri detractum, crediderunt €sationi conuenire[nt] idque per gemmas quinas uel etiam senas €partiti conpluris taleolas terrae mandauerunt; quod ego minime €probo magisque adsentior is auctoribus, qui negauerunt esse ido-€neam frugibus superiorem partem materiae solamque eam, quae est €iuncta cum uetere sarmento, probauerunt, ceterum omnem sagit-€tam repudiauerunt. @8 sagittam rustici uocant nouissimam partem €surculi, siue quia longius recessit a matre et quasi emicuit atque €prosiluit seu quia cacumine attenuata praedicti teli speciem gerit. hanc ergo prudentissimi agricolae negauerunt conseri debere nec @1 €tamen sententiae suae rationem nobis prodiderunt, uidelicet quia €ipsis in re rustica multum callentibus prompta erat et ante oculos €paene exposita. €@@Omnis enim fecundus pampinus intra quintam aut sextam gem-€mam fructu exuberat, reliqua parte quamuis longissima uel cessat uel €perexiguos ostendit racemos. quam ob causam sterilitas cacuminis €iure ab antiquis incusata est. malleolus autem sic ab isdem pange-€batur, ut nouello sarmento pars aliqua ueteris haereret, sed hanc €positionem damnauit usus: @8 nam quicquid ex uetere materia €relictum erat depressum atque obrutum, celeriter umore putresce-€bat proximasque radices teneras et uixdum prorepentis uitio suo €enecabat, quod cum acciderat, superior pars seminis retorrescebat. €mox Iulius Atticus et Cornelius Celsus, aetatis nostrae celeberrimi €auctores, patrem atque filium Sasernam secuti, quicquid residui fuit €ex uetere palma per ipsam commissuram, qua[e] nascitur materia €noua, raserunt atque ita cum suo capitulo sarmentum depresserunt.  @@Sed Iulius Atticus praetorto capite et recuruato, ne pastin[at]um €effugiat, praedictum semen demersit. pastinum autem uocant agri-€colae ferramentum bifurcum, quo semina panguntur, unde etiam €repastinari dictae sunt uineae ueteres, quae refodiebantur. haec enim €propria appellatio restibilis uineti erat; nunc antiquitatis inprudens €consuetudo, quidquid emoti soli uineis praeparatur, repastinatum €uocat. sed ad propositum. @@Vitiosa est, ut mea fert opinio, Iuli Attici satio, quae contortis €capitibus malleolum recipit; eiusque rei uitandae non una ratio est: €primum, quod nulla stirps, antequam deponatur, uexata et infracta, €melius prouenit, quam quae integra et inuiolata sine iniuria con-€posita est; deinde, quicquid recuruum et susum uersus spectans @1 €demersum est, cum tempestiuum eximitur, in modum hami repug-€nat obluctanti fossori et uelut uncus infixus solo, antequam extra-€hatur, praerumpitur. nam fragilis est ea parte materia, qua torta et €recuruata, cum deponeretur, ceperat uitium; propter quod prae-€fracta maiorem partem radicium amittit. @@Sed ut incommoda ista praeteream, certe illud, quod est inimi-€cissimum, dissimulare nequeo. nam paulo ante, cum de summa €parte sarmenti disputarem, quam sagittam dixeram uocitari, collige-€bam fere intra quintam uel sextam gemmam, quae sint proximae €ue[2te]2ri sarmento, fructum edi[i]. @8 hanc ergo fecundam partem €consumit, qui contorquet malleolum, quoniam et ea pars, quae €duplicatur, tres gemmas uel quattuor optinet et reliqui duo uel tres €fructuari oculi penitus in terram deprimuntur mersique non mate-€rias sed radices creant. ita euenit, ut, quod in sagitta non serenda €uitauerimus, id sequamur in eiusmodi malleolo, quem necesse est €longiorem facere, si uolumus detortum depangere, nec dubium, €quin gemmae cacumini proximae, quae sunt infecundae, in eo €relinquantur; ex quibus pampinos pullat uel sterilis uel certe minus €feracis, quos rustici uocant racemarios. @@Quid, quod plurimum interest, ut malleolus, qui deponitur, ea €parte, qua est a matre decisus, coalescat et celeriter cicatricem ducat? þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨’•ƒnam si id factum non est, uelut per fistulam, ita per apertam uitis €medullam nimius umor trahitur idemque truncum cauat, unde €formicis aliisque animalibus, quae putrefaciunt crura uitium, €latebrae praebentur. hoc autem euenit retortis seminibus; cum enim €per exemptionem imae partes eorum praefractae sunt, aperta[e] €medulla deponuntur atque, inrepentibus aquis praedictisque anima-€libus, celeriter senescunt. @8 quare pangendi optima est ratio recti €malleoli, cuius imum caput, [2cum]2 consertum est bifurco pastini, €angustis faucibus ferramenti facile continetur ac deprimitur. idque €sarmentum sic demersum citius coalescit: nam et radices e capite, @1 €qua recisum est, emittit, [2e]2aeque cum accreuerunt, cicatricem ob-€ducunt et alioqui plaga ipsa deorsum spectans non tantum recipit €umorem, quantum illa, quae reflexa et resupina more infundibuli €per medullam transmittit, quicquid aquarum caelestium super-€fluxit.  ôÿ@@@@{1De longitudine malleoli}1 @@Longitudo quae debeat esse malleoli, parum certa est, quoniam €siue crebras gemmas habet, breuior faciendus est, seu raras, longior; €ac tamen nec maior pede nec dodrante minor esse debet, hic, ne per €summam terrae sitiat aestatibus, ille, ne depressus altius, cum €adoleuerit, exemptionem difficilem praebeat. sed haec plano. nam in cliuosis, ubi terra decurrit, potes[2t]2 palmipedalis deponi. €uallis et uliginosi campi situs patitur etiam trigemmem, qui est €paulo minor dodrante, longior utique semipede, isque non ab eo €trigemmis dictus est, quod omnino trium oculorum est, cum fere €circa plagam, qua matri abscisus est, plenus sit germinum, sed quod €his exceptis, quibus est frequens, in ipso capite tris deinceps arti-€culos totidemque gemmas habet. €@@Super cetera illud quo[d]que siue malleolum siue uiuiradicem €serentem praemoneo, ne semina exarescant, inmodicum uentum €solemque uitare, qui uterque non incommode arcetur obiectu uestis €aut cuiuslibet densi teguminis. @8 uerumtamen praestat eligere €sationi silentis uel certe placidi spiritus diem; nam sol umbraculis €facile depellitur. €@@Sed illud etiam, quod nondum tradidimus, antequam disputa-€tioni clausulam imponamus, dicendum est, uniusne an plurium €generum uites habendae sint [2e]2aeque separatae ac distinctae spe-€cialiter an confusae et mixtae cateruatim. prius disseremus de eo, €quod primum proposuimus. @1  @@Prudentis igitur agricolae est uitem, quam praecipue probaue-€rit, nulla interueniente alterius nota[2e]2 stirpe, conserere, numerum-€que quam maximum eius semper augere. sed et prouidentis est €diuersa quoque genera deponere: neque enim umquam sic mitis ac €temperatus est annus, ut nullo incommodo uexet aliquod uitis €genus: siue siccus est, id contristatur, [2quod umoribus laetatur]2, seu €pluuius, quod siccitatibus gaudet, seu frigidus et pruinosus, quod €non est patiens uredinis, seu feruens, quod uaporem non sustinet. @@Ac ne nunc mille tempestatium iniurias persequar, semper est €aliquid, quod uineas offendat. igitur, si unum genus seuerimus, cum €id acciderit, quod ei noxium est, tota uindemia priuabimur: neque €enim ullum erit subsidium, cui %. @8 at si uarii generis uineta €fecerimus, aliquid ex is inuiolatum erit, quod fructum perferat. nec €tamen ea causa nos debet conpellere ad multas uitium uarietates, €sed, quod iudicauerimus eximium genus, id quantae possimus €multitudinis efficiamus, quod deinde proximum a primo, tum, quod €est tertiae uel quartae [2quo]2que; eatenus uelut laetarum quodam €conten[2ti]2 simus tetradeo: satis est enim per quattuor uel sum-€[2mum]2 quinque genera uindemiae fortunam opperiri. @@De altero, quod mox proposueram, nihil dubito, quin per €species digerendae uites disponendaeque sint in proprios hortos, €semitis ac decumanis distinguendae, nec quod aut ipse potueram a €meis familiaribus hoc optinere aut ante me quisquam eorum [2qui]2 €qua[2m]2 maxime id probaueri[2n]2t, effecerit; est enim omnium rusti-€corum operum difficillimum, quia et summam diligentiam legendis €desiderat seminibus, et in his discernendis maxima plerumque @1 €felicitate et prudentia opus est. sed interdum, quod ait diuinus €auctor Plato, rei nos pulchritudo trahit uel ea consectandi, quae €propter infirmitatem conmortalis naturae consequi nequeamus. istud tamen, si aetas suppetat et scientia facultasque cum uolun-€tate congruant, non aegerrime perficiamus, quamuis non minimo €aetatis spatio perseuerandum sit, ut magnus numerus per aliquot €annos digeratur. neque enim omne tempus permittit eius rei iudi-€cium: nam uites, quae propter similitudinem coloris aut trunci €flagellorumue nu[2d]2ae dinosci nequeunt, maturo fructu foliisque €declarantur. qua[2m]2 tamen diligentiam nisi per ipsum patrem fami-€liae exhiberi posse non adfirmauerim; @8 nam credidisse uilici uel €etiam uinitoris socordia est, cum, quod longe sit facilius, adhu[n]c €perpaucissimis agricolis conti[n]geri[n]t, ut nigri uini stirpe careant, €quamuis color uuae possit uel ab inprudentissimo deprendi.  @@Illa tamen una[m] mihi ratio suppetit celerrime, quod pro-€posuimus, efficiendi, [2si]2 sint ueteranae uineae, ut separatim sur-€culos[um] cuiusque generis per singulos hortos inseramus; sic €paucis annis multa nos milia malleolum ex insitis percepturos atque €ita discreta semina per regiones consituros nihil dubito. @8 eius €porro faciendae rei nos utilitas multis de causis conpellere potest, et, €ut a leuiori[2bu]2s incipiam, primum, quod ad omnem rationem €uitae, non solum agricolationis sed cuiusque disciplinae, prudentem @1 €delectant inpensius ea, quae propriis generibus distinguuntur, quam quae passim uelut abiecta et quodam aceruo confusa sunt; €deinde, quod uel alienissimus rusticae uitae, si in agrum tem-€pestiue ueniat, summa cum uoluptate naturae benignitatem mire-€tur, cum [2i]2stinc[i] Bituricae fructibus opimis, hi[2n]2c paribus heluo-€[2lae]2 respondent, illinc arcelac[2ae]2 uisus, illinc spioniae baliscaeue €conuertant, quibus alma tellus annua uice uelut [2aet]2erno quodam €puerperio laeta mort[2al]2ibus distenta musto demit[2tit]2 ubera, inter €quae, patre fauente Libero fetis palmitibus uel generis albi uel €flauentis ac rutili uel purpureo nitore micantis, undique uersicolori-€bus pomis grauidus conlucet Autumnus. @@Sed haec quamuis plurimum delectent, utilitas tamen uincit €uoluptatem. nam et pater familiae libentius ad spectaculum rei suae, €quanto est ea luculentior, descendit, et, quod de sacro numine poeta €dicit: €@@@@et quocumque deus circum caput egit honestum, €uero quocumque domini praesenti[2a]2 et oculi frequenter accessere, €in ea parte maiorem in modum fructus exuberat. sed omitto istud, €quod indiscriptis etiam uitibus contingere potest; illa, quae sunt €maxime spectanda, persequar. @8 diuersae notae stirpes nec pariter €deflorescunt nec ad maturitatem simul perueniunt. quam ob cau-€sam, qui separata generibus uineta non habet, patiatur alterum in-€commodum necesse est, ut aut fructum [2serotinum]2 cum praecoque €legat, quae res mox acorem facit, aut, si maturitatem serotini ex-€pectet, amittat uindemiam praecoquem, [2quae]2 plerumque popula-€tionibus uolucrum pluuiisque aut uentis lacessita dilabitur. @1 @@Si uero interiectionibus fructum carpere censuerit, primum €neglegentiae uindemiatoris aleam subeat; neque enim singulis €totidem antistites possit dare, qui obseruent praecipiantque, ne €acerbae uuae demetantur. deinde etiam, quarum uitium maturitas €conpetit, cum diuersae notae sint, melioris gustus ab deteriore €corrumpitur, confususque in unum multarum sapor uetustatis €impatiens fit; atque ideo necessitas cogit agricolam musti annonam €experiri, cum plurimum pretio accedat, si uenditio uel in annum uel €in aesta[2tem]2 certe differri possit. @@Iam illa generum separatio summam commoditatem habet, €quod uinitor cuique facilius suam putationem reddet, cum scit, cuius €notae sit hortus, quem deputat, idque in consemineis uineis obser-€uari difficile est, quia maior pars putationis per id tempus admi-€nistratur, quo uitis neque folium notabile gerit; ac multum interest, €plurisne an paucioris materias pro natura cuiusque stirpis uinitor þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ³¨•—‡summittat, prolixisue flagellis incitet [2an]2 angusta putatione uitem €coerceat. @8 caeli [quam]quam partem spectet genus quo[2d]2que €uineti plurimum refert: neque enim omni calido statu nec rursus €frigido laetatur, sed est proprietas in surculis, ut alii meridiano axe €conualescant, quia sin[2t]2 calor[2i apt]2iores, alii septentrionem desi-€derent, quia contristentur aestu, quidam temperamento laetentur €orientis uel occidentis. @8 has differentias seruat pro situ et posi-€tione locorum, qui genera per hortos separat. €@@Illam quoque non exiguam sequitur utilitatem, quod et laborem €uindemiae minorem patitur et sumptum; nam ut quaeque uirescere €incipiunt, tempestiue leguntur, et quae nondum maturitatem cepe-€runt uuae, sine dispendio differuntur. @8 nec pariter uetus atque €tempestiuus fructus praecipitat uindemiam cogitque pluris operas €quantocumque pretio conducere. iam et illud magnae dotis est €posse gustum cuiusque generis non mixtum sed uere merum con- @1 €dere ac separatim reponere, siue est ille Bituricus siue baliscus seu €spionius. quae genera, cum sic diffusa sunt, quia nihil interuenit €diuersae naturae, quod repugnet perpetuitati, nobilitantur; neque €enim post annos quindecim uel paulo pluris deprendi possit ignobi-€litas in gustu, quoniam fere omne uinum eam qualitatem sortitum €est, ut uetustate acquirat bonitatem. @@Quare, ut dicere instituimus, utilissima est generum disposi-€tio, quam si tamen optinere non possis, secunda est ratio, ut diuersae €notae non alias conseras uitis, quam quae saporem consimilem €fructumque maturitatis eiusdem praebeant. poss[2is]2 etiam, si te €cura pomorum tangat, ultimis ordinibus in ea fine uineti, quae €subiacet septentrionibus, ne, cum increuerint, obumbrent, cacumina €ficorum pirorumue et malorum depangere, quae uel inseras inter-€posito bienni spatio uel, si generosa sint, adulta transferas. €@@Hactenus de positione uinearum. superest pars antiquissima, ut €praecipiamus etiam cultus earum, de quibus sequente uolumine €pluribus disseremus. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER QVARTVS €@@@@[2SVRCVLARIS LIBER SECVNDVS]2}1 ¯ãáÿI. Contra opinionem Attici et Celsi non esse satis altos €scrobes bipedaneos uineaticis seminibus. II. Non oportere unius uiuiradicis materiis duos palos €uestire sed singula semina singulis adminiculis esse €contribuenda. III. Nouam consitionem uineae, nisi magna et adsidua cultura €adiuuetur, celeriter interire. IV. Prosterni uitem in scrobem et recuruatam usque ab imo €solo rectam calamo applicari oportere. V. A consitione omnibus mensibus diligenter fodiendum €esse. VI. Non esse committendum, ut in nouella uinea herbae €nascantur. VII. Ita pampinandas esse uiuiradices, ut ad unam materiam €redigantur. VIII. Eandem pampinationem malleolis adhibenda[2m]2. IX. Tempestiuam pampinationem esse, quae ita tenera est, €ut digito palmites facile deiciantur. X. Non oportere per aestatem falce pampinos abnodare. XI. Per autumnum ablaqueandam esse utique primo quin-€quennio nouellam uineam et ante brumam coaequandam. XII. Ablaqueata[m] uinea[m] quemadmodum aestiuae radi-€culae amputentur. XIII. Quemadmodum nouella uinea putetur. XIV. Quod sit optimum tempus putandi. @1 XV. Quomodo malleolus resecandus sit. XVI. Quemadmodum palanda sit uinea. XVII. Quam alte canterius adleuandus sit. XVIII. Quemadmodum uitis adliganda sit. XIX. Quemadmodum malleolis iugum inponendum sit. XX. Quemadmodum nouella uinea frequentanda et propa-€gines faciendae sint. XXI. Quo tempore et cuius aetatis uiuiradix transferenda sit. XXII. Quemadmodum ex harundinibus iugum faciendum sit. XXIII. Quemadmodum in hortulos uineae diuidendae sint. XXIV. Quemadmodum ueteranae uineae restituantur. XXV. Quemadmodum eaedem putentur. XXVI. Quae bonus uinitor in constituta iam uinea uitare aut €sequi debeat. XXVII. Quemadmodum pampinari debeat. XXVIII. Quot fossuris extolli. XXIX. De inserendis tuendisque insitis uineis. XXX. De salictis faciendis. XXXI. De genistis. XXXII. De harundinetis. XXXIII. De castanietis. @1 ¡@@Cum de uineis conserendis librum a me scriptum, Publi €Siluine, conpluribus agricolationis studiosis relegisse[2s, scio]2 €quosdam repertos esse, qui cetera quidem nostra praecepta laudas-€sent, unum tamen atque alterum reprehendissent: quippe seminibus €uineaticis nimium me profundos censuisse fieri scrobes adiecto €dodrante super altitudinem bipedaneam, quam Celsus et Atticus €prodiderant, singulasque uiuiradices singulis adminiculis parum €prudenter contribuisse, cum permiserint idem illi auctores minore €sumptu geminis materiis unius seminis diductis duo continua per €ordinem uestire pedamenta; quae utraque reprehensio auaram magis €habet aestimationem quam ueram. @@Etenim, ut, quod prius proposui, prius refellam, si contenti €bipedanea scrobe futuri sumus, quid ita censemus altius pastinare €tam humili mensura uitem posituri? dicet aliquis: ut sit inferior €tenera subiacens terra, quae non arceat nec duritie sua repellat €nouas inrepentis radiculas. @8 istud quidem contingere potest, €etiam si ager bipalio moueatur, et deprimatur scrobis in regesto, €quod est fermentatum plus dipondio semisse. nam semper in plano €refossa et egesta humus [2tumi]2dior est quam gradus soli crudi. @@Nec sane positio seminum praealtum cubile substerni desiderat, €uerum abunde est semipedaneam consitis resolutam uitibus terra[2m]2 €subiacere, quae uelut hospitali atque etiam materno sinu recipiat €incrementa uirentium. exemplum eius rei capimus in arbusto, ubi, @1 €cum scrobes defodimus, admodum exigui pulueris uiuiradici subici-€mus. @@Verior igitur causa est depressius pastinandi, quoniam iugata €uineta melius consurgunt altioribus demissa scrobibus. nam bipe-€daneae uix etiam prouincialibus agricolis adprobari possint, apud €quos humili statu uitis plerumque iuxta terram coercetur. cumque €iugo destinetur, altiore fundamento stabilienda sit, si modo, quando €scandit excelsius, plus alimenti terraeque desiderat. @8 et ideo in €maritandis arboribus nemo minorem tripedanea[m] scrobem uitibus €comparat. €@@Ceterum illa parum prudens: agricolarum studio praecipua esse €commoda humilis positionis, quod et celeriter adolescant semina, €quae non fatigentur multo soli pressa pondere, fiantque uberiora, €quae leuiter suspensa si[2n]2t. €@@Nam utraque ista Iuli Attici ratio conuincitur exemplo arbustiuae €positionis, quae scilicet multo ualidiorem fertilioremque stirpem €reddit, quod non faceret, si [non] laborarent altius demersa[e] €semina. @8 quid? quod pastinati humus, dum est recens soluta €laxataque, uelut fermento quodam intumescit; cum deinde non €longissimam cepit uetustatem, condensata subsidit ac uelut innatan-€tis radices uitium summo solo destituit. hoc autem minus accidit €nostrae sationi, qua maiore mensura uitis demittitur. nam quod in €profundo semina frigore laborare dicuntur, nos quoque [2non]2 €diffitemur, @8 sed non est dipondii et dodrantis altitudo, quae istud €efficere possit, cum praesertim, quod paulo ante rettulimus, depres-€sior arbustiuae uitis satio tamen effugiat praedictum incommodum.  @@Alterum illud, quod minore [2in]2pensa duos palos unius seminis €flagellis cen[2sen]2t maritari, falsissimum: siue enim caput ipsum @1 €demortuum est, duo uiduantur statumina et mox uiuiradices to-€tidem substituendae sunt, quae numero suo rationem cultoris €onerant; siue tenuit et, ut saepe euenit, uel nigri est generis uel €parum fertilis, non in uno sed in pluribus pedamentis fructus €claudicat. quamquam etiam generosa[2e]2 stirpis uitem sic in duos €palos diuisam rerum rusticarum prudentiores existimant minus €fertilem fore, quia cratem factura sit. @@Et idcirco ueteres uineas mergis propagare potius quam totas €sternere idem ipse Atticus praecepit, quoniam mergi mox facile €radicentur, ita ut quae[2que]2 uitis suis radicibus tamquam propriis €fundamentis innitatur. haec autem, quae est toto prostrata corpore, €cum inferius solum quasi cancellauit atque inretiuit, cratem facit et €pluribus radicibus inter se conexis an[i]gitur nec aliter quam si €multis palmitibus grauata deficit. @8 quare per omnia praetulerim þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¢“‚duobus potius seminibus depositis quam unico periclitari nec id €uelut conpendium consectari, quod in utramque partem longe maius €adferre possit dispendium. €@@Sed iam prioris libri disputatio repetit a nobis promissum se-€quentis exordium.  @@In omni genere inpensarum, sicut ait Graecinus, plerique noua €opera fortius auspicantur quam tuentur perfecta: quidam, inquit, €ab inchoato domos extruunt nec peraedificatis cultum €adhibent; nonnulli strenue fabricant nauigia nec con-€summata perinde instruunt armamentis ministrisque; €quosdam emacitas in armentis, quosdam exercet in €conparandis mancipiis, sed [2in]2 isdem tuendis nulla €cura tangit; @8 multi etiam beneficia, quae in amicos €contulerunt, leuitate destruunt. ac ne ista, Siluine, miremur, €liberos suos nonnulli nuptiis uotisque quaesitos auare nutriunt nec €disciplinis aut ceteris corporis excolunt instrumentis. @1 €@@Quid his colligitur? scilicet plerumque simili genere peccari €etiam ab agricolis, qui pulcherrime positas uineas, antequam pubes-€cant, uariis ex causis destituunt: @8 alii sumptum annuum refu-€gientes et hunc primum reditum certissimum existimantes inpen-€dere nihil, quasi plane fuerit necesse uineas facere, quas mox auari-€tia desererent; nonnulli magna potius quam culta uineta possidere €pulchrum esse dicunt; cognoui iam plurimos, qui persuasum habe-€rent agrum bonis ac malis rationibus colendum. @@At ego cum omne genus ruris, nisi diligenti cura sciteque €exerceatur, fructui esse non posse iudicem, tum uel maxime uineas; €res est enim tenera, infirma, iniuriae maxime impatiens, quae ple-€rumque nimia laboret ubertate; consumitur enim, si modum non €habeas, fecunditate sua. cum tamen aliquatenus se confirmauit et €uelut iuuenile robur accepit, neglegentiam sustinet. @@Nouella uero dum adolescit, nisi omnia iusta perceperit, ad €ultimam redigitur maciem et sic intabescit, ut nullis deinceps in-€pensis recreari possit. igitur summa cura ponenda sunt quasi funda-€menta, et ut membra infantium a primo statim die consitionis for-€manda, quod nisi fecerimus, omnis impensa in cassum recidat nec €praetermissa cuiusque rei tempestiuitas reuocari queat. €@@Experto mihi crede, Siluine, bene positam uineam bonique €generis et bono cultore numquam non cum magno fenore gratiam €reddidisse. @8 idque non solum ratione sed etiam exemplo nobis €idem Graecinus declarat eo libro, quem de uineis scripsit, cum refert €ex patre suo saepe se audire solitum Papirium quendam Veternen-€sem, uicinum sibi, duas filias et uineis consitum habuisse fundum; €cuius partem tertiam nubenti maiori filiae dedisse in dotem ac €nihilominus aeque magnos fructus ex duabus partibus eiusdem €fundi percipere solitum; minorem deinde filiam nuptum conlocasse €in dimidia parte reliqui agri nec sic ex pristino reditu detraxisse. €quod quid conuincit? melius scilicet postea cultam esse tertiam €illam fundi partem quam ante uniuersam. @1  ôÿ@@@@{1De cultura uineae nouellae}1 @@Et nos igitur, Publi, magno animo uineas ponamus ac maiore €studio colamus, quarum consitionis sola illa commodissima ratio €est, quam priore tradidimus exordio, ut facta in pastinato scrobe €tota uitis a media fere parte sulci prosternatur et ad frontem eius ab €imo usque recta materies exigatur calamoque adplicetur. id enim €praecipue obseruandum est, ne similis sit alueo scrobis, sed ut ex-€pressis angulis uelut ad perpendiculum frontes eius derigantur. nam uitis supina et uelut recubans in alueo deposita, postea, cum €ablaqueatur, uulneribus obnoxia est, quoniam, dum exaltare orbem €ablaqueationis fossor studet, obliquam uitem plerumque sauciat et €nonnumquam praecidit. meminerimus ergo usque ab imo scrobis €solo rectum adminiculo sarmentum adplicare et ita in summum €perducere, tum cetera, ut priore libro praecepimus, et duabus gem-€mis superextantibus terram coaequare, deinde malleolo inter ordines €posito crebris fossionibus pastinatum resoluere atque in puluerem €redigere. @8 sic enim optime et uiuiradices et reliqua semina, quae €deposuerimus, conualescent, si mollis ac tenera humus nullis herbis €inrepentibus humorem stirpibus praebuerit nec duritia soli nouellas €adhuc plantas uelut arto uinculo conpresserit.  @@Numerus autem uertendi soli bidentibus, ut uerum fatear, defi-€niendus non est, cum, quanto crebrior sit, plus prodesse fossionem €conueniat. sed quoniam impensarum ratio modum postulat, satis €plerisque uisum est ex Kalendis Martiis usque in Octobris tricen- @1 €simo quoque die nouella uineta confodere omnisque herbas et €praecipue gramina extirpare, quae nisi manu eliguntur et in sum-€mum reiciuntur, quantulacumque parte adobruta sunt, reuiuiscunt €et uitium semina ita perurunt, ut scabra atque retorrida efficiant.  @@Ea porro, siue malleolo[2s]2 seu uiuiradices deposuimus, opti-€mum est ab initio sic formare, ut frequenti pampinatione superuacua €detrahamus nec patiamur plus quam in unam materiam uires et €omne alimentum conferre. primo tamen bini pampini summittuntur, €ut sit alter subsidio, si alter forte deciderit. @8 cum deinde paulum €induruere uirgae, tum singulae detrahuntur, ac ne quae relictae sunt €procellis uentorum decutiantur, molli et laxo uinculo adsurgentis €subsequi conueniet, dum clauiculis suis quasi quibusdam manibus €adminicula conprehendant. @@Hoc si operarum penuria facere prohibebit, in malleolo, quem €et ipsum pampinare censemus, at certe in ordinariis uitibus utique €optinendum est, ne pluribus flagellis emacientur, nisi si propaginibus €futuris prospiciemus, sed ut singulis materiis seruiant, quarum €incrementa elicere debebimus, adplicato longiore adminiculo, per €quod prorepant in tantum, ut sequentis anni iugum exsuperent et in €fructum curuari possint. @8 ad quam mensuram cum increuerint, €cacumina infringenda sunt, ut potius crassitudine conualescant €quam superuacua longitudine adtenuentur. €@@Idem tamen sarmentum, quod in materiam submittimus, ab imo €usque in tres pedes et semissem pampinabimus et omnes eius intra €id spatium nepotes enatos saepius decerpemus. @8 quicquid deinde €supra germinauerit, intactum relinqui oportebit. magis enim con-€ueniet proximo autumno falce deputari superiorem partem quam €aestiuo tempore pampinari, quoniam ex eo loco, unde nepotem €ademeris, confestim alterum fundit, quo enato nullus relinquitur €oculus in ipsa materia, qui sequente anno cum fructu germinet. @1  @@Omnis autem pampinationis ea est tempestituitas, dum adeo €teneri palmites sunt, ut leui tactu digiti decutiantur. nam si uehe-€mentius induruerunt, aut maiore nisu conuellendi sunt aut falce €deputandi; quod utrumque uitandum est, alterum, quia lacerat €matrem, si reuellere coneris, alterum, quia sauciat, quod in uiridi et €adhuc stirpe inmatura fieri noxium est. @8 neque enim eatenus €plaga constitit, qua uestigium fecit acies, sed aestiuis caloribus falce €uulnus penitus inpressum et[2iam]2 latius inarescit, ita ut non mini-€mam partem de ipso matris corpore necet. €@@Atque ideo, si iam caulibus duris falcem adhiberi necesse est, id €paulum ab ipsa matre recidendum est et uelut reseces relinquendi €sunt, qui caloris excipiant iniuriam eatenus, qua enascuntur a latere €palmites. ultra enim non serpit uaporis uiolentia. @@In malleolo similis ratio est pampinandi et in longitudinem €eliciendi materiam, si eo uelimus anniculo uti, quod ego saepe feci. €sed si propositum est utique recidere, ut bimo potius utamur, cum €ad unum pampinum iam redegeris et is ipse excesserit pedalem €longitudinem, decacuminare conueniet, ut in ceruicem potius con-€firmetur et sit robustior. €@@Atque haec positorum seminum prima cultura est.  ôÿ@@@@{1Ablaqueatio nouellae}1 @@Sequens deinde tempus, ut prodidit Celsus et Atticus, quos iure €maxime nostra aetas probauit, post Idus Octobris ampliorem curam €deposcit. nam post Idus Octobris, priusquam frigora inuadant, uitis €ablaqueanda est, quod opus adapertas ostendit aestiuas radiculas €easque prudens agricola ferro cecidit. nam si passus est conualescere, @1 €inferiores deficiunt, atque euenit, ut uinea summa parte terreni €radices agat, quae et frigore infestentur et caloribus maiorem in þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨ˆˆˆmodum aestuent ac uehementer sitire matrem in ortu Caniculae €cogant. @8 quare quicquid intra sesquipedem enatum est, cum €ablaqueaueris, recidendum est. sed huius non eadem ratio est ampu-€tandi, quae traditur in superiore parte uitis. nam minime adleuanda €plaga est minimeque adplicandum ferramentum ipsi matri, quo-€niam, si iuxta truncum radicem praecideris, aut ex cicatrice plures €nascentur aut hiemalis, quae consistit in lacusculis ablaqueationis, €aqua brumae congelationibus noua uulnera peruret et ad medullam €penetrabit. quod ne fiat, recidere ab ipso codice instar unius digiti €spatio conueniet atque radiculas praecidere, quae sic ademptae non €amplius pullulant e[2t]2 a cetera noxa truncum defendunt. @@Hoc opere consummato, si est hiems in ea regione placida, €patens uitis relinquenda est. sin uiolentior hoc facere nos prohibet, €ante Idus Decembris praedicti lacusculi coaequandi sunt. si uero €etiam praegelida frigora regionis eius suspecta erunt, aliquid fimi €uel, si est commodius, columbini stercoris aut in hu[2n]2c usu[2m]2 €praeparatae ueteris urinae senos sextarios, antequam uitem ado-€bruas, radicibus superfundes. @@Sed ablaqueare omnibus autumnis oportebit primo quinquen-€nio, dum uitis conualescat; ubi uero truncus adoleuerit, fere triennio €intermittendus est eius operis labor: nam et minus ferro crura ui-€tium laeduntur nec tam celeriter radiculae inueterato iam codice €enascuntur. @1  @@Ablaqueationem deinde sequitur talis putatio, ut ex praecepto €ueterum auctorum uitis ad unam uirgam reuocetur eaque recidatur €duabus gemmis iuxta terram relictis; quae putatio non debet secun-€dum articulum fieri, ne reformidet oculus, sed medio fere internodio €ea plaga obliqua falce fit, ne, si transuersa fuerit cicatrix, caelestem €supercidentem aquam contineat. @8 sed nec ad eam partem, qua €est gemma, uerum ad posteriorem declinatur, ut in terram potius €deuexa quam in germen delacrimet; namque depluens umor caecat €oculum nec patitur crescere.  @@Putandi autem duo sunt tempora, melius autem, ut ait Mago, €uernum, antequam surculus progemmet, quoniam umoris plenus €facilem plagam et leuem et aequalem accipit nec falci repugnat. hunc €autem secuti sunt Celsus et Atticus. €@@Nobis neque angusta putatione coercenda semina uidentur, nisi €admodum inualida sunt, neque utique uerno recidenda, @8 sed €primo quidem anno, quo sunt posita, frequentibus fossionibus €omnibus mensibus, dum frondent, ac pampinationibus adiuuanda, €ut robur accipiant nec plus quam uni materiae seruiant, quam edu-€cauerint. autumno uel uere, si magis conpetent, adradenda et €nepotibus, quos pampinator in superiore parte omiserat, liberanda €censemus atque ita in iugum inponenda. ea enim leuis et recta sine €cicatrice uinea est, quae se primi anni flagello supra iugum extulit, €quod tamen apud paucos agricolas et raro contingit; ideoque prae-€dicti auctores primitias uitis resecare censuerunt. @@Sed nec utique uerna omnibus regionibus melior putatio est. €nam ubi caelum frigidum est, ea sine dubio eligenda est; ubi uero @1 €aprica loca sunt mollesque hiemes, optima et maxime naturalis est €autumnalis, quo tempore diuina quadam lege et aeterna fructum €cum fronde stirpes deponunt.  @@Hoc facere, siue uiuiradicem siue malleolum conseueris, censeo. €nam illam ueterem opinionem damnauit usus non esse ferro fran-€gendos anniculos malleolos, quoniam reformident, quod frustra €Vergilius et iam Saserna Stolonesque et Catones timuerunt, qui non €solum in eo errabant, quod primi anni capillamenta seminum in-€tacta patiebantur, sed et post biennium, cum uiuiradix recidenda €erat, omnem superficiem amputabant solo tenus iuxta ipsum arti-€culum, ut e duro pullularet. @@Nos autem magister artium docuit usus primi anni malleo-€lorum formare incrementa nec pati uitem superuacuis frondibus €luxuriantem siluescere, nec rursus in tantum coercere, quantum €antiqui praecipiebant, ut totam superficiem amputemus, nam id €quidem maxime contrarium est: @8 primum, quod, cum ad terram €decideris semina, uelut intolerabili adfecta uulnere pleraque inte-€reunt; nonnulla etiam, quae pertinaciter uixerunt, minus fecundas €materias adferunt; siquidem e duro quae pullulant, omnium confes-€sione pampinaria saepissime fructu carent. @@Media igitur ratio sequenda est, ut neque solo tenus malleolum €recidamus nec rursus in longiorem materiam prouocemus, sed €adnodato superioris anni pollice iuxta ipsam commissuram ueteris €sarmenti unam uel duas gemmas relinquemus, ex quibus germinet. @1  ôÿ@@@@{1De nouella subrigenda}1 @@Putationem sequitur iam pedandae uineae cura. uerum hic €annus nondum uehementem palum aut ridicam desiderat. notatum €est enim a me plerumque teneram uineam melius adminiculo modico €quam uehementi adquiescere; itaque aut ueteres, ne nouae radicem €agant, harundines binas adplicabimus singulis uiticulis, aut, si €regionis conditio permittit, de uepribus hastilia, quibus adnectantur €singulae transuersae perticae in unam partem ordinis; @8 quod €genus iugi cantherium uocant rustici. plurimum id refert esse, quod €paulum infra curuationem uitis prorepens pampinus statim adpren-€dat et in transuersa potius se fundat quam in edita uentosque facilius €sustineat subnixus cantherio. idque iugum intra quartum pedem €conuenit adleuari, dum se uinea corroboret.  @@Inpedationem deinde sequitur adligator, cuius officium est, ut €rectam uitem producat in iugum: quae siue iuxta palum est posita, €ut quibusdam placet auctoribus, obseruare debebit, qui adnectit, ne €in alliganda materia flexum pali, si forte curuus est, sequendum €putet; nam ea res uncam uitem facit; siue, ut Attico et nonnullis aliis €agricolis uisum est, inter uitem et palum spatium relinquitur, quod €nec mihi displicet, recta harundo adiungenda stirpi est et ita per €crebra retinacula in iugum perducenda. €@@Vinculi genus quale sit, quo religantur semina, plurimum refert: nam dum nouella uinea est, quam mollissimo nectenda est, quia, €si uiminibus salicis aut ulmi ligaueris, increscens uitis se ipsa prae-€cidit. optima est ergo genista uel paludibus desectus iuncus aut €ulua; non pessime tamen in umbra siccata faciunt in hunc usum €harundinum quoque folia. @1  @@Sed et malleolorum similis cura agenda est, ut ad unam aut duas €gemmas deputati autumno uel uere, priusquam germinent, iugentur. €iis, ut dixi, cantherius prop[r]ius a terra quam uitibus ordinariis €submittendus est; neque enim editior esse debet pedali altitudine, €ut sit, quem teneri adhuc pampini capreolis suis inligent, ne uentis €explantentur. €@@Insequitur deinde fossor, qui crebris bidentibus aequaliter et €minute soli terga comminuat. @8 hanc planam fossuram maxime €nos probamus. nam illa, quam in Hispania hibernam appellant, cum €terra uitibus detrahitur et in media spatia interordiniorum confertur, €superuacua nobis uidetur, quia iam praecessit autumnalis ablaquea-€tio, quae et nudauit summas et ad inferioris radiculas transmisit €hibernos imbris. numerus autem fossionis aut idem debet esse qui €primi anni aut una minus; nam utique frequenter solum exercen-€dum est, dum id incremento suo uites inumbrent nec patiantur €herbam subcrescere. @@Pampinationis eadem debet esse ratio huius anni quae prioris. €adhuc enim conpescenda quasi pueritia seminum est nec plus quam €in unum flagellum est submittenda, tanto quidem magis, quod €tenera aetas eius non sustinet et fetu et materiis onerari.  @@Sed cum annicula et mensum sex ad uindemiam perducta est, €sublato fructu protinus frequentanda est et praesidiari malleoli €propagandi sunt, qui in hunc usum fuerant depositi; uel si ne hi €quidem sunt, ex ordinaria uite in alterum palum mergus est adtra- @1 €hendus. nam plurimum interest adhuc noua consitione pedamen €omne uestiri nec mox uineam tum subseri, cum fructus capiendus €est. ôÿ@@@@{1Mergulus quomodo deponatur}1 @@Mergi genus est, ubi supra terram iuxta suum adminiculum €uitis curuatur atque ex alto scrobe submersa perducitur ad uacan-€tem palum; tum ex arcu uehementer citat materiam, quae protinus €adplicata suo pedamento ad iugum euocatur. @8 sequente deinde þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨“‚anno insecatur superior pars curuaturae usque ad medullam, ne €totas uires matris propagatum flagellum in se trahat et ut paulatim €condiscat suis radicibus ali. bima deinde praeciditur proxime pal-€mam, quae ex arcu summissa est, et id, quod a matre abscisum €recessit, confestim alte circumfoditur et scrobiculo facto ad imum €solum praeciditur adobruiturque, ut et radices deorsum agat nec ex €propinquo neglegenter in summa terra resecta progerminet. @8 tem-€pus autem non aliud magis idoneum est hunc mergum amputandi €quam ab Idibus Octobribus in Idus Nouembris, ut hibernis mensi-€bus suas radices confirmet: nam si uere id fecerimus, quo gemmare €palmites incipiunt, matris alimentis subito destitutu[2s]2 languescit.  @@Eadem ratio est in transferendo malleolo: nam secundo au-€tumno, si caeli et loci qualitas patitur, commodissime post Idus €Octobris, exemptus conseritur; sin autem aliqua terrae uel aeris €repugnat iniuria, tempestiuitas eius in proximum uer differtur, €neque diutius in uineis relinquendus est, ne soli uires absumat et €ordinaria semina infestet, quae quanto celerius liberata sunt con-€sortio uiuiradicium, tanto facilius conualescunt. at in seminario licet €trimam atque etiam quadrimam uitem resectam uel anguste putatam €custodire, quia non consulitur uindemiae. @1 @@Cum mensem tricensimum excessit posita uinea, id est tertio €autumno, uehementioribus statuminibus statim inpedanda est; €idque non ut libet aut fortuito faciendum: nam siue prope truncum €deponitur, palus pedali tamen spatio recidendus est, ne aut premat €aut radicem uulneret, et ut fossor tamen ab omni parte semina cir-€cumfodiat, @8 isque palus sic ponendus est, ut frigorum et aquilo-€num excipiat uiolentiam uitemque protegat; siue medio interordinio €pangetur, uel deponendus est uel, prius paxillo perforato solo, altius €adfigendus, quo facilius et iugum et fructum sustineat. nam quanto €propius truncum ridica statuitur, etiam leuiter defixa stabilior est, €quoniam constringens uitem mutua uice sustinetur et sustinet. @@Statuminibus deinde firmiora iuga sunt inliganda eaque uel €saligneis perticis uel conpluribus quasi fasciculis harundinum €conectuntur, ut rigorem habeant nec pandantur onere fructuum. €nam binae iam materiae singulis seminibus summittendae erunt, €nisi si tamen gracilitas uitis alicuius angustiorem putationem desi-€derabit, cuius unus palmes atque idem paucorum oculorum erit €relinquendus.  @@Pertic[2ar]2um iugum fortius minusque operosum est. harun-€dines pluribus operis iugantur, quoniam et pluribus locis nectuntur, €[2e]2aeque inter se conuersis cacuminibus uinciendae sunt, ut aequa-€lis crassitudo totius iugi sit. nam si cacumina in unum conpetunt, €inbecillitas eius partis, grauata pondere, iam maturum fructum €prosternit et canibus ferisque reddit obnoxium. @8 at cum iugum €in fascem pluribus harundinibus alterna cacuminum uice ordinatum @1 €est, fere quinquennii praebet usum. neque enim alia est ratio puta-€tionis aut ceterae culturae quam quae primi biennii; nam et autum-€nalis ablaqueatio sedulo facienda, nec minus uacantibus palis pro-€pagines adplicandae. hoc enim opus numquam intermittendum est, €quin omnibus instauretur annis. @@Neque enim ea, quae seruntur a nobis, immortalia esse possunt; €ac tamen aeternitati eorum sic consulimus, ut demortuis seminibus €alia substituamus nec ad occidionem uniuersum genus perduci €patiamur complurium annorum neglegentia. quin etiam crebrae €fossiones dandae, quamuis possit una detrahi culturae prioris anni. €pampinationes quoque saepe adhibendae: neque enim satis est €semel aut iterum tota aestate uiti detrahere frondem superuacuam. @@Praecipue autem decutienda sunt omnia, quae infra trunci €caput egerminauerunt; item si oculi singuli sub iugo binos pampinos €emiserunt, quamuis largum fructum ostendant, detrahendi sunt €singuli palmites, quo laetior, quae superest materia, consurgat et €reliquum melius educet fructum; post quadragesimum et alterum €mensem percepta uindemia sic instituenda est putatio, ut summissis €pluribus flagellis uitis in stellam diuidatur. @8 sed putatoris offi-€cium est pedali fere spatio citra iugum uitem conpescere, ut e capite €quicquid teneri est per brachia emissum prouocetur et per iugum €inflexum praecipitetur ad eam mensuram, quae terram non possit €contingere. €@@Sed modus pro uiribus trunci seruandus est, ne plures palmites €summittantur, quam quibus uitis sufficere queat. fere autem prae-€dicta aetas laeto solo truncoque tres materias, raro quattuor, desi-€derat, quae per totidem partis ab alligatore diuidi debent. @8 nihil @1 €enim refert iugum in stellam decusari atque diduci, nisi et palmites €adiunguntur, quam tamen formam non omnes agricolae probaue-€runt; nam multi simplici ordine fuere contenti. uerum stabilior est €uinea et oneri sarmentorum et fructui ferendo, quae ex utraque €parte iugo deuincta pari libramento uelut ancoris quibusdam disten-€ditur; tum etiam per plura brachia materias diffundit et facilius eas €explicat undique subnixa quam quae in simplici cantherio frequen-€tibus palmitibus stipatur. @@Potest tamen, si uel parum late disposita uineta uel parum €fructuosa caelumque non turbidum nec procellosum habeat, uno €iugo contentus esse. nam ubi magna uis et incursus est pluuiarum €procellarumque, ubi frequentibus aquis uitis labefactatur, ubi €praecipitibus cliuis uelut pendens plura praesidia desiderat, ibi €quasi quadrato firmanda est agmine. @8 calidis uero et siccioribus €locis in omnem partem iugum porrigendum est, ut prorepentes €undique pampini iungantur et condensati camarae more terram €sitientem obumbrent. contra pluuiis et frigidis et pruinosis regioni-€bus simplices ordines instituendi; nam et sic facilius insolatur €humus, et fructus percoquitur perflatumque salubriorem habet, €fossoresque liberius et aptius iactant bidentis, meliusque perspicitur €a custodibus fructus et commodius legitur a uindemiatore.  @@Sed quoquo modo uineta placuerit ordinare, centenae stirpes €per singulos hortos semitis distinguantur, uel, ut qui[2bus]2dam €placet, in semiiugera omnis modus dirimatur, quae distinctio €praeter illud commodum, quod plus solis et uenti uitibus praebet, €tum etiam oculos et uestigia domini, res agro saluberrimas, facilius €admittit, certamque aestimationem in exigendis operibus praebe[n]t; €neque enim falli possumus per paria interualla iugeribus diuisis. @1 quin etiam ipsa hortulorum descriptio, quanto est minoribus €modulis concisa, fatigationem ueluti minuit extimulatque eos, qui €opera moliuntur, et ad festinandum inuitat; nam fere uastitas in-€stantis laboris animos debilitat. non nihil etiam prodest uires et €prouentum cuiusque partis uinearum nosse, ut aestimemus, quae €magis aut minus colenda sit. uindemiatoribus quoque hae semitae €et iugum pedamentaque sarcientibus opportunam laxitatem prae-€bent, per quam uel fructus uel statumina portentur.  @@De positione iugi, quatenus a terra leuandum sit, hoc dixisse €abunde est humillimam esse quattuor pedum, celsissimam septem, €quae tamen in nouellis seminibus uitanda est. neque enim haec €prima constitutio uinearum esse debet, sed per annorum longam €seriem ad hanc altitudinem uitis perducenda est. @8 ceterum quanto €est umidius solum et caelum placidioresque uenti, tanto est altius €adtollendum iugum; nam laetitia uitium patitur se celsius euagari, €fructusque summotus a terra minus putrescit, et hoc uno modo €perflatur uentis, qui nebulam et rorem pestiferum celeriter adsiccant €multumque ad deflorescendum et ad bonitatem uini conferunt. rursus exilis terra et adcliuis torrensque aestu uel quae uehemen-€tibus procellis obnoxia est, humilius iugum poscit. at si cuncta €conpetunt uoto, iusta est altitudo uineae pedum quinque; nec tamen €dubium, quin tanto melioris saporis praebeant mustum, quanto in €editiora iuga consurgant.  @@Pedatam uineam iugatamque sequitur alligatoris cura, cui anti-€quissimum esse debet, ut supra dixi, rectam conseruare stirpem nec @1 €flexum ridicae persequi, ne prauitas statuminis ridi[2cae]2 ad simili-€tudinem sui uitem configuret. id non solum ad speciem plurimum þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨”…refert sed ad firmitatem et ubertatem perpetuitatemque: @8 nam €rectus truncus similem sui medullam gerit, per quam uelut quodam €itinere sine flexu atque inpedimento facilius terrae matris alimenta €manant et in summa perueniunt; at quae sunt distortae, non aequa-€liter alliduntur inhibentibus nodis et ipso flexu cursum terreni €umoris ueluti salebris retardante. @@Quare, cum ad summum palum recta uitis extenta est, capistro €constringitur, ne fetu grauata subsidat curueturque. tum ex eo loco, €quod proximum iugo ligatum est, brachia disponuntur in diuersas €partis, palmaeque superpositae deorsum uersus circulo curuantur €atque id, quod iugo dependet, fructu inpletur; rursus curuatura €iuxta uinculum materiam exprimit. @8 quidam eam partem, quam €nos praecipitamus, supra iugum porrigunt et crebris uiminibus €innexis continent, quos ego minime probandos puto. nam depen-€dentibus palmitibus neque pluuiae neque pruinae grandinesue €tantum nocent, quantum religatis et quasi tempestatibus oppositis. €idem tamen palmites, priusquam fructus mitescant, uariantibus €adhuc et acerbis uuis, religari debent, quo minus roribus queant €putrescere aut uentis ferisue uastentur. @8 iuxta decumanum atque €semitas palmites intrinsecus flectendi sunt, ne praetereuntium €incursu laedantur. €@@Et hac quidem ratione tempestiua uitis perducitur ad iugum; nam €quae uel infirma uel breuis est, ad duas gemmas recidenda est, quo €uehementiorem fundat materiam, quae protinus emicet in iugum. @1  ôÿ@@@@{1Nouella uinea quomodo putanda sit}1 @@Quinquennis uineae non alia est putatio, quam ut figuretur, €quemadmodum supra institui dicere, neue superuagetur, sed ut €caput trunci pedali fere spatio sit inferius iugo, quaternisque €brachiis, quae duramenta quidam uocant, diuidatur in totidem €partis. haec brachia sat erit interim singulis palmitibus in fructum €submitti, donec uineae iusti sint roboris. cum deinde aliquot annis €[et] quasi iuuenilem aetatem ceperint, quot palmites relinqui €debeant, incertum est. @8 nam loci laetitia plures, exilitas pauciores €desiderat, siquidem luxuriosa uitis, nisi fructu conpescitur, male €deflorescit et in materiam frondemque effunditur; infirma rursus, €cum onerata est, adfligitur. €@@Itaque pingui terra singulis brachiis licebit bina iniungere flagella €nec tamen numerosius onerare, quam ut una uitis octo seruiat €palmitibus, nisi admodum nimia ubertas pluris postulabit. iam enim €pergulae magis quam uineae figuram optinet, quae supra hunc €modum materiis distenditur. @8 nec debemus committere, ut €brachia pleniora trunco sint, uerum adsidue, cum modo e lateribus €eorum flagella licuerit summittere, amputanda erunt superiora €duramenta, ne iugum excedant sed nouellis palmis semper uitis €renouetur, quae si satis excreuerint, iugo superponantur. sin aliqua €earum uel perfracta uel parum procera fuerit locumque idoneum €optinebit, unde uitis anno sequenti reuocari debeat, in pollicem €tondeatur, quem quidam custodem, alii resecem, nonnulli praesidia-€rium appellant, id est sarmentum gemmarum duarum uel trium; €ex quo cum processere frugiferae materiae, quicquid est supra €uetusti [2i]2bi brachi, amputatur; et ita ex nouello palmite uitis €pullescit. @1 €@@Atque haec ratio bene institutarum uinearum in perpetuum €custodienda erit.  ôÿ@@@@{1Male formatas uineas restituere}1 @@Si uero aliter formatas acceperimus et iam multorum annorum €neglegentia superueneri[2n]2t iugum, considerandum erit, cuius €longitudinis sint duramina, quae excedant praedictam mensuram. €nam si duorum pedum aut paulo amplius fuerint, poterit adhuc €uniuersa uinea sub iugum mitti, si tamen palus trunco est adplicitus. is enim a uite summouetur et in medio spatio duorum ordinum €ad lineam pangitur; transuersa deinde uitis ad statumen perducitur €atque ita iugo subicitur. at si duramenta eius longius excesserunt, ut €in quartum aut etiam in quintum statumen prorepserint, maiore €sumptu restituitur: mergis namque, qui nobis maxime placent, €propagata celerrime prouenit. @@Hoc tamen, si uetus et exesa est superficies trunci. at si robusta €et integra, minorem operam desiderat: quippe hiberno tempore €ablaqueata fimo satiatur, angusteque deputatur, et inter quartum et €tertium pedem a terra uiridissima parte corticis acuto mucrone fer-€ramenti uulneratur. frequentibus deinde fossuris terra permiscetur, €ut incitari uitis possit et ab ea maxime parte, quae uulnerata est, €pampinum fundere. @@Plerumque autem germen de cicatrice procedit, quod siue €longius prosiluit, in flagellum summittitur, siue breuius, in pollicem, €siue admodum exiguum, in furunculum. is ex quolibet uel minimo €capillamento fieri potest: nam ubi unius aut alterius folii pampinus €prorepsit e duro, dummodo ad maturitatem perueniat, sequente @1 €uere, si non adnodatus neque adrasus est, uehementem fundit mate-€riam; quae cum conualuit et quasi brachium fecit, licet tum superua-gatam partem duramenti recidere et ita reliquam iugo subicere. €multi, sequentes conpendium temporis, talis uineas supra quartum €pedem detruncant, nihil reformidantes eiusmodi resectionem, quo-€niam fere plurimarum stirpium natura sic se commodat, ut iuxta €cicatricem nouellis frondibus repullescant. sed haec quidem ratio €minime nobis placet, siquidem uastior plaga, nisi habet superposi-€tam ualentem materiam, quae possit inolescere, solis halitu torretur, €mox deinde roribus et imbribus putrescit. @@Ac tamen, cum est utique uinea recidenda, prius ablaqueare, €deinde paulum infra terram conuenit amputare, ut superiecta humus €uim solis arceat et e radicibus nouellos prorumpentis caules transmit-€tat, qui possint uel sua maritare statumina uel, si qua sunt uidua in €propinquo, propaginibus uestire. @8 haec autem ita fieri debebunt, €si uineae altius positae nec in summo labantis radices habebunt et si €boni generis erunt. namque aliter in cassum dependetur opera, €quoniam degeneres etiam renouatae pristinum seruabunt ingenium; €at quae summa parte terrae uix adhaerebunt, deficient, antequam €conualescant. @8 altera ergo uinea fructuosis potius surculis inse-€renda erit, altera funditus extirpanda et reserenda, si modo soli €bonitas suadebit; cuius cum uitio consenuit, nullo modo restituen-€dam censemus. €@@Loci porro uitia sunt, quae fere ad internicionem uineta perdu-€cunt, macies et sterilitas terrae, salsa uel amara uligo, praeceps et €praerupta positio, nimium opaca et soli auersa ualles, harenosus €etiam tofus uel plus iusto ieiunus sabulo nec minus terreno carens €ac nuda glarea et si qua est proprietas similis, quae uitem non alit. ceterum, si uacat his et horum similibus incommodis, potest ea €ratione fieri restibilis uinea, quam priore libro praecepimus. illa @1 €rursus mali generis uineta, quae, quamuis robusta sunt, propter €sterilitatem fructu carent, ut diximus, emendantur insitione facta, €de qua suo loco disseremus, cum ad eam disputationem perueneri-€mus.  @@Nunc, quia parum uidemur de putatione uinearum locuti, €maxime necessariam partem propositi operis diligentius perseque-€mur. ‰„ô@@@@{1De putatione uineae}1 „@@Placet ergo, si mitis ac temperata permittit in ea regione, quam €colimus, caeli clementia, facta uindemia secundum Idus Octobris €auspicari putationem, cum tamen aequinoctiales pluuiae praecesse-€rint et sarmenta iustam maturitatem ceperint; nam siccitas seriorem €putationem facit. @8 sin autem caeli status frigidus et pruinosus €hiemis uiolentiam denuntiat, in Idus Februarias hanc curam diffe-€remus. atque id licebit facere, si erit exiguus possessionis modus; €nam ubi ruris uastitas electionem nobis temporis negat, ualentissi-€mam quamque partem uineti frigoribus, macerrimam uere uel €autumno, quin etiam per brumam meridiano axi oppositas uitis, €Aquiloni per uer et autumnum deputare conueniet; @8 nec dubium, €quin sit horum uirgultorum natura talis, ut, quanto maturius €detonsa sint, plus materiae, quanto serius, plus fructus adferant.  @@Quandoque igitur uinitor hoc opus obibit, tria praecipue custo-€diat: primum, ut quam maxime fructui consulat; deinde, ut in €annum sequentem quam laetissimas iam hinc eligat materias; tum þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨˜„etiam, ut quam longissimam perennitatem stirpi adquirat. nam €quicquid ex his omittitur, magnum adfert domino dispendium. @1 @@Vitis autem cum sit per quattuor diuisa partis, totidem caeli €regiones aspicit. quae declinationes, cum contrarias inter se quali-€tates habeant, uariam quoque postulant ordinationem pro condi-€tione suae positionis in partibus uitium. igitur ea brachia, quae €septentrionibus obiecta sunt, paucissimas plagas accipere debent, €et magis, si putabuntur ingruentibus iam frigoribus, quibus cica-€trices inuruntur. @8 itaque una tantummodo materia iugo proxima €et unus infra eam custos erit summittendus, qui uitem mox in €annum renouet. at e contrario per meridiem plures palmites sum-€mittantur, qui laborantem matrem feruoribus aestiuis opacent nec €patiantur ante maturitatem fructum inarescere. orientis atque occi-€dentis haud sane magna est in putatione differentia, quoniam solem €pari horarum numero sub utroque axi uitis accipit. @@Modus itaque materiarum is erit, quem dictabit humi atque €ipsius stirpis laetitia. haec in uniuersum, illa per partis custodienda €sunt. nam ut ab ima uite quasi a quibusdam fundamentis incipiam, €semper circa crus dolabella demouenda terra est; et si suboles, quam €rustici suffraginem uocant, radicibus adhaeret, diligenter explan-€tanda ferroque adleuanda est, ut hibernas aquas respuat: nam €praestat ex uulnere postea subolem repullescentem uellere quam €nodosam et scabram plagam relinquere. hoc enim modo celeriter €cicatricem ducit, illo cauatur atque putrescit. @@Percuratis deinde quasi pedibus crura ipsa truncique cir-€cumspiciendi sunt, ne aut pampinarius palmes innatus aut uerrucae €similis furunculus relinquatur, nisi si iugo[m] superiecta uitis desi-€derabit ab inferiore parte reuocari. si uero trunci pars senecta solis €adflatu peraruit aut aquis noxiisque animalibus, quae per medullas €inrepunt, cauata uitis est, dolabella conueniet expurgare quicquid @1 €emortuum est, deinde falce eradi uiuo tenus, ut a uiridi cortice ducat €cicatricem. @8 neque est difficile mox adleuatas plagas terra, quam €prius amurga madefeceris, linere: nam et teredinem formicamque €prohibet, solem etiam et pluuias arcet eiusmodi litura, propter quae €celerius coalescit et fructum uiridem conseruat. cortex quoque €aridus fissusque per summa trunci dependens corpore tenus deli-€brandus est, quod et melius uitis quasi sordibus liberata conualescit €et minus uino faecis adfert. iam uero muscus, qui more compedis €crura uitium deuincta conprimit situque et ueterno macerat, ferro €destringendus et eradendus est. @@Atque haec in ima parte uitis. nec minus ea, quae in capite €seruanda sint, deinceps praecipiuntur. plagae, quas in duro uitis €accipit, obliquae rotundaeque fieri debent; nam citius coalescunt et, €quamdiu cicatricem non obduxerunt, commodius aquam fundunt; €transuersae plus umoris et recipiunt et continent. eam culpam €maxime uinitor fugito. sarmenta lata, uetera, male nata, contorta, €deorsum spectantia decidito, nouella et fructuaria, recta summittito; €brachia tenera et uiridia seruato, arida et uetera falce amputato; €ungues custodum annotinos resecato; @8 in quattuor ferme pedes €supra terram uitem elatam totidem brachiis conponito, quorum €singula spectant singulas decusati iugi partis; tum uel unum flagel-€lum, si macrior uitis erit, uel duo, si plenior, brachio cuique sum-€mittito, eaque iugo superposita praecipitato. @@Sed meminisse oportebit, ne in eadem linea unoque latere €brachi esse duas materias plurisue patiamur; namque id maxime €uitem infestat, ubi non omnis pars bracchii pari uice laborat neque €aequa portione sucum proli suae dispensat sed ab uno latere exugi-€tur, quo fit, ut ea uena, cuius omnis umor adsumitur, uelut icta €fulgure arescat. @@Vocatur etiam focaneus palmes, qui solet in bifurco medius @1 €prorepere, et idcirco eum praedicto uocabulo rustici appellant, quod €inter duo brachia, qua se diuidit uitis, enatus uelut fauces obsidet €atque utriusque duramenti trahens alimenta praeripit. hunc ergo €tamquam aemulum diligenter idem amputant et adnodant, prius-€quam conroboretur. si tamen ita praeualuit, ut alterutrum brachium €adflixerit, id, quod inbecillius est, tollitur et ipse focaneus summit-€titur. @8 reciso enim brachio aequaliter utrique parti uires mater €sumministrat. €@@Igitur caput uitis pede[s] infra iugum constituito, unde se pandant €quattuor, ut dixi, brachia, in quibus quotannis uitis renouetur €amputatis ueteribus et summissis nouis palmis, quarum dilectus €scite faciendus: nam ubi magna materiarum facultas est, putator €custodire debet, ne aut proximas duro, id est a trunco et capite uitis, €relinquat aut rursus extremas; nam illae minimum uindemiae con-€ferunt, quoniam exiguum fructum praebent, simile[2s]2 scilicet €pampinariis, hae uitem exhauriunt, quia nimio fetu onerant et usque €in alterum ac tertium palum, quod uitiosum esse diximus, [2ma-€teri]2as tendunt. @8 quare mediae in bracchio commodissime €palmae summittentur, quae nec spem uindemiae destituant nec €emacient stirpem suam. nonnulli fructus auidius eliciunt extrema et €media flagella summittendo nec minus proximum duro sarmentum €in custodem resecando, quod faciendum, nisi permittentibus soli et €trunci uiribus, minime censeo: nam ita se induunt uuis, ut nequeant €maturitatem capere, si benignitas terrae atque ipsius trunci laetitia €non adsit. @@Subsidiarius idemque custos in pollicem resecari non debe[n]t, €cum palmae, ex quibus proximi fructus sperantur, idoneo loco €sitae sunt. nam ubi ligaueris eas et in terram spectantis deflexeris, €infra uinculum materias exprimes. @8 at si longius, quam ritus €agricolarum permittit, a capite uitis emicuerit et brachiis in aliena @1 €iugorum compluuia perrepserint, custodem ualidum et quam €maxime iuxta truncum duorum articulorum uel trium relinquemus, €ex quo quasi pollice proximo anno citata materia formetur in €brachium et sic recisa uitis ac reuocata intra iugum contineatur. @@Sed in summittendo custode haec maxime sunt obseruanda: €primum ne resupina caelum sed prona potius plaga terram spectet €_sic enim et gelicidiis ipsa se protegit et ab sole obumbrabitur_, €deinde, ne sagittae sed ungulae similis fiat resectio_nam illa cele-€rius et latius emoritur, haec tardius et angustius reformidat_. €quodque etiam usurpari uitiosissime animaduerto, maxime uitan-€dum est: nam dum seruiunt decori, quo sit breuior custos et similis €pollici, iuxta ar[2ti]2culum sarmentum recidunt. @8 id autem plu-€rimum officit, quoniam secundum plagam posita gemma pruinis et €frigore, tum deinde aestu laborat. optimum est igitur medio fere €internodio subsidiarium tondere palmitem deuexamque resectionem €facere post gemmam, ne, ut ante iam diximus, superlacrimet et €gemmantem caecet oculum. @@Si resicis facultas non erit, circumspiciendus est furunculus, €qui, quamuis angustissime praecisus in modum uerrucae, proximo €uere materiam exigat, quam uel in bracchium uel in fructum remit-€tamus. si neque is reperitur, saucianda ferro est atque exulceranda €uitis in ea parte, qua pampinum studemus elicere. iam uero ipsos €palmites, quos uindemiae praeparamus, clauiculis ac nepotibus €liberandos magno opere censeo, @8 sed in is recidendis alia condi-€tio est atque alia in is, quae procedunt e trunco: nam quidquid est, €quod e duro prominet, uehementius adplicita falce adnodatur et @1 €eraditur, quo celerius obducat cicatricem; rursus, quicquid e tenero €processit, sicut nepos, parcius detondetur, quoniam fere coniunc-€tam gerit ab latere gemmam, cui consulendum est, ne falce destrin-€gatur. pressius enim si annodes, adplicito ferro, aut tota tollitur aut €conuulneratur, propter quod palmes, quem mox in germinatione €citauerit, inbecillis ac minus fructuosus erit, tum etiam magis €obnoxius uentis, scilicet quia infirmus de cicatrice prorepserit. @@Ipsius autem materiae, quam summittimus, longitudini €modum difficile est inponere: plerique tamen in tantum prouocant, €ut curuata et praecipitata per iugum nequeat terram contingere. nos €suptilius dispicienda illa censemus, primum uitis habitum_nam þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨˜˜“…si robusta est, amplioris materias sustinet_, deinde soli quoque €pinguitudinem, quae nisi adest, quamuis ualidissimam uitem cele-€riter necabimus, procerioribus emaciatam flagellis @8 _sed longi €palmites non mensura uerum gemmarum numero aestimantur: €nam ubi maiora sunt spatia inter articulos, licet eo usque materiam €producere, dum paene terram contingat (nihilominus enim paucis €frondescet pampinis); at ubi spissa internodia frequentesque oculi €sunt, quamuis breue sarmentum multis palmitibus uirescit ac €numeroso fetu exuberat, quare modus talis generis necessarie €maxime est adhibendus, ne procerioribus fructuariis oneretur_et €ut consideret uinitor, proximi anni magna necne fuerit uindemia. nam post largos fructus parcendum est uitibus et ideo anguste €putandum, post exiguos inperandum. €@@Super cetera illud etiam censemus, ut duris tenuissimisque et €acutissimis ferramentis totum istud opus exequamur. optusa enim €et hebes et mollis falx putatorem moratur, eoque minus operis €efficit et plus laboris adfert uinitori; nam siue curuatur acies, quod €accidit molli, siue tardius penetrat, quod euenit in retuso et crasso €ferramento, maiore nisu est opus. tum etiam plagae asperae atque €inaequales uites lacerant; neque enim uno sed saepius repetito ictu @1 €res transigitur. @8 quo plerumque fit, ut, quod praecidi debeat, €praefringatur, et sic uitis laniata scabrataque putrescat umoribus €nec plagae consanentur. quare magnopere monendus putator est, ut €prolixet aciem ferramenti et, quantum possit, nouaculae similem €reddat nec ignoret in quaque re, qua parte falcis utendum sit. nam €plurimos per hanc inscitiam uastare uineta comperi.  @@Est autem sic disposita uinitoriae falcis figura, ut capulo pars €proxima, quae rectam gerit aciem, culter ob similitudinem nomine-€tur, quae flectitur, sinus, quae a flexu procurrit, scalprum; quae €deinde adunca est, rostrum appellatur; cui superposita semiformis €luna[2e]2 species securis dicitur, eiusque uelut apex pronus inminens €mucro uocatur. harum partium quaeque suis muneribus fungitur, €si modo uinitor gnarus est iis utendi[s]. @8 nam cum in aduersum €pressa manu desecare quid debet, cultro utitur, cum retrahere €autem, sinu, cum adleuare, scalpro, cum in[2se]2care, rostro, cum €ictu caedere, securi, cum in angusto aliquid expurgare, mucrone. €maior autem pars operis in uinea ductim potius quam caesim €facienda est, nam ea plaga, quae[que] sic efficitur, uno uestigio €adleuatur: prius enim putator adplicat ferrum atque ita, quae desti-€nauit, praecidit. @8 qui caesim uitem petit, si frustratus est, quod €saepe euenit, pluribus ictibus stirpem uulnerat. tutior igitur et €utilior putatio est, quae, ut rettuli, ductu falcis, non ictu conficitur.  ôÿ@@@@{1De iuganda uinea}1 @@Haec peracta sequitur, ut ante iam diximus, adminiculandae €iugandaeque uineae cura, cui stabiliendae melior est ridica palo, €neque ea quaelibet; nam est praecipua cuneis fissa olea [go], tum @1 €quercus et suber ac si qua sunt similia robora. tertium optinet locum €pedamen teres, idque maxime probatur ex iunipiro, tum ex lauru et €cupressu. recte etiam faciunt ad eam rem siluestres sabinae, atque €et sabuci probabiles usu statuminis. haec eorumque similia peda-€menta post putationem retractanda sunt partesque eorum putres €dedolandae acuendaeque, @8 atque alia conuertenda, quae sinceri-€tatem habent, alia summouenda, quae uel cariosa uel iusto breuiora €sunt, eorumque in uicem idonea reponenda, iacentia statuenda, €declinata corrigenda. iugo si non erit opus nouo, sarturae recentia €uincula inserantur; si restituendum uidebitur, antequam uitis palo €adplicetur, perticis uel harundinibus conectatur ac tum demum, €sicut in nouella praecepimus, uitem iuxta caput infraque brachia €conligemus [uitem iuxta caput] cum ridica. idque facere non opor-€tebit omnibus annis eodem loco, ne uinculum incidat et truncum €strangulet. @@Brachia deinde sub stella quadripertito locabimus tenerosque €palmites super iugum ligabimus, nihil repugnantes naturae, sed ut €quisque obsequetur, leuiter curuabitur, ne deflexus frangatur neue €iam tumentes gemmae detergeantur. atque ubi duae materiae per €unam partem iugi mittentur, media pertica interueniat, diremptae-€que palmae per iugorum conpluuia decurrant et uelut mersae cacu-€minibus in terram despiciant. @8 id ut scite fiat, meminerit adliga-€tor, ne torqueat sarmentum sed tantum inflexum deuinciat et ut €omnis materia, quae modo potest praecipitari, iugo superponatur, €ut potius innixa perticae quam e uinculo dependeat. saepe enim @1 €notaui per imprudentiam rusticos subicere iugo palmam et ita €conligare, ut solo uimine suspendeat; quae uinea cum accipit pam-€pini et uuarum pondus, infringitur.  @@Sic deinde ordinata uineta festinabimus emundare sarmentisque €et calamentis liberare, quae sicco tamen loco legenda sunt, ne lutosa €humus inculcata maiorem fossori laborem praebeat, qui protinus €adhuc silentibus uineis inducendus est. nam si palmis in[i]cientibus €progemmantibusque fossorem immiseris, magnam partem uinde-€miae decusserit. igitur antequam germinent, per diuertium ueris €atque hiemis, quam altissime fodiendae uineae sunt, quo laetius et €hilarius pullent; eaeque ubi se frondibus uestierint, teneris caulibus €necdum adultis modus adhibendus est. @8 idemque uinitor, qui €ante ferro, nunc manu deputet umbrasque compescat ac superua-€cuos pampinos deturbet. nam id plurimum refert non inscite facere, €siquidem uel magis pampinatio quam putatio uitibus consulit. nam €illa quamuis multum iuuat, sauciat tamen et resecat; haec clementius €sine uulnere medetur et anni sequentis expeditiorem putationem €facit, @8 tum etiam uitem minus cicatricosam reddit, quoniam id, €ex quo uiride et tenerum decerptum est, celeriter consanescit. super €haec materiae, quae fructum habent, melius conualescunt et uuae €commodius insolatae percoquuntur. @@Quare prudentis est ac maxime callentis uinitoris aestimare ac €dispicere, quibus locis in annum debeat materias summittere, nec €orbos tantum detrahere palmites, uerum etiam frugiferos, si supra €modum se numerus eorum profuderit; siquidem euenit, ut quidam @1 €oculi trigeminis palmis egerminent, quibus binos detrahere oportet, €quo commodius singulos alumnos educent. @8 est enim sapientis €rustici reputare, num maiore fructu uitis se induerit, quam ut per-€ferre eum possit. itaque non solum frondem superuacuam uolet €decerpere, quod semper faciendum est, uerum interdum partem €aliquam fetus decutere, ut ubere suo grauatam uitem leuet; idque €faciet uariis de causis pampinator industrius, etiam si non erit maior €fructus, quam ut maturescere queat. @8 si autem continuis supe-€rioribus annis dapsilis prouenit, religatam uitem requiescere ac €refici par erit, si futurae materiae consulendum. nam cacumina €flagellorum defringere luxuriae comprimendae causa uel dura parte €trunci sitos pampinos summouere, nisi ad renouandam uitem unus €atque alter seruandus est, tum e capite quicquid inter bracchia uiret, €explantare atque eos, qui per ipsa duramenta steriles nequicquam €matrem opacant, palmites detergere cuiuslibet uel pueri est officium.  @@Tempus autem pampinationis, antequam florem uitis ostendat, €maxime est eligendum, sed et postea licet eandem repetere. medium €igitur eorum dierum spatium, quo acini formantur, uinearum nobis €aditum negat, quippe florentem fructum mouere non expedit. €pubescentem uero et quasi adulescentem conuenit religare foliisque €omnibus nudare, tum et crebris fossionibus implere. nam fit uberior €puluerationibus. @8 nec infitior plerosque ante me rusticarum €rerum magistros tribus fossuris contentos fuisse, ex quibus Graeci-€num, qui sic refert: potest uideri satis esse constitutam €uineam ter fodere; Celsus quoque et Atticus consentiunt tres €esse motus in uite seu potius in omni surculo naturales, unum, quo @1 €germinet, alterum, quo confloreat, tertium, quo maturescat. hos €ergo motus censent fossionibus concitari: non enim natura, quod €uult, satis efficit, nisi eam labore cum studio iuueris. atque haec €colendarum uinearum cura finitur uindemia. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨@@Redeo nunc ad eam partem disputationis, qua sum professus €uitium inserendarum tuendarumque insitionum praecepta. ‰ƒô@@@@{1Quo tempore inserenda sit}1 ƒ@@Tempus inserendi Iulius Atticus tradidit ex Kalendis Nouembri-€bus in Kalendas Iunias, quoad posse custodiri surculum sine ger-€mine adfirmat. eoque debemus intellegere nullam partem anni €excipi, si sit sarmenti silentis facultas. id porro in aliis stirpium €generibus, quae firmioris et sucosioris libri sunt, posse fieri sane €concesserim. @8 in uitibus nimis temere tot mensum rusticis in-€sitionem permissam dissimulare non est fidei meae, nec quia €ignorem brumae temporibus aliquando insitam uitem conprehen-€dere; sed non quid in uno uel altero experimento casu fiat uerum €quid certa ratione plerumque proueniat discentibus praecipere €debeamus. etenim, si exiguo numero periclitandum sit, in quo €maior cura temeritati medetur, possum aliquatenus coniuere; cum uero uastitas operis etiam diligentissimi agricolae curam €distendit, omnem scrupulum summouere debemus. est enim con-€trarium, quod Atticus praecipit: nam idem per brumam negat recte @1 €putari uineam; quae res quamuis minus laedit uitem, merito tamen €fieri prohibetur, quod frigoribus omnis surculus rigore torpet nec €propter gelicidia corticem mouet, ut cicatricem consanet. @@Atque idem Atticus non prohibet eodem ipso tempore inserere, €quod et cum totius obtruncatione uitis et cum eiusdem resectionis €fissura praecipit fieri. uerior itaque ratio est inserendi tepentibus €iam diebus post hiemem, cum et gemma se et cortex naturaliter €mouet nec frigus ingruit, quod possit aut surculum insitum aut €fissurae plagam inurere. @8 permiserim tamen festinantibus au-€tumno uitem inserere, quia non dissimilis est eius aeris qualitas €uernae. €@@Sed quocumque quis tempore destinauerit inserere, non aliam €sciat esse curam surculis explorandis, quam quae tradita est priore €libro, cum de malleolis eligendis praecepimus; quos ubi generosos €et fecundos et quam maturissimos uiti detraxerit, diem quoque €tepidum silentemque a uentis eligat. @8 tum consideret surculum €teretem solidique corporis nec fungosae medullae, crebris etiam €gemmis et brevibus internodiis. nam plurimum interest non esse €longum sarmentum, quod inseratur, et rursus pluris oculos, quibus €egerminet, inesse. itaque si sunt longa internodia, necesse erit ad €unam uel summum duas gemmas recidere surculum, ne procerio-€rem faciamus, quam ut tempestatis uentos et imbres immobilis pati €possit. @@Inseritur autem uitis uel recisa uel integra perforata terebra, €sed illa frequentior et paene omnibus agricolis cognita insitio, haec €rarior et paucis usurpata. de ea igitur prius disseram, quae magis €in consuetudine est. ôÿ@@@@{1De inserenda uite}1 @@Reciditur uitis plerumque supra terram, nonnumquam tamen €et infra, quo loco maxime solida est atque enodis. cum iuxta terram €insita est, surculus adobruitur cacumine tenus; at cum editior a @1 €terra est fissura, diligenter subacto luto linitur et subposito musco €ligatur, quod et calores et pluuias arceat. temperatur ita surculus, €ut, calamo non absimilis, coagmentum habeat ad fissuram, sub qua €nodus in uite desideratur, qui quasi alliget eam fissuram nec rimam €patiatur ultra procedere. @8 is nodus etiam si quattuor digitis a €resectionibus fuerit, inligari tamen eum, priusquam uitis findatur, €conueniet, ne, cum scalpro factum fuerit iter surculo, plus iusto €plaga hiet. calamus autem non amplius tribus digitis debet adleuari €atque is ex ea parte, qua raditur, ut sit leuis. eaque rasura ita deduci-€tur, ut medullam contingat uno latere atque altero paulo ultra €corticem destringatur figureturque in speciem cunei, sicut ab ima €parte acutus surculus latere altero sit tenuior atque altero plenior €perque tenuiorem partem insertus eo latere artetur, quo est plenior, €et utrimque contingat fissuram. nam nisi cortex cortici sic applica-€tur, ut nullo loco transluceat, nequit coalescere. @@Vinculi genus ad insitionem non unum est. alii uiminibus €obstringunt, nonnulli circundant libro fissuram, plurimi ligant €iunco, quod est aptissimum. nam uimen cum inaruit, penetrat et €insecat corticem. propter quod molliora uincula magis probamus, €quae cum circumuenere truncum, adactis harundineis cuneolis €artantur. sed antiquissimum est et ante haec ablaqueari uitem radi-€cesque summas uel suboles amputari et post haec adobrui truncum; €isque cum conprehendit, aliam rursus exigit curam. @@Nam saepius pampinandus est, cum germinat, frequentiusque €detrahendae suboles, quae [2e]2 lateribus radicibusque prorepunt, €tum, quod ex insito profudit, subligandum, ne uento surculus €labefactetur aut explantetur tener pampinus. qui cum excreuit, €nepotibus orbandus est, nisi si propter penuriam et caluitium loci @1 €summittuntur in propagines. autumnus deinde falcem maturis €palmitibus admouet. sed putationis insitis custoditur ea ratio, ut, €ubi nulla desideratur propago, unus surculus euocetur in iugum, €alter ita recidatur, ut adaequetur plaga trunco, sic tamen, ne quid €radatur e duro. @8 pampinandum non aliter est, quam in nouella €uiuiradice; putandum uero sic, ut usque in quartum annum parcius €imperetur, dum plaga trunci ducat cicatricem. €@@Atque haec per fissuram insitarum est ordinatio; @8 illa sic per €terebrationem: primum ex uicino fructuosissimam considerare €uitem, ex qua uelut traducem inhaerentem matri palmitem attrahas €et per foramen tramittas. haec enim tutior et certior est insitio, €quoniam, etsi proximo uere non conprendit, sequente certe, cum €increuit, coniungi cogitur et mox a matre reciditur atque ipsa super-€ficies insitae uitis usque ad receptum surculum obtruncatur. huius traducis si non est facultas, tum detractum uiti quam recen-€tissimum eligitur sarmentum, et leuiter circumrasum, ut cortex €tantum detrahatur, aptatur foramini, atque ita luto circumlinitur €resecta uitis, ut totus truncus alienigenis surculis seruiat; quod €quidem non fit in traduce, qui materno sustinetur ubere, dum ino-€lescat. @@Sed aliud est ferramentum, quo priores uitem perforabant, €aliud, quod ipse usu nunc magis aptum conperi. nam antiqua €terebra, quam solam ueteres agricolae nouerant, sc[r]obem faciebat €et perurebat eam partem, quam perforauerat; deusta porro raro €reuirescebat et insitus surculus conprehendebat, tum etiam scobis €numquam sic eximebatur, ut non inhaereret foramini et porro @1 €interuentu suo prohibebat corpus surculi corpori uitis adplicari. nos terebram, quam Gallicam dicimus, ad hanc insitionem €commenti longe habiliorem utilioremque comperimus: nam sic €excauat truncum, ne[c] foramen inurat, quippe non sc[r]obem sed €ramenta facit, quibus exemptis plaga leuis relinquitur, quae facilius €omni parte sedentem surculum contingat, nulla[m] interueniente €lanugine, quam excitabat antiqua terebra. @@Igitur secundum uernum aequinoctium perfectam uitium €insitionem habeto, locisque aridis et siccis nigram uitem inserito, €umidis albam; neque est ulla eius propagandi necessitas, si modo €tam mediocris est crassitudo trunci, ut incrementum insiti plagam €possit contingere et nisi tamen uacuus locus demortui capitis uitem €reposcit; quod cum ita est, alter ex duobus surculis mergitur, alter €eductus ad iugum in fructum summittitur. neque inutile est ex ea €uite, quam merseris, enascentis in arcu propaginis pampinos edu-€care, quos possis mox, si ita competet, uel propagare uel ad fructum €relinquere.  @@Quoniam constituendis colendisque uineis quae uideba[2n]2tur €utiliter praecipi posse disseruimus, pedaminum iugorumque et €uiminum prospiciendorum tradenda ratio est. haec enim quasi €quaedam dotes uineis ante praeparantur, quibus si deficitur, agri-€cola causam faciendi uineta non habet, cum omnia, quae sunt €necessaria, extra fundum quaerenda sint. nec emptionis tantum, €sicut ait Atticus, pretium onerat rustici rationem, sed est etiam com-€paratio molestissima: @8 conuehenda sunt enim tempore ini-€quissimo hiberni. quare salices uiminales atque harundineta uulga- @1 €resque siluae, uel consulto consitae castaneis, prius faciendae sunt. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ´¨ž’„salicum uiminalium Atticus putat singula iugera sufficere posse €quinis et uicenis iugeribus ligandae uineae, harundineti singula €iugera uicenis iugandis, castanieti iugerum totidem palandis, quot €harundineti iugandis. @@Salicem uel riguus ager uel uliginis abundans optime, nec in-€commode tamen alit planus et pinguis, atque is debet conuerti €bipalio. ita enim praecipiunt ueteres in duos et semissem pastinare €salicto destinatum solum; nec refert, cuius generis uimen seras, dum €sit lentissimum. @8 putant tamen tria esse genera, praecipue €Graecae, Gallicae, Sabinae salicis, quam plurimi uocant Amerinam. €Graeca flaui coloris est, Gallica obsoleti, purpurei sed tenuissimi €uiminis; Amerina salix gracilem uirgam et rutilam gerit; atque hae €uel [cum] cacuminibus uel taleis deponuntur. perticae cacuminum €modicae plenitudinis, quae tamen dipondiarii orbiculi crassitudinem €non excedant, optime panguntur eo usque, dum ad solidum demit-€tantur. @8 taleae sesquipedales terreno inmersae paulum obruun-€tur. riguus locus spatia laxiora desiderat eaque senum pedum per €quincuncem recte faciunt, siccaneus spissiora, sicut sit facilis €accessus colentibus ea. quinum pedum interordinia esse abunde est, €ut tamen in ipsa linea consitionis alterna uacuis intermissis bipe-€daneis spatiis consistant semina. @@Satio est eorum, priusquam germinent, dum silent uirgae, quas €arboribus detrahi siccas conuenit. nam roscidas si recideris, parum €commode proueniunt; ideoque pluuii dies in exputanda salice €uitantur. fodienda sunt primo triennio salicta crebrius, id est ut €nouella uineta; cum deinde conualuerint, tribus fossuris contenta €sunt; aliter culta celeriter deficiunt. @8 nam quamuis adhibeatur @1 €cura, plurimae salices intereunt, quarum in locum ex propinquo €mergis propagari debent curuata et defossa cacumina, quibus resti-€tuatur quicquid intercidit. anniculus deinde mergus decidatur a €stirpe, ut suis radicibus tamquam uitis ali possit.  ôÿ@@@@{1Genistae satio}1 @@Perarida loca, quae genus id uirgultorum non recipiunt, genis-€tam postulant. eius, cum sit satis firmum, tum etiam lentissimum €est uinculum. seritur autem semine, quod cum est natum, uel €defertur bima uiuiradix, uel relicta, cum id tempus excessit, omni-€bus annis more segetis iuxta terram demeti potest. cetera uincula, €qualia sunt ex rubo, maiorem operam, sed in egeno tamen necessa-€riam, exigunt. @8 perticalis fere salix eundem agrum, quem uimi-€nalis, desiderat, melior tamen riguo prouenit. atque ea taleis con-€seritur et, cum germinauit, ad unam perticam summittitur, cre-€breque foditur atque exherbatur, nec minus quam uinea pampina-€tur, ut in longitudinem potius quam in latitudinem euocetur. sic €culta quarto demum anno caeditur. @8 nam quae uinculis prae-€paratur, potest annicula praecidi ad semissem super duos pedes, ut €et trunco fruticet et in brachia uelut humilis uinea disponatur; si €tamen siccior fuerit ager, bima potius resecabitur.  ôÿ@@@@{1Harundinis satio}1 @@Harundo minus alto pastinato, melius tamen bipalio seritur. €ea, cum sit uiuacissima nec recuset ullum locum, prosperius reso-€luto quam denso, humido quam sicco, uallibus quam cliuis, flu- @1 €minum ripis et limitibus ac uepribus commodius quam mediis agris €deponitur. @8 seritur bulbus radicis, seritur et talea calami, nec €minus toto prosternitur corpore. bulbus tripedaneis interuacantibus €spatiis obrutus anno celerius maturam perticam praebet, talea e[2t]2 €tota harundo serius praedicto tempore euenit. sed siue recisa in €dupundium et semissem talea siue tota prostrata depone[re]tur, €exstent earum cacumina, quae si obruta sunt, totae putrescunt. @@Sed cultus harundinetis primo triennio non alius est quam €ceteris. cum deinde consenuit, repastinandum est. ea est autem €senectus, cum uel exaruit situ et inertia plurium annorum uel ita €densatum est, ut gracilis et cannae similis harundo prodeat. @8 sed €illud de integro refodi debet, hoc potest intercidi et dirarari, quod €opus rustici castrationem uocant, quae tamen refectio harundineti €caeca est, quia non apparet in terra, quid aut tollendum sit aut €relinquendum. tolerabilius tamen harundo castratur, antequam €caeditur, quod aliquatenus uelut indices calami demonstrant, quid €eruendum sit. @8 tempus repastinandi et conserendi est, priusquam €oculi harundinum egerminant. caeditur deinde post brumam. nam €usque in id tempus incrementum capit, ac tum conpescitur, cum €obriguit hiberno frigore. fodiendum quotiens et uinetum. sed €macies eius cinere uel alio stercore iuuanda est, propter quod €caesum plerique incendunt harundinetum.  ôÿ@@@@{1Castanieti satio}1 @@Castanea roboribus proxima est et ideo stabiliendis uineis €habilis. tum in repastinato nux posita celeriter emicat et post quin- @1 €quennium caesa more salicis recreatur atque in palum formata fere €usque in alteram caesionem perennat. ea pullam terram et resolu-€tam desiderat, sabulonem umidum uel refractum tofum non respuit, €opaco et septentrionali cliuo laetatur, spissum solum et rubricosum €reformidat. @8 seritur ab Nouembri mense per totam hiemem €sicca terra et repastinata in altitudinem dupundii et semissis. nuces €in ordine semipedalibus, ordines autem quinum pedum spatiis €dirimuntur. in altitudinem dodrantis castanea depressis sulcis €committitur; qui ubi nucibus sunt consiti, priusquam conplanentur €breues harundines ab latere castanearum panguntur, ut per hos €sationis indices tutius fodi et runcari possint. @@Simulatque semina stillauerint et iam bima transferri queunt, €interuelluntur ac bini pedes arbusculis uacui relinquuntur, ne €densitas plantas emaciet. spissius autem propter uarios casus depo-€nitur: nam interdum, priusquam enascatur, aut siccitatibus nux €inarescit aut aquarum abundantia putrescit, interdum subterraneis €animalibus, sicuti muribus et talpis, infestatur, propter quae saepe €nouella castanieta caluescunt. atque ubi frequentanda sunt, melius €ex uicino, si conpetit, mergi more pertica declinata propagatur €quam exempta reseritur. @8 haec enim uelut inmota sua sede €uehementer germinat; at quae radicitus exempta et deposita est, €biennio reformidat; propter quod compertum est commodius €nucibus quam uiuiradicibus eiusmodi siluas institui. spatia huiusce €sationis, quae suprascripta sunt, capita castanearum recipiunt €numero &7mmdccclxxx&; cuius summae, sicut ait Atticus, ex facili €iugera singula praebebunt statuminum duodena milia. etenim €taleae propius stirpem recisae quadrifidas plerumque, ac deinde €secundae taleae eiusdem arboris bifidas ridicas subministrant, quod @1 €genus fissilis adminiculi manet diutius quam teres palus. @8 cultus €idem est positionis qui uineae. supputari debet bima, quin etiam €trima. nam bis ferro repetenda est uerni principio, ut incitetur eius €proceritas. €@@Potest etiam quercus simili ratione seri, uerum biennio tardius €quam castanea deciditur, propter quod ratio postulat tempus potius €lucrari, nisi dumosi glareosique montes atque ea genera terrae, €quae supra diximus, glandem magis quam castaneam postulabunt. @@Haec de uineis Italicis uinearumque instrumentis quantum €reor non inutiliter et abunde disserui, mox agricolarum prouincia-€lium uineaticos nec minus nostratis et Gallici arbusti cultus tradi-€turus. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER QVINTVS €@@@@SVRCVLARIS LIBER TERTIVS}1 ¯ãáÿI. Quemadmodum datas formas agrorum metiri debeas. II. Quotena semina iugerum in ternos pedes ac deinde usque €in denos pedes disposita recipiat. III. Culturas prouincialium uinearum. IV. De ulmariis faciendis. V. De ordinando arbusto et quae sit eius cultura. VI. De seminariis oliuarum faciendis. VII. De cultu oliuetorum. VIII. De arboribus pomiferis. IX. De insitionibus arborum. X. De cythiso. @1 ¡@@Prioribus libris, quos ad te de constituendis colendisque uineis, €Siluine, scripseram, nonnulla defuisse dixisti, quae agrestium ope-€rum studiosi desiderarent; neque ego infitior aliqua me praeterisse €quamuis inquirentem sedule, quae nostri saeculi cultores quaeque €ueteres litterarum monumentis prodiderunt. sed cum sum professus þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ†rusticae rei praecepta, nisi fallor, adseueraueram, quae uastitas eius €scientiae contineret, non cuncta me dicturum sed plurima; nam €illud in unius hominis prudentiam cadere non poterat. @8 neque €enim est ulla disciplina, non ars, quae singulari consummata sit €ingenio. quapropter, ut in magna silua boni uenatoris est indagan-€tem feras quam plurimas capere nec cuiquam culpae fuit non omnis €cepisse, ita nobis abunde est tam diffusae materiae, quam suscepi-€mus, maximam partem tradidisse, quippe cum ea uelut omissa €desiderentur, quae non sunt propria nostrae professionis; ut pro-€xime, cum de conmetiendis agris rationem Marcus Trebellius €noster requireret a me, uicinum atque adeo coniunctum esse cense-€bat demonstranti, quemadmodum agrum pastinemus, praecipere €etiam pastinatum quemadmodum metiri debeamus. @8 quod ego €non agricolae sed mensoris officium esse dicebam, cum praesertim €ne architecti quidem, quibus necesse est mensurarum nosse ratio-€nem, dignentur consummatorum aedificiorum, quae ipsi disposue-€runt, modum conprehendere, sed aliud existiment professioni suae @1 €conuenire, aliud eorum, qui iam extructa metiuntur et imposito €calculo perfecti operis rationem conputant; quo magis ueniam €tribuendam esse nostrae disciplinae, si eatenus progreditur, ut dicat, €qua quidque ratione faciendum, non quantum id sit, quod effecerit. uerum quoniam familiariter a nobis tu quoque, Siluine, praecepta €mensurarum desideras, obsequar uoluntati tuae cum eo, ne dubites €id opus geometrarum magis esse quam rusticorum, desque ueniam, €si quid in eo fuerit erratum, cuius scientiam mihi non uindico. €@@Sed ut ad rem redeam, modus omnis areae pedali mensura con-€prehenditur, qui est digitorum &7xvi&. pes multiplicatus in passus et €actus et climmata et iugera et stadia centuriasque, mox etiam in €maiora spatia procedit. @8 passus pedes habet quinque. actus €minimus, ut ait Marcus Varro, latitudinis pedes &7iiii&, longitudinis €habet pedes &7cxx&. clima quoquouersus pedum est &7lx&. actus quadratus €undique finitur pedibus &7cxx&; hoc duplicatum fecit iugerum, et ab €eo, quod erat iunctum, nomen iugeri usurpauit. sed hunc actum €prouinciae Baeticae rustici agnuam uocant, itemque &7xxx& pedum €latitudinem et &7clxxx& longitudinem porcam dicunt. @8 at Galli €candetum appellant in areis urbanis spatium centum pedum, in €agrestibus autem pedum &7cl&, quod aratores candetum nominant; €semiiugerum quoque arepennem uocant. ergo, ut dixi, duo actus €iugeri efficiunt longitudinem pedum &7ccxl&, latitudinem pedum €&7cxx&, quae utraeque summae in se multiplicatae quadratorum faciunt €pedum milia &7xxviii dccc&. stadium deinde habet passus &7cxxv&, id est €pedes &7dcxxv&, quae mensura octies efficit &7m& passus; is ueniunt €quinque milia pedum. @8 centuriam nunc dicimus, ut idem Varro €ait, ducentorum iugerum modum; olim autem ab centum iugeribus €uocabatur centuria, sed mox duplicata nomen retinuit sicuti tribus, €dictae primum a partibus populi tripertito diuisi, quae tamen nunc €multiplicatae pristinum nomen possident. @@Haec non aliena nec procul a ratiocinio, quod tradituri sumus, €breuiter praefari oportuit; nunc ueniamus ad propositum. iugeri €partis non omnis posuimus sed eas, quae cadunt in aestimationem @1 €facti operis; nam minores persequi superuacuum fuit, pro quibus €nulla merces dependitur. igitur, ut diximus, iugerum habet quadra-€torum pedum &7 dccc&, qui pedes efficiunt scripula &7cclxxxviii&. ut a minima parte, id est ab dimidio scripulo, incipiam, pars €&7dlxxvi& pedes efficit &7l&, id est iugeri dimidium scripulum; pars €&7cclxxxviii& pedes centum, hoc est scripulum; pars &7cxliiii& pedes €&7cc&, hoc est scripula duo; pars septuagensima et secunda pedes &7cccc&, €hoc est sextula, in qua sunt scripula &7iiii&; pars &7xlviii& pedes &7dc&, hoc €est sicilicus, in quo sunt scripula sex; @8 pars &7xxiiii& pedes &7mcc&, €hoc est semuncia, in qua scripula &7xii&; pars &7xii& pedes &7 cccc&, hoc €est uncia, in qua sunt scripula &7xxiiii&; pars &7vi& pedes &7 dccc&, hoc €est sextans, in quo scripula &7xlviii&; pars &7iiii& pedes &7 cc&, hoc est €quadrans, in quo scripula &7lxxii&; @8 pars &7iii& pedes &7 dc&, hoc €est triens, in quo scripula &7xcvi&; pars &7iii& et &7xii& pedes &7, hoc est €quincunx, in quo scripula &7cxx&; pars dimidia pedes &7 cccc&, hoc €est semis, in quo scripula &7cxliiii&; pars dimidia et duodecima pedes €&7 dccc&, hoc est septunx, in quo scripula &7clxviii&; partes duae €tertiae pedes &7 cc&, hoc est bes, in quo scripula &7cxcii&; partes tres €quartae pedes &7 dc&, hoc est dodrans, in quo scripula &7ccxvi&; pars dimidia et tertia pedes &7, hoc est dextans, in quo scripula €&7ccxl&; partes duae tertiae et quarta pedes &7 cccc&, hoc est deunx, €in quo scripula &7cclxiiii&; iugerum pedes &7 dccc&, hoc est as, in €quo scripula &7cclxxxviii&. @@Iugeri autem modus si semper quadraret in agendis mensuris, €ut longitudinem haberet pedum &7ccxl&, latitudinem pedum &7cxx&, €expeditissimum esset ratiocinium; sed quoniam diuersae formae €agrorum ueniunt in disputationem, cuiusque generis species subi-€ciemus, quibus quasi formulis utemur. @1  @@Omnis ager aut quadratus aut longus aut cuneatus aut tri-€quetrus aut rotundus, aut etiam semicirculi uel arcus, nonnunquam €etiam plurium angulorum formam exhibet. €@@Quadrati mensura facillima est; nam cum sit undique pedum €totidem, multiplicantur in se duo latera, et quae summa ex multi-€plicatione effecta est, eam dicemus esse quadratorum pedum, tam-€quam: esto locus quoquouersus centum pedum; ducimus centies €centenos; fiunt &7; @8 dicemus igitur eum locum habere &7 pedum €quadratorum, quae efficiunt iugeri trientem et sextulam, pro qua €portione operis effecti numerationem facere oportebit. €@@@@<70<71C>71 €@@@@<71>71>70 @@At si longior fuerit quam latior, ut exempli causa iugeri forma €pedes habet longitudinis &7ccxl&, latitudinis pedes &7cxx&, ita, ut paulo €ante dixi, latitudinis pedes cum longitudinis pedibus sic multipli-€cabis: centies uicies duceni quadrageni; fiunt &7 dccc&; dicemus €iugerum agri tot pedes quadratos habere, similiterque omnis longi-€tudinis pedes cum pedibus latitudinis multiplicabimus. €@@@@<70<71CCXL>71 €@@@@<71CXX>71 <71 DCCC>71>70 @1 @@Sin autem cuneatus ager fuerit, ut puta longus pedes centum, €latus ex una parte pedes &7xx&, ex altera pedes decem, duas latitudines €conponemus: fiet utraque summa pedes &7xxx&; huius pars dimidia est €&7xv&; decies et quinquies longitudinem multiplicando efficiemus €pedes &7md&; hos igitur in eo cuneo quadratos pedes esse dicemus, quae €pars erit iugeri semuncia et scripula tria. €@@@@<70<71C>71 €@@@@<71XX>71 <71MD>71 <71X>71>70 @@At si paribus lateribus triquetrum metiri debueris, hanc formam €sequeris: esto ager triangulus pedes quoquouersus &7ccc&; hunc nume-€rum in se multiplicato; fiunt pedes &7; huius summae partem ter-€tiam sumito, id est &7; item sumito partem decumam, id est €&7; utramque summam componito; fiunt pedes &7; dicemus €hanc summam quadratorum esse in eo triquetro, quae mensura €efficit iugerum et trientem et sicilicum. €@@@@<70<71CCC>71 <71CCC>71 €@@@@<71>71 €@@@@<71CCC>71>70 @@Sed si triangulus disparibus fuerit lateribus ager, tamquam in €subiecta forma, quae habet rectum angulum, aliter ratiocinium €ordinabitur: esto unius lateris linea pedes &7l& et alterius pedes cen-€tum; has duas summas in se multiplico; quinquagies centeni quinque €milia; horum pars dimidia &7 d&; quae pars iugeri unciam et scri-€pulum efficit. €@@@@<70<71L>71 <71MMD>71 €@@@@<71C>71>70 @1 @@Si rotundus ager erit, ut circuli speciem habeat, sic podismum €inito: esto area rotunda, cuius diametros, id est dimensio, habeat €pedes &7lxx&; hoc in se multiplico; septuagies septuageni &7 dcccc&; €hanc summam undecies multiplico; fiunt pedes quinquaginta tria €milia nongenti; huius summae quartam decimam duco, pedes €&7 dcccl&; hos esse quadratos in eo circulo dico, quae summa efficit þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¢—‡iugeri sescunciam, scripula duo et dimidium. €@@@@<70<71LXX>71 €@@@@<71 DCCCL>71>70 @@Si semicirculus fuerit ager, cuius basis habeat pedes &7cxl&, €curuaturae autem latitudo pedes &7lxx&, oportebit multiplicare lati-€tudinem cum basi; septuagies centeni quadrageni fiunt &7 dccc&; €haec undecies fiunt &7 dccc&; huius summae quarta decima est €&7 dcc&; hos pedes esse dicemus in semicirculo, qui efficiunt iugeri €quadrantem, scripula quinque. €@@@@<70<71LXX>71 €@@@@<71 DCC>71 €@@@@<71CXL>71>70 @@Sin autem minus quam semicirculus erit, arcum sic metiemur: €esto arcus, cuius basis habeat pedes &7xvi&, latitudo autem pedes &7iiii&; €latitudinem cum basi pono; fit utrumque pedes uiginti; hoc duco €quater; fiunt &7lxxx&; horum pars dimidia est &7xl&; item sedecim pedum, €qui sunt basis, pars dimidia &7viii&; hi octo in se multiplicati fiunt €&7lxiiii&; quartam decimam partem duco; ea efficiet pedes &7iiii&s paulo @1 €amplius; hos adicies ad quadraginta; fit utraque summa pedes €&7xliiii&s; hos in arcu quadratos esse dico, qui faciunt iugeri dimidium €scripulum nona parte minus. €@@@@<70<71IIII>71 €@@@@<71XLIIIIS>71 €@@@@<71XVI>71>70 @@Si fuerit sexangulorum, in quadratos pedes sic redigitur: esto €exagonum quoquouersus lineis pedum &7xxx&; latus unum in se multi-€plico; tricies triceni &7dcccc&; huius summae tertiam partem statuo, €&7ccc&, eiusdem partem decimam, &7xc&; fiunt &7cccxc&; hoc sexies ducen-€dum est, quia sex latera sunt, quae consummata efficiunt &7mmcccxl&; €tot igitur pedes quadratos esse dicemus; itaque erit iugeri uncia €dimidio scripulo et decima parte scripuli minus. €@@@@<70<71XXX>71 €@@@@<71XXX>71 <71XXX>71 €@@@@<71MMCCCXL>71 €@@@@<71XXX>71 <71XXX>71 €@@@@<71XXX>71>70  @@His igitur uelut primordiis talis ratiocinii praeceptis non €difficiliter mensuras inibimus agrorum, quorum nunc omnis perse-€qui species et longum et arduum est. duas etiam nunc formulas €praepositis adiciam, quibus frequenter utuntur agricolae in dispo-€nendis seminibus: esto ager longus pedes &7mcc&, latus pedes &7cxx&; in €eo uites disponendae sunt ita, ut quini pedes inter ordines relinquan-€tur; quaero, quot seminibus opus sit, quoniam quinum pedum @1 €spatia inter semina desiderantur. @8 duco quintam partem longi-€tudinis, fiunt &7ccxl&, et quintam partem latitudinis, hoc est &7xxiiii&; €his utrisque summis semper singulos asses adicito, qui efficiunt €extremos ordines, quos uocant angulares; fit ergo altera summa €ducentorum quadraginta unius, altera uiginti quinque; has summas €sic multiplicato: quinquies et uicies duceni quadrageni singuli; €fiunt &7 xxv&; totidem dices opus esse seminibus. €@@@@<70<71CXX>71 €@@@@<71Semina inter quinos pedes ponentur XXV>71 €@@@@<71MCC>71>70 @@Similiter inter senos pedes si uoles ponere, duces sextam par-€tem longitudinis, &7 cc&, fiunt &7cc&, et sextam latitudinis, &7cxx&, id est €uiginti; his summis singulos asses adicies, quos dixi angulares esse; €fiunt &7cci& et &7xxi&; has summas inter se multiplicabis: uicies et semel €ducentos et unum; atque ita efficies &7mmmmccxxi&; totidem seminibus €opus esse dices. €@@@@<70<71CXX>71 €@@@@<71Semina inter senos pedes ponentur MMMMCCXXI>71 €@@@@<71MCC>71>70 @@Similiter, si inter septenos pedes ponere uoles, septimam €partem longitudinis et latitudinis duces, et adicies asses angulares; €eodem modo eodemque ordine consummabis numerum seminum. €denique quotcumque pedum spatia facienda censueris, totam par-€tem longitudinis et latitudinis duces et praedictos asses adicies. @@Haec cum ita sint, sequitur, ut iugerum agri, quod habet pedes €&7ccxl& longitudinis et latitudinis pedes &7cxx&, recipiat inter pedes €ternos_hoc enim spatium minimum esse placet uitibus ponendis @1 €_per longitudinem semina &7lxxxi&, per latitudinem inter quinos €pedes semina &7xxv&, qui numeri inter se multiplicati fiunt seminum €&7mmxxv&. @8 uel si [&7xxv&] quoquouersus inter quaternos pedes uinea erit €disposita, longitudinis ordo habebit semina &7lxi&, latitudinis &7xxxi&, €qui numeri efficiunt in iugero uites &7mdcccxci&. uel si in longitudinem €per quaternos pedes, in latitudinem per quinos pedes fuerit dispo-€sita, ordo longitudinis habebit semina &7lxi&, latitudinis &7xxv&, [2qui €numeri inter se multiplicati efficiunt &7mdxxv&]2. @8 quod si inter €quinos pedes consitio fuerit, per longitudinem ordinis habebit €semina &7xlviiii&, sed rursus per latitudinem semina &7xxv&, qui numeri €duo inter se multiplicati efficiunt &7mccxxv&. at si per senos pedes €eundem uitibus locum placuerit ordinare, nihil dubium est, qui[i]n €longitudini dandae sint &7xli& uites, latitudini autem uiginti una, quae €inter se multiplicata efficiunt numerum &7dccclxi&. @8 sin autem €inter septenos pedes uinea fuerit constituenda, ordo per longitudi-€nem recipiet capita &7xxxv&, per latitudinem &7xviii&, qui numeri inter se €multiplicati efficiunt &7dcxxx&; totidem dicemus semina praeparanda. €at si inter octonos pedes uinea conseretur, ordo per longitudinem €recipiet semina &7xxxi&, per latitudinem autem &7xvi&, qui numeri inter €se multiplicati efficiunt &7ccccxcvi&. at si inter nouenos pedes, ordo €in longitudinem recipie[n]t semina &7xxvii& et in latitudinem &7xiiii&, qui €numeri inter se multiplicati faciunt &7ccclxxviii&. @8 uel inter denos €pedes, ordo longitudinis recipiet semina uiginti quinque, latitudinis €&7xiii&; hi numeri multiplicati faciunt &7cccxxv&. et ne in infinitum proce-€dat disputatio nostra, eadem portione, utcumque placueri[2n]2t €laxiora spatia, semina faciemus. €@@Ac de mensuris agrorum numerisque seminum dixisse abunde €sit. nunc ad ordinem redeo. @1  ôÿ@@@@{1De uineis prouincialibus}1 @@Vinearum prouincialium plura genera esse comperi, sed ex his, €quas ipse cognoui, maxime probantur uelut arbusculae breui crure €sine adminiculo per se stantes, deinde quae pedaminibus adnixae €singulis iugis inponuntur_eas rustici cantheriatas appellant_, €mox quae defixis harundinibus circumuinctae per statumina cala-€morum materiis ligatis in orbiculos gyrosque flectentur_eas non-€nulli characatas uocant_. @8 ultima est conditio stratarum uitium; €quae ab enata stirpe confestim uelut proiecta per humum porrigitur. €@@Omnium autem sationis fere eadem est conditio: nam uel scrobe €uel sulco semina deponuntur, quoniam pastinationis expertes sunt €exterarum gentium agricolae, quae tamen ipsa paene superuacua est €his locis, quibus solum putre et per se resolutum est: €@@@@@@namque hoc imitamur arando, €ut ait Vergilius, id est etiam pastinando. @8 itaque Campania, cum €uicinum ex nobis capere potest exemplum, non utitur hac moli-€tione terrae, quia facilitas eius soli minorem operam desiderat. €sicubi autem densior ager prouincialem rusticum maiorem poscit €inpensam, quod nos pastinando efficimus, ille sulco facto consequi-€tur, ut laxius subacto solo deponat semina.  @@Sed ut singula earum, quae proposui, uinearum genera perse-€quar, praedictum ordinem repetam. €@@Vitis, quae sine adminiculo suis uiribus consistit, solutiore terra[e] €scrobe, densiore sulco ponenda est, sed scrobes et sulci plurimum @1 €prosunt, si in locis temperatis, in quibus aestas non est perferuida, €ante annum fiant, quam uinea conseratur. soli tamen ante bonitas €exploranda est: nam si ieiuno atque exili agro semina deponentur, €sub ipsum tempus sationis scrobis aut sulcus faciendus est. @8 scro-€bis in longitudinem altitudinemque defossus tripedaneus abunde €est, latitudine tamen bipedanea. uel si quaterna pedum spatia inter €ordines relicturi sumus, commodius habetur eandem quoquouersus €dare mensuram scrobibus, non amplius tamen quam in tres pedes €altitudinis depressis. ceterum quattuor angulis semina adplicabun-€tur, subiecta minuta terra, et ita scrobes adobruentur. @@Sed de spatiis ordinum eatenus praecipiendum habemus, ut €intellegant agricolae, siue aratro uineas culturi sint, laxiora interor-€dinia relinquenda, siue bidentibus, angustiora, sed neque spatio-€siora quam decem pedum neque contractiora quam quattuor. multi €tamen ordines ita disponunt, ut per rectam lineam binos pedes aut, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¥“†ut plurimum, ternos inter semina relinquant, transuersa rursus €laxiora spatia faciant, per quae uel fossor uel arator incedat. @@Sationis autem cura non alia debet esse, quam quae tradita est €a me tertio uolumine; unum tamen huic consitioni Mago Carthagi-€niensis adicit, ut semina ita deponantur, ne protinus totus scrobis €terra compleatur sed dimidia fere pars eius sequente biennio pau-€latim adaequetur; sic enim putat uitem cogi deorsum agere radices. €hoc ego siccis locis fieri utiliter non negauerim, sed ubi aut uliginosa €regio est aut caeli status imbrifer, minime faciendum censeo; nam €consistens in semiplenis scrobibus nimius umor, antequam conua-€lescant, semina necat. @8 quare utilius existimo repleri quidem €scrobes, stirpe deposita, sed, cum semina comprehenderint, statim €post aequinoctium autumni debere diligenter atque alte ablaqueari €et, recisis radiculis, si quas in summo solo citauerint, post paucos @1 €dies adobrui. sic enim utrumque incommodum uitabitur, ut nec €radices in superiorem partem euocentur neque inmodicis pluuiis €parum ualida uexentur semina. @8 ubi uero iam corroborauerint, €nihil dubium est, quin caelestibus aquis plurimum iuuentur. itaque €locis, quibus clementia hiemis permittit, adapertas uites relinquere €et tota hieme ablaqueatas habere eas conueniet. €@@De qualitate autem seminum inter auctores non conuenit: alii €malleolo protinus conseri uineam melius existimant, alii uiuiradice, €de qua re quid sentiam, iam superioribus professus sum. @8 et €nunc tamen hoc adicio: esse quosdam agros, quibus non tam bene €translata semina quam immota respondeant, sed istud rarissime €accidere; notandum item diligenter explorandum esse €@@@@quid quaeque ferat regio, quid quaeque recuset. €depositam ergo stirpem, id est malleolum uel uiuiradicem, formare €sic conuenit, ut uitis sine pedamine consistat. hoc autem protinus €effici non potest: @8 nam nisi adminiculum tenerae atque infirmae €contribueris, prorepens pampinus terrae se adplicabit. itaque posito €semini harundo adnectitur, quae uelut infantiam eius tueatur atque €educet producatque in tantam staturam, quantam permittit agricola. €ea porro non debet esse sublimis: nam usque in sesquipedem €coercenda est. @@Cum deinde robur accipit et iam sine adiumento consistere €ualet, aut capitis aut brachiorum incrementis adolescit. nam duae €species huius quoque culturae sunt: alii capitatas uineas, alii brachia-€tas magis probant. quibus cordi est in brachia uitem conponere, €conuenit summa parte, qua decisa nouella uitis est, quicquid iuxta €cicatricem citauerit, conseruari et in quattuor brachia pedalis €mensurae diuidere, ita ut omnem partem caeli singula aspiciant. sed haec brachia non statim primo anno tam procera summit-€tuntur, ne oneretur exilitas uitis, sed conpluribus putationibus in @1 €praedictam mensuram educuntur; deinde ex brachiis quasi quaedam €cornua prominentia relinqui oportet atque ita totam uitem omni €parte in orbem diffundi. @@Putationis autem ratio eadem est, quae in iugatis uiti[2bu]2s. €uno tantum differ[e]t, quod pro materiis longioribus pollices €quaternum aut quinum gemmarum relinquuntur. pro custodibus €autem bigemmes resices fiunt. in ea deinde uinea, quam capitatam €diximus, iuxta ipsam matrem usque ad corpus sarmentum detrahi-€tur, una aut altera tantummodo gemma relicta, quae ipsi trunco €adhaeret. @8 hoc aut riguis aut pinguissimis locis fieri tuto potest, €quoniam uires terrae et fructum et materias ualent praebere. maxime €autem aratris excolunt, qui sic formatas uineas habent, eamque €rationem sequuntur detrahendi uitibus brachia, quod ipsa capita €sine ulla extantia neque aratro neque bubus obnoxia sunt. nam in €brachiatis plerumque fit, ut aut crure aut cornibus boum ramuli €uitium defringantur, saepe etiam stiua, dum sedulus arator uomere €perstringere ordinem et quam proximam partem uitium excolere €studet. @8 atque haec quidem cultura uel brachiatis uel capitatis €uitibus, antequam progemment, adhibetur. €@@Cum deinde germinauerunt, fossor insequitur ac bidentibus eas €partes subigit, quas bubulcus non putauit pertingere. mox, ubi €materias uitis exigit, insequitur pampinator et superuacuos deterget, €fructuosos palmites summittit, qui cum induruerunt, uelut in €coronam religantur. hoc duabus ex causis fit: una, ne libero excursu €in luxuriam prorepant omniaque alimenta pampini absumant, €altera, ut religata uitis rursus aditum bubulco fossorique in ex-€colendam se praebeat. @8 pampinandi autem modus is erit, ut €opacis locis umidisque et frigidis aestate uitis nudetur foliaque €palmitibus detrahantur, ut maturitatem fructus capere possit et ne @1 €situ putrescat, locis autem siccis calidisque et apricis e contrario €palmitibus uuae contegantur et, si parum pampinosa uitis est, €aduectis frondibus et interdum stramentis fructus muniatur. Marcus quidem Columella, patruus meus, uir inlustribus disciplinis €eruditus ac diligentissimus agricola Baeticae prouinciae, sub ortu €Caniculae palmeis tegetibus uineas adumbrabat, quoniam plerum-€que dicti sideris tempore quaedam partes eius regionis sic infestantur €Euro, quem incolae Vulturnum appellant, ut, nisi teguminibus €uites opacentur, uelut halitu flammeo fructus uratur. €@@Atque haec capitatae brachiataeque uitis cultura est. nam illa, €quae uni iugo superponitur aut quae materiis summissis harundinum €statuminibus per orbem conectitur, fere eandem curam exigit quam €iugata. @8 nonnullos tamen in uineis characatis animaduerti, et €maxime heluennaci generis, prolixos palmites quasi propagines €summo solo adobruere, dein rursus ad harundines erigere et in €fructum summittere. quos nostri agricolae mergos, Galli candosoccos €uocant eosque adobruunt simplici ex causa, quod existimant plus €alimenti terram praebere fructuariis flagellis. itaque post uindemiam €uelut inutilia sarmenta decidunt et a stirpe summouent; nos autem €praecipimus easdem uirgas, cum a matre fuerint praecisae, sicubi €demortuis uitibus ordines uacent aut si nouellam quis uineam in-€stituere uelit, pro uiuiradice ponere, quoniam quidem partes sar-€mentorum, quae fuerant obrutae, satis multas habent radices, quae €depositae scrobibus confestim conprehendant. @@Superest reliqua illa cultura prostratae uineae, quae nisi €uiolentissimo caeli statu suscipi non debet; nam et difficilem labo-€rem colonis exhibet, nec umquam generosi saporis uinum praebet. €atque ubi regionis conditio solam eam culturam recipit, bipedaneis €scrobibus malleolus deponitur, qui cum egerminauit, ad unam €materiam reuocatur eaque primo anno compescitur in duas gemmas; €sequente deinde, cum palmites profundit, unus summittitur, ceteri @1 €decutiuntur. at ille, qui summissus est, cum fructum edidit, in eam €longitudinem deputatur, uti iacens non excedat interordinii spatium. @@Nec magna est putationis differentia cubantis et ad statumen €[2e]2rectae uineae, nisi quod iacenti uiti breuiores materiae sum-€mitti debent, resices quoque angustius in modum furunculorum €relinqui. sed post putationem, quam utique autumno in eiusmodi €uinea fieri oportet, uitis tota deflectitur in alterum interordinium €atque ita pars ea, quae fuerat occupata, uel foditur uel aratur, et, €cum exculta est, eandem uitem recipit, ut altera quoque pars excoli €possit. @8 de pampinatione talis uineae parum inter auctores €conuenit: alii negant esse nudandam uitem, quo melius contra €iniuriam uentorum ferarumque fructum abscondant; aliis placet €parcius pampinare, ut et uitis non in totum superuacuis frondibus €oneretur et tamen fructum uestire aut protegere possit, quae ratio €mihi quoque commodior uidetur.  ôÿ@@@@{1De ulmariis faciendis}1 @@Sed iam de uineis satis diximus; nunc de arboribus praecipien-€dum est. @1 €@@Qui uolet frequens et dispositum arbustum paribus spatiis fruc-€tuosumque habere, operam dabit, ne emortuis arboribus rarescat ac €primam quamque senio ac tempestate adflictam summoueat et in €uicem nouellam subolem substituat. id autem facile consequi pote-€rit, si ulmorum seminarium paratum habuerit; quod quomodo et €qualis generis faciendum sit, non pigebit deinceps praecipere. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¦’@@Vlmorum duo esse genera conuenit, Gallicum et uernaculum. €illud Atinia, hoc nostras dicitur. Atiniam ulmum Tremelius Scrofa €non ferre sameram, quod est semen eius arboris, falso est opinatus; €nam rariorem sine dubio creat et idcirco plerisque et sterilis uidetur €seminibus inter frondem, quam prima germinatione edit, latentibus. €itaque nemo [2Atin]2iam serit ex [2s]2amera sed ex subolibus; @8 est €autem ulmus longe laetior et procerior quam nostras frondemque €iocundiorem bubus praebet, qua cum adsidue pecus paueris et €postea generis alterius frondem dare institueris, fastidium bubus €adferes. @8 itaque, si fieri poterit, totum agrum genere uno Atiniae €ulmi conseremus; si minus, dabimus operam, ut in ordinibus dispo-€nendis pari numero uernaculas et Atinias alternemus; ita semper €mixta fronde utemur et quasi hoc condimento inlectae pecudes €fortius iusta cibariorum conficient. sed uitem maxime populus €uidetur alere, deinde ulmus, post etiam fraxinus. @8 populus, quia €raram neque idoneam frondem pecori praebet, a plerisque repu-€diata est. fraxinus, quia capris et ouibus gratissima est nec inutilis €bubus, locis asperis et montosis, quibus minus laetatur ulmus, recte €seritur. ulmus, quia et uitem commodissime patitur et iocundissi-€mum pabulum bubus adfert uariisque generibus soli prouenit, a €plerisque praefertur. itaque, cui arbustum nouum instituere cordi €erit, seminaria ulmorum uel fraxinorum parentur ea ratione, quam €deinceps subscripsimus. nam populi melius cacuminibus in arbusto €protinus disponuntur. @1 @@Igitur pingui solo et modice umido bipalio terram pastinabi-€mus ac diligenter occatam et resolutam humum uerno tempore in €areas componemus; sameram deinde, quae iam rubicundi coloris €erit et compluribus diebus in sole ita iacuerit, ut aliquem tamen €sucum et lentorem habeat, iniciemus areis et eas totas seminibus €spisse contegemus atque ita cribro putrem terram duos alte digitos €incernemus et modice rigabimus stramentisque areas co[2o]2perie-€mus, ne prodeuntia cacumina seminum ab auibus praerodantur. ubi deinde prorepseri[2n]2t plantae, stramenta colligemus et €manibus herbas carpemus, itaque leuiter et curiose faciendum est, €ne adhuc tenerae breuesque radiculae ulmorum conuellantur. atque €ipsas quidem areas ita anguste compositas habebimus, ut, qui runca-€turi sunt, medias partes earum facile manu contingant. nam si €latiores fuerint, ipsa semi[2na i]2nibunt, quae proculcata noxam €capient. @@Aestate deinde priusquam sol oriatur aut ad uesperum semi-€nariu[2m]2 conspargi [se]minus quam rigari debet et, cum ternum €pedum plantae fuerint, in aliud seminarium transferri. ac ne radices €altius agant, quae res postmodum in eximendo magnum laborem €adfert, tunc, cum plantas in aliud seminarium transferemus, oporte-€bit non maximos scrobiculos sesquipedem inter se distantis fodere, €deinde radices in nodum, si breues, uel in orbem coronae similem, €si longiores erunt, inflecti et oblitas fimo bubulo scrobiculis deponi €ac diligenter circumcalcari. @8 possunt etiam collectae cum stirpi-€bus plantae eadem ratione disponi, quod in Atinia ulmo fieri €necesse est, quia non seritur ex samera. sed haec ulmus autumni €tempore melius quam uere disponitur paulatimque ramuli eius in €manu detorquentur, quoniam primo biennio ferri reformidat ictum. €tertio demum anno acuta falce abra[n]ditur atque, ubi translationi @1 €iam idonea est, ex eo tempore autumni, quo terra imbribus perma-€duerit, usque in uernum tempus, antequam radix ulmi in eximendo €delibretur, recte seritur. @@[in se] In resoluta terra ternum pedum quoquouersus faciendi €scrobes; at in densa sulci eiusdem altitudinis et latitudinis, qui €arbores recipia[2n]2t, praeparandi. sic deinde in solo roscido et €nebuloso conserendae sunt ulmi, ut earum rami ad orientem et €occidentem derigantur, quo plus solis mediae arbores, quibus uitis €applicata et religata innititur, accipiant. @8 quod si etiam fru-€mentis consulemus, uberi solo inter quadraginta pedes, exili, ubi €nihil seritur, inter uiginti, arbores disponantur. cum deinde ado-€lescere incipie[2n]2t, falce formanda[2e]2 et tabulata instituenda sunt. €hoc enim nomine usurpant agricolae ramos trunco[s] prominentis, €eosque uel prop[r]ius ferro conpescunt uel longius promittunt, ut €uites laxius diffundantur: hoc in solo pingui melius, illud in gracili. tabulata inter se ne minus ternis pedibus absint atque ita for-€mentur, ne superior ramus in eadem linea sit, qua inferior; nam €demissum ex eo palmitem germinantem inferior atteret et fructum €decutiet. €@@Sed quamcumque arborem seueris, eam biennio proximo putare €non oportet. post deinde, si ulmus exiguum incrementum [2ceperit]2, €uerno tempore, antequam librum demittit, decacuminanda est €iuxta ramulum, qui uidebitur esse nitidissimus, ita tamen, uti supra €eum trunco[m] stirpem dodrantalem relinquas, ad quam ductus et €adplicatus ramus adligetur et correptus cacumen arbori praebeat. deinde stirpem post annum praecidi et adleuari oportet. quod €si nullum ramulum arbor id[2on]2eum habuerit, sat erit nouem pedes €a terra relinqui et superiorem partem detruncari, ut nouae uirgae, @1 €quas emisera[n]t, ab iniuria pecoris tutae sint. sed, si fieri poterit, €uno ictu arborem praecidi, si minus, serra desecari et plagam falce €adleuari oportebit eamque plagam luto paleato contegi, ne sole aut €pluuiis infestetur. @8 post annum aut biennium, cum enati ramuli €recte conualuerint, superuacuos deputari et idoneos in ordinem €summitti conueniet. quae ulmus a positione bene proueneri[n]t, eius €summae uirgae falce debent enodari. at si robusti ramuli erunt, ita €ferro amputentur, ut exiguam stirpem prominentem trunco relin-€quas. cum deinde arbor conualuerit, quicquid falce contingi poterit, €exputandum est adleuandumque eatenus, ne plaga corpori mat[u]-€ri[u]s adplicetur. @@Vlmum autem nouellam formare sic conuenit: loco pingui €octo pedes a terra sine ramo relinquendi uel in aruo gracili septem €pedes, supra quod spatium deinde per circuitum in tres partes €arbor diuidenda est, ac tribus lateribus singuli ramuli summittendi €primo tabulato adsignentur. @8 mox de ternis pedibus super-€positis alii rami summittendi sunt ita, ne isdem lineis, quibus in €inferiore, positi sin[2t]2, eademque ratione usque in cacumen ordi-€nanda erit arbor. atque in frondatione cauendum, ne aut prolixiores €pollices fiant, qui ex amputatis uirgis relinquuntur, aut rursus ita €adleuentur, ut ipse truncus laedatur aut delibretur_nam parum €gaudet ulmus [2us]2que in corpus nudari_uitandumque, ne de €duabus plagis una fiat, quoniam talem cicatricem non facile cortex €conprehendit. @@Arboris autem perpetua cultura est non solum diligenter eam €disponere sed etiam truncum circumfodere et, quidquid frondis €enatum fuerit, alternis annis aut ferro amputare aut astringere, ne €nimia umbra uiti noceat. cum deinde arbor uetustate[2m]2 fuerit €adepta, prop[2e]2 terram uulnerabitur ita, ut excauetur usque in @1 €medullam deturque exitus umori, quem ex superiore parte conce-€perit. uitem quoque, antequam ex toto arbor praeualescat, conserere €conuenit. @8 at si teneram ulmum maritaueris, onus iam non €sufferet; si uetusta[2e au]2tem uitem adplicueris, coniugem necabit. €ita subpares esse aetate et uiribus arbores uitesque conuenit. €@@Sed arboris maritandae causa scrobis uiuiradici fieri debet latus €pedes duo, altus leui terra totidem pedes, graui dupundiu[2m]2 et €dodrantem, longus pedes sex aut minimum quinque. absit autem €hic ab arbore ne minus sesquipedali spatio. nam si radicibus ulmi €iunxeris, male uitis conprehendet, et, cum tenuerit, incremento €arboris opprimetur. @8 hunc scrobem, si res permittit, autumno €facito, ut pluuiis et gelicidiis maceretur. circa uernum deinde €aequinoctium binae uites, quo celerius ulmum uestiant, pedem €inter se distantes scrobibus disponendae, cauendumque, ne aut €septentrionalibus uentis aut rorulentae sed siccae serantur. hanc obseruationem non solum in uitium positione sed in ulmorum €ceterarumque arborum praecipio et uti, cum de seminario eximun-€tur, rubrica notetur una pars, quae nos admoneat, ne aliter arbores þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¦˜”„constituamus, quam quemadmodum in seminario steterint. pluri-€mum enim refert, ut eam partem caeli spectent, cui ab ten[2er]2o €consuerunt. melius autem locis apricis, ubi caeli status neque prae-€gelidus neque nimium pluuius est, autumni tempore et arbores et €uites post aequinoctium deponuntur. @8 sed eae ita conserendae €sunt, ut summam terram, quae aratro subacta sit, semipedem alte €substernamus radicesque omnes explicemus et deposita[2s]2 sterco-€rata, ut ego existimo, si minus, certe subacta operiamus et circum-€calcemus ipsum seminis codicem. €@@Vites in ultimo scrobe deponi oportet materiasque earum per €scrobem porrigi, deinde ad arborem erigi atque ab iniuria pecoris €caueis emuniri. @8 locis autem praeferuidis semina septentrionali €parte arbori adplicanda sunt, locis frigidis a meridie, temperato @1 €statu caeli aut ab oriente aut ab occidente, ne toto die solem uel €umbram patiantur. proxima deinde putatione melius existimat €Celsus ferro abstineri ipsosque coles in modum coronae contortos €arbori circumdari, ut flexura[m] materias profundat, quarum uali-€dissimam sequente anno caput uitis faciamus. @8 me autem longus €docuit usus multo utilius esse primo quoque tempore falcem uitibus €admouere nec superuacuis sarmentis pati siluescere. sed eam quo-€que, quae primo summittetur, materiam ferro coercendam censeo €usque in alteram uel tertiam gemmam, quo robustiores palmites €agat, qui cum primum tabulatum adprehenderint, proxima[m] €putatione[m] dispone[2n]2tur. omnibus annis alioquin in superius €tabulatum excitabitur, relicta semper una materia, quae adplicata €trunco cacumen arboris spectet. @@Iamque uiti constitutae certa lex ab agricolis inponitur: €plerique ima tabulata materiis frequentant, uberiorem fructum et €magis facilem cultum sequentes. at qui bonitati uini student, in €summas arbores uitem promouent: ut quaeque materia sedebit, ita €in celsissimum quemque ramum extendunt sic, ut summa uitis €summam arborem sequatur, id est, ut duo palmites extremi trunco €arboris adplicentur, qui cacumen eius spectent, et prout quisque €ramus conualuit, uitem accipi[2a]2t. @8 plenioribus ramis plures €palmites, alius ab alio separati, inponantur, gracilioribus pauciores, €uitisque nouella tribus toris ad arborem religetur: uno, qui est in €crure arboris, a terra quattuor pedibus distant[2e]2, altero, qui summa €parte uitem capit, tertio, qui mediam uitem conplectitur. torum €imum inponi non oportet, quoniam uires uiti adimit; interdum €tamen necessarius habetur, cum aut arbor sine ramis truncata est €aut uitis praeualens in luxuriam euagatur. @8 cetera putationis €ratio talis est, ut ueteres palmites, quibus proximi anni fructus €pependit, omnes recidantur, noui circumcisis undique capreolis et €nepotibus, qui ex his nati sunt, amputatis committantur, et si laeta @1 €uitis est, ultimi potius palmites per cacumina [2ra]2morum praecipi-€tentur, si gracilis, trunco proximi, s[2i]2 mediocris, medii, quoniam €ultimus palmes plurimum fructum adfert, proximus minimum €uitemque exhaurit atque attenuat. @@Maxime autem prodest uitibus omnibus annis resolui. nam €et commodius enodantur et refrigerantur, cum alio loco adligatae €sunt, minusque laeduntur ac melius conualescunt. atque ipsos €palmites ita tabulatis superponi conuenit, ut a tertia gemma uel €quarta religati dependeant, eosque non constringi, ne sarmentum €uineae praecidatur. @8 quod si ita longe tabulatum est, ut materia €parum commode in id perduci possit, palmitem ipsum uiti adliga-€tum supra ter[2tiam]2 gemma[2m]2 religabimus. hoc ideo fieri prae-€cipimus, quia, quae pars palmitis praecipitata est, ea fructu induitur; €at quae uinculo adnexa susum tendit, ea materias sequente anno €praebet. @@Sed ipsorum palmitum duo genera sunt: alterum, quod ex €duro prouenit, quod quia primo anno plerumque frondem sine €fructu adfert, pampinarium uocant, alterum, quod ex anniculo €palmite procreatur, quod quia protinus, fructuarium appellant. €cuius ut semper habeamus copiam, imae palmitum partes ad tres €gemmas religandae sunt, ut quidquid intra uinculum est, materias €exigat. @8 cum deinde annis et robore uitis conualuit, traduces €in proximam quamque arborem mittendae; easque post biennium €amputare atque alias teneriores tramittere conuenit: nam uetustate €uitem fatigant. nonnumquam etiam, cum arborem totam uitis con-€prehendere nequit, ex usu fuit partem aliquam eius deflexam terrae €inmergere et rursus ad eandem arborem duas uel tres propagines €excitare, quo pluribus uitibus circumuenta celerius uestiatur. @@Viti nouellae pampinarium inmitti non oportet, nisi necessario €loco natus est, ut uiduum ramum maritet. ueteribus uitibus loco @1 €nati palmites pampinarii utiles sunt et plerique ad tertiam gemmam €resecti optime summittuntur; nam insequenti anno materias fun-€dunt. @8 quisquis autem pampinus loco natus in exputando uel €alligando fractus est, modo ut aliquam gemmam habuerit, ex toto €tolli non oportet, quoniam proximo anno uel ualidiorem materiam €ex una creabit. @@Praecipites palmites dicuntur, qui de annotinis uirgis enati in €duro adligantur. hi plurimum fructus adferunt sed plurimum matri €nocent. itaque, nisi extremis ramis, aut si uitis arboris cacumen €superauit, praecipitari palmitem non oportet. @8 quod si tamen €id genus colis propter fructum summittere quis uelit, palmitem €intorqueat, deinde ita alliget et praecipitet; nam et post eum locum, €quem intorseris, laetam materiam citabit et praecipitatu[2s]2 minus €uirium in se trahet, quamuis fructu exuberet. praecipitem uero plus €anno pati non oportet. @8 alterum et genus palmitis, quod de €nouello nascitur et in tenero adligatum dependet, materiam uoca-€mus. ea et fructum et noua flagella bene procreat. etiam si ex uno €capite duae uirgae summittuntur, tamen utra[m]que materia dici-€[di]tur; nam pampinarius quam uim habeat, supra docui. focaneus €est, qui inter duo brachia uelut in furca de medio nascitur; eum €colem deterrimum esse conperi, quod neque fructum ferat et utraque €brachia, inter quae natus est, attenuet; itaque tollendus est. @@Plerique uitem ualidam et luxuriosam falso crediderunt fera-€ciorem fieri, si multis palmitibus summissis oneretur. nam ex pluri-€bus uirgis plures pampinos creat, et cum se multa fronde co[2o]2perit, €peius defloret nebulasque et rores diutius continet omnemque uuam €perdit. ualidam ergo uitem in ramos deducere censeo et traduc[t]ibus €dispergere atque dir[2a]2rare, certosque uinearios coles praecipitare €et, si nimis luxuriabitur, solutas materias relinquere: ea ratio uitem €feraciorem faceret. @8 sed ut densum arbustum commendabili €fructu et decore est, sic, ubi uetustate rarescit, pariter et inutile et @1 €inuenustum est. quod ne fiat, diligentis patris familiae est primam €quamque arborem senio defectam tollere et in eius locum nouellam €restituere uitemque aut [2adiu]2ncta[m] uiuiradice frequentare aut, €si sit facultas, quod est longe melius, ex proximo propagare. cuius €utriusque ratio consimilis est [2ei]2, quam tradidimus. €@@Atque haec de Italico arbusto satis praecepimus.  @@Est et alterum genus arbusti Gallici, quod uocatur [2r]2umpo-€tinum; id desiderat arborem humilem nec frondosam. cui rei maxime €uidetur esse idonea [p]opulus; ea est arbor[2i]2 acernae similis. quin €etiam cornus et carpinus et ornus, nonnunquam et salix, a plerisque €in hoc ipsum disponitur, sed salix nisi aquosissimis locis, ubi aliae €arbores difficiliter conprehendunt, ponenda non est, quia uini €saporem infestat. potest etiam ulmus sic disponi, ut [2ad]2huc tenera €decacuminetur, ne altitudinem quindecim pedum excedat. @8 nam €fere ita constitutum rumpotinetu[2m]2 animaduerti, ut ad octo pedes €locis siccis et cliuosis, a[2d]2 duodecim locis planis et uliginosis €tabulata disponantur. plerumque autem ea arbor in tres ramos diui-€ditur, quibus singulis ab utraque parte conplura brachia summittun-€tur. tum omnes paene uirgae, ne [2o]2bumbrent, eodem tempore, €quo uitis putatur, abraduntur. @@Arboribus rumpotinis, [2si]2 frumento non inseruitur, in utram-€que partem &7xx& pedum spatia interueniunt; at si segetibus indulgetur, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ§“ƒin alteram partem &7xl& pedes, in altera[2m]2 &7xx& relinquuntur. cetera €simili ratione atque in arbusto Italico administra[2n]2tur, ut uites €longis scrobibus deponantur, ut eadem diligentia curetur atque in @1 €ramos deducatur, ut noui traduces omnibus annis inter se ex arbo-€ribus proximis committantur et ueteres decidantur. @8 si tradux €[2tra]2ducem non contingit, media uirga inter eas deligetur; cum €deinde fructus pondere urguebit, subiectis adminiculis sustineatur. €hoc autem genus arbusti ceteraeque omnes arbores quanto altius €arantur et circumfodiuntur, maiore fructu exuberant; quod an €expediat patri familiae facere, [2re]2ditus docet.  @@Omnis tamen arboris cultus simplicior quam uinearum est €longeque ex omnibus stirpibus minorem inpensam desiderat olea, €quae prima omnium arborum est. @8 nam quamuis non continuis €annis sed fere altero quo[d]que fructum adferat, eximia tamen eius €ratio est, quod leui cultu sustinetur, et, cum se non induit, uix ul-€lam inpensam poscit, sed et, si quam recipit, subinde fructus €multiplicat; neglecta conpluribus annis non ut uinea deficit eoque €ipso tempore aliquid etiam interim patri familiae praestat, et, cum €adhibita cultura est, uno anno emendatur. @8 quare etiam nos in €hoc genere arboris diligenter praecipere censuimus. €@@Olearum, sicut uitium, plura genera esse arbitror, sed in meam €notitiam decem omnino peruenerunt: posi[t]a, Lici[2ni]2a, Sergia, €Naeuia, Culminia, orces, regi[on]a, radius, %culi%, murtea. @8 ex €quibus baca iucundissima est posiae, speciosissima regiae, sed €utraque potius escae quam oleo est idonea. posi[t]a[2e]2 tamen oleum @1 €saporis egregii, dum uiride est, [2fest]2inan[2ter cor]2rumpitur. orces €quoque et radius melius ad escam quam in liquorem stringitur. €oleum optimum Licinia dat, plurimum Sergia. omnisque olea [et] €maior fere ad escam, minor oleo est aptior. @8 nulla ex iis generi-€bus aut praeferuidum aut gelidum statum caeli pati[a]tur. itaque €aestuosis locis septentrionali colle, frigidis meridiano gaudet, sed €neque depressa loca [2ne]2que ardua, magisque modicos cliuos amat, €quales in Italia Sabinorum uel tota prouincia Baetica uidemus. €@@Hanc arborem plerique existimant ultra sexagensimum a mari €aut non uiuere aut non esse feracem, sed in quibusdam locis recte €ualet. @8 optime uapores sustinet posia, frigus Sergia[m]. aptissi-€mum genus terrae est oleis, cui glarea subest, si superposita creta €sabulo admixta est; non minus probabile est solum, ubi pinguis €sabulo est, sed et densior terra, si uiuida et laeta est, commode €recipit hanc arborem. creta ex toto repudianda est, magis etiam €scaturriginosa et in qua[m] semper uligo consistit. inimicus est €etiam ager sabulo macer aut nuda glarea: @8 nam etsi non emoritur €in eiusmodi solo, nunquam tamen conualescit. potest tamen in agro €frumentario seri uel ubi arbu[s]tus aut ilex steterant; nam quercus €etiam excisa radices noxias oliueto relinquit, quarum uirus enecat €oleam. €@@Haec in uniuersum de toto genere huius arboris habui dicere; €nunc per partis culturam eius exequar.  ôÿ@@@@{1De seminario oleae}1 @@Seminariu[2m]2 oliueto praeparetur caelo libero, [modo] modice €ualido et sucoso neque denso neque soluto solo, potius tamen reso-€luto. id genus fere terrae nigrae est; quam cum in tres pedes pasti-€naueris et alta fossa circumdederis, ne transitu[s] pecori[2s]2 ager @1 €infes[2t]2etur, @8 ramos nouellos proceros et nitidos, quos conpre-€hensos manus possit circumuenire, hoc est manubrii crassitudine[m], €feracissimos arboribus adimito et quam recentissimo[2s]2 i[2n]2 taleas €recidito ita, ne corticem aut ullam aliam partem, quam qua[e] serra €praeciderit, laedas. hoc autem facile contingit, si prius uaram feceris €et eam partem, supra quam ramum secaturus es, faeno aut stra-€mentis texeris, ut molliter et sine noxa corticis taleae superpositae €secentur. @8 tale[2ae]2 deinde sesquipedales serra praecidantur. €atque illae plagae utraque parte falce leuentur et rubrica notentur, €ut sic, quemadmodum in arbore steterat ramus, ita pars recte et €cacumine caelum spectans deponatur; nam si inuersa mergatur, dif-€ficulter conprehendit, et cum [ualidis] conualuit, sterilis in perpe-€tuum est. sed oportebit palorum capita et imas partes mixto fimo €cum cinere oblinere et ita totos eos inmergi, ut putris terra quattuor €digitis alte superueniat. @8 sed binis indicibus ex utraque parte €[2m]2uniantur. hi sunt de qualibet arbore[s] breui spatio iuxta eas €positi et inter se uinculo conexi, ne facile singuli deiciantur. hoc @1 €facere utile est propter fossorum ignorantiam, ut, cum bidentibus €aut sarculis seminarium colere institueris, depositae tale[r]ae non €laedantur. @@Quidam melius existimant oculis excolere [2et]2 eosde[2m]2 simili €ratione disponere. sed utrumque debet post uernum aequinoctium €seri et quam frequentissime seminarium primo anno sariri, postero €et sequentibus, cum iam radiculae seminum conualuerunt, rastris €excoli. sed biennio a putatione abstineri, tertio anno singuli[2s]2 semi-€nibus binos ramulos relinqui et frequenter sariri summarium conue-€nit; @8 quarto anno ex duobus ramis infirmior amputandus est. sic €excultae quinquennii arbusculae stabiles translationi sunt. plantae €autem in oliueto disponuntur optime siccis et argillosis agris per €autumnum, laetis et umidis uerno tempore, paulo antequam ger-€minent. @@Atque ipsis scrobes quaternum pedum praeparantur anno ante; €uel si tempus non largitur, priusquam depona[2n]2tur arbores, stra-€mentis atque uirgis iniectis incen[a]dantur scrobes, ut eos ignis €putres efficiat, quos sol et [2p]2ruina facere debuerit. spatia oliuetis €esse debent pingui et frumentario solo sexagenum pedum in alteram €partem atque in alteram quadragenum, macro neque idoneo sege-€tibus quinum et uice[si]num pedum. sed in Fauonium derigi ordines €conuenit, ut aestiuo perflatu refrigerentur. @@Ipsae autem arbusculae hoc modo possunt transferri: antequam €plantari[2o e]2ruas arbusculam oleae, rubrica notato partem eius, quae @1 €meridiem spectat, ut eodem modo, quo in seminario [2st]2etit, depo-€natur; deinde, ut arbusculae spatium pedale[m] in circuitu relinqua-€tur atque ita cum suo caespite planta eruatur. qui caespes in exi-€mendo ne soluatur, modico[2s]2 surculos uirgarum inter se conexos €facere oportet eosque pila[2e]2, quae eximitur, adplicare et uiminibus €ita innectere, ut constricta[e] terra[e] ueluti clausa teneatur, @8 tum €subruta parte ima leuiter pilam commouere et subpositis uirgis €adligare atque plantam transferre. quae antequam depona[n]tur, €oportebit solum scrobis confodere bidentibus, deinde terram aratro €subactam, si tamen pinguior erit summa humus, [2in]2mittere et ita €seminibus substernere; et si[c] constet scrobibus aqua, omnis hau-€rienda est, [2p]2riusquam demittantur arbores, deinde ingerendi €minuti lapides et glarea mixta pingui solo, depositisque seminibus €latera scrobis circumcidenda et aliquid stercoris interponendum. @@Quod si cum sua terra [2transferre]2 plantam non conuenit, €tamen optimum est omni fronde priuare truncum atque leuatis plagis €caenoque et cinere oblitis scrobe[m] uel sulco[m] deponere truncos. €gratus autem materi[2i]2s est, qui bracchi crassitudinem habet; poterit €etiam longe maioris incrementi et robustioris transferri. quem ita €conuenit poni, ut, si n[2on]2 periculum a pecore habeat, exiguum €admodum supra scrobem emineat_laet[2i]2us enim frondet_, si €tamen incursus pecoris aliter uitari non potuerit, celsior truncus €constituetur, ut sit innoxius ab iniuria pecorum. @8 atque etiam €rigandae sunt plantae, cum siccitates incesserunt, nec, ni[2si]2 post €biennium, ferro tangendae; ac primo surculari debent, ita ut simplex €stilus altitudine[2m]2 maximi bouis excedat; dein, [2ne in]2 arando @1 €coxam bos aliamque partem corporis offendat, optimum est etiam €constitutas plantas circumuenire caueis, deinde constitutum iam et €maturum oliuetum in duas partes diuidere, quae alternis annis fructu €induantur. neque enim olea continuo biennio uberat. @@Cum subiectus ager consitus non est, arbor[i] coliculum agit. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¨‰˜Œ‚cum seminibus repletur, fructum adfert. ita sic diuisum oliuetum €omnibus annis aequalem reditum adfert, sed id minime bis anno €arari debet et bidentibus alte[r] circumfodiri; nam post solstitium, €cum terra aestibus hiat, curandum est, ne per rimas sol ad radices €arborum penetret. @8 post aequinoctium autumnale ita sunt ar-€bores ablaqueandae, ut a superiore parte, si olea in cliuoso est, incilia €excitentur, quae ad codicem deduca[2n]2t aquam. omnis deinde subo-€les, quae ex imo stirpe nata est, quotannis extirpanda est ac tertio €quoque fimo pabulandae sunt oleae. €@@Atque eadem ratione stercorabitur oliuetum, qua in secundo libro €proposui, [2si]2 tamen segetibus pro[2s]2picietur; @8 ac si ipsis tan-€tummodo arboribus, satis [s]erun[2t]2 singuli[2s]2 stercoris caprini €sex librae, stercoris sicci modii singuli uel amurgae in[2sulsae]2 €singulis congii &7vi&. stercus autumno debet inici, ut permixtum hieme €radices oleae calefaci[2a]2t. amurca ualentibus infundenda est; nam €[2ui]2 eius per hiemem, si uermes atque alia suberunt animalia, hoc €medicamento necantur. @8 plerumque etiam locis siccis et umidis €arbores musco infestantur, quem nisi ferramento eraseris, nec €fructum nec laeta[2m]2 fronde[2m]2 olea inducet. quin etiam con-€pluribus interpositis annis oliuetum putandum est; nam ueteris €prouerbii meminisse conuenit: eum, qui aret oliuetum, rogare @1 €fructum, qui stercoret, exorare, qui caedat, cogere. quod tamen satis €erit octauo anno fecisse, ne fructuarii rami subinde amputentur. @@Solent etiam quamuis laetae arbores fructum non adferre. eas €terebrari Gallica terebra conuenit atque ita in for[2a]2men uiridem €tale[2a]2m oleastri [p]arte demitti. sic uelut inita arbor fecundo €semine fertilior extet; sed [si] haec ablaqueatione adiuuanda est €amurgaque insulsa cum suilla uel nostra ur[2in]2a uetere, cuius €utriusque modus seruatur[um]: nam maximae arbori, ut tantundem €aquae misceatur, urna abunde erit. solent etiam uitio sol[2i]2 fructum €oleae negare; @8 cui rei sic medebimur: altis gyris ablaqueabimus €eas, deinde calcis pro magnitudine arboris plus minusue circumda-€bimus, sed minima arbor modium postulat. hoc remedio si nihil €fuerit effectum, ad praesidium insitionis confugiendum erit; que-€madmodum autem olea inserenda sit, postmodo dicemus. @8 non-€numquam etiam in olea unus ramus ceteris aliquanto est laetior, €quem nisi recideris, tota arbor contristabitur. €@@Ac de oliuetis hactenus dixisse satis est. superest [2ratio]2 pomi-€ferarum arborum, cui rei deinceps praecepta dabimus.  ôÿ@@@@{1De pomario}1 @@Modum pomarii, priusquam semi[2na]2 seras, circumuenire €maceriis uel saepe uel fossa praecipio nec solum pecori sed et homini @1 €transitum negare, quoniam, si saepius cacumina manu detracta aut €a pecoribus praerosa sunt, in perpetuum seminaria incrementum €capere nequeunt. @8 generatim autem disponere arbores utile est, €maxime etiam, [2ne]2 inbecilla a ualentiore prematur, quia nec uiribus €nec magnitudine par est imparique spatio temporis adolescit. €@@Terra, quae uitibus apta est, arboribus est utilis. ante annum, €quam seminare uoles, scrobem fodies. ita sole pluuiaque macerabi-€tur et quicqui[2d]2 depositum est, cito conprendet. @8 at si eodem €anno et scrobem [2facere]2 et arbores serere pro[2per]2abis, minime €[2ante duos menses scrobes]2 fodito, postea sarmentis incensis cale-€facito. quos si latiores patentioresque feceris, laetiores uberioresque €fructus percipies. @8 sed scrobis clibano similis sit, imus summo €patentior, ut laxius radices uagentur ac minus frigoris minusque €aestate uaporis per angustum o[2s]2 penetr[2et, t]2um etiam cliuosis €locis terra, quae in eum congesta est, pluuiis non abluatur. @@Arbores raris interuallis serito, ut, cum creuerint, spatium €habeant, quo ramos extendant. nam si spisse posueris, nec infra €serere quid poteris nec ipsae fructuosae erunt, nisi interuulseris. €itaque inter ordines quadragenos pedes minimumque tricenos €relinquere conuenit. @@Semina lege crassa non minus quam manubrium bide[2n]2tis, €recta, leuia, procera, sine ulceribus, integro libro; ea bene et celeriter €conprendent. si ex ueteribus [2arboribus]2 ramos sumes, [2potissimum €sumes]2 de is, quae quotannis bonos et uberes fructus adferunt. ab @1 €[2humeris autem obseruabis]2 illo[2s]2, qui sunt contra solem [2orien-€tem, ut eosdem decerpas; sed si cum radice plantam posueris, incre-€mentum ei maius futurum quam ceteris senties. arbores insitae €fructuosiores quam quae insitae non sunt, id est]2 quam quae ramis €aut plantis ponentur. @@Sed antequam arbuscula[2s]2 transferes, nota, ut uentis, quibus €ante [2stet]2erunt, constitui possi[2n]2t. manus adhibeto, ut de cliuo et €sicco [2in]2 umidum agrum transferas. trifurca [2se]2mina maxime €ponito; ea extent minime tribus pedibus. si eodem scrobe duas aut €tres arbusculas uole[n]s constituere, curato, ne inter se constrin-€ga[2n]2t; [2n]2a[2m]2 it[2a]2 uermibus interibunt. @8 [2cum semina]2 €depones, dextra sinistraque usque in imum scrobem fasciculos sar-€mentorum brachii crassitudinis demittito, ita ut supra terram pau-€lum extent, per quos aestate paruo labore aquam radicibus sub-€ministres. arbores ac semina cum radicibus autumno serito, hoc est €circa Idus Octobris; @8 ramo[2s]2 uere, [2an]2tequam germinant €arbores, deponito. ac ne tinia molesta sit seminibus ficulnis, in imum €scrobem lentisci taleam inuerso cacumine demittito. ‰„ô@@@@{1De fico}1 „@@Ficum frigoribus ne serito; loca aprica, calculosa, glareosa, inter-€dum et saxeta amat; eiusmodi agro cito conualescit, si scrobes €amplos patentesque feceris. @8 fico[2rum]2 genera, ta[2m]2etsi sapore €atque habitu distant, uno modo, dis[2paribus locis]2 pro differentia @1 €agri seruntur: locis frigidis et autumni tempori[2bu]2s aquosis praeco-€ques ponito, ut ante pluuiam fructum deligas; locis calidis hiberna[2s €serotinas]2 serito. a[u]t si uoles ficum quamuis non natura[m] seram €facere, tunc grossulos, priorem fructum, decutit[2o]2; ita alterum €[2e]2det, quem in hieme[2m]2 differet. nonnumquam etiam, cum fron-€dere coeperint arbores, cacumina fici ferro summa prodest ampu-€tare; sic firmiores arbores et feraciores sunt. ac semper conueniet, €simulatque folia agere coeperi[n]t ficus, rubricam amurga diluere €et cum stercore humano ad radicem infundere. @8 ea res efficit €uberiorem fructum et fartum fici pleniorem ac meliorem. serendae €sunt autem praecipue Liuianae, Africanae, Calchidicae, Chiae, €Lydiae, callistrutiae, [2m]2ariscae, Rhodiae, Libycae, Tiburnae, €omnes etiam biferae et [an]t[2r]2iferae flosculi. @@Nucem Graecam serito circa Kalendas Februarias, quia prima €gemmascit. agrum durum, calidum, siccum desiderat; nam in locis €diuersis nucem si deposueris, plerumque putrescit. antequam nucem €deponas, in aqua[m] mulsea nec nimis dulci macerato; ita iucun-€dioris saporis fructum, cum adoleuerit, praebebit et interim melius €atque celerius frondebit. @8 ternas nuces in trigonum statuito et €nux a nuce minime palmo absit et anceps ad Fauonium spectet. €omnis autem nux unam radicem mittit et simplici stilo prorepit; €cum ad scrobis solum radix peruenit, duritia humi coercita recurua-€tur et ex[2ten]2sa in modum ramorum alias radices emittit. @@Nucem Graecam et auellanam Tarentinam facere hoc modo €poteris: in quo scrobe destinaueris nuces serere, in eo terram minu-€tam in modum semipedis ponito ibique semen ferulae pangito. cum @1 €ferula fuerit enata, eam findito et in medullam eius sine putamine €nucem Graecam uel auellanam abscondito et ita adobruito. hoc ante €Kalendas Martias facito uel etiam inter Nonas et Idus Martias. €eodem tempore iuglandem et pineam et castaneam serere oportet. ôÿ@@@@{1De malo Punico emendando}1 @@Malum Punicum [h]a uere usque in Kalendas Aprilis recte €seritur. quod si acidum aut minus dulcem fructum feret, hoc modo €emendabitur: stercore suillo et humano urinaque uetere radices €rigato; ea res et fertilem arborem reddet et primis annis fructum €uinosum, post uero etiam dulcem et ap[2y]2rinum facit. nos exiguum €admodum laseris uino diluimus et ita cacumina arboris summa þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¨Š˜‡obleuimus; ea res emendauit acorem malorum. @8 mala Punica ne €in arbore [2h]2ient, remedio erit, lapides tres si, cum [2se]2res arborem, €ad radicem ipsam conlocaueris. at si iam arborem sitam habueris, €scillam secundum radicem arboris serito. alio modo: cum iam ma-€tura mala fuerint, antequam rumpantur, ramulos, quibus depen-€dent, intorqueto; eodem modo seruabuntur incorrupta etiam toto €anno. @@Pirum autumno ante brumam serito, ita ut minime dies &7xxv& €ad brumam supersint. quae ut sit ferax, cum adoleuerit, alte eam €ablaqueato et iuxta ipsam radicem truncum findito, in fissuram €cuneu[2m]2 taedae pineae adigito et ibi relinquito; deinde adobruta €ablaqueatione cinere[2m]2 supra terram inicito. @8 curandum est €autem, ut quam generosissimis piris pomaria conseramus. ea sunt €crustumina, regia, Signina, Tarentina, quae Syria dicuntur, pur-€purea, superba, hordeacea, Aniciana, Naeuiana, Fauoniana, Late-€ritana, Dolabelliana, Turraniana, uolema, mulsa, praecocia, Vene- @1 €ria, quaedam alia, quorum enumeratio nunc longa est. @8 prae-€terea malorum genera exquirenda, maxime Scaudiana, Matiana, €orbiculata, Cesti[2a]2na, Pedusiana, Amerina, Syrica, melimela, €cydonea, quorum genera tria sunt: strutia, chrysomelina, mustia, €quae omnia non solum uoluptatem sed etiam salubritatem adferunt. @@Sorbi quoque et Armeniaci atque Persici non minima est €gratia. mala, sorba, pruna post mediam [2hi]2emem usque in Idus €Februarias serito; mororum ab Idibus Februariis usque ad aequinoc-€tium uernum satio est; siliquam Graecam, quam quidam ceration €uocant, et Persicum ante brumam per autumnum serito. amygdala €si parum ferax erit, forata arbore lapidem adigito et ita librum arbo-€ris inolescere sinito. @@Omnium autem generum ramos circa Kalendas Martias in €hortis, [2ubi e]2t su[2bac]2ta e[s]t stercorata terra est, per puluinos area-€rum disponere conuenit; danda est opera, ut, dum teneros ramulos €habent, ueluti pampinentur et ad unum stilum primo anno semina €redigantur; et cum autumnus incesserit, antequam frigus cacumina €adurat, omnia folia decerpere expedit et ita crassis harundinibus, €quae ab una parte nodos integros habea[2n]2t, quasi pilleos induere atque sic a frigore et gelicidiis teneras adhuc uirgas tueri. post €&7xxiiii& deinde menses, siue transferre et disponere in ordinem uoles €siue inserere, satis tuto utrum[2que]2 facies.  ôÿ@@@@{1De insitione}1 @@Sed omnis surculus inseri potest, si non est ei, cui inseritur, €arbori cortice dissimilis. si uero etiam similem fructum et eodem €tempore adfert, sine scrupulo egregie inseritur. @1 €@@Tria genera porro insitionum antiqui tradiderunt: unum, quo €resecta et fissa arbor insertos surculos accipit, alterum, quo resecta €inter librum et materiam semina admittit, quae utraque genera €ueris temporis sunt, tertium, quo ipsas gemmas cum exiguo cortice €in partem sui delibratam recipit, quam uocant agricolae emplastra-€tionem, uel, ut quidam, inoculationem; hoc genus insitionis aestiuo €tempore optime usurpatur. @8 quarum insitionum rationem cum €tradiderimus, a nobis repertam quoque docebimus. €@@Omnes arbores, simul gemmas agere coeperi[2n]2t, luna crescente €inserito, oliuam autem circa aequinoctium uernum usque in Idus €Aprilis. @8 ex qua arbore inserere uoles et surculos ad insitionem €sumes, uideto, ut sit tenera et ferax nodisque crebris, et cum primum €germina tumebunt, de ramulis, qui solis ortum spectabunt et integri €erunt, eos legito crassitudine digiti minimi. surculi sint bifurci uel €trifurci. arborem, quam inserere uoles, serra diligenter exsecato ea €parte, qua maxime nitida et sine cicatrice est, dabisque operam, ne €librum laedas. @8 cum deinde truncam reddideris, acuto ferra-€mento plagam leuato, deinde quasi cuneum tenuem, ferreum uel €osseum, inter corticem et materiam ne minus digitos tres sed con-€siderate demittito, ne laedas aut rumpas corticem. postea surculos, €quos inserere uoles, falce acuta ex una parte deradito tantum, quan-€tum cuneus demissus spatii dabit, atque ita, ne medullam neue €alterius partis corticem laedas. @8 ubi surculos paratos habueris, €cuneum uellito statimque surculos [2demittito]2 in ea for[2a]2m[2in]2a, €quae cuneo adacto inter corticem et materiam feceris. ea autem fine, @1 €qua adraseris, surculos sic inserito, ut semipedem uel amplius de €arbore extent. in una arbore duos uel, si truncus uastior est, plures €calamos recte inseres, dum ne minus quattuor digitorum inter eos €sit spatium; pro arboris magnitudine et corticis bonitate haec facito. cum omnes surculos, quos arbor ea patietur, demiseris, libro ulmi €uel iunco aut uimine arborem constringito; postea paleato luto bene €subacto oblinito [2to]2tam plagam et spatium, quod est inter surculos, €usque adeo, dum minime quattuor digitis ins[2i]2ta extent. supra lutum €deinde [ra]muscum inponito et ita ligato, ne pluuia dilabatur. quos-€dam tamen magis delectat in trunco arboris locum seminibus serra €facere insectasque partes tenui scalpello leuare atque ita surculos €aptare. @@Si pusillam arborem [2in]2serere uoles, imam abscidito, ita ut €sesquipedem e terra extet; cum deinde praecideris, plagam dili-€genter leuato et medium truncum acuto scalpro modice findito, ita €ut fissura digitorum trium sit. in ea[2m]2 deinde cuneum, quo didu-€catur, inserito et surculos ex utraque parte adrasos demittito, sic ut €librum seminis libro arboris aequalem facias. @8 cum surculos €diligenter aptaueris, cuneum eximito et arborem, ut supra dixi, €adligato, deinde terram circa arborem adaggerato usque ad ipsum €insitum. ea res a uento et calore maxime tuebitur. €@@Tertium genus insitionis cum sit subtilissimum, non omni generi €arboru[2m]2 idoneum est, sed fere recipiunt talem insitionem, quae €umidum sucosumque et ualidum librum habent, sicut ficus. @8 nam €et lactis plurimum mittit et corticem robustum habet. optime itaque €ea inseritur [2s]2carifici ratione: @1 ‰„ô@@@@{1De fico inserendo}1 „@@Ex arbore, de qua inserere uoles, nouellos et nitidos ramos eligito; €in is dein quaerito gemmam, quae bene apparebit certam[2que spem €germ]2inis habebit, et eam duobus digitis quadratis circumsignato, €ut gemma media sit, et ita acuto scalpello circumcisam diligenter, ne €eam laedas, delibrato. @8 item alterius arboris, quam emplastra-€turus es, nitidissimum ramum eligito et eiusdem spatii corticem €circumcidito et materiam delibrato. deinde in eam partem, quam €nudaueris, praeparatum emplastrum aptato, ita ut alterae delibratae €par[2ti]2 conueniat. @8 ubi ita haec feceris, circa gemmam bene €adligato cauetoque, ne laedas ipsum germen; deinde commissuras et €uincula luto oblinito, spatio relicto, ut gemma libera uinculo non €urgeatur. arboris autem insitae subolem et ramos superioris praeci-€dito, ne quid sit, quo[d] possit auocari, aut ne cui[m] magis quam €insito seruiat; post &7xxi& diem soluito emplastrum. et hoc genere €optime etiam olea inseritur. ôÿ@@@@{1De insitionibus arborum}1 @@Quartum illud genus insitionis iam docuimus, cum de uitibus €disputauimus; itaque superuacuum est hoc loco repetere traditam €rationem terebrationis. sed cum antiqui negauerint posse omne €genus surculorum in omnem arborem inseri et ex illa definitione, €qua[e] nos ante paulo usi sumus, ueluti quan[2dam]2 legem sanxerint €eos tantum surculos posse coalescere, qui sint cortice ac libro et €fructu consimiles is arboribus, quibus inseruntur, existimauimus €errorem et huius opinionis discutiendum tradendamque posteris €rationem, qua possit omne genus surculi omni generi arboris inseri. quod ne longiore exordio legentem fatigemus, unum quasi €exemplum subiciemus, quo possit omne genus surculi dissimilibus €arboribus inseri. @1 ‰„ô@@@@{1Oliuae insitio}1 „@@Scrobe[2m]2 quoqueuersus pedum &7iiii& ab arbore oliuae tam longe €fodito, ut extremi rami oleae possi[2n]2t ea[2m]2 contingere. [2in]2 €scrobem deinde fici arbusculam deponito, diligentiamque adhibeto, €ut robusta et nitida fiat. @8 post biennium, cum iam satis amplum €incrementum ceperit, ramum oliuae, qui uidetur nitidissimus, de-€flecte et ad crus arbor[2is]2 ficulneae religa atque ita, amputatis þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿµ¨‹˜Ž„ceteris ramis, ea tantum cacumin[2a, quae ins]2eres, relinque. tum €arborem fici detrunca plagamque leua et mediam cuneo finde. cacumina deinde oliuae, sicuti matri cohaerent, utraque parte adrade €et ita fissurae fici insere cuneumque exime [2et]2 diligenter ramulos €colliga, ne qua ui reuella[2n]2tur. sic interposito triennio coalescet €ficus cum olea, et tum demum, quarto anno, cum [2b]2ene coierit, €uelut propagines ramulos oliuae a matre resecabis. hoc modo omne €genus in omnem arborem inseres. €@@Ac priusquam finem libri facimus, quoniam fere species surculo-€rum omnes persequimur, [2sed]2 priori[2bu]2s libris de cytiso incipere €prauum at[2que in]2tempestiuum fuit, nunc arboris praecipientes €opportune eius meminerimus.  ôÿ@@@@{1De cytiso}1 @@Cythisum in agro esse quam plurimum maxime refert, quod €gallinis, apibus, ouibus, capris, bubus quoque et omni generi pecu-€dum utilissimum est, quod ex ea cito pinguescit et lactis plurimum @1 €praebet, cum etiam ouis octo mensibus uiridi eo pabulo uti et postea €arido possit. praeterea in quolibet agro quamuis macerrimo cele-€riter comprendit; omnem iniuriam sine noxa patitur. @8 mulieres €quidem si lactis inopia premuntur, cythisum aridum in aqua mace-€rare oportet et, cum tota nocte permaduerit, postero die expressi €suci ternas heminas permiscere modico uino atque ita potandum €dare; sic et ipsae ualebunt et pueri abundantia lactis confirma-€buntur. €@@Satio autem cythisi uel autumno circa Idus Octobris uel uere €fieri potest. @8 cum terram bene subegeris, areolas facito ibique €uelut ocimi semen cythisi autumno serito. plantas deinde uere €disponito, ita ut inter se quoquouersus quattuor pedum spatia €distent. si semen non habueris, cacumina [ina] cytisorum uere dispo-€nito, stercoratam terram circa aggerato. @8 si pluuia non incesserit, €rigato quindecim proximis diebus; simulatque nouam frondem €[2agere]2 coeperit, sarrito, et post triennium deinde caedito et pecori €praebeto: equo abunde est uiridis pondo &7xv&, bubus pondo uicena, €ceterisque pecoribus pro portione uirium. potest autem etiam circa €saepem agri satis commode ramis cytisus seri, quoniam facile con-€prendit et iniuriam sustinet. aridam si dabis, parcius praebeto, €quoniam uires maiores habet, priusque aqua macerato et exemptam €paleis permisceto. @8 cythisum cum aridam facere uoles, circa €mensem Septembrem, ubi semen eius grandescere incipiet, caedito €paucisque horis, dum flaccescat, in sole habeto, deinde [2in]2 umbra €exsiccato et ita condito. €@@Hactenus de arboribus praecepisse abunde est reddituro pecoris €curam et remedia sequenti uolumine. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER SEXTVS €@@@@$*K*T*H*N*I*K*O*S&}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER SEXTVS HAEC CONTINET}1 ‘I. De bubus probandis. II. De bubus domandis. III. De cura et cibariis eorum. IV. Vitia boum et medicinas. V. De tauris. VI. De uaccis. VII. De castratione boum. @1 VIII. De equis. VIIII. De medicinis equorum. X. De mulis. XI. Medicinas mularum. @1 ¯ðòÿôÿ@@@@{1[2Praefatio]2}1 @@Scio quosdam, Publi Siluine, prudentis agricolas pecoris €abnuisse curam gregariorumque pastorum uelut inimicam pro-€fessionis suae disciplinam constantissime repudiasse neque in-€fitior id eos aliqua ratione fecisse, qua sit agricolae contrarium €pastoris propositum, cum ille quam maxime subacto et puro €solo gaudeat, hic nouali graminosoque, ille fructum e terra €speret, hic e pecore, ideoque arator abominetur, at contra pastor optet herbarum prouentum. sed in is tam discordan-€tibus uotis est tamen quaedam societas atque coniunctio, quo-€niam et pabulum ex fundo plerumque domesticis pecudibus €magis quam alienis depascere ex usu est et copiosa stercora-€tione, quae contingit e gregibus, terrestres fructus exuberant. @1 nec tamen ulla regio est, in qua modo frumenta gignantur, €quae non ut hominum ita armentorum adiuuatorio colatur, €unde etiam iumenta et armenta nomina a re traxere, quod €nostrum laborem uel onera subuectando uel arando iuuarent. €@@Itaque sicut ueteres Romani praeceperunt, ipse quoque censeo tam pecorum quam agrorum cultum pernoscere. nam €in rusticatione uel antiquissima est ratio pascendi eademque €quaestuosissima, propter quod nomina quoque pecuniae et €peculi tracta uidentur a pecore, quoniam et solum id ueteres €possederunt et adhuc apud quasdam gentis unum hoc usur-€patur diuitiarum genus. sed ne apud nostros quidem colonos €alia res uberior, ut Marcus Cato prodidit, qui consulenti, quam €partem rei rusticae exercendo celeriter locupletari posset, re- @1 €spondit, si bene is pasceret, rursusque interroganti, quid deinde €faciendo satis uberes fructus percepturus esset, adfirmauit, si mediocriter pasceret. ceterum de tam sapiente uiro piget €dicere, quod eum quidam auctores memorant eidem quae-€renti, quidnam tertium in agricolatione quaestuosum esset, €adseuerasse, si quis uel male pasceret, cum praesertim maius €dispendium sequatur inertem et inscium pastorem quam pru-€dentem diligentemque conpendium. de secundo tamen re-€sponso dubium non est, quin mediocrem neglegentiam domini €fructus pecoris exsuperet. @@Quam ob causam nos hanc quoque partem rei rusticae, €Siluine, quanta ualuimus industria, maiorum secuti praecepta €posteritati mandauimus, igiturque cum sint duo genera qua-€dripedum, quorum alterum paramus in consortium operum @1 €sicut bouem, mulam, equum, asinum, alterum uoluptatis ac €reditus et custodiae causa ut ouem, capellam, suem, canem, €de eo genere primum dicemus, cuius usus nostri laboris est particeps. nec dubium quin, ut ait Varro, ceteras pecudes €bos honore superare debeat, praesertim et in Italia, quae ab €hoc nuncupationem traxisse creditur, quod olim Graeci tauros €italos uocabant, et in ea urbe, cuius moenibus condendis mas €et femina boues aratro terminum signauerunt, uel, ut antiqui-€ora repetam, quod idem Atticis Athenis Cereris et Triptolemi €fertur minister, quod inter fulgentissima sidera particeps caeli €sit, quod denique laboriosissimus adhuc hominis socius in agri-€cultura, cuius tanta fuit apud antiquos ueneratio, ut tam ca- @1 €pital esset bouem necuisse quam ciuem. ab hoc igitur pro-€missi operis capiamus exordium. ¡ôÿ@@@@{1De bubus probandis}1 @@Quae in emendis bubus sequenda quaeque uitanda sint, €non ex facili dixerim, quoniam pecudes pro regionis caelique €statu et habitum corporis et ingenium animi et pili colorem €gerunt. aliae formae sunt Asiaticis, aliae Gallicis, Epiroticis €aliae, nec tantum diuersitas prouinciarum, sed ipsa quoque €Italia partibus suis discrepat. Campania plerumque boues €progenerat albos et exiles, laboris tamen et culturae patrii soli non inhabiles, Vmbria uastos et albos eademque rubios nec €minus probabiles animis quam corporibus, Etruria et Latium €conpactos sed ad opera fortis, Appenninus durissimos omnem-€que difficultatem tolerantis nec ab aspectu decoros. quae @1 €cum tam uaria et diuersa sint, tamen quaedam quasi commu-€nia et certa praecepta in emendis iuuencis arator sequi debet, €eaque Mago Carthaginiensis ita prodidit, ut nos deinceps me-morabimus: parandi sunt boues nouelli, quadrati, grandibus €membris, cornibus proceris ac nigrantibus et robustis, fronte €lata et crispa, hirtis auribus, oculis et labris nigris, naribus €resimis patulisque, ceruice longa et torosa, palearibus amplis €et paene ad genua promissis, pectore magno, armis uastis, €capaci et tamquam inplente utero, lateribus porrectis, lumbis €latis, dorso recto planoque uel etiam subsidente, clunibus ro-€tundis, cruribus conpactis ac rectis, sed breuioribus potius €quam longis nec genibus inprobis, ungulis magnis, caudis lon-€gissimis et setosis, pilo totius corporis denso breuique, colore €rubii uel fusci, tactu corporis mollissimo. @1  ôÿ@@@@{1De bubus domandis}1 @@Talis notae uitulos oportet, cum adhuc teneri sunt, con-€suescere manu tractari, ad praesepia religari, ut exiguus in €domitura labor eorum et minus sit periculi. uerum neque €ante tertium nec post quintum annum iuuencos domari pla-€cet, quoniam illa aetas adhuc tenera est, haec iam praedura. €eos autem, qui de grege feri conprehenduntur, sic subigi þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¢’conuenit. primum omnium spatiosum stabulum praeparetur, €ubi domitor facile uersari et unde egredi sine periculo possit. €ante stabulum nullae angustiae sint, sed aut campus aut uia €late patens, ut cum producentur iuuenci, liberum habeant ex-€cursum, ne pauidi aut arboribus aut obiacenti cuilibet rei se inplicent noxamque capiant. in stabulo sint ampla praesepia €superque transuersi asseres in modum iugorum a terra septem €pedibus elati configantur, ad quos religari possint iuuenci. @1 €diem deinde, quo domituram auspiceris, bonum a tempestati-€bus et a religionibus matutinum eligito cannabinisque funibus cornua iuuencorum ligato. sed laquei, quibus capulantur, €lanatis pellibus inuoluti sint, ne tenerae frontes sub cornua €laedantur. cum deinde buculos conprehenderis, perducito €stabulum et ad stipites religato, ita ut exiguum laxamenti €habeant distentque inter se aliquanto spatio, ne in conlucta-€tione alter alteri noceat. si nimis asperi erunt, patere unum €diem noctemque desaeuiant; simul atque iras contuderint, €mane producantur, ita ut et a tergo conplures, qui secuntur, €retinaculis eos contineant et unus cum claua salignea proce-€dens modicis ictibus subinde inpetus eorum coerceat. @@Sin autem placidi et quieti boues erunt, uel eodem die, quo €adligaueris, ante uesperum licebit producere et docere per €mille passus conposite ac sine pauore ambulare; cum domum @1 €reduxeris, arte ad stipites religato, ita ne capite moueri possint, €tum demum ad alligatos boues neque a posteriore parte neque €a latere, sed aduersus placide et cum quadam uocis adulatione €uenito, ut adcedentem consuescant aspicere, deinde nares per-fricato, ut hominem discant odorari. mox etiam conuenit €tota tergora et tractare et respergere mero, quo familiariores €bubulco fiant, uteris quoque et sub femina manum subicere, €et ne ad eius modi tactum post modum pauescant et ut ricini, €qui plerumque feminibus inhaerent, eximantur; idque cum fit, a latere domitor stare debet, ne calce contingi possit. post €haec diductis malis educito linguam totumque os et palatum €sale defricato libralesque offas praesulsae adipis in gulam di- @1 €mittito ac uini singulos sextarios per cornum faucibus infun-€dito. nam per haec blandimenta triduo fere mansuescunt iu-€gumque quarto die accipiunt, cui ramus inligatus temonis uice €traicitur; interdum et pondus aliquod iniungitur, ut maiore nisu laboris exploretur patientia. post eius modi experimenta €uacuo plostro subiungendi et paulatim longius cum oneribus €producendi sunt. sic perdomiti mox ad aratrum instituantur, €sed in subacto agro, ne statim difficultatem operis reformi-€dent neue adhuc tenera colla dura proscissione terrae con-€tundant. quem ad modum autem bubulcus in arando bouem €instituat, primo praecepi uolumine. curandum, ne in domi-€tura bos calce aut cornu quemquam contingat, nam nisi haec €cauentur, numquam eius modi uitia quamuis subacta eximi €poterunt. @@Verum ista sic agenda praecipimus, si ueteranum pecus €non aderit; alioqui expeditior tutiorque ratio domandi est, @1 €quam nos in nostris agris sequimur. nam ubi plaustro aut €aratro iuuencum consuescimus, ex domitis bubus ualentissi-€mum eundemque placidissimum cum indomito iungimus; is et procurrentem retrahit et cunctantem producit. si uero non €pigeat iugum fabricare, quo tres iungantur, per hanc machina-€tionem consequemur, ut etiam contumaces boues grauissima €opera non recusent. nam ubi piger iuuencus medius inter duos €ueteranos iungitur aratroque iniecto terra molli cogitur, €nulla est imperium respuendi facultas; siue enim efferatus pro-€silit, duorum arbitrio inhibetur, seu consistit, duobus gradien-€tibus etiam inuitus obsequitur, seu conatur decumbere, a €ualentioribus subleuatus trahitur, propter quae undique ne-€cessitate contumaciam deponit et ad patientiam laboris pau-€cissimis uerberibus perducitur. @@Est etiam post domituram mollioris generis bos, qui de-€cumbit in sulco; eum non saeuitia, sed ratione censeo emen- @1 €dandum. nam qui stimulis aut ignibus aliisque tormentis id €uitium eximi melius iudicant, uerae rationis ignari sunt, quo-€niam peruicax contumacia plerumque saeuientem fatigat; €propter quod utilius est citra corporis uexationem fame potius €et siti cubitorem bouem emendare, nam eum uehementius adficiunt naturalia desideria quam plagae. itaque si bos de-€cubuit, utilissimum est pedes eius sic cingulis obligari, ne aut €insistere aut progredi et per hoc pasci possit; quo facto inedia €et siti conpulsus deponit ignauiam. quae tamen rarissima est €in pecore uernaculo, longeque omnis bos indigena melior est €quam peregrinus; nam neque aquae nec pabuli nec caeli mu-€tatione temptatur neque infestatur conditione regionis sicut €ille, qui ex planis et campestribus locis in montana et aspera perductus est uel ex montanis in campestria. itaque etiam, €cum cogimur ex longinquo boues arcessere, curandum est, ut €in similia patriis locis traducantur. item custodiendum, ne in @1 €corporatione uel statura uel uiribus inpar cum ualentiore iun-€gatur; nam utraque res inferiori celeriter adfert exitium. @@Mores huius pecudis probabiles habentur, qui sunt propi-€ores placidis quam concitatis, sed non inertes, qui sunt ueren-€tes plagarum et adclamationum, sed fiducia uirium nec auditu €nec uisu pauidi nec ad ingredienda flumina aut pontis formi-€dolosi, multi cibi edaces, uerum in eo conficiendo lenti. nam €hi melius concoquunt ideoque robora corporum citra maciem €conseruant, qui ex commodo quam qui festinanter mandant. sed tam uitium est bubulci pinguem quam exilem bouem red-€dere; habilis enim et modica corporatura pecoris operarii €debet esse neruisque et musculis robusta, non adipibus obesa, €ut nec sui tergoris mole nec labore operis degrauetur. quo-€niam quae sequenda sunt in emendis domandisque bubus tra-€didimus, tutelam eorum praecipiemus. @1  ôÿ@@@@{1De cura et cibariis eorum}1 @@Boues calore sub dio, frigoribus intra tectum manere €oportet. itaque hibernae stabulationi eorum praeparanda €sunt stramenta, quae mense Augusto intra dies triginta subla-€tae messis praecisa in aceruum extrui debent. horum desec-€tio cum pecori tum agro est utilis: liberantur arua sentibus, €qui aestiuo tempore per Caniculae ortum recisi plerumque €radicitus intereunt, et stramenta pecori subiecta plurimum €stercoris efficiunt. €@@Haec cum ita curauerimus, tum et omne genus pabuli €praeparabimus dabimusque operam, ne penuria cibi macie-scat pecus. boues autem recte pascendi non una ratio est. €nam si ubertas regionis uiride pabulum subministrat, nemo €dubitat, quin id genus cibi ceteris praeponendum sit; quod €tamen nisi riguis aut roscidis locis non contingit. itaque in €his ipsis uel maximum commodum est, quod sufficit una opera @1 €duobus iugis, quae eodem die alterna temporum uice uel arant uel pascuntur. siccioribus agris ad praesepia boues alendi €sunt, quibus pro conditione regionum cibi praebentur, eosque €nemo dubitat quin optimi sint uicia in fascem ligata et cicer-€cula itemque pratense faenum. minus commode tuemur ar-€menta paleis, quae ubique et quibusdam regionibus solae prae-€sidio sunt. eae probantur maxime ex milio, tum ex hordeo, €mox etiam ex tritico, sed iumentis iusta operum reddentibus €hordeum praeter has praebetur. @@Bubus autem pro temporibus anni pabula dispensantur. €Ianuario mense singulis fresi et aqua macerati erui quaternos €sextarios mixtos paleis dare conuenit uel lupini macerati modi-€os uel cicerculae maceratae semodios et super haec adfatim €paleas. licet etiam, si leguminum inopia est, eluta et siccata uinacia, quae de lora eximuntur, cum paleis miscere, nec du- @1 €bium quin ea longe melius cum suis folliculis, ante quam eluan-€tur, praeberi possint, nam et cibi et uini uires habent nitidum-€que et hilare et corpulentum pecus faciunt. si grano abstine-€mus, frondis aridae corbis pabulatorius modiorum uiginti €sufficit uel foeni pondo triginta uel sine modo uiridis laurea €iligneaque frondes, et his, si regionis uis permittit, glans adi-€citur, quae nisi ad satietatem datur, scabiem parit. potest €etiam, si prouentus uilitatem facit, semodius fabae fresae prae-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶£–beri. mense Februario plerumque eadem sunt cibaria, Martio €et Aprili debet ad foeni pondus adici, qua terra proscinditur; €sat erit autem pondo quadragena singulis dari. ab Idibus €tamen mensis Aprilis usque in Idus Iunias uiride pabulum @1 €recte secatur; potest etiam in Kalendas Iulias frigidioribus locis €idem praestari. a quo tempore in Kalendas Nouembris tota €aestate et deinde autumno satientur fronde, quae tamen non €ante est utilis, quam cum maturuit uel imbribus uel adsiduis €roribus, probaturque maxime ulmea, post fraxinea et ab hoc populnea; ultimae sunt ilignea et quernea et laurea, sed eae €post aestatem necessariae deficientibus ceteris. possunt etiam €folia ficulnea probe dari, si sit ea copia aut stringere arbores €expediat; ilignea tamen uel melior est quernea, sed eius gene-€ris, quod spinas non habet, nam id quidem ut iuniperus respui-tur a pecore propter aculeos. Nouembri mense ac Decembri €per sementem quantum adpetit bos, tantum praebendum est, €plerumque tamen sufficiunt singulis modi glandis et paleae ad €satietatem datae uel lupini macerati modi uel erui aqua con- @1 €sparsi sextarii septem permixti paleis uel cicerculae similiter €consparsae sextarii duodecim mixti paleis uel singulis modi €uinaceorum, si his, ut supra dixi, large paleae adiciantur, uel, €si nil horum est, per se foeni pondo quadraginta.  ôÿ@@@@{1Vitia boum et medicinae}1 @@Sed non proderit cibo satiari pecora, nisi omnis adhibetur €diligentia, ut salubri sint corpore uiresque conseruent, quae €utraque custodiuntur large dato per triduum medicamento, €quod conponitur pari pondere tritis capparis foliis ac mirti €siluestris cupressique et cum aqua nocte una sub dio habetur, €idque quater anno fieri debet ultimis temporibus ueris, aesta-tis, autumni, hiemis. saepe etiam languor ac nausea discutitur, €si integrum gallinaceum crudum ouum ieiuni faucibus inseras @1 €ac postero die spicas ulpici uel alii cum uino conteras et nari-€bus infundas. neque haec tantum remedia salubritatem faci-€unt: multi largo sale miscent pabula, quidam marrubium de-€terunt cum oleo et uino, quidam porri fibras, alii grana turis, €alii Sabinam herbam rutamque pinsitam mero diluunt eaque medicamina potanda praebent, multi caulibus uitis albae et €ualuulis albis bubus medentur, non nulli pellem serpentis €obtritam cum uino miscent. est etiam remedio cum dulci uino €tritum serpullum, est concisa et in aqua macerata scilla. quae €omnes praedictae potiones trium heminarum singulis diebus €per triduum datae aluom purgant depulsisque uitiis recreant uires. maxime tamen habetur salutaris amurga, si tantundem @1 €aquae misceas et ea pecus insuescat; quae protinus dari non €potest, sed primo cibi adsperguntur, deinde exigua portione €medicatur aqua, mox pari mensura mixta datur ad satietatem.  @@Nullo autem tempore et minime aestate utilius est boues €in cursum concitari, nam ea res aut aluum mouet aut frequen-€ter febrem. cauendum quoque est, ne ad praesepia sus aut €gallina perrepat, nam haec quod desidet inmixtum pabulo €bubus adfert necem. €@@Sus aegra pestilentiam facere ualet. quae cum in gregem €incidit, confestim mutandus est status caeli et mutanda regio €est, et in pluris partis distributo pecore longinquae regiones @1 €petendae sunt, atque ita segregandi sanis morbidi, ne quis in-terueniat, qui contagione ceteros labefactet. itaque cum able-€gabuntur, in ea loca perducendi erunt, quibus nullum inpasci-€tur pecus, ne aduentu suo etiam illi tabem adferant. euincendi €sunt autem quamuis pestiferi morbi et exquisitis remediis €propulsandi. tunc panacis et erungii radices faeniculi semini-€bus miscendae et cum fricti ac moliti tritici farina candenti €aqua conspargendae, eoque medicamine saliuandum aegrotum pecus. tum paribus casiae murraeque et turis ponderibus ac €tantundem sanguinis marinae testudinis miscetur potio cum €uini ueteris sextariis tribus et ita per nares infunditur. sed @1 €ipsum medicamentum ponderis sescunciae diuisum portione €aequa per triduum cum uino dedisse sat erit. praesens etiam €remedium cognouimus radiculae, quam pastores consiliginem €uocant; ea Marsis montibus plurima nascitur omnique pecori €maxime est salutaris. laeua manu effoditur ante solis ortum; sic enim lecta maiorem uim creditur habere. usus eius tradi-€tur talis: aenea fibula pars auriculae latissima circumscribitur, €ita ut manante sanguine tamquam O litterae ductus appareat. €hoc et intrinsecus et ex superiore parte auriculae cum factum €est, media pars descripti orbiculi eadem fibula transuitur et €facto foramini praedicta radicula inseritur; quam cum recens €plaga conprehendit, ita continet, ut elabi non possit. in eam €deinde auriculam omnis uis morbi pestilensque uirus elicitur, €donec ea pars, quae fibula circumscripta est, demortua excidat et minimae partis iactura caput conseruetur. Cornelius Celsus @1 €etiam uisci folia cum uino trita per nares infundere iubet; haec €facienda, si gregatim pecora laborant, illa deinceps, si singula.  ôÿ@@@@{1Vitia boum et medicinae}1 @@Cruditatis signa sunt crebri ructus ac uentris sonitus, €fastidia cibi, neruorum intentio, hebetes oculi, propter quae €bos neque ruminat neque lingua se deterget. remedio erunt €aquae calidae duo congi et mox triginta brassicae modicae €caules cocti et ex aceto dati, sed uno die abstinendum est alio cibo. quidam clausum intra tectum continent, ne pasci pos-€sit. tum lentisci oleastrique cacuminum pondo quattuor et €libram mellis una trita permiscent aquae congio, quae nocte €una sub dio habent atque ita faucibus infundunt. deinde in-€terposita hora macerati erui quattuor libras obiciunt aliaque @1 potione prohibent. hoc per triduum fieri conuenit, ut omnis €causa languoris discutiatur. nam si neglecta cruditas est, et €inflatio uentris et intestinorum maior dolor insequitur, qui €nec capere cibos sinit et gemitus exprimit locoque stare non €patitur, saepe decumbere et uolutari cogit caudamque crebrius €agere. manifestum remedium est proximam clunibus partem €caudae uinculo uehementer obstringere uinique sextarium cum €olei hemina faucibus infundere atque ita citatum per mille et quingentos passus agere; si dolor permanet, ungulas circum-€secare et uncta manu per anum inserta fimum extrahere rur-€susque agere currentem. si nec hoc profuit, tres caprifici aridi €conteruntur et cum dodrante aquae calidae dantur. ubi nec €haec medicina processit, myrti siluestris foliorum duae librae €leuigantur totidemque sextarii calidae aquae mixti per uas €ligneum faucibus infunduntur, atque ita sub cauda sanguis @1 €emittitur; qui cum satis profluxit, inhibetur papyri ligamine. tum concitate agitur pecus eo usque dum anhelet. sunt et €ante detractionem sanguinis illa remedia: tribus heminis uini €triens pinsiti alii permiscetur, et post eam potionem currere €cogitur, uel salis sextans cum decem cepis conteritur et ad-€mixto melle decocto collyria inmittuntur aluo, atque ita cita-€tius bos agitur.  @@Ventris quoque et intestinorum dolor sedatur uisu nan-€tium et maxime anatis, quam si conspexit, cui intestinum €dolet, celeriter tormento liberatur. eadem anas maiore pro-€fectu mulos et equinum genus conspectu suo sanat. sed inter-€dum nulla prodest medicina, sequiturque interaminum uitium, quorum signum est cruenta et muccosa uentris proluuies. re- @1 €medio sunt cupressini quindecim coni totidemque gallae et €utrorumque ponderis uetustissimus caseus, quibus in unum €tunsis admiscentur austeri uini quattuor sextarii, qui pari €mensura per quadriduum dispensati dantur, nec desint len-€tisci murtique et oleastri cacumina. uiridis aluos corpus ac €uires carpit operique inutilem reddit. quae cum accident, €prohibendus erit bos potione per biduum primoque die cibo abstinendus, sed mox cacumina oleastri et harundinis, item €bacae lentisci et murti dandae, nec potestas aquae nisi quam €parcissime facienda est. sunt qui tenerarum lauri colium libram €et aprotonum cepaticum pari portione deterant cum aquae @1 €calidae duobus sextariis atque ita faucibus infundant eadem-que pabula, ut supra diximus, obiciant. quidam uinaceorum €duas libras torrefaciunt et ita conterunt cum totidem uini þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶§”ƒausteri sextariis potandumque medicamentum praebent omni €alio umore subtracto, nec minus cacumina praedictarum ar-€borum obiciunt. quod si neque uentris erit citata proluuies €neque intestinorum ac uentris dolor cibosque respuet et prae-€grauato capite saepius coniuerit lacrimaeque oculis et pituita €nari profluent, usque ad ossa frons media uratur auresque ferro €descindantur. sed uulnera facta igne dum sanescunt, defricare €uetere bubula urina conuenit, at ferro rescissa melius pice et €oleo curantur.  @@Solent etiam fastidia ciborum adferre uitiosa incrementa @1 €linguae, quas ranas ueterinarii uocant. haec ferro reciduntur et €sale cum alio pariter trito uulnera defricantur, donec lacessita €pituita profluat. tum uino perluitur os et interposito unius €horae spatio uirides herbae uel frondes dantur, dum facta ulcera cicatrices ducant. si neque ranae fuerint neque aluus €citata et nihilo minus cibos non adpetet, proderit alium pin-€situm cum oleo per nares infundere uel sale et cunela defricare €fauces uel eandem partem alio tunso et hallecula linire, sed €haec si solum fastidium est.  @@Febricitanti boui conuenit abstineri cibo uno die, postero €deinde exiguum sanguinem ieiuno sub cauda mitti atque inter-€posita hora modicae magnitudinis coctos brassicae coliculos @1 €triginta ex oleo et garo saliuati more demitti eamque escam €per quinque dies ieiuno dari; praeterea cacumina lentisci aut €oleae uel tenerrimam quamque frondem ac pampinos uitis obici, €tum etiam spongea labra detergeri et aquam frigidam ter die praeberi potandam. quae medicina sub tecto fieri debet nec €ante sanitatem bos emitti. signa febricitantis manantes lacri-€mae, grauatum caput, oculi conpressi, fluuidum saliuis os, €longior et cum quodam inpedimento tractus spiritus, interdum €et cum gemitu.  @@Recens tussis optime saliuato farinae hordeaceae discu-€titur. interdum magis prosunt gramina concisa et his ad- @1 €mixta fresa faba. lentis quoque ualuulis exemptae et minute €molitae miscentur aquae calidae sextarii duo, factaque sorbi-€tio per cornu infunditur. ueterem tussim sanant duae librae €hysopi macerati sextariis aquae tribus. nam id medicamen-€tum teritur et cum lentis minute, ut dixi, molitae sextariis €quattuor more saliuati datur ac postea aqua hysopi per cornu infunditur. porri etiam sucus cum oleo uel ipsa fibra cum €hordeacea farina contrita remedium est; eiusdem radices dili-€genter lotae et cum farre triticeo pinsitae ieiunoque datae €uetustissimam tussim discutiunt. facit idem pari mensura €eruum sine ualuulis cum torrido hordeo molitum et saliuati €more in fauces dimissum. @1  @@Suppuratio melius ferro rescinditur quam medicamento. €expressa deinde sanie sinus ipse, qui eam continebat, calida €bubula urina eluitur atque ita linamentis pice liquida et oleo €inbutis conligatur, uel si conligari ea pars non potest, lamina €candente sebum caprinum aut bubulum instillatur. quidam €cum uitiosam partem inusserunt, urina uetere humana eluunt €atque ita aequis ponderibus incocta pice liquida cum uetere €axungia linunt.  @@Sanguis demissus in pedes claudicationem adfert, quae @1 €cum accidit, statim ungulam inspicito. tactus autem feruorem €demonstrat, nec bos uitiatam partem uehementius premi pa-€titur. sed si sanguis adhuc supra ungulas in cruribus est, €frictione adsidua discutitur uel, cum ea nihil profuit, scarifa-€tione emittitur. at si iam in ungulis est, inter duos ungues cultello leuiter aperitur, et postea linamenta sale atque aceto €inbuta adplicantur ac solea spartea pes induitur maximeque €datur opera, ne bos in aquam pedem mittat et ut sicce stabule-€tur. hic idem sanguis nisi emissus fuerit, famicem creabit, €qui si suppurauerit tarde percurabitur. primum ferro circum-€cisus et expurgatus, deinde pannis aceto et sale et oleo maden- @1 €tibus inculcatis, mox axungia uetere et sebo hircino pari pon-dere decoctis ad sanitatem perducitur. si sanguis in inferiore €parte ungulae est, extrema pars ipsius unguis ad uiuum rese-€catur et ita emittitur, ac linamentis pes inuolutus spartea muni-€tur. mediam ungulam ab inferiore parte non expedit aperire, €nisi eo loco iam suppuratio facta est. si dolore neruorum clau-€dicat, oleo et sale genua poplitesque et crura confricanda sunt, €donec sanetur. @@Si genua intumuerunt, calido aceto fouenda sunt, et lini €semen aut milium detritum consparsumque aqua mulsea in-€ponendum. spongiae quoque feruenti aqua inbutae et ex- @1 €pressae litaeque melle recte genibus adplicantur ac fasceis €circumdantur. quod si tumori subest aliquis umor, fermentum €uel farina hordeacea ex passo aut aqua mulsa decocta in-€ponitur et, cum maturuit suppuratio, rescinditur ferro eaque emissa, ut supra docuimus, linamentis curatur. possunt etiam, €ut Cornelius Celsus praecepit, lilii radix uel scilla cum sale uel €sanguinalis herba, quam poligonam Graeci appellant, uel mar-€rubium ferro reclusa sanare. fere autem omnis dolor corporis, €si sine uulnere est, recens melius fomentis discutitur, uetus €uritur et supra ustum butyrum uel caprina instillatur adeps.  @@Scabies extenuatur trito alio defricta, eodemque remedio €curatur rabiosae canis uel lupi morsus, qui tamen et ipse in- @1 €posito uulneri uetere salsamento aeque bene sanatur. et ad €scabiem praesentior alia medicina est: cunila bubula et sulpur €conteruntur admixtaque amurga cum oleo atque aceto inco-€quuntur. deinde tepefactis scissum alumen tritum spargitur; id medicamentum candente sole inlitum maxime prodest. ul-€ceribus gallae tritae remedio sunt nec minus sucus marrubii €cum fuligine. est et infesta pestis bubulo pecori_coriaginem €rustici appellant_cum pellis ita tergori adhaeret, ut adpre-€hensa manibus diduci a costis non possit. ea res non aliter €accidit, quam si bos aut ex languore aliquo ad maciem perduc-€tus est aut sudans in opere faciendo refrixit aut si sub onere @1 pluuia madefactus est. quae quoniam perniciosa sunt, custo-€diendum est, ut cum ab opere boues redierint, adhuc aestuan-€tes anhelantesque uino aspergantur et offae adipis faucibus €eorum inserantur. quod si praedictum uitium inhaeserit, €proderit decoquere laurum et ea calda fouere terga multoque €oleo et uino confestim subigere ac per omnis partis adprehen-€dere et adtrahere pellem, idque optime fit sub dio sole feruente. €quidam flaces uino et adipi conmiscent eoque medicamento €post fomenta praedicta utuntur.  @@Est etiam illa grauis pernicies, cum pulmones exulceran-€tur. inde tussis et macies et ad ultimum phtisis inuadit, quae €ne mortem adferant, radix consiliginis, ita ut supra docuimus, €perforatae auriculae inseritur et porri sucus instar heminae @1 €pari olei mensurae miscetur et cum uini sextario potandus datur diebus conpluribus. interdum et tumor palati cibos re-€spuit crebrumque suspirium facit et hanc speciem praebet, €ut bouis os pendere uideatur. ferro palatum prodest sau-€ciare, ut sanguis profluat, et exemptum ualuolis eruum ma-€ceratum uiridemque frondem uel aliud molle pabulum, dum €sanetur, praebere. @@Si in opere collum contuderit, praesentissimum est re-€medium sanguis de aure emissus, aut si id factum non erit, €herba, quae uocatur auia, cum sale trita et inposita. si ceruix €mota et deiecta est, considerabimus, in quam partem declinet, €et ex diuersa auricula sanguinem detrahemus. ea porro €uena, quae in aure uidetur esse amplissima, sarmento prius €uerberatur. deinde cum ad ictum intumuit, cultello soluitur, €et postero die iterum ex eodem loco sanguis emittitur, ac @1 €biduo ab opere datur uacatio. tertio deinde die leuis in-iungitur labor et paulatim ad iusta perducitur. quod si ceruix €in neutram partem deiecta est mediaque intumuit, ex utraque €auricula sanguis emittitur. qui cum intra triduum, quam bos €uitium cepit, emissus non est, intumescit collum neruique ten-duntur, et inde nata durities iugum non patitur. tali uitio €comperimus aptum esse medicamentum ex pice liquida et €bubula medulla et hircino sebo et uetere axungia et uetere oleo €aequis ponderibus conpositum atque incoctum. hac conposi-€tione sic utendum est: cum disiungitur ab opere bos, in ea €piscina, ex qua bibit, tumor ceruicis aqua madefactus subigitur þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¨Ž–praedictoque medicamento defricatur et inlinitur. si ex toto €propter ceruicis tumorem iugum recuset, paucis diebus requies €ab opere danda est, tum ceruix aqua frigida defricanda et €spuma argenti inlinenda est. Celsus quidem tumenti ceruici @1 €herbam, quae uocatur auia, ut supra dixi, contundi et inponi €iubet. clauorum, qui fere ceruicem infestant, minor molestia €est, nam facile sanantur oleo per ardentem lucernam instillato. potior est tamen ratio custodiendi, ne nascantur neue colla €caluescant, quae non aliter glabra fiunt, nisi cum sudore aut €pluuia ceruix in opere madefacta est. itaque cum id accidit, €ueteri latericio trito, prius quam diiungantur, colla conspargi €oportet et deinde, cum adsiccuerint, subinde oleo inbui.  @@Si talum aut ungulam uomere laeserit, picem duram et €axungiam cum sulpure lana sucida inuoluito et candente ferro €supra uulnus inurito. quod idem remedium optime facit ex-€empta stirpe, si forte surculum calcauerit aut acuta testa uel @1 €lapide ungulam pertuderit. quae tamen si altius uulnerata €est, latius ferro circumciditur et ita inuritur, ut supra praecepi, €deinde spartea calceata per triduum suffuso aceto curatur. item si uomere crus sauciarit, marina lactuca, quam Graeci €tithymallum uocant, admixto sale inponitur. subtriti pedes €eluuntur calefacta bubula urina, deinde fasce sarmentorum €incenso, cum iam ignis in fauillam recidit, feruenti cineri bos €cogitur insistere, ac pice liquida cum oleo uel axungia cornua €eius linuntur. minus tamen claudicabunt armenta, si opere €disiunctis multa frigida lauentur pedes et deinde suffragines €coronaeque ac discrimen ipsum, quo diuisa est bouis ungula, €uetere axungia defricentur. @1  @@Saepe etiam uel grauitate longioris itineris uel cum in €proscindendo aut duriori solo aut obuiae radici obluctatur, €conuellit armos. quod cum accidit, e prioribus cruribus sanguis €mittendus est: si dextrum armum laesit, in sinistro, si laeuum, €in dextro; si uehementius utrumque uitiauit, item in posteri-oribus cruribus uenae soluentur. praefractis cornibus linteola €sale atque aceto et oleo inbuta superponuntur ligatisque per €triduum eadem infunduntur. quarto demum axungia pari €pondere cum pice liquida et cortice pineo leuigata inponitur, €et ad ultimum, cum iam cicatricem ducunt, fuligo infricatur. €@@Solent etiam neglecta ulcera scatere uermibus, qui si mane €perfunduntur aqua frigida, rigore contracti decidunt, uel si €hac ratione non possunt eximi, marrubium aut porrum con-€teritur et admixto sale inponitur; id celerrime necat praedicta animalia. sed expurgatis ulceribus confestim adhibenda sunt @1 €linamenta cum pice et oleo uetereque axungia et extra uulnera €eodem medicamento circumlinenda, ne infestentur a muscis, €quae ubi ulceribus insederunt, uermes creant.  @@Est etiam mortiferus serpentis ictus, est et minorum ani-€malium noxium uirus. nam et uipera et caecilia saepe, cum €in pascuo bos inprouide supercubuit, lacessita onere morsum €inprimit, musque araneus, quem Graeci $MUGALH=N& appellant, €quamuis exiguis dentibus, non exiguam pestem molitur. ue-€nena uiperae depellit super scarifationem ferro factam herba quam uocant personatia trita et cum sale inposita. plus €etiam eiusdem radix contusa prodest uel si montanum trifo- @1 €lium inuenitur, quod fragosis locis efficacissimum nascitur, €odoris grauis neque absimilis bitumini_et idcirco Graeci eam €$A)SFA/LTEION& appellant, nostri autem propter figuram uocant €acutum trifolium, nam longis et hirsutis foliis uiret caulemque robustiorem facit quam pratense_huius herbae sucus uino €mixtus infunditur faucibus, atque ipsa folia cum sale trita ma-€lagmatis uice cedunt. uel si hanc herbam uiridem tempus €anni negat, semina eius collecta et leuigata cum uino dantur €potanda, radicesque cum suo caule tritae atque hordeaceae €farinae et sali commixtae ex aqua mulsa scarifationi superpo-nuntur. est etiam praesens remedium, si conteras fraxini €tenera cacumina quinque librarum cum totidem uini et duo- @1 €bus sextariis olei expressumque sucum faucibus infundas, item-€que cacumina eiusdem arboris cum sale trita laesae parti su-€perponas. €@@Caeciliae morsus tumorem suppurationemque molitur; €idem facit etiam muris aranei, sed illius sanatur noxa €fibula aenea, si locum laesum conpungas cretaque Cimolia ex aceto linas. mus perniciem, quam intulit, suo corpore luit, €nam animal ipsum oleo mersum necatur et, cum inputruit, con-€teritur, eoque medicamine quandoque morsus muris aranei €linitur. uel si id non adest tumorque ostendit iniuriam den-€tium, cuminum conteritur eoque adicitur exiguum picis liqui-dae et axungiae, ut lentorem malagmatis habeat; id inposi-€tum perniciem commouet. uel si antequam tumor discutere- @1 €tur, in suppurationem conuertit, optimum est ignea lamina €conlectionem resecare et quicquid uitiosi est inurere atque ita €liquida pice cum oleo linire. solet etiam ipsum animal uiuum €creta figulari circumdari, quae cum siccata est, collo bouum €suspenditur; ea res innoxium pecus a morsu muris aranei €praebet. @@Oculorum uitia plerumque melle sanantur. nam siue €intumuerunt, aqua mulsa triticea farina conspargitur et in-€ponitur, siue album in oculo est, montanus sal Hispanus uel €Ammoniacus uel etiam Cappadocus minute tritus et inmixtus €melli uitium extenuat. facit idem trita sepiae testa et per €fistulam ter die oculo inspirata, facit et radix, quam Graeci €$SI/LFION& uocant, uulgus autem nostra consuetudine laserpi- @1 tium appellat. huius quantocumque ponderi decem partes €salis Ammoniaci adiciuntur eaque pariter trita oculo similiter €infunduntur, uel eadem radix tunsa et cum oleo lentisci in-€uncta uitium expurgat. epiphoram subprimit polenta con-€sparsa mulsa aqua et in supercilia genasque inposita; pasti-€nacae quoque agrestis semina et sucus armoraceae cum melle conleuata oculorum sedant dolorem. sed quotiensque mel €aliusue sucus remediis adhibetur, circumlinendus erit oculus €pice liquida cum oleo, ne a muscis infestetur. nam et ad dul-€cedinem et ad odorem mellis aliorumque medicamentorum €non eae solae, sed et apes aduolant.  @@Magnam etiam perniciem saepe adfert hirudo hausta cum @1 €aqua. ea adhaerens faucibus sanguinem ducit et incremento €suo transitum cibis praecludit. si tam difficili loco est, ut €manu detrahi non possit, fistulam uel arundinem inserito et ita €calidum oleum infundito, nam eo contactum animal confestim decidit. potest etiam per fistulam deusti cimicis odor inmitti, €qui ubi superpositus igni fumum emisit, conceptum nidorem €fistula usque ad hirudinem perfert, isque nidor depellet hae-€rentem. si tamen uel stomachum uel intestinum tenet, calido €aceto per cornu infuso necatur. has medicinas quamuis bu-€bus adhibendas praeceperim, posse tamen ex is plurima etiam €omni maiori pecori conuenire nihil dubium est.  @@Sed et machina fabricanda est, qua clausa iumenta boues-€que curentur, ut et propior accessus ad pecudem medentibus @1 €sit nec in ipsa curatione quadripes reluctando remedia respuat. €est autem talis machinae forma: roboreis axibus conpingitur €solum, quod habet in longitudinem pedes nouem et in latitu-€dinem pars prior dipundium semissem, pars posterior quattuor pedes. huic solo septenum pedum stipites recti ab utroque €latere quaterni adplicantur. ii autem in ipsis quattuor angu-€lis adfixi sunt, omnesque transuersis sex temonibus quasi €uacerrae inter se ligantur, ita ut a posteriore parte, quae latior €est, uelut in caueam quadripes possit induci nec exire alia €parte prohibentibus aduersis axiculis. primis autem duobus €statuminibus inponitur firmum iugum, ad quod iumenta ca-€pistrantur uel boum cornua religantur, ubi potest etiam nu-€mella fabricari, ut inserto capite descendentibus per foramina @1 regulis ceruix catenetur. ceterum corpus laqueatum et dis-€tentum temonibus obligatur inmotumque medentis arbitrio €est expositum. haec ipsa machina communis erit omnium €maiorum quadripedum.  ôÿ@@@@{1De tauris et uaccis}1 @@Quoniam de bubus satis praecepimus, opportune de tauris €uaccisque dicemus. tauros maxime membris amplissimis, mo-€ribus placidis, media aetate probandos censeo. cetera fere þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¨”„eadem omnia in his obseruabimus quae in bubus eligendis. €neque enim alio distat bonus taurus a castrato, nisi quod huic €torua facies est, uegetior aspectus, breuiora cornua, torosior €ceruix et ita uasta, ut sit maxima portio corporis, uenter €paullo subtruncior, qui magis rectus et ad ineundas feminas €habilis sit. @1  @@Vaccae quoque probantur altissimae formae longaeque, €maximis uteris, frontibus latissimis, oculis nigris et patentis-€simis, cornibus uenustis ac leuibus et nigrantibus, pilosis auri-€bus, conpressis malis, palearibus et caudis amplissimis, ungulis €modicis, cruribus paruis. cetera quoque fere eadem in femi-€nis quae et in maribus desiderantur et praecipue, ut sint no-€uellae, quoniam, cum excesserunt annos decem, fetibus inutiles sunt, rursus minores bimis iniri non oportet. si ante tamen €conceperint, partum earum remoueri placet ac per triduum, €ne laborent, ubera exprimi, postea mulctra prohiberi.  @@Sed et curandum est omnibus annis aeque atque in reli-€quis gregibus pecoris, ut dilectus habeatur. nam enisae et €uetustae, quod gignere desierunt, summouendae sunt, et uti- @1 €que taurae, quae locum fecundarum occupant, ablegandae uel €aratro domandae, quoniam laboris et operis non minus quam iuuenci propter uteri sterilitatem patientes sunt. eius modi €armentum maritima et aprica hiberna desiderat, aestate autem €opacissima nemorum et montium, elata magis quam plana €pascua. nam melius nemoribus herbidis et frutectis et carectis €pascitur, quoniam siccis ac lapidosis locis durantur ungulae, €nec tam fluuios riuosque desiderat quam lacus manu factos, €quoniam et fluuialis aqua, quae fere frigidior est, partum €abigit et caelestis iucundior est. omnis tamen externi frigoris €tolerantior equino armento uacca est ideoque facile sub dio €hibernat. @1  @@Sed laxo spatio consepta facienda sunt, ne in angustiis €conceptum altera alterius elidat et ut inualida fortioris ictus €effugiat. stabula sunt optima saxo aut glarea strata, non in-€commoda tamen etiam sabulosa, illa quod imbres respuant, €haec quod celeriter exsorbent transmittuntque. sed utraque €deuexa sint, ut umorem effundant, spectentque ad meridiem, €ut facile siccentur et frigidis uentis non sint obnoxia. leuis autem cura pascui est, nam ut laetior herba consurgat, fere €ultimo tempore aestatis incenditur. ea res et teneriora pabula €recreat incensis sentibus duris et fruticem surrecturum in al-€titudinem conpescit. ipsis uero corporibus adfert salubritatem €iuxta conseptum saxis et canalibus sal superiectus, ad quem €saturae pabulo libenter recurrunt, cum pastorali signo quasi receptui canitur. nam id quoque semper crepusculo fieri €debet, ut ad sonum bucinae pecus, si quod in siluis substiterit, €septa repetere consuescat. hic enim recognosci grex poterit €numerusque constare, si uelut ex militari disciplina intra @1 €stabularii castra manserint. sed non eadem in tauros exer-€centur imperia, qui freti uiribus per nemora uagantur liberos-€que egressus et reditus habent nec reuocantur nisi ad coetus €feminarum.  @@Ex is, qui quadrimis minores sunt maioresque quam duo-€decim annorum, prohibentur admissura illi, quoniam quasi €puerili aetate seminandis armentis parum habentur idonei, hi €quoniam senio sunt effeti. mense Iulio feminae maribus ple-€rumque permittendae, ut eo tempore conceptos proximo uere adultis iam pabulis edant, nam decem mensibus uentrem per-€ferunt. neque ex imperio magistri sed sua sponte marem pa-€tiuntur, atque in id fere quod dixi tempus naturalia congruunt €desideria, quoniam satietate uerni pabuli pecudes exhilaratae €lasciuiunt in uenerem. quam si aut femina recusat aut non @1 €adpetit taurus, eadem ratione, qua fastidientibus equis mox €praecipiemus, elicitur cupiditas odore genitalium admoto nari-bus. sed et pabulum circa tempus admissurae subtrahitur €feminis, ne steriles reddat nimia corporis obesitas, et tauris €adicitur, quo fortius ineant, unumque marem quindecim uac-€cis sufficere abunde est. qui ubi iuuencam superuenit, certis €signis conprendere licet, quem sexum generauerit, quoniam, €si parte dextra desiluit, marem seminasse manifestum est, si €laeua feminam. id tamen uerum esse non aliter apparet, quam €ubi post unum coitum forda non admittit taurum. quod et ipsum raro accidit, nam quamuis plena fetu non expletur €libidine; adeo ultra naturae terminos etiam in pecudibus plu-€rimum pollent blandae uoluptatis inlecebrae. €@@Sed non dubium est, ubi pabuli sit laetitia, posse omnibus €annis partum educari, at ubi penuria est, alternis submitti, €quod maxime in operariis uaccis fieri placet, ut et uituli @1 €annui temporis spatio lacte satientur nec forda simul operis et €uteri grauetur onere. quae cum partum edidit, nisi cibis fulta €est, quamuis bona nutrix labore fatigata nato subtrahit ali-mentum. itaque et fetae cytisus uiridis et torrefactum €hordeum maceratumque eruum praebetur et tener uitulus €torrido molitoque milio et permixto lacte saliuatur. melius €etiam in hos usus Altinae uaccae probantur, quas eius regionis €incolae ceuas appellant. eae sunt humilis staturae, lactis €abundantes, propter quod remotis earum fetibus generosum €pecus alienis educatur uberibus. uel si hoc praesidium non €adest, faba fresa et uinum recte tolerat, idque praecipue in €magnis gregibus fieri oportet.  @@Solent autem uitulis nocere lumbrici, qui fere nascuntur @1 €cruditatibus. itaque moderandum est, ut bene concoquant, €aut si iam tali uitio laborant, lupini semicrudi conteruntur et €offae saliuati more faucibus ingeruntur. potest etiam cum €arida fico et eruo conteri herba Santonica et formata in offam €sicut saliuatum dimitti. facit idem axungiae pars una tribus €partibus hysopi permixta. marrubii quoque sucus et porri €ualet eius modi necare animalia.  ôÿ@@@@{1De castratione boum}1 @@Castrare uitulos Mago censet, dum adhuc teneri sunt, €neque id ferro facere, sed fissa ferula conprimere testiculos et €paulatim confringere, idque optimum genus castrationum putat, quod adhibetur aetati tenerae sine uulnere. nam ubi €iam induruit, melius bimus quam anniculus castratur, idque €facere uere uel autumno luna decrescente praecipit uitulum-€que ad machinam deligare, deinde prius quam ferrum admo-€ueas, duabus angustis ligneis regulis ueluti forcipibus adprehen- @1 €dere et ipsos neruos, quos Graeci $KREMASTH=RAS& ab eo appellant, €quod ex illis genitales partes dependent, conprehensos deinde €testis ferro resecare et expressos ita recidere, ut extrema pars eorum adhaerens praedictis neruis relinquatur. nam hoc modo €nec eruptione sanguinis periclitatur iuuencus nec in totum €effeminatur adempta omni uirilitate formamque seruat maris, €cum generandi uim deposuit. quam tamen ipsam non pro-€tinus amittit, nam si patiaris eum a recenti curatione feminam €inire, constat ex eo posse generari, sed minime id permitten-€dum, ne profluuio sanguinis intereat. uerum uulnera eius €sarmenticio cinere cum argenti spuma linenda sunt, abstinen-dusque eo die ab umore et exiguo cibo alendus. sequenti tri-€duo uelut aeger cacuminibus arborum et desecto uiridi pabulo €oblectandus prohibendusque multa potione. placet etiam €pice liquida et cinere cum exiguo oleo ulcera ipsa post triduum €linire, quo et celerius cicatricem ducant nec a muscis infesten-€tur. hactenus de bubus dixisse abunde est. @1  ôÿ@@@@{1De equis}1 @@Quibus cordi est educatio generis equini, maxime conuenit €prouidere actorem industrium et pabuli copiam, quae utraque €uel mediocria possunt aliis pecoribus adhiberi. summam se-€dulitatem et largam satietatem desiderat equitium, quod ip-€sum tripartito diuiditur. est enim generosa materies, quae €circo sacrisque certaminibus equos praebet, est mularis, quae €pretio fetus sui comparatur generoso, est et uulgaris, quae €mediocres feminas maresque progenerat. ut quaeque est praestantior, ita ubere campo pascitur. gregibus autem spa-€tiosa et palustria nec montana pascua eligenda sunt, rigua nec €umquam siccanea, uacua magis quam stirpibus inpedita, fre-€quenter mollibus potius quam proceris herbis abundantia. uulgaribus equis passim maribus ac feminis pasci permittitur, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¨›“‚nec admissurae certa tempora seruantur. generosis circa uer-€num aequinoctium mares iniungentur, ut eodem tempore, quo @1 €conceperint, iam laetis et herbidis campis post annum paruo €cum labore fetum educent, nam mense duodecimo partum €edunt. maxime itaque curandum est praedicto tempore anni, €ut tam feminis quam admissariis desiderantibus coeundi fiat €potestas, quoniam id praecipue armentum, si prohibeas, libidi-€nis exstimulatur furiis, unde etiam ueneno inditum est nomen €$I(PPOMANE/S&, quod equinae cupidini similem mortalibus amorem accendit. nec dubium quin aliquot regionibus tanto flagrent €ardore coeundi feminae, ut etiam si marem non habeant, adsi-€dua et nimia cupiditate figurando sibi ipsae uenerem cohorta-€lium more auium uento concipiant. neque enim poeta licen-€tius dicit: @@@@scilicet ante omnis furor est insignis €@@@@@@@equarum. @1 €@@@@illas ducit amor trans Gargara trans-€@@@@@@@que sonantem €@@@@Ascanium, superant montis et flumina €@@@@@@@tranant, @@@@continuoque auidis ubi subdita flam-€@@@@@@@ma medullis, €@@@@uere magis, quia uere calor redit ossi-€@@@@@@@bus, illae €@@@@ore omnes uersae ad Zephirum stant €@@@@@@@rupibus altis €@@@@exceptantque leuis auras et saepe sine €@@@@@@@ullis €@@@@coniugiis uento grauidae_mirabile €@@@@@@@dictu . . . , cum sit notissimum etiam sacro monte Hispaniae, qui pro-€currit in occidentem iuxta Oceanum, frequenter equas sine €coitu uentrem pertulisse fetumque educasse, qui tamen est €inutilis, quod triennii, prius quam adolescat, morte absumitur. €quare, ut dixi, dabimus operam, ne circa aequinoctium uer-num equae desideriis naturalibus angantur. equos autem pre- @1 €tiosos reliquo tempore anni remouere oportet a feminis, ne aut, €cum uolent, ineant aut, si id facere prohibentur, cupidine sol-€licitati inde noxam contrahant. itaque uel in longinqua pas-€cua marem placet ablegari uel ad praesepia contineri, eoque €tempore, quo uocatur a feminis, roborandus est largo cibo et €adpropinquante uere hordeo eruoque saginandus, ut ueneri €supersit, quantoque fortior inierit, firmiora semina praebeat futurae stirpi. quidam etiam praecipiunt eodem ritu quo €mulas admissarium saginare, ut hac sagina hilaris pluribus €feminis sufficiat. uerum tamen nec minus quam quindecim €nec rursus plures quam uiginti unus debet inplere, isque €admissurae post trimatum usque in annos uiginti plerumque idoneus est. quod si admissarius iners in uenerem est, odore €proritatur detersis spongia feminae locis et admota naribus @1 €equi. rursus si qua marem non patitur, detrita scilla natura-€lia eius linuntur, quae res accendit libidinem. non numquam €ignobilis quoque uulgaris elicit cupidinem coeundi, nam ubi €admotus fere temptauit obsequium feminae, abducitur, et iam €patientiori generosior equus inponitur. €@@Inde maior praegnatibus adhibenda cura est, largoque pascuo firmandae. quod si frigore hiemis herbae defecerint, €tecto contineantur ac neque opere neque cursu exerceantur €nec frigori committantur nec in angusto clauso, ne aliae alia-€rum conceptus elidant, nam haec omnia incommoda fetum €abigunt. quod si tamen aut partu aut abortu equa laborauit, €remedio erit felicula trita et aqua tepida permixta ac data per cornu. sin autem prospere cessit, minime manu contingen-€dus pullus erit, nam laeditur etiam leuissimo contactu. tan-€ta cura adhibebitur, ut et amplo et calido loco cum matre €uersetur, ne aut frigus adhuc infirmo noceat aut mater in €angustiis eum obterat. paulatim deinde producendus erit €prouidendumque, ne stercore ungulas adurat. mox cum firmior @1 €fuerit, in eadem pascua in quibus mater est dimittendus, ne desiderio partus sui laboret equa, nam id praecipue genus €pecudis amore natorum, nisi fiat potestas, noxam trahit. €uulgari feminae sollemne est omnibus annis parere, genero-€sam conuenit alternis continere, quo firmior pullus lacte €materno laboribus certaminum praeparetur.  @@Marem putant minorem trimo non esse idoneum ad-€missurae, posse uero usque in uigesimum annum progenerare, €feminam bimam recte concipere, ut post tertium annum enixa €fetum educet, eandemque post decimum non esse utilem, quod €ex annosa matre tarda sit atque iners proles. quae siue ut €femina siue ut masculus concipiatur, nostri arbitrii fore De-€mocritus adfirmat, qui praecepit, ut cum progenerari marem €uelimus, sinistrum testiculum admissarii lineo funiculo alioue €quolibet obligemus, cum feminam, dextrum, idemque in omni-€bus pene pecudibus faciendum censet.  @@Cum uero natus est pullus, confestim licet indolem aesti- @1 €mare; si hilaris, si intrepidus, si neque conspectu nouae rei €neque auditu terretur, si ante gregem procurrit, si lasciuia et €alacritate, interdum et cursu certaminis aequalis exsuperat, €si fossam sine cunctatione transilit, pontem flumenque tran-€scendit, haec erunt honesti animi documenta. @@Corporis uero forma constabit exiguo capite, nigris oculis, €naribus apertis, breuibus auriculis et adrectis, ceruice molli €lataque nec longa, densa iuba et per dextram partem profusa, €lato et musculorum toris numeroso pectore, grandibus armis €et rectis, lateribus inflexis, spina duplici, uentre substricto, €testibus paribus et exiguis, latis lumbis et subsidentibus, cauda longa et setosa crispaque, mollibus atque altis rectisque €cruribus, tereti genu paruoque neque introrsus spectanti, €rotundis clunibus, feminibus torosis ac numerosis, duris @1 €ungulis et altis et concauis rotundisque, quibus coronae medi-€ocres superpositae sunt, sitque sic uniuersum corpus conpo-€situm, ut sit grande, sublime, erectum, ab aspectu quoque agile et ex longo, quantum figura permittit, rotundum. mores €autem laudantur, qui sunt ex placido concitati et ex concitato €mitissimi. nam hi et ad obsequia repperiuntur habiles et ad €certamina laboremque promptissimi. bimus equus ad usum €domesticum recte domatur, certaminibus autem expleto €triennio, sic ut tamen post quartum demum annum labori €committatur. @@Annorum notae cum corpore mutantur. nam dum bimus €et sex mensum est, medii dentes superiores et inferiores €cadunt. cum quartum annum agit, his qui canini appellantur €deiectis alios adfert, intra sextum deinde annum molares €superiores et inferiores cadunt, sexto anno, quos primos @1 €mutauit, exaequat, septimo omnes explentur aequaliter et ex €eo cauatos gerit, nec postea quot annorum sit manifesto con-€prehendi potest. decimo tamen anno tempora cauari incipiunt €et supercilia non numquam canescere et dentes prominere. €haec, quae ad animum et mores corpusque et aetatem perti-€nent, dixisse satis habeo. nunc sequitur curam recte et minus €ualentium demonstrare.  ôÿ@@@@{1De medicinis equorum}1 @@Si sanis est macies, celerius torrefacto tritico quam hordeo €reficitur, sed et uini potio danda est ac deinde paulatim eius €modi cibi subtrahendi inmixtis hordeo et furfuribus, dum €consuescat faba et puro hordeo ali. nec minus cotidie corpora €pecudum quam hominum defricanda sunt, ac saepe plus pro-€dest pressa manu subegisse terga equi, quam si largissime €cibos praebeas; paleae uero equis stantibus substernendae. @1 multum autem refert robur corporis ac pedum conseruare, €quod utrumque custodiemus, si idoneis temporibus ad praese-€pia, ad aquam, ad exercitationem pecus duxerimus curaeque €fuerit, ut stabulentur sicco loco, ne umore madescant ungulae, €quod facile euitabimus, si aut stabula roboreis axibus con-€strata aut diligenter subinde emundata fuerit humus et paleae €superiactae. @@Plerumque iumenta morbos concipiunt lassitudine et €aestu, non numquam et frigore et cum suo tempore urinam €non fecerint uel si sudant et a concitatione confestim biberint €uel si, cum diu steterint, subito ad cursum exstimulata sunt. €lassitudini quies remedio est, ita ut in fauces oleum uel adeps @1 €uino mixta infundatur. frigori fomenta adhibentur et calefacto €oleo lumbi rigantur caputque et spina tepenti adipe uel uncto liniuntur. si urinam non facit, eadem fere remedia sunt. nam €oleum inmixtum uino supra ilia et renes infunditur, et si hoc €parum profuit, melle decocto ac sale collyrium tenue inditur €foramini, quo manat urina, uel musca uiua uel turis mica uel e þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¨ž”…bitumine collyrium inseritur naturalibus. haec eadem remedia adhibebuntur, si genitalia deusserint. capitis dolorem indi-€cant lacrimae, quae profluunt, auresque flaccidae et tota @1 €ceruix cum capite adgrauata et in terram submissa. tum €rescinditur uena, quae sub oculo est, et os calida fouetur ci-€boque abstinetur primo die, inde postero autem potio ieiuno €tepidae aquae praebetur ac uiride gramen, tum uetus faenum €uel molle stramentum substernitur, crepusculoque aqua €iterum datur paruumque hordei cum uicialibus, ut per exi-guas portiones cibi ad iusta perducatur. si equo maxillae €dolent, calido aceto fouendae et axungia uetere confricandae €sunt, eademque medicina tumentibus adhibenda est. si armos €laeserit aut sanguinem demiserit, medio fere in utroque crure €uenae soluantur et turis polline cum eo qui profluit sanguine @1 €inmixto armi linantur, et ne plus iusto exanimetur, stercus €ipsius iumenti fluentibus uenis admotum fasceis obligetur. €postero quoque die ex isdem locis sanguis detrahatur et eodem modo curetur hordeoque abstineatur exiguo faeno dato. post €triduum deinde usque in diem sextum porri sucus instar trium €cyathorum mixtus cum olei hemina faucibus per cornu in-€fundatur. post sextum diem lente ingredi cogatur et, cum €ambulauerit, in piscinam dimitti eum conueniet, ita ut natet; €sic paulatim firmioribus cibis adhibitis ad iusta perducetur. at si bilis molesta iumento est, uenter intumescit nec emittit €uentos, manus uncta inseritur aluo et obsessi naturales exitus @1 €adaperiuntur, exemptoque stercore postea cunila bubula et €herba pedicularis cum sale tritae decocto melli miscentur €atque ita facta collyria subiciuntur, quae uentrem mouent bilemque omnem deducunt. quidam murrae tritae quadran-€tem cum hemina uini faucibus infundunt et anum liquida pice €oblinunt, alii marina aqua lauant aluum, alii recente muria. €@@Solent etiam uermes atque lumbrici nocere intestinis, €quorum signa sunt, si iumenta cum dolore crebro uolutantur, si admouent caput utero, si caudam saepius iactant. praesens €medicina est, ita ut supra scriptum est, inserere manum et @1 €fimum eximere, deinde aluom marina aqua uel muria dura €lauare, postea radicem capparis tritam cum sextario aceti fau-€cibus infundere, nam hoc modo praedicta intereunt animalia.  @@Omni autem inbecillo pecori alte substernendum est, quo €mollius cubet. recens tussis celeriter sanatur pinsita lente et €ualuulis separata minuteque molita. quae cum ita facta sunt, €sextarius aquae calidae in eandem mensuram lentis miscetur et €faucibus infunditur, similisque medicina triduo adhibetur, ac €uiridibus herbis cacuminibusque arborum recreatur aegrotum €pecus. uetus autem tussis discutitur porri suco trium cyatho-€rum cum olei hemina conpluribus diebus faucibus infuso €isdemque, ut supra monuimus, cibis praebitis. @1 @@Inpetigines et quicquid scabiei est aceto et alumine defri-€cantur. non numquam, si permanent, paribus ponderibus €mixtis nitro et scisso alumine cum aceto linuntur. papulae €feruentissimo sole usque eo strigile raduntur, quoad eliciatur €sanguis. tum ex aequo miscentur radices agrestis hederae €sulpurque et pix liquida cum alumine. eo medicamine prae-€dicta uitia curantur.  @@Intertrigo bis die subluitur aqua calida, mox decocto ac €trito sale cum adipe defricatur, dum sanguis emanet. scabies €mortifera huic quadripedi est, nisi celeriter succurritur. quae @1 €si leuis est, inter initia candenti sub sole uel cedro uel oleo €lentisci linitur uel urticae semine et oleo detritis uel unguine ceti, quod in lacibus sallitus thynnus remittit. praecipue tamen €huic noxae salutaris est adeps marini uituli, sed si iam inue-€terauit, uehementioribus opus est remediis, propter quod bi-€tumen et sulpur et ueratrum pici liquidae axungiaeque ueteri €mixta pari pondere incocuntur, atque ea conpositione curan-tur, ita ut prius scabies ferro erasa perluatur urina. saepe €etiam scalpello usque ad uiuom resecare et amputare scabiem €profuit atque ita factis ulceribus mederi liquida pice atque @1 €oleo, quae et purgant et replent uulnera. quae cum expleta €sunt, ut celerius cicatricem et pilum ducant, maxime proderit €fuligo ex aeno ulceri infricata.  @@Muscas quoque uulnera infestantis submouebimus pice €et oleo uel unguine infusis; cetera ulcera erui farina recte €curantur. cicatrices oculorum ieiuna saliua et sale defricatae €extenuantur uel cum fossili sale trita sepiae testa uel semine €agrestis pastinacae pinsito et per linteum super oculos expresso, omnisque dolor oculorum inunctione suci plantaginis cum melle @1 €acapno uel, si id non est, utique thymino celeriter leuatur. €non numquam etiam per nares profluuium sanguinis pericu-€lum adtulit idque repressum est infuso naribus uiridis coriandri €suco.  @@Interdum et fastidio ciborum languescit pecus. eius €remedium est genus seminis, quod git appellatur, cuius duo €cyathi triti diluuntur olei cyathis tribus et uini sextario atque €ita faucibus infunduntur. sed et nausea discutitur, si caput €alii tritum cum uini hemina saepius potandum praebeas. €suppuratio melius ignea lammina quam frigido ferramento @1 reseratur et expressa postea linamentis curatur. est etiam €illa pestifera labes, ut intra paucos dies equae subita macie et €deinde morte corripiantur; quod cum accidit, quaternos €sextarios gari singulis per nares infundere utile est, si minoris €formae sunt, nam si maioris, etiam congios. ea res omnem €pituitam per nares elicit et pecudem expurgat.  @@Rara quidem sed et haec equarum nota rabies, ut cum in €aqua imaginem suam uiderint, amore inani capiantur et per €hunc oblitae pabuli tabe cupidinis intereant. eius uerae rabiei €signa sunt, cum per pascua ueluti exstimulatae concursant, €subinde circumspicientes requirere ac desiderare aliquid uiden-€tur. mentis error discutitur, si decidas inaequaliter comas @1 equae et eam deducas ad aquam. tum demum speculata €deformitatem suam pristinae imaginis abolet memoriam. haec €de uniuerso equarum genere satis dicta sunt, illa proprie €praecipienda sunt is, quibus mularum greges curae est sub-€mittere.  ôÿ@@@@{1De mulis}1 @@In educando genere mularum antiquissimum est diligenter €exquirere atque explorare parentem futurae prolis, feminam €et marem, quorum alter si non est idoneus, labat etiam quod ex duobus fingitur. equam conuenit quadrimam usque in €annos decem amplissimae atque pulcherrimae formae, mem-€bris fortibus, patientissimam laboris eligere, ut discordantem €utero suo generis alieni stirpem insitam facile recipiat ac €perferat et ad fetum non solum corporis bona, sed ingenii €conferat. nam cum difficulter iniecta genitalibus locis animen-€tur semina, tum etiam concepta diutius in partum adolescunt @1 €atque peracto anno mense tertio decimo uix eduntur, natisque inhaeret plus socordiae paternae quam uigoris materni. uerum €tamen equae dictos ut in usus minore cura reperiuntur, maior €est labor eligendi maris, quoniam saepe iudicium probantis €frustratur experimentum. multi admissarii specie tenus €mirabiles pessimam subolem forma uel sexu progenerant_nam €siue parui corporis feminas fingunt siue etiam speciosi plures €mares quam feminas, reditum patris familiae minuunt_at €quidam contempti ab aspectu pretiosissimorum seminum €feraces sunt. non numquam aliquis generositatem suam natis €exhibet, sed hebes in uoluptate rarissime sollicitatur ad uene-rem. huius sensum magistri lacessunt subadmota generis €eiusdem femina, quoniam similia similibus familiariora fecit €natura, itaque obiectu asinae cum superiectum eblanditi @1 €sunt, uelut incensum et occaecatum cupidine, subtracta quam €petierat, fastiditae inponunt equae.  @@Est et alterum genus admissarii furentis in libidinem, €quod nisi astu inhibetur, adfert gregi perniciem. nam et saepe €uinculis adruptis grauidas inquietat et, cum admittitur, ceruici-€bus dorsisque feminarum inprimit morsus. quod ne faciat, €paulisper ad molam iunctus amoris saeuitiam labore temperat et sic ueneri modestior adhibetur. nec tamen aliter admitten-€dus est etiam clementioris libidinis, quoniam multum refert €naturaliter sopitum pecudis ingenium modica exercitatione þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¶¨¥’„concuti atque excitari uegetioremque factum marem feminae €iniungi, ut tacita quadam ui semina ipsa principiis agilioribus €figurentur. @@Mula autem non solum ex equa et asino, sed et asina €et equo itemque onagro et equa generatur. quidam uero non €dissimulandi auctores ut Marcus Varro et ante eum Diony- @1 €sius ac Mago prodiderunt mularum fetus regionibus Africae €adeo non prodigiosos haberi, ut tam familiares sint incolis partus earum, quam sunt nobis equarum. neque tamen ullum €est in hoc pecore aut animo aut forma praestantius quam €quod seminauit asinus, quamuis possit huic aliquatenus €conparari quod progenerat onager, nisi et indomitum et €seruitio contumax siluestris mores strigosumque patris prae-€fert habitum. itaque eius modi admissarius nepotibus magis €quam filiis utilior est. nam ubi asina et onagro natus admittitur €equae, per gradus infracta feritate quicquid ex eo prouenit €paternam formam et modestiam, fortitudinem celeritatemque auitam refert. qui ex equo et asina concepti generantur, quam-€uis a patre nomen traxerint, quod hinni uocantur, matri per €omnia magis similes sunt. itaque commodissimum est asinum €destinare mularum generi seminando, cuius ut dixi species experimento est speciosior. uerum tamen ab aspectu non @1 €aliter probari debet quam ut sit amplissimi corporis, ceruice €ualida, robustis ac latis costis, pectore musculuso et uasto, €feminibus lacertosis, cruribus conpactis, coloris nigri uel €macilis. nam murinus cum sit in asino uulgaris, tum etiam non optume respondet in mula. neque nos uniuersa quadripedis €species decipiat, si qualem probamus conspicimus. nam quem €ad modum arietum quae sunt in linguis et palatis maculae €plerumque in uelleribus agnorum deprehenduntur, ita si €discolores pilos asinus in palpebris aut auribus gerit, subolem €quoque frequenter facit diuersi coloris, qui et ipse, etiam si €diligentissime in admissario exploratus est, saepe tamen do-€mini spem decipit. nam interdum etiam citra praedicta signa €dissimiles sui mulas fingit, quod accidere non aliter reor quam €ut auitus color primordiis seminum mixtus reddatur nepotibus. @@Igitur qualem descripsi asellum, cum est protinus genitus, €oporteat matri statim subtrahi et ignoranti equae subici. ea €optime tenebris fallitur, nam cum obscuro loco partu eius amoto @1 €praedictus pullus subiectus est, quasi ex ea natus alitur. cui de-€inde cum decem diebus insueuit equa, semper postea desideranti €praebet ubera. sic nutritus admissarius equas diligere condiscit. €interdum etiam, quamuis materno lacte sit educatus, potest €a tenero conuersatus equis familiariter earum consuetudinem adpetere. sed ei non oportet minori quam trimo inire permitti, €atque id ipsum si concedatur, uere fieri conueniet, cum et €desecto uiridi pabulo et largo hordeo firmandus, non num-€quam etiam saliuandus erit. nec tamen temere feminae com-€mittetur, nam nisi prius ea marem cognouit, adsilientem ad-€missarium calcibus proturbat et iniuria depulsum etiam ceteris €equis reddit inimicum. id ne fiat, degener ac uulgaris asellus €admouetur, qui sollicitet obsequia feminae, neque is tamen €inire sinitur, sed si iam est equa ueneris patiens, confestim abacto uiliore pretioso mari subigitur. locus est ad hos usus @1 €exstructus_machinam uocant rustici duos parietes aduerso €cliuolo inaedificatos, qui angusto interuallo sic inter se di-€stant, ne femina conluctari aut admissario ascendenti auertere €se possit. aditus est ex utraque parte, sed ab inferiore clatris €munitus, ad quae capistrata in imo cliuo constituitur equa, ut €et prona melius ineuntis semina recipiat et facilem sui tergoris €ascensum ab editiore parte minori quadripedi praebeat. quae €cum ex asino conceptum edidit, partum sequenti anno uacua €nutrit. id enim utilius est quam quod quidam faciunt, ut et fetam nihilo minus admisso equo inpleant. annicula mula €recte a matre repellitur et amota montibus aut feris locis €pascitur, ut ungulas duret sitque post modum longis itineribus €habilis. nam clitellis aptior mulus, illa quidem agilior, sed €uterque sexus et uiam recte graditur et terram commode €proscindit, nisi si pretium quadripedis rationem rustici onerat €aut campus graui gleba robora boum deposcit. @1  ôÿ@@@@{1Medicinae mularum}1 @@Medicinas huius pecoris plerumque iam in aliis generibus €edocui; propria tamen quaedam uitia mularum non omittam, €quorum remedia subscripsi. equienti mulae cruda brassica €datur, suspiriosae sanguis detrahitur et cum sextario uini €atque olei turis semuncia marrubii sucus instar heminae mix-tus infunditur. suffraginosae hordeacia farina inponitur, mox €suppuratio ferro reclusa linamentis curatur, uel gari optimi €sextarius cum libra olei per narem sinistram dimittitur ad-€misceturque huic medicamini trium uel quattuor ouorum albus liquor separatis uitellis. flemina secari et interdum inuri €solent. sanguis demissus in pedes ita ut in equis emittitur, uel €si est herba, quam ueratrum uocant rustici, pro pabulo cedit. @1 €est et $U(OSKU/AMOS&, cuius semen detritum et cum uino datum €praedicto uitio medetur. €@@Macies et languor submouetur saepius data potione, quae €recipit semunciam sulpuris ouumque crudum et murrae €pondus denarii. haec trita uino admiscentur atque ita faucibus infunduntur. sed et tussi dolorique uentris eadem €ista aeque medentur. ad maciem nulla res tantum quan-€tum Medica potest. ea herba uiridis celerius nec tarde €tamen arida faeni uice saginat iumenta, uerum modice danda, €ne nimio sanguine stranguletur pecus. lassae et aestuanti €mulae adeps in fauces demittitur uinumque in os suffunditur. @1 €cetera exequemur in mulis, sicut prioribus huius uoluminis €partibus tradidimus, quae curam boum equorumque continent. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER SEPTIMVS €@@@@DE MINORE PECORE}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER SEPTIMVS HAEC CONTINET}1 ‘I. De minore asello. II. De ouibus emendis tuendisque. III. De arietibus eligendis. IIII. De ouibus tectis. V. Medicinas pecoris ouilli. @1 VI. De officio pastorum. VII. De capris. VIII. Medicinas earum. VIIII. De caseo faciendo. X. De subus. XI. Medicinas earum. XII. De castratione. XIII. De canibus. XIIII. Medicinas eorum. @1 ¡ôÿ@@@@{1De minore asello}1 @@De minore pecore dicturis, Publi Siluine, principium €tenebit minor in ora Arcadiae uilis hic uolgarisque asellus, €cuius plerique rusticarum rerum auctores in emendis tuendis-€que iumentis praecipuam rationem uolunt esse. nec iniuria, €nam etiam eo rure, quod pascuo caret, contineri potest exiguo €et qualicumque pabulo contentus, quippe uel foliis spinisque €uepraticis alitur uel obiecto fasce stramentorum, paleis uero, quae pene omnibus regionibus abundant, etiam gliscit. tum €inprudentis custodis uiolentiam neglegentiamque fortissime €sustinet plagarum et penuriae tolerantissimus, propter quae €tardius deficit quam ullum aliud armentum. nam laboris @1 €et famis maxime patiens raro morbis adficitur. huius animalis €tam exiguae tutelae plurima et necessaria opera supra portio-€nem respondent, cum et facilem terram, qualis in Baetica €totaque Libye sit, leuibus aratris proscindat et non minima pondere uehicula trahat. saepe etiam, ut celeberrimus €poeta memorat, €@@@@@@tardi costas agitator aselli €@@@@uilibus aut onerat pomis lapidemque €@@@@@@@reuertens €@@@@incussum aut atrae massam picis urbe €@@@@@@@reportat. €iam uero molarum et conficiendi frumenti pene sollemnis est €huius pecoris labor. quare omne rus tamquam maxime neces-€sarium instrumentum desiderat asellum, qui, ut dixi, pleraque €utensilia et uehere in urbem et reportare collo uel dorso com-€mode potest. qualis autem species eius uel cura probatissima sit, €superiore libro, cum de pretioso praeciperetur, satis dictum est. @1  ôÿ@@@@{1De ouibus emendis tuendisque}1 @@Post huius quadripedis ouilli pecoris secunda ratio est, €quae prima fit, si ad utilitatis magnitudinem referas. nam id €praecipue nos contra uiolentiam frigoris protegit corporibus-€que nostris liberaliora praebet uelamina, tum etiam casei €lactisque abundantia non solum agrestis saturat, sed etiam €elegantium mensas iucundis et numerosis dapibus exornat, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¢’quibusdam uero nationibus frumenti expertibus uictum com-€modat, ex quo Nomadum Getarumque plurimi $GALAKTOPO/TAI €dicuntur. igitur id pecus, quamuis mollissimum sit, ut ait €prudentissime Celsus, ualetudinis tutissimae est minimeque €pestilentia laborat. uerum tamen eligendum est ad naturam €loci, quod semper obseruari non solum in hoc, sed etiam in €tota ruris disciplina Vergilius praecipit, cum ait: @1 €@@@@nec uero terrae ferre omnes omnia possunt. pinguis et campestris situs proceras ouis tolerat, gracilis €et collinus quadratas, siluestris et montosus exiguas. pratis €planisque noualibus tectum pecus commodissime pascitur, €idque non solum generibus, sed etiam coloribus plurimum €refert. generis eximii Calabras Apulasque et Milesias nostri €existimabant earumque optimas Tarentinas. nunc Gallicae €pretiosiores habentur earumque praecipue Altinates, item €quae circa Parmam et Mutinam macris stabulantur campis. color albus cum sit optimus, tum etiam est utilissimus, quod €ex hoc plurimi fiunt neque hic ex alio. sunt etiam suapte natu-€ra pretio commendabiles pullus atque fuscus, quos praebet €in Italia Pollentia, in Baetica Corduba nec minus Asia rutilos, €quos uocant $E)RUQRAI/OUS&. sed et alias uarietates in hoc pecudis @1 €genere docuit usus exprimere. nam cum in municipium €Gaditanum ex uicino Africae miri coloris siluestres ac feri €arietes sicut aliae bestiae munerariis deportarentur, Marcus €Columella patruus meus, acris uir ingeni atque inlustris agri-€cola, quosdam mercatus in agros transtulit et mansuefactos tectis ouibus admisit. eae primum hirtos, sed paterni coloris €agnos ediderunt, qui deinde et ipsi Tarentinis ouibus inpositi €tenuioris uelleris arietes progenerauerunt. ex his rursus quic-€quid conceptum est, maternam mollitiem, paternum et auitum €rettulit colorem. hoc modo Columella dicebat, qualemcumque €speciem, quae fuerit in bestiis, per nepotum gradus mitigata €feritate reddi. set ad propositum reuertar. ôÿ@@@@{1De arietibus eligendis}1 @@Ergo duo genera sunt ouilli pecoris, molle et hirsutum, €sed in utroque uel emendo uel tuendo plura communia, quae-€dam tamen sunt propria generosi, quae obseruari conueniat. @1 €communia in emendis gregibus fere illa: si candor lanae maxi-€me placet, numquam nisi candidissimos mares legeris, quo-€niam ex albo saepe fuscus editur partus, erythraeo uel pullo  numquam generatur albus. itaque non solum ea ratio est €probandi arietis, si uellere candido uestitur, sed etiam si pala-€tum atque lingua concolor lanae est, nam cum eae corporis €partes nigrae aut maculosae sunt, pulla uel etiam uaria nasci-€tur proles, idque inter cetera eximie talibus numeris significauit €idem qui supra: €@@@@illum autem, quamuis aries sit candidus €@@@@@@@ipse, €@@@@nigra subest udo tantum cui lingua pa-€@@@@@@@lato, €@@@@reice, ne maculis infuscet uellera pullis €@@@@nascentum. una eademque ratio est in erythraeis et nigris arietibus, quo-€rum similiter, ut iam dixi, neutra pars esse debet discolor €lanae multoque minus ipsa uniuersitas tergoris maculis uariet. €ideo nisi lanatas oues emi non oportet, quo melius unitas co- @1 €loris appareat, quae nisi praecipua est in arietibus, paternae €notae plerumque natis inhaerent. @@Habitus autem maxime probatur, cum est altus atque €procerus, uentre promisso atque lanato, cauda longissima den-€sique uelleris, fronte lata, testibus amplis, intortis cornibus, €non quia magis hic sit utilis_nam est melior mutilus aries_ €sed quia minime nocent intorta potius quam subrecta et patula €cornua. quibusdam tamen regionibus, ubi caeli status uuidus €uentosusque est, capros et arietes optauerimus uel amplissimis €cornibus, quae tam porrecta altaque maximam partem capitis a tempestate defendant. itaque si plerumque est atrocior €hiems, hoc genus eligemus, si clementior, mutilum probabimus €marem, quoniam est illud incommodum in cornuto, quod cum €sentiat se uelut quodam naturali telo capitis armatum, fre-€quenter in pugnam procurrit et fit in feminas quoque procacior. @1 €nam riualem, quamuis solus admissurae non sufficit, uiolentis-€sime persequitur nec ab alio tempestiue patitur iniri gregem, nisi cum est fatigatus libidine. mutilus autem, cum se tam-€quam exarmatum intellegat, nec ad rixam promptus et est in €uenere mitior. itaque capri uel arietis petulci saeuitiam pasto-€res hac astutia repellunt: mensurae pedalis robustam tabulam €configunt aculeis et aduersam fronti cornibus religant; ea res €ferum prohibet a rixa, quoniam stimulatum suo ictu ipsum se sauciat. Epicharmus autem Syracusanus, qui pecudum medici-€nas diligentissime conscripsit, adfirmat pugnacem arietem miti-€gari terebra secundum auriculas foratis cornibus, qua curuan-€tur in flexum. eius quadripedis aetas ad progenerandum opti-€ma est trima, nec tamen inhabilis usque in annos octo. femina €post bimatum maritari debet iuuenisque habetur quinquennis; fatiscit post annum septimum. igitur, ut dixi, mercaberis @1 €ouis intonsas, uariam et canam inprobabis, quod sit incerti co-€loris. maiorem trima dente minacem sterilem repudiabis; €eliges bimam uasti corporis, ceruice prolixi uilli nec asperi, €lanosi et ampli uteri, nam uitandus est glaber et exiguus. @@Atque haec fere communia sunt in conparandis ouibus, €illa etiam tuendis: humilia facere stabula, sed in longi-€tudinem potius quam in latitudinem porrecta, ut simul et €hieme calida sint nec angustiae fetus oblidant. ea poni de-€bent contra medium diem, namque id pecus, quamuis ex €omnibus animalibus sit uestitissimum, frigoris tamen inpati-€entissimum est nec minus aestiui uaporis. itaque chors clausa €sublimi macerie praeponi uestibulo debet, ut sit in eam tutus €exitus aestuandi, deturque opera, ne quis umor consistat, ut €semper quam aridissimis filicibus uel culmis stabula constrata @1 €sint, quo purius et mollius incubent fetae, sintque illa mundis-sima, neque earum ualitudo, quae praecipue custodienda est, €infestetur uligine. omni autem pecudi larga praebenda sunt €alimenta, nam uel exiguus numerus, cum pabulo satiatur, €plus domino reddit quam maximus grex, si sensit penuriam. €sequeris autem noualia non solum herbida, sed quae plerum-€que uidua sunt spinis, utamur enim saepius auctoritate diuini €carminis: €@@@@si tibi lanitium curae est, primum aspera €@@@@@@@silua €@@@@lappaeque tribolique absint. quoniam ea res, ut ait idem, scabros ouis reddit, €@@@@@@cum tonsis inlutus adhaesit €@@@@sudor et hirsutis secuerunt corpora uepres, @1 €tum etiam cotidie minuitur fructus lanae, quae quanto pro-€lixior in pecore concrescit, tanto magis obnoxia est rubis, qui-€bus uelut hamis inuncata pascentium tergoribus auellitur, €molle uero pecus etiam uelamen, quo protegitur, amittit, €atque id non paruo sumptu reparatur. @@De admissurae temporibus inter auctores fere constitit, €primum esse uernum Parilibus, si sit ouis matura, sin uero €feta circa Iulium mensem; prius tamen haut dubie probabilius, €ut messem uindemia, fructum deinde uineaticum fetura pecoris €excipiat et totius autumni pabulo satiatus agnus ante maesti-€tiam frigorum atque hiemis ieiunium confirmetur. nam melior €est autumnalis uerno, sicut ait uerissime Celsus, quia magis €ad rem pertinet, ut ante aestiuum quam hibernum solstitium €conualescat, solusque ex omnibus animalibus bruma com-mode nascitur. ac si res exigit, ut plurimi mares progenerandi @1 €sint, Aristoteles uir callidissimus rerum naturae praecepit €admissurae tempore obseruare siccis diebus halitus septen-€trionales, ut contra uentum gregem pascamus et eum spec-€tans admittatur pecus, at si feminae generandae erunt, austri-€nos flatus captare, ut eadem ratione matrices ineantur. nam €illud, quod priore libro docuimus, ut admissarii dexter uel €etiam sinister uinculo testiculus obligetur, in magnis gregibus €operosum est. @@Post feturam deinde longinguae regionis upilio uilicus €fere omnem subolem pastioni reseruat suburbanae, teneros €agnos, dum adhuc herbae sunt expertes, lanio tradit, quo-€niam et paruo sumptu deuehuntur et his submotis fructus €lactis ex matribus non minor percipitur. submitti tamen €etiam in uicinia urbis quintum quemque oportebit, nam þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·£˜Žuernaculum pecus peregrino longe est utilius, nec committi €debet, ut totus grex effetus senectute dominum destituat, €cum praesertim boni pastoris uel prima cura sit annis omnibus @1 €in demortuarum uitiosarumque ouium locum totidem uel €etiam plura capita substituere, quoniam saepe frigorum at-€que hiemis saeuitia pastorem decipit et eas ouis interemit, €quas ille tempore autumni ratus adhuc esse tolerabiles non submouerat; quo magis etiam propter hos casus nisi quae €ualidissima non conprendatur hiemi, nouaque progenie €repleatur numerus. quod qui faciet, seruare debebit, ne €minori quadrimae neue ei, quae excessit annos octo, prolem €submittat. neutra enim aetas ad educandum est idonea, tum €etiam quod ex uetere materia nascitur, plerumque congenera-€tum parentis senium refert, nam uel sterile uel inbecillum est. partus uero incientis pecoris non secus quam obstetricum €more custodiri debet, neque enim aliter hoc animal quam €muliebris sexus enititur saepiusque etiam, quanto est omnis ra- @1 €tionis ignarum, laborat in partu. quare ueterinariae medicinae €prudens esse debet pecoris magister, ut si res exigat uel in-€tegrum conceptum, cum transuersus haeret locis genitalibus, €extrahat uel ferro diuisum citra matris perniciem partibus educat, quod Graeci uocant $E)MBRUOULKEI=N&. agnus autem, cum €est editus, erigi debet atque uberibus admoueri, tum eius di-€ductum os pressis umectare papillis, ut condiscat maternum €trahere alimentum. sed prius quam hoc fiat, exiguum lactis €emulgendum est, quod pastores colostram uocant; ea nisi ali-€quatenus emittitur, nocet agno, qui primo biduo quo natus est cum matre claudatur, ut ea foueat partum suum. mox dein-€de, quam diu non lasciuit, obscuro et calido septo custodiatur, €postea luxuriantem uirgea cum conparibus hara claudi oporte-€bit, ne uelut puerili nimia exultatione macescat, cauendumque @1 €est, ut tenerior separetur a ualidioribus, quia robustus angit inbecillum. satisque est mane, prius quam grex procedat in €pascua, deinde etiam crepusculo redeuntibus saturis ouibus €admiscere agnos. qui cum firmi esse coeperunt, pascendi sunt €intra stabulum cytiso uel Medica, tum etiam furfuribus aut, €si permittit annona, farina hordei uel erui. deinde ubi con-€ualuerint, circa meridiem pratis aut noualibus uillae continuis €matres admouendae sunt et a septo mittendi agni, ut condis-€cant foris pasci. @@De genere pabuli iam et ante diximus et nunc eorum, €quae omissa sunt, meminimus iucundissimas herbas esse, €quae aratro proscissis aruis nascantur, deinde quae pratis €uligine carentibus, palustris siluestrisque minime idoneas €haberi. nec tamen ulla sunt tam blanda pabula aut etiam €pascua, quorum gratia non exolescat usu continuo, nisi pecu-€dum fastidio pastor occurrerit praebito sale, quod uelut aquae €ac pabuli condimentum per aestatem canalibus ligneis inposi-€tum, cum e pastu redierunt oues, lambunt, atque eo sapore @1 cupidinem bibendi pascendique concipiunt. at contra penu-€riae hiemis succurritur obiectis intra tectum per praesepia €cibis, aluntur autem commodissime repositis ulmeis uel ex €fraxino frondibus uel autumnali faeno, quod cordum uocatur. nam id mollius et ob hoc iucundius est quam maturum. cytiso €quoque et satiua uicia pulcherrime pascuntur, necessariae €tamen, ubi cetera defecerunt, etiam ex leguminibus paleae. €nam per se hordeum uel fresa cum faba cicercula sumptuosior €est, quam ut suburbanis regionibus salubri pretio possit prae-beri, sed sicubi uilitas permittit, haut dubie est optima. de €temporibus autem pascendi et ad aquam ducendi per aesta-€tem non aliter sentio quam ut prodidit Maro: €@@@@Luciferi primo cum sidere frigida rura €@@@@carpamus, dum mane nouum, dum gra-€@@@@@@@mina canent €@@@@et ros in tenera pecori gratissimus €@@@@@@@herba. @1 €@@@@inde ubi quarta sitim caeli collegerit €@@@@@@@hora, €@@@@ad puteos aut alta greges ad stagna €perducamus medioque die, ut idem, ad uallem €@@@@sicubi magna Iouis antiquo robore quer-€@@@@@@@cus €@@@@ingentis tendit ramos aut sicubi nigrum €@@@@ilicibus crebris atra nemus accubat um-€@@@@@@@bra. rursus deinde iam mitigato uapore compellamus aquam_ €etiam per aestatem id faciendum est_et iterum in pabula €producamus €@@@@solis ad occasum, cum frigidus aera €@@@@@@@uesper €@@@@temperat et saltus reficit iam roscida €@@@@@@@luna. €sed obseruandum est sidus aestatis per emersum Caniculae, ut €ante meridiem grex in occidentem spectans agatur et in eam €partem progrediatur, post meridiem in orientem, si quidem €plurimum refert, ne pascentium capita sint aduersa soli, qui @1 plerumque nocet animalibus oriente praedicto sidere. hieme €et uere matutinis temporibus intra septa contineantur, dum €dies aruis gelicidia detrahat. nam pruinosa herba pecudi glan-€diginem creat uentremque proluit, quare etiam frigidis umi-€disque temporibus anni semel die potestas aquae facienda est. @@Tum qui sequitur gregem circumspectus ac uigilans_id €quod omnibus et omnium quadripedum custodibus praecipitur €_magna clementia moderetur idemque propior quia silent €et in agendis recipiendisque ouibus adclamatione ac baculo €minetur nec umquam telum emittat in eas neque ab his longius €recedat nec aut recubet aut considat. nam nisi procedit, stare €debet, quoniam quidem custodis officium sublimem celsissi-€mamque oculorum ueluti speculam desiderat, ut neque tar-€diores grauidas, dum cunctantur, neque agiles et fetas, dum @1 €procurrunt, separari a ceteris sinat, ne fur aut bestia haluci-€nantem pastorem decipiat. sed haec communia fere sunt in €omni pecore ouillo; nunc quae sunt generosi propria dicemus.  ôÿ@@@@{1De ouibus tectis}1 @@Graecum pecus, quod plerique Tarentinum uocant, nisi €cum domini praesentia est, uix expedit haberi, si quidem et €curam et cibum maiorem desiderat. nam cum sit uniuersum €genus lanigerum ceteris pecudibus mollius, tum ex omnibus €Tarentinum est mollissimum, quod nullam domini aut ma-€gistrorum ineptiam sustinet multoque minus auaritiam nec aestus nec frigoris patiens. raro foris, plerumque domi alitur €et est auidissimum cibi, cui si quid detrahitur fraude uilici, €clades sequitur gregem. singula capita per hiemem recte pa-€scuntur ad praesepia tribus hordei uel frese cum suis ualuulis €fabae aut cicerculae quattuor sextariis, ut et aridam frondem €praebeas aut siccam uel uiridem Medicam cytisumue, tum €etiam cordi feni septena pondo aut leguminum paleas adfatim. @1 minimus agnis uendundis in hac pecude nec ullus lactis redi-€tus haberi potest, nam et qui submoueri debent paucissimos €post dies, quam editi sunt, inmaturi fere mactantur, orbaeque €natis suis alienae suboli praebent ubera. quippe singuli agni €binis nutricibus submittuntur nec quicquam subtrahi submissis €expedit, quo saturior lactens celeriter confirmetur et parta €nutrici consociata minus laboret in educatione fetus sui. quam €ob causam diligenti cura seruandum est, ut et suis cotidie matribus et alienis non amantibus agni subrumentur. plures €autem in eius modi gregibus quam in hirtis masculos enutrire €oportet. nam prius quam feminas inire possint, mares castrati, €cum bimatum expleuerunt, enecantur, et pelles eorum propter €pulchritudinem lanae maiore pretio quam alia uellera mer-€cantibus traduntur. liberis autem campis et omni surculo €ruboque uacantibus ouem Graecam pascere meminerimus, ne, ut supra dixi, et lana carpatur et tegumen. nec tamen ea minus @1 €sedulam curam foris, quia non cotidie procedit in pascua, €sed maiorem domesticam postulat, nam saepius detegenda et €refrigeranda est, saepius eius lana deducenda uinoque et oleo €insucanda, non numquam etiam tota est eluenda, si diei per-€mittit apricitas, idque ter anno fieri sat est. stabula uero fre-€quenter euerrenda et purganda umorque omnis urinae deuer-€rendus est, qui commodissime siccatur perforatis tabulis, quibus ouilia consternuntur, ut grex supercubet. nec tantum €caeno aut stercore, sed exitiosis quoque serpentibus tecta €liberentur, quod ut fiat, €@@@@disce et odoratam stabulis incendere €@@@@@@@cedrum €@@@@Galbaneoque agitare graues nidore €@@@@@@@celydros. €@@@@saepe sub inmotis praesepibus aut mala €@@@@@@@tactu þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¤–ˆŠ@@@@uipera delituit caelumque exterrita €@@@@@@@fugit @1 €@@@@aut tecto adsuetus coluber. €quare, ut idem iubet, €@@@@@@cape robora, pastor, €@@@@tollentemque minas et sibila colla tu-€@@@@@@@mentem €@@@@deice, €uel, ne istud cum periculo facere necesse sit, muliebris capillos €aut ceruina saepius ure cornua, quorum odor maxime non €patitur stabulis praedictam pestem consistere. @@Tonsurae certum tempus anni per omnes regiones seruari €non potest, quoniam nec ubique tarde nec celeriter aestas €ingruit, et est modus optimus considerare tempestates, quibus €ouis neque frigus, si lanam detraxeris, neque aestum, si non-€dum detonderis, sentiat. uerum ea quandoque detonsa fuerit, €ungui debet tali medicamine: sucus excocti lupini ueterisque €uini faex et amurca pari mensura miscentur eoque liquamine tonsa ouis inbuitur, atque ubi per triduum dilibuto tergore @1 €medicamina perbibit, quarto die, si est uicinia maris, ad litus €deducta mersatur, si minus, caelestis aqua sub dio salibus in €hunc usum durata paulum decoquitur eaque grex perluitur. €hoc modo curatum pecus toto anno scabrum fieri non posse €Celsus adfirmat, nec dubium est, quin etiam ob eam rem lana €quoque mollior atque prolixior renascatur.  ôÿ@@@@{1Medicinae pecoris ouilli}1 @@Et quoniam censuimus cultum curamque recte ualenti-€um, nunc quem ad modum uitiis aut morbo laborantibus €subueniundum sit, praecipiemus, quamquam pars haec exordii €pene tota iam exhausta est, cum de medicina maioris pecoris €priore libro disputaremus, quia cum sit fere eadem corporis €natura minorum maiorumque quadripedum, paucae paruaeque €morborum et remediorum differentiae possunt inueniri. quae €tamen quantulaecumque sunt, non omittentur a nobis. @1 @@Si aegrotat uniuersum pecus, ut et ante praecepimus et €nunc, quia remur esse maxime salutare, iterum adseueramus, €in hoc casu quod est remedium praesentissumum, pabula €mutemus et aquationes totiusque regionis alium quaeramus €statum caeli curemusque, si ex calore et aestu concepta pestis €inuasit, ut opaca rura, si inuasit frigore, ut eligantur aprica. sed modice ac sine festinatione prosequi pecus oportebit, ne €inbecillitas eius longis itineribus adgrauetur, nec tamen in €totum pigre ac segniter agere. nam quem ad modum fessas €morbo pecudes uehementer agitare et extendere non conuenit, €ita conducit mediocriter exercere et quasi torpentis excitare €nec pati ueterno consenescere atque extingui. cum deinde €grex ad locum fuerit perductus, in lacinias colonis distribuatur, nam particulatim facilius quam uniuersus conualescit, siue @1 €quia ipsius morbi halitus minor est in exiguo numero seu quia €expeditius cura maior adhibetur paucioribus. haec ergo et €reliqua, ne nunc eadem repetamus, quae superiore exordio €percensuimus, obseruare debemus, si uniuersae laborabunt, €illa si singulae. @@Ouis frequentius quam ullum aliud animal infestatur €scabie, quae fere nascitur, sicut noster memorat poeta, €@@@@@@cum frigidus imber €@@@@altius ad uiuum persedit et horrida cano €@@@@bruma gelu, €uel post tonsuram, si remedium praedicti medicaminis non €adhibeas, si aestiuum sudorem mari uel flumine non abluas, €si tonsum gregem patiaris siluestribus spinis ac rubis sauciari, €si stabulo utaris, in quo mulae aut equi aut asini steterunt; €praecipue tamen exiguitas cibi maciem, macies autem scabiem @1 facit. haec ubi coepit inrepere, sic intellegitur: uitiosum locum €pecudes aut morsu scalpunt aut cornu uel ungula tundunt €aut arbori adfricant parietibusue detergent. quod ubi ali-€quam facientem uideris, conprehendere oportebit et lanam €diducere, nam subest aspera cutis et uelut quaedam porrigo, €cui primo quoque tempore occurrendum est, ne totam proge-€niem coinquinet, si quidem celeriter cum et alia pecora tum praecipue oues contagione uexentur. sunt autem conplura €medicamina, quae idcirco enumerabimus, non quia cunctis €uti necesse sit, sed quia non nullis regionibus quaedam rep-€periri nequeunt, ut ex pluribus aliquod inuentum remedio €sit. facit autem commode primum ea conpositio, quam paulo €ante demonstrauimus, si ad faecem et amurgam sucumque €decocti lupini misceas portione aequa detritum album helle-borum. potest etiam scabritiem tollere sucus uiridis cicutae, @1 €quae uerno tempore, cum iam caulem nec adhuc semina facit, €decisa contunditur atque expressus umor eius fictili uase €reconditur duabus urnis liquoris admixto salis torridi semodio. €quod ubi factum est, oblitum uas in stercilino defoditur ac toto €anno fimi uapore concoctum mox promitur tepefactumque €medicamentum inlinitur scabrae parti, quae tamen prius aspera testa defricta uel pumice redulceratur. eidem remedio €est amurga duabus partibus decocta, item uetus hominis €urina testis candentibus inusta. quidam tamen hanc ipsam €subiectis ignibus quinta parte minuunt admiscentque mensura €pari sucum uiridis cicutae, deinde singulis urnis eius liquaminis singulos fricti salis sextarios infundunt. facit etiam sulpuris €triti et picis liquidae modus aequalis igne lento coctus, sed @1 €Georgicum carmen adfirmat nullam esse praestantiorem €medicinam, €@@@@quam si quis ferro potuit rescindere €@@@@@@@summum €@@@@ulceris os: alitur uitium uiuitque €@@@@@@@tegendo. €itaque reserandum est et ut cetera uulnera medicamentis cu-€randum. subicit deinde aeque prudenter, febricitantibus €ouibus de talo uel inter duas ungulas sanguinem emitti opor-€tere, nam plurimum, inquit, €@@@@profuit incensos aestus auertere et €@@@@@@@inter €@@@@ima ferire pedis salientem sanguine €@@@@@@@uenam. nos etiam sub oculis et de auribus sanguinem detrahimus. €@@Clodigo quoque dupliciter infestat ouem, siue cum sublu- @1 €uies atque intertrigo in ipso discrimine ungulae nascitur, seu €cum idem locus tuberculum habet, cuius media fere parte canino similis extat pilus eique subest uermiculus. subluuies €et intertrigo pice per se liquida uel alumine et sulpure atque €aceto mixtis litae eruentur uel tenero Punico malo, prius quam €grana faciat, cum alumine pinsito superfusoque aceto uel €aeris rubigine infriata uel conbusta galla cum austero uino leuigata et inlita. tuberculum, cui subest uermiculus, ferro €quam cautissime circumsecari oportet, ne dum amputatur €etiam quod infra est animal uulneremus. id enim cum saucia-€tur, uenenatam saniem mittit, quae respersum uulnus ita €insanabile facit, ut totus pes amputandus sit. sed cum tuber-€culum diligenter circumcideris, candens seuum uulneri per €ardentem tedam instillato. @1 @@Ouem pulmonariam similiter ut suem curari conuenit €inserta per auriculam radicula, quam ueterinarii consiliginem €uocant. de ea iam diximus, cum maioris pecoris medicinam €traderemus. sed is morbus aestate plerumque concipitur, si €defuit aqua, propter quod uaporibus omni quadripedi largius bibendi potestas danda est. Celso placet, si est in pulmonibus €uitium, acris aceti tantum dare, quantum ouis sustinere possit, €uel humanae ueteris urinae tepefactae trium heminarum instar €per sinistram narem corniculo infundere atque axungiae €sextantem faucibus inserere. @@Est etiam insanabilis sacer ignis, quam pusulam uocant €pastores. ea nisi conpescitur intra primam pecudem, quae €tali malo correpta est, uniuersum gregem contagione proster-€nit, si quidem nec medicamentorum nec ferri remedia patitur, €nam pene ad omnem tactum excandescit. sola tamen fomenta @1 €non aspernatur lactis caprini, quod infusum tactu suo uelut €eblanditur igneam saeuitiam, differens magis occidionem gregis quam prohibens. sed Aegyptiae gentis auctor memorabilis €Bolus Mendesius, cuius commenta, quae appellantur Graece €$*XEIRO/KMHTA&, sub nomine Democriti falso produntur, censet €propter hanc pestem saepius ac diligenter ouium terga perspi-€cere, ut si forte sit in aliqua tale uitium deprehensum, confestim €scrobem defodiamus in limine stabuli et uiuam pecudem, quae €fuerit pusulosa, resupinam obruamus patiamurque super obru-€tam meare totum gregem, quod eo facto morbus propulsetur. @@Bilis, aestiuo tempore non minima pernicies, potione €depellitur humanae ueteris urinae, quae ipsa remedio est etiam €pecori arquato. at si molesta pituita est, cunelae bubulae uel @1 þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¥˜’„surculi nepetae siluestris lana inuoluti naribus inseruntur €uersanturque, donec sternuat ouis. fracta pecudum non aliter €quam hominum crura sanantur inuoluta lanis oleo atque uino insucatis et mox circumdatis ferulis conligata. est etiam €grauis pernities herbae sanguinariae, qua si pasta est ouis, €toto uentre distenditur contrahiturque et spumat et quaedam €tenuia taetri odoris excernit. celeriter sanguinem mitti oportet €sub cauda in ea parte, quae proxima est clunibus, nec minus €in labro superiore uena soluenda est. suspiriose laborantibus €ouibus auriculae ferro rescindendae mutandaeque regiones, €quod in omnibus morbis ac pestibus fieri debere censemus. @@Agnis quoque succurrendum est uel febricitantibus €uel aegritudine alia defectis; qui ubi morbo laborant, admitti €ad matres non debent, ne in eas pernitiem transferant. itaque €separatim mulgendae sunt oues, et caelestis aqua pari mensura @1 €lacti miscenda est, atque ea potio febricitantibus danda. €multi lacte caprino isdem medentur, quod per corniculum infunditur faucibus. est etiam mentigo, quam pastores ostigi-€nem uocant, mortifera lactentibus. ea plerumque fit, si per €inprudentiam pastoris emissi agni uel etiam haedi roscidas €herbas depauerunt, quod minime committi oportet. sed cum €id factum est, uelut ignis sacer os atque labra foedis ulceribus obsidet. remedio sunt hisopum et sal aequis ponderibus con-€trita, nam ea mixtura palatum atque lingua totumque os €perfricatur. mox ulcera lauantur aceto et tunc pice liquida €cum adipe suilla perlinuntur. quibusdam placet rubiginis €aeneae tertiam partem duabus ueteris axungiae portionibus €commiscere tepefactoque uti medicamine. non nulli folia €cupressi trita miscent aquae et ita perluunt ulcera atque €palatum. castrationis autem ratio iam tradita est, neque enim €alia in agnis quam in maiore quadripede seruatur. @1  ôÿ@@@@{1De capris}1 @@Et quoniam de ouiarico satis dictum est, ad caprinum €pecus nunc reuertar. id autem genus dumeta potius quam €campestrem situm desiderat asperisque etiam locis ac siluestri-€bus optime pascitur, nam nec rubos auersatur nec uepribus €offenditur et arbusculis frutectisque maxime gaudet. ea sunt €arbutus atque alaternus cytisusque agrestis nec minus ilignei €querneique frutices, qui in altitudinem non prosilierunt. @@Caper, cui sub maxillis binae uerruculae collo dependent, €optimus habetur, amplissimi corporis, cruribus crassis, plena €et breui ceruice, flaccidis et praegrauantibus auribus, exiguo @1 €capite, nigro densoque et nitido atque longissimo pilo, nam et €ipse tondetur €@@@@usum in castrorum ac miseris uelamina €@@@@@@@nautis. est autem mensum septem satis habilis ad progenerandum, €quoniam inmodicus libidinis, dum adhuc uberibus alitur, €matrem stupro superuenit et ideo ante sex annos celeriter con-€senescit, quod inmatura ueneris cupidine primis pueritiae €temporibus exhaustus est, itaque quinquennis parum idoneus habetur feminis inplendis. capella praecipue probatur simillima €hirco, quem descripsimus, si etiam est uberis maximi et lactis €abundantissimi. hanc pecudem mutilam parabimus quieto €caeli statu, nam procelloso atque imbrifero cornutam. semper €autem et omni regione maritos gregum mutilos esse oportebit, quia cornuti fere perniciosi sunt propter petulantiam. sed €numerum generis huius maiorem quam centum capitum sub €uno clauso non expedit habere, cum lanigerae mille pariter @1 €commode stabulentur. atque ubi caprae primum conparantur, €melius est unum gregem totum quam ex pluribus particulatim €mercari, ut nec in pastione separatim laciniae deducantur et €in caprili maiore concordia quiete consistant. huic pecudi €nocet aestus, sed magis frigus, et praecipue fetae, quia gelici-€diosior hiemps conceptum uitiat. nec tamen ea sola creant €abortus, sed etiam glans cum citra satietatem data est. itaque €nisi potest adfatim praeberi, non est gregi permittenda. @@Tempus admissurae per autumnum fere ante mensem De-€cembrem praecipimus, ut iam propinquante uere gemmantibus €frutectis, cum primum siluae noua germinant fronde, partus €edatur. ipsum uero caprile uel naturali saxo uel manu constra-€tum eligi debet, quoniam huic pecori nihil substernitur diligens-€que pastor cotidie stabulum conuerrit nec patitur stercus aut €umorem consistere lutumue fieri, quae cuncta sunt capris inimica. parit autem, si est generosa proles, frequenter duos, @1 €non numquam trigeminos. pessima est fetura, cum matres €binae ternos haedos efficiunt; qui ubi editi sunt, eodem modo, €quo agni educantur, nisi quod magis haedorum lasciuia con-€pescenda et artius cohibenda est. tum super lactis abundan-€tiam samera uel cytisus aut hedera praebenda uel etiam cacu-€mina lentisci aliaeque tenues frondes obiciendae sunt. sed ex €geminis singula capita, quae uidentur esse robustiora, in sup-€plementum gregis reseruantur, cetera mercantibus traduntur. anniculae uel bimae capellae_nam utraque aetas partum €edit_submitti haedum non oportet, neque enim educare €nisi trima debet. sed anniculae confestim depellenda suboles, €bimae tam diu admittenda, dum possit esse uendibilis. nec €ultra octo annos matres seruandae sunt, quod adsiduo partu fatigatae steriles existant. magister autem pecoris acer, durus, €strenuus, laboris patientissimus, alacer atque audax esse debet, €ut qui per rupes, per solitudines, per uepres facile uadat et @1 €non ut alterius generis pastores sequatur, sed plerumque et €antecedat gregem. maxime strenuum pecus est capella praece-€dens; subinde quae incedit compesci debet, ne procurrat, sed €placide ac lente pabuletur, ut et largi sit uberis et non strigo-€sissimi corporis.  ôÿ@@@@{1Medicinae earum}1 @@Atque alia genera pecorum, cum pestilentia uexantur, €prius morbo et languoribus macescunt, solae capellae quam-€uis optimae atque hilares subito concidunt et uelut aliqua €ruina gregatim prosternantur. id autem accidere maxime €solet ubertate pabuli, quam ob rem, dum adhuc paucas pe-€stis perculit, omnibus sanguis detrahendus nec toto die pascen-dae, sed mediis quattuor horis intra saepta claudendae. sin €alius languor infestat, poculo medicantur harundinis et albae @1 €spinae radicibus, quas cum ferreis pilis diligenter contudimus, €admiscemus aquam pluuiatilem solamque potandam pecori €praebemus. quod si ea res aegritudinem non depellit, uendenda €sunt pecora uel, si neque id contingere potest, ferro necanda €saliendaque. mox interposito spatio conueniet olim gregem €reparare, nec tamen ante quam pestilens tempus anni, siue €id fuit hiemis, uertatur aestate siue autumnum uere mutetur. cum uero singulae morbo laborabunt, eadem remedia, quae €etiam ouibus, adhibebimus. nam cum distendetur aqua cutis, €quod uitium Graeci uocant $U(/DRWPA&, sub armo pellis leuiter €incisa perniciosum transmittat umorem, tum factum uulnus pice liquida curetur. cum effetae loca genitalia tumebunt @1 €aut secundae non responderint, defruti sextarius uel, cum id €defuerit, boni uini tantundem faucibus infundatur et natu-€ralia ceroto liquido repleantur. sed ne nunc singula persequar, €sicut in ouillo pecore praedictum est, caprino medebimur.  ôÿ@@@@{1De caseo faciendo}1 @@Casei quoque faciendi non erit omittenda cura utique €longinquis regionibus, ubi mulctram deuehere non expedit. €is porro si tenui liquore conficitur, quam celerrime uendendus €est, dum adhuc uiridis sucum retinet, si pingui et opimo, €longiorem patitur custodiam. sed lacte fieri debet sincero et €quam recentissimo_nam requietum uel aqua mixtum celeriter €acorem concipit_et id plerumque cogi agni aut haedi coagulo, €quamuis possit et agrestis cardui flore conduci et seminibus @1 €gneci nec minus ficulneo lacte, quod emittit arbor, si eius uiren-tem saucies corticem. uerum optimus caseus est, qui exi-€guum medicaminis habet. minimum autem coagulum recipit €sinum lactis argentei pondus denarii, nec dubium quin fici ramulis glaciatus caseus iucundissime sapiat. sed mulctra cum €est repleta lacte, non sine tepore aliquo debet esse, nec tamen €admouenda est flammis, ut quibusdam placet, sed haut pro-€cul igne constituenda, et confestim cum concreuit liquor, in þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¨ˆ“…fiscellas aut in calathos uel formas transferendus est. nam maxi-€me refert primo quoque tempore serum percolari et a concreta materia separari. quam ob causam rustici ne patiantur quidem €sua sponte pigro umore defluere, sed cum paulo solidius €caseus factus est, pondera superponunt, quibus exprimatur €serum; deinde ut formis aut calathis exemptus est, opaco ac €frigido loco, ne possit uitiari, quamuis mundissimis tabulis €conponitur, aspargitur tritis salibus, ut exsudet acidum li-€quorem, atque ubi duratus est, uehementius premitur, ut €conspissetur, et rursus torrido sale contingitur rursusque @1 ponderibus condensatur. hoc cum per dies nouem factum est, €aqua dulci abluitur et sub umbra cratibus in hoc factis ita €ordinatur, ne alter alterum caseus contingat et ut modice €siccetur, deinde quo tenerior permaneat, clauso neque uentis €obnoxio loco stipatur per conplura tabulata. sic neque fistu-€losus neque salsus neque aridus prouenit, quorum uitiorum €primum solet accidere si parum pressus, secundum si nimio sale inbutus, tertium si sole exustus est. hoc genus casei po-€test etiam trans maria permitti; nam is, qui recens intra paucos €dies absumi debet, leuiore cura conficitur, quippe fiscellis €exemptus in salem muriamque demittitur et mox in sole €paulum siccatur. non nulli ante quam pecus numellis induant, €uirides pineas nuces in mulctram demittunt et mox super eas €emulgent nec separant, nisi cum transmiserunt in formas €coactam materiam. ipsos quidam uirides conterunt nucleos et lacti permiscent atque ita congelant. sunt qui thymum @1 €contritum cribroque colatum cum lacte cogant. similiter €qualiscumque uelis saporis efficere possis, adiecto quod elegeris €condimento. illa uero notissima est ratio faciundi casei, quem €dicimus manu pressum, namque is paulum gelatus in mulctra, €dum est tepefacta, rescinditur et feruente aqua perfusus uel €manu figuratur uel buxeis formis exprimitur. est etiam non €ingrati saporis muria praeduratus atque ita malinis lignis uel €culmi fumo coloratus. sed iam redeamus ad originem.  ôÿ@@@@{1De subus}1 @@In omni genere quadripedum species maris diligenter €eligitur, quoniam frequentius patri similior est progenies quam €matri. quare etiam in suillo pecore probandi sunt totius quidem €corporis amplitudine eximii, sed qui quadrati potius quam longi €aut rotundi sint, uentre promisso, clunibus uastis nec proinde @1 €cruribus aut ungulis proceris, amplae et glandulosae ceruicis, €rostri breuis et resupini, maximeque ad rem pertinet quam salacissimos esse ineuntes. ab annicula aetate commode pro-€generant, dum quadrimatum agant, possunt tamen etiam se-€mestres inplere feminam. scrofae probantur longissimi status, €set ut sint reliquis membris similes descriptis uerribus. si regio €frigida et pruinosa est, quam durissimae densaeque et nigrae €setae grex eligendus est, si temperata atque aprica, glabrum pecus uel etiam pistrinale album potest pasci. femina sus €habetur ad partus edendos idonea fere usque in annos septem, €quae quanto fecundior est celerius senescit. annicula non €inprobe concipit, sed iniri debet mense Februario, quattuor €quoque mensibus feta quinto parere, cum iam herbae solidiores €sunt, ut et firma lactis maturitas porcis contingat et, cum @1 €desierint uberibus ali, stipula pascantur ceterisque leguminum caducis frugibus. hoc autem fit longinquis regionibus, ubi €nihil nisi submittere expedit, nam suburbanis lactens porcus €hara mutandus est; sic enim mater non educando labori sub-€trahitur celeriusque iterum conceptum partum edet, idque €bis anno faciet. mares uel cum primum ineunt semenstres aut €cum saepius progenerauerunt trimi aut quadrimi castrantur, ut possint pinguescere. feminis quoque uuluae ferro exulce-€rantur et cicatricibus clauduntur, ne sint genitales, quod facere €non intellego quae ratio compellat nisi penuria cibi. nam ubi €est ubertas pabuli, submittere prolem semper expedit. @@Omnem porro situm ruris pecus hoc usurpat, nam et €montibus et campis commode pascitur, melius tamen palustri-€bus agris quam sitientibus. nemora sunt conuenientissima, €quae uestiuntur quercu, subere, fago, cerris, ilicibus, oleastris, €termitibus, corulis pomiferisque siluestribus, ut sunt albae €spinae, Graecae siliquae, iuniperus, lotus, pampinus, cornus, @1 €arbutus, prunus et paliurus atque achrades piri. haec enim €diuersis temporibus mitescunt ac pene toto anno gregem saturant. at ubi penuria est arborum, terrenum pabulum €consectabimur et sicco limosum praeferemus, ut paludem €rimentur effodiantque lumbricos atque in luto uolutentur, €quod est huic pecudi gratissimum, quin et aquis abuti possint; €namque id fecisse maxime aestate profuit et dulcis eruisse €radiculas aquatilis siluae, tamquam scirpi iuncique et degene-ris harundinis, quam uulgus cannam uocant. nam quidem €cultus ager opimas reddit sues, cum est graminosus et pluribus €generibus pomorum consitus, ut per anni diuersa tempora €mala, pruna, pirum, multiformes nuces ac ficum praebeat. €nec tamen propter haec parcetur horreis, nam saepe de manu €dandum est, cum foris deficit pabulum, propter quod plurima €glans uel cisternis in aquam uel fumo tabulatis recondenda est. fabae quoque et similium leguminum, cum uilitas permittit, @1 €facienda est potestas et utique uere, dum adhuc lactent uiridia €pabula, quae subus plerumque nocent. itaque mane, prius €quam procedant in pascua, conditiuis cibis sustinendae sunt, €ne inmaturis herbis citetur aluus eoque uitio pecus emacietur, €nec ut ceteri greges uniuersi claudi debent, sed per porticus €harae faciendae sunt, quibus aut a partu aut etiam praegnates €includantur. nam praecipue sues cateruatim atque inconditae, €cum sint pariter inclusae, super alias aliae cubant et fetus elidunt. quare, ut dixi, iunctae parietibus harae construendae €sunt in altitudinem pedum quattuor, ne sus transsilire septa €queat; nam contegi non debet, ut a superiore parte custos €numerum porcorum recenseat et, si quem decumbens mater €oppresserit, cubanti subtrahat. sit autem uigilax, inpiger, €industrius, nauus; omnium quas pascit et matricum et mino- @1 €rum meminisse debet, ut uniuscuiusque partum consideret. €semper obseruet enitentem claudatque, ut in hara fetum edat. tum denotet protinus, quot et quales sunt nati, et curet, ne €quis sub nutrice aliena educetur, nam facillime porci, si euase-€rint haram, miscent se, et scrofa cum decubuit aeque alieno ac suo praebet ubera. itaque porculatoris maximum officium €est, ut unamquamque cum sua prole claudat. qui si memoria €deficitur, quo minus agnoscat cuiusque progeniem, pice liquida €eandem notam scrofae et porcis inponat, siue per litteras siue €per alias formas unumquemque fetum cum matre distinguat. €nam in maiore numero diuersis notis opus est, ne confundatur memoria custodis. at tamen quia id facere gregibus amplis €uidetur operosum, commodissimum est haras ita fabricare, €ut limen earum in tantam altitudinem consurgat, quantam @1 €possit nutrix euadere, lactens supergredi non possit. sic nec €alienus inrepit et in cubili suam quisque matrem nidus exspec-€tat, qui tamen non debet octo capitum numerum excedere, €non quia ignorem fecunditatem scrofarum maioris esse nume-€ri, sed quia celerrime fatiscit, quae pluris educat. atque eae, €quibus partus submittitur, cocto sunt hordeo sustinendae, ne €ad maciem summam perducantur et ex ea ad aliquam perni-ciem. diligens autem porculator frequenter suile conuerrit et €saepius haras, nam quamuis praedictum animal in pabula-€tionem spurce uersetur, mundissimum tamen cubile desiderat. €hic fere cultus est suilli pecoris recte ualentis; sequitur ut €dicamus, quae sit cura uitiosi.  ôÿ@@@@{1Medicinae earum}1 @@Febricitantium signa sunt, cum obstipae sues transuersa @1 €capita ferunt ac per pascua subito, cum paululum procurre-runt, consistunt et uertigine correptae concidunt. earum €notanda sunt capita, quam in partem proclinent, ut ex diuersa €parte de auricula sanguinem mittamus. item sub cauda duobus €digitis a clunibus intermissis uenam feriamus, quae est in eo €loco satis ampla, eamque sarmento prius oportet uerberari, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¨Š’†deinde ab ictu uirgae tumentem ferro rescindi detractoque sanguine conligari saligneo libro uel etiam ulmeo. quod cum €fecerimus, uno aut altero die sub tecto pecudem continebi-€mus et aquam modice calidam quantam uolent farinaeque €hordeaceae singulos sextarios praebebimus. strumosis sub €lingua sanguis mittendus est, qui cum profluxerit, sale €trito cum farina triticea confricari totum os conueniet. qui-€dam praesentius putant esse remedium, cum per cornum €singulis ternos cyathos gari demittunt. deinde fissas taleas €ferularum lineo funiculo religant et ita collo suspendunt, ut @1 strumae ferulis contingantur. nauseantibus quoque salutaris €habetur eburnea scobis sali fricto et fabae minute fresae €conmixta ieiunisque prius quam in pascua prodeant obiecta. €solet etiam uniuersum pecus aegrotare, ita ut emacietur nec €cibos capiat productumque in pascua medio campo procum-€bat et quodam ueterno pressum somnos aestiuo sub sole captet. quod cum facit, totus grex tecto clauditur stabulo atque €uno die abstinetur potione et pabulo. postridie radix anguinei €cucumeris trita et conmixta cum aqua datur sitientibus, quam €cum pecudes biberunt, nausea correptae uomitant atque expur-€gantur, omnique bile depulsa cicercula uel faba dura muria €consparsa, deinde sicut hominibus aqua calida potanda per-€mittitur. @@Sed cum omni quadripedi per aestatem sitis sit infesta, €tum suillo maxime est inimica. quare non ut capellam uel €ouem sic et hoc animal bis aquam duci praecipimus, sed si @1 €fieri potest, iuxta flumen aut stagnum per ortum Caniculae €detineri, quia cum sit aestuosissimum, non est contentum €potione aquae, nisi obesam inluuiem atque distentam pabulis €aluum demerserit ac refrigerauerit, nec ulla re magis gaudet quam riuis atque caenoso lacu uolutari. quod si locorum situs €repugnat, ut ita fieri possit, puteis extracta et large canalibus €inmissa praebenda sunt pocula, quibus nisi adfatim satiantur, €pulmonariae fiunt; isque morbus optime sanatur auriculis €inserta consiligine, de qua radicula diligenter ac saepius iam locuti sumus. solet etiam uitiosi splenis dolor eas infestare, €quod accidit, cum siccitas magna prouenit et, ut Bucolicum €loquitur poema, €@@@@strata iacent passim sua quaeque sub €@@@@@@@arbore poma. €nam pecus inexsatiabile suis dulcedinem pabuli consectantur €et supra modum aestate splenis incremento laborant. cui suc- @1 €curritur, si fabricentur canales tamaricis et rusco replean-€turque aqua et sitientibus admoueantur, quippe ligni sucus €medicabilis epotus intestinum tumorem compescit.  ôÿ@@@@{1De castratione}1 @@Castrationis autem in hoc pecore duo tempora seruantur, €ueris et autumni, et eius administrandae duplex ratio: prima €illa, quam iam tradidimus, cum duobus uulneribus inpressis €per unamquamque plagam singuli exprimuntur testiculi, altera €est speciosior, sed magis periculosa, quam tamen non omittam. cum uirilem partem utramque ferro reseratam detraxeris, per €inpressum uulnus scalpellum inserito et mediam quasi cutem, €quae interuenit duobus membris genitalibus, rescindito atque €uncis digitis alterum quoque testiculum educito; sic una fiet €cicatrix adhibitis ceteris remediis, quae prius docuimus. illud €autem, quod pertinet ad religionem patris familiae, non reti-cendum putaui: sunt quaedam scrofae, quae mandunt fetus €suos, quod cum fit, non habetur prodigium, nam sues ex €omnibus pecudibus inpatientissimae famis aliquando sic @1 €indigent pabuli, ut non tantum alienam, si liceat, subolem, €sed etiam suam consumant.  ôÿ@@@@{1De canibus}1 @@De armentis ceterisque pecudibus et magistris, per quos €quadripedum greges humana sollertia domi forisque curantur €atque obseruantur, nisi fallor, satis adcurate disserui. nunc €ut exordio priore sum pollicitus, de mutis custodibus loquar, €quamquam falso canis dicitur mutus custos. nam quis homi-€num clarius aut tanta uociferatione bestiam uel furem praedi-€cat quam iste latratu, quis famulus amantior domini, quis €fidelior comes, quis custos incorruptior, quis excubitor inueniri €potest uigilantior, quis denique ultor aut uindex constantior? €quare uel in primis hoc animal mercari tuerique debet agricola, €quod et uillam et fructus familiamque et pecora custodit. eius autem parandi tuendique triplex ratio est. namque unum €genus aduersus hominum insidias eligitur et id uillam quae-€que iuncta sunt uillae custodit, at alterum propellendis iniuriis €hominum ac ferarum et id obseruat domi stabulum, foris €pecora pascentia; tertium uenandi gratia conparatur idque @1 €non solum nihil agricolam iuuat, sed et auocat desidemque ab opere suo reddit. de uillatico igitur et pastorali dicendum est, €nam uenaticus nihil pertinet ad nostram professionem. €@@Villae custos eligendus est amplissimi corporis, uasti €latratus canorique, prius ut auditu maleficum, deinde etiam €conspectu terreat et tamen non numquam nec uisus quidem €horribili fremitu suo fuget insidiantem. sit autem coloris €unius, isque magis eligitur albus in pastorali, niger in uillatico, €nam uarius in neutro est laudabilis. pastor album probat, €quoniam est ferae dissimilis, magnoque opus interdum discri-€mine est in propulsandis lupis sub obscuro mane uel etiam crepusculo, ne pro bestia canem feriat. uillaticus, qui homi-€num maleficiis opponitur, siue luce clara fur aduenit, terri-€bilior niger conspicitur, siue noctu, ne conspiciatur quidem €propter umbrae similitudinem, quam ob rem tectus tenebris €canis tutiorem adcessum habet ad insidiantem. probatur €quadratus potius quam longus aut breuis, capite tam magno, €ut corporis uideatur pars maxima, deiectis et propendentibus @1 €auribus, nigris uel glaucis oculis acri lumine radiantibus, €amplo uillosoque pectore, latis armis, cruribus crassis et €hirtis, cauda breui, uestigiorum articulis et unguibus amplis-€simis, qui Graece $DRA/KES& appellantur. hic erit uillatici status praecipue laudandus. mores autem neque mitissimi nec rursus €truces atque crudeles, quod illi furem quoque adulantur, hi €etiam domesticos inuadunt. satis est seueros esse nec blandos, €ut non numquam etiam conseruos iratius intuantur, semper €excandescant in exteros. maxime autem debent in custodia €uigilantes conspici nec erronei, sed adsidui et circumspecti €magis quam temerarii. nam illi, nisi quod certum conpererunt, €non indicant, hi uano strepitu et falsa suspicione concitantur. haec idcirco memoranda credidi, quia non natura tantum, €sed etiam disciplina mores facit, ut et, cum emendi potestas €fuerit, eius modi probemus et, cum educabimus domi natos, talibus institutis formemus. nec multum refert, an uillatici @1 €corporibus graues et parum ueloces sint; plus enim comminus €et in gradu quam eminus et in spatioso cursu facere debent. €nam semper circa septa et intra aedificium consistunt, immo €ne longius quidem recedere debent satisque pulchre funguntur €officio, si et aduenientem sagaciter odorantur et latratu conter-€rent nec patiuntur propius accedere uel constantius adpropin-€quantem uiolenter inuadunt. primum est enim non adtemp-€tari, secundum est lacessitum fortiter et perseueranter uindi-€cari. atque haec de domesticis custodibus, illa de pastoralibus. @@Pecuarius canis neque tam strigosus aut pernix debet €esse, quam qui dammas ceruosque et uelocissima sectantur €animalia, nec tam obesus aut grauis quam uillae horreique €custos, sed et robustus nihilo minus et aliquatenus promptus ac strenuus, quoniam et ad rixam pugnamque nec minus ad €cursum conparatur, cum et lupi repellere insidias et raptorem @1 €ferum consequi fugientem praedamque excutere atque auferre €debeat. quare status eius longior productiorque ad hos casus €magis habilis est quam breuis aut etiam quadratus, quoniam, €ut dixi, non numquam necessitas exigit celeritate bestiam €consectandi. ceteri artus similes membris uillatici canis aeque €probantur. @@Cibaria fere eadem sunt utrique generi praebenda. nam si €tam laxa rura sunt, ut sustineant pecorum greges, omnis sine €discrimine hordeacea farina cum sero commode pascit. sin €autem surculo consitus ager sine pascuo est, farreo uel triti-€ceo pane satiandi sunt, admixto tamen liquore coctae fabae, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ·¨Œ˜Š†sed tepido, nam feruens rabiem creat. @@Huic quadripedi neque feminae neque mari nisi post an-€num permittenda uenus est, quae si teneris conceditur, carpit €et corpus et uires animosque degenerat. primus effetae partus €amouendus est, quoniam tiruncula nec recte nutrit et educatio @1 €totius habitus aufert incrementum. mares iuueniliter usque €in annos decem progenerant, post id tempus ineundis feminis €non uidentur habiles, quoniam seniorum pigra suboles existit. €feminae concipiunt usque in annos nouem nec sunt utiles post decimum. catulos sex mensibus primis, dum corroborentur, €emitti non oportet nisi ad matrem lusus ac lasciuiae causa. €postea catenis per diem continendi et noctibus soluendi, nec €umquam eos, quorum generosam uolumus indolem conser-€uare, patiemur alienae nutricis uberibus educari, quoniam €semper et lac et spiritus maternus longe magis ingenii atque incrementa corporis auget. quod si et feta lacte deficitur, €caprinum maxime conueniet praeberi catulis, dum fiant €mensum quattuor. €@@Nominibus autem non longissimis appellandi sunt, quo €celerius quisque uocatus exaudiat, nec tamen breuioribus quam €quae duabus syllabis enuntiantur, sicuti Graecum est $*SKU/LAC&, @1 €Latinum Ferox, Graecum $*LA/KWN&, Latinum Celer, uel femina, €ut sunt Graeca $*SPOUDH/&, $*)ALKH/&, $*(RW/MH&, Latina Lupa, Cerua, Tigris. catulorum caudas post diem quadragensimum, quam €sint editi, sic castrare conueniet. neruus est, qui per articulos €spinae prorepit usque ad ultimam partem caudae; is mordicus €conprehensus et aliquatenus eductus abrumpitur, quo facto €neque in longitudinem cauda foedum capit incrementum, et, €ut plurimi pastores adfirmant, rabies arcetur, letifer morbus €huic generi.  ôÿ@@@@{1Medicinae eorum}1 @@Fere autem per aestatem sic muscis aures canum exulce-€rantur, saepe ut totas amittant; quod ne fiat, amaris nucibus €contritis linendae sunt. quod si ulceribus iam praeoccupatae €fuerint, coctam picem liquidam suillae adipi mixtam uulneri-€bus stillari conueniet. hoc eodem medicamine contacti ricini €decidunt, nam manu non sunt uellendi, ne, ut et ante praedixe-ram, faciant ulcera. pulicosae cani remedia sunt siue cyminum @1 €tritum pari pondere cum ueratro aquaque mixtum et inlitum €seu cucumeris anguinei sucus uel, si haec non sunt, uetus €amurga per totum corpus infusa. si scabies infestauit, gypsi €et sesami tantundem conterito et cum pice liquida permisceto €uitiosamque partem linito, quod medicamentum putatur etiam €hominibus esse conueniens. eadem pestis si fuerit uehementior, €cedrino liquore aboletur; reliqua uitia, sicut in ceteris animali-€bus praecepimus, curanda erunt. @@Hactenus de minore pecore. mox de uillaticis pastionibus, €quae continent uolucrum pisciumque et siluestrium quadri-€pedum curam, sequente uolumine praecipiemus. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER OCTAVVS €@@@@DE VILLATICIS PASTIONIBVS AVIARIVS ET PISCATOR}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER OCTAVVS HAEC CONTINET}1 ‘I. De cortalibus gallinis nutriendis et gallinariis con-€stituendis. II. De seruandis ouis. III. De gallinis farciendis. IIII. De palumbis et columbis farciendis. V. De columbariis constituendis. @1 VI. De turturibus. VII. De turdis. VIII. De pauonibus. VIIII. De Numidicis et rusticis gallinis. X. De anseribus. XI. De anatibus. XII. De piscinis faciendis et piscibus alendis. @1 ¡@@Quae fere consummabant, Publi Siluine, ruris expe[2d]2iendi €scientiam, quaeque pecuariae negotiationis exigebat ratio, sep-€tem memorauimus libris. hic nunc sequentis numeri titulum pos-€sidebit, nec quia proximam propriamque rustici curam deside-€rent ea quae dicturi sumus, sed quia non alio loco quam in agris €aut uillis debeant administrari. et tamen agrestibus magis quam urbanis prosint, quippe uillaticae pastiones sicut pecuariae non €minimam colono stipem conferunt, cum et auium stercore €macerrimis uineis et omni surculo atque aruo medeantur, et €eisdem familiarem focum mensamque pretiosis dapibus opulen-€tent, postremo uenditorum animalium pretio uillae reditum €augeant. quare de hoc quoque genere pastionis dicendum censui. @@Est autem id fere uel in uilla uel circa uillam. in uilla est quod €appellant Graeci $O)RNEIQW=NES KAI\ PERISTEREW=NES&, atque etiam, cum @1 €datur liquoris facultas, $I)XQUOTROFEI=A& sedula cura exercentur. ea €sunt omnia, ut Latine potius loquamur, sicut auium cohortalium €stabula nec minus earum, quae conclauibus septae saginantur, uel aquatilium animalium receptacula. rursus circa uillam €ponuntur $MELISSW=NES KAI\ XHNOBO/SKIA&, quin etiam $LAGOTROFEI=A €studiose administrantur; quae nos similiter appellamus apum €cubilia, apiaria, uel nantium uolucrum, quae stagnis piscinisque €laetantur, auiaria, uel etiam pecudum siluestrium, quae nemori-€bus clausis custodiuntur, uiuaria.  @@Prius igitur de his praecipiam, quae intra septa uillae pas-€cuntur. ac de aliis quidem forsitan ambigatur an sint agres-€tibus possidenda, gallinarum uero plerumque agricolae cura sol-€lemnis est. earum genera sunt uel chortalium uel rusticarum uel €Africanarum. @8 ôÿ@@@@{1De chortalibus gallinis}1 @8 chortalis est auis quae uulgo per omnes fere uillas €conspicitur, rustica, quae non dissimilis uillaticae per aucupem €decipitur_eaque plurima est in insula quam nauitae Ligu-€stico mari sitam producto nomine alitis Gallinariam uoci- @1 €tauerunt. Africana est quam plerique Numidicam dicunt, €$*MELEA/GRIDI& similis, nisi quod rutilam galeam et cristam capite €gerit, quae utraque sunt in Meleagride caerulae. @@Sed ex his tribus generibus chortales feminae proprie appel-€lantur gallinae, mares autem galli, semimares capi, qui hoc €nomine uocantur cum sint castrati libidinis abolendae causa. €nec tamen id patiuntur amissis genitalibus, sed ferro candente €calcaribus inustis, quae cum ignea ui consumpta sunt, facta ulcera dum consanescant, figulari creta linuntur. huius igitur €uillatici generis non spernendus est reditus, si adhibeatur €educandi scientia, quam plerique Graecorum et praecipue cele-€brauere Deliaci. sed et hi, quoniam procera corpora et animos €ad proelia pertinacis requirebant, praecipue Tanagricum genus €et Rhodium probabant, nec minus Calcidicum et Medicum, quod ab imperito uulgo littera mutata Melicum appellatur. nobis €nostrum uernaculum maxime placet, omisso tamen illo studio @1 €Graecorum, qui ferocissimum quemque alitem certaminibus et €pugnae praeparabant. nos enim censemus instituere uectigal €industrii patrisfamiliae, non rixiosarum auium lanistae, cuius €plerumque totum patrimonium, pignus aleae, uictor galli-€naceus pyctes abstulit. @@Igitur cui placebit sequi nostra praecepta, consideret oportet €primum quam multas et cuiusmodi parare debeat matrices, €deinde qualiter eas tutari et pascere, mox quibus anni tempo-€ribus earum partus excipere, tum demum ut incubent et ex-€cludant efficere, postremo ut commode pulli educentur operam €dare. his enim curis et ministeriis exercetur ratio chortalis, quam Graeci uocant $O)RNIQOTROFI/AN&. parandi autem modus est €ducentorum capitum, quae pastoris unius curam distendant, €dum tamen anus sedula uel puer adhibeatur custos uagantium, €ne obsidiis hominum aut insidiatorum animalium diripiantur. €mercari porro nisi fecundissimas aues non expedit. eae sint €rubicundae uel infuscae plumae nigrisque pinnis, ac si fieri @1 €poterit, omnes huius et ab hoc proximi coloris eligantur. sin €aliter, uitentur albae, quae fere cum sint molles ac minus uiuaces, €tum ne fecundae quidem facile reperiuntur, atque etiam con-€spicuae propter insigne candoris ab accipitribus et aquilis saepius abripiuntur. sint ergo matrices robii coloris, quadratae, €pectorosae, magnis capitibus, rectis rutilisque cristulis, albis €auribus, et sub hac specie quam amplissimae, nec paribus €unguibus; generosissimaeque creduntur quae quinos habent €digitos, sed ita ne cruribus emineant transuersa calcaria. nam €quae hoc uirile gerit insigne, contumax ad concubitum dedig-€natur admittere marem, raroque fecunda etiam cum incubat, €calcis aculeis oua perfringit. @@Gallinaceos mares nisi salacissimos habere non expedit. atque þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¢˜‰‚in his quoque sicut feminis idem color, idem numerus unguium, €status altior quaeritur; sublimes sanguineaeque nec obliquae €cristae, rauidi uel nigrantes oculi, breuia et adunca rostra, €maximae candidissimaeque aures, paleae ex rutilo albicantes, €quae uelut incanae barbae dependent; iubae deinde uariae uel ex auro flauae, per colla ceruicesque in umeros diffusae; tum @1 €lata et musculosa pectora, lacertosaeque similes brachiis alae; €tum procerissimae caudae duplici ordine singulis utrimque €prominentibus pinnis inflexae; quin etiam uasta femina et €frequenter horrentibus plumis hirta, robusta crura nec longa sed infestis uelut sudibus nocenter armata. mores autem, quamuis €non ad pugnam neque ad uictoriae laudem praeparentur, maxime €tamen generosi probantur, ut sint elati, alacres, uigilaces et ad €saepius canendum prompti, nec qui facile terreantur. nam €interdum resistere debent et protegere coniugalem gregem, quin €et attollentem minas serpentem uel aliud noxium animal inter-€ficere. @@Talibus autem maribus quinae singulis feminae comparantur. €nam Rhodii generis aut Medici propter grauitatem neque patres €nimis salaces nec fecundae matres, quae tamen ternae singulis €maritantur. et cum pauca oua posuerunt, inertes ad incubandum €multoque magis ad excludendum, raro fetus suos educant. itaque €quibus cordi est ea genera propter corporum speciem possidere, €cum exceperunt oua generosarum, uulgaribus gallinis subiciunt, ut ab his excusi pulli nutriantur. Tanagrici plerumque Rhodiis €et Medicis amplitudine pares non multum moribus a uernaculis €distant, sicut et Calcidici. omnium tamen horum generum nothi €sunt optimi pulli, quos conceptos ex peregrinis maribus nostra- @1 €tes ediderunt, et salacitatem fecunditatemque uernaculam reti-nent. pumileas aues, nisi quem humilitas earum delectat, nec €propter fecunditatem nec propter alium reditum nimium probo, €tam hercule quam nec pugnacem nec rixosae libidinis marem. €nam plerumque ceteros infestat, et non patitur inire feminas, cum ipse pluribus sufficere non queat. inpedienda est itaque €procacitas eius anpullaceo corio, quod cum in orbiculum for-€matum est, media pars eius rescinditur, et per excisam partem €galli pes inseritur, eaque quasi compede cohibentur feri mores. €@@Sed, ut proposui, iam de tutela generis uniuersi praecipiam.  ôÿ@@@@{1De gallinariis}1 @@Gallinaria constitui debent parte uillae quae hibernum spectat €orientem. iuncta sint ea furno uel culinae, ut ad auem perueniat €fumus, qui est huic generi praecipue salutaris. totius autem of-€ficinae, id est ornitonis, tres continuae extruuntur cellae, quarum, sicuti dixi, perpetua frons orientem sit obuersa. in ea €deinde fronte exiguus detur unus omnino aditus mediae cellae, €quae ips[2a]2, e tribus minima, esse debet in altitudinem et quo-€queuersus pedes septem. in ea singuli dextro laeuoque pariete @1 €aditus ad utramque cellam faciundi sunt, iuncti parieti qui est €intrantibus aduersus. huic autem focus applicetur tam longus, €ut nec inpediat praedictos aditus et ab eo fumus perueniat in €utramque cellam; eaeque longitudinis et altitudinis duodenos €pedes habeant, nec plus latitudinis quam media. @@Sublimitas diuidatur tabulatis, quae super se quaternos et €infra septenos liberos pedes habeant, quoniam ipsa singulos €occupant. utraque tabulata gallinis seruire debent, et ea paruis €ab oriente singulis inluminari fenestellis, quae et ipsae matu-€tinum exitum praebeant auibus ad cohortem, nec minus ues-€pertinum introitum. sed curandum erit ut semper noctibus clau-dantur, quo tutius aues maneant. infra tabulata maiores fene-€stellae aperiantur, et eae clatris muniantur, ne possint noxia €inrepere animalia, sic tamen ut inlustria sint loca, quo com-€modius habitet auiarius, qui subinde debet speculari aut in-€cubantis aut parturientis fetas. nam etiam in his ipsis locis ita €crassos parietes aedificare conuenit, ut excisa per ordinem €gallinarum cubilia recipiant, in quibus aut oua edantur aut @1 €excludantur pulli. hoc enim et salubrius et elegantius est quam €illud quod quidam faciunt, ut palis in parietis uehementer actis uimineos qualos superponant. siue autem parietibus ita ut €diximus cauatis aut qualis uimineis praeponenda erunt uesti-€bula, per quae matrices ad cubilia uel pariendi uel incubandi €causa perueniant. neque enim debent ipsis nidis inuolare, ne €dum adsiliunt pedibus oua confringant. @@Ascensus deinde auibus ad tabulata per utramque cellam €datur, iunctis parieti modicis asserculis, qui paulum formatis €gradibus asperantur, ne sint aduolantibus lubrici. sed ab chorte €forinsecus praedictis fenestellis scandulae similiter iniungantur, €quibus inrepant aues ad requiem nocturnam. maxime autem €curabimus ut et haec auiaria et cetera, de quibus mox dicturi €sumus, intrinsecus et extrinsecus poliantur opere tectorio, ne €quae ad aues feles habeant aut coluber adcessum, tum et aeque €noxiae prohibeantur pestes. @@Tabulatis insistere dormientem auem non expedit, ne suo €laedatur stercore, quod cum pedibus uncis adhaesit, podagram €creat. ea pernicies ut euitetur, perticae dolantur in quadrum, @1 €ne teres leuitas earum supersilientem uolucrem non recipiat €conquadratae deinde foratis duobus aduersis parietibus in-€duuntur, ita ut a tabulato pedalis altitudinis et inter se bipedali €latitudinis spatio distent. @@Haec erit cohortalis officinae dispositio. ceterum cohors ipsa, €per quam uagantur, non tam stercore quam uligine careat. nam €plurimum refert aquam non esse in ea nisi in uno loco quam €bibant, eaque mundissima; stercorosa pituitam concitat. puram €tamen seruare non possis nisi clausam uasis in hunc usum €fabricatis. sunt autem qui aut aqua replentur aut cibo plumbei €canales, quos magis utiles esse ligneis aut fictilibus conpertum est. hi superpositis operculis clauduntur, et a lateribus super €mediam partem altitudinis per spatia palmaria modicis forantur €cauis, ita ut auium capita possint admittere. nam nisi operculis €muniantur, quantulumcumque aquae uel ciborum inest pedibus €euerritur. sunt qui a superiore parte foramina ipsis operculis €inponant, quod fieri non oportet. nam supersiliens auis proluuie €uentris cibos et aquam conspurcat. @1  ôÿ@@@@{1De cibariis gallinarum}1 @@Cibaria gallinis praebentur optima pinsitum hordeum et €uicia, nec minus cicercula, tum etiam milium aut panicum. sed €haec ubi uilitas annonae permittit; ubi uero ea est carior, €excreta tritici minuta commode dantur. nam per se id fru-€mentum, etiam quibus locis uilissimum est, non utiliter prae-€betur, quia obest auibus. potest etiam lolium decoctum obici, €nec minus furfures modice a farina excreti, qui si nihil habent farris, non sunt idonei, nec tamen appetuntur ieiunis. cytisi €folia seminaque maxime probantur et sunt huic generi gratis-€sima, neque est ulla regio in qua non possit huius arbusculae €copia esse uel maxima. uinacea quamuis tolerabiliter pascant €dari non debent, nisi quibus anni temporibus auis fetum non edit, nam et partus raros et oua faciunt exigua. sed cum plane €post autumnum cessa[n]t a fetu, potest hoc cibo sustineri. €@@Ac tamen quaecumque dabitur esca per cohortem uagantibus, €die incipiente et iam in uesperum declinato, bis diuidenda est, €ut et mane non protinus a cubili latius euagentur, et ante €crepusculum propter cibi spem temperius ad officinam redeant, @1 €possintque numerus capitum saepius recognosci. nam uolatile €pecus facile custodiam pastoris decipit. @@Siccus etiam puluis et cinis, ubicumque cohortem porticus uel €tectum protegit, iuxta parietem reponendus est, ut sit quo aues €se perfundant. nam his rebus plumam pinnasque emundant, si €modo credimus Ephesio Heraclito, qui ait sues caeno, chortales €aues puluere lauari. @@Gallina post primam emitti et ante horam diei undecimam €claudi debet, cuius uagae cultus hic quem diximus erit. nec €tamen alius clausae, nisi quod ea non emittetur, sed intra €ornithonem ter die pascitur maiore mensura. nam singulis €capitibus quaterni cyathi diurna cibaria sunt, cum uagis bini praebeantur. habeat tamen etiam clausa oportet amplum uesti-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¤–‚bulum quo prodeat et ubi apricetur, idque sit retibus munitum, €ne aquila uel accipiter inuolet. €@@Quas inpensas et curas, nisi locis quibus harum rerum €uigent pretia, non expedit adhiberi. antiquissima est autem @1 €cum omnibus pecoribus tum in hoc fides pastoris, qui nisi eam €domino seruat, nullius ornithonis quaestus uincit inpensas. €@@De tutela satis dictum est, nunc reliquum ordinem perse-€quemur.  @@Confecta bruma parere fere id genus auium consueuit. atque €earum quae sunt fecundissimae locis tepidioribus circa Kalendas €Ianuarias oua edere incipiunt, frigidis autem regionibus eodem €mense post Idus. sed cibis idoneis fecunditas earum elicienda est, quo maturius partum edant. optime praebetur ad satietatem €hordeum semicoctum, nam et maius facit ouorum incrementum €et frequentiores partus, et is cibus quasi condiendus est interiectis €cythisi foliis ac semine eiusdem, quae maxime putantur augere €fecunditatem auium. modus cibariorum sit, ut dixi, uagis €binorum cyathorum hordei. aliquid tamen admiscendum erit €cytisi, uel si id non fuerit, uiciae aut milii. @@Curae autem debebit esse custodi, cum parturient aues, ut €habeant quam mundissimis paleis constrata cubilia, quae €subinde conuerrat, et alia stramenta quam recentissima re- @1 €ponat. nam pulicibus atque aliis similibus replentur, quae €secum affert auis, cum ad idem cubile reuertitur. adsiduus €autem debet esse custos et speculari parientes, quod se facere €gallinae testantur crebris singultibus interiecta uoce acuta. obseruare itaque dum edant oua et confestim circumire opor-€tebit cubilia, ut quae nata sunt recolligantur, notenturque quae €quoque die sunt edita, et quam recentissima supponantur €gluttientibus (sic enim rustici appellant auis eas quae uolunt €incubare), cetera uel reponantur uel aere mutentur. aptissima €porro sunt ad excludendum recentissima quaeque. possunt €tamen etiam requieta subponi, dum ne uetustiora sint quam dierum decem. fere autem cum primum partum consum-€mauerunt gallinae, incubare cupiunt ab Idibus Ianuariis. quod €facere non omnibus permittendum est, quoniam quidem nouellae @1 €magis edendis quam excudendis ouis utiliores sunt, inhibeturque cupiditas incubandi pinnula per nares traiecta. ueteranas igitur €auis ad hanc rem eligi oportebit, quae iam saepius id fecerint, €moresque earum maxime pernosci, quoniam aliae melius ex-€cudant, aliae editos pullos commodius educent. at e contrario €quaedam et sua et aliena oua comminuunt atque consumunt, €quod facientem protinus summouere conueniet. @@Pulli autem duarum aut trium auium excusi, dum adhuc €teneri sunt, ad unam quae est melior nutrix transferri debent, €sed primo quoque die, dum mater suos et alienos propter €similitudinem dinoscere non potest. uerumtamen seruari €oportet modum, neque enim debet maior esse quam triginta €capitum. negant enim hoc ampliorem gregem posse ab una €nutriri. @@Numerus ouorum quae subiciuntur inpar obseruatur nec €semper idem. nam primo tempore, id est mense Ianuario, €quindecim nec umquam plura subici debent, Ma[2rt]2io nouem €nec his pauciora, undecim Aprili, tota deinde aestate usque in @1 €Kalendas Octobris tredecim. postea superuacua est huius rei cura, quod frigoribus exclusi pulli plerumque intereant. multi €tamen etiam ab aestiuo solstitio non putant bonam pulla-€tionem, quod ab eo tempore, etiam si facile educationem €habent, iustum tamen non capiunt incrementum. uerum subur-€banis locis, ubi a matre pulli non exiguis pretiis ueneunt, pro-€banda est aestiua educatio. semper autem cum supponuntur €oua, considerari debebit ut luna crescente ab decima usque ad €quintam decimam id fiat. nam et ipsa suppositio per hos fere €dies est commodissima, et sic administrandum est ut rursus €cum excluduntur pulli luna crescat. @@Diebus quibus animantur oua et in speciem uolucrum con-€formantur, ter septenis opus est gallinaceo generi, at pauonino €et anserino paulo amplius ter nouenis. quae si quando fuerint €supponenda gallinis, prius eas incubare decem diebus fetibus €alienigenis patiemur. tum demum sui generis quattuor oua, nec €plura quam quinque fouenda recipient, sed et haec quam @1 maxima, nam ex pusillis aues minutae nascuntur. cum deinde €quis uolet quam plurimos mares excudi, longissima quaeque et €acutissima oua subiciet, et rursus cum feminas quam rutundis-€sima. ‰…ô@@@@{1De suppositione ouorum}1 …@@Subponendi autem consuetudo tradita est ab his qui religio-€sius haec administrant eiusmodi: primum quam secretissima €cubilia legunt, ne incubantes matrices ab aliis auibus inquie-€tentur; deinde antequam consternant ea, diligenter emundant, €paleasque, quas substraturi sunt, sulpure et bitumine atque €ardente teda perlustrant et expiatas cubilibus iniciunt, ita €factis concauatis nidis, ne aduolantibus aut etiam desilientibus decidant oua. plurimi etiam infra cubilium stramenta graminis €aliquid et ramulos lauri nec minus alii capita cum clauis ferreis €subiciunt. quae cuncta remedio creduntur esse aduersus tonitrua, €quibus uitiantur oua pullique semiformes interimuntur, ante-quam toti partibus suis consummentur. seruat autem qui @1 €subicit ne singula in cubili manu conponat, sed totum ouorum €numerum in alueolum ligneum conferat. deinde uniuersum €leuiter in praeparatum nidum transfundat. @@Incubantibus autem gallinis iuxta ponendus est cibus, ut €saturae studiosius nidis inmorentur, neue longius euagatae €refrigerent oua. quae quamuis pedibus ipsae conuertant, €auiarius tamen, cum desilierint matres, circumire debet ac €manu uersare, ut aequaliter calore concepto facile animentur, €quin etiam, si qua unguibus laesa uel fracta sunt, ut remoueat, €idque cum fecerit duodeuiginti diebus, undeuicesimo animad-€uertat an pulli rostellis oua pertuderint, et auscultetur si €pipant. nam saepe propter crassitudinem putamina[rum] rumpere non queunt. itaque haerentis pullos manu eximere €oportebit et matri fouendos subicere, idque non amplius triduo €facere. nam post unum et uicesimum diem silentia oua carent @1 €animalibus, eaque remouenda sunt, ne incubans inani spe €diutius retineatur effeta. €@@Pullos autem non oportet singulos, ut quisque natus sit, €tollere, sed uno die in cubili sinere cum matre et aqua ciboque €abstinere, dum omnes excudantur. postero die, cum grex fuerit effectus, hoc modo deponatur: cribro uiciario uel etiam €loliario, qui iam fuerit in usu, pulli superponantur, deinde pulei €surculis fumigentur. ea res uideatur prohibere pituitam, quae €celerrime teneros interficit. @@Post hoc cauea cum matre cludendi sunt, et farre hordeaceo €cum aqua incocto uel adoreo farre uino resperso modice alendi. €nam maxime cruditas uitanda est. et ob hoc iam tertia die €cauea cum matre continendi sunt, priusque quam emittantur €ad recentem cibum, singuli temptandi ne quid hesterni habeant €in gutture. nam nisi uacua est ingluuies, cruditatem significat, €abstinerique debent dum concoquant. @1 @@Longius autem non est permittendum teneris euagari, sed €circa caueam continendi sunt et farina hordeacea pascendi, dum €corroborentur; cauendumque ne a serpentibus adflentur, quarum €odor tam pestilens est ut interimat uniuersos. id uitatur €saepius incenso cornu ceruino uel galbano uel muliebri capillo, €quorum omnium fere nidoribus praedicta pestis summouetur. sed et curandum erit ut tepide habeantur, nam nec calorem nec €frigus sustinent. optimumque est intra officinam clausos haberi €cum matre, et post quadragesimum diem potestatem uagandi €fieri. sed primis quasi infantiae diebus pertractandi sunt, €plumulaeque sub cauda clunibus detrahendae, ne stercore conquinatae durescant et naturalia praecludant. quod quamuis €caueatur, saepe tamen euenit ut aluus exitum non habeat. €itaque pinna pertunditur, et iter digestis cibis praebetur. €@@Saepe etiam ualidioribus factis atque ipsis matribus etiam €uitanda pituitae pernicies erit. quae ne fiat, mundissimis uasis @1 €et quam purissimam praebebimus aquam. nec minus gallinaria semper fumigabimus et emundata stercore liberabimus. quod si €tamen pestis permanserit, sunt qui micas alii tepido madefaciant €oleo et faucibus inferant. quidam hominis urina tepida rigant þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¥˜•„ora, et tamdiu conprimunt dum eas amaritudo cogat per nares €emoliri pituitae nauseam. uua quoque, quam Graeci $A)GRI/AN €$STAFULH/N& uocant, cum cibo mixta prodest, uel eadem pertrita €et cum aqua potui data. @@Atque haec remedia mediocriter laborantibus adhibentur. €nam si pituita circumuenit oculos et iam cibos auis respuit, €ferro rescinduntur genae, et coacta sub oculis sanies omnis €exprimitur. atque ita paulum triti salis uulneribus infria[n]tur. id porro uitium maxime nascitur cum frigore et penuria cibi €laborant aues, item cum per aestatem consistens in cohortibus €fuit aqua, item cum ficus aut uua inmatura nec ad satietatem €permissa est, quibus scilicet cibis abstinendae sunt aues. €eosque ut fastidiant efficit uua labrusca de uepribus inmatura @1 €lecta, quae cum hordeo triticeo minuto cocta obicitur esurienti-€bus, eiusque sapore offensae aues omnem spernantur uuam. €similis ratio est etiam caprifici, quae decocta cum cibo praebetur €auibus, et ita fici fastidium creat. @@Mos quoque, sicut in ceteris pecudibus, eligendi quamque €optimam et deteriorem uendendi seruetur etiam in hoc genere, €ut per autumni tempus omnibus annis, cum fructus earum €cessat, numerus quoque minuatur. summouebimus autem €ueteres, id est quae trimatum excesserunt, item quae aut €parum fecundae aut parum bonae nutrices sunt, praecipue quae €oua uel sua uel aliena consumunt, nec minus quae uelut mares €cantare coeperunt, item serotini pulli, qui a solstitio nati €capere iustum incrementum non potuerunt. in masculis non €eadem ratio seruabitur, sed tamdiu custodiemus generosos €quamdiu feminas inplere potuerunt. nam rarior est in his auibus €mariti bonitas. @@Eodem quoque tempore cum parere desinent aues, id est ab €Idibus Nouembribus, pretiosiores cibi subtrahendi sunt et €uinacea praebenda, quae satis commode pascunt, adiectis inter-€dum tritici excrementis. @1  ôÿ@@@@{1De seruandis ouis}1 @@Ouorum quoque longioris temporis custodia non aliena est €huic curae; quae commode seruantur per hiemem, si paleis €obruas, aestate, si furfuribus. quidam prius trito sale sex horis €adoperiunt, deinde eluunt, atque ita paleis ac furfuribus obruunt. €nonnulli solida, multi etiam fresa faba coaggerant, alii salibus integris adoperiunt, alii muria tepefacta durant. sed omnis sal, €quemadmodum non patitur putrescere, ita minuit oua, nec €sinit plena permanere, quae res ementem deterret. itaque ne in €muriam quidem qui demittunt, integritatem ouorum conseruant.  ôÿ@@@@{1De farturis}1 @@Pinguem quoque facere gallinam, quamuis fartoris, non €rustici sit officium, tamen quia non aegre contingit, prae-€cipiendum putaui. locus ad hanc rem desideratur maxime calidus €et minimi luminis, in quo singulae caueis angustioribus uel €sportis inclusae pendeant aues, sed ita coartatae ne uersari possint. uerum habeant ex utraque parte foramina, unum quo €caput exeratur, alterum quo cauda clunesque, ut et cibos capere €possint et eos digestos sic edere ne stercore coinquinentur. @1 €substernantur autem mundissimae paleae uel molle foenum, id €est cordum. nam si dure cubant, non facile pinguescunt. pluma €omnis e capite et sub alis atque clunibus detergetur, illic ne €peduculum creet, hic ne stercore loca naturalia exulceret. @@Cibus autem praebetur hordeacea farina, quae cum est aqua €consparsa et subacta, formantur offae, quibus auis saliuatur. €hae tamen primis diebus dari parcius debent, dum plus con-€coquere consuescant. nam cruditas maxime uitanda est, tantum-€que praebendum quantum digerere possint. neque ante recens €admouenda est quam temptato gutture apparuerit nihil ueteris escae remansisse. cum deinde satiata est auis, paululum de-€posita cauea dimittitur, et ita ne euagetur, sed potius, si quid €est quod eam stimulet aut mordeat, rostro persequatur. €@@Haec fere communis est cura farcientium. nam illi qui uolunt €non solum opimas sed etiam teneras auis efficere, mulsea re- @1 €centi aqua praedicti generis farinam conspargunt, et ita far-€ciunt. nonnulli tribus aquae partibus, unam boni uini miscent, €madefactoque triticeo pane obesant auem, quae prima luna €(quoniam id quoque custodiendum est) saginari coepta uicen-sima pergliscit. sed si fastidiet cibum, totidem diebus minuere €oportebit quot iam farturae processerint, ita tamen ne tempus €omne opimandi quintam et uicesimam lunam superueniat. €antiquissimum est autem maximam quamque auem lautioribus €epulis destinare. sic enim digna merces sequitur operam et €inpensam.  ôÿ@@@@{1De palumbis et columbis farciendis}1 @@Hac eadem ratione palumbos columbosque cellares pinguis-€simos facere contingit. neque est tamen in columbis farciendis €tantus reditus quantus in educandis. nam etiam horum pos-€sessio non abhorret a cura boni rustici. sed id genus minore €tutela pascitur longinquis regionibus, ubi liber egressus auibus @1 €permittitur, quoniam uel summis turribus uel editissimis €aedificiis adsignatas sedes frequentant patentibus fenestris, per quas ad requirendos cibos euolitant. duobus tamen aut €tribus mensibus adceptant conditiua cibaria, ceteris se ipsas €pascunt seminibus agrestibus. sed hoc suburbanis locis facere €non possunt, quoniam intercipiuntur uariis aucupum insidiis. €itaque clausae intra tectum pasci debent, nec in plano uillae €loco, nec in frigido, sed in edito fieri tabulatum oportet, quod aspiciat hibernum meridiem. eiusque parietes, ne iam dicta €iteremus, ut in ornithone praecepimus, continuis cubilibus €excauentur, uel si non ita conpetit, paxillis adactis tabulae €superponantur, quae uel loculamenta quibus nidificent aues, €uel fictilia columbaria recipient, praepositis uestibulis per quae €ad cubilia perueniant. €@@Totus autem locus et ipsae columbarum cellae poliri debent €albo tectorio, quoniam eo colore praecipue delectantur hoc genus auium, nec minus extrinsecus leuigari parietes, maxime €circa fenestram. ea sit ita posita ut maiorem partem hiberni €diei solis admittat, habeatque adpositam satis amplam caueam @1 €retibus emunitam, quae excludat accipitres et recipiat egre-€dientis ad apricationem columbas, nec minus in agros emittat €matrices quae ouis uel pullis incubant, ne quasi graui perpetuae custodiae seruitio contristatae senescant. nam cum paulum €circa aedificia uolitauerunt, exhilaratae recreantur, et ad €foetus suos uegetiores redeunt, propter quos ne longius quidem €euagari aut fugere conantur. €@@Vasa quibus aqua praebetur similia esse debent gallinariis, €quae colla bibentium admittant et cupientis lauari propter an-€gustias non recipiant. nam id facere eas nec ouis nec pullis, €quibus plerumque incubant, expedit. @@Ceterum cibos iuxta parietem conueniet spargi, quoniam fere €partes eae columbarii carent stercore. commodissima cibaria €putantur uicia uel eruum, tum etiam lenticula, milium, lolium, €nec minus excreta tritici, et si qua sunt alia legumina, quibus €etiam gallinae aluntur. locus autem subinde conuerri et emun-€dari debet. nam quanto est cultior, tanto laetior auis con-€spicitur, eaque tam fastidiosa est ut saepe sedes suas perosa, si €detur auolandi potestas, relinquat, quod frequenter in his regionibus ubi liberos habent egressus accidere solet. id ne @1 €fiat uetus est Democriti praeceptum. genus accipitris titiun-€culum uocant rustici; fere in aedificiis nidos facit. eius pulli €singuli fictilibus ollis conduntur, spirantibusque opercula super-€ponuntur, et gypso lita uasa in angulis columbarii sup[er]-€ponuntur. quae res auibus amorem loci sic conciliat ne umquam €deserant. €@@Eligendae uero sunt ad educationem neque uetulae nec €nimium nouellae sed corporis maximi, curandumque, si fieri €possit, ut pulli, quemadmodum exclusi sunt, numquam sepa-rentur. nam fere si sic maritatae sunt, plures educant fetus. sin €aliter, certe ne alieni generis coniungantur, ut Alexandrina €Campanae. minus enim [2con]2pares suos diligunt, et ideo nec €multum ineunt nec saepius fetant. €@@Plumae color non semper nec omnibus idem probatus est, atque ideo qui sit optimus non facile dictu est. albus, qui €ubique uulgo conspicitur, a quibusdam non nimium laudatus €est, nec tamen uitari debet in his quae cluso continentur. nam @1 þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¨ˆ˜‰„in uagis maxime est inprobandus, quod eum facillime speculatur €accipiter. €@@Fecunditas autem, quamuis longe minor sit quam est galli-€narum, maiorem tamen refert quaestum. nam et octies anno €pullos educat, si est bona matrix, et pretiis eorum dominicam €conplet arcam, sicut eximius auctor M. Varro nobis adfirmat, €qui prodidit etiam illis seuerioribus temporibus paria singula milibus singulis sestertiorum solita uenire. nam nostri pudet €saeculi, si credere uolumus inueniri qui quaternis milibus €nummorum binas aues mercentur. quamquam uel hos magis €tolerabiles pute[2m]2 qui oblectamenta deliciarum possidendi €habendique causa graui aere et argento pensent, quam illos qui €Ponticum Phasim et Scythicae stagna Maeotis helluati iam €nunc Gangeticas et Aegyptias auis temulenter eructant. @@Potest tamen in hoc auiario, sicuti dictum est, sagina exerceri. €nam si quae steriles aut sordidi coloris interueniunt, similiter ut €gallinae farciuntur. pulli uero facilius sub matribus pinguescunt, @1 €si iam firmis, priusquam subuolent, paucas detrahas pinnas et €obteras crura, ut uno loco quiescant, praebeasque copiosum cibum parentibus, quo et se et eos abundantius alant. quidam €leuiter obligant crura, quoniam si frangantur, dolorem et ex eo €maciem fieri putent. sed nihil ista res pinguitudinis efficit. nam €dum uincula exedere conantur, non quiescunt, et hac quasi €exercitatione corpori nihil adiciunt. fracta crura non plus quam €bidui aut summum tridui dolorem adferunt, et spem tollunt €euagandi.  ôÿ@@@@{1De turturibus}1 @@Turturum educatio superuacua est, quoniam id genus in €ornithone nec parit nec excudit. uolatura ita ut capitur farturae €destinatur, eaque leuiore cura quam ceterae aues saginatur, €uerum non omnibus temporibus. nam per hiemem, quamuis €adhibeatur opera, difficulter crescit, et tamen, quia maior est turdi copia, pretium turturis minuitur. rursus aestate uel sua €sponte, dummodo sit facultas cibi, pinguescit. nihil enim aliud €quam obicitur esca, sed praecipue milium, nec quia tritico uel €aliis frumentis minus crassescat, uerum quod semine huius @1 €maxime delectatur. hieme tamen offae panis uino madefactae, €sicut etiam palumbos, celerius opimant quam ceteri cibi. receptacula non tamquam columbis loculamenta uel cellulae €cauatae fiunt, sed ad lineam mutuli per parietem fixi tegeticulas €cannabinas adcipiunt, praetentis retibus quibus prohibeantur €uolare, quoniam si id faciant, corpori detrahunt. in his adsidue €pascantur milio aut tritico, sed ea semina dari nisi sicca non €oportet, satiatque semodius cibi in diebus singulis uicenos et centenos turtures. aqua semper recens et quam mundissima €uasculis, qualibus columbis atque gallinis, praebetur, tegeti-€culaeque emundantur, ne stercus urat pedes, quod tamen et €ipsum diligenter reponi debet ad cultus agrorum arborumque, €sicut et omnium auium praeterquam nantium. huius auis €aetas ad saginam non tam uetus est idonea quam nouella. itaque €circa messem, cum iam confirmata est pullities, eligitur.  ôÿ@@@@{1De turdis}1 @@Turdis maior opera et inpensa praebetur, qui omni quidem €rure, sed salubrius in eo pascuntur in quo capti sunt. nam €difficulter in aliam regionem transferuntur, quia caueis clausi @1 €plurimi despondent, quod faciunt etiam cum eodem momento €temporis a rete in auiaria coniecti sunt. itaque ne id accidat, €ueterani debent intermisceri, qui ab aucupibus in hunc usum €nutriti quasi allectatores sint captiuorum, maestitiamque eorum €mitigent interuolando. sic enim consuescent et aquam et cibos €adpetere feri, si mansuetos id facere uiderint. @@Locum aeque munitum et apricum quam columbae deside-€rant, sed in eo transuersae perticae perforatis parietibus aduersis €aptantur, quibus insidant cum satiati cibo requiescere uolunt. €hae perticae non altius a terra debent subleuari quam hominis statura patitur, ut a stante contingi possint. cibi ponuntur fere €partibus his ornitonis quae super perticas non habent, quo €mundiores permaneant. semper autem arida ficus diligenter €pinsita et permixta polline praeberi debet, tam large quidem ut supersit. hanc quidam mandunt et ita obiciunt. sed istud in €maiore numero facere uix expedit, quia nec paruo conducuntur €qui mandant, et ab his ipsis aliquantum propter iucunditatem @1 €consumitur. multi uarietatem ciborum, ne unum fastidiant, €praebendam putant. ea est cum obiciuntur myrti et lentisci €semina, item oleastri et hederaceae baccae nec minus arbuti. fere enim etiam in agris ab eiusmodi uolucribus adpetuntur €quae in auiariis quoque desidentium detergent fastidia, faciunt-€que auidiorem uolaturam, quod maxime expedit, nam largiore €cibo celerius pinguescit. semper tamen etiam canaliculi milio €repleti adponuntur, quae est firmissima esca, nam illa quae supra diximus pulmentariorum uice dantur. uasa quibus €recens et munda praebeatur aqua non dissimilia sint gallinariis. €hac inpensa curaque M. Terentius ternis saepe denariis singulos €emptitatos esse significat auorum temporibus, quibus qui €triumphabant populo dabant epulum. at nunc aetatis nostrae €luxuria cottidiana fecit haec pretia, propter quae ne rusticis €quidem contemnendus sit hic reditus. €@@Atque ea genera quae intra septa uillae cibantur fere persecuti €sumus. nunc de his dicendum est quibus etiam exitus ad agrestia €pabula dantur. @1  ôÿ@@@@{1De pauonibus}1 @@Pauonum educatio magis urbani patrisfamiliae quam tetrici €rustici curam poscit. sed nec haec tamen aliena est agricolae, €captantis undique uoluptates adquirere, quibus solitudinem €ruris eblandiatur. harum autem decor auium etiam exteros, €nedum dominos oblectat. i[2d]2que genus alitum nemorosis et €paruis insulis, quales obiacent Italiae, facillime continetur. nam €quoniam nec sublimiter potest nec per longa spatia uolitare, €tum etiam quia furis et noxiorum animalium rapinae metus non €est, sine custode tuto uagatur, maioremque pabuli partem sibi adquirit. feminae quidem sua sponte tamquam seruitio liberatae €studiosius pullos enutriunt. nec curator aliud facere debet quam €ut diei certo tempore signo dato iuxta uillam gregem conuocet, €et exiguum hordei concurrentibus obiciat, ut nec auis esuriat et €numerus aduenientium recognoscatur. @@Sed huius possessionis rara condicio est. quare mediter- @1 €raneis maior adhibenda cura est, eaque sic administretur: her-€bidus siluestrisque ager planus sublimi cluditur maceria, cuius €tribus lateribus porticus adplicantur et in quarto duae cellae, €ut sit altera custodis habitatio atque altera stabulum pauonum. €sub porticibus deinde per ordinem fiunt harundinea septa in €modum cauearum, quales columbaria[e] tectis superponuntur. €ea septa distinguuntur uelut clatris intercurrentibus calamis, ita ut ab utroque latere singulos aditus habeant. stabulum €autem carere debet uligine, cuius in solo per ordinem figuntur €breues paxilli, eorumque partes summae lingulas dolatas €habent, quae transuersis foratis perticis induantur. hae porro €quadratae perticae paxillis superponuntur, ut auem recipiant €adsilientem. sed idcirco sunt exemptiles, ut cum res exigit €paxillis eductae liberum aditum conuerrentibus stabulum €praebeant. @@Hoc genus auium cum trimatum expleuit optime progenerat. €siquidem tenerior aetas aut sterilis aut parum fecunda est. €masculus pauo gallinaceam salacitatem habet, atque ideo @1 €quinque feminas desiderat. nam si unam uel alteram fetam sae-€pius compressit, uixdum concepta in aluo uitiat oua, nec partum €sinit perduci, quoniam inmatura genitalibus locis excidunt. @@Vltima parte hiemis concitantibus libidinem cibis utriusque €sexus accendenda uenus est. maxime facit ad hanc rem si fa-€uilla leui torreas fabam tepidamque des ieiunis quinto quoque €die. nec tamen excedas modum sex cyathorum in singulas auis. €haec cibaria non omnibus promisce spargenda sunt, sed in €singulis septis, quae harundinibus contexi oportere proposue-€ram, portione seruata quinque feminarum et unius maris, €ponenda sunt cibaria, nec minus aqua quae sit idonea potui. quod ubi factum est, mares diducuntur in sua quisque septa cum €feminis, et aequaliter uniuersus grex pascitur. nam etiam in hoc þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¨‹—ƒgenere pugnaces inueniuntur masculi qui et a cibo et a coitu €prohibent minus ualidos, nisi sint hac ratione separati. €@@Fere autem locis apricis ineundi cupiditas exercet marem €cum Fauonii spirare coeperunt, id est tempus ab Idibus Febru-ariis ante Martium mensem. signa sunt extimulatae cupidinis €cum semet ipsum uelut emirantem caudae gemmantibus pinnis @1 €protegit, idque cum facit rotari dicitur. post admissurae tempus €matrices custodiendae sunt, ne alibi quam in stabulo fetus €edant, saepiusque digitis loca feminarum temptanda sunt, nam €in promptu gerunt oua quibus iam partus adpropinquat. €itaque includendae sunt inci[pi]entes, ne extra clausum fetum €edant. @@Maximeque temporibus his quibus parturiunt pluribus stra-€mentis exaggerandum est auiarium, quo tutius integri fetus ex-€cipiantur. nam fere pauones cum ad nocturnam requiem uene-€runt, praedictis perticis insistentes enituntur oua, quae quo €prop[r]ius ac mollius deciderunt, inlibatam seruant integritatem. €cottidie ergo diligenter mane temporibus feturae stabula circum-€eunda erunt, et iacentia oua colligenda, quae quanto recentiora €gallinis subiecta sunt, tanto commodius excuduntur, idque fieri maxime patrisfamiliae ration[2i]2 conducit. nam feminae €pauones quae non incubant ter anno fere partus edunt, at quae €fouent oua totum tempus fecunditatis aut excudendis aut etiam €educandis pullis consumunt. primus est partus quinque fere €ouorum, secundus quattuor, tertius aut trium aut duorum. @1 neque est quod committatur ut Rhodiacae aues pauoninis in-€cubent, quae ne suos quidem fetus commode nutriunt. sed €ueteres maximae quaeque gallinae uernaculi generis eligantur, €eaeque nouem diebus a primo lunae incremento nouenis ouis €incubent, sintque ex his quinque pauonina et cetera gallinacei €generis. @@Decimo deinceps die omnia gallinacea subtrahantur, et €totidem recentia eiusdem generis supponantur, ut tricensima €luna, quae est fere noua, cum pauoninis excudantur. sed custodis €curam non effugiat obseruare desilientem matricem, saepius ad €cubile peruenire et pauonina oua, quae propter magnitudinem €difficilius a gallina mouentur, uersare manu; idque quo dili-€gentius faciat, una pars ouorum notanda est atramento, quod €signum habebit auiarius an a gallina conuersa sint. @@Sed, ut dixi, meminerimus cohortales quam maximas ad hanc €rem praeparari. quae si mediocris habitus sint, non debent €amplius quam terna pauonina et sena generis sui fouere. cum €deinde fecerint pullos, ad aliam nutricem gallinacei debebunt @1 €transferri, et subinde qui nati fuerint pauonini ad unam con-€gregari, donec quinque et uiginti capitum grex efficiatur. @@Sed cum erunt editi pulli, similiter ut gallinacei primo die €non moueantur, postero deinde cum educatrice transferantur €in caueam. primisque diebus alantur hordeaceo farre uino re-€sperso, nec minus ex quolibet frumento cocta pulticula et re-€frigerata. post paucos deinde dies huic cibo adiciendum erit €concisum porrum Tarentinum et caseus mollis uehementer ex-pressus. nam serum nocere pullis manifestum est. lucustae €quoque pedibus ademptis utiles cibandis pullis habentur. €atque his pasci debent usque ad sextum mensem, postmodum €satis est hordeum de manu praebere. possunt autem post €quintum et tricensimum diem quam nati sunt etiam in agrum €satis tuto educi, sequiturque grex uelut matrem gallinam sin-€gultientem. ea cauea clausa fertur in agrum a pastore et missa €ligato pede longa linea custoditur, ad quam circumuolant pulli; €qui cum ad satietatem pasti sunt, reducuntur in uillam, perse-€quentes, ut dixi, nutricis singultus. @@Satis autem conuenit inter auctores non debere alias gallinas, €quae pullos sui generis educant, in eodem loco pasci. nam cum @1 €conspexerunt pauoninam prolem, suos pullos diligere desinunt €et inmaturos relinquunt, perosae uidelicet quod nec magnitudine €nec specie pauoninis pares sint. uitia quae gallinaceo generi €nocere solent, eadem has aues infestant, sed nec remedia €traduntur alia quam quae gallinaceis adhibentur. nam et €pituita et cruditas et si quae aliae sunt pestes, isdem remediis quae proposuimus prohibentur. septimum deinde mensem cum €excesserunt, in stabulo cum ceteris ad nocturnam requiem €debent includi. et erit curandum ne humi maneant, nam qui sic €cubitant tollendi sunt et supra perticas inponendi, ne frigore €laborent.  ôÿ@@@@{1De Numidicis et rusticis gallinis}1 @@Numidicarum eadem est fere quae pauonum educatio. cete-€rum siluestres gallinae, quae rusticae appellantur, in seruitute €non fetant, et ideo nihil de his praecepimus, nisi ut cibus ad €satietatem praebeatur, quo sint conuiuiorum epulis aptiores.  ôÿ@@@@{1De anseribus}1 @@Venio nunc ad eas aues quas Graeci uocant $A)MFIBI/OUS&, quia €non tantum terrestria sed aquatilia quoque desiderant pabula, €nec magis humo quam stagno consuerunt. eiusque generis @1 €anser praecipue rusticis gratus est, quod nec maximam curam poscit, et sollertiorem custodiam quam canis praebet. nam €clangore prodit insidiantem, sicut etiam memoria tradidit in €obsidione Capitoli, cum aduentum Gallorum uociferatus est, €canibus silentibus. €@@Is autem non ubique haberi potest, ut existimat uerissime €Celsus, qui sic ait: anser neque sine aqua nec sine multa €herba facile sustinetur, neque utilis est locis consitis, €quia quicquid tenerum contingere potest carpit. sicubi uero flumen aut lacus est herbaeque copia €neque nimis iuxta satae fruges, id quoque genus €nutriendum est. quod etiam nos facere censemus, non quia €magni sit fructus, sed quia minimi oneris. at tamen praestat ex €se pullos atque plumam, quam non, ut in ouibus lanam, semel €demetere, sed bis anno, uere et autumno, uellere licet. atque ob €has quidem causas, si permittit locorum conditio, uel paucos €utique oportet educare singulisque maribus ternas feminas €destinare_nam propter grauitatem pluris inire non possunt €_, quin etiam in [2f]2rutectis circa chortem secretis angulis €haras facere, in quibus cubitent et fetus ubi edant. @1  @@Qui uero greges nantium possidere student, $XHNOBO/SKIA& con-€stituunt, quae tum demum uigebunt, si fuerint ordinata ra-€tione tali: cohors ab omni cetero pecore secreta clauditur, alta €nouem pedum maceria porticibusque circumdata, ita ut in €aliqua parte sit cella custodis. sub porticibus deinde quadratae €harae caementis uel etiam laterculis extruuntur, quas singulas €satis est habere quoquouersus pedes ternos et aditus singulos €firmis ostiolis munitos, quia per feturam diligenter claudi debent. extra uillam deinde non longe ab aedificio si est stagnum €uel flumen, al[2i]2a non quaeritur aqua, sin aliter, lacus piscinaque €manu fiunt, ut sint quibus inurinari possint aues. nam sine €isto primordio non magis quam sine terreno recte uiuere ne-€queunt. palustris quoque sed herbidus ager destinetur, atque €alia pabula conserantur, ut uicia, trifolium, fenum Graecum, €sed praecipue genus intibi, quod $SE/RIN& Graeci appellant. lactucae €quoque in hunc usum semina uel maxime serenda sunt, quoniam @1 €et mollissimum est olus et libentissime ab his auibus appetitur, €tum etiam pullis utilissima est esca. @@Haec cum praeparata sunt, curandum est ut mares feminae-€que quam amplissimi corporis et albi coloris eligantur. nam est €aliud genus uarium, quod a fero mitigatum domesticum factum €est. id neque aeque fecundum est nec tam pretiosum, propter quod minime nutriendum est. anseribus ad admittendum €tempus aptissimum est a bruma, mox ad pariendum et ad in-€cubandum a Kalendis Februariis uel Martiis usque ad solstitium, €quod fit ultima parte mensis Iunii. ineunt autem non, ut priores €aues de quibus diximus, insistentes humi, nam fere in flumine €aut piscinis id faciunt; singulaeque ter anno pariunt, si pro-€hibeantur fetus suos excudere, quod magis expedit quam cum ipsae suos fouent. nam et a gallinis melius enutriuntur et longe €maior grex efficitur. pariunt autem singulis fetibus oua primo €quina, sequenti quaterna, nouissimo terna. quem partum non-€nulli permittunt ipsis matribus educare, quia reliquo tempore €anni uacaturae sunt a fetu. minime autem concedendum est þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¨Ž•†feminis extra septum parere, sed cum uidebuntur sedem quae-€rere, comprimendae sunt atque temptandae. nam si adpropin-€quat partus, digito tanguntur oua, quae sunt in prima parte @1 €locorum genitalium. quamobrem perduci ad haram debent in-cludique ut fetum edant, idque singulis semel fecisse satis est, €quoniam unaquaeque recurrit eodem ubi primo peperit. sed €nouissimo fetu cum uolumus ipsas incubare, notandi erunt €uniuscuiusque partus, ut suis matribus subiciantur, quoniam €negatur anser aliena excudere oua, nisi subiecta sua quoque €habuerit. supponuntur autem gallinis huius generis sicut pa-€uonina plurima quinque, paucissima tria, ipsis deinde anseri-€bus paucissima septem, plurima quindecim. @@Sed custodiri debet ut ouis subiciantur herbae urticarum €_quo quasi remedio medicantur_, ne noceri possit excus[s]is €anserculis, quos enecant urticae si teneros pupugerunt. pullis €autem formandis excludendisque triginta diebus opus est cum €sunt frigora, nam tepidis quinque et uiginti satis est. saepius €tamen anser tricensimo die nascitur. @@Atque is dum exiguus est decem primis diebus pascitur in €hara clausus cum matre. postea cum serenitas permittit, €producitur in prata et ad piscinas. cauendumque est ne aut @1 €aculeis urticae conpunga[n]tur aut esuriens mittatur in pas-€cuum, sed ante concisis intubis uel lactucae foliis saturetur. nam €si adhuc parum firmus indigens ciborum peruenit in pascuum, €fruticibus aut solidioribus herbis obluctatur ita pertinaciter ut €collum abrumpat. milium quoque aut etiam triticum mixtum €cum aqua recte praebetur. atque ubi paulum se confirmauit, in €gregem coaequalium conpellitur et hordeo alitur. quod et in €matricibus praebere non inutile est. @@Pullos autem non expedit plures in singulas haras quam €uigenos adici, nec rursus omnino cum maribus includi, quoniam €ualidior enecat infirmum. cellas in quibus incubitant siccissimas €esse oportet substratuique habere paleas uel, si eae non sunt, €crassi[2ssi]2mum quoque foenum. cetera eadem quae in aliis €generibus pullorum seruanda sunt, ne coluber, ne uipera faeles-€que aut etiam mustela possit aspirare, quae fere pernicies ad €internecionem prosternunt teneros. @@Sunt qui hordeum maceratum incubantibus adponant, nec pa- @1 €tiantur matrices saepius nidum relinquere. deinde pullis exclusis €primis quinque diebus polentam uel maceratum far sicut pa-€uonibus obiciunt. nonnulli etiam uiride nasturcium consectum €minutatim cum aqua praebent, eaque eis est esca iucundissima. €mox ubi quattuor mensum facti sunt, farturae maximus quisque €destinatur, quoniam tenera aetas praecipue habetur ad hanc rem aptissima. et est facilis harum auium sagina, nam polentam €et pollinem ter die, nihil sane aliud, dari necesse est, dummodo €large bibendi potestas fiat, nec uagandi facultas detur; sintque €calido et tenebricoso loco. quae res ad creandas adipes multum €conferunt. hoc modo duobus mensibus pinguescunt etiam [2ma-€x]2imi, nam pullities saepe quadraginta diebus op[t]ima redditur.  ôÿ@@@@{1De anatibus}1 @@Nessotrophi[2i]2 cura similis, sed maior inpensa est. nam €clausae pascuntur anates, quercedulae, boschides, ph[2a]2la[g]rides @1 €similesque uolucres, quae stagna et paludes rimantur. locus €planus eligitur, isque munitur sublimiter pedum quindecim €maceria. deinde clatris superpositis grandi macula retibus con-€tegitur, ne aut euolandi sit potestas domesticis auibus, aut aquilis et accipitribus inuolandi. sed ea tota maceries opere €tectorio leuigatur extra intraque, ne feles aut ui[2u]2erra perrepat. €media deinde parte nessotrophii lacus defoditur in duos pedes €altitudinis, spatiumque longitudinis datur et latitudinis quan-€tum loci conditio permittit. @@Orae lacus ne corrumpantur uiolentia restagna[2n]2tis undae, €quae semper influere debet, opere signino consternuntur, easque €non in gradus oportet erigi sed paulatim cliuo subsidere, ut €tamquam e litore descendatur in aquam. solum autem stagni €per circuitum, quod sit instar modi totius duarum partium, €lapidibus inculcatis ac tectorio muniendum est, ne possit her-€bas euomere, praebeatque nantibus aquae puram superficiem. @1 @@Media rursus terrena pars esse debet, ut colocasiis conseratur €aliisque familiaribus a[t]quae uiridibus quae inopacant auium €receptacula. sunt enim quibus cordi est uel insulis tamaricum €aut scirporum frutectis immorari, nec ob hanc tamen causam €totus lacus siluulis occupetur, sed, ut dixi, per circuitum uacet, €ut sine inpedimento, cum apricitate diei gestiunt aues, nandi uelocitate concertent. nam quemadmodum desiderant esse quo €inrepant et ubi delitiscentibus fluuialibus animalibus insidientur, €ita offenduntur si non sunt libera spatia quae permeent. extra €lacum deinde per uigenos undique pedes gramine ripae uestian-€tur; sintque post hunc agri modum circa maceriam lapide €fabricata et expolita tectoriis pedalia in quadratum cubilia €quibus innidificent aues, eaque contegantur intersitis buxeis uel €myrteis fruticibus, qui non excedant altitudinem parietum. @@Statim deinde perpetuus canaliculus humi depressus con-€struatur, per quem cottidie mixti cum aqua cibi decurrant. sic €enim pabulatur id genus auium. gratissima est esca terrestris @1 €leguminis panicum et milium, nec non et hordeum. sed ubi copia €est, etiam glans ac uinacea praebentur. aquatilis autem cibi si €sit facultas, datur cammarus et riualis hallecula uel si qua sunt €incrementi parui fluuiorum animalia. @@Tempora concubitus eadem quae ceteri siluestres alites ob-€seruant Martii sequentisque mensis, per quos festucae surculique €in uiuariis passim spargendi sunt, ut colligere possint aues €quibus nidos construant. sed antiquissimum est, cum quis €nessotrophium constituere uolet, ut praedictarum auium circa €paludes, in quibus plerumque fetant, oua colligat et cohor-€talibus gallinis subiciat. sic enim excusi educatique pulli €deponunt ingenia siluestria, clausique uiuariis haut dubitanter €progenerant. nam si modo captas auis, quae consueuere libero €uictu, custodiae tradere uelis, parere cunctantur in seruitute. €@@Sed de tutela nantium uolucrum satis dictum est.  ôÿ@@@@{1De piscium cura}1 @@Verum opportune, dum meminimus aquatilium animalium, €ad curam peruenimus piscium, quorum reditum quamuis alie- @1 €nissimum agricultoribus putem_quid enim tam contrarium €est quam terrenum fluuido?_, tamen non omittam. nam et €harum studia rerum maiores nostri celebrauerunt, adeo quidem €ut etiam dulcibus aquis fluuiatilis cluderent pisces, atque €eadem cura mugilem squalumque nutrirent qua nunc muraena et lupus educatur. magni enim aestimabat uetus illa Romuli et €Numae rustica progenies, si urbanae uitae comparetur uillatica, €nulla parte copiarum defici; quamobrem non solum piscinas €quas ipsi construxerant frequentabant, sed etiam quos rerum €natura lacus fecerat conuectis marinis seminibus replebant. €inde Velinus, inde etiam Sabatinus, item Volsiniensis et Ciminius €lupos auratasque procreauerunt, ac si qua sunt alia piscium genera dulcis undae tolerantia. mox istam curam sequens aetas €aboleuit, et lautitiae locupletium maria ipsa Neptunumque €clauserunt iam tum auorum memoria cum circumferretur €Marcii Philippi uelut urbanissimum, quod erat luxuriose factum €atque dictum. nam is forte Casini cum apud hospitem cenaret, @1 €appositumque e uicino flumine lupum degustasset atque ex-€puisset, inprobum factum dicto prosecutus, peream, inquit, nisi piscem putaui. hoc igitur periurium multorum sub-€tiliorem fecit gulam, doctaque et erudita palata fastidire docuit €fluuialem lupum, nisi quem Tiberis aduerso torrente defetigasset. €itaque Terentius Varro, nullus est, inquit, hoc saeculo ne-€bulo ac mintho qui non iam dicat nihil sua interesse, €utrum eiusmodi piscibus an ranis frequens habeat uiuarium. ac tamen isdem temporibus quibus hanc memorabat €Varro luxuriam maxime laudabatur seueritas Catonis, qui €nihilominus et ipse tutor Luculli grandi aere sestertium milium €quadringentorum piscinas pupilli sui uenditabat. iam enim €celebres erant deliciae popinales cum ad mare defer[2re]2ntur €uiuaria, quorum studiosissimi, uelut ante deuictarum gentium þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¨•‡Numantinus et Isauricus, ita Sergius Orata et Licinius Muraena €captorum piscium laetabantur uocabulis. sed quoniam sic mores obcalluere, non ut haec usitata uerum ut maxime laudabilia et €honesta iudicarentur, nos quoque ne uideamur tot saeculorum @1 €seri castigatores, hunc etiam quaestum uillaticum patri familiae €demonstra[re]mus. €@@Qui siue insulas siue maritimos agros mercatur, propter €exilitatem soli, quae plerumque litori uicina est, fructus terrae percipere non potuerit, ut ex mari reditum constituat. huius €autem rei quasi primordium est naturam loci contemplari, quo €piscinas facere constituerit. non enim omnibus litoribus omne €genus haberi potest. limosa regio planum educat piscem, uelut €soleam, rhombum, passerem, eadem quoque maxime idonea est €conchyliis, murici[2bu]2s et ostreis, purpurarumque tunc concha-rum pectunculi[2s]2, balani[2s]2 uel sphondili[2s]2. at harenosi €gurgites planos quidem non pessime, sed pelagios melius pascunt, €ut auratas ac dentices, Punicasque et indigenas umbras, uerum €conchyliis minus apti. rursus optime saxosum mare nominis sui €pisces nutrit, qui scilicet, quod in petris stabulentur, saxatiles €dicti sunt, ut merulae turdique, nec minus melanuri[a]. @1 @@Atque ut litorum sic et fretorum differentias nosse oportet, €ne nos alienigenae pisces decipiant. non enim omni mari potest €omnis esse, ut helops, qui Pamphilio profundo nec alio pascitur, €ut Atlantico faber, qui generosissimis piscibus adnumeratur in €nostro Gadium municipio_eumque prisca consuetudine zaeum €appellamus_, ut scarus, qui totius Asiae Graeciaeque litore €Sicilia tenus frequentissimus exit, numquam in Ligusticum nec per Gallias enauit ad Hibericum mare. itaque ne si capti €quidem perferantur in nostra uiuaria, diuturni queant possideri. €sola ex pretiosis piscibus muraena, quamuis Tartesi[2i]2 pelagi, €quod est ultimum, uernacula, quouis hospes freto peregrinum €mare sustinet. €@@Sed iam de situ piscinarum dicendum est.  ôÿ@@@@{1De positione piscinae}1 @@Stagnum censemus eximie optimum quod sic positum est ut €insequens maris unda priorem summoueat, nec intra conseptum €sinat remanere ueterem. namque id simillimum est pelago, quod €agitatum uentis adsidue renouatur nec concalescere potest, €quoniam gelidum ab imo fluctum reuoluit in partem superiorem. €id autem stagnum uel exciditur in petra, cuius rarissima est occasio, uel in litore construitur opere signino. sed utcumque @1 €fabricatum est, si semper influente gurgite riget, habere debet €specus iuxta solum, eorumque alios simplices et rectos, quo €secedant squamosi greges, alios in cocleam retortos nec nimis €spatiosos, quibus muraenae delitiscant; quamquam nonnullis €commisceri eas cum alterius notae piscibus non placet, quia si €rabie uexantur, quod huic generi uelut canino solet accidere, €saepissime persequuntur squamosos plurimosque mandendo consumunt. itineraque, si loci natura permittit, omni lateri €piscinae dari conuenit. facilius enim uetus summouetur unda, €cum quacumque parte fluctus urget per aduersa patet exitus. €hos autem meatus fieri censemus per imam consepti partem, si €loci situs ita conpetit, ut in solo piscinae posita libella septem €pedibus sublimius esse maris aequor ostendat. nam piscibus €stagni haec in altitudinem gurgitis mensura abunde est; nec €dubium quin quanto magis imo mari ueniat unda, tanto sit frigidior, quod est aptissimum nantibus. sin autem locus ubi €uiuarium constituere censemus pari libra cum aequore maris est, €in pedes nouem defodiatur piscina, et infra duos a summa parte €cuniculis riui perducantur, curandumque est ut largissime ueni-€ant, quoniam modus ille aquae iacentis infra libram maris non €aliter exprimitur, quam si maior recentis freti uis incesserit. @1 @@Multi putant in eiusmodi stagnis longos piscibus recessus et €flexuosos in lateribus specus esse fabricandos, quo sint opa-€ciores aestuantibus latebrae. sed si recens mare non semper €stagnum permeat, id facere contrarium est, nam eiusmodi €receptacula nec facile nouas admittunt aquas, et difficiliter €ueteres emittunt, plusque nocet putris unda quam prodest opacitas. debent tamen similes uelut cellae parietibus excauari, €ut sint quae protegant refugientis ardorem solis, et nihilominus €facile quam conceperint aquam remittant. uerum meminisse €oportebit ut riu[2i]2s per quos exundat piscina praefigantur €aenei foraminibus exiguis cancelli, quibus inpediatur fuga €piscium. si uero laxitas permittit, e litore scopulos, qui praecipue €uerbenis algae uestiuntur, non erit alienum per stagni spatia €disponere, et quantum comminisci ualet hominis ingenium €repraesentare faciem maris, ut clausi quam minime custodiam €sentiant. @@Hac ratione stabulis ordinatis aquatile pecus inducemus. €sitque nobis antiquissimum meminisse etiam in fluuiatili ne-€gotio, quod in terreno praecipitur, €@@@@et quid quaeque ferat regio. €neque enim si uelimus, ut in mari nonnumquam conspeximus, @1 €in uiuario multitudinem mullorum pascere queamus, cum sit mollissimum genus et seruitutis indignantissimum. raro itaque €unus aut alter de multis milibus claustra patitur. at contra €frequenter animaduertimus intra septa pelagios greges inertis €mugilis et rapacis lupi. quare, ut proposueram, qualitatem litoris €nostri contemplemur, et si uidemus scopulosam probemus. €turdi complura genera merulasque et auidas mustelas, tum €etiam sine macula_nam sunt et uarii_lupos includamus; €item flutas, quae maxime probantur, muraenas et si quae sunt alia[e] saxatil[2i]2s notae qu[2o]2rum pretia uigent; nam uile ne €captare quidem, nedum alere conducit. possunt ista eadem €genera etiam litoris harenosi stagnis contineri. nam quae limo €coenoque lita sunt, ut ante iam dixi, conchyliis magis et iacenti-€bus apta sunt animalibus. €@@Neque est eadem lacus positio quae recipit cubantis, [2ne]2que €eadem praebentur cibaria prostratis piscibus et rectis. namque €soleis ac rhombis et similibus animalibus humilis in duos pedes €piscina deprimitur ea parte litoris quae profundi recessu @1 numquam destituitur. spissi deinde clatri marginibus infiguntur, €qui super aquam semper emineant, etiam cum maris aestus €intumuerit. mox praeiaciuntur in gyrum moles, ita ut con-€plectantur sinu suo et tamen excedant stagni modum. sic enim €et maris atrocitas obiectu crepidinis frangitur, et in tranquillo €consistens piscis sedibus suis non exturbatur, neque ipsum €uiuarium repletur congerie, quam tempestatibus eructat pelagi uiolentia. oportebit autem nonnullis locis moles intercidi more €Maeandri paruis sed angustis itineribus, quae quantalibet €hiemis saeuitia mare sine fluctu transmittant. €@@Esca iacentium mollior esse debet quam saxatilium. nam €quia dentibus carent, aut lambunt cibos aut integros hauriunt, mandere quidem non possunt. itaque praeberi conuenit tabentis €halleculas et salibus exesam chalcidem putremque sardinam nec €minus saurorum branchiam, uel quicquid intestini pelamis €aut lacertus gerit, tum scombri carcharique et elacatae uenter-€culos, et_ne per singula enumerem_salsamentorum omnium €purgamenta, quae cetariorum officinis euerruntur. nos autem €plura nominauimus genera, non quia cuncta cunctis litoribus @1 €exeunt, sed ut ex his aliqua quorum erit facultas praebeamus. facit etiam ex pomis uiridis adaperta ficus et mitis digitis in-€fractus unedo, nec minus elisum molle sorbum, quique sunt €cibi sorbilibus proximi, ut e mulctra recens caseus, si loci con-€ditio uel lactis annona permittit. nulla tamen aeque quam €praedictae salsurae pabula commode dantur, quoniam odorata sunt. omnis enim iacens piscis magis naribus escam quam €oculis uestigat, nam dum supinus semper cubat, sublimiora €spectat, et ea quae in plano sunt dextra laeuaque non facile €peruidet. itaque cum salsamenta obiecta sunt, eorum sequens €odorem peruenit ad cibos. ceteri autem saxatiles aut pelagi[c]i €satis et his, sed et recentibus melius pascuntur. nam et hallecula €modo capta et cammarus exiguusque gobio, quisquis denique est incrementi minuti piscis, maiorem alit. si quando tamen €hiemis saeuitia non patitur eius generis escam dari, uel sordidi þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ˆ¨‘˜ƒpanis offae uel si qua sunt temporis poma concisa praebentur. €ficus quidem arida semper obicitur, eximia si sit, ut Baeticae €Numidiaeque regionibus larga. ceterum illud committi non €debet, quod multi faciunt, ut nihil praebeant, quia semetipsos €etiam clausi diu tolerare possint. nam nisi piscis domini cibariis @1 €saginatur, cum ad piscatoris forum perlatus est, macies indicat €eum non esse libero mari captum sed de custodia elatum, €propter quod plurimum pretio detrahitur. @@Atque haec uillatica pastio finem praesenti disputationi €faciat, ne inmodico uolumine lector fatigetur. redeamus autem €sequenti exordio ad curam siluestrium pecorum cultumque €apium. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER NONVS €@@@@DE VILLATICIS PASTIONIBVS MACELLARIVS ET APIARIVS}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER NONVS HAEC CONTINET}1 ‘I. De uiuariis faciundis et includendis pecudibus feris. II. De apibus. III. Quot genera sint apium, et quod ex his optimum genus. IIII. Quales pabulationes et qui situs pastionum aptus esse €debeat. V. De sedibus apium eligendis. @1 VI. De uasis aluorum probandis. VII. Quemadmodum aluei collocandi sint. VIII. De conparandis apibus. VIIII. Quemadmodum siluestria examina capiantur. X. Quemadmodum uernacula examina prodeuntia obser-€uentur et in aluos condantur. XI. Quemadmodum frequentandi sint aluei qui exigua €habent examina. XII. Remedia morbo laborantium apium. XIII. Quid quoque tempore faciant apes, et per anni €tempora quid earum curator facere debeat. XIIII. De melle conficiendo, et quemadmodum aut quando €castrari debeant aluei. XV. De cera faciunda. @1 ¯ðòÿôÿ@@@@{1[2Praefatio]2}1 @@Venio nunc ad tutelam pecudum siluestrium et apium edu-€cationem, quas et ipsas, Publi Siluine, uillaticas pastiones iure €dixerim, siquidem mos antiquus lepusculis capreisque ac subus €feris iuxta uillam plerumque subiecta dominicis habitationibus €ponebat uiuaria, ut et conspectu sui clausa uenatio possidentis €oblectaret oculos, et cum exegisset usus epularum, uelut e cella promeretur. apibus quoque dabantur sedes adhuc nostra €memoria uel in ipsis uillae parietibus excisis uel in protectis €porticibus ac pomariis. quare quoniam tituli quem p[2rae]2-€scripsimus huic disputationi ratio reddita est, ea nunc quae €proposuimus singula persequamur. ¡ôÿ@@@@{1De uiuariis faciundis et includendis pecudibus feris}1 @@Ferae pecudes, ut capreoli dammaeque nec minus orygum €ceruorumque genera et aprorum, modo lautitiis ac uoluptatibus €dominorum seruiunt, modo quaestui ac reditibus. sed qui uena-€tionem uoluptati suae claudunt contenti sunt, utcumque con- @1 €petit proximus aedificio loci situs, munire uiuarium semperque €de manu cibos et aquam praebere. qui uero quaestum redi-€tumque desiderant, cum est uicinum uillae nemus (id enim €refert non procul esse ab oculis domini), sine cunctatione praedictis animalibus destinatur. et si naturalis defuit aqua, uel €inducitur fluens uel infossi lacus signino consternuntur, qui re-€ceptam pluuiatilem contineant. modus siluae pro cuiusque €facultatibus occupatur, ac si lapidis et operae uilitas suadet, €haut dubie caementis et calce formatus circumdatur murus, sin aliter crudo latere ac luto constructus. ubi uero neutrum €patrifamiliae conducit, ratio postulat uacerris includi (sic enim €appellatur genus clatrorum), idque fabricatur ex robore querceo €uel subereo; nam oleae rara est occasio. quicquid denique sub €iniuria pluuiarum magis diuturnum est, pro conditione regionis €ad hunc usum eligitur. et siue ter[2e]2s arboris truncus, siue, ut €crassitudo postulauit, fissilis stipes conpluribus locis per latus €efforatur, et in circuitu uiuarii certis interuenientibus spatiis €defixus erigitur, deinde per transuersa laterum cau[e]a trans-mittuntur amites, qui exitus ferarum obserent. satis est autem @1 €uacerras inter pedes octonos figere, serisque transuersis ita €clatrare ne spatiorum laxitas quae foraminibus interuenit pecudi €praebeat fugam. hoc autem modo licet etiam latissimas regiones €tractusque montium claudere, sicuti Galliarum nec non et in €aliis quibusdam prouinciis locorum uastitas patitur. nam et €fabricandis ingens est materiae uacerris copia, et cetera in hanc €rem feliciter suppetunt; quippe crebris fontibus abundat solum, quod est maxime praedictis generibus salutare, tum etiam sua €sponte pabula feris benignissime subministrat; praecipueque €saltus eliguntur, qui et terrenis fetibus et arboreis abundant. €nam ut graminibus ita frugibus roburneis opus est. maximeque €laudantur qui sunt feracissimi querneae glandis et iligneae nec €minus cerreae, tum et arbuti ceterorumque pomorum siluestrium, €quae diligentius persecuti sumus cum de chortalibus subus dis-€putaremus. nam eadem fere sunt pecudum siluestrium pabula €quae domesticarum. @1 @@Contentus tamen non debet esse diligens paterfamiliae cibis €quos suapte natura terra gignit, sed temporibus anni quibus €siluae pabulis carent condita messe clausis succurrere hordeoque €alere uel adoreo farre aut faba, plurimumque etiam uinaceis, €quidquid denique uilissime constiterit dare. idque ut intellegant €ferae praeberi, unam uel alteram domi mansuefactam conueniet €immittere, quae peruagata totum uiuarium cunctantis ad obiecta cibaria pecudes perducat. nec solum istud per hiemis penuriam €fieri expedit, sed cum etiam fetae partus ediderint, quo melius €educent natos. itaque custos uiuarii frequenter speculari debebit €si iam effetae sunt, ut manu datis sustineantur frumentis. €@@Nec uero patiendus est oryx aut aper aliusue quis ferus ultra €quadrimatum senescere. nam usque in hoc tempus capiunt €incrementa, postea macescunt senectute. quare dum uiridis €aetas pulchritudinem corporis conseruat, aere mutandi sunt. ceruus tamen conpluribus annis sustineri potest. nam diu €iuuenis possidetur, quod aeui longioris uitam sortitus est. €@@De minoris autem incrementi animalibus, qualis est lepus, €haec praecipiemus, ut in his uiuariis quae maceria munita sunt €farragini[2s]2 et holerum ferae intubi lactucaeque semina par- @1 €uulis areolis per diuersa spatia factis iniciantur, itemque €Punicum cicer uel hoc uernaculum, nec minus hordeum et €cicercula condita ex horreo promantur et aqua caelesti macerata obiciantur. nam sicca non nimis ab lepusculis adpetuntur. haec €porro animalia uel similia his, etiam silente me, facile intellegitur €quam non expediat conferre in uiuarium quod uacerris circum-€datum est, siquidem propter exiguitatem corporis facile clatris €subrepunt et liberos nanct[2a]2 egressus fugam moliuntur.  ôÿ@@@@{1De apibus}1 @@Venio nunc ad aluorum curam, de quibus neque diligentius €quicquam praecipi potest quam ab Hygino iam dictum est, nec €ornatius quam Vergilio, nec elegantius quam Celso. Hyginus €ueterum auctorum placita secretis dispersa monimentis indu-€strie colligit, Vergilius poeticis floribus inluminauit, Celsus utriusque memorati adhibuit modum. quare ne adtemptanda €quidem nobis fuit haec disputationis materia, nisi quod con-€summatio susceptae professionis hanc quoque sui partem desi- @1 €derabat, ne uniuersitas inchoati operis nostri, uelut membro €aliquo reciso, mutila atque imperfecta conspiceretur. €@@Atque ea quae Hyginus fabulose tradita de originibus apium €non intermisit, poeticae magis licentiae quam nostrae fidei concesserim. nec sane rustico dignum est sciscitari fueritne €mulier pulcherrima specie Melissa, quam Iuppiter in apem €conuertit, an ut Euhemerus poeta dicit crabronibus et sole €genitas apes, quas nymphae Phryxonides educauerint, mox €Dictaeo specu Iouis extitisse nutrices, easque pabula munere dei €sortitas, quibus ipsae paruom educauerunt alumnum. ista enim €quamuis non dedeceant poetam, summatim tamen et uno €tantummodo uersiculo leuiter attigit Vergilius cum sic ait: €@@@@Dictaeo caeli regem pauere sub antro. Sed ne illud quidem pertinet ad agricolas, quando et in qua €regione primum natae sunt, utrum in Thessalia sub Aristaeo, €an in insula Cea, ut scribit Euhemerus, an Erechthei temporibus @1 €in monte Hymetio, ut Eu[2p]2hronius, an Cretae Saturni tempori-€bus, ut Nicander; non magis quam utrum examina, tamquam þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¢”†cetera uidemus animalia, concubitu subolem procreent, an €heredem generis sui floribus eligant, quod adfirmat noster Maro; et utrum euomant liquorem mellis, an alia parte reddant. haec €enim et his similia magis scrutantium rerum naturae latebras €quam rusticorum est inquirere. studiosis quoque litterarum €gratiora sunt ista in otio legentibus, quam negotiosis agricolis, €quoniam neque in opere neque in re familiari quicquam iuuant. €quare reuertamur ad ea quae alueorum cultoribus magis apta €sunt.  ôÿ@@@@{1Quot genera sunt apium, et quod ex his optimum}1 @@Peripateticae sectae conditor Aristoteles in his libris quos de €animalibus conscripsit examinum genera conplura demonstrat, @1 €e[2o]2rumque alia quae uastas sed glomerosas easdemque nigras et €hirsutas apis habent, alia minores quidem sed aeque rutundas et infusci coloris horridique pili, alia magis exiguas nec tam €rutundas, sed obesas tamen et latas, coloris meliusculi, nonnulla €minimas gracilisque et acuti aluei, ex auriolo uarias atque leues. €eius auctoritatem sequens Vergilius maxime probat paruolas, €oblongas, leues, nitidas, €@@@@ardentis auro et paribus lita corpora guttis, €moribus etiam placidis. nam quanto grandior apis atque etiam €est rutundior, tanto peior; si uero saeuior, maxime pessima est. sed tamen iracundia notae melioris apium facile delinitur ad-€siduo interuentu eorum qui curant. nam cum saepius tractantur €celerius mansuescunt, durantque, si diligenter excultae sunt, in €annos decem. nec ullum examen hanc aetatem potest excedere, €quamuis in demortuarum locum quotannis pullos substituant. €nam fere decumo ad internecionem anno gens uniuersa totius alui consumitur. itaque ne hoc in toto fiat apiario, semper pro- @1 €paganda erit suboles, obseruandumque uere, cum se noua pro-€fundent examina, ut excipiantur et domiciliorum numerus €augeatur. nam saepe morbis intercipiuntur, quibus quemad-€modum mederi oportet suo loco dicetur.  ôÿ@@@@{1Quales pabulationes et qui situs earum esse debeat}1 @@Interim per has notas quas iam diximus probatis apibus €destinari debent pabulationes, eaeque sint secretissimae et, ut €noster praecepit Maro, uiduae pecudibus, aprico et minime €procelloso caeli statu: €@@@@quo neque sit uentis aditus, nam pabula uenti €@@@@ferre domum prohibent, neque oues haedique €@@@@@@@petulci €@@@@floribus insultent, aut errans bucula campo €@@@@decutiat rorem, et surgentis atterat herbas. eademque regio fecunda sit fruticis exigui, et maxime thymi €aut origani, tum etiam thymbrae uel nostratis cunilae, quam €satureiam rustici uocant. post haec frequens sit incrementi €maioris surculus, ut rosmarinum et utraque cytisus (est enim €satiua et altera suae spontis), itemque semper uirens pinus et @1 €minor ilex, nam prolixior ab omnibus inprobatur; ederae quoque €non propter bonitatem recipiuntur, sed quia praebent plurimum mellis. arborum uero sunt probatissimae rutila atque alba zizi-€p[2h]2us, nec minus amaracus, tum etiam amigdalae persicique ac €piri, denique pomiferarum pleraeque, ne singulis immorer. ac €siluestrium commodissime faciunt glandifera robora, quin €etiam terebinthus, nec dissimilis huic lentiscus et odorata €cedrus ac tilia. solae ex omnibus ut nocentes taxi repudiantur. @@Mille praeterea semina uel crudo caespite uirentia uel subacta €sulco flores amicissimos apibus creant, ut sint in uirgineo solo €frutices amelli, caules acanthini, scapus asphodeli, gladiolus €narcissi. at in hortensi lira consita nitent candida lilia nec his €sordidiora leucoia, tum Punicae rosae luteolaeque et Sarranae €uiolae, nec minus caelestis luminis hyacinthus; Corycius item €Siculusque bulbus croci deponitur, qui coloret inodoretque mella. iam uero notae uilioris innumerabiles nascuntur herbae cultis @1 €atque pascuis regionibus, quae fauorum ceras exuberant, ut €uulgares lapsanae nec his pretiosior armoracia rapistrique holus €et intibi siluestris ac nigri papaueris flores, tum agrestis pastinaca €et eiusdem nominis edomita, quam Graeci $STAFULI=NON& uocant. @@Verum ex cunctis quae proposui quaeque omisi temporum €compendia sequens (nam inexputabilis erat numerus) saporis €praecipui mella reddit thymum, eximio deinde proximum €thymbra serpillumque et origanum. tertiae notae, sed adhuc €generosae, marinum ros et nostras cunela, quam dixi satureiam. €mediocris deinde gustus amaracini ac ziziphi flores, reliqua[2que]2 quae proposuimus cibaria. sed ex sordidis deterrimae notae mel €habetur nemorense, quod sparto atque arbu[s]to prouenit, €uillaticum, quod nascitur in holeribus et stercorosis herbis. €@@Et quoniam situm pastionum atque etiam genera pabulorum €exposui, nunc de ipsis receptaculis et domiciliis examinum loquar. @1  ôÿ@@@@{1De sedibus apium eligendis}1 @@Sedes apium collocanda est contra brumalem meridiem procul €a tumultu et coetu hominum ac pecudum, nec calido loco nec €frigido, nam utraque re infestantur. haec autem sit ima parte €uallis, et ut uacuae cum prodeunt pabulatum apes facilius €editioribus aduolent, et collectis utensilibus cum onere per €procliuia non aegre deuolent. si uillae situs ita conpetit, non est €dubitandum quin aedificio iunctum apiarium maceria circum-€demus, sed in ea parte quae tetris latrinae stercilinique et a balinei libera est odoribus. uel et si positio repugnabit, nec €maxime tamen incommoda congruent, sic quoque magis ex-€pediet sub oculis domini esse apiarium. sin autem cuncta fuerint €inimica, certe uicina uallis occupetur, quo saepius descendere €non sit graue possidenti. nam res ista maximam fidem desiderat, €quae quoniam rarissima est, interuentu domini tutius custoditur. €neque ea curatorem fraudulentum tantum sed etiam segnitiae €inmundae perosa est. aeque enim dedignatur si minus pure €habita est ac si tractetur fraudulenter. @@Sed ubicumque fuerint aluaria non editissimo claudantur €muro. qui si metu praedonum sublimior placuerit, tribus elatis €ab humo pedibus exiguis in ordinem fenestellis apibus sit per- @1 €uius; iungaturque tugurium, quod et custodes habitent et €condatur instrumentum; sitque maxime repletum praeparatis €aluis ad usum nouorum examinum, nec minus herbis salutaribus, €et si qua sunt alia quae languentibus adhibentur. @@@@palmaque uestibulum aut ingens oleaster obumbret, €@@@@ut cum uere nouo ducent examina reges, €@@@@uicina inuitet decedere ripa calori, €@@@@obuiaque hospitiis teneat frondentibus arbos. @@Tum perennis aqua, si est facultas, inducatur uel extracta €manu detur, sine qua neque faui neque mella nec pulli denique €figurari queunt. siue igitur, ut dixi, praeterfluens unda uel €putealis canalibus inmissa fuerit, uirgis ac lapidibus aggeretur €apium causa, €@@@@pontibus ut crebris possint consistere et alas €@@@@pandere ad aestiuum solem, si forte morantis €@@@@sparserit aut praeceps Neptuno inmerserit Eurus. @@Conseri deinde circa totum apiarium debent arbusculae in-€crementi parui, maximeque propter salubritatem. nam sunt €etiam remedio languentibus cytisi, tum deinde casiae atque pini €et rosmarinum, quin etiam cunelae et thymi frutices, item @1 €uiolarum uel quae utiliter deponi patitur qualitas terrae. grauis €et taetri odoris non solum uirentia sed et quaelibet res pro-€hibeantur, sic uti cancri nidor cum est ignibus adustus aut €odor palustris coeni. nec minus uitentur cauae rupes aut uallis €argutiae, quas Graeci uocant $H)XOU=S&.  ôÿ@@@@{1De uasis alueorum probandis}1 @@Igitur ordinatis sedibus aluaria fabricanda sunt pro conditione €regionis. siue illa ferax est suberis, haud dubitanter utilissimas €aluos faciemus ex corticibus, quia nec hieme frigent nec candent €aestate, siue ferulis exuberat, his quoque, quoniam sunt naturae €corticis similes, aeque commode uasa texuntur. si neutrum €aderit, opere uitorio salicibus connectentur, uel si nec haec @1 €suppetent, ligno cauae arboris aut in tabulas desectae fabrica-buntur. deterrima est conditio fictilium, quae et accenduntur €aestatis uaporibus et gelantur hiemis frigoribus. reliqua sunt €aluorum genera duo, ut ex fimo fingantur uel lateribus extru-€antur. quorum alterum iure damnauit Celsus, quoniam maxime þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¦’…est ignibus obnoxium, alterum probauit, quamuis incommodum €eius praecipuum non dissimulauerit, quod si res postulet, transferri non possit. itaque non adsentior ei, qui putat nihilo €minus eius generis habendas esse aluos. neque enim solum id €repugnat rationibus domini quod inmobiles sint, cum uendere €aut alios agros instruere uelit (hoc enim commodum pertinet ad €utilitatem solius patrisfamiliae), sed (quod ipsarum apium causa €fieri debet), cum aut morbo aut sterilitate et penuria locorum €uexatas conueniet in aliam regionem mitti, nec propter prae-dictam causam moueri poterint. hoc maxime uitandum est. ita-€que quamuis doctissimi uiri auctoritatem reuerebar, tamen am-€bitione summota quid ipse censerem non omisi. nam quod €maxime mouet Celsum, ne sint stabula uel igni uel furibus €obnoxia, potest uitari latericio circumstructis aluis, ut inpediatur €rapina praedonis et contra flammarum uiolentiam proteg[2a]2ntur, €easdemque, cum fuerint mouendae, resolutis structurae conpagi- @1 €bus licebit transferre. sed quoniam plerisque uidetur istud €operosum, qualiacumque uasa placuerint conlocari debebunt.  ôÿ@@@@{1Quemadmodum alui conlocandae sint}1 @@Suggestus lapideus extenditur per totum apiarium in tres €pedes altitudinis totidemque crassitudinis extructus, isque €diligenter opere tectorio leuigatur, ita ne ascensus lacertis aut anguibus aliisue noxiis animalibus praebeatur. superponuntur €deinde siue, ut Celso placet, lateribus facta domicilia, siue, ut €nobis, aluaria praeterquam tergo et frontibus circumstructa; €seu, quod paene omnium in usu est qui modo diligenter ista €curant, per ordinem uasa disposita ligantur uel laterculis uel €caementis, ita ut singula binis parietibus angustis contineantur, €liberaeque frontes utrimque sint. nam et qua procedunt non-€numquam patefaciendae sint, et multo magis a tergo qua subinde curantur examina. sin autem nulli parietes aluis €interuenient, sic tamen conlocandae erunt ut paulum altera ab €altera distet, nec cum inspiciuntur, ea quae in curatione €tractatur haerentem sibi alteram concutiat uicinasque apes €conterreat, quae omnem motum inbecillis ut cereis scilicet €operibus suis tamquam ruinam timent. ordines quidem uasorum @1 €superinstructos in altitudinem tris esse abunde est, quoniam €summum sic quoque parum commode curator inspicit. @@Ora cauearum, quae praebent apibus uestibula, proniora sint €quam terga, ut ne influant imbres, et si forte tamen incesserint, €non inmorentur sed per aditum effluant. propter quos conuenit €aluaria porticu supermuniri, sin aliter, luto Punico frondibus €inlimatis adumbrari, quod tegumen cum frigora et pluuias tum €et aestus arcet. nec tamen ita nocet huic generi caloris ut hiemis €halitus. itaque semper aedificium sit post apiarium, quod aquilonis excipiat iniuriam stabulisque praebeat teporem. nec €minus ipsa domicilia, quamuis aedificio proteguntur, obuersa €tamen ad hibernum orientem conponi debebunt, ut apricum €habeant apes matutinum egressum et sint experrectiores; nam €frigus ignauiam creat. propter quod etiam foramina, quibus €exitus aut introitus datur, angustissima esse debent, ut quam €minimum frigoris admittant. eaque satis est ita forari ne possint €capere plus unius apis incrementum. sic neque uenenatus stelio €nec obscenum scarabei uel papilionis genus lucifugaeque blattae, @1 €ut ait Maro, per laxiora spatia ianuae fauos populabuntur. atque utilissimum est pro frequentia domicilii duos uel tres €aditus in eodem operculo distantis inter se fieri contra fallaciam €lacerti, qui uelut custos uestibuli prodeuntibus inhians apibus €adfert exitium, eaeque pauciores intereunt, cum liceat uitare €pestis obsidia per aliud uolantibus effugium.  ôÿ@@@@{1De conparandis apibus quae emuntur}1 @@Atque haec de pabulationibus domiciliisque et sedibus eli-€gendis abunde diximus, quibus prouisis sequitur ut examina €desideremus. ea porro uel aere parta uel gratuita contingunt. €sed quas pretio parabimus, scrupulosius praedictis comprobemus €notis, et earum frequentiam prius quam mercemur apertis aluaribus consideremus. uel si non fuerit inspiciendi facultas, €certe id quod contemplari licet notabimus, an in uestibulo €ianuae conplures consistant et uehemens sonus intus murmuran-€tium exaudiatur. atque etiam si omnes intra domicilium silentes €forte conquiescent, labris foramini aditus admotis et inflato @1 €spiritu ex respondente earum subito fremitu poterimus aestimare uel multitudinem uel paucitatem. praecipue autem custodien-€dum est ut ex uicinia potius quam peregrinis regionibus pe-€tantur, quoniam solent caeli nouitate lacessiri. quod si non €contingit ac necesse habuerimus longinquis itineribus aduehere, €curabimus ne salebris sollicitentur, optimeque noctibus collo €portabuntur. nam diebus requies danda est, et infundendi sunt grati apibus liquores, quibus intra clausum alantur. mox cum €perlatae domum fuerint, si dies superuenerit, nec aperiri nec €conlocari oportebit aluum nisi uesperi, ut apes placidae mane €post totius noctis requiem egrediantur. specularique debebimus €fere triduo, numquid uniuersae se profundant, quod cum faciunt, €fugam meditantur. ea remediis quibus debeat inhiberi mox €praecipiemus. @@At quae dono uel aucupio contingunt, minus scrupulose pro-€bantur, quamquam ne sic quidem uelim nisi optimas possidere, €cum et inpensam et eandem operam custodis postulent bonae €atque inprobae quoque. maxime refert ut non sint degeneres €intermiscendae, quae infament generosas. nam minor fructus mellis respondet, cum segniora interueniunt examina. uerum- @1 €tamen quoniam interdum propter conditionem locorum uel €mediocre pecus (nam malum nullo quidem modo) parandum €est, curam uestigandis examinibus hac ratione adhibebimus. ôÿ@@@@{1Quemadmodum siluestria examina capiantur}1 @@Vbicumque saltus sunt idonei, mellifici, nihil antiquius apes €quam quibus utantur uicinos eligunt fontes. eos itaque conuenit €plerumque ab hora secunda obsidere, specularique quae turba €sit aquantium. nam si paucae admodum circumuolant (nisi €tamen conplura capita riuorum diductas faciunt rariores) intel-€legenda est earum penuria, propter quam locum quoque non esse mellificum suspicabimur. at si commeant frequentes, spem €quoque aucupandi examina maiorem faciunt, eaque sic inueni-€untur: primum quam longe sint explorandum est, praeparand[2a]2-€que in hanc rem liquida rubrica, qua cum festucis inlitis con-€tigeris apium terga fontem libantium, commoratus eodem loco €facilius redeuntis agnoscere poteris. ac si non tarde id facient, €scies eas in uicino consistere, sin autem serius, pro mora temporis @1 aestimabis distantiam loci. sed cum animaduerteris celeriter €redeuntis, non aegre persequens iter uolantium ad sedem €perduceris examinis. €@@In his autem quae longius meare uidebuntur, sollertior €adhibebitur cura, quae talis est: harundinis internodium cum €suis articulis exciditur, et terebratur ab latere talea, per quod €foramen exiguo melle uel defruto instillato ponitur iuxta €fontem. deinde cum ad odorem dulcis liquaminis conplures apes €inrepserunt, tollitur talea et inposito foramini pollice non emit-€titur nisi una, quae cum euasit, fugam suam demonstrat obseruanti, atque is, dum sufficit, persequitur euolantem. cum €deinde conspicere desi[2i]2t apem, tum alteram emittit, et si €eandem petit caeli partem, uestigiis prioribus inhaeret. si minus, €aliam quoque atque aliam foramine adaperto patitur egredi, €regionemque notat in quam plures reuolent, et eas persequitur, €donec ad latebram perducatur examinis. quod siue est abditum €specu, fumo elicietur, et cum erupit aeris strepitu coercetur. €nam statim sono territum uel in frutice uel in editiore siluae fronde considit, et a uestigatore praeparato uaso reconditur. sin €autem sedem habet arboris cauae, et aut extat ramus quem @1 €obtinent, aut ipsius trunci, si in eo sunt, mediocritas patitur, €acutissima serra, quo celerius id fiat, praeciditur primum supe-€rior pars, quae ab apibus uacat, deinde inferior, quatenus €uidetur habitari. tum recisus utraque parte mundo uestimento €contegitur, quoniam hoc quoque plurimum refert, ac si quibus þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¨ˆ˜‹ˆˆrimis hiat inlitis ad locum perfertur, relictisque paruis, ut iam €dixi, foraminibus more ceterarum aluorum conlocatur. @@Sed indagatorem conueniet matutina tempora uestigandi €eligere, ut spatium diei habeat quo exploret commeatus apium. €saepe enim, si serius coepit eas denotare, etiam cum in propinquo €sunt iustis operum peractis se recipiunt nec remeant ad aquam, €quo euenit ut uestigator ignoret quam longe a fonte distet €examen. @@Sunt qui per initia ueris apiastrum atque, ut ille uates ait, €@@@@trita melisphylla et cerinthae ignobile gramen €aliasque colligant similes herbas, quibus id genus animalium €delectatur, et ita aluos perfricent ut odor ac sucus uasis in-€haereat. quae deinde emundata exiguo melle respergant, et per €nemora non longe a fontibus disponant, eaque cum repleta sunt @1 examinibus, domum referant. sed hoc nisi locis quibus abundant €apes facere non expedit. nam saepe uel inania uasa nancti qui €forte praetereunt secum auferunt, neque est tanti uacua perdere €complura, ut uno uel altero potiare pleno. at in maiore copia, €etiam si multa intercipiuntur, plus est quod in repertis apibus €adquiritur. €@@Atque haec ratio est capiendi siluestria examina. deinceps €talis altera est uernacula retinendi.  ôÿ@@@@{1Quemadmodum uernacula noua examina obseruentur et in aluos condantur}1 @@Semper quidem custos sedule circumire debet aluaria; neque €enim ullum tempus est quo non curam desiderent. sed eam €postulant diligentiorem cum uernant et exundant nouis fe-€tibus, qui nisi curatoris obsidio protinus excepti sunt diffu-€giunt. quippe talis est apium natura ut pariter quaeque plebs €generetur cum regibus; qui ubi euolandi uires adepti sunt, con-€sortia dedignantur uetustiorum, multoque magis imperia, €quippe cum rationabili gener[2i]2 mortalium, tum magis egentibus consilii mutis animalibus nulla sit regni societas. itaque noui @1 €duces procedunt cum sua iuuentute, quae uno aut altero die in €ipso domicilii uestibulo glomerata consistens, egressu suo €propriae desiderium sedis ostendit, eaque tamquam patria €contenta est, si procurator protinus adsignetur. sin autem defuit custos, uelut iniuria repulsa peregrinam regionem petit. quod €ne fiat, boni curatoris est uernis temporibus obseruare aluos in €octauam fere diei, post quam horam non temere se noua prori-€piunt agmina, eorumque egressus diligenter custodiat. nam €quaedam solent, cum subito euaserunt, sine cunctatione se proripere. poterit exploratam fugam praesciscere uespertinis €temporibus aurem singulis alueis admouendo. siquidem fere €ante triduum quam eruptionem facturae sunt, uelut militaria €signa mouentium tumultus ac murmur exoritur, ex quo, ut €uerissime dicit Vergilius, €@@@@corda licet uulgi praesciscere, namque morantis €@@@@Martius ille aeris rauci canor inuocat, et uox €@@@@auditur fractos sonitus imitata tubarum. @1 @@Itaque maxime obseruari debent quae istud faciunt, ut siue €ad pugnam eruperint (nam inter se tamquam ciuilibus bellis et €cum alteris quasi cum exteris gentibus proeliantur), siue fugae €causa se proripuerint, praesto sit ad utrumque casum paratus custos. pugna quidem uel unius inter se dissidentis uel duorum €examinum discordantium facile conpescitur; nam, ut idem ait, €@@@@pulueris exigui iactu conpressa quiescit, €aut aqua mulsea passoue et alio quo liquore simplici respersa, €uidelicet familiari dulcedine saeuientium iras mitigante. nam €eadem mire etiam dissidentis reges conciliant. sunt enim saepe €plures unius populi duces, et quasi procerum seditione plebs in €partis diducitur, quod frequenter fieri prohibendum est, quoniam intestino bello totae gentes consumuntur. itaque si constat €principibus gratia, maneat pax incruenta. sin autem saepius €acie dimicantis notaueris, duces seditionum interficere curabis; €dimicantium uero proelia praedictis remediis sedantur. €@@Ac deinde cum agmen glomeratum in proximo frondentis ar-€busculae ramo consederit, animaduertito an totum examen in €speciem unius uuae dependeat. idque signum erit aut unum regem inesse aut certe plures bona fide reconciliatos, paterisque @1 €dum in suum reuolet domicilium. sin autem duobus aut etiam €conpluribus uelut uberibus ductum fuerit examen, ne dubitaueris €et pluris proceres et adhuc iratos esse, atque in his partibus €quibus maxime uideris apes glomerari requirere duces debebis. €itaque suco praedictarum herbarum, id est melisphylli uel €apiastri, manu inlita, ne ad tactum diffugiant, leuiter inseres €digitos, et diductas apes scrutaberis, donec auctorem pugnae €reperias.  @@Sunt autem hi reges maiores paulo et oblongi magis quam €ceterae apes, rectioribus cruribus, sed minus amplis pinnis, €pulchri coloris et nitidi, leuesque ac sine pilo, sine spiculo, nisi €quis forte pleniorem quasi capillum quem in uentre gerunt €aculeum putat, quo et ipso tamen ad nocendum non utuntur. €quidam etiam infusci atque hirsuti reperiuntur, quorum pro €habitu damnabis ingenium. @@@@nam duo sunt regum facies, duo corpora plebis. €@@@@alter erit maculis auro squalentibus ardens €@@@@et rutilis clarus squamis insignis et ore. @1 €atque hinc maxime probatur qui est melior, nam deterior, €sordido sputo similis, tam foedus est quam €@@@@@@puluere ab alto €@@@@cum uenit et sicco terram spuit ore uiator, €et, ut idem ait, €@@@@desidia latamque trahens inglorius aluum. €omnes igitur duces notae deterioris €@@@@dede neci, melior uacua sine regnet in aula. qui tamen et ipse spoliandus est alis, ubi saepius cum examine €suo conatur eruptione facta profugere. nam uelut quadam €compede retinebimus erronem ducem detractis alis, qui fugae €destitutus praesidio finem regni non audet excedere, propter €quod ne ditionis quidem suae populo permittit longius euagari.  @@Sed nonnumquam idem necandus est, cum uetus aluare €numero apium destituitur, atque infrequentia eius ali[2o]2 quo €examine replenda est. itaque cum primo uere in eo uase nata €est pullities, nouus rex eligitur, ut multitudo sine discordia cum €parentibus suis conuersetur. quod si nullam progeniem tulerint @1 €faui, duas uel tres aluorum plebes in unam contribuere licebit, €sed prius respersas dulci liquore, tum demum includere, et €posito cibo, dum conuersari consuescant, exiguis spiramentis €relictis, triduo fere clausas habere. ôÿ@@@@{1Quemadmodum frequentandae sint alui quae exigua habent examina}1 @@Sunt qui seniorem potius regem summouent, quod est con-€trarium, quippe turba uetustior uelut quidam senatus minoribus €parere non cense[n]t, atque imperia ualidiorum contumaciter spernendo poenis ac mortibus afficitur. illi quidem incommodo, €quod iuueniori examini solet accidere, cum antiquarum apium €relictus a nobis rex senectute defecit, et tamquam domino €mortuo familia nimia licentia discordat, facile occurritur. nam €ex iis aluis quae plures habent principes dux unus eligitur, isque €translatus ad eas quae sine imperio sunt rector constituitur. €potest autem minore molestia in his domiciliis quae aliqua peste uexata sunt paucitas apium emendari. nam ubi cognita est @1 €clades, frequentis alui si quos habet fauos oportet considerare, €tum deinde cerae eius quae semina pullorum continet partem €recidere, in qua regii generis proles animatur. est autem facilis €conspectu, quoniam fere in ipso fine cerarum uelut papilla €uberis apparet eminentior et laxioris fistulae quam sunt reliqua foramina, quibus popularis notae pulli detinentur. Celsus quidem €adfirmat in extremis fauis transuersas fistulas esse, quae con-€tineant regios pullos. Hyginus quoque auctoritatem Graecorum €sequens negat ex uermiculo, ut ceteras apes, fieri ducem, sed €in circuitu fauorum paulo maiora quam sunt plebei seminis in-€ueniri recta foramina, repleta quasi sorde rubri coloris, ex qua €protinus alatus rex figuretur.  @@Est et illa uernaculi examinis cura, si forte praedicto tempore €facta eruptione patriam fastidiens sedem longiorem fugam de-€nuntiauit. id autem significat, cum sic apis euadit uestibulum ut nulla intro reuolet sed se confestim leuet sublimius. crepi-€taculis aeris aut testarum plerumque uulgo iacentium terreatur €fugiens iuuentus, eaque uel pauida cum repetierit aluum mater-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¨Œ’„nam et in eius aditu glomerata pependerit, uel statim se ad €proximam frondem contulerit, protinus custos nouum locula- @1 €mentum in hoc praeparatum perlinat intrinsecus praedictis €herbis, deinde guttis mellis respersum admoueat, tum manibus aut etiam trulla congregatas apes recondat. atque uti debet €adhibita cetera cura, diligenter conpositum et inlitum uas €interim patiatur in eodem loco esse, dum aduesperascat. primo €deinde crepusculo transferat et reponat in ordinem reliquarum aluorum. oportet autem etiam uacua domicilia conlocata in api-€ariis habere. nam sunt nonnulla examina quae cum processerunt €statim sedem sibi quaerant in proximo, eamque occupent quam €uacantem reppererunt. €@@Haec fere adquirendarum atque etiam retinendarum apium €traditur cura.  ôÿ@@@@{1Remedia morbo laborantium}1 @@Sequitur ut morbo uel pestilentia laborantibus remedia €desiderentur. pestilentiae rara in apibus pernicies, nec tamen €aliud quam quod in cetero pecore praecipimus quid fieri possit €reperio, nisi ut longius alui transferantur. morborum autem €facilius et causae dispiciuntur et inueniuntur medicinae. @@Maximus[que uel minimus] annuus earum labor est initio @1 €ueris, quo tithymalli floret frutex, et quo amara ulmi semina €sua promunt. nam quasi nouis pomis ita his primitiuis floribus €inlectae auide uescuntur post hibernam famem, alioqui citra €satietatem tali nocente cibo. cum se adfatim repleuerunt, pro-€fluuio alui, nisi celeriter succurritur, intereunt. nam tithymallus €maiorum quoque animalium uentrem soluit et proprie ulmus €apium. eaque causa est cur in regionibus Italiae quae sunt eius generis arboribus consitae raro frequentes durent apes. itaque €ueris principio si medicatos cibos praebeas, isdem remediis et €prouideri potest ne tali peste uexentur, et cum iam laborant €sanari. nam illud quod Hyginus antiquos secutus auctores €prodidit, ipse non expertus adseuerare non audeo, uolentibus tamen licebit experiri. siquidem praecepit apium corpora, quae €cum eiusmodi pestis incessit, sub fauis aceruatim enectae re-€periuntur, sicco loco per hiemem reposita circa aequinoctium €uernum, cum clementia diei suaserit, post horam tertiam in €solem proferre, ficulneoque cinere obruere. quo facto adfirmat @1 €intra duas horas, cum uiuido halitu caloris animatae sunt, re-sumpto spiritu, si praeparatum uas obiciatur, inrepere. nos €magis ne intereant, quae deinceps dicturi sumus aegris exa-€minibus adhibenda censemus. nam uel grana mali Punici tunsa €et uino Aminneo consparsa uel uuae passae cum rore S[2y]2ri[2ac]2o €pari mensura pinsitae et austero uino insucatae dari debent, €uel si per se ista frustrata sunt, omnia eadem aequis ponderibus €in unum leuigata et fictili uaso cum Aminneo uino inferuefacta, mox etiam refrigerata, ligneis canalibus adponi. nonnulli rorem €marinum aqua mulsea decoctum, cum gelauerit, imbricibus in-€fusum praebent libandum. quidam bubulam uel hominis urinam, €sicut Hyginus adfirmat, aluis adponunt. @@Nec non etiam ille morbus maxime est conspicuus, qui hor-€ridas contractasque carpit, cum frequenter aliae mortuarum €corpora domiciliis efferunt, aliae intra tecta, ut publico luctu, €maesto silentio torpent. id cum accidit, harundineis infusi @1 €canalibus offeruntur cibi, maxime decocti mellis et cum galla €uel arida rosa detriti. galbanum etiam, ut eius odore medicentur, €incendi conuenit, passoque et defruto uetere fessas sustinere. optime tamen facit amelli radix, cuius est frutex luteus, pur-€pureus flos. ea cum uetere Aminneo uino decocta exprimitur, et €ita liquatus eius sucus datur. Hyginus quidem in eo libro quem €de apibus scripsit, Aristomachus, inquit, hoc modo succur-€rendum laborantibus existimat, primum ut omnes €uitiosi faui tollantur, et cibus ex integro recens ponatur, deinde ut fumigentur. prodesse etiam putat €apibus uetustate corruptis examen nouum contribuere; quamuis €periculosum sit ne seditione consumantur, uerumtamen adiecta €multitudine laeta[2n]2tur. sed ut concordes maneant, earum €apium quae ex alio domicilio transferuntur quasi peregrinae €plebis summoueri reges debent. nec tamen dubium quin fre-€quentissimorum examinum faui, qui iam maturos habent pullos, €transferri et subici paucioribus debeant, ut tamquam nouae prolis adoptione domicilia confirmentur. sed id cum fiet, €animaduertendum est ut eos fauos subiciamus quorum pulli €iam sedes suas adaperiunt, et uelut opercula foraminum ob- @1 €ductas ceras erodunt exerentes capita. nam si fauos immaturo €foetu transtulerimus, emorientur pulli cum foueri desierint. @@Saepe etiam uitio quod $FAGE/DAINAN& Graeci uocant intereunt; €siquidem cum sit haec apium consuetudo ut prius tantum €cerarum confingant quantum putent explere posse, nonnum-€quam euenit, consummatis operibus cereis, ut dum examen con-€quirendi mellis causa longius euagatur, subitis imbribus aut €turbinibus in siluis opprimatur, et maiorem partem plebis €amittat. quod ubi factum est, reliqua paucitas fauis conplendis €non sufficit, tumque uacuae cerarum partes conputrescunt, et €uitiis paulatim serpentibus corrupto melle ipsae quoque apes intereunt. id ne fiat, uel duo populi coniungi debent, qui possint €adhuc integras ceras explere, uel si non est facultas alterius €examinis, ipsos fauos, antequam putrescant, uacuis partibus €acutissimo ferro liberare. nam hoc quoque refert ne admotum €hebes ferramentum, quia non facile penetret, uehementius in-€pressum fauos sedibus suis commoueat, quod si factum est apes €domicilium derelinquunt. @1 @@Est et illa causa interitus quod interdum continuis annis €plurimi flores proueniunt, et apes magis mellifici[2i]2s quam €fetibus student. itaque nonnulli, quibus minor est harum rerum €scientia, magis fructibus delectantur, ignorantes exitium apibus €imminere, quae et nimio fatigatae opere plurimae pereunt, nec €ullis iuuentutis supplementis confrequentatae nouissime reliquae intereunt. itaque si tale uer incessit, ut et prata etiam parua €floribus abundent, utilissimum est tertio quoque die exiguis €foraminibus relictis, per quae [2non]2 possint ereper[2e]2, aluorum €exitus praecludi, ut ab opere mellificii auocatae apes, quoniam €non sperent se posse ceras omnis liquoribus stipare, fetibus ex-€pleant.  ô±ÿ@@@@{1Quid quoque tempore faciant apes, et per anni tempora quid curator}1 €@@@@{1facere debeat}1 @@Atque haec fere sunt examinum uitio laborantium remedia. €@@Deinceps illa totius anni cura, ut idem Hyginus commodissime €prodidit. ab aequinoctio primo, quod mense Martio circa VIII €Kalendas Aprilis in octaua parte Arietis conficitur, ad ortum €Vergiliarum dies uerni temporis habentur duodequinquaginta. @1 €per hos primum ait apes curandas esse adapertis alueis, ut €omnia purgamenta quae sunt hiberno tempore congesta exi-€mantur, et araneis, qui fauos conrumpunt, detractis fumus im-€mittatur factus incenso bubulo fimo. hic enim quasi quadam cognatione generis maxime est apibus aptus. uermiculi quoque, €qui tiniae uocantur, item papiliones enecandi sunt. quae pestes €plerumque fauis adhaerentes decidunt, si fimo medullam bu-€bulam misceas, et his incensis nidorem admoueas. hac cura per €id tempus quod diximus examina firmabuntur, eaque fortius operibus inseruient. uerum maxime custodiendum est curatori €qui apes nutrit, cum aluos tractare debebit, uti[que] pridie €castus ab rebus ueneriis neue temulentus nec nisi lotus ad eas €accedat, abstineatque omnibus redolentibus esculentis, ut sunt €salsamenta et eorum omnium liquamina, itemque foetentibus €acrimoniis alii uel ceparum ceterarumque rerum similium. @@Vndequinquagesimo die ab aequinoctio uerno, cum fit Ver-€giliarum exortus circa V Idus Maias, incipiunt examina uiribus @1 €et numero augeri. sed et iisdem diebus intereunt quae paucas €et aegras apes habent. eodemque tempore progenerantur in ex-€tremis partibus fauorum amplioris magnitudinis quam sunt €ceterae apes, eosque nonnulli putant esse reges. uerum quidam €Graecorum auctores $OI)/STROUS& appellant, ab eo quod exagitent €nec patiantur examina conquiescere. itaque praecipiunt eos €enecari. @@Ab exortu Vergiliarum ad solstitium, quod fit ultimo mense þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¨Ž•‚Iunio circa octauam partem Cancri, fere examinant alui. quo €tempore uehementius custodiri debent, ne nouae suboles dif-€fugiant. tumque peracto solstitio usque ad ortum Caniculae, qui €fere dies triginta sunt, pariter et frumenta et faui demetuntur. €sed hi quemadmodum tolli debeant mox dicetur, cum de confec-tura mellis praecipiemus. ceterum hoc eodem tempore pro-€generare posse apes iuuenco perempto, Democritus et Mago nec €minus Vergilius prodiderunt. Mago quidem uentribus etiam €bubulis idem fieri adfirmat, quam rationem diligentius prosequi €superuacuum puto, consentiens Celso, qui prudentissime ait non €tanto interitu pecus istud amitti ut sic requirendum sit. @1 @@Verum hoc tempore et usque in autumni aequinoctium €decimo quoque die alui aperiendae et fumigandae sunt. quod €cum sit molestum examinibus, saluberrimum tamen esse con-€uenit. suffitas deinde et aestuantis apes refrigerare oportet, €consparsis uacuis partibus aluorum et recentissimi rigoris aqua €infusa; deinde si quid ablui non poterit, pinnis aquilae uel etiam cuiuslibet uasti alitis, quae rigorem habent, emundari. praeterea €ut tiniae uerrantur papilionesque necentur, qui plerumque €intra aluos morantes apibus exitio sunt. nam et ceras erodunt €et stercore suo uermes progenerant, quos aluorum tinias appel-lamus. itaque quo tempore maluae florent, cum est earum €maxima multitudo, si uas aeneum simile miliario uespere po-€natur inter aluos, et in fundum eius lumen aliquod demittatur, €undique papiliones concurrant, dumque circa flammulam uoli-€tent adurantur, quoniam nec facile ex angusto susum euolent, @1 €nec rursus longius ab igne possunt recedere, cum lateribus aeneis €circumueniantur, ideoque propinquo ardore consumantur. @@A Canicula fere post diem quinquagesimum Arcturus oritur, €cum inroratis floribus thymi et cunelae thymbraeque apes €mella conficiunt, idque optimae notae emitescit autumni aequi-€noctio, quod est ante Kalendas Octobris, cum octauam partem €Librae sol attigit. sed inter Caniculae et Arcturi exortum cauen-€dum erit ne apes intercipiantur uiolentia crabronum, qui ante €aluaria plerumque obsidiantur prodeuntibus. @@Post Arcturi exortum circa aequinoctium Librae, sicut dixi, €fauorum secunda est exemptio. ab aequinoctio deinde, quod con-€ficitur circa VIII Kalendas Octobris ad Vergiliarum occasum €diebus XL, ex floribus tamaricis et siluestribus frutectis apes €collecta mella cibariis hiemis reponunt. quibus nihil est omnino €detrahendum, ne saepius iniuria contristatae uelut desperatione €rerum profugiant. @1 @@Ab occasu Vergiliarum ad brumam, quae fere conficitur circa €VIII Kalendas Ianuarii in octaua parte Capricorni, iam recon-€dito melle utuntur examina. nec me fallit Hipparchi ratio, quae €docet solstitia et aequinoctia non octauis sed primis partibus €signorum confici. uerum in hac ruris disciplina sequor nunc €Eudoxi et Metonis antiquorumque fastus astrologorum, qui €sunt aptati publicis sacrificiis, quia et notior est ista uetus €agricolis concepta opinio, nec tamen Hipparchi subtilitas pinguioribus, ut aiunt, rusticorum litteris necessaria est. ergo €Vergiliarum occasu primo statim conueniat aperire aluos et €depurgare quicquid immundi est diligentiusque curare, quoniam €per tempora hiemis non expedit mouere aut patefacere uasa. €quam ob causam dum adhuc autumni reliquiae sunt, apricissimo €die purgatis domiciliis opercula intus usque ad fauos admouenda €sunt, omni uacua parte sedis exclusa, quo facilius angustiae €cauearum per hiemem concalescant. idque semper faciendum €est etiam in his aluis quae paucitate plebis infrequentes sunt. quicquid deinde rimarum est aut foraminum luto et fimo bubulo €mixtis inlinemus extrinsecus, nec nisi aditus quibus commeent @1 €relinquemus. et quamuis porticu protecta uasa nihilo minus €congestu culmorum et frondium supertegemus, quantumque res €patietur a frigore et tempestatibus muniemus. @@Quidam exemptis interaneis occisas aues intus includunt, €quae tempore hiberno plumis suis delitiscentibus apibus prae-€bent teporem. tum etiam, si sunt adsumpta cibaria, commode €pascuntur esurientes, nec nisi ossa earum relinquunt. sin autem €faui suffecer[2i]2nt, permanent inlibatae, nec quamuis amantissimas €munditiarum offendunt odore suo. melius tamen nos existi-€mamus tempore hiberno fame laborantibus ad ipsos aditus in €canaliculis uel contusam et aqua madefactam ficum aridam uel €defrutum aut passum praebere. quibus liquoribus mundam €lanam imbuere oportebit, ut insistentes apes quasi per siphonem sucum euocent. uuas etiam passas cum infregerimus, paulum €aqua respersas probe dabimus. atque his cibariis non solum €hieme, sed etiam quibus temporibus, ut iam supra dixi, tithy-mallus atque ulmi florebunt, sustinendae sunt. post confectam €brumam diebus fere quadraginta quicquid est reposit[2u]2m mellis, @1 €nisi liberalius relictum, consumunt; saepe etiam uacuatis ceris €usque in ortum fere Arcturi, qui est ab Idibus Februariis, €ieiunae fauis accubantes torpent more serpentium et quiete sua €spiritum conseruant. quem tamen ne amittant, si longior fames €incesserit, optimum est per aditum uestibuli siponibus dulcia €liquamina inmittere, et ita penuriam temporum sustinere, dum €Arcturi ortus et hirundinis aduentus commodiores polliceantur futuras tempestates. itaque post hoc tempus, cum diei permittit €hilaritas, procedere audent in pascua. nam ab aequinoctio uerno €sine cunctatione iam passim uagantur, et idoneos ad fetum €decerpunt flores atque intra tecta conportant. €@@Haec obseruanda per anni tempora diligentissime Hyginus €praecepit. ceterum illa Celsus adicit, paucis locis eam felicitatem €suppetere ut apibus alia pabula hiberna atque alia praebeantur aestiua. itaque quibus locis post ueris tempora flores idonei €deficiunt, negat oportere immota examina relinqui, sed uernis €pastionibus adsumptis in ea loca transferri, quae serotinis €floribus thymi et origani thymbraeque benignius apes alere €possint. quod fieri ait et Achaiae regionibus, ubi transferuntur @1 €in Atticas pastiones, et Euboea, et rursus in insulis Cycladibus, €cum ex aliis transportantur S[2c]2yrum, nec minus in Sicilia, cum ex reliquis eius partibus in Hyblaeam conferuntur. idemque €ait ex floribus ceras fieri, ex matutino rore mella, quae tanto €meliorem qualitatem capiunt quanto iucundiore sit materia €cera confecta. sed ante translationem diligenter aluos inspicere €praecepit, ueteresque et tiniosos et labantis fauos eximere, nec €nisi paucos et optimos reseruare, ut simul etiam ex meliore €flore quam plurimi fiant, eaque uasa quae quis transferre uelit €non nisi noctibus et sine concussione portare.  ôÿ@@@@{1De melle conficiendo, et quemadmodum castrari debeant alui}1 @@Mox uere transacto sequitur, ut dixi, mellis uindemia, €propter quam totius anni labor exercetur. eius maturitas €intellegitur cum animaduertimus fucos ab apibus expelli ac €fugari. quod est genus amplioris incrementi simillimum api, sed, €ut ait Vergilius, @1 €@@@@ignauum fucos pecus et immune, sine industria fauis adsidens. nam neque alimenta €congerit, et ab aliis inuecta consumit. uerumtamen ad pro-€creationem subolis conferre aliquid hi fuci uidentur, insidentes €seminibus quibus apes figurantur. itaque ad fouendam et €educandam nouam prolem familiarius admittuntur. exclusis €deinde pullis extra tecta proturbantur, et, ut idem ait, €@@@@praesepibus arcentur. hos quidam praecipiunt in totum exterminari oportere. quod €ego Magoni consentiens faciendum non censeo, uerum saeuitiae €modum adhibendum. nam nec ad occidionem gens interimenda €est, ne apes inertia laborent, quae cum fuci aliquam partem €cibariorum absumunt, sarciendo damna fiunt agiliores. nec rur-€sus multitudinem praedonum co[2nu]2alescere patiendum est, ne uniuersas apes alienas diripiant. ergo cum rixam fucorum et €apium saepius committi uideris, adapertas aluos inspicies, ut €siue semipleni faui sint differantur, siue iam liquore conpleti €et superpositis ceris tamquam operculis obliti demetantur. @1 €@@Dies uero castrandi fere matutinus occupandus est; neque €enim conuenit aestu medio exasperatas apes lacessi. duobus þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‰¨”‡autem ferramentis ad hunc usum opus est, sesquipedali uel €paulo ampliore mensura factis, quorum alterum sit culter €oblongus ex utraque parte acie lata, uno capite aduncum €scalprum, alterum prima fronte planum et acutissimum, quo €melius hoc faui subsecentur, illo eradantur, et quidquid sordidum deciderit attrahatur. sed ubi a posteriore parte, qua nullum est €uestibulum, patefactum fuerit aluare, fumum admouebimus €factum galbano uel arido fimo. ea porro uase fictili prunis €inmixta conduntur, idque uas ansatum simile angustae ollae €figuratur, ita ut pars altera sit acutior, per quam modico fora-€mine fumus emanet, altera latior et ore paulo patentiore, per quam possit adflari. talis olla cum est aluari obiecta, spiritu €admoto fumus ad apes promouetur, quae confestim nidoris €inpatientes in priorem partem domicilii et interdum extra €uestibulum se conferunt. @1 €@@Atque ubi potestas facta est liberius inspiciendi, fere, si duo sunt examina, duo genera quoque fauorum inueniuntur. nam €etiam in concordia suum quaeque plebs morem figurandi ceras €fingendique seruant. sed omnes faui semper cauearum tectis et €paululum ab lateribus adhaerentes dependent, ita ne solum contingant, quoniam id praebet examinibus iter. ceterum figura €cerarum talis est qualis et habitus domicilii. nam et quadrata €et rutunda spatia nec minus longa suam speciem uelut formae €quaedam fauis praebent. ideoque non semper eiusdem figurae €reperiuntur faui. sed hi qualescumque sunt, non omnes eximan-€tur. nam priore messe, dum adhuc rura pastionibus abundant, €quinta pars fauorum, posteriore, cum iam metuitur hiemps, tertia relinquenda est. atque hic tamen modus non est in €omnibus regionibus certus, quoniam pro multitudine florum et €ubertate pabuli apibus consulendum est. €@@Ac si cerae dependentes in longitudinem decurrunt, eo fer-€ramento quod simile est cultro insecandi sunt faui, deinde €subiectis duobus brachiis excipiendi atque ita promendi. sin €autem transuersi tectis cauearum inhaerent, tunc scalprato fer- @1 ramento est opus, ut aduersa fronte inpressi desecentur. eximi €autem debent ueteres uel uitiosi, et relinqui maxime integri ac €melle pleni et si qui tamen pullos continent, ut examini pro-€generando reseruentur. €@@Omnis deinde copia fauorum conferenda est in eum locum €in quo mel conficere uoles, linendaque sunt diligenter foramina €parietum et fenestrarum, ne quid sit apibus peruium, quae €uelut amissas opes suas pertinaciter uestigant et persecutae €consumunt. itaque ex iisdem rebus fumus etiam in aditu loci faciendus est, qui propulset intrare temptantis. castratae €deinde alui si quae transuersos fauos in aditu habebunt con-€uertendae erunt, ut alterna uice posteriores partes uestibula €fiant. sic enim proxime cum castrabuntur, ueteres potius faui €quam noui eximentur, ceraeque renouabuntur, quae tanto €deteriores sunt quanto uetustiores. quod si forte aluaria circum-€structa et immobilia fuerint, curae erit nobis ut semper modo a €posteriore modo a priore parte castrentur. idque fieri ante diei €quintam horam debebit, deinde repeti uel post nonam uel €postero mane. @@Sed quotcumque faui sunt demessi, eodem die dum tepent €conficere mel conuenit. saligneus qualus uel tenui uimine rarius @1 €contextus saccus, inuersae metae similis, qualis est quo uinum €liquatur, obscuro loco suspenditur. in eum deinde carptim €congeruntur faui. sed adhibenda cura est ut separentur eae €partes cerarum quae uel pullos habent uel rubras sordes. nam sunt mali saporis et suo suco mella corrumpunt. deinde ubi €liquatum mel in subiectum alueum defluxit, transferetur in €uasa fictilia, quae paucis diebus aperta sint dum musteus €fructus deferuescat, isque saepius ligula purgandus est. mox €deinde fragmina fauorum, quae in sacco retractata remanserunt, €exprimuntur. atque id secundae notae mel defluit et ab diligen-€tioribus seorsum reponitur, ne quod est primi saporis hoc €adhibito fiat deterius.  ôÿ@@@@{1De cera facienda}1 @@Cerae fructus quamuis aeris exigui non tamen omittendus €est, cum sit eius usus ad multa necessarius. expressae fauorum €reliquiae, posteaquam diligenter aqua dulci perlutae sunt, in €uas aeneum coiciuntur, adiecta deinde aqua liquantur ignibus. €quod ubi factum est, cera per stramenta uel iuncos defusa €colatur, atque iterum similiter de integro coquitur, et in quas @1 €quis uoluit formas aqua prius adiecta defunditur; eamque €concretam facile est eximere, quoniam qui subest umor non €patitur formis inhaerere. @@Sed iam consummata disputatione de uillaticis pecudibus €atque pastionibus, quae reliqua nobis rusticarum rerum pars €superest, de cultu hortorum, Publi Siluine, deinceps ita ut et €tibi et Gallioni nostro conplacuerat, in carmen conferemus. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@CEPVRICVS DE CVLTV HORTORVM €@@@@LIBER DECIMVS}1 ¯ðòÿ@@Faenoris tui, Siluine, quod stipulanti spoponderam €tibi, reliquam pensiunculam percipe. nam superioribus €nouem libris hac minus parte debitum, quod nunc persoluo, €reddideram. superest ergo cultus hortorum segnis ac ne-€glectus quondam ueteribus agricolis, nunc uel celeberrimus. €siquidem cum parcior apud priscos esset frugalitas, largior €tamen pauperibus fuit usus epularum, lactis copia ferinae-€que ac domesticarum pecudum carne uelut aqua frumen-toque summis atque humillimis uictum tolerantibus. mox @1 €cum sequens et praecipue nostra aetas dapibus libidinosa €pretia constituerit cenaeque non naturalibus desideriis sed €censibus aestimentur, plebeia paupertas summota pretiosi-oribus cibis ad uulgares compellitur. quare cultus horto-€rum, quorum iam fructus magis in usu est, diligentius €nobis, quam tradidere maiores, praecipiendus est, isque, €sicut institueram, prorsa oratione prioribus subnecteretur €exordiis, nisi propositum meum expugnasset frequens €postulatio tua, quae praecepit, ut poeticis numeris exple-€rem georgici carminis omissas partis, quas tamen et ipse €Vergilius significauerat posteris se memorandas relinquere. €neque enim aliter istud nobis fuerat audendum quam ex uoluntate uatis maxime uenerandi, cuius quasi numine in-€stigante pigre sine dubio propter difficultatem operis, €uerumtamen non sine spe prosperi successus adgressi su-€mus tenuem admodum et paene uiduatam corpore mate-€riam, quae tam exilis est, ut in consummatione quidem €totius operis adnumerari ueluti particula possit laboris €nostri, per se uero et quasi suis finibus terminata nullo €modo speciose conspici. nam etsi multa sunt eius quasi €membra, de quibus aliquid possumus effari, tamen eadem €tam exigua sunt, ut, quod aiunt Graeci, ex inconprehen- @1 sibili paruitate harenae funis effici non possit. quare quic-€quid est istud, quod elucubrauimus, adeo propriam sibi €laudem non uindicat, ut boni consulat, si non sit dedecori €prius editis a me scriptorum monumentis. sed iam prae-€fari desinamus. @1 ¡@@Hortorum quoque te cultus, Siluine, docebo €Atque ea, quae quondam spatiis exclusus iniquis, €Cum caneret laetas segetes et munera Bacchi €Et te, magna Pales, nec non caelestia mella, €Vergilius nobis post se memoranda reliquit. €@@Principio sedem numeroso praebeat horto €Pinguis ager putris glebae resolutaque terga €Qui gerit et fossus gracilis imitatur harenas. €Atque habilis natura soli, quae gramine laeto €Parturit et rutilas ebuli creat uuida bacas. €Nam neque sicca placet, nec quae stagnata palude €Perpetitur querulae semper conuicia ranae. €Tum quae sponte sua frondosas educat ulmos €Palmitibusque feris laetatur et aspera siluis €Achradis aut pruni lapidosis obruta pomis €Gaudet et iniussi consternitur ubere mali, €Sed negat elleboros et noxia carbasa suco €Nec patitur taxos nec strenua toxica sudat, @1 €Quamuis semihominis uesano gramine feta €Mandragorae pariat flores maestamque cicutam €Nec manibus mitis ferulas nec cruribus aequa €Terga rubi spinisque ferat paliuron acutis. €Vicini quoque sint amnes, quos incola durus €Adtrahat auxilio semper sitientibus hortis, €Aut fons inlacrimet putei non sede profunda, €Ne grauis hausuris tendentibus ilia uellat. €Talis humus uel parietibus uel saepibus hirtis €Claudatur, ne sit pecori neu peruia furi. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸ŠˆNec tibi Daedaliae quaerantur munera dextrae, €Nec Polyclitea nec Phradmonis aut Ageladae €Arte laboretur, sed truncum forte dolatum €Arboris antiquae numen uenerare Priapi €Terribilis membri, medio qui semper in horto €Inguinibus puero, praedoni falce minetur. €@@Ergo age nunc cultus et tempora quaeque serendis €Seminibus, quae cura satis, quo sidere primum €Nascantur flores Paestique rosaria gemment, €Quo Bacchi genus aut aliena stirpe grauata €Mitis adoptatis curuetur frugibus arbos, €Pierides tenui deducite carmine Musae. €@@Oceani sitiens cum iam canis hauserit undas €Et paribus Titan orbem librauerit horis, @1 €Cum satur autumnus quassans sua tempora pomis €Sordidus et musto spumantis exprimet uuas, €Tum mihi ferrato uersetur robore palae €Dulcis humus, si iam pluuiis defessa madebit. €At si cruda manet caelo durata sereno, €Tum iussi ueniant decliui tramite riui, €Terra bibat fontis et hiantia compleat ora. €Quod si nec caeli nec campi competit umor €Ingeniumque loci uel Iuppiter abnegat imbrem, €Expectetur hiems, dum Bacchi Gnosius ardor €Aequore caeruleo celetur uertice mundi €Solis et aduersos metuant Atlantides ortus. €Atque ubi iam tuto necdum confisus Olympo, €Sed trepidus profugit chelas et spicula Phoebus €Dira Nepae tergoque Croti festinat equino, €Nescia plebs, generis matri ne parcite falsae. €Ista Prometheae genetrix fuit altera cretae; €Altera nos enixa parens, quo tempore saeuos €Tellurem Ponto mersit Neptunus et imum €Concutiens barathrum Lethaeas terruit undas. €Tumque semel Stygium regem uidere trementem €Tartara, cum pelagi streperent sub pondere Manes. @1 €Nos fecunda manus uiduo mortalibus orbe €Progenerat, nos abruptae tum montibus altis €Deucalioneae cautes peperere. sed ecce €Durior aeternusque uocat labor: heia age segnis €Pellite nunc somnos et curui uomere dentis €Iam uiridis lacerate comas, iam scindite amictus. €Tu grauibus rastris cunctantia perfode terga, €Tu penitus latis eradere uiscera marris €Ne dubita et summo feruentia cespite mixta €Ponere, quae canis iaceant urenda pruinis, €Verberibus gelidis iraeque obnoxia cauri, €Alliget ut saeuus Boreas Eurusque resoluat. €Post ubi Riphaeae torpentia frigora brumae €Candidus aprica Zephyrus regelauerit aura €Sidereoque polo cedet Lyra mersa profundo €Veris et aduentum nidis cantauit hirundo, €Rudere tum pingui solido uel stercore aselli €Armentiue fimo saturet ieiunia terrae, €Ipse ferens holitor diruptos pondere qualos, €Pabula nec pudeat fisso praebere nouali, €Inmundis quaecunque uomit latrina cloacis. €Densaque iam pluuiis durataque summa pruinis @1 €Aequora dulcis humi repetat mucrone bidentis. €Mox bene cum glebis uiuacem cespitis herbam €Contundat marrae uel fracti dente ligonis, €Putria maturi soluantur ut ubera campi. €Tunc quoque trita solo splendentia farcula sumat €Angustosque foros aduerso limite ducens €Rursus in obliquum distinguat tramite paruo. €@@Verum ubi iam puro discrimine pectita tellus €Deposito squalore nitens sua semina poscet, €Pingite tunc uarios, terrestria sidera, flores, €Candida leucoia et flauentia lumina caltae €Narcissique comas et hiantis saeua leonis €Ora feri calathisque uirentia lilia canis €Nec non uel niueos uel caeruleos hyacinthos. €Tum quae pallet humi, quae frondens purpurat auro, €Ponatur uiola et nimium rosa plena pudoris. €Nunc medica panacem lacrima sucoque salubri €Glaucea et profugos uinctura papauera somnos €Spargite, quaeque uiros acuunt armantque puellis, €Iam Megaris ueniant genitalia semina bulbi, €Et quae Sicca legit Getulis obruta glebis, €Et quae frugifero seritur uicina Priapo, €Excitet ut Veneri tardos eruca maritos. €Iam breue chaerepolum et torpenti grata palato @1 €Intiba, iam teneris frondens lactucula fibris €Alliaque infractis spicis et olentia late €Vlpica quaeque fabis habilis fabrilia miscet. €Iam siser Assyrioque uenit quae semine radix €Sectaque praebetur madido sociata lupino, €Ut Pelusiaci proritet pocula zythi. €Tempore non alio uili quoque salgama merce €Capparis et tristis inulae ferulaeque minaces €Plantantur nec non serpentia gramina mentae €Et bene odorati flores sparguntur anethi €Rutaque Palladiae bacae iutura saporem €Seque lacessenti fletum factura sinapis €Atque holeris pulli radix lacrimosaque caepa €Ponitur et lactis gustus quae condiat herba, €Deletura quidem fronti data signa fugarum, €Vimque suam idcirco profitetur nomine Graio. €Tum quoque conseritur, toto quae plurima terrae €Orbe uirens pariter plebi regique superbo €Frigoribus caules et ueri cymata mittit: €Quae pariunt ueteres caeposo litore Cumae, €Quae Marrucini, quae Signia monte Lepino, €Pinguis item Capua et Caudinis faucibus horti, @1 €Fontibus et Stabiae celebres et Vesbia rura. €Doctaque Parthenope Sebethide roscida lympha, €Quae dulcis Pompeia palus uicina salinis €Herculeis uitreoque Siler qui defluit amni, €Quae duri praebent cymosa stirpe Sabelli €Et Turni lacus et pomosi Tiburis arua, €Bruttia quae tellus et mater Aricia porri. €@@Haec ubi credidimus resolutae semina terrae, €Adsiduo grauidam cultu curaque fouemus, €Vt redeant nobis cumulato fenore messes. €Et primum moneo largos inducere fontis, €Ne sitis exurat concepto semine partum. €At cum feta suos nexus adaperta resoluit, €Florida cum soboles materno pullulat aruo, €Primitiis plantae modicos tum praebeat imbres €Sedulus inrorans holitor ferroque bicorni €Pectat et angentem sulcis exterminet herbam. €At si dumosis positi sunt collibus horti €Nec summo nemoris labuntur uertice riui, €Aggere praeposito cumulatis area glebis €Emineat, sicco ut consuescat puluere planta €Nec mutata loco sitiens exhorreat aestu. €Mox ubi nubigenae Phryxi nec portitor Helles @1 €Signorum et pecorum princeps caput efferet undis, €Alma sinum tellus iam pandet adultaque poscens €Semina depositis cupiet se nubere plantis, €Inuigilate uiri: tacito nam tempora gressu €Diffugiunt nulloque sono conuertitur annus. €Flagitat ecce suos genetrix mitissima fetus, €Et quos enixa est partus, iam quaerit alendos €Priuignasque rogat proles. date nunc sua matri €Pignora, tempus adest: uiridi redimite parentem €Progenie, tu cinge comas, tu dissere crines. €Nunc apio uiridi crispetur florida tellus, €Nunc capitis porri longo resoluta capillo €Laetetur mollemque sinum staphylinus inumbret. €Nunc et odoratae peregrino munere plantae €Sicaniis croceae descendant montibus Hyblae. €Nataque iam ueniant hilaro samsuca Canopo €Et lacrimas imitata tuas, Cinyreia uirgo, €Sed melior stactis ponatur Achaia murra €Et male damnati maesto qui sanguine surgunt €Aeacii flores inmortalesque amaranti €Et quos mille parit diues natura colores, €Disponat plantis holitor, quos semine seuit. €Nunc ueniat quamuis oculis inimica corambe, €Iamque salutari properet lactuca sapore, €Tristia quae releuat longi fastidia morbi, €Altera crebra uiret, fusco nitet altera crine, @1 €Vtraque Caecilii de nomine dicta Metelli. €Tertia, quae spisso, sed puro uertice pallet, €Haec sua Cappadocae seruat cognomina gentis. €Et mea, quam generant Tartesi litore Gades, €Candida uibrato discrimine, candida thyrso est. €Cypros item Paphio quam pingui nutrit in aruo, €Punicea depexa coma, sed lactea crure est. €Quot facies, totidem sunt tempora quamque serendi. €Caeciliam primo deponit Aquarius anno, €Cappadocamque premit ferali mense Lupercus. €Tuque tuis, Mauors, Tartesida pange Kalendis, €Tuque tuis, Paphie, Paphien iam pange Kalendis. €Dum cupit et cupidae quaerit se iungere matri €Et mater facilis mollissima subiacet aruo, €Ingenera: nunc sunt genitalia tempora mundi, €Nunc amor ad coitus properat, nunc spiritus orbis €Bacchatur Veneri stimulisque cupidinis actus €Ipse suas adamat partus et fetibus implet. €Nunc pater aequoreus, nunc et regnator aquarum, €Ille suam Tethyn, hic polluit Amphitriten, €Et iam caeruleo partus enixa marito €Vtraque nunc reserat pontumque natantibus implet. €Maximus ipse deum posito iam fulmine fallax €Acrisioneos ueteres imitatur amores @1 €Inque sinus matris uiolento depluit imbre. €Nec genetrix nati nunc aspernatur amorem, €Et patitur nexus flammata cupidine Tellus. €Hinc maria, hinc montes, hinc totus denique mundus €Ver agit, hinc hominum pecudum uolucrumque cupido, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Š‹ÓAtque amor ignescit menti saeuitque medullis, €Dum satiata Venus fecundos compleat artus €Et generet uarias soboles semperque frequentet €Prole noua mundum, uacuo ne torpeat aeuo. €@@Sed quid ego infreno uolitare per aethera cursu €Passus equos audax sublimi tramite raptor? €Ista canit, maiore deo quem Delphica laurus €Inpulit ad rerum causas et sacra mouentem €Orgia naturae secretaque foedera caeli €Extimulat uatem per Dindyma casta Cybeles €Perque Cithaeronem, Nyseia per iuga Bacchi, €Per sua Parnasi, per amica silentia Musis €Pierii nemoris, Bacchea uoce frementem €Delie te Paean, et te Euhie Euhie Paean. €Me mea Calliope cura leuiore uagantem €Iam reuocat paruoque iubet decurrere gyro €Et secum gracili conectere carmina filo, €Quae canat inter opus Musa modulante putator @1 €Pendulus arbustis, holitor uiridantibus hortis. €@@Quare age, quod sequitur, paruo discrimine sulci €Spargantur caecis nasturcia dira colubris, €Indomito male sana cibo quas educat aluus, €Et satureia thymi referens thymbraeque saporem €Et tenero cucumis fragilique cucurbita collo. €Hispida ponatur cinara, quae dulcis Iaccho €Potanti ueniat nec Phoebo grata canenti, €Haec modo purpureo surgit glomerata corymbo, €Murteolo modo crine uiret deflexaque collo €Nunc adaperta manet, nunc pinea uertice pungit, €Nunc similis calatho spinisque minantibus horret, €Pallida nonnumquam tortos imitatur acanthos. €Mox ubi sanguineis se floribus induit arbos €Punica, quae rutilo mitescit tegmine grani, €Tempus haris satio famosaque tunc coriandra €Nascuntur gracilique melantia grata cumino, €Et baca asparagi spinosa prosilit herba €Et moloche, prono sequitur quae uertice solem, €Quaeque tuas audax imitatur, Nysie, uitis €Nec metuit sentis: nam uepribus improba surgens €Achradas indomitasque bryonias alligat alnos. €Nomine tum Graio, ceu littera proxima primae @1 €Pangitur in cera docti mucrone magistri: €Sic et humo pingui ferratae cuspidis ictu €Deprimitur folio uiridis, pede candida beta. €@@Quin et odoratis messis iam floribus instat: €Iam uer purpureum, iam uersicoloribus anni €Fetibus alma parens pingi sua tempora gaudet. €Iam Phrygiae loti gemmantia lumina promunt €Et conniuentes oculos uiolaria soluunt, €Oscitat et leo et ingenuo confusa rubore €Virgineas adaperta genas rosa praestet honores €Caelitibus templisque Sabaeum miscet odorem. €Nunc uos Pegasidum comites Acheloidas oro €Maenaliosque choros dryadum nymphasque Napaeas, €Quae colitis nemus Amphrysi, quae Thessala Tempe, €Quae iuga Cyllenes et opaci rura Lycaei €Antraque Castaliis semper rorantia guttis €Et quae Sicanii flores legistis Halaesi, €Cum Cereris proles uestris intenta choreis €Aequoris Hennaei uernantia lilia carpsit €Raptaque Lethaei coniunx mox facta tyranni €Sideribus tristes umbras et Tartara caelo €Praeposuit Ditemque Ioui letumque saluti @1 €Et nunc inferno potitur Proserpina regno: €Vos quoque iam posito luctu maestoque timore €Huc facili gressu teneras aduertite plantas €Tellurisque comas sacris aptate canistris. €Hinc nullae insidiae nymphis, non ulla rapina, €Casta Fides nobis colitur sanctique Penates. €Omnia plena iocis, securo plena cachinno, €Plena mero, laetisque uirent conuiuia pratis. €Nunc uer egelidum, nunc est mollissimus annus, €Dum Phoebus tener, ac tenera decumbere in herba €Suadet et arguto fugientis gramine fontis €Nec rigidos potare iuuat nec sole tepentis. €Iamque Dionaeis redimitur floribus hortus. €Iam rosa mitescit Sarrano clarior ostro. €Nec tam nubifugo Borea Latonia Phoebe €Purpureo radiat uultu, nec Sirius ardor €Sic micat aut rutilus Pyrois aut ore corusco €Hesperus, Eoo remeat cum Lucifer ortu, €Nec tam sidereo fulget Thaumantias arcu, €Quam nitidis hilares conlucent fetibus horti. €Quare age uel iubare exorto iam nocte suprema €Vel dum Phoebus equos in gurgite mersat Hibero, @1 €Sicubi odoratas praetexit amaracus umbras, €Carpite narcissique comas sterilisque balausti. €Et tu, ne Corydonis opes despernat Alexis, €Formoso Nais puero formosior ipsa €Fer calathis uiolam et nigro permixta ligustro €Balsama cum casia nectens croceosque corymbos €Sparge mero Bacchi: nam Bacchus condit odores. €Et uos, agrestes, duro qui pollice mollis €Demetitis flores, cano iam uimine textum €Sirpiculum ferrugineis cumulate hyacinthis. €Iam rosa distendat contorti stamina iunci €Pressaque flammeola rumpatur fiscina calta, €Mercibus ut uernis diues Vortumnus abundet €Et titubante gradu multo madefactus Iaccho €Aere sinus gerulus plenos grauis urbe reportet. €@@Sed cum maturis flauebit messis aristis €Atque diem gemino Titan extenderit astro €Hauserit et flammis Lernaei brachia cancri, €Allia tunc caepis, cereale papauer anetho €Iungite, dumque uirent, nexos deferte maniplos €Et celebres Fortis Fortunae dicite laudes €Mercibus exactis hilarisque recurrite in hortos. @1 €Tunc quoque proscisso riguoque insparsa nouali €Ocima comprimite et grauibus densate cylindris, €Exurat sata ne resoluti pulueris aestus €Paruulus aut pulex inrepens dente lacessat €Neu formica rapax populari semina possit. €Nec solum teneras audent erodere frondes €Implicitus conchae limax hirsutaque campe, €Sed cum iam ualido pinguescit lurida caule €Brassica cumque tument pallentia robora betae €Mercibus atque holitor gaudet securus adultis €Et iam maturis quaerit supponere falcem, €Saepe ferus duros iaculatur Iuppiter imbres, €Grandine dilapidans hominumque boumque labores, €Saepe etiam grauidis inrorat pestifer undis, €Ex quibus infestae Baccho glaucisque salictis €Nascuntur uolucres serpitque eruca per hortos, €Quos super ingrediens exurit semina morsu, €Quae capitis uiduata comas spoliataque nudo €Vertice trunca iacent tristi consumpta ueneno. €Haec ne ruricolae paterentur monstra, salutis €Ipsa nouas artis uaria experientia rerum €Et labor ostendit miseris ususque magister €Tradidit agricolis uentos sedare furentis €Et tempestatem Tuscis auertere sacris. €Hinc mala Rubigo uiridis ne torreat herbas, @1 €Sanguine lactentis catuli placatur et extis. €Hinc caput Arcadici nudum cute fertur aselli €Tyrrhenus fixisse Tages in limite ruris, €Vtque Iouis magni prohiberet fulgura Tarchon, €Saepe suas sedes praecinxit uitibus albis. €Hinc Amythaonius, docuit quem plurima Chiron, €Nocturnas crucibus uolucres suspendit et altis €Culminibus uetuit feralia carmina flere. €Sed ne dira nouas segetes animalia carpant, €Profuit interdum medicantem semina pingui €Palladia sine fruge salis conspargere amurca €Innataue laris nigra satiare fauilla. €Profuit et plantis latices infundere amaros €Marruuii multoque sedi contingere suco. €At si nulla ualet medicina repellere pestem, €Dardanicae ueniunt artes nudataque plantas €Femina, quae iustis tum demum operata iuuencae €Legibus obsceno manat pudibunda cruore, €Sed resoluta sinus, resoluto maesta capillo, €Ter circum areolas et saepem ducitur horti. €Quae cum lustrauit gradiens_mirabile uisu_ €Non aliter quam decussa pluit arbore nimbus €Vel teretis mali uel tectae cortice glandis, €Voluitur in terram distorto corpore campe. @1 €Sic quondam magicis sopitum cantibus anguem €Vellere Phryxeo delapsum uidit Iolcos. €@@Sed iam prototomos tempus decidere caules €Et Tartesiacos Paphiosque reuellere thyrsos €Atque apio fasces et secto cingere porro. €Iamque eruca salax fecundo prouenit horto, €Lubrica iam lapathos, iam thamni sponte uirescunt €Et scilla, hirsuto saepes nunc horrida rusco €Prodit et asparagi corruda simillima filo €Vmidaque andrachle sitientis protegit antas €Et grauis atriplici consurgit longa phaselos, €Tum modo dependens trichilis, modo more chelydri €Sole sub aestiuo gelidas per graminis umbras €Intortus cucumis praegnasque cucurbita serpit. €Vna neque est illis facies. nam si tibi cordi €Longior est, gracili capitis quae uertice pendet, €Et tenui collo semen lege; siue globosi €Corporis atque utero nimium quae uasta tumescit, @1 €Ventre leges medio; sobolem dabit illa capacem €Naryciae picis aut Actaei mellis Hymeti €Aut habilem lymphis hamulam Bacchoue lagoenam, €Tum pueros eadem fluuiis innare docebit. €Liuidus at cucumis, grauida qui nascitur aluo €Hirtus et ut coluber nodoso gramine tectus €Ventre cubat flexo semper collectus in orbem, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Š‹ƒˆNoxius exacuit morbos aestatis iniquae. €Fetidus hic suco, pingui quoque semine fartus. €At qui sub trichila manantem repit ad undam €Labentemque sequens nimium tenuatur amore, €Candidus, effetae tremebundior ubere porcae, €Mollior infuso calathis modo lacte gelato, €Dulcis erit riguoque madescit luteus aruo €Et feret auxilium quondam mortalibus aegris. €@@Cum canis Erigones flagrans Hyperionis aestu €Arboreos aperit fetus cumulataque moris €Candida sanguineo manat fiscella cruore, €Tunc praecox bifera descendit ab arbore ficus €Armeniisque et cereolis prunisque Damasci €Stipantur calathi et pomis, quae barbara Persis €Miserat, ut fama est, patriis armata uenenis. €At nunc expositi paruo discrimine leti €Ambrosios praebent sucos, oblita nocendi. @1 €Quin etiam eiusdem gentis de nomine dicta €Exiguo properant mitescere Persica malo. €Tempestiua madent, quae maxima Gallia donat, €Frigoribus pigro ueniunt Asiatica fetu. €At grauis Arcturi sub sidere parturit arbos €Liuia, Chalcidicis et Caunis aemula Chiis, €Purpureaeque Chelidoniae pinguesque Mariscae €Et Callistruthis, roseo quae semine ridet, €Albaque, quae seruat flauae cognomina cerae, €Scissa Libysca simul, picto quoque Lydia tergo. €Quin et Tardipedi sacris iam rite solutis €Nube noua seritur caeli pendentibus undis €Gongylis, inlustri mittit quam Nursia campo, €Quaeque Amiterninis defertur bunias aruis. €@@Sed iam maturis nos flagitat anxius uuis €Euchios excultosque iubet claudamus ut hortos. €Claudimus imperioque tuo paremus agrestes €Ac metimus laeti tua munera, dulcis Iacche, €Inter lasciuos Satyros Panasque biformes €Brachia iactantes uetulo marcentia uino. €Et te Maenalium, te Bacchum teque Lyaeum €Lenaeumque patrem canimus sub tecta uocantes, €Ferueat ut lacus et musto completa Falerno @1 €Exundent pingui spumantia dolia musto. €@@Hactenus hortorum cultus, Siluine, docebam €Siderei uatis referens praecepta Maronis, €Qui primus ueteres ausus recludere fontis €Ascraeum cecinit Romana per oppida carmen. @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER VNDECIMVS €@@@@VILICVS ET HORTORVM}1 ¡@@Claudius Augustalis, tam ingenuae naturae quam eru-€ditionis adulescens, conplurium studiosorum et praecipue €agricolarum sermonibus instigatus extudit mihi, cultus hor-€torum prosa ut oratione conponerem. nec me tamen €fallebat hic euentus rei, cum praedictam materiam carminis legibus inplicarem. sed tibi, Publi Siluine, pertinaciter €expetenti uersificationis nostrae gustum, negare non susti-€nebam, facturus mox, si conlibuisset, quod nunc adgredior, €ut holitoris curam subtexerem uilici officiis. quae quamuis €primo rei rusticae libro uidebar aliquatenus executus, quo- @1 €niam tamen ea simili desiderio noster Augustalis saepius €flagitabat, numerum, quem iam quasi consummaueram, €uoluminum excessi et hoc undecimum praeceptum rustica-€tionis memoriae tradidi. ôÿ@@@@{1De uilico}1 @@Vilicum fundo familiaeque praeponi conuenit aetatis €nec primae nec ultimae. nam seruitia sic tirunculum con-€temnunt ut senem, quoniam alter nondum nouit opera €ruris, alter exsequi iam non potest, atque hunc adulescentia €neglegentem, senectus illum facit pigrum. media igitur €aetas huic officio est aptissima, poteritque ab anno quinto €et tricesimo usque in sexagesimum et quintum, si non €interueniant fortuita corporis uitia, satis ualidi fungi mune-ribus agricolae. quisquis autem destinabitur huic negotio, €sit oportet idem scientissimus robustissimusque, ut et doceat €subiectos et ipse commode faciat, quae praecipit. siquidem €nihil recte sine exemplo docetur aut discitur praestatque €uilicum magistrum esse operariorum, non discipulum, cum €etiam de patre familiae prisci moris exemplum Cato dixerit: Male agitur cum domino, quem uilicus docet. itaque in €Oeconomico Xenophontis, quem Marcus Cicero Latino ser-€moni tradidit, egregius ille Ischomachus Atheniensis, rogatus @1 €a Socrate, utrumne, si res familiaris desiderasset, mercari €uilicum tamquam fabrum an a se instituere consueuerit: Ego €uero, inquit, ipse instituo. etenim qui me absente in €meum locum substituitur et uicarius meae diligen-€tiae succedit, is ea quae ego scire debet. sed et haec €nimium prisca et eius quidem temporis sunt, quo idem Ischo-machus negabat quemquam rusticari nescire. nos autem €memores ignorantiae nostrae uigentis sensus adulescentulos €corporisque robusti peritissimis agricolis conmendemus, €quorum monitionibus uel unus ex multis (nam est difficile €erudire) non solum rusticationis, sed imperandi consequatur €scientiam. quidam enim quamuis operum probatissimi arti-€fices, imperitandi parum prudentes, aut saeuius aut etiam lenius agendo rem dominorum corrumpunt. quare, sicut dixi, €docendus et a pueritia rusticis operibus edurandus multis-€que prius experimentis inspiciendus erit futurus uilicus, nec €solum an perdidicerit disciplinam ruris, sed an etiam do-€mino fidem ac beniuolentiam exhibeat, sine quibus nihil €prodest uilici summa scientia. potentissimum est autem in €eo magisterio scire et existimare, quale officium et qualis €labor sit cuique iniungendus. nam nec ualentissimus possit €exsequi, quod imperatur, si nesciat, quid agat, nec peritis-€simus, si sit inualidus. qualitas itaque cuiusque rei con-sideranda est. quippe aliqua sunt opera tantummodo uirium €tamquam promouendi onera portandique, aliqua etiam so- @1 €ciata uiribus et arti, ut fodiendi arandique, ut segetes et €prata desecandi; nonnullis minus uirium, plus artis adhi-€betur, sicut putationibus insitionibusque uineti; plurimum €etiam scientia pollet in aliquibus, ut in pastione pecoris atque eiusdem medicina. quorum omnium officiorum uili-€cus, quod iam dixi prius, aestimator bonus esse non potest, €nisi fuerit etiam peritus, ut in unoquoque corrigere queat €perperam factum. neque enim satis est reprehendisse pec-€cantem, si non doceat recti uiam. libenter igitur eadem €loquor: tam docendus est futurus uilicus quam futurus €figulus aut faber. et haud facile dixerim, num illa tanto €expeditiora sint discentibus artificia, quanto minus ampla sunt. rusticationis autem magna et diffusa materia est, €partesque si uelimus eius percensere, uix numero conpre-€hendamus. quare satis admirari nequeo, quod primo scrip-€torum meorum exordio iure conquestus sum, ceterarum €artium minus uitae necessariarum repertos antistites, agri-€culturae neque discipulos neque praeceptores inuentos; nisi €magnitudo rei fecerit reuerentiam uel discendi uel profi-€tendi pene inmensam scientiam, cum tamen non ideo turpi desperatione oportuerit eam neglegi. nam nec oratoria €disciplina deseritur, quia perfectus orator nusquam repertus €est, nec philosophia, quia nullus consummatae sapientiae, €sed e contrario plurimi semet ipsos exhortantur uel aliquas @1 €partes earum addiscere, quamuis uniuersas percipere non €possint. etenim quae probabilis ratio est obmutescendi, €quia nequeas orator esse perfectus, aut in socordiam con-pelli, quia desponderis sapientiam? magnae rei, quantulum-€cumque possederis, fuisse participem, non minima est gloria. €quis ergo, inquis, docebit futurum uilicum, si nullus pro-€fessor est? et ego intellego, difficillimum esse ab uno uelut €auctore cuncta rusticationis consequi praecepta. uerum-€tamen ut uniuersae disciplinae uix aliquem consultum, sic €plurimos partium eius inuenias magistros, per quos efficere €queas perfectum uilicum. nam et arator reperiatur aliquis €bonus et optimus fossor aut foeni sector nec minus arbora-€tor et uinitor, tum etiam ueterinarius et probus pastor, qui €singuli rationem scientiae suae desideranti non subtrahant. @@Igitur conplurium agrestium formatus artibus, qui €susceperit officium uilicationis, in primis conuictum dome-€stici multoque magis exteri uitet. somni et uini sit absti-€nentissimus, quae utraque sunt inimicissima diligentiae. €nam et ebrioso cura officii pariter cum memoria subtrahi-€tur et somniculoso plurima effugiunt. quid enim possit aut ipse agere aut cuiquam dormiens imperare? tum etiam sit €a uenereis amoribus auersus; quibus si se dediderit, non €aliud quicquam possit cogitare quam illud, quod diligit. €nam uitiis eiusmodi pellectus animus nec praemium iucun-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹˜Ž…dius quam fructum libidinis nec supplicium grauius quam €frustrationem cupiditatis existimat. igitur primus omnium €uigilet familiamque semper ad opera cunctantem pro tem-€poribus anni festinanter producat et strenue ipse praecedat. @1 €plurimum enim refert colonos a primo mane opus adgredi nec lentos per otium pigre procedere. siquidem Ischomachus €idem ille, Malo, inquit, unius agilem atque industriam €quam decem hominum neglegentem et tardam ope-ram. quippe plurimum adfert mali, si operario tricandi €potestas fiat. nam ut in itinere conficiendo saepe dimidio €maturius peruenit is, qui nauiter et sine ullis concessatio-€nibus permeauit, quam is, qui cum sit una profectus, um-€bras arborum fonticulorumque amoenitatem uel aurae refri-€gerationem captauit, sic in agresti negotio dici uix potest, quid nauus operarius ignauo et cessatore praestet. hoc €igitur custodire oportet uilicum, ne statim a prima luce €familia cunctanter et languide procedat, sed uelut in ali-€quod proelium cum uigore et alacritate animi praecedentem €eum tamquam ducem strenue sequatur; uariisque exhorta-€tionibus in opere ipso exhilaret laborantes et interdum, €tamquam deficienti succursurus, ferramentum auferat pa-€rumper et ipse fungatur eius officio moneatque sic fieri debere, ut ab ipso fortiter sit effectum. atque ubi crepus-€culum incesserit, neminem post se relinquat, sed omnes €subsequatur more optimi pastoris, qui e grege nullam pe-€cudem patitur in agro relinqui. tum uero, cum tectum €subierit, idem faciat, quod ille diligens opilio, nec in €domicilio suo statim delitiscat, sed agat cuiusque maxi-€mam curam. siue quis, quod accidit plerumque, sauciatus €in opere noxam ceperit, adhibeat fomenta, siue aliter @1 €languidior est, in ualetudinarium confestim deducat et con-uenientem ei ceteram curationem adhiberi iubeat. eorum uero, €qui recte ualebunt, non minor habenda erit ratio, ut cibus €et potio sine fraude a cellariis praebeatur, consuescatque €rusticos circa larem domini focumque familiarem semper €epulari atque ipse in conspectu eorum similiter epuletur €sitque frugalitatis exemplum; nec nisi sacris diebus accu-€bans cenet festosque sic agat, ut fortissimum quemque et €frugalissimum largitionibus prosequatur, nonnumquam etiam €mensae suae adhibeat et uelit aliis quoque honoribus dig-nari. tum etiam per ferias instrumentum rusticum, sine €quo nullum opus effici potest, recognoscat et saepius €inspiciat ferramenta eaque semper duplicia conparet ac €subinde refecta custodiat, ne si quod in opere uitiatum €fuerit, a uicino petendum sit, quia plus in operis seruorum auocandis quam in pretio rerum eiusmodi dependitur. cul-€tam uestitamque familiam utiliter magis habeat quam deli-€cate, id est munitam diligenter a frigoribus et imbribus, €quae utraque prohibentur optime pellibus manicatis et saga-€ceis cucullis; idque si fiat, omnis pene hiemalis dies in €opere tolerari possit. quare tam uestem seruitiorum quam, €ut dixi, ferramenta bis debebit omnibus mensibus recen-€sere. nam frequens recognitio nec inpunitatis spem nec peccandi locum praebet. itaque mancipia uincta, quae sunt €ergastuli, per nomina cotidie citare debebit atque explo-€rare, ut sint diligenter conpedibus innexa, tum etiam custo-€diae sedes an tuta et recte munita sit; nec, si quem domi- @1 €nus aut ipse uinxerit, sine iussu patrisfamiliae resoluat. €sacrificia nisi ex praecepto domini facere nesciat; haruspi-€cem sagamque sua sponte non nouerit, quae utraque genera uana superstitione rudes animos infestant. non urbem, non €ullas nundinas, nisi uendendae aut emendae rei necessariae €causa, frequentauerit. neque enim coloniae suae terminos €egredi debet nec absentia sua familiae cessandi aut delin-€quendi spatium dare. semitas nouosque limites in agro fieri €prohibeat. hospitem, nisi ex amicitia domini, quam raris-€sime recipiat. ad ministeria sua conseruos non adhibeat €nec ulli terminos egredi, nisi magna coegerit necessitas, permittat. pecuniam domini neque in pecore nec in aliis €rebus promercalibus occupet. haec enim res auocat uilici €curam et eum negotiatorem potius facit quam agricolam €nec umquam sinit eum cum rationibus domini paria facere, €sed ubi nummum est numeratio, res pro nummis ostenditur. €itaque tam istud uitandum habebit quam hercule fugien-€dum uenandi aut aucupandi studium, quibus rebus plurimae operae auocantur. iam illa, quae etiam in maioribus im-€periis difficulter custodiuntur, considerare debebit, ne aut €crudelius aut remissius agat cum subiectis; semperque €foueat bonos et sedulos, parcat etiam minus probis, et ita €temperet, ut magis eius uereantur seueritatem, quam ut €saeuitiam detestentur, poteritque id custodire, si maluerit €cauere, ne peccet operarius, quam, cum peccauerit, sero @1 €punire. nulla est autem uel nequissimi hominis amplior custodia quam cotidiana operis exactio. nam illud uerum est €M. Catonis oraculum: Nihil agendo homines male agere €discunt. itaque curabit uilicus, ut iusta reddantur, idque non aegre consequetur, si semper se repraesentauerit. sic €enim et magistri singulorum officiorum diligenter exequentur €sua munia et familia post operis exercitationem fatigata €cibo quietique potius ac somno quam maleficiis operam €dabit. in uniuersa porro uillicatione, sicut in caetera uita, €pretiosissimum est intellegere quemque, nescire se quod nesciat, semperque cupere, quod ignoret, addiscere. nam €etsi multum prodest scientia, plus tamen obest inprudentia €uel neglegentia, maxime in rusticatione, cuius est disciplinae €caput semel fecisse, quicquid exegerit ratio culturae; nam €quamuis interdum emendata sit perperam facti uel inpru-€dentia uel neglegentia, res tamen ipsa iam domino decoxit €nec mox in tantum exuberat, ut et iacturam capitis amissi restituat et quaestum resarciat. praelabentis uero temporis €fuga quam sit inreparabilis, quis dubitet? eius igitur memor €praecipue semper caueat, ne inprouidus ab opere uincatur. €res est agrestis insidiosissima cunctanti; quod ipsum expres-€sius uetustissimus auctor Hesiodus hoc uersu significauit: €@@@@$*AI)EI\ D' A)MBOLIERGO\S A)NH\R A)/TAISI PALAI/EI.& @1 €quare uulgare illud de arborum positione rusticis usur-€patum Serere ne dubites, id uilicus ad agri totum €cultum referri iudicet credatque praetermissas non duodecim €horas, sed annum perisse, nisi sua quaque die, quod instat, effecerit. nam cum propriis pene momentis fieri quidque €debeat, si unum opus tardius, quam oporteat, peractum sit, €ceterae quoque, quae sequuntur, culturae post iusta tem-€pora serius adhibentur, omnisque turbatus operis ordo spem €totius anni frustratur. quare necessaria est menstrui cuius-€que officii monitio ea, quae pendet ex ratione siderum caeli. nam, ut ait Vergilius, €@@@@@@tam sunt Arcturi sidera nobis €@@@@Haedorumque dies seruandi et lucidus anguis, €@@@@Quam quibus in patriam uentosa per aequora €@@@@@@@uectis €@@@@Pontus et ostriferi fauces tentantur Abydi. €contra quam obseruationem multis argumentationibus dis-€seruisse me non infitior in iis libris, quos aduersus astro-€logos conposueram. sed illis disputationibus exigebatur id, €quod inprobissime Chaldaei pollicentur, ut certis quasi ter-minis ita diebus statis ae+ris mutationes respondeant. in €hac autem ruris disciplina non desideratur eiusmodi scru-€pulositas, sed quod dicitur pingui Minerua quamuis utile €continget uilico tempestatis futurae praesagium, si persua-€sum habuerit, modo ante, modo post, interdum etiam stato €die orientis uel occidentis conpetere uim sideris. nam satis @1 €prouidus erit, cui licebit ante multos dies cauere suspecta €tempora.  @@Itaque praecipiemus, quid quoque mense faciendum €sit, sic temporibus accommodantes opera ruris, ut permi-€serit status caeli; cuius uarietatem mutationemque, si ex €hoc commentario fuerit praemonitus uilicus, aut numquam €decipietur aut certe non frequenter. €@@Et ne desciscamus ab optimo uate, quod ait ille, uere nouo terram proscindere incipiat. noui autem ueris €principium non sic obseruare rusticus debet, quemadmodum €astrologus, ut exspectet certum illum diem, qui ueris initium €facere dicitur, sed aliquid etiam sumat de parte hiemis, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¢’…quoniam consumpta bruma iam intepescit annus permittit-que clementior dies opera moliri. possit igitur ab Idibus €Ianuariis, ut principem mensem Romani anni obseruet, €auspicari culturarum officia; quorum alia ex pristinis residua €consummabit atque alia futuri temporis inchoabit. satis €autem erit per dimidios menses exsequi quodque negotium, €quia neque praefestinatum opus nimium inmature uideri €possit ante quindecim dies factum nec rursus post totidem €nimium tarde. ôÿ@@@@{1Dies caelestes}1 @@Id. Ian. uentosa tempestas et incertus status. €@@&7xviii& Kal. Febr. tempestas incerta. €@@&7xvii& Kal. Febr. sol in Aquarium transit; Leo mane incipit €occidere; Africus, interdum Auster cum pluuia. @1 €@@&7xvi& Kal. Febr. Cancer desinit occidere; hiemat. €@@&7xv& Kal. Febr. Aquarius incipit oriri, uentus Africus, tempe-€statem significat. €@@&7xi& Kal. Febr. Fidicula uespere occidit, dies pluuius. @@&7viiii& Kal. Febr. ex occasu pristini sideris significat tempe-€statem, interdum etiam tempestas. €@@&7vi& Kal. Febr. Leonis quae est in pectore clara stella €occidit, nonnumquam significat, hiemps bipertitur. €@@&7v& Kal. Febr. Auster aut Africus, hiemat, pluuius dies. €@@&7iii& Kal. Febr. Delphinus incipit occidere, item Fidicula €occidere, significat. €@@pridie Kal. Febr. eorum, quae supra, siderum occasus tem-€pestatem facit, interdum tantummodo significat. @@Hoc igitur semimenstruum et deinceps sequentia tem-€pestatibus adnotatis percensuimus, quo cautior uilicus, ut €iam dixi, uel abstinere possit operibus uel festinationem €adhibere. itaque ab Idibus Ianuariis, quod habetur tempus €inter brumam et aduentum Fauonii, si maior est uineae €uel arbusti modus, quicquid ex autumno putationis super-€fuit, repetendum est, sed ita, ne matutinis temporibus uitis €saucietur, quoniam pruinis et gelicidiis nocturnis adhuc rigentes materiae ferrum reformidant. itaque dum hae rege-€latae secentur, usque in horam secundam uel tertiam pote-€runt uepres attenuari, ne incremento suo agrum occupent, €segetes emundari, acerui uirgarum fieri, ligna denique con- @1 €fici, ut tum demum tepenti iam die putatio administretur. €apricis etiam et macris aut aridis locis prata iam purganda et a pecore sunt defendenda, ut faeni sit copia. siccos quo-€que et pingues agros tempestiuum est proscindere. nam €uliginosi et mediocris habitus sub aestatem ueruagendi sunt, €macerrimi uero et aridi post aestatem primo autumno arandi €et subinde conserendi. sed iugerum agri pinguis hoc tem-€pore anni commode duabus operis proscinditur, quia hiber-€nis pluuiis adhuc madens terra facilem cultum sui praebet. eodem mense ante Kalendas Februarias sariendae segetes €autumnales, siue illae seminis adorei sunt, quod quidam far €uennuculum uocant, seu tritici, earumque tempestiua sartio €est, cum enata frumenta quattuor fibrarum esse coeperunt. €hordeum quoque maturum, quibus superest opera, nunc de-mum sarire debebunt. sed et faba eandem culturam exigit, €si iam coliculus eius in quattuor digitos altitudinis creuerit; €nam prius saruisse nimium teneram non expedit. eruum €melius quidem priore mense nec tamen inprobe hoc ipso €uel proximo seremus. nam Martio nullo modo terrae con-mittendum esse rustici praecipiunt. uineae, quae sunt pa-€latae et ligatae, recte iam fodiuntur. surculi, qui primi €florem adferunt, statim circa Idus inserendi sunt, ut cera-€siorum, tuburum, amygdalorum persicorumque. ridicis uel €etiam palis conficiendis idoneum tempus est, nec minus in €aedificia succidere arborem conuenit. sed utraque melius €fiunt luna decrescente ab uicesima usque in tricesimam, @1 €quoniam omnis materia sic caesa iudicatur carie non in-festari. palos una opera caedere et exputatos acuere cen-€tum numero potest, ridicas autem querneas siue oleagineas €findere et dedolatas utraque parte exacuere numero sexa-€ginta, item ad lucubrationem uespertinam palos decem uel €ridicas quinque conficere totidemque per antilucanam lucu-brationem. materies si roborea est, ab uno fabro dolari ad €unguem debet per quadratos pedes uiginti; haec erit uehis €una. pinus autem quinque et uiginti pedum aeque ab uno €expeditur, quae et ipsa uehis dicitur; nec minus ulmus et €fraxinus pedum triginta, cupressus autem pedum quadra-€ginta, tum etiam sexagenum pedum abies atque populus €singulis operis ad unguem quadrantur, atque omnes eae mensurae similiter uehes appellantur. his etiam diebus maturi €agni et reliqui fetus pecudum nec minus maiora quadri-€pedia charactere signari debent. €@@Kal. Febr. Fidis incipit occidere, uentus Eurinus et inter-€dum Auster cum grandine est. €@@&7iii& Non. Febr. Fidis tota et Leo medius occidit, Corus aut €Septentrio, nonnumquam Fauonius. €@@Non. Febr. mediae partes Aquarii oriuntur, uentosa tem-€pestas. @1 @@&7vii& Id. Febr. Callisto sidus occidit, Fauonii spirare incipiunt. €@@&7vi& Id. Febr. uentosa tempestas. €@@&7iii& Id. Febr. Eurus. €@@Per hosce dies locis maritimis et calidis ac siccis prata uel arua purgantur et in faenum submittuntur. reliquae €partes uinearum propter brumam uel frigora omissae nunc €palandae et adligandae sunt, ne postea tumentes gemmae €laedantur et oculi adterantur. item uinearum fossio iisdem €locis peragenda est arbustorumque siue putatio siue adli-€gatio finienda, quorum iusta certa esse non possunt. inter €Nonas deinde et Idus pomorum seminaria facienda sunt et €maturae plantae de seminariis in scrobes transferendae. pastinatio quoque, quae mense Decembri uel Ianuario coepta €est, iam nunc includenda et uitibus conserenda est. pasti-€natur autem terreni iugerum ita, ut solum in altitudinem €trium pedum defodiatur operis octoginta uel in altitudinem €dupondii semissis operis quinquaginta uel ad bipedalium, quae est altitudo duorum pedum, operis quadraginta. haec €tamen in agro sicco surculis conserendis minima pastina-€tionis mensura est. nam holeribus deponendis possit uel €sesquipedalis altitudo satisfacere, quae plerumque in singula €iugera triginta operis conficitur. hoc eodem tempore ster- @1 €coris pars in prata egerenda, pars oleis et ceteris arbo-€ribus inspargenda, quin etiam uinearia diligenter facienda malleolusque quam curiosissime pangendus. populos et €salices et fraxinos, prius quam frondeant, plantasque ulmo-€rum nunc ponere utile est, ante autem satas nunc exputare €et circumfodere ac summas earum aestiuas radices ampu-€tare. sarmenta e uineis nondum fossis atque arbustis et €segetibus ramos aut rubos, quicquid denique iacens facile fodi-€entem uel alio genere terram molientem potest inpedire, €nunc egerere et ad sepem adplicare oportet, rosaria noua €conserere uel antiqua curare, harundineta nunc ponere uel €etiam pristina colere, salicta facere uel deputare, runcare €ac fodere, genistam semine uel plantis in pastinato uel etiam sulco deponere. trimenstruum quoque satio non est €aliena huic tempori, quamuis tepidis regionibus melius ad-€ministretur per mensem Ianuarium. €@@Id. Febr. Sagittarius uespere occidit, uehementer hiemat. €@@&7xvi& Kal. Mart. uespere Crater oritur, uenti mutatio. €@@&7xv& Kal. Mart. sol in Pisces transitum facit, nonnumquam €uentosa tempestas. @1 @@&7xiii& et &7xii& Kal. Mart. Fauonius uel Auster cum grandine et €nimbis. €@@&7x& Kal. Mart. Leo desinit occidere, uenti septentrionales, €qui uocantur $O)RNIQI/AI&, per dies triginta esse solent, €tum et hirundo aduenit. €@@&7viiii& Kal. Mart. Arcturus prima nocte oritur, frigidus dies €Aquilone uel Coro, interdum pluuia. @@&7viii& Kal. Mart. Sagitta crepusculo incipit oriri, uariae tem-€pestates, alcyonei dies uocantur, in Atlantico quidem €mari summa tranquillitas notata est. €@@&7vii& Kal. Mart. uentosa tempestas, hirundo conspicitur. €@@Per hos dies frigidis locis earum rerum, quas supra €scripsimus, tempestiua est administratio, locis autem cali-€dioribus, quamuis sera, tamen necessaria. ceterum malleoli €et uiuiradicis positio huius temporis esse uidetur optima, nec tamen deterior etiam inter Kalendas et Idus sequentis €mensis, utique si non sit feruentissima regio; si uero etiam €magis frigida, uel melior. insitio quoque arborum atque €uitium tepidis locis hoc tempore commode administrabitur. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¢˜—…@@Kal. Mart. Africus, interdum Auster cum grandine. @@&7vi& Non. Mart. Vindemitor apparet, quem Graeci $TRUGH&-€$TH=RA& dicunt, septentrionales uenti. €@@&7iiii& Non. Mart. Fauonius, interdum Auster, hiemat. €@@Non. Mart. Equus mane oritur, flatus Aquilonis. @1 €@@&7iii& Id. Mart. Piscis aquilonius desinit oriri, septentrionales uenti. €@@pridie Id. Mart. Argo nauis exoritur, Fauonius aut Auster, €interdum Aquilo. @@His diebus commode instruuntur horti, de quibus suo €loco dicam secretius, ne inter hanc quasi turbam operum €neglegentius holitoris officia descripsisse uidear aut nunc ordinem reliquarum culturarum coeptum interrupisse. igitur €a Kalendis Martiis eximia est uitium putatio usque in &7x& €Kal. Apr., si tamen se gemmae nondum moueant. surculi €quoque silentes ad insitionem nunc praecipue utiliterque €leguntur, et ipsa insitio uitium atque arborum longe nunc €est optima. frigidis quoque locis et umidis uitium satio €nunc praecipua est, sed et ficulnea cacumina iam tumentia €utilissime deponuntur. sartura quoque frumentorum iteratur egregie; modios tres una opera recte sarit. prata purgare €et a pecore defendere iam tempestiuum est; locis quidem €calidis et siccis etiam a mense Ianuario, ut supra diximus, €id fieri debet, nam frigidis uel a Quinquatribus prata recte submittuntur. scrobes omnis generis, quos eris autumno €consiturus, hoc tempore fieri oportebit; eorum quaternarii, €hoc est quoquouersus pedum quaternum, si est commodum €terrenum, quattuordecim ab uno fiunt, ternarii autem decem €et octo. ceterum ad deponendas uites uel non magni in-€crementi arbores sulcus, qui sit pedum centum et uiginti, €latitudine bipedanea, in altitudinem deprimi debet dupondii @1 semissis, eumque similiter una opera efficit. rosarium seroti-€num perfossum et cultum habere iam tempus est. oleis labo-€rantibus circum radices amurcam, quae salem non habeat, €nunc conueniet infundere; maximis sex congii, mediocribus €arboribus urna satisfaciunt, ceteris aestimanda erit portio. €sed tamen quae nihil uitii habuerint, aliquanto laetiores fient, si amurca rigentur insulsa. nonnulli hoc optimum €tempus esse seminariis instituendis dixerunt. tum etiam €bacas lauri et murti ceterorumque uiridium semina in €areolas disserere praeceperunt. orthocissos et hederas ab €Idibus Februariis uel etiam Kalendis Martiis poni oportere €iidem censuerunt. €@@Id. Mart. Nepa incipit occidere, significat tempestatem. @@&7xvii& Kal. Apr. Nepa occidit, hiemat. €@@&7xvi& Kal. Apr. Sol in Arietem transitum facit, Fauonius €uel Corus. €@@&7xii& Kal. Apr. Equus occidit mane, septentrionales uenti. €@@&7x& Kal. Apr. Aries incipit exoriri, pluuius dies, interdum €ninguit. €@@&7viiii& et &7viii& Kal. Apr. Aequinoctium uernum, tempestatem €significat. @@Ab Idibus eadem, quae supra, utique peragenda sunt. €optime autem uliginosa et pinguia loca nunc demum pro-€scinduntur; at quae mense Ianuario ueruacta fecimus, nunc @1 €ultima parte Martii sunt iteranda. et si quae pergulae uitium €generosarum uel si quae in agris aut uepribus singulares €arbores maritae a putatoribus relictae sunt, ante Kalendas €Apriles utique deputari debent; post quam diem sera et in-fructuosa fit eiusmodi rerum cultura. milii quoque et panici €haec prima satio est, quae peragi debet circa Idus Apriles. €utriusque seminis sextarii quini singula iugera occupant. €quin etiam pecus lanatum ceteraque quadripedia tempus €idoneum est castrandi. locis autem tepidis ab Idibus Fe-€bruariis usque in Idus Apriles, at locis frigidis ab Idibus €Martiis usque in Idus Maias omnia recte pecora castrantur. @@Kal. Apr. Nepa occidit mane, tempestatem significat. €@@Non. Apr. Fauonius aut Auster cum grandine, nonnum-€quam hoc idem pridie. €@@&7viii& Id. Apr. Vergiliae uespere celantur, interdum hiemat. €@@&7vii& Id. Apr. et &7vi& et &7v& Austri et Africi, tempestatem sig-€nificat. €@@&7iiii& Id. Apr. sole oriente Libra occidere incipit, interdum €tempestatem significat. @@pridie Id. Apr. Suculae celantur, hiemat. €@@His diebus locis frigidis prima uinearum fossio utique €ante Idus peragenda est, quaeque mense Martio post con-€fectum aequinoctium fieri debuerunt, nunc denique quam pri-€mum exsequenda sunt. fici uitesque adhuc recte inseruntur; @1 €seminaria, quae sunt ante facta, runcari et adhuc commode €fodiri possunt. oues Tarentinae radice lanaria lauari de-€bent, ut tonsurae praeparentur. €@@Id. Apr., ut supra, Libra occidit, hiemat. @@&7xviii& Kal. Mai. uentosa tempestas et imbres nec hoc con-€stanter. €@@&7xv& Kal. Mai. sol in Taurum transitum facit, pluuiam €significat. €@@&7xiiii& Kal. Mai. Suculae se uespere celant, pluuiam significat. €@@&7xi& Kal. Mai. uer bipertitur, pluuia et nonnumquam grando. €@@&7x& Kal. Mai. Vergiliae cum sole oriuntur, Africus uel €Auster, dies umidus. €@@&7viiii& Kal. Mai. prima nocte Fidicula apparet, tempestatem €significat. €@@&7iiii& Kal. Mai. Auster fere cum pluuia. @@&7iii& Kal. Mai. mane Capra exoritur, Austrinus dies, inter-€dum pluuiae. €@@pridie Kal. Mai. Canis se uespere celat; tempestatem signi-€ficat. €@@Per hos dies eadem, quae supra, persequemur, possunt-€que, si iam librum remittunt, inseri oleae uel emplastrari €ceteraeque pomiferae arbores eodem emplastrationis genere inseri. sed et prima pampinatio recte inchoatur, dum pro-€repentes oculi digito decuti possint. si qua praeterea in €uineis aut fossor disturbauit aut neglegentia omisit, diligens @1 €uinitor restituere debet et fracta iuga considerate resarcire €aut disiectos palos reponere, ita ne teneros pampinos ex-€plantet. eodem tempore secundi fetus pecudes signari €oportet. @@Kal. Maiis, hoc biduo sol unam dicitur tenere particulam, €Sucula cum sole exoritur. €@@&7vi& Non. Mai. septentrionales uenti. €@@&7v& Non. Mai. Centaurus totus apparet, tempestatem signi-€ficat. €@@&7iii& Non. Mai. idem sidus pluuiam significat. €@@pridie Non. Mai. Nepa medius occidit, tempestatem signi-€ficat. €@@Non. Mai. Vergiliae exoriuntur mane, Fauonius. €@@&7vii& Id. Mai. aestatis initium, Fauonius aut Corus, inter-€dum et pluuiae. @@&7vi& Id. Mai. Vergiliae totae apparent, Fauonius aut Corus, €interdum et pluuiae. €@@&7iii& Id. Mai. Fidis mane oritur, significat tempestatem. €@@Per hos dies runcandae segetes sunt, faenisiciae institu-€endae. bonus operarius prati iugerum desecat nec minus €mille ducentos manipulos unus obligat, qui sint singuli €quaternarum librarum. arbores quoque tempus est abla-€queatas circumfodere et operire; una opera nouellas cir-cumfodiet arbores &7lxxx&, mediocres &7lxv&, magnas &7l&. hoc @1 €mense seminaria omnia crebre fodere oportet. sed et a €Kalendis Martiis usque in Idus Septembres omnibus mensi-€bus non solum seminariis, sed etiam nouellis uineis danda €fossio est. iisdem diebus, ubi praegelidum et pluuium caelum €est, oleae putantur et muscantur. ceterum tepidis regionibus €duobus temporibus anni facere istud oportebit, primo ab €Idibus Octobribus usque in Idus Decembres, iterum ab Idi-€bus Februariis usque in Idus Martias, si tamen arbor librum non remittit. hoc eodem mense in pastinato seminario no-€uissima positio est olearis taleae, eamque oportet, cum pan-€xeris, fimo et cinere mixtis oblinere et superponere muscum, €ne sole findatur. sed hoc idem opus melius fiet ultima parte €mensis Martii uel prima mensis Aprilis et ceteris temporibus, €quibus praecepimus seminaria plantis uel ramis conserere. @@Id. Mai. Fidis mane exoritur, Auster aut Eurinus, interdum €dies umidus. €@@&7xvii& Kal. Iun. idem, quod supra. €@@&7xvi& et &7xv& Kal. Iun. Eurinus uel Auster cum pluuia. €@@&7xiiii& Kal. Iun. sol in Geminos introitum facit. @1 €@@&7xii& Kal. Iun. Suculae exoriuntur, septentrionales uenti, €nonnumquam Auster cum pluuia. €@@&7xi& et &7x& Kal. Iun. Arcturus mane occidit, tempestatem sig-€nificat. €@@&7viii& et &7vii& et &7vi& Kal. Iun. Capra mane exoritur, septentrio-€nales uenti. @@Ab Idibus usque in Kalendas Iunias ueteranam uineam, €priusquam florere incipiat, iterum fodere oportet, eandem-€que et ceteras omnes uineas identidem pampinare. quod €si saepius feceris, puerilis una opera iugerum uineti pam-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¢˜¬…pinabit. quibusdam regionibus oues nunc tondentur, et €pecoris nati aut amissi ratio accipitur. item qui lupinum €stercorandi agri causa seuit, nunc demum aratro subuertit. @@Kal. Iun. et &7iiii& Non. Aquila exoritur, tempestas uentosa €et interdum pluuia. €@@&7vii& Id. Iun. Arcturus occidit, Fauonius aut Corus. €@@&7iiii& Id. Iun. Delphinus uespere exoritur, Fauonius, inter-€dum rorat. @@His diebus, si opere uicti sumus, eadem quae extremo €mense Maio facienda sunt. item omnes arbores frugiferae €circumfossae aggerari debent, ut ante solstitium id opus €peractum sit. quin etiam pro conditione regionis et caeli @1 €terra uel proscinditur uel iteratur, eaque, si est difficilis, €proscinditur operis tribus, iteratur duabus, tertiatur una, €lirantur autem iugera duo bis opera una. at si facilis est €terra, proscinditur iugerum duabus operis, iteratur una, €lirantur una iugera quattuor, cum in subacta iam terra la-tiores porcae sulcantur. quae ratio colligit, ut per autum-€num facile possint uno iugo tritici obseri modii centum €quinquaginta ceterorumque leguminum modii centum. iis-€dem his diebus area triturae praeparanda est; ut quaeque €res desecta erit, in eam conferatur. uinearum quoque qui-€bus maior est modus iteratus esse debet ante solstitium. pabulum, si facultas est, uel nunc uel etiam superioribus €quindecim diebus, qui fuerunt ante Kalendas Iunias, prae-€beri pecori oportet. a Kalendis autem Iuniis, si iam defecit €uiridis herba, usque in ultimum autumni frondem caesam €praebebimus. €@@Id. Iun. calor incipit. @@&7xiii& Kal. Iul. sol introitum Cancro facit, tempestatem sig-€nificat. @1 €@@&7xi& Kal. Iul. Anguifer, qui Graece dicitur $O)FIOU=XOS&, mane €occidit, tempestatem significat. €@@&7viii& et &7vii& et &7vi& Kal. Iul. solstitium, Fauonius et calor. €@@&7iii& Kal. Iul. uentosa tempestas. @@His diebus eadem, quae supra. sed et uiciam in pabu-€lum secare oportet, priusquam siliquae eius durentur, hordeum €metere, fabam serotinam ducere, fabam maturam conterere €et paleas eius diligenter recondere, hordeum terere paleas-€que omnis recondere, alueos castrare, quos subinde nono €quoque aut decimo die a Kalendis Maiis considerare et €curare oportet. nunc autem si sunt pleni atque operculati €faui, demetendi sunt; sin autem maiore parte uacant aut €sine operculis adaperti sunt, nondum esse maturos signi-€ficatur, itaque mellatio est differenda. quidam in pro-€uinciis transmarinis uel hoc uel sequente mense sesama €serunt. @@Kal. Iul. Fauonius uel Auster et calor. €@@&7iiii& Non. Iul. Corona occidit mane. €@@pridie Non. Iul. Cancer medius occidit, calor. @1 €@@&7viii& Id. Iul. Capricornus medius occidit. €@@&7vii& Id. Iul. Cepheus uespere exoritur, tempestatem sig-€nificat. €@@&7vi& Id. Iul. Prodromi flare incipiunt. @@His diebus eadem, quae supra. sed et proscissum uer-€uactum optime nunc iteratur et siluestris ager decrescente €luna utilissime exstirpatur. €@@Id. Iul. Procyon exoritur mane, tempestatem significat. €@@&7xiii& Kal. Aug. Sol in Leonem transitum facit, Fauonius. €@@&7viii& Kal. Aug. Aquarius incipit occidere clare, Fauonius €uel Auster. @@&7vii& Kal. Aug. Canicula apparet, caligo aestuosa. €@@&7vi& Kal. Aug. Aquila exoritur. €@@&7iiii& Kal. Aug. Leonis in pectore clara stella exoritur; €interdum tempestatem significat. €@@&7iii& Kal. Aug. Aquila occidit; significat tempestatem. @@His diebus locis temperatis et maritimis messis confici-€tur, et intra dies triginta, quam desecta est, stramenta praecisa @1 €in aceruum congeruntur. iugerum stramentorum opera una €desecat, quibus remotis, priusquam sol acrior exurat terram, €omnes arbores, quae fuerant in segete, circumfodere et €adobruere oportet. item quibus magna sementis praepara-tur, nunc debent iterare. nam de fodiendis colendisue no-€uellis uineis saepius iam dixi, nullum esse mensem omitten-€dum, donec autumnale aequinoctium conficiatur. memi-€nisse autem oportebit, ut per hos et Augusti mensis dies €antelucanis et uespertinis temporibus frondem pecudibus €caedamus. item quascumque uineas culturi sumus, ne per €aestum, sed mane usque in tertiam et a decima usque in crepusculum fodiamus. quibusdam regionibus, sicut in €Cilicia et Pamphylia, hoc mense sesama seruntur, Italiae €autem regionibus umidis possunt ultimo mense Iunio seri. €quin etiam tempus est ficulneis arboribus caprificum suspen-€dere, quod quidam existimant idcirco fieri debere, ne €fructus decidat et ut celerius ad maturitatem perueniat. €@@Kal. Aug. Etesiae. €@@pridie Non. Aug. Leo medius exoritur, tempestatem sig-€nificat. @@&7vii& Id. Aug. Aquarius occidit medius, nebulosus aestus. €@@pridie Id. Aug. Fidis occidit mane, autumnus incipit. €@@His diebus eadem quae supra. nonnullis tamen locis €faui demetuntur; qui si non sunt melle repleti nec operculati, €differenda est in mensem Octobrem mellatio. @1 €@@Id. Aug. Delphini occasus tempestatem significat. €@@&7xviiii& Kal. Sept. eiusdem sideris matutinus occasus tempe-€statem significat. @@&7xiii& Kal. Sept. sol in Virginem transitum facit. hoc et €sequenti die tempestatem significat, interdum et tonat. €hoc eodem die Fidis occidit. €@@&7x& Kal. Sept. ex. eodem sidere tempestas plerumque ori-€tur et pluuia. €@@&7vii& Kal. Sept. Vindemitor exoritur mane et Arcturus in-€cipit occidere, interdum pluuia. €@@&7iii& Kal. Sept. umeri Virginis exoriuntur, Etesiae desinunt €flare et interdum hiemat. @@pridie Kal. Sept. Andromeda uespere exoritur, interdum €hiemat. €@@His quidem diebus arbores ficorum inoculant, quod ge-€nus insitionis emplastratio uocatur, idque licet uel commodius €facere superiore mense post Idus Iulias, quo tempore etiam aliarum arborum nonnulli emplastrationem faciunt. qui-€busdam autem locis, ut in Baetica, maritimis regionibus et €in Africa, uindemia conficitur. sed frigidioribus regionibus €puluerationem faciunt, quam uocant rustici occationem, cum €omnis gleba in uineis refringitur et soluitur in puluerem. €hoc eodem tempore prius quam uineae puluerentur, si €perexilis est terra uel rara ipsa uitis, lupini modii tres @1 €uel quattuor in singula iugera sparguntur et ita inoccantur; €qui, cum fruticauerunt, prima cum fossione conuersi satis bonum stercus uineis praebent. multi etiam, si pluuius est €status caeli, sicut suburbana regione Italiae, pampinis uitem €spoliant, ut percoqui fructus possint nec putrescere imbri-€bus. at e contrario locis calidioribus, ut modo nominatis €prouinciis, circa uindemiam adumbrantur uel stramentis uel €aliis tegmentis uuae, ne uentis aut caloribus exarescant. hoc idem tempus est aridis uuis ficisque conficiendis, de €quibus, quemadmodum passae fiant, suo loco dicemus, €cum uilicae persequemur officia. felix quoque aut carex, €ubicumque nascitur, Augusto mense recte exstirpatur, me-€lius tamen circa Idus Iulias ante Caniculae exortum. @@Kal. Sept. calor. €@@&7iiii& Non. Sept. Piscis austrinus desinit occidere, calor. €@@Non. Sept. Arcturus exoritur, Fauonius uel Corus. €@@&7vii& Id. Sept. Piscis aquilonius desinit occidere et Capra €exoritur, tempestatem significat. €@@&7iii& Id. Sept. Fauonius aut Africus, Virgo media exoritur. @@His diebus locis maritimis et calidis uindemia et cetera, €quae supra scripta sunt, commode administrantur. iteratio €quoque arationis peracta esse debet, si serius terra pro- @1 €scissa est; sin autem celerius, etiam tertiatum solum esse €conuenit. hoc etiam tempore, qui consueuerunt uina con-€dire, aquam marinam praeparant et aduectam decoquunt; €de qua conficienda praecipiam, cum uilicae officia per-€sequar. €@@Id. Sept. ex pristino sidere nonnumquam tempestatem sig-€nificat. @@&7xv& Kal. Oct. Arcturus exoritur, Fauonius aut Africus, €interdum Eurus, quem quidam Vulturnum appellant. €@@&7xiiii& Kal. Oct. spica Virginis exoritur, Fauonius aut Corus. €@@&7xiii& Kal. Oct. sol in Libram transitum facit, Crater matu-€tino tempore apparet. €@@&7xi& Kal. Oct. Pisces occidunt mane, item Aries occidere €incipit, Fauonius aut Corus, interdum Auster cum €imbribus. @@&7x& Kal. Oct. Argo nauis occidit, tempestatem significat, €interdum et pluuiam. €@@&7viiii& Kal. Oct. Centaurus incipit mane oriri, tempestatem þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¢˜Â„significat, interdum et pluuiam. €@@&7viii& Kal. Oct. et &7vii& et &7vi& Aequinoctium autumnale, plerum-€que significat. €@@&7v& Kal. Oct. Haedi exoriuntur, Fauonius, nonnumquam €Auster cum pluuia. €@@&7iiii& Kal. Oct. Virgo desinit oriri, tempestatem significat. @1 @@His diebus uindemiae plurimis regionibus fiunt, quarum €maturitatem alii aliter interpretati sunt. quidam cum uidis-€sent partem aliquam uuarum uirescere, crediderunt tempe-€stiuam esse uindemiam, quidam cum coloratas et perlucidas €uuas animaduertissent, nonnulli etiam cum pampinos ac €folia decidere considerassent. quae omnia fallacia sunt, €quoniam inmaturis uuis omnia eadem possunt accidere propter intemperiem solis aut anni. itaque nonnulli gustu €explorare maturitatem temptauerunt, ut siue dulcis esset €sapor uuae siue acidus proinde aestimarent. sed et haec €ipsa res habet aliquam fallaciam. nam quaedam genera €uuarum numquam dulcedinem capiunt propter austeritatem nimiam. itaque optimum est, quod nos fecimus, ipsam €naturalem contemplare maturitatem. naturalis autem ma-€turitas est, si cum expresseris uinacea, quae acinis celantur, €iam infuscata et nonnulla praeter modum nigra fuerint. €nam colorem nulla res uinaceis potest adferre nisi naturae €maturitas, praesertim cum ita in media parte acinorum sint, €ut et a sole et a uentis protegantur umorque ipse non pa-tiatur ea praecipi aut infuscari nisi suapte natura. hoc igitur €cum exploratum habuerit uilicus, sciet uindemiam sibi esse €faciendam. sed antequam fructum cogere incipiat, cuncta €praeparanda erunt superiore, si fieri possit, mense; si mi-€nus, certe ut ante quindecim dies dolia partim picata par- @1 €tim defricata et diligenter lota marina uel aqua salsa et recte siccata, tum et opercula colaque et cetera, sine quibus €probe confici mustum non potest, torcularia uero et fora €diligenter emundata lotaque et, si res ita exegerit, picata €praeparataque habeat ligna, quibus defrutum et sapam de-€coquat. tum etiam salem atque odoramenta, quibus con-€dire uina consueuerit, multo ante reposita esse oportet. €nec tamen haec cura totum auocet eum a cetera ruris cul-€tura. nam et napinae itemque rapinae siccaneis locis per €hos dies fiunt et farraginaria quoque pecori futura per hiemem €praesidio; itemque siliqua, quod rustici faenum graecum €uocant, nec minus in pabulum uicia nunc demum conse-runtur. tum etiam lupini haec erit praecipua satio, quod €quidam uel ab area protinus in agrum deferri putant opor-€tere. milium et panicum hoc tempore demetitur, quo passi-€olus ad escam seritur. nam ad percipiendum semen ultima €parte Octobris circa Kalendas Nouembres melius obruitur. €quare cum haec cuncta in agris exsequi debeat, possit eorum €curam, quae intra uillam facienda sunt, uilicae delegare, €ita tamen, ut ipse consideret, an recte facta sint. €@@Kal. Oct. et &7vi& Non. interdum tempestatem significat. @@&7iiii& Non. Oct. Auriga occidit mane, Virgo desinit occidere, €significat nonnumquam tempestatem. €@@&7iii& Non. Oct. Corona incipit exoriri, significat tempestatem. @1 €@@pridie Non. Oct. Haedi oriuntur uespere, Aries medius oc-€cidit, Aquilo. €@@&7viii& Id. Oct. Coronae clara stella exoritur. @@&7vi& Id. Oct. Vergiliae exoriuntur uespere, Fauonius et in-€terdum Africus cum pluuia. €@@&7iii& et pridie Id. Oct. Corona tota mane exoritur, Auster €hibernus et nonnumquam pluuia. €@@Per hos dies frigidis regionibus uindemia et cetera, quae €supra scripta sunt, fieri solent, iisdemque regionibus fru-€menta matura seruntur et praecipue far adoreum. locis €etiam opacis triticum nunc recte seritur. et quoniam €sementis mentionem fecimus, non intempestiue, quantum cuiusque seminis iugerum agri recipiat, referemus. iugerum €agri recipit tritici modios quattuor uel quinque, farris adorei €modios nouem uel decem, hordei modios quinque uel sex, €milii uel panici sextarios quattuor uel quinque, lupini modios €octo uel decem, phaseli modios quattuor, pisi modios tres €uel quattuor, fabae modios sex, lentis modium unum paulo €amplius, lini seminis modios octo uel decem, cicerculae €modios tres uel quattuor, ciceris modios tres uel quattuor, €sesami sextarios quattuor uel quinque, uiciae pabularis mo-€dios septem uel octo, uiciae seminalis modios quinque uel €sex, erui modios quattuor uel quinque, farraginis hordeaceae @1 €modios septem uel octo, siliquae modios sex, medicae €singulos cyathos serere oportet in areolis longis pedum €denum, latis pedum quinum. cannabis grana sex in pede €quadrato ponuntur. @@Id. Oct. et sequenti biduo interdum tempestas, nonnum-€quam rorat tantummodo, Iugulae exoriuntur uespere. €@@&7xiii& Kal. Nou. sol in Scorpionem transitum facit. @@&7xiii& et &7xii& Kal. Nou. solis exortu Vergiliae incipiunt occi-€dere, tempestatem significat. €@@&7xi& Kal. Nou. Tauri cauda occidit, Auster, interdum pluuia. €@@&7viii& Kal. Nou. Centaurus exoriri mane desinit, tempestatem €significat. @@&7vii& Kal. Nou. Nepae frons exoritur, tempestatem significat. €@@&7v& Kal. Nou. Vergiliae occidunt, hiemat cum frigore et €gelicidiis. @1 €@@&7iiii& Kal. Nou. Arcturus uespere occidit, uentosus dies. €@@&7iii& Kal. Nou. et pridie Cassiope incipit occidere, tempe-€statem significat. @@Per hos dies quaecunque semina differri debent, arbus-€culaeque omnis generis recte ponuntur. ulmi quoque uitibus €recte maritantur, ipsaeque uites in arbustis et uineis com-€mode propagantur. seminaria runcare et fodere tempus est, €tum etiam arbores ablaqueare nec minus uineas easdemque €putare itemque in arbustis uitem deputare. seminaria, quae €suo tempore pampinata non sunt, arbusculaeque ficorum in €seminariis putari et ad singulos stilos redigi debent; quae €tamen melius, dum tenera sunt, per germinationem pampi-€nantur. sed cum omnia in agricultura strenue facienda sint, tum maxime sementis. uetus est agricolarum pro-€uerbium, maturam sationem saepe decipere solere, seram €numquam, quin mala sit. itaque in totum praecipimus: ut €quisque natura locus frigidus erit, is primus conseratur, ut €quisque calidus, nouissimus. uicia et faba stercorare agrum dicuntur. lupinum nisi in florem uerteris, nihil agrum sterco-€raueris. sed nec ulla res magis uacuis operariis aut seritur €aut conditur. nam et primis temporibus ante ullam semen-€tem possis id obruere et nouissimis post coactos fructus tollere. sementi facta inoccare oportet, quod sparseris. €duo iugera tres operae commode occabunt arboresque, quae €intererunt, ablaqueabunt, quamuis antiqui singulis operis €singula iugera sariri et occari uelint; quod an recte fieri @1 €possit, adfirmare non ausim. eodem tempore fossas riuos-€que purgare et elices sulcosque aquarios facere conuenit. iisdem temporibus, si sit, fraxineam, si minus orneam, si €nec haec sit, iligneam frondem bubus recte praebebimus. €glandis quoque non inutile est singulis iugis modios sin-€gulos dare; nec tamen amplius, ne laborent, nec minus €diebus triginta praebueris. nam si paucioribus diebus da-€tur, ut ait Hyginus, per uer scabiosi boues fiunt. glans €autem paleis inmiscenda est atque ita bubus adponenda. €tum etiam siluam, si quis barbaricam, id est consemineam €uelit facere, recte conseret glandibus et ceteris seminibus. €tum et olea destringenda est, ex qua uelis uiride oleum €efficere; quod fit optimum ex uaria oliua, cum incipit ni-€grescere. nam acerbum nisi ex alba olea fieri non debet. @@Kal. Nou. et postridie caput Tauri occidit, pluuiam sig-€nificat. €@@&7iii& Non. Nou. Fidicula mane exoritur, hiemat et pluit. €@@&7viii& Id. Nou. idem sidus totum exoritur, Auster uel Fauo-€nius, hiemat. €@@&7vii& Id. Nou. significat tempestatem, hiemat. €@@&7vi& Id. Nou. Vergiliae mane occidunt, significat tempe-€statem, hiemat. @1 €@@&7v& Id. Nou. stella clara Scorpionis exoritur, tempestatem €significat, uel Vulturnus, interdum rorat. €@@&7iiii& Id. Nou. hiemis initium, Auster aut Eurus, interdum €rorat. @@His diebus usque in Idus, quae superiore mense facere €non potueris, adhuc tolerabiliter efficies. sed et proprie hoc €obseruabis, ut pridie, quam plenilunium sit, si minus certe €ipso plenilunio, omnem, quam saturus es, fabam uno die þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¢˜Õ…spargas; sed postea licebit ab auibus et pecore defensam €obruas, eamque, si ita conpetierit lunae cursus, ante Idus €Nouembres occatam habeas quam pinguissimo et nouo loco, si minus, quam stercoratissimo. satis erit in singula iu-€gera uehes stercoris conportare numero decem octo; uehis €autem stercoris una habet modios octoginta. ex quo colli-€gitur oportere in denos quoquouersus pedes modios quinos €stercoris spargere. quae ratio docet uniuerso iugero satis-facere modios &7mccccxl&. tum etiam conuenit oleas abla-€queare et, si sunt parum fructuosae uel cacuminibus retor-€ridae frondis, magnis arboribus quaternos modios stercoris €caprini circumspargere, in ceteris autem pro magnitudine €portionem seruare; eodem tempore uineis ablaqueatis co-€lumbinum stercus ad singulas uites, quod sit instar unius €sextarii, uel urinae hominis congios uel alterius generis €quaternos sextarios stercoris infundere. iugerum uinearum €in senos pedes positarum duae operae oblaqueant. @@Id. Nou. dies incertus, saepius tamen placidus. @1 €@@&7xvi& Kal. Dec. Fidis exoritur mane, Auster, interdum Aquilo €magnus. €@@&7xv& Kal. Dec. Aquilo, interdum Auster cum pluuia. €@@&7xiiii& Kal. Dec. sol in Sagittarium transitum facit, Suculae €mane oriuntur, tempestatem significat. €@@&7xii& Kal. Dec. Tauri cornua uespere occidunt, Aquilo fri-€gidus et pluuia. @@&7xi& Kal. Dec. Sucula mane occidit, hiemat. €@@&7x& Kal. Dec. Lepus occidit mane, tempestatem significat. €@@&7vii& Kal. Dec. Canicula occidit solis ortu, hiemat. €@@pridie Kal. Dec. totae Suculae occidunt, Fauonius aut €Auster, interdum pluuia. @@His diebus, quae praeterita erunt superioribus, opera €consequi oportebit. et, si non plurimum serimus, optimum €est intra Kalendas Decembres sementem fecisse. sed etiam €longis noctibus ad diurnum tempus aliquid adiciendum est. €nam multa sunt, quae in lucubratione recte agantur. siue €enim uineas possidemus, pali et ridicae possunt dolari €exacuique, siue regio ferulae uel corticis ferax est, apibus €aluaria fieri debent, siue palmae spartiue fecunda est, fiscinae sportaeque, seu uirgultorum, corbes ex uimine. ac €ne caetera nunc persequar, nulla regio non aliquid adfert, €quod ad lucubrationem confici possit. nam inertis est €agricolae expectare diei breuitatem, praecipue in his re-€gionibus, in quibus brumales dies horarum nouem sunt @1 noctesque horarum quindecim. possit etiam salix decisa €pridie ad lucubrationem expurgari et ad uitium ligamina €praeparari; quae si natura minus lenta est, ante dies quin-€decim praecidenda et purgata in stercore obruenda est, €ut lentescat. sin autem iam pridem caesa exaruit, in piscina €maceranda est. tum etiam per lucubrationem ferramenta €acuere et ad ea facere uel facta manubria aptare, quorum €optima sunt ilignea, deinde carpinea, post haec fraxinea. @@Kal. Dec. dies incertus, saepius tamen placidus. €@@&7viii& Id. Dec. Sagittarius medius occidit, tempestatem sig-€nificat. €@@&7vii& Id. Dec. Aquila mane oritur, Africus, interdum Auster €et rorat. €@@&7iii& Id. Dec. Corus uel Septentrio, interdum Auster cum €pluuia. €@@His diebus, quae praeterita erunt superiore mense €opera, peragi debebunt, utique in locis temperatis aut €calidis; nam frigidis recte fieri iam non possunt. €@@Id. Dec. Scorpio totus mane exoritur, hiemat. @@&7xvi& Kal. Ian. sol in Capricornum transitum facit, brumale €solstitium, ut Hipparcho placet; itaque tempestatem €saepe significat. €@@&7xv& Kal. Ian. uentorum conmutationem significat. @1 €@@&7x& Kal. Ian. Capra occidit mane, tempestatem significat. €@@&7viiii& Kal. Ian. brumale solstitium (sic Chaldaei obseruant), €significat. €@@&7vi& Kal. Ian. Delphinus incipit oriri mane, tempestatem €significat. €@@&7iiii& Kal. Ian. Aquila uespere occidit, hiemat. €@@&7iii& Kal. Ian. Canicula occidit uespere, tempestatem sig-€nificat. €@@pridie Kal. Ian. tempestas uentosa. @@His diebus, qui religiosius rem rusticam colunt, nisi si €uinearum causa pastines, negant debere terram ferro com-€moueri. itaque quidquid citra id genus effici potest, id ab €his comprehenditur, ut olea legatur et conficiatur, ut uitis €paletur et capite tenus adligetur, ut iuga uineis inponantur et capistrentur. ceterum palmare, id est materias adligare, €hoc tempore non expedit, quia plurimae propter rigorem, €qui fit ex frigore, franguntur. possunt etiam his diebus €cerasia et tubures et Armeniacae atque amygdalae cete-€raeque arbores, quae primae florent, inseri commode. non-€nulli tamen etiam legumina serunt. @@Kal. Ian. dies incertus. €@@&7iii& Non. Ian. Cancer occidit, tempestas uaria. €@@pridie Non. Ian. media hiemps, Auster multus, interdum €pluuia. @1 €@@Non. Ian. Fidis exoritur mane; tempestas uaria. €@@&7vi& Id. Ian. Auster, interdum Fauonius. €@@&7v& Id. Ian. Auster, interdum imber. €@@pridie Id. Ian. incertus status caeli. @@Per hos quoque dies abstinent terrenis operibus religio-€siores agricolae, ita tamen ut ipsis Kalendis Ianuariis auspi-€candi causa omne genus operis instaurent. ceterum diffe-€rant terrenam molitionem usque in proximas Idus. ‰…ô@@@@{1Cibaria boum per singulos menses}1 …@@Sed nec ignorare debebit uilicus, quid uni iugo boum €quoquo mense per singulos dies praestari satis sit. quare €huius quoque curae rationem subiciemus. @@Mense Ianuario paleas cum erui macerati sextariis sex €uel paleas cum cicerculae fresae semodio uel frondis corbem €pabulatorium modiorum uiginti uel paleas quantum uelint €et faeni pondo uiginti uel adfatim uiridem frondem ex €siliquis et lauru uel, quod his omnibus praestat, farraginem €hordeaceam dabit siccam. Februario idem, Martio idem uel, si opus facturi sunt, faeni pondo quinquaginta. Aprili €frondem querneam et populneam ex Kalendis ad Idus uel €paleas et faeni pondo quadraginta. Maio pabulum adfatim. €Iunio ex Kalendis frondem adfatim. Iulio idem. Augusto idem uel paleas ex eruo pondo quinquaginta. Septembri €frondem adfatim. Octobri frondem et ficulnea folia. No-€uembri ad Idus frondem uel folia ficulnea, quae sint cor- @1 €bis unius; ex Idibus glandis modium unum paleis inmix-€tum et lupini macerati modium unum paleis inmixtum uel €maturam farraginem. Decembri frondem aridam uel paleas €cum erui semodio macerato uel lupini, quod ex semodio €macerato exierit uel glandis modium unum, ut supra scrip-€tum est, uel farraginem.  ôÿ@@@@{1De cultu hortorum}1 @@Et quoniam percensuimus opera, quae suis quibusque €temporibus anni uilicum exsequi oporteret, memores polliciti €nostri subiungemus cultus hortorum, quorum aeque curam €suscipere debebit, ut et quotidiani uictus sui leuet sump-€tum et aduenienti domino praebeat, quod ait poe+ta, in-emptas ruris dapes. Democritus in eo libro, quem Geor-€gicon appellauit, parum prudenter censet eos facere, qui hortis €exstruant munimenta, quod neque latere fabricata maceries €perennare possit pluuiis ac tempestatibus plerumque infe-€stata neque lapides supra rei dignitatem poscat inpensa; €si uero amplum modum sepire quis uelit, patrimonio esse €opus. ipse igitur ostendam rationem, qua non magna €opera hortum ab incursu hominum pecudumque munimus. ôÿ@@@@{1De muniendo et colendo horto}1 @@Vetustissimi auctores uiuam sepem structili praetulerunt, €quia non solum minorem inpensam desideraret, uerum etiam €diuturnior inmensis operibus permaneret; itaque uepres @1 efficiendi consitis spinis rationem talem reddiderunt. locus, €quem sepire destinaueris, ab aequinoctio autumnali, simu-€latque terra maduerit imbribus, circumuallandus est duobus €sulcis tripedaneo spatio inter se distantibus. modum altitu-€dinis eorum abunde est esse bipedaneum, sed eos uacuos €perhiemare patiemur praeparatis seminibus, quibus obse-€rantur. ea sint uastissimarum spinarum maximeque rubi €et paliuri et eius, quam Graeci uocant $KUNO/SBATON&, nos sentem canis appellamus. horum autem ruborum semina €quam maturissima legere oportet et erui moliti farinae in-€miscere; quae cum est aqua consparsa, inlinitur uel nau-€ticis ueteribus funibus uel quibuslibet aliis restibus. siccati €deinde funiculi reponuntur in tabulato; mox ubi bruma €confecta est, intermissis quadraginta diebus circa hirundinis þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹£•‡aduentum, cum iam Fauonius exoritur, post Idus Febru-€arias, si qua in sulcis per hiemem constitit aqua, exhau-€ritur, resolutaque humus, quae erat autumno regesta, usque ad mediam sulcorum altitudinem reponitur. praedicti deinde €funes de tabulato prompti explicantur et in longitudinem €per utrumque sulcum porrecti obruuntur, sed ita, ut non €nimium supergesta terra semina spinarum, quae inhaerent €toris funiculorum, enasci possint. ea fere citra tricensimum €diem prorepunt, atque ubi coeperunt aliquod incrementum €habere, sic insuesci debent, ut in id spatium, quod sulcis interiacet, inclinentur. oportebit autem uirgeam sepem €interponere, quam super se pandant sentes utriusque sulci, @1 €et sit, quo interdum quasi adminiculo, priusquam conro-€borentur, adquiescant. hunc ueprem manifestum est in-€terimi non posse, nisi radicitus effodere uelis. ceterum €etiam post ignis iniuriam melius renasci, nulli dubium est. et haec quidem claudendi horti ratio maxime est antiquis €probata. ‰ƒô@@@@{1De situ horti}1 ƒ@@Locum autem prius eligi conueniet, si permittit agri €situs, iuxta uillam praecipue pinguem quique adueniente €riuo uel, si non sit fluens aqua, fonte puteali possit rigari. €sed ut certam perennitatis puteus habeat fidem, tum demum €effodiendus est, cum sol ultimas partes Virginis obtinebit, €id est mense Septembri ante aequinoctium autumnale, si-€quidem maxime explorantur uires fontium, cum ex longa siccitate aestatis terra caret umore pluuiatili. prouidendum €est autem, ne hortus areae subiaceat neue per trituram €uenti possint paleas aut puluerem in eum perferre; nam €utraque sunt holeribus inimica. mox ordinandi pastinandi-€que soli duo sunt tempora, quoniam duae quoque holerum €sationes; nam et autumno et uere plurima seruntur, melius €tamen uere riguis locis, quoniam et nascentis anni clemen-€tia excipit prodeuntia semina et sitis aestatis restinguitur fontibus. at ubi loci natura neque manu inlatam neque €suae spontis aquam ministrari patitur, nullum quidem aliud €auxilium est quam hiemales pluuiae. potest tamen etiam €in siccissimis locis opus custodiri, si depressius pastinetur @1 €solum, eiusque abunde est gradum effodere tribus pedibus, ut in quattuor consurgat regestum. at ubi copia est rigandi, €satis erit non alto bipalio, id est minus quam duos pedes €ferramento nouale conuerti. sed curabimus, ut ager, quem €uere conseri oportet, autumno circa Kalendas Nouembres €pastinetur; quem deinde uelimus autumno instruere, mense €Maio conuertamus, ut aut hiemis frigoribus aut aestiuis €solibus et gleba soluatur et radices herbarum necentur. €nec multo ante stercorare debebimus, sed cum sationis €adpropinquabit tempus, ante quintum diem exherbandus €erit locus stercorandusque et ita diligenter fossione iteran-dus, ut fimo terra conmisceatur. optimum uero stercus €est ad hunc usum asini, quia minimum herbarum creat, €proximum uel armenti uel ouium, si sit anno maceratum; €nam quod homines faciunt, quamuis habeatur excellentis-€simum, non tamen necesse est adhibere, nisi aut nudae €glareae aut sine ullo robore solutissimae harenae, cum maior scilicet uis alimenti desideratur. igitur solum, quod con-€serere uere destinauerimus, post autumnum patiemur effos-€sum iacere brumae frigoribus et pruinis inurendum; quippe €e contrario sicut calor aestatis ita uis frigoris excoquit €terram fermentatamque soluit. quare peracta bruma tum €demum stercus inicietur, et circa Idus Ianuarias humus €refossa in areas diuiditur; quae tamen sic informandae sunt, €ut facile runcantium manus ad dimidiam partem latitudinis €earum perueniant, ne, qui prosequuntur herbas, semina pro-€culcare cogantur, sed potius per semitas ingrediantur et €alterna uice dimidias areas eruncent. @1 @@Haec, ante sationem quae facienda sunt, dixisse abunde €est; nunc quid quoque tempore uel colendum uel serendum €sit, praecipiamus, et primum de his generibus loquendum €est, quae possunt duobus seri temporibus, id est autumno €et uere. sunt autem semina brassicae et lactucae, cinarae, €erucae, nasturcii, coriandri, caerefolii, anethi, pastinacae, €siseris, papaueris; haec enim uel circa Kalendas Septembres uel melius ante Kalendas Martias Februario seruntur. locis €uero siccis aut tepidis, qualia sunt Calabriae et Apuliae €maritima, possunt circa Idus Ianuarias terrae conmitti. €rursus quae tantum autumno conseri debent, si tamen uel €maritimum uel apricum agrum incolimus, haec fere sunt: €alium, cepae capitula, ulpicum, sinape. sed iam potius, quo €quidque tempore terrae mandari plerumque conueniat, per €menses digeramus. @@Ergo post Kalendas Ianuarias confestim recte ponetur €lepidium. mense autem Februario uel planta uel semine €ruta atque asparagus et iterum cepae semen et porri; nec €minus si uernum et aestiuum fructum uoles habere, syriacae €radicis et rapae napique semina obrues. nam alii et ulpici ultima est huius temporis positio. at circa Kalendas Mar-€tias locis apricis licet porrum, si iam ingranduit, transferre; €item panacem ultima parte Martii mensis. deinde circa €Kalendas Apriles aeque porrum atque inulam et serotinam €plantam rutae. item ut maturius enascatur, cucumis, cucur-€bita, capparis serenda est. nam semen betae, cum Puni-cum malum florebit, tum demum optime seritur. porri @1 €autem caput circa Idus Maias tolerabiliter adhuc transfertur. €post hoc nihil ingruente aestate obrui debet nisi semen €apii, si tamen rigaturus es; sic enim optime per aestum €prouenit. ceterum Augusto circa Vulcanalia tertia satio est €eaque optima radicis et rapae itemque napi et siseris nec €minus holeris atri. @@Atque haec sunt sationum tempora. nunc de iis, quae €aliquam curam desiderant, singulis loquar, quaeque praete-€riero intellegi oportebit nullam postulare operam nisi run-€catoris; de qua semel hoc dicendum est, omni tempore €consulendum esse, ut herbae exterminentur. @@Vlpicum, quod quidam alium Punicum uocant, Graeci €autem $A)FROSKO/RDON& appellant, longe maioris est incrementi €quam alium, idque circa Kalendas Octobres, antequam €deponatur, ex uno capite in plura diuidetur. habet enim €uelut alium plures cohaerentis spicas, eaeque cum sint di-uisae, liratim seri debent, ut in puluinis positae minus in-€festentur hiemis aquis. est autem lira similis ei porcae, €quam in sationibus campestribus rustici faciunt, ut uliginem €uitent; sed haec in hortis minor est facienda, et per sum-€mam partem eius, id est in dorso inter palmaria spatia, €spicae ulpici uel alii (nam id quoque similiter conseritur) €disponendae sunt. sulci lirarum inter se distent semipedali €spatio. deinde cum ternas fibras emiserunt spicae, sarian-€tur. nam quo saepius id factum est, maius semina capiunt @1 €incrementum. deinde ante quam caulem faciant, omnem €uiridem superficiem intorquere et in terram prosternere con-ueniet, quo uastiora capita fiant. regionibus autem pruinosis €neutrum horum per autumnum seri debet, nam brumali €tempore corrumpuntur; quod fere mense Ianuario mitescit, €et idcirco frigidis locis tempus optimum est alium uel ul-€picum ponendi circa Idus praedicti mensis. sed quandoque €uel conseremus uel iam matura in tabulatum reponemus, €seruabimus, ut iis horis, quibus aut obruentur aut eruentur, €luna infra terram sit. nam sic sata et rursus sic fere con-€dita existimantur neque acerrimi saporis exsistere neque mandentium halitus inodorare. multi tamen haec ante Ka-€lendas Ianuarias mediis diebus serunt mense Decembri, si €caeli tepor et situs terrae permittit. €@@Brassica, cum sex foliorum erit, transferri debet, ita ut €radix eius liquido fimo prius inlita et inuoluta tribus algae €taeniolis pangatur. haec enim res efficit, ut in coctura cele-rius madescat et uiridem colorem sine nitro conseruet. est €autem frigidis et pluuiis regionibus positio eius optima post €Idus Apriles; cuius depressae plantae cum tenuerint, quan-€tum holitoris ratio patitur, saepius sarta et stercorata melius €conualescit pleniorisque incrementi et coliculum facit et €cymam. nonnulli hanc eandem locis apricioribus a Kalendis €Martiis deponunt; sed maior pars eius in cymam prosilit nec €postea hibernum caulem amplum facit, cum est semel de-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹£˜˜ˆ‰secta. possis autem uel maximos caules bis transferre, idque €si facias, plus seminis et maioris incrementi praebere dicuntur. @1 @@Lactuca totidem foliorum quot brassica transferri debet. €locis quidem apricis et maritimis optime autumno ponitur, €mediterraneis et frigidis contra; hieme non aeque commode €dispangitur. sed et huius quoque radix fimo liniri debet €maioremque copiam desiderat aquae, si quo tenerioris folii. sunt autem conplura lactucae genera, quae suo quidque €tempore seri oportet. eorum, quae fusci est uel purpurei aut €etiam uiridis coloris et crispi folii, uti Caeciliana, mense €Ianuario recte differtur, at Cappadocia, quae pallido et €pexo densoque folio uiret, mense Februario; quae deinde €candida est et crispissimi folii, ut in prouincia Baetica est €finibus Gaditani municipii, mense Martio recte pangitur. est et Cyprii generis ex albo rubicunda, leui et tenerrimo €folio, quae usque in Idus Octobres commode disponitur. €fere tamen aprico caeli statu, quibus locis aquarum copia €est, pene toto anno lactuca seri potest. quae quo tardius €caulem faciat, cum aliquod incrementum habuerit, exiguam €testam media parte accipiat; eo quasi onere coercita in €latitudinem se diffundit. eadem est ratio etiam intubi, nisi €quod hiemem magis sustinet ideoque uel frigidis regionibus €primo autumno seri potest. @@Cinarae subolem melius per autumni aequinoctium €disponemus; semen commodius circa Kalendas Martias €seremus, eiusque plantam ante Kalendas Nouembres de- @1 €primemus et multo cinere stercorabimus. id enim genus €stercoris huic holeri uidetur aptissimum. @@Sinape atque coriandrum nec minus eruca et ocimum €ita, uti sata sunt, sua sede inmota permanent, neque est €eorum cultus alius, quam ut stercorata runcentur. possunt €autem non solum autumno, sed et uere conseri. plantae €quoque sinapis prima hieme translatae plus cymae uere €adferunt. €@@Panax utroque tempore leui et subacta terra rarissime €disseritur, quo maius incrementum capiat; melior tamen €eius uerna satio est. @@Porrum si sectiuum facere uelis, densius satum prae-€ceperunt priores relinqui et ita, cum increuerit, secari. sed €nos docuit usus longe melius fieri, si differas et eodem €more quo capitatum modicis spatiis, id est inter quaternos digitos, depangas et, cum conualuerit, deseces. in eo autem, €quod magni capitis efficere uoles, seruandum est, ut ante €quam translatum deponas, omnis radiculas amputes et fibra-€rum summas partes intondeas; tum testulae uel conchae €quasi sedes singulis subiectae seminibus adobruuntur, ut fiant capita latioris incrementi. cultus autem porri capitati €adsidua sartio et stercoratio est, nec aliud tamen sectiui, nisi €quod totiens rigari et stercorari saririque debet, quotiens €demetitur. semen eius locis calidis mense Ianuario, frigidis €Februario seritur; cuius incrementum quo maius fiat, raris €linteolis conplura grana inligantur atque ita obruuntur. @1 €enatum autem differri debet in iis locis, quibus aqua sub-€ministrari non potest, circa aequinoctium autumni; at qui-€bus possis umorem praebere, mense Maio recte transferuntur. @@Apium quoque possis plantis serere nec minus semine, €sed praecipue aqua laetatur et ideo secundum fontem com-€modissime ponitur. quod si quis id uelit lati folii facere, €quantum seminis possint tres digiti conprehendere, raro €linteolo inliget et ita in areolas dispositum liget. uel si €crispae frondis id fieri maluerit, semen eius inditum pilae €et saligneo palo pinsitum expoliatumque similiter linteolis ligatum obruat. potest etiam citra hanc operam fieri cris-€pum qualitercunque satum, si, cum est natum, incrementum €eius superuoluto cylindro coe+rceas. satio eius est optima €post Idus Maias usque in solstitium; nam teporem desiderat. €@@Fere etiam his diebus ocima seruntur, quorum cum €semen obrutum est, diligenter inculcatur pauicula uel cy-€lindro. nam si terram suspensam relinquas, plerumque €corrumpitur. @@Pastinaca et siser atque inula conualescunt alte pasti-€nato et stercorato loco, sed quam rarissime ponenda sunt, €ut maiora capiant incrementa. inulam uero interuallo trium €pedum seri conuenit, quoniam uastos facit frutices et radi-€cibus ut oculus harundinis serpit. nec est alius cultus €horum omnium, nisi ut sartionibus herbae tollantur. com- @1 €modissime autem deponentur prima parte Septembris uel €ultima Augusti parte. @@Atrum holus, quod Graecorum quidam uocant $PETRO-€$SE/LINON&, nonnulli $SMU/RNAION&, pastinato loco semine debet €conseri, maxime iuxta maceriam, quoniam et umbra gaudet €et qualicunque conualescit loco; idque cum semel seueris, si €non totum radicitus tollas, sed alternos frutices in semen €submittas, aeuo manet paruamque sartionis exigit culturam. €seritur a Vulcanalibus usque in Kalendas Septembres, sed €etiam mense Ianuario. @@Menta dulcem desiderat uliginem; quam ob causam €iuxta fontem mense Martio recte ponitur. cuius si forte €semina defecerunt, licet de noualibus siluestre mentastrum €conligere atque ita inuersis cacuminibus disponere; quae €res feritatem detrahit et edomitam reddit. @@Rutam autumno semine satam mense Martio differre €oportet in apricum et cinerem aggerare runcareque, donec €conualescat, ne herbis enecetur. sed uelata manu debet €runcari; quam nisi contexeris, perniciosa nascuntur ulcera. €si tamen per ignorantiam nuda manu runcaueris et prurigo €atque tumor incesserit, oleo subinde perungito. eiusdem €frutex pluribus annis manet innoxius, nisi si mulier, quae €est in menstruis, contigerit eum et ob hoc exaruerit. @1 @@Thymum et transmarina cunela et serpyllum, sicut €priore libro iam rettuli, magis aluaria curantibus quam ho-€litoribus studiose conseruntur. sed nos ea condimentorum €causa (nam sunt quibusdam esculentis aptissima) non alie-€num putamus etiam in hortis habere. locum neque pinguem €neque stercoratum, sed apricum desiderant, ut quae ma-€cerrimo solo per se maritimis plerumque regionibus nascan-tur. eae res et semine et plantis circa aequinoctium uer-€num seruntur. melius tamen est thymi nouellas plantas €disponere. quae cum subacto solo depressae fuerint, ne €tarde conprehendant, aridi thymi fruticem contundi oportet €atque ita pinsito illo pridie, quam uolueris uti, aquam me-€dicare; quae cum sucum eius perceperit, depositis fruticibus infunditur, donec eos recte confirmet. ceterum cunela uiua-€cior est, quam ut inpensius curanda sit. €@@Lepidium cum ante Kalendas Martias habueris dispo-€situm uelut porrum sectiuum demetere poteris, rarius ta-€men. nam post Kalendas Nouembres secandum non erit €quoniam frigoribus uiolatum emoritur; biennio tamen suffi-€ciet, si diligenter sartum et stercoratum fuerit. multis etiam €locis uiuacitatem suam usque in annos decem prorogat. @@Beta florenti Punico malo semine obruitur et simul €atque quinque foliorum est, ut brassica, differtur aestate, €si riguus est locus; at si siccaneus, autumno, cum iam plu-€uiae incesserint, disponi debebit. @1 €@@Chaerephyllum itemque holus atriplicis, quod Graeci €uocant $A)NDRA/FACIN&, circa Kalendas Octobres obrui oportet €non frigidissimo loco. nam si regio saeuas hiemes habet, €post Idus Februarias semina disserenda sunt suaque sede €patienda. €@@Papauer et anethum eandem habent conditionem sa-€tionis quam chaerephyllum et $A)NDRA/FACIS&. @@Satiui asparagi, quam corrudam rustici uocant, se-€mina fere biennio praeparantur. ea cum pingui et ster-€coroso loco post Idus Februarias sic obrueris, ut quantum €tres digiti seminis conprehendere queunt, singulis fossulis €deponas, fere post quadragensimum diem inter se inpli-€cantur et quasi unitatem faciunt; quas radiculas sic inliga-€tas atque connexas holitores sphongeas appellant. eas post €quattuor et uiginti menses in locum apricum et bene ma-didum stercorosumque transferri conuenit. sulci autem €inter se pedali mensura distantes fiunt non amplius dodran-€talis altitudinis, in quam ita sphongiolae deprimuntur, ut €facile superposita terra germinent. sed in locis siccis par-€tibus sulcorum imis disponenda sunt semina, ut tamquam €in alueolis maneant. at uliginosis e contrario in summo @1 porcae dorso conlocanda, ne umore nimio laedantur. primo þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹£˜­‚deinde anno, cum ita consita sunt, asparagum, quem emi-€serunt, infringi oportet. nam si ab imo uellere uolueris, €uix adhuc ualidis teneris radiculis, tota sphongiola sequetur. €reliquis annis non erit decerpendus, sed radicitus uellendus. €nam nisi ita fiat, stirpes praefractae angunt oculos sphon-€giarum et quasi excaecant nec patiuntur asparagum emit-€tere. ceterum stilus, qui nouissime autumnali tempore €nascitur, non omnis est tollendus, sed aliqua pars eius in semen submittenda. deinde cum spinam fecerit, electis €seminibus ipsis, scopiones ita, uti sunt, in suo loco peru-€rendi sunt et deinde sulci omnes consariendi herbaeque €eximendae; mox uel stercus uel cinis iniciendus, ut tota €hieme sucus eius cum pluuiis manans ad radicem perueniat. €uere deinde prius quam coeperit germinare, capreolis, €quod genus bicornis ferramenti est, terra commoueatur, ut €et facilius stilus emicet et relaxata humo plenioris crassitu-€dinis fiat radix. @@Raphani radix bis anno recte seritur, Februario mense, €cum uernum fructum expectamus, et Augusto mense circa €Vulcanalia, cum maturum. sed haec satio sine dubio me-€lior habetur. cura est eius, ut terra stercorata et subacta @1 €obruatur; post ubi ceperit aliquod incrementum, subinde €aggeretur. nam si super terram emerserit, dura et fun-€gosa fiet. @@Cucumis et cucurbita, cum copia est aquae, minorem €curam desiderant; nam plurimum iuuantur umore. sin €autem sicco loco seri debuerint, quo rigationem ministrare €non expediat, mense Februario sesquipedali altitudine fossa €facienda est. post Idus deinde Martias, quasi tertia pars €altitudinis sulci stramentis inditis tegenda, mox stercorata €terra usque in dimidium sulcum adgerenda, positisque se-€minibus tam diu est aqua praebenda, donec enascantur, €atque ubi conualescere coeperint, adiecta humo incrementa €eorum prosequenda sunt, donec sulcus coaequetur; sic ex-€culta semina sine rigatione tota aestate satis ualebunt €fructumque iucundioris saporis quam rigua praebebunt. aquosis autem locis primo quoque tempore, non tamen €ante Kalendas Martias semen ponendum est, ut differri €possit aequinoctio confecto, idque de media parte cucurbitae €semen inuerso cacumine ponito, ut fiat incrementi uastioris; €nam sunt ad usum uasorum satis idoneae, sicut Alexandrinae cucurbitae, cum exaruerunt. at si esculentae merci praeparabis, €recto cacumine de collo cucurbitae sumptum semen serendum €erit, quo prolixior et tenuior fructus eius enascatur, qui scilicet €maius aeris inuenit pretium. sed custodiendum est, ut quam €minime ad eum locum, in quo uel cucumeres aut curcurbitae @1 €consitae sunt, mulier admittatur. nam fere contactu eius lan-€guescunt incrementa uirentium. si uero etiam in menstruis fuerit, uisu quoque suo nouellos fetus necabit. cucumis €tener et iucundissimus fit, si, ante quam seras, semen eius €lacte maceres. nonnulli etiam quo dulcior exsistat, aqua €mulsa idem faciunt. sed qui praematurum fructum cucu-€meris habere uolet, confecta bruma stercoratam terram €inditam cophinis obferat modicumque praebeat umorem. €deinde cum enata semina fuerint, tepidis diebus et insola-€tis iuxta aedificium sub diuo ponat, ita ut ab omni adflatu €protegantur. ceterum frigoribus ac tempestatibus sub tec-€tum referat idque tam diu faciat, dum aequinoctium uer-€num confiat. postea totos cophinos demittat in terram; sic enim praecoquem fructum habebit. possunt etiam, si €sit operae pretium, uasis maioribus rotulae subici, quo €minore labore producantur et rursus intra tecta recipiantur. €sed nihilo minus specularibus integi debebunt, ut etiam frigoribus serenis diebus tuto producantur ad solem. hac €ratione fere toto anno Tiberio Caesari cucumis praebebatur. €nos autem leuiore opera istud fieri apud Aegyptiae gentis €Bolum Mendesium legimus, qui praecipit aprico et ster-€coroso loco alternis ordinibus ferulas, alternis rubos in €hortis consitas habere; deinde eas confecto aequinoctio €paululo infra terram secare et ligneo stilo laxatis uel rubi @1 €uel ferulae medullis stercus inmittere atque ita semina €cucumeris inserere, quae scilicet incremento suo coeant €rubis et ferulis (namque non sua, sed quasi materna ra-€dice aluntur); sic insitam stirpem frigoribus quoque cucu-€meris praebere fructum. satio secunda eius seminis fere €Quinquatribus obseruatur. @@Capparis plurimis prouinciis sua sponte noualibus €nascitur. sed quibus locis eius inopia est, si serenda fuerit, €siccum locum desiderabit, isque debebit ante circumdari €fossula, quae repleatur lapidibus et calce uel Punico luto, €ut sit quasi quaedam lorica, ne possint eam perrumpere €praedicti seminis frutices, qui fere per totum agrum uagan-tur, nisi munimento aliquo prohibiti sunt. quod tamen €non tantum incommodum est (subinde enim possunt ex-€stirpari) quantum quod noxium uirus habent sucoque suo €sterile solum reddunt. cultu aut nullo aut leuissimo con-€tenta est, quippe quae res etiam in desertis agris citra €rustici operam conualescat. seritur utroque aequinoctio. @@Cepina magis frequenter subactam postulat terram €quam altius conuersam. itaque ex Kalendis Nouembribus €proscindi solum debet, ut hiemis frigoribus et gelicidiis €putrescat, intermissisque quadraginta diebus tum demum €iterari et interpositis uno ac uiginti diebus tertiari et pro-€tinus stercorari, mox bidentibus aequaliter perfossum in areas disponi deletis radicibus omnibus. deinde ad Ka-€lendas Februarias sereno die conueniat semina spargi; €quibus aliquid satureiae semen intermiscendum erit, ut €eam quoque habeamus. nam et uiridis esui est iucunda @1 €nec arida inutilis ad pulmentaria condienda. sed cepina €uel saepius, certe non minus debet quam quater sariri. €cuius si semen excipere uoles, capita maxima generis €Ascalonii, quod est optimum, mense Februario disponito €quaternorum uel etiam quinum digitorum spatiis distantia, et cum coeperint uirere, ne minus ter consarito; deinde €cum fecerint caulem, humilioribus quasi cantheriolis inter-€positis rigorem stilorum conseruato. nam nisi harundines €transuersas in modum iugatae uineae crebre disposue-€ris, thalli ceparum uentis prosternuntur totumque semen €excutietur; quod scilicet non ante legendum est, quam €cum maturescere coeperit coloremque nigrum habere. sed €nec patiendum est, ut perarescat, ut totum decidat, uerum €integri thalli uellendi sunt et sole siccandi. @@Napus et rapa duas sationes habent et eandem cul-€turam quam raphanus. melior est tamen satio mensis €Augusti. iugerum agri quattuor sextarios seminis eorum €poscit, sed ita ut radicis Syriacae super hanc mensuram paulo plus quam heminam seminis recipiat. qui aestate €ista seret, caueat, ne propter siccitates pulix adhuc tenera €folia prorepentia consumat, idque ut uitetur, puluis, qui €supra cameram inuenitur, uel etiam fuligo, quae supra €focos tectis inhaeret, conligi debet; deinde pridie quam €satio fiat, conmisceri cum seminibus et aqua conspargi, ut €tota nocte sucum trahat. nam sic macerata postero die @1 recte obserentur. ueteres quidem auctores, ut Democritus, €praecipiunt semina omnia suco herbae, quae sedum ap-€pellatur, medicare eodemque remedio aduersus bestiolas €uti; quod uerum esse nos experientia docuit. sed frequen-€tius tamen, quoniam eius herbae larga non est facultas, €fuligine et puluere praedicto utimur satisque commode tuemur his incolumitatem plantarum. rapae semina Hy-€ginus putat post trituram iacentibus adhuc in area paleis €inspargi debere, quoniam fiant laetiora capita, cum subia-€cens soli duritia non patiatur in altum descendere. nos €istud saepe frustra temptauimus; itaque sicut raphanum €et napum melius existimamus subacta terra obrui, seruant-€que adhuc antiquorum consuetudinem religiosiores agricolae, €qui cum ea serunt, precantur, ut et sibi et uicinis nascantur. locis frigidis, ubi timor est, ne autumnalis satio hiemis €gelicidiis peruratur, harundinibus humiles cantherii fiunt uir-€gaeque et uirgis stramenta supra iaciuntur, et sic a pruinis €semina defenduntur. ubi uero apricis regionibus post plu-€uias noxia incesserunt animalia, quae a nobis appellantur €urucae, Graece autem $KA/MPAI& nominantur, uel manu conligi þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹£˜¿‡debent uel matutinis temporibus frutices holerum concuti. €sic enim dum adhuc torpent nocturno frigore, si deciderint, non amplius in superiorem partem prorepunt. id tamen €superuacuum est facere, si ante sationem semina, uti iam @1 €praedixi, suco herbae sedi macerata sunt. nihil enim sic €medicatis nocent urucae. sed Democritus in eo libro, qui €Graece inscribitur $PERI\ A)NTIPAQW=N&, adfirmat has ipsas be-€stiolas enecari, si mulier, quae in menstruis est, solutis €crinibus et nudo pede unamquamque aream ter circumeat; €post hoc enim decidere omnes uermiculos et ita emori. @@Hactenus praecipiendum existimaui de cultu hortorum €et officiis uilici, quem quamuis instructum atque eruditum €omni opere rustico esse oportere prima parte huius exor-€dii censuerim, quoniam tamen plerumque euenit, ut eorum, €quae didicerimus, memoria nos deficiat eaque saepius ex €commentariis renouanda sint, omnium librorum meorum €argumenta subieci, ut cum res exegisset, facile reperiri €possit, quid in quoque quaerendum et qualiter quidque €faciendum sit. ¯ãáÿôÿ@@@@{1LIBER PRIMVS HAEC CONTINET:}1 @@praecepta quae sequantur qui rusticari uelint €@@qualiter dispositus fundus maxime probetur €@@quae praecipue inspiciendo agro, antequam ematur, notanda €sint €@@de salubritate regionum €@@de aqua @1 €@@de positione uillae €@@de officiis patris familiae €@@de pecore et pecorum magistris €@@qualis corporaturae mancipia cuique operi contribuenda €sint ôÿ@@@@{1LIBER SECVNDVS REI RVSTICAE SEMENTIVVS:}1 @@terram nec senescere nec fatigari si stercores €@@quot sint genera terrae €@@quot deinde species generibus subiungantur €@@quod solum maxime probetur €@@quem ad modum siluestris locus excolatur et aruum fiat €@@quem ad modum pinguis et frumentarius ager dinoscatur €@@quae sequenda quaeque uitanda sint in proscindendo solo €@@quem ad modum ab opere disiuncti boues curari debeant €@@quibus temporibus quidque genus soli proscindendum et €iterandum sit €@@quem ad modum frumentarius ager stercorandus sit €@@de seminum generibus €@@de temporibus sationum €@@quantum cuique seminis in iugerum adiciendum €@@quem ad modum emendetur salsa et uliginosa terra €@@quem ad modum ad sementem frumenta sint eligenda €@@quem ad modum iacta sementi frumenta colenda sint €@@de sartione €@@de runcatione @1 €@@quod solum cuique legumini conueniat €@@quem ad modum et quot operis iugerum quodque frumen-€torum et leguminum colatur €@@pro modo cuiusque agri quot operae desiderentur €@@quae legumina agris prosint quaeque noceant €@@de generibus stercoris €@@quibus temporibus agri proscindendi sint €@@quem ad modum ex aruo prata fiant €@@quem ad modum facta prata colantur €@@quem ad modum succisum faenum tractari et condi debeat €@@de area constituenda €@@de messe facienda €@@quo modo araturae fieri debeant €@@quae per ferias liceat agricolis et quae non liceat facere ô±ÿ@@@@{1LIBER TERTIVS REI RVSTICAE SVRCVLARIS}1 €@@@@{1PRIOR:}1 @@quod genus uitis conueniat cuique solo et statu caeli €@@quae uites suburbanis regionibus ad escam conserendae @1 €@@quae uites diffusionis causa deponendae €@@nomina et qualitates minus aut magis generosarum uitium €@@disputationem, qua conligitur nihil magis rusticis expedire €quam uineas colere €@@quantum debeat agricola ex disposito malleolo recidere €@@quantum in singula iugera facere uini €@@quot iugera debeat unus uinitor colere €@@quo modo amineas uites feraces facias €@@quae spectandae sint qualitates in eo solo, quod uineis €destinaueris €@@quo modo terra pastinetur €@@quot modis uitis ponatur aut in prouinciis aut in Italia €@@meliorem esse pastinato solo positionem quam in nouali €factis scrobibus aut sulcis €@@quae mensura pastinandi soli uineis abunde sit €@@quem ad modum et quibus temporibus conserenda sit uitis €@@quae obseruare debeat qui uitem conserit €@@contra Iulii Attici positionem, quae contortum malleolum €ponit €@@quam longus esse debeat malleolus €@@quot genera uitium ponenda sint €@@utrum distinctis uitium generibus horti conserendi sint an €consemineae uineae faciundae ô±ÿ@@@@{1LIBER QVARTVS REI RVSTICAE SVRCVLARIS}1 €@@@@{1SECVNDVS:}1 @@contra opinionem Attici et Celsi non esse satis altos scro-€bes bipedaneos uineaticis seminibus €@@non oportere unius uiuiradicis materiis duos palos uestire, @1 €sed singula semina singulis adminiculis esse contri-€buenda €@@nouam constitutionem uineae, nisi magna et adsidua cura €adiuuetur, celeriter interire €@@prosterni uitem in scrobe et recuruatam usque ab imo solo €rectam calamo adplicari oportere €@@a consitione omnibus mensibus diligenter fodiendum esse €@@non esse conmittendum, ut in nouella uinea herbae nascantur €@@ita pampinandas esse uiuiradices, ut ad unam materiam €redigantur €@@eandem pampinationem malleolis adhibendam €@@tempestiuam pampinationem esse, quae ita tenera est, ut €digito palmites facile deiciantur €@@non oportere per aestatem falce pampinos adnotare €@@per autumnum ablaqueandum esse utique primo quinquennio €@@nouellam uineam ante brumam coaequandam €@@ablaqueata uinea quem ad modum aestiuae ridiculae am-€putentur €@@quem ad modum nouella uinea putetur €@@quod sit optimum tempus putandi €@@quo modo malleolus resecandus sit €@@quem ad modum uitis adliganda sit €@@quem ad modum pampinanda sit uinea €@@quam alte cantherius leuandus sit €@@quem ad modum malleolis iugum inponendum sit €@@quem ad modum nouella uinea frequentanda et propagines €faciendae sint @1 €@@quo tempore et cuius aetatis uiuiradix transferenda sit €@@quem ad modum ex harundinibus iugum faciendum sit €@@quem ad modum in hortulos uineae diuidendae sint €@@quem ad modum ueteraneae uineae restituantur €@@quem ad modum eaedem putentur quaeque bonus uinitor €in constituenda uinea aut uitare aut sequi debeat €@@quem ad modum pampinari debeat €@@quot fossuris excoli €@@de inserendis tuendisque uineis €@@de salictis faciendis €@@de genistis conserendis €@@de harundinetis €@@de castanietis ô±ÿ@@@@{1LIBER QVINTVS REI RVSTICAE SVRCVLARIS}1 €@@@@{1TERTIVS:}1 @@quem ad modum datas formas agrorum metiri debeas €@@quotena semina iugerum in ternos pedes ac deinde usque €in denos disposita recipiat €@@culturas prouincialium uinearum €@@de ulmariis faciendis €@@de seminariis oliuarum faciendis €@@de ordinando arbusto et quae sit eius cultura €@@de cultu oliuetorum €@@de arboribus pomiferis €@@de insitionibus arborum €@@de cytiso @1 ôÿ@@@@{1LIBER SEXTVS REI RVSTICAE $*K*T*H*N*I*K*O*S&:}1 @@de bobus probandis €@@de bobus domandis €@@de cura et cibariis eorum €@@uitia boum et medicinas €@@de tauris €@@de uaccis €@@de castratione boum €@@de equis €@@medicinas eorum €@@de mulis €@@medicinas mularum ô±ÿ@@@@{1LIBER SEPTIMVS REI RVSTICAE DE PECORE}1 €@@@@{1MINVTO:}1 @@de minore asello €@@de ouibus emendis tuendisque €@@de arietibus eligendis €@@de ouibus tectis €@@medicinas pecoris ouilli €@@de officio pastorum €@@de capris €@@medicinas earum €@@de caseo €@@de subus €@@medicinas eorum €@@de castratione €@@de canibus €@@medicinas eorum @1 ô±ÿ@@@@{1LIBER OCTAVVS REI RVSTICAE DE VILLATICIS}1 €@@@@{1PASTIONIBVS LIBER PRIMVS:}1 @@de cohortalibus gallinis nutriendis et gallinariis constitu-€endis €@@de seruandis ouis €@@de gallinis farciendis €@@de columbis et palumbis farciendis €@@de columbariis constituendis €@@de turturibus €@@de turdis €@@de pauonibus €@@de Numidicis et rusticis gallinis €@@de anseribus €@@de anatibus et quercedulis €@@de piscinis faciendis et piscibus alendis ô±ÿ@@@@{1LIBER NONVS REI RVSTICAE DE VILLATICIS}1 €@@@@{1PASTIONIBUS LIBER SECVNDVS MACELLARIVS}1 €@@@@{1ET APIARIVS:}1 @@de uiuariis faciendis et includendis pecudibus feris €@@de apibus €@@quot genera sunt apium et quod ex his optimum genus €@@quales pabulationes et qui situs pastionum apium esse de-€beat €@@de sedibus apium eligendis €@@de uasis aluorum probandis €@@quem ad modum alui conlocandae sint €@@de conparandis apibus €@@quem ad modum siluestria examina capiantur @1 €@@quem ad modum uernacula examina prodeuntia obseruen-€tur et in aluos condantur €@@quem ad modum frequentandae sint alui, quae exigua ha-€bent examina €@@remedia morbo laborantium apium þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸‹¯ãáÿ˜‰ˆ@@quid quoque tempore faciant apes et per anni tempora €quid earum curator facere debeat €@@de melle conficiendo et quem ad modum et quando ca-€strari debeant alui €@@de cera facienda ôÿ@@@@{1LIBER DECIMVS REI RVSTICAE}1 @@carmen de cultu hortorum ô±ÿ@@@@{1LIBER VNDECIMVS HIC EST VILICVS ET}1 €@@@@{1HORTORVM.}1 @1 °¯ôÿ@@@@{1REI RVSTICAE €@@@@LIBER DVODECIMVS €@@@@VILICA}1 ¯ãáÿŸôÿ@@@@{1LIBER DVODECIMVS HAEC CONTINET}1 ‘I. $*KAQOLIKA/& curae domesticae, et praecepta, quae uilica €exsequi debeat. II. Quemadmodum tractare debeat penora cellarius. III. Idem ipse quae et qualia uasa parare debeat penoribus €et salgamis condiendis. IV. Quemadmodum ex uino uapido acetum fiat. V. Quemadmodum muria dura fiat. VI. Quae per quattuor tempora anni herbae et quemad-€modum condiantur. VII. Oxygala quemadmodum fiat. VIII. Pirorum et malorum ceterorumque pomorum com-€positio. IX. Aquae marinae et aquae dulcis cocturas. X. Compositiones, quibus uina condiantur. XI. Curationem uini. XII. De mella et aqua mulsa facienda. XIII. De caseo in usus domesticos seruando. XIV. De malis et piris in sole siccandis. XV. De ficis aridis. XVI. De uuis passis faciendis. XVII. De aceto ficulneo faciendo. XVIII. Quae uindemiae praeparanda sint. XIX. De compluribus generibus conditurarum, quibus €uinum confirmatur. XX. De passo faciendo. XXI. De sapa coquenda. @1 XXII. De defruto faciendo. XXIII. Item de defruto coquendo, quod quidam Neapolita-€num uocant. XXIV. Quemadmodum mustum infirmi generis ad uetusta-€tem possit perduci. XXV. Remedium languentis uini. XXVI. Si quod animal in mustum ceciderit et interierit, €quemadmodum mustum remedietur. XXVII. Vinum scilliten quemadmodum facias. XXVIII. Acetum scilliten quemadmodum fiat. XXIX. Vinum absinthiten quemadmodum facias. XXX. Vinum abrotoniten et hysopiten ceterarumque nota-€rum facere. XXXI. Vinum ex myrtis quemadmodum fiat. XXXII. Lora quemadmodum fiat. XXXIII. Caseus quemadmodum ex musto seruetur. XXXIV. Uuae ollares quemadmodum conponantur. XXXV. Mala granata quemadmodum seruentur. XXXVI. Mala orbiculata, Cestiana, melimela ceteraque genera €quemadmodum seruentur. XXXVII. Inulae condituram. XXXVIII. Oliuarum albarum et nigrarum condituras. XXXIX. Sampsa quemadmodum fiat. XL. Oleum quemadmodum fiat. XLI. Gleucinum oleum quemadmodum conponatur. XLII. Oleum ad unguenta quemadmodum facias. XLIII. Rapa et napos quemadmodum condias. XLIV. Sinape quemadmodum facias. XLV. Holeris atri et siseris radicem quemadmodum con-€dias. XLVI. Moretum quemadmodum facias. XLVII. Oxyporum quemadmodum conponas. @1 ¯ðòÿ@@Xenophon Atheniensis eo libro, Publi Siluine, qui Oeconomicus €inscribitur, prodidit maritale coniugium sic comparatum esse €natura, ut non solum iucundissima, uerum etiam utilissima uitae €societas iniretur: nam primum, quod etiam Cicero ait, ne genus €humanum temporis longinquitate occideret, propter €hoc marem cum femina esse coniunctum, deinde, ut ex €hac eadem societate mortalibus adiutoria senectutis nec €minus propugnacula praeparentur. @8 tum etiam, cum €uictus et cultus humanus non, uti feris, in propatulo ac €siluestribus locis sed domi sub tecto adcurandus erat, €necessarium fuit alterutrum foris et sub diuo esse, qui €labore et industria compararet, quae tectis reconderen-€tur_siquidem uel rusticari uel nauigare uel etiam €genere alio negotiari necesse erat, ut aliquas facultates €adquireremus. @8 cum uero paratae res sub tectum €essent congestae, alium esse oportuit, qui et inlatas €custodiret et ea conficeret opera, quae domi deberent €administrari: nam et fruges ceteraque alimenta ter-€restria indigebant tecti, et ouium ceterarumque pecu-€dum fetus atque fructus clauso custodiendi erant nec €minus reliqua utensilia, quibus aut alitur hominum €genus aut etiam excolitur. @@Quare, cum et operam et diligentiam desiderarent €ea, quae proposuimus, nec exigua cura foris adquire-€rentur, quae domi custodiri oporteret, iure, ut dixi, €natura comparata est [opera] mulieris ad domesticam €diligentiam, uiri autem ad exercitationem forensem et @1 €extraneam; itaque uiro calores et frigora perpetienda, €tum etiam itinera et labores pacis ac belli, id est rusti-€cationis et militarium stipendiorum, deus tribuit. mulieri deinceps, quod omnibus his rebus eam fecerat €inhabilem, domestica negotia curanda tradidit, et, €quoniam hunc sexum custodiae et diligentiae adsig-€nauerat, idcirco timidiorem reddidit quam uirilem; €nam metus plurimum confert ad diligentiam custo-€diendi. @8 quod autem necesse erat foris et in aperto €uictum quaerentibus nonnunquam iniuriam propulsare, €idcirco uirum quam mulierem fecit audaciorem; quia €uero partis opibus aeque fuit opus memoria et diligen-€tia, non minorem feminae quam uiro earum rerum tri-€buit possessionem; tum etiam, quod simplex natura €non omnis res commodas amplecti ualebat, idcirco al-€terum alterius indigere uoluit, quoniam, quod alteri €deest, praesto plerumque est alteri. @@Haec in Oeconomico Xenophon et deinde Cicero, qui eum €Latinae consuetudini tradidit, non inutiliter disseruerunt; nam et €apud Graecos et mox apud Romanos usque in patrum nostrorum €memoriam fere domesticus labor matronalis fuit, tamquam ad re-€quiem forensium exercitationum, omni cura deposita, patribus €familias intra domesticos penatis se recipientibus. erat enim summa €reuerentia cum concordia et diligentia mixta, flagrabatque mulier €pulcherrima diligentiae aemulatione studens negotia uiri cura sua €maiora atque meliora reddere. @8 nihil conspiciebatur in domo €diuiduum, nihil, quod aut maritus aut femina proprium esse iuris €sui diceret, sed in commune conspirabatur ab utroque, ut cum foren-€sibus negotiis matronalis industria rationem parem faceret. itaque ne €uilici quidem aut uilicae magna erat opera, cum ipsi domini cotidie €negotia sua reuiserent atque administrarent. @8 nunc uero, cum @1 €pleraeque sic luxu et inertia diffluant, ut ne lanificii quidem curam €suscipere dignentur, sed domi confectae uestes fastidio sint, peruer-€saque cupidine maxime placeant, quae grandi pecunia et paene totis €censibus redimuntur, nihil mirum est easdem ruris et instrumento-€rum agrestium cura grauari sordidissimumque negotium ducere €paucorum dierum in uilla moram. @@Quam ob causam, cum in totum non solum exoleuerit sed €etiam occiderit uetus ille matrum familiarum mos Sabinarum atque €Romanarum, necessaria inrepsit uilicae cura, quae tueretur officia €matronae, quoniam et uilici quoque successerunt in locum domino-€rum, qui quondam, prisca consuetudine, non solum coluerant sed €habitauerant rura. uerum ne uidear intempestiue censorium opus €obiurgandis moribus nostrorum temporum suscepisse, iam nunc €officia uilicae persequar. ¡ôÿ@@@@{1Praecepta, quae uilica exsequi debeat}1 @@Ea porro, ut institutum ordinem teneamus, quem priore uolu-€mine inchoauimus, iuuenis esse debet, id est non nimium puella, €propter easdem causas, quas de aetate uilici rettulimus, integrae €quoque ualitudinis, nec foedi habitus nec rursus pulcherrima; nam €inlibatum robur et uigiliis et aliis sufficiet laboribus. foeditas fasti-€diosum, nimia species desidiosum faciet eius contubernalem; itaque curandum est, ut nec uagum uilicum et auersum a contuber-€nio suo habeamus nec rursus intra tecta desidem et complexibus €adiacentem feminae. €@@Sed nec haec tantum, quae diximus, in uilica custodienda sunt: nam in primis considerandum erit, an a uino, ab escis, a supersti-€tionibus, a somno, a uiris remotissima sit, et ut cura eam subeat, @1 €quid meminisse, quid in posterum prospicere debeat, ut fere eum €morem seruet, quem uilico praecepimus, quoniam pleraque similia €esse debent in uiro atque femina; et tam malum uitare quam premium €recte factorum sperare; tum elaborare, ut quam minimam operam €uilicus intra tectum impendat, cui et primo mane cum familia pro-€deundum est et crepusculo peractis operibus fatigato redeundum. nec tamen instituendo uilicam domesticarum rerum uilico remitti-€mus curam, sed laborem eius adiutrice data leuamus. ceterum munia, €quae domi capessuntur, non in totum muliebri officio relinquenda þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ”„sunt, sed ita deleganda ei, ut identidem oculis uilici custodiantur, €sic enim diligentior erit uilica, si meminerit ibi esse, cui frequenter €ratio reddenda sit. @@Ea porro persuasissimum habere debebit aut in totum aut certe €plurimum domi se morari oportere; tunc, quibus aliquid in agro €faciendum erit seruis, eo[2s]2 foras emittere, quibus autem in uilla €quid agendum uidebitur, eos intra parietes continere atque animad-€uertere, ne diurna cessando frustrentur opera; quae domum autem €inferuntur, diligenter inspicere, ne delibata sint, et ita explorata €atque inuiolata recipere; tum separare, quae consumenda sunt, et, €quae superfieri possunt, custodire, ne sumptus annuus menstruus €fiat. @8 tum, si quis ex familia coeperit aduersa ualitudine adfici, €uidendum erit, ut is quam commodissime ministretur; nam ex €eiusmodi cura nascitur beniuolentia nec minus obsequium; quin €etiam fidelius quam prius seruire student, qui conualuerunt, cum €est aegris adhibita diligentia.  @@Post haec meminisse debebit, quae inferantur, ut idoneis et €salubribus locis recondita[e] sine noxa permaneant. nihil enim magis €curandum est quam praeparare, ubi quidque reponatur, et unde, €cum opus sit, promatur. ea loca qualia esse debeant, et primo uolu-€mine, cum uillam constitueremus, et undecimo, cum de uilico dispu- @1 €taremus, iam dicta sunt. @8 sed ne nunc quidem demonstrare €breuiter pigebit: nam quod est excelsissimum conclaue, pretiosis-€sima uasa et uestem desiderat, quod denique horreum siccum atque €aridum, frumentis habetur idoneum, quod frigidum, commodissime €uinum custodit, quod bene inlustre, fragilem supellectilem atque ea €postulat opera, quae multi luminis indigent. @8 praeparatis igitur €receptaculis oportebit suo quidque loco generatim atque etiam spe-€cialiter nonnulla disponere, quo facilius, cum quid expostulabit usus, €recipere possit. nam uetus est prouerbium: paupertatem certissimam €esse, cum alicuius indigeat, uti eo non posse, quia ignoretur, ubi €proiectum iaceat, quod desideratur. itaque in re familiari laboriosior €est neglegentia quam diligentia. @@Quis enim dubitet nihil esse pulchrius in omni ratione uitae €dispositione atque ordine, quod etiam ludicris spectaculis licet saepe €cognoscere: nam ubi chorus canentium non ad certos modos neque €numeris praeeuntis magistri consensit, dissonum quiddam et €tumultuosum audientibus canere uidetur; at ubi certis numeris ac €pedibus uelut facta conspiratione consensit atque concinuit, ex €eiusmodi uocum concordia non solum ipsis canentibus amicum €quiddam et dulce resonat uerum etiam spectantes audientesque lae-€tissima uoluptate permulcentur. @8 iam uero in exercitu neque €miles neque imperator sine ordine ac dispositione quicquam ualet €explicare, cum armatus inermem, eques peditem, plaustrum equi-€tem, si sint permixti, confundant. haec eadem ratio praeparationis €atque ordinis etiam in nauigiis plurimum ualet: nam ubi tempestas €incessit et est rite disposita nauis, suo quidque ordine locatum arma-€mentum sine trepidatione minister promit, cum est a gubernatore €postulatum. @8 quod si tantum haec possunt uel in theatris uel in €exercitibus uel etiam in nauigiis, nihil dubium est, quin cura uilicae €ordinem dispositionemque rerum, quas reponit, desideret: nam et €unumquidque facilius consideratur, cum est adsignatum suo loco, €et, si quid forte abest, ipse uacuus locus admonet, ut, quod deest, €requiratur; si quid uero curari aut concinnari oportet, facilius intel- @1 €legitur, cum ordine suo recensetur. de quibus omnibus Marcus €Cicero, auctoritatem Xenophontis secutus in Oeconomico, sic €inducit [2I]2schomachum sciscitanti Socrati narrantem:  @@Praeparatis idoneis locis instrumentum et supellec-€tilem distribuere coepimus. ac primum ea secreuimus, €quibus ad res diuinas uti solemus, postea mundum €muliebrem, qui ad dies festos comparatur, deinde ad €[2bellum]2 uirilem, item dierum sollemnium ornatum €nec minus calciamenta utrique sexui conuenientia; €tum iam seorsum arma ac tela separabantur et in altera €parte, quibus [2ad]2 lanificia utuntur, @8 post, quae ad €cibum comparandum uasa adsolent, construebantur; €inde, quae ad lauationem, quae ad exornationem, quae €ad mensam cotidianam atque epulationem pertinent, €exponebantur; postea ex his, quibus cotidie utimur, €quod menstruum esset, seposuimus; annuum quoque in €duas partes diuisimus: nam sic minus fallit, qui exitus €futurus sit. @8 haec postquam omnia secreuimus, tum €suo quaeque loco disposuimus. deinde, quibus cotidie €seruuli utuntur, quae ad lanificia, quae ad cibaria co-€quenda et conficienda pertinent, haec ipsis, qui his uti €solent, tradidimus et, ubi exponerent, demonstrauimus €et, ut salua essent, praecepimus. @8 quibus autem ad €dies festos et ad hospitum aduentum utimur et ad €quaedam rara negotia, haec promo tradidimus et loca €omnium demonstrauimus et ei omnia adnumerauimus @1 €atque adnumerata ipsi exscripsimus eumque monuimus, €ut, quodcumque opus esset, sciret, unde daret, et me-€minisset atque adnotaret, quid et quando et cui dedis-€set, et cum recepisset, ut quidque suo loco reponeret. @@Igitur haec nobis antiqui per [2I]2schomachi personam prae-€cepta industriae ac diligentiae tradiderunt, quae nunc nos uilicae €demonstramus. nec tamen una eius esse cura debebit, ut clausa €custodiat, quae tectis inlata receperit, sed subinde recognoscat atque €consideret, ne aut supellex uestisue condita situ dilabatur aut fruges €aliaue utensilia neglegentia desidiaque sua corrumpantur; @8 pluuiis €uero diebus, uel cum frigoribus aut pruinis mulier sub dio rusticum €opus obire non potuerit, ut ad lanificium reducatur praeparataeque €sint et pectitae lanae, quo facilius iusta lanificio persequi atque €exigere possit. nihil enim nocebit, si sibi atque actoribus et aliis in €honore seruulis uestis domi confecta fuerit, quo minus patris fa-€miliae rationes onerentur. @@Illud uero etiam in perpetuum custodiendum habebit, ut eos, €qui foris rusticari debebunt, cum iam e uilla familia processerit, €requirat, ac si quis, ut euenit, curam contubernalis eius intra tectum €tergiuersans fefellerit, causam desidiae sciscitetur exploretque, €utrum aduersa ualitudine inhibitus restiterit an pigritia delituerit, €et, si compererit uel simulantem languorem, sine cunctatione in €ualitudinarium deducat; praestat enim opere fatigatum sub custodia €requiescere unum aut alterum diem quam pressum nimio labore €ueram noxam concipere. @@Denique uno loco quam minime oportebit eam consistere: €neque enim sedentaria eius opera est, sed modo ad telam debebit €accedere ac, si quid melius sciat, docere, si minus, addiscere ab eo, €qui plus intellegat; modo eos, qui cibum familiae conficiunt, inui-€sere, tum etiam culinam et bubilia nec minus praesepia emundanda @1 €curare; ualitudinaria quoque, uel si uacent ab inbecillis, identidem €aperire et inmunditiis liberare, ut, cum res exegerit, bene ordinata et €salubria languentibus praebeantur; @8 promis quoque et cellariis €aliquid attendentibus aut metuentibus interuenire, nec minus in-€teresse pastoribus in stabulis fructum cogentibus aut [ut] fetus €ouium aliarumue pecudum subrumantibus; tonsuris uero earum €utique interesse et lanas diligenter percipere et uellera ad numerum €pecoris recensere; tum insistere atriensibus, ut supellectilem expo-€nant; et aeramenta detersa nitidentur atque rubigine liberentur, €ceteraque, quae refectionem desiderant, fabris concinnanda tradan-€tur. @8 postremo, his rebus omnibus constitutis, nihil hanc arbi-€tror distributionem profuturam, nisi, ut iam dixi, uilicus saepius et €aliquando tamen dominus aut matrona considerauerit animaduer-€teritque, ut ordinatio instituta conseruetur. quod etiam in bene €moratis ciuitatibus semper est obseruatum, quarum primoribus €atque optimatibus non satis uisum est bonas leges habere, nisi custo-€des earum diligentissimos ciues [2creassent]2, quos Graeci $NOMO-€$FU/LAKAS& appellant. @8 horum erat officium eos, qui legibus pare-€rent, laudibus prosequi nec minus honoribus, eos autem, qui non €parerent, poena multare, quod nunc scilicet faciunt magistratus þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ£˜‹„adsidua iurisdictione uim legum custodientes. sed haec in uniuer-€sum administranda tradidisse abunde sit.  @@Nunc de ceteris rebus, quae omissae erant prioribus libris, quo-€niam uilicae reseruabantur officiis, praecipiemus, et, ut aliquis ordo €custodiatur, incipiemus a uerno tempore, quoniam fere maturis €atque trimenstribus consummatis sationibus uacua tempora iam €contingunt ad ea exequenda, quae deinceps docebimus. @@Paruarum rerum curam non defuisse Poenis Graecisque aucto-€ribus atque etiam Romanis memoria tradidit: nam et Mago Cartha-€giniensis et Hamilcar, quos secuti uidentur Graecae gentis non @1 €obscuri scriptores Mnaseas atque P[h]axamus, tum demum nostri €generis, postquam a bellis uacuum fuit, quasi quoddam tributum €uictui humano conferre non dedignati sunt, ut Marcus Ambiuius et €%Mecenas% Licinius, tum etiam Gaius Matius, quibus studium fuit €pistoris et coqui nec minus cellarii diligentiam suis praeceptis in-€struere. @8 his autem omnibus placuit eum, qui rerum harum offi-€cium susceperit, castum esse continentemque oportere, quoniam €totum in eo sit, ne contrectentur pocula uel cibi nisi aut inpubi aut €certe abstinentissimo rebus ueneriis; quibus si fuerit operatus uel uir €uel femina, debere eos flumine aut perenni aqua, priusquam penora €contingant, ablui; propter quod his necessarium esse pueri uel uir-€ginis ministerium, per quos promantur, quae usus postulauerit. post hoc praeceptum locum et uasa idonea salgamis praeparari €iubent: locum esse debere auersum a sole, quam frigidissimum et €siccissimum, ne situ penora mucorem contrahant; uasa autem fictilia €uel uitrea, plura potius quam ampla, et eorum alia recte picata, €nonnulla tamen pura, prout condicio conditurae exegerit; @8 haec €uasa dedita opera fieri oportere patenti ore et usque ad imum aequa-€lia nec in modum doliorum formata, ut, exemptis ad usum salgamis, €quidquid superest aequali pondere usque ad fundum deprimatur, €quoniam ea res innoxia penora conseruet, ubi non innatent sed €semper sint iure summersa; quod in utero dolii fieri uix posse prop-€ter inaequalitatem figurae; maxime autem ad haec necessarium esse €aceti et durae muriae usum; quae utraque sic confieri:  ôÿ@@@@{1Vinum uapidum fieri acrius}1 @@In sextarios quadraginta octo fermenti libram, fici aridi pondo €quadrantem, salis sextarium; haec subterito et subtrita cum quar-€tario mellis aceto diluito atque ita in praedictam mensuram adicito. €quidam hordei tosti sextarios quattuor et nuces ardentes iuglandes €quadraginta et mentae uiridis pondo selibram in eandem mensuram @1 €adiciunt. @8 quidam ferri massas exurunt, ita ut ignis speciem €habeant, easque in eandem mensuram demittunt, tum etiam exemp-€tis nucleis ipsas nuces pineas uacuas numero &7v& uel sex incendunt et €ardentis eodem demittunt, alii nucibus sappineis ardentibus idem €faciunt.  ôÿ@@@@{1De muria dura}1 @@Muriam duram sic facito: dolium quam patentissimi oris locato €in ea parte uillae, quae plurimum solis accipit; id dolium aqua €caelesti repleto_est ea enim huic aptissima_uel, si non fuerit €pluuiatilis, certe fontana dulcissimi saporis; tum indito sportam iun-€ceam uel sparteam, quae replenda est sale candido, quo candidior €muria fiat; eum salem per aliquot dies uidebis liquescere, et ex eo €intellegis nondum esse muriam maturam. @8 itaque subinde €alium salem tamdiu ingeres, donec in sporta permaneat integer nec €minuatur; quod cum animaduerteris, scies habere muriam maturi-€tatem suam; et, si facere aliam uolueris, hanc in uasa bene picata €diffundes et opertam in sole[m] habebis: omnem enim mucorem uis €solis aufert et odorem bonum praebet. et est aliud muriae maturae €experimentum: nam ubi dulcem caseum demiseris in eam, si pessum €ibit, scies esse adhuc crudam, si innatabit, maturam.  ôÿ@@@@{1Quas herbas legi oportet}1 @@His praeparatis circa uernum aequinoctium herbas in usum €colligi et reponi oportebit: cymam, caulem, capparim, apii coliculos, €rutam, holeris atri cum suo caule florem, antequam de folliculo €exeat, item ferulae cum coliculo silentem quam tenerrimum florem, €pastinacae agrestis uel satiuae cum coliculo silentem florem, uitis @1 €albae et asparagi et rusci et thamni et digitelli et pulei et nepetae et €lapsanae et battis et eius coliculum, qui miluinus pes appellatur, quin €etiam tenerum coliculum faeniculi. @8 haec omnia una conditura €commode seruantur, id est, aceti duas partes et tertiam durae muriae €si miscueris; sed uitis alba et ruscum et thamnum et asparagus et €lapsana et pastinaca et nepeta et battis generatim in alueos conpo-€nuntur et sale consparsa biduo sub umbra, dum consudent, repo-€nuntur; deinde, si tantum remiserunt umoris, ut suo sibi iure ablui €possint, @8 si minus, superfusa dura muria, lauantur et pondere €inposito exprimuntur; tum suo quidque uase conditur et ius, ut €supra dixi, quod est mixtum duabus partibus aceti et una muriae, €infunditur, faeniculique aridi, quod est per uindemiam proximo anno €lectum, spissamentum inponitur, ita ut herbas deprimat et ius usque €in summum labrum fideliae perueniat. @@Holus atrum et ferulam et faeniculum cum legeris, sub tecto €reponito, dum flaccescat; deinde folia et corticem omnem folliculo-€rum detrahito. caules si fuerint pollice crassiores, harundine secato €et in duas partes diuidito. ipsos quoque flores, ne sint inmodici, €diduci et partiri oportebit atque ita in uasa condi, deinde ius, quod €supra scriptum est, infundi et paucas radiculas laseris, quod Graeci €$SI/LFION& uocant, adici, tum ita spissamento faeniculi aridi contegi, €ut ius superueniat. @8 cymam, caule[2m]2, capparim, pedem milui, €puleium, digitellum compluribus diebus sub tecto siccari, dum €flaccescat, et tum eodem modo condiri conuenit quo ferulam. ‰„ô@@@@{1Ruta[m], satureia[m], cunela[m]}1 „@@Sunt qui rutam muria tantum dura sine aceto condiant, deinde, €cum usus exigit, aqua uel etiam uino abluant et superfuso oleo €utantur; hac conditura possit commode satureia uiridis et aeque €uiridis cunela seruari. @1  ôÿ@@@@{1Oxygalae compositio}1 @@Oxygalam sic facito: ollam nouam sumito eamque iuxta fundum €terebrato; deinde cauum, quem feceris, surculo obturato et lacte €ouillo quam recentissimo uas repleto eoque adicito uiridium condi-€mentorum fasciculos origani, mentae, cepae, coriandri. has herbas €ita in lacte demittito, ut ligamina earum extent. @8 post diem quin-€tum surculum, quo cauum opturaueras, eximito et serum emittito; €cum deinde lac coeperit manare, eodem surculo cauum obturato, €intermissoque triduo, ita ut supra dictum est, serum emittito et €fasciculos condimentorum exemptos abicito, deinde exiguum aridi €thymi et cunelae aridae super lac destringito concisique sectiui porri €quantum uidebitur adicito et permisceto; mox intermisso biduo €rursus emittito serum cauumque obturato et salis triti quantum satis €erit adicito et misceto. operculo deinde inposito oblinito. non antea €aperueris ollam, quam usus exegerit. ‰ô@@@@{1Alio modo}1 @@Sunt qui, satiui uel etiam siluestris lepidii herbam cum college-€runt, in umbra siccent, deinde folia eius, abiecto caule, die et nocte €muria macerata expressaque lacti misceant sine condimentis, et salis €quantum satis arbitrantur adiciant, tum cetera, quae supra praece-€pimus, faciant. ‰†ô@@@@{1Aliter}1 †@@Nonnulli recentia folia lepidii cum dulci lacte in olla miscent et €post diem tertium, quemadmodum praecepimus, serum emittunt, €deinde compertam satureiam uiridem, tum etiam arida semina @1 €coriandri atque anethi et thymi et apii in unum bene trita adiciunt, €salemque bene coctum cribratum permiscent. cetera eadem, quae €supra, faciunt.  ôÿ@@@@{1Lactucae conditura}1 @@Caules lactucae ab imo depurgatos eatenus, qua tenera folia €uidebuntur, in alueo sallire oportet diemque unum et noctem sinere, €dum muriam remittant, deinde in muria eluere et expressos in €cratibus pandere, dum adsiccescant; tum substernere anethum ari-€dum et faeniculum rutaeque aliquid et porri concidere atque ita €miscere; tum siccatos coliculos ita componere, ut phaseoli uirides €integri interponantur, quos ipsos ante dura muria die et nocte mace-€rari oportebit; @8 þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨‰’similiterque adsiccatos cum fasciculis lactucarum €condi et superfundi ius, quod sit aceti duarum partium atque unius €muriae; deinde arido spissamento faeniculi sic comprimi, ut ius €supernatet; quod ut fiat, is, qui huic officio praeerit, saepe suffun-€dere ius debebit neque pati sitire salgama sed extrinsecus munda €spongea uasa pertergere et aqua fontana quam recentissima refri-€gerare. ôÿ@@@@{1Intibi}1 @@Simili ratione intibum et cacumina rubi, qua lactuca[2m]2, con-€dire oportet nec minus thymi et satureiae et origani, tum etiam €armoraciorum cymam. haec autem, quae supra scripta sunt, uerno €tempore conponuntur.  @@Nunc, quae per aestatem circa messem uel etiam exactis iam €messibus colligi et reponi debeant, praecipiemus: @1 ‰ƒô@@@@{1Cepae conditura}1 ƒ@@Pompeianam uel Ascaloniam cepam uel etiam Marsicam simpli-€cem, quam uocant unionem rustici, eligito; ea est autem, quae non €fruticauit nec habuit suboles adhaerentis. @8 hanc prius in sole €siccato, deinde sub umbra refrigeratam, substrato thymo uel cunela, €componito in fidelia et infuso iure, quod sit aceti trium partium et €unius muriae, fasciculum cunelae superponito, ita ut cepa deprima-€tur; quae cum ius combiberit, simili mixtura uas suppleatur. €@@Eodem tempore corna et pruna onychina et pruna siluestria nec €minus genera pirorum et malorum conduntur. ôÿ@@@@{1Corna et pruna condire}1 @@Corna, quibus pro oliuis utamur, item pruna siluestria et pruna €onychina adhuc solida nec maturrima legenda sunt, nec tamen €nimium cruda; deinde uno die umbra siccanda; tum aequis partibus €acetum et sapam uel defrutum misceatur et infundatur. oportebit €autem aliquid salis adicere, ne uermiculus aliudue animal innasci €possit. uerum commodius seruantur, si duae partes sapae cum aceti €una parte misceantur. ôÿ@@@@{1Pirorum et malorum ceterorumque pomorum compositio}1 @@Pira Dolabelliana, crustumina, regia, Veneria, uolema, Naeuiana, €Laterisiana, Decimiana, laurea, myrapia, [pruna] purpurea cum €inmatura, non tamen percruda legeris, diligenter inspicito, ut sint €integra sine uitio aut uermiculo; tum in fictili picata fidelia conpo-€nito et aut passo aut defruto completo, ita ut omne pomum sum-€mersum sit. operculum deinde impositum gypsato. @@Illud in totum praecipiendum existimaui nullum esse genus €pomi, quod non possit melle seruari; itaque, cum sit haec res inter- @1 €dum aegrotantibus salutaris, censeo uel pauca poma in melle custo-€dire sed separata generatim; nam si commisceas, alterum ab altero €genere corrumpitur. ôÿ@@@@{1De aluis castrandis}1 @@Et quoniam o[2p]2portune mellis fecimus mentionem, hoc eodem €tempore alui castrandae ac mel conficiendum, cera facienda est, de €quibus nono libro iam diximus. nec nunc aliam curam exigimus a €uilica, quam ut administrantibus intersit fructumque custodiat.  ôÿ@@@@{1De mella et mulsa facienda}1 @@Ceterum cum eodem tempore mella nec minus aqua mulsa in €uetustatem reponi debeat, meminisse oportebit, ut, cum secunda-€rium mel de fauis fuerit exemptum, cerae statim minute resoluantur €et aqua fontana uel caelesti macerentur. expressa deinde aqua cole-€tur et in uas plumbeum defusa decoquatur, omnisque spurcitia cum €spumis eximatur. quae decocta cum tam crassa fuerit, quam de-€frutum, refrigeretur et bene picatis lagonis condatur. @8 ha[e]c €quidam mella pro aqua mulsa utuntur, nonnulli etiam pro defruto in €condituras oliuarum, quibus quidem magis idoneam censeo, quia €cibarium saporem habet. nec potest languentibus pro aqua mulsa €remedio esse, cum, si bibatur, inflationem stomachi et praecordio-€rum faciat. ‰‡ô@@@@{1De aqua mulsa facienda}1 ‡@@Itaque seposita e[2a]2 et ad condituras destinata, per se facienda €erit optimo melle aqua mulsa. @1  @@Haec autem non uno modo conponitur; nam quidam multos €ante annos caelestem aquam uasis includunt et sub dio in sole €habent, deinde, cum saepius eam in alia uasa transfuderunt et eli-€quauerunt_nam quotiensque etiam per longum tempus diffundi-€tur, aliquod crassamentum in imo simile faeci reperitur_, ueteris €aquae sextarium cum libra mellis miscent. @8 nonnulli tamen, qui €austeriorem uolunt efficere gustum, sextarium aquae cum dodrante €pondo mellis diluunt et ea portione repletam lagonam gypsatamque €patiuntur per Caniculae ortum in sole quadraginta diebus esse; tum €demum in tabulatum, quod fumum accipit, reponunt. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Nonnulli, quibus non fuit curae caelestem inueterare aquam, €recentem sumunt eamque usque in quartam partem decoquunt; €deinde, cum refrixerit, siue dulciorem mulseam facere uolunt, €duobus aquae sextariis sextarium mellis permiscent, siue austerio-€rem, sextario aquae dodrantem mellis adiciunt; et his portionibus €factam in lagonam diffundunt eamque, sicut supra dixi, quadraginta €diebus insolatam postea in tabulatum, quod suffumigatur, reponunt.  ôÿ@@@@{1De caseo in usus domesticos seruando}1 @@Caseo usibus domesticis praeparando hoc maxime idoneum €tempus est, quod et caseus seri minimum remittit et ultimo tempore, €cum iam exiguum lactis est, non tam expedit operas morari ad forum €fructibus deferendis; et sane saepe deportati propter aestum acore €uitiantur. itaque praestat eos hoc ipso tempore in usum conficere. id €autem ut quam optime fiat, opilionis officium est, cui septimo libro €praecepta dedimus, quae sequi debeat. @1 ôÿ@@@@{1Portulaca et battis quemadmodum seruentur}1 @@Sunt etiam quaedam herbae, quas adpropinquante uindemia €condire possis, ut portulacam et holus cordum, quod quidam satiuam €battim uocant. hae herbae diligenter purgantur et sub umbra ex-€panduntur, deinde, quarto die, sal in fundis fideliarum substernitur €et separatim unaquaeque earum componitur acetoque infuso iterum €sal superponitur; nam his herbis muria non conuenit.  ôÿ@@@@{1De malis et piris in sole siccandis}1 @@Hoc eodem tempore, uel etiam primo mense Augusto, mala et €pira dulcissimi saporis, mediocriter matura eliguntur et in duas aut €tres partes harundine uel osseo cultello diuisa in sole ponuntur, €donec arescant. eorum si est multitudo, non minimam partem ciba-€riorum per hiemem rusticis uindicant; nam pro pulmentario cedit €sicuti ficus, quae cum arida seposita est, hiemis temporibus rusti-€corum cibaria adiuuat.  ôÿ@@@@{1De ficis siccandis}1 @@Ea porro neque nimium uieta neque inmatura legi debet et in €eo loco expandi, qui toto die solem accipit. pali autem quattuor €pedibus inter se distantes figuntur et perticis iugantur; factae deinde €in hunc usum cannae iugis superponuntur, ita ut duobus pedibus €absint a terra, ne umorem, quem fere noctibus remittit humus, €trahere possint. tunc ficus inicitur, et crates pastorales, culmo aut €carice uel filice textae, ex utroque latere super terram plane dispo-€nuntur, ut, cum sol in occasu fuerit, erigantur et inter se adclines €testudineato tecto more tuguriorum uiescentem ficum ab rore et @1 €interdum a pluuia defendant; nam utraque res praedictum fructum €corrumpit. @8 cum deinde aruerit, in orcas bene picatas meridiano €tempore calentem ficum condere et calcare diligenter oportebit, €subiecto tamen arido faeniculo et iterum, repletis uasis, superposito. €quae uasa confestim operculare et oblinire conuenit et in horreum €siccissimum reponi, quo melius ficus perennet. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Quidam lectis ficis pediculos adimunt et in sole eas expandunt; €cum deinde paulum siccatae sunt, antequam indurescant, in labra €fictilia uel lapidea congerunt eas, tum pedibus lotis in modum farinae €proculcant et admiscent torrefactam sesemam cum aneso Aegyptio €et semine faeniculi et cymini. @8 haec cum bene proculcauerunt et €totam massam comminutae fici permiscuerunt, modicas offas foliis €ficulneis inuoluunt ac religatas iunco uel qualibet herba offas re-€ponunt in crates et patiuntur siccari; deinde cum peraruerunt, €picatis uasis eas condunt. nonnulli hanc ipsam farinam fici orcis sine €pice includunt et oblita uasa clibano uel furno torrefaciunt, quo €celerius omnis umor excoquatur; sic siccatam in tabulatum reponunt €et, cum exigit usus, testam comminuunt; nam duratam massam fici €aliter eximere non possunt. @8 alii pinguissimam quamque uiridem þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨•‚ficorum eligunt et harundine uel digitis diuisam dilatant atque ita in €sole uiescere patiuntur; quas deinde bene siccatas meridianis tem-€poribus, cum calore solis emollitae sunt, colligunt et, ut est mos €Afris atque Hispanis, inter se compositas comprimunt, in figuram €stellarum flosculorumque uel in formam panis redigentes; tum rur-€sus in sole adsiccant et ita uasis recondunt.  ôÿ@@@@{1De uuis passis}1 @@Similem curam uuae desiderant, quas dulcissimi saporis, albas, €maximis acinis nec spissis luna decrescente sereno et sicco caelo post €horam quintam legi oportet et in tabulas paulisper porrigi, ne inter @1 €se pondere suo pressae conlidantur. deinde aeno uel in olla noua €fictili ampla praeparatam lixiuam cineris sarmenticii calefieri €conuenit, quae cum feruebit, exiguum olei quam optimi adici et ita €permisceri, deinde uuas pro magnitudine binas uel ternas inter se €conligatas in aenum feruens demitti et exiguum pati, dum decolo-€rentur, nec rursus committere, ut excoquantur; nam quadam mo-€deratione temperamentoque opus est. @8 cum deinde exemeris, €in crate disponito rarius, quam ut altera alteram contingat. post tres €deinde horas unamquamque uuam conuertito nec in eodem uestigio €reponito, ne in umore, qui defluxerit, corrumpatur. noctibus autem €contegi debent quemadmodum fici, ut a rore uel pluuia tutae sint; €cum deinde modice aruerint, in uasa noua sine pice operculata et €gypsata sicco loco reponito. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Quidam uuam passam foliis ficulneis inuoluunt et adsiccant, €alii foliis uitigineis, nonnulli plataninis semiuietas uuas contegunt et €ita in amphoras recondunt. sunt qui culmos fabae exurant et ex eo, €quod cremauerint, cineream lixiuam faciant, deinde in lixiuae sexta-€rios decem salis tres cyathos et olei cyathum adiciant, tum adhibito €igne calefaciant et cetera eodem modo administrent. quod si uide-€bitur in aeno parum inesse olei, subinde, quantum satis erit, adicia-€tur, quo sit pinguior et nitidior uua passa. ôÿ@@@@{1De sorbis}1 @@Eodem tempore sorba manu lecta curiose in urceolos picatos €adicito, et opercula picata inponito et gypso linito; tum, scrobibus @1 €bipedaneis sicco loco intra tectum factis, urceolos ita collocato, ut €oblita ora eorum deorsum spectent; deinde terram congerito et €modice supercalcato. melius est autem pluribus scrobibus pauciora €uasa distantia inter se disponere: nam in exemptione eorum, dum €unum tollis, si reliqua commoueris, celeriter sorba uitiantur. quidam hoc idem pomum in passo, quidam etiam in defruto com-€mode seruant, adiecto spissamento spissi faeniculi, quo deprima[2n]2-€tur ita sorba, ut semper ius supernatet; ac nihilominus picata oper-€cula diligenter gypso linunt, ne possit spiritus introire.  ôÿ@@@@{1De aceto ficulneo faciendo}1 @@Sunt quaedam regiones, in quibus uini ideoque etiam aceti €penuria est. itaque hoc eodem tempore est ficus uiridis quam matu-€rissima legenda utique, si iam pluuiae incesserunt et propter imbres €in terram decidit; quae cum sublecta est, in doleum uel in amphoras €conditur et ibi sinitur fermentari. deinde cum exacuit et remisit €liquorem, quicquid est aceti diligenter colatur et in uasa picata bene €olida diffunditur. hoc primae notae acerrimi aceti usum praebet nec €umquam situm aut mucorem contrahit, si non umido loco positum €est. @8 sunt qui multitudini studentes [2a]2quam ficis permisceant et €subinde maturissimas ficos recentis adiciant et patiantur in eo iure €tabescere, donec satis acris aceti sapor fiat; postea in iunceis fiscellis €uel sparteis saccis percolant liquatumque acetum inferuefaciunt, €dum spumam et omnem spurcitiam eximant; tum torridi salis ali-€quid adiciunt, quae res prohibet uermiculos aliaue innasci animalia.  ôÿ@@@@{1Quae uindemiae praeparanda sunt}1 @@Quamuis priore libro, qui [2in]2scribitur uilicus, iam diximus, €quae ad uindemiam praeparanda sint, non tamen alienum est etiam @1 €uilicae de isdem rebus praecipere, ut intellegat suae curae esse de-€bere, quaecumque sub tecto administrantur circa uindemiam. @@Si ager amplus aut uineta aut arbusta grandia sunt, perenn[i]e €fabricandae decemmodiae et trimodiae, fiscellae texendae et pican-€dae, nec minus fa[2l]2culae et ungues ferrei quam plurimi parandi et €exacuendi sunt, ne uindemitor manu destringat uuas et non minima €fructus portio dispersis acinis in terram dilabatur. @8 funiculi €quoque fiscellis aptandi sunt et lora trimodiis. tum lacus uinarii et €torcularii et fora omniaque uasa, si uicinum est mare, aqua marina, €si minus, dulci eluenda sunt et commundanda et diligenter adsic-€canda, ne umorem habea[2n]2t. cella quoque uinaria omni stercore €liberanda et bonis odoribus suffi[ci]enda, ne quem redoleat foeto-€rem acoremue. @8 tum sacrificia Libero Liberaeque et uasis pres-€sori[2i]2s quam sanctissime castissimeque facienda, nec per uinde-€miam ab torculari aut uinaria cella recedendum est, ut et omnia, qui €mustum conficiunt, pure mundeque faciant ne[2c]2 furi locus detur €partem fructu[2u]2m intercipiendi. @@Dolia quoque et seriae ceteraque uasa ante quadragesimum uin-€demiae diem picanda sunt atque aliter ea, quae demersa sunt humi, €aliter, quae stant supra terram: nam ea, quae demersa sunt, ferreis €lampadibus ardentibus calefiunt, et cum pix in fundum destillauit, €sublata lampade rutabulo ligneo et ferrea curuata radula educitur, €quod destillauit aut quod in lateribus haesit; dein penicillo deter-€gitur et, feruentissima pice infusa, nouo alio rutabulo et scopula €picatur. @8 at quae supra terram consistunt, [2ant]2e compluris dies, €quam curentur, in solem producuntur, deinde, cum satis insolata €sunt, in labra conuertuntur et, subiectis paruis tribus lapidibus, €suspenduntur; atque ita igni[2s]2 subicitur et tam diu incenditur, @1 €donec ad fundum calor tam uehemens perueniat, ut adposita manus €patiens eius non sit; tum, dolio in terram demisso et in latus depo-€sito, pix feruentissima infunditur uolutaturque, ut omnes doli €partes linantur. @8 sed haec die quieto a uentis fieri debent, ne €admoto igne, cum adflauerit uentus, uasa rumpantur. satis autem €sesquicullearibus doleis picis durae pondo uicena quina; nec dubium €quin, si[c] quinta pars picis Brut[2t]2iae in uniuersam cocturam adi-€ciatur, utilissimum sit omni uindemiae.  ‰ô@@@@{1De condituris uini}1 @@Cura quoque adhibenda est, ut expressum mustum perenne sit €aut certe usque ad uenditionem durabile, quod quemadmodum €fieri debeat et quibus condituris adiuuari, deinceps subiciemus. ‰„ô@@@@{1Quemadmodum coquatur sapa}1 „@@Quidam partem quartam eius musti, quod in uasa plumbea conie-€cerunt, nonnulli tertiam decoquunt; nec dubium quin, ad dimidiam €si quis excoxerit, meliorem sapam facturus sit eoque usibus utilio-€rem, adeo quidem, ut etiam uice defruti sapa mustum, quod est ex €ueteribus uineis, condire possit. ôÿ@@@@{1Defruti coctura}1 @@Quaecumque uini nota sine condimento ualet perennare, opti-€mam esse eam censemus, nec omnino quidquam permiscendum, €quo naturalis sapor eius infuscetur. id enim praestantissimum est, €quod suapte natura placere potuerit. ceterum cum aut regionis uitio €aut nouellarum uinearum mustum laborauit, eligenda erit pars €uineae, si est facultas, Aminneae, si minus, quam bellissimi uini, €quaeque erit et uetustissima et minime uliginosa. @8 tum obserua- @1 €bimus decrescentem lunam, cum est sub terra, et sereno siccoque €die uuas quam maturissimas legimus, quibus proculcatis mustum, €quod defluxerit, antequam prelo pes eximatur, satis de lacu in uasa €defrutaria conferemus, lenique primum igne et tenuibus admodum €lignis, quae gremia rustici appellant, fornacem incendemus, ut ex €commodo mustum ferueat. @8 isque, qui praeerit huic decoquendo, €cola iuncea uel spartea ex crudo, id est non malleato, sparto prae-€parata habeat, itemque fasciculos faeniculi fustibus inligatos, quos €possit utique ad fundum uasorum demittere, ut quicquid faecis sub-€sederit exagitet et in summum reducat, tum colis omnem spurci-€tiam, quae redundarit, expurget, nec absistat id facere, donec uide-€bitur eliquatum omni faece mustum carere; tum siue mala cydonea, þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨“”ˆˆquae percocta sublaturus sit, seu quoscumque uoluerit conuenientis €odores adiciat, et nihilominus subinde faeniculo peragitet, ne quid €subsederit, quod possit plumbeum perforare. @8 cum deinde iam €acriorem potuerit ignem uas sustinere, id est, cum aliqua parte iam €mustum excoctum in se feruebit, tum codices et uastiora ligna subi-€ciantur sed ita, ne fundum contingant; quod nisi uitatum fuerit, €saepe uas ipsum pertundetur; uel, si id factum non erit, utique adure-€tur mustum et, amaritudine concepta, condituris fiet inutile. oportebit autem, antequam mustum in uasa defrutaria coiciatur, €oleo bono plumbea intrinsecus inbui, bene fricari atque ita mustum €adici. ea res non patitur defrutum aduri.  @@Quin etiam diligenter factum defrutum, sicut uinum, solet €acescere; quod cum ita sit, meminerimus anniculo defruto, cuius €iam bonitas explorata est, uinum condire; nam uitioso medicamento €tunc fructus, qui perceptus est, uitiat[2ur]2. ipsa autem uasa, quibus €sapa aut defrutum coquitur, plumbea potius quam aenea esse de-€bent: @8 nam in coctura eruginem remittunt aenea et medicaminis @1 €saporem uitiant. odores autem uino fere apti sunt, qui cum defruto €coquuntur: iris, faenum Graecum, schoenum. harum rerum singu-€lae librae in defrutarium, quod ceperit musti amphoras nonaginta, €cum iam deferbuerit et expurgatum erit, tum adici debent; deinde, €si natura tenue mustum erit, cum ad tertiam partem fuerit decoctum, €ignis subtrahendus est et fornax protinus aqua refrigeranda; quod €etiam si fecerimus, nihilominus defrutum infra tertiam partem €uasi[2s]2 considit. @8 sed id quamuis aliquid detrimenti habeat, €prodest tamen: nam quanto plus decoquitur, si modo non est €adustum, melius et spissius fit. ex hoc autem defruto, quod sic erit €coctum, satis est singulos sextarios singulis amphoris inmisceri. ô±ÿ@@@@{1Alia compositio ad uinum condiendum, quam quidam}1 €@@@@{1Neapolitanam uocant}1 …@@Cum amphoras musti nonaginta in defrutario decoxeris, ita ut iam €exiguum supersit de toto, quod significat decoctum ad tertias, tum €demum medicamina adicito, quae sunt aut liquida [2a]2ut resinosa, €id est picis liquidae Nemoturicae, cum eam diligenter ante aqua €marina decocta perlueris, decem sextarios, item resinae therebinthi-€nae sesquilibram. @8 haec cum adicies, plumbeum peragitabis, ne €adurantur. cum deinde ad tertias subsederit coctura, subtrahe €ignem, et plumbeum subinde agitabis, ut defrutum et medicamenta €coeant. deinde cum uidebitur mediocriter calere defrutum, reliqua €aromata contusa et cribrata paulatim insparges et iubebis rutabulo €ligneo agitari, quod decoxeris, eo usque, dum defrigescat; quod si €non ita, ut praecepimus, permiscueris, subsident aromata et aduren-€tur. @8 ad praedictum autem modum musti adici debent hi odores: €nardi folium, iris Illyrica, nardum Gallicum, costum, palma, €Cyperum, schoenum, quorum singulorum selibrae satisfacient, item @1 €murram, pondo quincunx, calami pondo libram, casiae selibram, €amomi pondo quadrans, croci quincunx, %erispae% pampinaceae €libram. @8 haec, ut dixi, arida, contusa et cribrata debent adici et €his commisceri rasis, quod est genus crudae picis; eaque, quanto est €uetustior, tanto melior habetur: nam longo tempore durior facta, €cum est contusa, in puluere[2m]2 redigitur et his medicaminibus €admiscetur; satis est autem praedictis ponderibus sex libras eius €misceri. €@@Ex hac compositione quantum in sextarios musti quadragenos €octonos adiciendum sit, incertum est, quoniam pro natura uini €aestimari oportet, quid satis sit, cauendumque est, ne conditus €sapor intellegatur; nam ea res emptorem fugat. @8 ego tamen, si €umida fuerit uindemia, trientem, si sicca, quadrantem medicaminis €in binas amphoras miscere solitus sum, ita ut quattuor urnarum esset €musti modus_urna autem quattuor et uiginti sextariorum_; €nonnullos agricolas singulis amphoris quadrantem medicaminis €indidisse scio sed hoc coactos fecisse propter nimiam infirmitatem €uini eiusmodi, quod uix triginta diebus integrum permanebat. hoc tamen mustum, si sit lignorum copia, satius est inferuefacere €et omnem spumam cum faecibus expurgare, quo facto decima pars €decidet sed reliqua perennis est. at si lignorum penuria est, marmo-€ris uel gypsi quod flos appellatur, uncias singulas, item ad tertias €decocti defruti sextarios binos singulis amphoris miscere oportebit. €ea res etiam si non in totum perennem, at certe usque in alteram €uindemiam plerumque uini saporem seruat.  ô±ÿ@@@@{1Aliter, quemadmodum mustum infirmi generis ad uetustatem}1 €@@@@{1possit perduci}1 @@Mustum quam dulcissimi saporis decoquetur ad tertias et €decoctum, sicut supra dixi, defrutum uocatur; quod cum defrixit, @1 €transfertur in uasa et reponitur, ut post annum sit in usu. potest €tamen et post dies nouem, quam refrixerit, adici in uinum, et melius €est, si anno requieuerit. eius defruti sextarius in duas urnas musti €adicitur, si mustum ex uineis collinis est, sed, si ex campestribus, €tres heminae adiciuntur. @8 patimur autem, cum de lacu mustum €sublatum est, biduo deferuescere et purgari; tertio die defrutum €adicimus. deinde interposito biduo, cum id mustum pariter cum €defruto deferbuerit, purgatur et ita eo adicitur in binas urnas ligula €cumulata uel mensura semunciae bene plenae salis cocti et triti. sal €autem quam candidissimus coicitur in urceo fictili sine pice; qui €urceus cum recipit salem, diligenter totus oblinitur luto paleato et €ita igni admouetur ac tamdiu torretur, quamdiu strepitum edit; cum €silere coepit, finem habet cocturae. @8 praeterea faenum Graecum €maceratur in uino uetere per triduum, deinde eximitur et in furno €siccatur uel in sole; idque cum est aridum factum, molitur. ex eo €molito post sallituram musti cochlear cumulatum uel simile genus €poculi huius, quod est quarta pars cyathi, adicitur in binas urnas. €deinde, cum iam perfecte mustum deferbuit et constitit, tantundem €gypsi floris miscemus, quantum salis adieceramus, atque ita postero €die purgamus dolium et nutritum uinum operimus atque oblinimus. @@Hac conditura Columella patruus meus, inlustris agricola, uti €solitus est in his fundis, in quibus palustres uineas habebat. sed €idem, cum collina uina condiebat, aquam salsam decoctam ad ter-€tias pro sale adiciebat. ea porro facit sine dubio maiorem mensuram €et odoris melioris, sed periculum habet, ne uitietur uinum, si male €cocta sit aqua; sumitur autem haec, ut iam dixeram, quam longissime €ab litore; nam liquidior et purior est, quantum altiore mari hausta €est. @8 eam si quis, ut Columella faciebat, reponat et post triennium €in alia uasa eliquatam transfundat, deinde post alterum triennium €decoquat usque ad partem tertiam, longe meliorem habebit condi-€turam uini, nec ullum periculum erit, ne uina uitientur. satis est €autem sextarios singulos adicere salsae aquae in binas musti urnas, €quamuis multi etiam binos inmisceant, nonnulli etiam ternos sexta-€rios, idque ego facere non recusem, si genus uini tantum ualeat, ut €aquae salsae non intellegatur sapor. @8 itaque diligens pater fami-€liae, cum parauerit fundum, statim prima uindemia tres aut quattuor @1 €notas conditurae totidem amphoris musti experietur, ut exploratum €habeat, quantum plurimum salsae uinum, quod fecerit, sine offensa €gustus pati possit.  ôÿ@@@@{1Alterum medicamen, quo[d] mustum condias}1 @@Picis liquidae Nemeturicae metretam adde in labrum aut in €alueum, et in eodem infundito cineri[2s]2 lixiuae congios duos, deinde €permisceto spatha lignea; cum requieuerit, eliquato lixiuam. deinde €iterum tantundem lixiuae addito, eodem pacto permisceto et eli-€quato; tertio quoque idem facito. cinis autem odorem picis aufert et €eluit spurcitiam. @8 post eodem addito picis Bruttiae, si minus, €alterius notae quam purissimae et quam optimae &7x& pondo et resinae €durae quam purissimae quinque libras; haec minute concidito et €admisceto pici Nemeturicae. tum aquae marinae quam uetustissi-€mae, si erit, si minus, ad tertiam partem recentis aquae marinae €decoctae congios duos inicito, apertum labrum sinito in sole[m] per þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨–’‡Caniculae ortum et spatha lignea permisceto quam saepissime usque €eo, dum ea, quae addideris, in pice conliquescant et unitas fiat; €noctibus autem labrum operire conueniet, ne inroretur. @8 deinde, €cum aqua marina, quam addideris, sole consumpta uidebitur, sub €tectum uas totum ferre curabis; huius medicaminis quidam pondo €quadrantem in sextarios quadraginta octo miscere soliti sunt et hac €conditura contenti esse, alii cyathos tres eius medicamenti adiciunt €in totidem sextarios, quot supra diximus.  ôÿ@@@@{1Conditura uini picati}1 @@Pix corticata appellatur, qua utuntur ad condituras Allobroges. €ea sic conficitur, ut dura sit, et quanto facta est uetustior, eo melior @1 €in usu est: nam omni lentore misso facilius in puluerem resoluitur €atque cribratur. hanc ergo conteri et cribrari oportet; deinde, cum €bis mustum deferbuerit, quod plerumque est intra quartum diem, €quam de lacu sublatum est, diligenter manibus expurgatur et tum €demum praedictae picis sextans et semuncia in sextarios quinque et €quinquaginta adicitur, et rutabulo ligneo permiscetur, nec postea €tangitur, dum conferuescat. @8 quod tamen non amplius diebus €quattuordecim a conditura patiendum est: nam oportebit post hunc €numerum dierum confestim uinum emundare et, si quid faecis aut €labris uasorum aut lateribus inhaesit, eradi ac suffricari et protinus €operculis inpositis oblini. at si ex eadem pice totam uindemiam €condire uolueris, ita ne gustus picati uini possit intellegi, sat erit €eiusdem picis sex scripula in sextarios quinque et quadraginta tum €demum miscere, cum mustum deferbuerit et faeces expurgatae €fuerint. @8 oportebit autem salis decocti contritique semunciam in €eundem modum musti adicere; nec solum huic notae uini sal adhi-€bendus est, uerum, si fieri possit, in omnibus regionibus omne genus €uindemiae hoc ipso pondere salliendum est; nam ea res mucorem €uino inesse non patitur.  ôÿ@@@@{1Aliter uinum condire}1 @@Pix Nemoturica in Liguria conficitur. ea deinde ut fiat condi-€turis idonea, aqua marina quam longissime a litore de pelago su-€menda est atque in dimidiam partem decoquenda, quae cum in €tantum refrixerit, quantum ne contacta corpus urat, partem aliquam €eius, quae satis uidebitur, praedictae pici inmiscebimus et diligenter €lignea spatha uel etiam manu peragitabimus, ut, si quid inest uitii, €eluatur. @8 dein patiemur picem considere, et cum consederit, €aquam eliquabimus. postea bis aut ter ex reliqua parte aquae decoc-€tae tamdiu lauabimus et subigemus eam, donec rutila fiat. tum @1 €eliquatam in sole &7xiiii& diebus patiemur esse, ut quisquis ex aqua €umor remansit adsiccetur; noctibus autem uas tegendum erit, ne €inroretur. cum hoc modo picem praeparauerimus et uina, cum iam €bis deferbuerint, condire uoluerimus, in musti sextarios octo et €quadraginta cyathos duos picis praedictae sic adiciemus: @8 ex ea €mensura, quam condituri sumus, sextarios duos musti sumere €oportebit, deinde ex his sextariis in picis sextantem paulatim mustum €infundere et manu tamquam mulsum subigere, quo facilius coeat; €sed ubi toti duo sextarii cum pice coierint et quasi unitatem fecerint, €tum eosdem in [2i]2d uas, unde sumpseramus, perfundere et, ut €permisceatur medicamen, rutabulo ligneo peragitare conueniet.  ôÿ@@@@{1Aquam dulcem ad condituram uini salsam facere}1 @@Quoniam quidam, immo enim fere omnes, Graeci aqua salsa €uel marina mustum condiunt, eam quoque partem curae non omit-€tendam putaui. €@@In mediterraneo, quo non est facilis aquae marinae inuectio, sic €erit ad condituras conficienda muria: @8 huic rei maxime est idonea €caelestis aqua, si minus, ex fonte liquidissimo profluens. harum ergo €alterutram curabis quam plurimam et quam optimis uasis conditam €ante quinquennium in sole ponere, deinde, cum conputruerit, €tamdiu pati, donec ad pristinum modum perueniat. quod cum €factum fuerit, alia uasa habeto et in ea sensim aquam eliquato, donec €ad faecem peruenias; semper enim in requieta aqua crassamen ali-€quod in imo reperitur. @8 sic curata cum fuerit, in modum defruti €ad tertias decoquenda est. adiciuntur autem in aquae dulcis sextarios €quinquaginta salis candidi[s] sextarii sex et mellis optimi unus €sextarius. haec pariter decoqui et omnem spurcitiam expurgari €oportet, deinde, cum refrixerit, tum quantumcumque umoris est, €tantum in amphoram musti portionem adici. @1 ôÿ@@@@{1De aqua marina decoquenda}1 @@Quod si ager maritimus est, silentibus uentis de alto quam €quietissimo mari sumenda est aqua et in tertiam partem decoquenda, €adiectis, si uidebitur, aliquibus aromatis ex is, quae supra rettuli, ut €sit odoratior uini curatio. mustum autem antequam de lacu tollas, €uasa rore marino uel lauro uel myrto subfumigato et large repleto, €ut in efferuescendo uinum se bene purget; postea uasa nucibus €pineis suffricato. @8 quod uinum uolueris dulcius esse, postero €die, quod austerius, quinto die, quam sustuleris, condire oportebit €et ita supplere et oblinire uasa. nonnulli etiam suffumigatis seriis €prius condituram addunt et ita mustum infundunt.  ôÿ@@@@{1Ne uinum acescat}1 @@In quo agro uinum acescere solet, curandum est, ut, cum uuam €legeris et calcaueris, priusquam uinacea torculis exprimantur, €mustum in cor[2ti]2nam defundas et aquae dulcis puteanae ex eodem €agro partem decimam adicias et coquas, donec ea aqua, quam adie-€ceris, decocta sit. postea cum refrixerit, in uasa defundas et operias €et oblinas; ita diutius durabit et detrimenti nihil fiet. @8 melius est, €si ueterem seruatam compluribus annis aquam addideris, longeque €melius, si aquae nihil addideris et decimam musti decoxeris frigi-€dumque in uasa transtuleris, et si in sextarios &7l& musti heminam €gypsi miscueris, posteaquam decoctum refrixerit. reliquum mustum, €quod e uinaceis fuerit expressum, primo quoque tempore absumito €aut aere commutato.  ôÿ@@@@{1De uino dulci faciendo}1 @@Vinum dulce sic facere oportet: uuas legito, in sole per triduum €expandito, quarto die meridiano tempore calidas uuas proculcato; @1 €mustum lixiuum, hoc est, antequam prelo pressum sit, quod in €lacum musti fluxerit, tollito; cum deferbuerit, in sextarios quinqua-€ginta irim bene pinsitam ne plus unciae pondere addito; uinum a €faecibus eliquatum diffundito. hoc uinum erit suaue, firmum, corpori €salubre.  ôÿ@@@@{1Aliter uinum dulce condire}1 @@Irim quam candidissimam pinsito; faenum Graecum uetere €uino macerato, deinde in sole exponito aut in furno, ut siccescat; €tum commolito minutissime. item odoramenta trita, id est irim €cribratam, quae sit instar pondo quincun[2cem]2 et trientem, faeni €Graeci pondo quincuncem et trientem, schoeni pondo quincuncem €in unum permisceto; tum in serias singulas, quae sint amphorum €septenum, addito medicaminis pondo unciam scripula octo. gypsi, cum ex locis palustribus mustum erit, in serias singulas ternas €heminas, cum de nouellis uineis erit, sextarium, cum de ueteribus et €locis siccis, heminas singulas adicito. tertio die, quam calcaueris, €condituram infundito; sed antequam condias, musti aliquantum in €seriam de seria transferto, ne in condiendo, cum medicamento €efferuescat, effluat. @8 sic autem curato: gypsum et medicamen-€tum in labello permisceto, quantum seriis singulis fuerit necessarium, €idque medicamentum musto diluito et ipsa ad serias addito et per-€misceto. cum deferbuerit, statim repleto et oblinito. omne uinum €cum condieris, nolito statim diffundere sed sinito in dolis liquescere; €postea, cum de doliis aut de seriis diffundere uoles, per uer florente €rosa defaecatum quam liquidissimum in uasa bene picata et pura €transferto. @8 si in uetustatem seruare uoles, in cado duarum ur-€narum quam optimi uini sextarium aut faecis generosae recentis @1 €sextarios tres addito; aut si uasa recentia, ex quibus uinum exemp-€tum sit, habebis, in ea confundito; si horum quid feceris, multo €melius et firmius erit uinum. etiam, si bonos odores addideris, om-€nem malum odorem et saporem prohibueris; nam nulla res alienum €odorem celerius ad se ducit quam uinum. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨ôÿ@@@@{1Mustum dulce seruare, ne mutet saporem}1 @@Mustum ut semper dulce tamquam recens permaneat, sic facito: €antequam prelo uinacea subiciantur, de lacu quam recentissimum €addito mustum in amphoram nouam, eamque oblinito et inpicato €diligenter, ne quicquam aquae introire possit. tunc in piscinam fri-€gidae et dulcis aquae totam amphoram mergito ita, ne qua pars €extet. deinde post dies quadraginta eximito. sic usque in annum €dulce permanebit.  ôÿ@@@@{1Vini curatio}1 @@Ab eo tempore, quo primum dolia operculaueris, usque ad €aequinoctium uernum semel in diebus &7xxxvi& uinum curare satis est, €post aequinoctium uernum bis; aut si uinum florere incipiet, saepius €curare oportebit, ne flos eius pessum eat et saporem uitiet. quanto €maior aestus erit, eo saepius conuenit uinum nutriri refrigerarique €et uentilari; nam quandiu bene frigidum erit, tamdiu recte manebit. labra uel fauces doliorum semper suffricari nucibus pineis oporte-€bit, quotiens uinum curabitur. ‰ƒô@@@@{1Remedium languentis uini}1 ƒ@@Si qua uina erunt duriora aut minus bona, quod agri uitio aut €tempestate sit factum, sumito faecem uini boni et panes facito et in €sole arefacito et coquito in igne. postea terito et pondo quadrantem €amphoris singulis infricato et oblinito. bonum fiet. @1  ôÿ@@@@{1Si quod animal in mustum ceciderit et interierit}1 @@[2Si]2 serpens aut mus sorexue in mustum ceciderit, ne mali odoris €uinum faciat, ita, ut repertum corpus fuerit, id igne adoleatur €cinisque eius in uas, quo deciderat, frigidus infundatur atque ruta-€bulo ligneo permisceatur. ea res erit remedio.  ôÿ@@@@{1Vinum ex marruuio}1 @@Vinum marruuii multi utile putant ad omnia intestina uitia et €maxime ad tussim. cum uindemiam facies, marruuii caules teneros €maxime de locis incultis et macris legito eosque in sole siccato, €deinde fasciculos facito et tomice palmea aut iuncea ligato et in €seriam mittito, ita ut uinculum extet. in musti dulcis sextarios &7cc& €marruuii libras octo adicito, ut simul cum musto deferuescat; postea €eximito marruuium et purgatum uinum diligenter oblinito.  ôÿ@@@@{1[2Vinum scilliten]2}1 @@Vinum scilliten [2ad con]2coquendum et ad corpus reficiendum €itemque ad ueterem tussim et ad stomachum hoc modo condire €oportet: primum ante dies quadraginta, quam uoles uinum uinde-€miare, scillam legito eamque secato quam tenuissime, sicut rapani €radicem, taleolasque sectas suspendere in umbra, ut adsiccentur; €deinde, cum aridae erunt, in musti Aminnei sextarios quadraginta €octo scillae aridae adde pondo libram, eamque inesse patere diebus €&7xxx&; postea eximito et defaecatum uinum in amphoras bonas adicito. Alii scribunt in musti sextarios &7xlviii& scillae aridae pondo libram €et quadrantem adici oportere, quod et ipsum non probo. @1  ‰ô@@@@{1Acetum scilliten}1 @@Hoc ipsum scillae pondus, quod supra, in aceti duas urnas adi-€ciunt et per quadraginta dies inesse patiuntur, qui scilliticum acetum €facere uolunt. ‰„ô@@@@{1De embammate}1 „@@In tres amphoras musti mittis aceti acris congium aut duplum, €si non est acre; et in olla[m], quae fert amphoras tres, decoquis ad €palmum, id est ad quartas aut, si non est dulce mustum, ad tertias; €despumatur. sed mustum desub massa et limpidum sit.  ôÿ@@@@{1Vinum absenthiten et reliquas notas facere}1 @@Vinum absenthiten et hysopiten et habrotoniten et thymiten et €marathiten et glechoniten sic condire oportet: Pontici absenthii €pondo libram cum musti sextariis quattuor decoque usque ad quar-€tam; reliquum quod erit, id frigidum adde in musti Aminnei urnam. €idem ex reliquis rebus, quae supra scripta sunt, facito. possint etiam €pulei aridi tres librae cum congio musti ad tertias decoqui et, cum €refrixerit liquor, exempto puleio in urnam musti adici. idque mox €tussientibus per hiemem recte datur uocaturque uini nota glecho-€nites.  ô±ÿ@@@@{1Ad tormina[m] et omnem alui proluuiem uinum roratum}1 €@@@@{1sic facies}1 @@Mustum tortiuum est, quod post primam pressuram uinaceorum €circumciso pede exprimitur. idque mustum coicies in amphoram @1 €nouam et inplebis ad summum. tum adicies ramulos roris marini €aridi lino colligatos; sed patieris una deferuescere per dies septem. €deinde eximes ramulorum fasciculum, et purgatum diligenter uinum €gypsabis. sat erit autem roris marini sesquilibram in duas urnas €musti adicere. hoc uino post duos menses possis pro remedio uti.  ôÿ@@@@{1Vinum Graeco simile facere ad aluum molliendum}1 @@Uuas praecoques quam maturissimas legito easque per triduum €in sole siccato; quarto die calcato, et mustum, quod nihil habeat ex €tortiuo, coicito in seriam diligenterque curato, ut, cum deferbuerit, €faeces expurgentur. deinde quinto die, cum purgaueris mustum, €salis cocti et cribrati duos sextarios uel, quod est minimum, adicito €unum sextarium in sextarios musti &7xlviii&. quidam etiam defruti €sextarium miscent, nonnulli etiam duos adiciunt, si existimant uini €notam parum esse firmam.  ôÿ@@@@{1Vinum myrtitem}1 @@Vinum myrtitem ad tormina et ad alui proluuiem et ad inbecil-€lum stomachum sic facito: duo genera sunt myrti, quorum alterum €est nigrum, alterum album. nigri generis bacae, cum sunt maturae, €leguntur, et semina earum eximuntur, atque ipsae sine seminibus €in sole siccantur, et in fictili fidelia sicco loco reponuntur. @8 deinde €per uindemiam ex uetere arbusto uel, si id non est, ex uetustissimis €uineis Aminneae bene maturae uuae sole calido leguntur, et ex is €mustum adicitur in seriam et statim primo die, antequam id ferueat, @1 €bacae myrti, quae fuerant repositae, diligenter conteruntur et to-€tidem earum librae contusarum appenduntur, quot amphorae €condiri debent; tum exiguum musti sumitur ex ea seria, quam medi-€caturi sumus, et tamquam farina conspargitur, quicquid contusum €et appensum est. post hoc complures ex ea massulae fiunt et ita per €latera seriae in mustum demittuntur, ne altera offa super alteram €perueniat. @8 cum deinde bis mustum deferbuerit et bis curatum €est, rursus eodem modo et tantundem ponderis bacae, sicut supra, €contunditur, nec iam, ut prius, massulae fiunt, sed in labello mustum €de eadem seria sumitur, praedicto ponderi permiscetur, sicut sit €instar iuris crassi; quod cum est permixtum, in eandem seriam con-€funditur et rutabulo ligneo peragitatur. @8 deinde post nonum €diem, quam id factum est, uinum purgatur et scopulis aridae myrti €seria suffricatur operculumque superponitur, ne quid eo decidat. €hoc facto, post septimum diem rursus uinum purgatur et in ampho-€ras bene picatas et bene olidas diffunditur; sed curandum est, ut, €cum diffundis, liquidum et sine faece diffundas. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Mel Atticum ter inferuere facito et totiens despumato. uel si €Atticum non habueris, quam optimum mel eligito et quater uel €quinquies despumato, quoniam, quanto est deterius, tanto plus €habet spurcitiae. cum deinde mel refrixerit, bacas albi generis myrti €quam maturissimas legito et perfricato, ita ne interiora semina con-€teras. @8 mox fiscello ligneo inclusas exprimito, sucumque earum, €qui sit sextariorum sex, cum mellis decocti sextario misceto et in €lagunculam diffusum oblinito. sed hoc mense Decembri fieri debe-€bit, quo fere tempore matura sunt myrti semina, custodiendumque €erit, ut, antequam bacae legantur, si fieri potest, &7vii& diebus, sin €autem, ne minus triduum serenum fuerit aut certe non pluerit; et, ne €rorulentae legantur, cauendum. @1 ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Multi nigram uel albam myrti bacam, cum iam maturuit, €destringunt et, duabus horis eam cum paululum in umbra exposi-€tam siccauerunt, proterunt, ita ut, quantum fieri potest, interiora €semina integra permaneant; tum per lineum fiscum, quod protriue-€rant, exprimunt et per colum iunceum liquatum sucum lagunculis €bene picatis condunt neque melle neque alia re ulla inmixta. hic €liquor non tam est durabilis, sed quamdiu sine nox[i]a manet, uti-€lior est ad ualitudinem quam alterius myrtitis notae compositio. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Sunt qui hunc ipsum expressum sucum, si sit eius copiosior €facultas, in tertiam partem decoquant et refrigeratum picatis lagun-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨¦˜ˆƒculis condant; sic confectum diutius permanet. sed et, quod non €decoxeris, possit innoxium durare biennio, si modo munde et dili-€genter id feceris.  ôÿ@@@@{1Passum quemadmodum fiat}1 @@Passum optimum sic fieri Mago praecipit, ut et ipse feci: uuam €praecoquem bene maturam legere; acina mucida aut uitiosa reicere; €furcas uel palos, qui cannas sustineant, inter quaternos pedes figere €et perticis iugare; tum insuper cannas ponere et in sole pandere uuas €et noctibus tegere, ne inrorentur; cum deinde exaruerint, acina €decerpere et in dolium aut in seriam coicere; eodem mustum quam €optimum, sicut grana summersa sint, adicere; ubi conbiberit uua[s] €seque impleuerit, sexto die in fiscellam conferre et prelo premere @1 €passumque tollere; @8 postea uinaceos calcare, adiecto recentis-€simo musto, quod ex aliis uuis factum fuerit, quas per triduum €insolaueris; tum permiscere, et subactam brisam prelo subicere; €passumque secundarium statim uasis oblitis includere, ne fiat €austerius; deinde post &7xx& dies, cum deferbuerit, in alia uasa deli-€quare, et confestim opercula gypsare et pelliculare. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Uuam ap[p]ianam integram legito; acina corrupta purgato et €secernito; postea in perticis suspendito; perticae uti semper in sole €sint, facito; ubi satis conrugata erunt acina, demito et sine scopioni-€bus in dolium coicito pedibusque bene calcato; ubi unum tabulatum €feceris, uinum uetus inspargito; postea alterum supercalcato; item €uinum conspargito; eodem modo tertium calcato et infuso uino, ita €[2ut]2 supernatet, sinito dies &7v&; postea pedibus proculcato et in fiscina €noua uuas premito. ôÿ@@@@{1Alio modo}1 @@Quidam aquam caelestem ueterem ad hunc usum praeparant et €ad tertias decoquunt; deinde, cum uuas, sicut supra scriptum est, €passas fecerunt, decoctam aquam pro uino adiciunt et cetera simi-€liter administrant. hoc, ubi lignorum copia est, u[t]ilissime constat €et est in usu uel dulcius quam superiores notae passi.  ôÿ@@@@{1Lora optima sic fieri oportet}1 @@Quantum uini uno die feceris, eius partem decimam, quot €metretas efficiat, considerato, et totidem metretas aquae dulcis in €uinaceos, ex quibus unius diei uinum expressum erit, addito. eodem €spumas defruti siue sapae et faecem ex lacu confundito et permis-€ceto, eamque intritam macerari una nocte sinito; postero die pedibus @1 €proculcato et sic permixtam prelo subicito; quod deinde fluxerit, €aut dolis aut amphoris condito et, cum deferbuerit, opturato; com-€modius autem seruatur in amphoris. @8 hanc ipsam loram Marcus €Columella ex aqua uetere faciebat et nonnumquam plus biennio €innoxiam seruabat.  ôÿ@@@@{1Mulsum optimum sic facies}1 @@Mustum lixiuum de lacu statim tollito. hoc autem erit, quod €destillauerit, antequam nimium calcetur uua; sed de arbustiuo €genere, quod sicco die legeris, id facito. conicies in urnam musti €mellis optimi pondo &7x& et diligenter permixtum recondes in lagonam €eamque protinus gypsabis iubebisque in tabulatum poni. si plus €uolueris facere, pro portione, qua supra, mel adicies; post uicen-€simum et alterum diem lagonam aperire oportebit et in aliud uas €mustum eliquatum oblinire atque in fumum reponere.  ô±ÿ@@@@{1Compositio medicamenti ad tormina, quod uocatur $DIA\&}1 €@@@@{1$O)PW/RAS&}1 @@In caccabo fictili nouo uel in stagneo coquitur musti arbustiui €Aminnei urna et mala cydonea grandia expurgata &7xx& et integra mala €dulcia granata, quae Punica uocantur, et sorba non permitia diuisa €exemptis seminibus, quae sit instar sextariorum trium. @8 haec ita €coquuntur, ut omnia poma deliquescant cum musto; et sit puer, qui €spatha lignea uel harundine permisceat poma, ne possint aduri. €deinde, cum fuerint decocta, ut non multum iuris supersit, refrige-€rantur et percolantur, eaque, quae in colo subsederunt, diligenter €contrita leuigantur, et iterum in suo sibi iure lento igni, ne aduran- @1 €tur, carbonibus decoquuntur, donec crassamen in modum faecis €existat. @8 prius tamen, quam de igne medicamentum tollatur, &7iii& €heminae roris Syriaci contriti et cribrati super omnia adiciuntur et €spatha permiscentur, ut coeant cum ceteris; tum refrigeratum medi-€camentum adicitur in uas fictile nouum picatum, idque gypsatum €alte[r] suspenditur, ne pallorem trahat.  ôÿ@@@@{1Caseum sic condiemus}1 @@Caesi aridi ouil[2l]2i proximi anni frusta ampla facito et picato uase €componito. tum optimi generis mustum adinpleto, ita ut superue-€niat; et sit ius aliquanto copiosius, quoniam caseus combibit et fit €uitiosus, nisi mustum semper supernatet eum. uas autem, cum €impleueris, statim gypsabis. deinde post dies &7xx& licet aperias et €utaris qua uoles adhibita conditura; est autem etiam per se non €iniocundus.  ôÿ@@@@{1Uuas, ut sint uirides usque ad annum, sic custodies}1 @@Uuas bumastos uel duracinas uel purpureas cum desecueris a €uite, continuo pediculos earum inpicato dura pice; deinde labellum €fictile nouum inpleto paleis quam siccissimis cribratis, ut sine €puluere sint, et ita uuas superponito; tum labello altero adoperito et €circumlinito luto paleato atque ita in tabulato siccissimo composita €labra paleis siccis obruito. @8 omnis autem uua sine noxa seruari €potest, si luna decrescente et sereno caelo post horam quartam, cum @1 €iam insolata est nec roris quicquam habet, uiti detrahatur; sed ignis €in proximo decumano fiat, ut pix ferueat, in qua pediculi uuarum €statim demittantur. ‰†ô@@@@{1Aliter}1 †@@In dolium bene picatum defruti amphoram coicito, deinde trans-€uersos fustes spisse artato, ita ut defrutum non contingant; tum €superponito fictiles nouas patinas et his sic uuam disponito, ut €altera alteram non contingat; tum opercula patinis inponito et linito. €deinde alterum tabulatum et tertium, et quamdiu magnitudo patitur €dolii, similiter super instruito et eadem ratione uuas componito; €deinde picatum operculum dolii defruto large linito et ita inpositum €[in] cinere opturato. @8 nonnulli adiecto defruto contenti sunt €transuersas perticas artare et ex his uuas ita suspendere, ne defru-€tum contingant, deinde operculum inpositum oblinire. ‰„ô@@@@{1Aliter}1 „@@Quidam uuas cum ita, ut supra dixi, legerunt, doliola noua sine €pice in sole siccant; deinde, cum ea in umbra refrigerauerunt, fur-€fures hordeaceos adiciunt et uuas ita superponunt, ut altera alteram €non comprimat. tum generis eiusdem furfures infundunt et alterum €tabulatum uuarum eodem modo collocant, idque faciunt usque, €dum dolium alternis furfuribus et uuis compleant; mox opercula €inposita linunt, et uuas siccissimo frigidissimoque tabulato reponunt. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Quidam eadem ratione arida populnea uel abiegnea scobe et €uirides uuas custodiunt; nonnulli sicco flore gypsi obruunt uuas, €quas non nimium maturas uitibus detraxerunt. alii cum legerunt €uuam, si qua sunt in ea uitiosa grana, forficibus amputant atque ita €in horreo suspendunt, in quo triticum positum est, sed haec ratio €rugosa facit acina et paene tam dulcia, quam est uua passa. @1 ôÿ@@@@{1Alio modo}1 @@Marcus Columella patruus meus ex ea creta, qua fiunt ampho-€rae, lata uasa in modum patinarum fieri iubebat eaque intrinsecus et €exterius crasse picari; quae cum praeparauerat, tum demum pur-€pureas et bumastos et Numisianas et duracinas uuas legi praecipie-€bat pediculosque earum sine mora in feruentem picem demitti et €in praedictis patinis separatim sui cuiusque generis ita componi, ne €uuae inter se contingerent; @8 post hoc opercula superponi et oblini €crasso gypso, tum demum pice dura, quae igni liquata esset, sic €picari, ne quis umor transire possit; tota deinde uasa in aqua fontana €uel cisternina ponderibus inpositis mergi nec ullam partem eorum €pati extare. sic optime seruatur uua, sed, cum est exempta, nisi eo €die consumitur, acescit. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Nihil est tamen certius quam uasa fictilia facere, quae singulas €uuas laxe recipiant. ea debent quattuor ansas habere, quibus inligata €uiti dependea[2n]2t, itemque opercula eorum sic formari, ut media €diuisa sint, ut, cum suspensa uasa singulas uuas receperint, ex €utroque latere adpositae operculi duae[s] partes coeant et contegant þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨¬—†uuas. et haec uasa et opercula extrinsecus et intra diligenter picata €esse debebunt, deinde, cum contexerunt uuas, luto paleato multo €adoperiri. sed uuae dependentes a matre sic in pultarios condi debe-€bunt, ne qua parte uasa contingant. @8 tempus autem, quo includi €debent, id fere est, quo[d] adhuc siccitatibus et sereno caelo grossa €uariaque sunt acina. illud in totum maxime praecipimus, ne in €eodem loco mala et uuae conponantur neue in uicino[s], unde odor €malorum possit ad eas peruenire; nam huiusmodi halitus celeriter €acina corrumpunt. eae tamen custodiendorum pomorum rationes, €quas rettulimus, non omnes omnibus regionibus aptae sunt, sed pro €conditione locorum et natura uuarum aliae aliis conueniunt. @1  ôÿ@@@@{1De ollaribus uuis}1 @@Antiqui plerumque scirpiculas et uen[2n]2uculas et maiores €Aminneas et Gallicas, quaeque maiores et duri et rari acini erant, €uasis condebant; nunc autem circa urbem maxime ad hunc usum €Numisianae probantur. hae[c] sereno caelo, cum iam sol rorem €sustulit, &7iiii& uel &7v& hora[s], si modo luna decrescit et sub terris est, €modice maturae rectissime leguntur; statim pediculi earum picantur, €deinde in cratibus ita ponuntur, ne alter[2a]2 alteram collidat. @8 tum €demum sub tectum referuntur et [2m]2ucida uel uitiosa grana forpi-€cibus amputantur et, cum paululum sub umbra refrixerint, ternae €aut etiam quaternae, pro capacitate uasorum, in ollas demittuntur et €opercula diligenter pice opturantur, ne umorem transmittant; tum €uinaceorum pes bene prelo expressus proruitur et modice separatis €scopionibus resoluta intrita folliculorum in dolio substernitur et €deorsum uersus spectantes ollae componuntur, ita distantes, ut €intercalcari possint uinacea. @8 quae cum diligenter conspissata €primum tabulatum fecerunt, aliae ollae eodem modo componuntur €exple[n]turque secundum tabulatum; deinde similiter doliis ex-€truuntur ollae et spisse incalcantur. mox usque ad summum labrum €uinacea[e] condensantur et statim operculo superposito cinere in €modum gypsi temperato dolium linitur. monendus autem erit, qui €uasa empturus est, ne bibulas aut male coctas ollas emat: nam utra-€que res, transmisso umore, uitiat uuam. quin etiam oportebit, cum €ad usum promuntur ollae, tota singula tabulata detrahi: nam con-€spissata uinacea, si semel mota sunt, celeriter acescunt et uuas cor-€rumpunt. @1  ôÿ@@@@{1Conditura mense Octobri et Nouembri}1 @@Sequuntur uindemiam rerum autumnalium compositiones, €quae et ipsae curam uilicae distendunt; nec ignoro plurima [2in]2 €hunc librum non esse conlata, quae Gaius Matius diligentissime €persecutus. illi enim propositum fuit urbanas mensas et lauta €conuiuia instruere; libros tres edidit, quos inscripsit nominibus €[2pistoris]2, coci et salgamari. nobis tamen abunde sunt ea, quae ex €facili rusticae simplicitati non magna inpensa possunt contingere. ôÿ@@@@{1Mala granata Punica seruare uiridia}1 @@Quidam pediculos Punicorum, sicuti sunt in arbore, intorquent, €ne pluuiis mala rumpantur et hiantia dispereant, eaque ad maiores €ramos religant, ut inmota permaneant. deinde sparteis re[s]tibus €arborem cludunt, ne aut coruis aut cornicibus aliisue auibus pomum €laceretur. nonnulli uascula fictilia dependentibus mali[2s]2 aptant et €inlita luto paleato arboribus haerere patiuntur; alii faeno uel culmo €singula inuoluunt et insuper luto paleato crasse linunt, atque ita €maioribus ramis inligant, ne, ut dixi, uento commoueantur. @8 sed €haec omnia, ut dixi, sereno caelo administrari sine rore debent; quae €tamen aut facienda non sunt, quia laeduntur arbusculae, aut certe €non continuis annis usurpanda, praesertim cum liceat etiam detracta €arboribus eadem innoxia[e] custodire: nam et sub tecto fossulae €tripedaneae siccissimo loco fiunt, eoque cum aliquantulum terrae €minutae repositum est, infiguntur sabuci ramuli; deinde sereno €caelo granata leguntur cum suis pediculis [2et ramulis]2 inseruntur, €quoniam sabucus tam apertam et laxam medullam habet, ut facile €malorum pediculos recipiat; @8 sed cauere oportebit, ne minus €quattuor digitis a terra absint et ne inter se poma contingant; tum @1 €factae scrobi operculum inponitur et paleato luto circumlinitur, €eaque humus, quae fuerat egesta, superaggeratur. hoc idem etiam in €dolio fieri potest, siue quis uolet resolutam terram usque ad dimi-€dium uas adicere seu, quod quidam malunt, fluuiatilem harenam, €ceteraque eadem ratione peragere. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Poenus quidem Mago praecipit aquam marinam uehementer €calefieri et in ea mala granata, lino uel sparto ligata, paululum de-€mitti, dum decolorentur, et exempta per triduum in sole siccari, €postea loco frigido suspendi, et, cum res exegerit, una nocte et €postero die usque in eam horam, qua fuerit utendum, aqua frigida €dulci macerari. sed et idem auctor est creta figulari bene subacta €recentia mala crasse inlinire et, cum argilla exaruit, frigido loco €suspendere, mox, cum exegerit usus, in aqua demittere et cretam €resoluere. haec ratio tamquam recentissimum pomum custodit. idem iubet Mago in urceo nouo fictili substernere scobem popul-€neam uel ilignea[2m]2 et ita disponere, ut scobis inter se calcari possit, €deinde facto primo tabulato rursus scobem substernere et similiter €mala disponere, itaque sic facere, donec urceus inpleatur; qui cum €fuerit repletus, operculum inponere et crasso luto diligenter obli-€nire. @8 omne autem pomum, quod in uetustatem reponitur, cum €peciolis suis legendum est, sed, si sine arboris noxa fieri possit, €etiam cum ramulis; nam ea res plurimum ad perennitatem confert. ‰„ô@@@@{1Mala cydonea quemadmodum seruentur}1 „@@Multi cum ramulis suis arbori detrahunt et, creta figulari cum €diligenter mala obruerunt, in sole siccant, deinde, si qua rimam €creta fecit, luto linunt et adsiccata frigido loco suspendunt. @1  ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Multi eadem ratione, qua granata, in scrobibus uel dolis €seruant cydonea, nonnulli foliis ficulneis inligant, deinde cretam €figularem cum amurca subigunt et ea linunt mala, quae, cum siccata €sunt, in tabulato frigido loco et sicco reponunt. nonnulli haec eadem €in patinas nouas sicco gypso ita obruunt, ut altera alteram non con-€tingat. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Nihil tamen certius aut melius experti sumus, quam ut cydonea €maturissima integra sine macula et sereno caelo decrescente luna €legantur et in lagona noua, quae sit patentissimi oris, detersa lanu-€gine, quae malis inest, conponantur leuiter et laxe, ne collidi possint; €deinde, cum ad fauces usque fuerint composita, uimineis surculis sic €transuersi[2s]2 artentur, ut modice mala comprimant nec patiantur €ea, cum acceperunt liquorem, subleuari; tum quam optimo et liqui-€dissimo melle uas usque ad summum ita repleatur, ut pomum sum-€mersum sit. @8 haec ratio non solum ipsa mala custodit sed etiam €liquorem mulsi saporis praebet, qui sine noxa possit inter cib[i]um €dari febricitantibus; isque uocatur melomeli. sed cauendum est, ne, €quae in melle custodire uolueris, inmatura mala condantur, quoniam €grossa si lecta sunt, ita indurescunt, ut usui non sint. @@Illud uero, quod multi faciunt, ut ea diuidant osseo cultro et €semina eximant, quod putent ex eis pomum uitiari, superuacuum €esse nun[2c]2 docui, adeo quidem, ut, etiam si uermiculus inest, non €amplius tamen corrumpantur mala, cum praedictum liquorem €acceperint; nam ea mellis est natura, ut coerceat uitia nec serpere ea €patiatur, qua ex causa etiam exanimum corpus hominis per annos €plurimos innoxium conseruat. @1 ôÿ@@@@{1De malis Ces[2t]2ianis, orbiculatis, melimelis, Matianis}1 @@Itaque possint etiam alia genera malorum, sicuti orbiculata, €Ces[2t]2iana, melimela, Matiana[s], hoc liquore custodiri; sed quia €uidentur in melle dulciora fieri sic condita nec proprium saporem €conseruare, arculae fagineae uel etiam tiliagineae, quales sunt, in €quibus uestimenta forensia conduntur, huic rei paulo ampliores €praeparari debent, [2e]2aeque tabulato frigidissimo et siccissimo, quo €neque fumus neque taeter perueniat odor, conlocantur, deinde €cartha substrata praedicta poma sic conponi, ut flosculi susum, pedi-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨¯•ˆ‰culi deorsum spectent, quemadmodum etiam in arbore nata sunt, €et ne inter se, alterum ab altero, contingantur. @8 item obseruan-€dum est, ut unumquodque genus separatim propriis arculis repo-€na[n]tur; nam cum una clausa sunt diuersa genera, inter se discor-€dant et celerius uitiantur. propter quod etiam conseminalium uinea-€rum non tam[en] est firmum uinum quam si per se sincerum Amin-€neum uel ap[r]ianum aut etiam faecin[2i]2um condideris. uerum, €sicut supra dixi, cum diligenter mala fuerint composita, operculis €arcularum contegantur, et luto paleato linantur opercula, ne introire €spiritus possit. ‰Šô@@@@{1Aliter}1 ˆŠ@@Atque ea ipsa nonnulli, sicut in aliis generibus supra iam diximus, €populnea, quidam etiam abiegnea scobe interposita, mala custo-€diunt; haec tamen poma non matura sed acerbissima legi debent.  ôÿ@@@@{1Inulae curatio}1 @@Cum eius radicem mense Octobri, quo[d] maxime matura est, €e terra erueris, aspero linteolo, uel etiam cilicio, detergeto, quidquid @1 €harenae inhaerebit; deinde acutissimo cultello summatim eradito et, €quae plenior radicula fuerit, pro modo crassitudinis in duas uel €plures [2partes]2 digiti longitudine diffindito; deinde ex aceto modice €in caccabulo aeneo coquito ita, ne taleolae semicrudae sint. post hoc €in umbra triduo siccentur et ita in fideliam picatam recondantur, €adiecto passo uel defruto, quod supernatet, spissamentoque cunelae €inposito contectum uas pelliculetur. ôÿ@@@@{1Aliter crudam inulam condire}1 @@Cum radices eius eraseris, taleolas, ut supra, facito et in umbra €triduo uel etiam quatriduo siccato, deinde siccatas in uasis sine pice, €interiecta cunela, coicito; ius infundito, quod eam compositionem €habeat, ut sex partibus aceti una pars sapae misceatur cum hemina €salis cocti; eo iure macerentur taleolae, donec quam minimum ama-€ritudinis resipiant. @8 postea exempta[2e]2 iterum siccentur per dies €quinque in umbra; tum crassamen uini faeculenti, nec minus, [2si]2 €sit, mulsi et utriusque eorum quartam partem boni defruti confun-€dito in ollam, quae cum inferbuerit, taleolas inulae adicito et statim €ab igne remoueto ac rudicula lignea peragitato, donec perfecte refri-€gescant; postea transfundito in fideliam picatam, operculo tegito €tumque pelliculato. ôÿ@@@@{1Aliter inul[l]am condire}1 @@Cum radiculas diligenter eraseris, minute concisas in muria €dura macerato, donec amaritudinem dimittant; deinde effusa muria €sorba quam optima et maturissima, semine detracto, contere et cum €inula misce; tum siue passum seu quam optimum defrutum adicito €et uas opturato. @1 ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Quidam cum condiuerunt inulam muriaque macerauerunt, €exsiccant et malis cydoneis tritis, quae in defruto uel melle decoxe-€rant, miscent atque ita superfundunt passum uel defrutum et uas €operculatum pelliculant.  ôÿ@@@@{1Oliuarum conditurae}1 @@Acerbam pauseam mense Septembri uel Octobri, dum adhuc €uindemia est, contundere; et aqua calida paululum maceratam ex-€prime faeniculique seminibus et lentisci cum cocto sale modice €permixta[2m]2 reconde in fideliam et mustum quam recentissimum €infunde; tum fasciculum uiridis faeniculi superpositum merge, ut €oliuae premantur et ius superemineat. sic curata oliua tertio die €possis uti. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Albam pauseam uel orchitem uel radiolum uel regiam dum €contundes, primam quamque, ne decoloretur, in frigidam muriam €demerge. cuius cum tantum paratae habueris, quantum satis fuerit €implendae amphorae, faeniculi aridi fasciculum substerne in imo; €deinde uiridis faeniculi semina et lentisci destricta et purgata in €urceolo habeto; tum exempta[2m]2 de muria oliuam exprimito et €permixta[2m]2 praedictis seminibus in uas adicito; deinde, cum ad €fauces peruenerit eius, faeniculi aridi fasciculos superponito et ita €recentis musti duas partes et unam durae muriae permixtas adicito. €hac conditura compositis oliuis toto anno commode uteris. @1 ‰ô@@@@{1Aliter}1 @@Quidam oliuam non contundunt sed acuta harundine insecant; €idque operosius quidem, sed melius est, quia haec candidior est €oliua quam ea, quae ex contusione liuorem contrahit. ‰„ô@@@@{1Aliter}1 „@@Alii siue contu[n]derunt siue inliserunt oliuas, modico sale cocto €et praedictis seminibus inmiscent, deinde sapam uel passum uel, si €est facultas, mella[2m]2 infundunt. mella autem quomodo fiat, paulo €ante hoc ipso libro praecepimus. cetera omnia similiter administrant. ôÿ@@@@{1Oliua alba ex muria}1 @@Posias oliuas uel regias sine macula quam candidissimas manu €[2s]2tringito et eligito; deinde, substrato faeniculo, in amphoram €coicito, intermixti[2s]2 seminibus lentisci nec minus faeniculi, et, €cum ad fauces [u]uas repleueris, adicito muriam duram; tum, €spissamento facto de harundinum foliis, oliuam premito, ut infra ius €mersa sit, et iterum infundito muriam duram, dum ad summum €amphorae labrum perueniat. @8 at haec oliua per se parum iucunda €est, sed ad eas condituras, quae lautioribus mensis adhibentur, €idonea maxime est: nam cum res exegit, de amphora promitur et €contusa recipit quamcumque uolueris condituram. plerumque €tamen sectiuum porrum et rutam cum apio tenero et mentam €minute concidunt et contusis oliuis miscent[ur], deinde exiguum €aceti piperati et plusculum mellis aut mulsi adiciunt oleumque €uiride inrorant[ur]. atque ita fasciculo apii uiridis contegitur. ôÿ@@@@{1Aliter ex dulci}1 @@Quidam si[2c]2 lectae oliuae in modios singulos ternas heminas €salis permiscent et, adiectis seminibus lentisci faeniculoque sub- @1 €strato, amphoram usque ad fauces replent oliuis; deinde aceto non €acerrimo infundunt et, cum iam paene amphoram inpleuerunt, €faeniculi spissamento deprimunt bacam et rursus acetum usque ad €summum labrum adiciunt; postea quadragesimo die omne ius de-€fundunt et sapae uel defruti tres partes cum aceti una permiscent et €amphoram replent. ôÿ@@@@{1De oliuis ex dulci condiendis}1 @@Est et illa probata compositio, ut, cum in muria dura pausea €alba uti[2que]2 conmaturuerit, omne ius defundatur, et mixtis duabus €partibus defruti cum aceti una repleatur amphora. eadem conditura €possit etiam regia conponi uel orchita. ‰ô@@@@{1Aliter albae colymbades sine dulci}1 @@Quidam unam partem muriae et duas aceti miscent eoque iure €oliuas poseas colymbadas faciunt, quibus si per se quis uti uelit, €satis iucundas experietur, quamuis et hae, cu[2m exeun]2t de muria, €condituram qualemcumque recipere possi[2n]2t. ‰…ô@@@@{1De oliuis fuscis}1 …@@Oliuae poseae, cum iam decolorantur, antequam mitescant, [2cum]2 €peciolis leguntur et in oleo quam optimo seruantur; haec maxime €nota etiam post annum repraesentat uiridem saporem oliuarum. €nonnulli etiam, cum de oleo exemerunt, eas trito sale aspersas pro €nouis adponunt. ôÿ@@@@{1De epytyris faciendis}1 @@Est et illud conditurae genus, quod in ciuitatibus Graecis ple-€rumque usurpatur, idque uocant epytyrum: oliua pausea uel or-€chi[2t]2a, cum primum ex albo decolora[n]tur fitque luteola, sereno @1 €caelo manu destringitur et in cannis uno die sub umbra expanditur €et, si qui adhaerent pediculi foliaque aut surculi, leguntur; postero €die cribratur et nouo fisco inclusa prelo supponitur uehementerque €premitur, ut exudet, quantulumcumque habet amurgae. @8 pati-€mur autem nonnumquam tota nocte et postero die pondere pressam €bacam uelut exaniari; tum, resolutis corticulis, eximimus eam, et in €singulos modios oliuae triti salis cocti singulos sextarios infundimus, €itemque lentisci semen rutaeque et faeniculi folia sub umbra siccata, €quanta satis uidentur, concisa minute admiscemus; patimurque €horis tribus, dum aliquatenus baca salem conbibat; tum superfundi-€mus boni saporis oleum, ita ut obruat oliuam, et faeniculi aridi €fasciculum deprimimus, ut ius supernatet. @8 huic autem condi-€turae uasa noua fictilia sine pice praeparantur; quae ne[c] possi[2n]2t €oleum sorbere, tamquam oliuariae metretae imbuuntur liquida €gum[2mi]2 et adsicca[2n]2tur.  ‰ô@@@@{1Nigrarum oliuarum conditura}1 @@Sequitur autem frigus hiemis, per quod oliuitas, sicut uindemia, €curam uilicae repetit. prius itaque, quia iam inchoauimus, de condi-þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨²ƒturis oliuarum praecipiemus, ac statim conficiendi olei rationem €subiciemus. ‰…ô@@@@{1Nigrarum oliuarum compositio}1 …@@Paus[2e]2ae bacae uel orchitae, nonnullis regionibus etiam Naeuiae, €conuiuiorum epulis praeparantur; has igitur, cum iam nigruerint €nec adhuc tamen permaturae fuerint, sereno caelo destringere manu €conuenit lectasque cribrare et secernere, quaecumque maculosae, €uitiosae minorisue incrementi uidebuntur. @8 deinde in singulos @1 €modios oliuae salis integri ternas heminas adicere et in uimineos €qualos confundere et, superposito copioso sale, ita uti oliuam conte-€gat, &7xl& dies pati consudescere atque omnem amurcam extillare; €postea in alueum diffundere mundaque spongea salem, ne perueniat, €detergere; tum in uas adicere e[2t]2 sapa uel defruto amphoram replere, €superposito spissamento aridi faeniculi, quod oliuam deprimat. plerique tamen tres partes defruti aut mellis et unam miscent €aceti, aliqui duas partes et unam aceti, et eo [que] condiunt iure. ‰ƒô@@@@{1Aliter}1 ƒ@@Quidam cum oliuam nigram legerunt, eadem portione[m], qua €supra, salliunt et sic collocant in qualis, ut, inmixtis seminibus len-€tisci, alterna tabulata oliuarum et similiter deinde salis, tum iterum €oliuarum et similiter supra salis usque in summum componant. €deinde post &7xl& dies, cum oliua quicquid habuit amurga[2e]2 exu-€dauit, in alueum defundunt et iam cribratam separant ab seminibus €lentisci, spongia[m]que detergent, ne quid adhaereat salis, tum in €amphoram confundunt, adiecto defruto uel sapa uel etiam mella, si €est copiosa, ceteraque similiter faciunt. ôÿ@@@@{1Oliua nigra sine dulci}1 @@In singulos modios oliuae singulos sextarios maturi seminis €lentisci et ternos cyathos seminis faeniculi, si id non est, ipsum €faeniculum concisum, quantum satis uidebitur, adici oportet; deinde €in singulis modis oliuarum salis cocti sed non moliti ternas heminas €admisceri et ita in amphoris condi; easque fasciculis faeniculi obtu-€rari et cottidie per terram uolutari, deinde tertio quoque aut quarto €die, quidquid amurgae inest, emitti; @8 post &7xl& dies in alueum €diffundi et a sale tantummodo separari, sicut non spongea deter- @1 €ga[2n]2tur oliuae sed ita, ut erunt exempta[2e]2, maximi[2s]2 salis micis €in amphoram condantur et, spissamentis inpositis, ad usus in cellam €reponantur. ‰†ô@@@@{1Oliuam Ciliciensem sic condito}1 †@@Maturam oliuam in muria[m] factam colymbadem de muria €tollito, spongea tergeto; dein canna uiridi scindito duobus uel tribus €locis et triduo in aceto habeto, quarto die spongia extergeto, in uas, €id est in urceum aut caccabum nouum, mittito, substrato apio et €modica ruta. concis deinde pleno uase oliuis inmitte defrutum €usque ad os; lauri turiones in hoc uas mittito, ut oliuas deprimant; €post dies &7xx& utere.  ôÿ@@@@{1Samsa quemadmodum fia[n]t}1 @@Oliua nigra maturissima sereno caelo legitur eaque sub umbra €uno die in cannis porrigitur, et quaecumque est uitiosa baca separa-€tur. item si qui adhaeserunt pediculi, adimuntur foliaque [2et]2 sur-€culi quicumque sunt intermixti, eliguntur. postero die diligenter €cribratur, ut, si quid inest stercoris, separetur. deinde int[2eg]2ra €oliua nouo fisco includitur et prelo subicitur, ut tota nocte exprima-€tur. @8 postero die inicitur quam mundissimis molis suspensis, ne €nucleus frangatur, et, cum est in samsam redacta, tunc sal coctus €tritusque manu permiscetur cum ceteris aridis condimentis; haec €sunt autem careum, cyminum, semen faeniculi, anesum Aegyptium. €sat erit autem totidem heminas salis adicere, quot sunt modi oliua-€rum, et oleum superfundere, ne exarescat; idque fieri debebit, quo-€tiensque uidebitur adsiccari. @8 nec dubium est, quin optimi @1 €saporis sit, quae ex oliua posia facta est. ceterum supra duos menses €sapor eius non permanet integer. uidentur autem alia genera huic €rei magis esse idonea, sicut Liciniae et Culmineae, uerumtamen €habetur praecipua in hos usus olea Calabrica, quam quidam propter €similitudinem oleastellum uocant.  ôÿ@@@@{1De oleo conficiendo}1 @@Media est oliuitas plerumque initium mensis Decembris: nam €et ante hoc tempus acerbum oleum conficitur, quod uocatur aes-€tiuum, et circa hunc mensem uiride[m] premitur, deinde postea €maturum; sed acerbum oleum facere patris familiae rationibus non €conducit, quoniam exiguum fluit, nisi si baca tempestatibus in €terram decidit et necesse est eam sublegere, ne a domesticis pecudi-€bus ferisue consumatur. @8 uiridis autem notae conficere uel €maxime expedit, quoniam et satis fluit et pretio paene duplicat €domini reditum. sed si uasta sunt oliueta, necesse est aliqua pars €eorum maturo fructui reseruetur. locus autem, in quo confici oleum €debet, etiam descriptus est priore uolumine; pauca tamen ad rem €pertinentia commemoranda sunt, quae prius omiseram: @@Tabulatum, quo inferatur olea, necessarium est, quamuis €praeceptum habeamus uniuscuiusque diei fructus molis et prelo €statim subiciatur. uerumtamen, quia interdum multitudo bacae tor-€culariorum uincit laborem, sit [laborem] oportet pensile horreum, €quo inportentur fructus, idque tabulatum simile esse debet granario €et habere lacusculos tam multos, quam postulabit modus oliuae, ut €separetur et seorsum reponatur uniuscuiusque die[2i]2 coactura. horum lacusculorum solum lapide uel tegulis oportet consterni et €ita decliue fieri, ut celeriter omnis umor per canales aut fistulas @1 €defluat; nam est inimicissima oleo amurca; quae si remansit in €baca, saporem olei corrumpit. itaque, cum lacus, quemadmodum €diximus, extruxeris, asserculos inter se distantes semipedalibus €spatiis supra solum ponito et cannas diligenter spisse textas inicito, €ita ut ne bacam transmittere queant et oliuae pondus possint susti-€nere. @8 iuxta omnis autem lacusculos ea parte, qua defluet amurca, €sub ipsis fistulis in modum fossularum concauum pauimentum uel €canalem lapideum esse oportebit, in quo consista[n]t et unde ex-€hauriri possit quidquid defluxerit; praeterea lacus uel dolia prae-€parata sub tecto haberi oportebit, quae seorsum recipiant sui cuius-€que generis amurcam, siue quae sincera fluxerit, siue etiam quae €salem receperit; nam utraque usibus plurimis idonea est. @@Oleo autem conficiendo molae utiliores sunt quam trapetum, €trapetum quam canalis et solea. molae quam facillimam patiuntur €administrationem, cum pro magnitudine bacarum uel summitti uel €etiam eleuari possint, ne nucleus, qui saporem olei uitiat, con-€fringatur. rursus trapetum plus operis faciliusque quam solea et €canalis efficit. @8 est et organum erectae tribulae simile, quod €tudicula uocatur, idque non incommode opus efficit, nisi quod €frequenter uitiatur et, si bacae plusculum ingesseris, inpeditur. pro €conditione tamen et regionum consuetudine praedictae machinae €exercentur, sed est optima molarum, tum etiam trapeti. €@@Haec, antequam de oleo conficiendo dissererem, praefari necesse €habui. @8 nunc ad ipsam rem ueniendum est, quamquam multa €omissa sint, quae sicut ante uindemiam, sic et ante oliuitatem prae-€paranda sunt, tamquam lignorum copia, quae multo ante apportanda €est, ne, cum res desiderauerit, opere auocentur, tum scalae, corbulae €decemmodiae, trimodiae, satoriae, quibus destricta baca suscipitur, €fisci, funes cannabini uel spartei[s], concae ferreae, quibus depletur €oleum, opercula, quibus uasa olearia conteguntur, spongeae maiores €et minores, urcei, quibus oleum progeritur, cannae tegetes, quibus €oliua excipitur, et si qua sunt alia, quae nunc memoriam meam @1 €fugiunt. @8 haec omnia multo plura esse debent, quoniam in usu €depereunt et pauciora fiunt; quorum si quid suo tempore defueri[n]t, €opus intermittetur. sed iam, quod pollicitus sum, exequar. ‰„ô@@@@{1De oleo uiridi conficiendo}1 „@@Cum primum bacae uariare coeperint et iam quaedam nigrae €fuerint, plures tamen albae, sereno caelo manibus destringi oliuam €oportebit et, substratis tegetibus aut cannis, cribrari et purgari; tum diligenter emundatam protinus in torcular deferri et integram €in fiscis nouis includi prelisque subici, ut, quantum possit, paulisper þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨´˜Šƒexprimatur. postea, resolutis torculis, emoli debebunt, adiectis binis €sextariis integri salis [2in]2 singulos modios, et aut regulis, si consue-€tudo erit regionis, aut certe nouis fiscis samsae exprimi. quod deinde €primum defluxerit in rotundum labrum_nam id melius est quam €plumbeum quadratum uel structile gemellar_protinus capulator €depleat et in fictilia labra, huic usui praeparata, defundat. @@Sin[2t]2 autem in cella olearia tres labrorum ordines, ut unus €primae notae, id est primae pressurae, oleum recipiat, alter secundae, €tertius tertiae; nam plurimum refert non miscere iterationem, €multoque minus tertiationem, cum prima pressura, quoniam longe €melioris saporis est, quod minore ui preli, quasi lixiuum, defluxerit. €cum deinde paulum in labris primis constiterit oleum, eliquare id €capulator in secunda labra debebit et deinde in sequentia usque ad €ultima[m]. nam quanto saepius translatione ipsa uentilatur et quasi €exercetur, tanto fit liquidius et amurca liberatur. @8 sat erit autem €in singulis ordinibus tricena componi labra, nisi si uasta fuerint €oliueta et maiorem numerum desiderauerint. quod si frigoribus €oleum cum amurca congelabitur, plusculo sale cocto utique uten-€dum erit; ea res resoluit oleum et separat ab omni uitio. neque €[2ue]2rendum est, ne salsum fiat; nam quantumcumque adieceris @1 €salis, nihilominus saporem non recipit oleum. solet autem ne si[2c]2 €quidem resolui, cum maiora frigora incesserunt; itaque nitrum €torretur et contritum inspargitur et conmiscetur; ea res eliquat €amurcam. @@Quidam quamuis diligentes olearii bacam integram prelo non €subiciunt, quod existimant aliquid olei deperire; nam cum preli €pondus accepit, non sola exprimitur amurca, sed et aliquid secum €pinguedinis attrahit. illud autem in totum praecipiendum habeo, ut €neque fumus neque fuligo, quamdiu uiride oleum conficitur, in €torcular admittatur aut in cellam oleariam: nam est utraque res €inimica huic rei. peritissimique olearii uix patiuntur ad unam lucer-€nam opus fieri, quapropter ad eum statum caeli et torcular et cella €olearia constituenda est, qui maxime a frigidis uentis auersus est, €ut quam minime uapor ignis desideretur. @@Dolia autem et seriae, in quibus oleum reponitur, non tantum €eo tempore curanda sunt, cum fructus necessitas cogit, sed ubi €fuerint a mercatore uacuata, confestim uilica debet adhibere curam, €ut, si quae faeces aut amurcae in fundis uasorum subsederint, statim €emundentur et non calidissima lixiua, ne uasa ceram remittant, €semel atque iterum eluantur, deinde aqua tepida leuiter manibus €defricentur et saepius eluantur, atque ita spongia omnis umor €adsiccetur. @8 sunt qui cretam figularem in modum liquidae faecis €aqua resoluant et, cum uasa lauerint, hoc quasi iure intrinsecus €oblinant et patiantur arescere; postea, cum res exigat, ali[2i]2 pura €aqua, nonnulli prius amurca, deinde aqua uasa perluunt et adsiccant; €tum considerant, numquid ceram nouam dolia desiderent: nam fere €sexta quaque oliuitate cerari oportere antiqui dixerunt, @8 quod €fieri posse non intellego: nam quemadmodum noua uasa, si cale-€fiant, liquidam ceram facile recipiant, sic uetera non crediderim €propter olei sucum ceraturam pati. quam tamen et ipsam ceraturam €nostrorum temporum agricolae repudiauerunt existimaueruntque €satius esse noua dolia liquida gummi perluere siccataque subfumi- @1 €gare alba cera, ne pallorem aut malum odorem capiant. eamque €suffitionem semper faciendam iudicant, quotiensque uel noua uel €uetera uasa curantur [2et]2 oleo nouo praeparantur. @8 multi cum €semel noua dolia uel serias crasse gummi liuerunt, una in perpetuum €gummitione contenti sunt; et sane, quae semel oleum testa conbibit, €[2i]2am alteram gummitionem non recipit: respuit enim olei pingui-€tudo talem materiam, qualis est gummis. ‰†ô@@@@{1Oleum maturum quemadmodum boni fiat saporis}1 †@@Post mensem Decembrem circa Kalendas Ianuarias eadem ra-€tione, qua superius, destringenda erit olea et statim exprimenda; €nam si reposita in tabulatum fuerit, celeriter concalescet, quoniam €hiemalibus pluuiis amurgae plus concipit, quae est contraria huic €rei. @8 cauendum est itaque, ne fiat oleum cibarium, quod uno €modo uitari poterit, si protinus inlata de agro baca conmolita et €expressa ce[2te]2raque sic administrata fueri[2n]2t, ut supra diximus. €plerique agricolarum crediderunt, si sub tecto baca deponatur, €oleum in tabulato crescere, quod tam falsum est quam in area fru-€menta grandescere. idque mendacium uetus ille Porcius Cato sic €refellit: @8 ait enim in tabulato conrugari oliuam minoremque €fieri; propter quo[2d]2, cum facti unius mensuram rusticus sub tecto €reposuerit et post multos dies eam molere uoluerit, oblitus prioris €mensurae, quam intulerat, ex alio aceruo, similiter seposito, quan-€tum[2cum]2que mensurae defuit, supplet; eoque facto uide[2n]2tur €plus semiuietae quam recentes bacae reddere, cum longe plures €modios acceperit. @8 attamen, ut maxime id uerum esse[2t]2, €nihil[2o]2minus ex pretio uiridis olei plus quam multitudine mali[i] @1 €nummorum contrahitur. sed et Cato dicit: [2n]2ec sic quidem quid-€quam ponderis aut mensurae oleo accedit, si portionem uelis in €factum adiectae bacae conputare. quapropter dubitare non debemus €lectam oliuam primo quoque tempore conmolere preloque subicere. ôÿ@@@@{1De cibario oleo conficiendo}1 @@Nec ignoro etiam cibarium oleum esse faciendum; nam ubi €uel exesa uermiculis oliua decidit, uel tempestatibus et pluuiis in €lutum defluxit, ad praesidium aquae calidae decurritur; aenumque €calefieri debet, ut inmundae bacae eluantur; sed id non feruentissima €fieri oportet uerum modice calida, quo commodior gustus olei fiat: €nam si excoctus est, etiam uermiculorum ceterarumque immundi-€tiarum saporem trahit. sed cum fuerit oliua elota, reliqua, sicut €supra praecepimus, fieri debebunt. @8 fiscis autem non isdem €probum et cibarium oleum premi oportebit: nam ueteres ad cadu-€cam oliuam, noui autem ordinario aptari oleo, semperque, cum €expresserint facta, statim feruentissima debent aqua bis aut ter elui, €deinde, si sit profluens, inpositis lapidibus, ut pondere pressi €detineantur, inmergi, uel, si nec flumen est, in lacu aut in piscina €quam purissimae aquae macerari et postea uirgis uerberari, ut €sordes faecesque dedicant, et iterum elui siccarique.  ôÿ@@@@{1Olei gleucini compositio}1 @@Quamuis non erat huius temporis olei gleucini compositio, €tamen huic parti uoluminis reseruata est, ne parum opportune uini €conditionibus interponeretur. hac autem ratione confici debet: uas €oleare quam maximum et aut nouum aut certe bene solidum prae-€parari oportet, deinde per uindemiam musti quam optimi generis et €quam recentissimi sextarios &7lx& cum olei pondo &7lxxx& in id confundi, €tum aromata non cribrata, sed ne minute quidem contusa, uerum @1 €leuiter confracta in reticulum iunceum aut linteum adici et ita in €olei atque musti prae[2dictum modum]2 demitti. @8 sin[2t]2 autem €his portionibus pensata ea[t], quae infra subicimus: calami, schoeni, €cardamomi, xylobalsami, corticis de palma, faeni Graeci uetere uino €macerati et postea siccati atque etiam torrefacti, iunci radicis, tum €etiam iridis Graecae nec minus anesi Aegyptii; pari pondere, id est €uniuscuiusque libram et quadrantem, ut supra diximus, reticulo €inclusa demittito et metretam linito; post septimum diem aut €nonum apertae metretae, si quid faecis aut spurcitiae faucibus in-€haerebit, manu eximito et detergito, deinde oleum eliquato nouisque €uasis recondito. @8 mox reticulum eximito et aromata in pila quam €mundissime contundito tritaque in eandem metretam reponito et €tantundem olei, quantum prius, infundito et opturato, in sole €ponito, post septimum diem oleum depleto et, quod est reliquum €musti, picato cado recondito; nam id si non exacuerit, medicamen-€tum dabitur potandum inbecillis bubus et cetero[rum] pecori. €@@Oleum autem secundarium non insuauis odoris cotidianam unc-€tionem praebere poterit dolore neruorum laborantibus. þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨¶ôÿ@@@@{1Oleum ad unguenta sic facito}1 @@Antequam oliua nigrescat, cum primum decolorari coep[2er]2it €nec tamen adhuc uaria fuerit, maxime Liciniam, si erit, si minus, €Sergiam, si nec haec fuerit, tunc Culminiam bacam manu stringito €et statim purgatam prelo integram subicito et amurcam exprimito. deinde suspensa mola oliuam frangito eamque uel in regulas uel €in nouo fisco adicito, subiectamque prelo sic premito, ne uasa €intorqueas sed tantum ipsius preli pondere quantulumcumque €exprimi patiaris. deinde, cum sic fluxerit, protinus capulator amurca €separet et diligenter seorsum in noua labra transferat atque eliquet. @1 €reliquum olei, quod postea fuerit expressum, poterit ad escam, uel €cum alia nota mixtum uel per se, adprobari.  @@Hactenus de oleo dixisse abunde est. nunc ad minora redeamus. ‰‚ô@@@@{1De sucidia et salsura facienda}1 ‚@@Omne pecus et praecipue suem pridie, quam occidatur, potione €prohiberi oportet, quo sit caro siccior. nam si biberit, plus umoris €salsura habebit. ergo sitientem cum occideris, bene exossato: nam €ea res minus cariosam et magis durabilem salsuram facit. @8 deinde €cum exossaueris, cocto sale nec nimium minuto sed suspensa mola €infracto diligenter sallito et maxime in eas partes, quibus ossa relicta €sunt, largum salem infarcito. conpositisque supra tabulatum tergori-€bus aut frustis uasta pondera inponito, ut exanietur; tertio die €pondera remoueto et manibus diligenter salsuram fricato, eamque €cum uoles reponere, minuto et trito sale aspergito atque ita reponito €nec desieris cottidie salsuram fricare, donec matura sit. @8 quod si €serenitas fuerit his diebus, quibus perfricatur caro, patieris eam sale €consparsam esse &7viiii& diebus; a[u]t si nubilum aut pluuiae, &7xi& uel €duodecima die ad lacum salsuram deferri oportebit et salem prius €excuti, deinde aqua dulci diligenter elui, necubi sal inhaereat, et €paulum adsiccatam in carnario suspendi, quo modicus fumus €perueniat, qui, si quid umoris adhuc continetur, siccare eum possit. €haec salsura luna decrescente maxime per brumam sed etiam mense €Februario ante Idus commode fiet. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Est et illa salsura, quae etiam locis calidis omni tempore anni €potest usurpari, cum ab aqua pridie sues prohibitae sunt: postero die @1 €mactantur et uel[ut] aqua candente uel ex tenuibus lignis flammula €facta glabra[2n]2tu[2r]2; nam utroque modo pili detrahuntur. caro in €libraria frusta conciditur. deinde in seria substernitur sal coctus et €modice, ut supra diximus, infractus; deinde offulae carnis spisse €conponuntur et alternus sal ingeritur. sed cum ad fauces seriae €peruentum est, sale reliqua pars repletur et inpositis ponderibus €[u]uas contegitur. eaque caro semper consumatur; tamquam salsa-€mentum in muria sua permanet.  ôÿ@@@@{1Raporum conditura}1 @@Rapa quam rotundissima sumito, eaque, si sunt lutosa, deter-€gito, et summam cutem nouacula decerpito; deinde, sicut consueue-€runt salgamarii, decusatim ferramento lunato incidito, sed caueto, ne €usque ad imum [per]praecidas rapa. tum sale[2m]2 inter incisuras €raporum non nimium minutum adspergito et rapa in alueo aut €seria conponito, et, sale plusculo inspersa, triduo sinito, dum exu-€dent. @8 post tertium diem mediam fibram rapi gust[2at]2o, si re-€ceperit salem; deinde, cum uidebitur satis recepisse, [et] exemptis €omnibus singula suo sibi iure eluito; uel, si non multum liquoris €fuerit, muriam duram adicito et ita eluito et postea in quadratam €cistam uimineam, quae neque [non] spisse, solide tamen et crassis €uiminibus contexta sit, rapa conponito. deinde sic aptatam tabula[2m]2 €superponito, ut usque ad fundum, si res exigat, intra cistam deprimi €possit. @8 cum eam tabula[tu]m sic aptaueris, grauia pondera €superponito et sinito nocte tota et uno die siccari; tum in dolio €picato fictili uel in uitreo conponito et sic infundito sinapi, ut[r] a €iure contegantur. @1 ‰…ô@@@@{1Naporum conditura}1 …@@Napi quoque, sed integri[s], si minuti sunt, maiores autem insecti, €eodem iure, quo rapa, condiri possunt; sed curandum est, ut haec €utraque, antequam caulem agant et cymam faciant, dum sunt tenera, €conponantur. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Napos minutos integros, aut rursus amplos in tres aut quattuor €partes diuiusos, in uas coicito et aceto infundito. salis quoque cocti €unum sextarium in congium aceti adicito; post tricensimum diem €uti poteris.  ôÿ@@@@{1Quemadmodum sinapem facias}1 @@Semen sinapis diligenter purgato et cribrato; deinde aqua fri-€gida eluito et, cum fuerit bene lotum, duabus horis in aqua sinito; €postea tollito, et manibus expressum in mortarium nouum aut bene €emundatum adicito et pistillis conterito. cum contritum fuerit, €totam intritam ad medium mortarium contrahito et comprimito €manu plana; deinde cum compresseris, scarifato, et, inpositis paucis €carbonibus uiuis, aquam nitratam suffundito, ut omnem amaritudi-€nem eius et pallorem exaniet. deinde statim mortarium erigito, ut €omnis umor eliquetur. post hoc album acre acetum adicito et pistillo €permisceto colatoque. hoc ius ad rapa condienda optime facit. ceterum, si uelis ad usum conuiuiorum praeparare, cum exaniaueris €sinape, nucleos pineos quam recentissimos et amylum adicito dili-€genterque conterito, infuso aceto. cetera, ut supra dixi, facito. hoc €sinapi ad embamma non solum idoneo sed etiam specioso uteris; €nam est candoris eximii, si sit curiose factum. @1  ô±ÿ@@@@{1Holeris atri radicem quemadmodum conponas Ianuario uel}1 €@@@@{1Februario mense}1 @@Priusquam holus atrum coliculum agat, radicem eius eruito €mense Ianuario uel etiam Februario, et diligenter defrictam, ne quid €terreni habeat, in aceto et sale conponito; deinde post diem &7xxx& €eximito et corticem eius delibratum abicito; ceterum medullam eius €concisam in fideliam uitream uel nouam fictilem coicito, et adicito €ius, quod, sicut infra scriptum est, fieri debebit: @8 sumito men-€tam et uuam passam et exiguam cepam aridam eamque cum torrido €farre, exiguo melle subterito; quae cum fuerit bene trita, sapae uel €defruti duas partes et aceti unam permisceto atque ita in eandem €fideliam confundito, eamque, operculo contectam, pellic[2u]2lato. €cum deinde uti uoles, cum suo iure concisas radiculas promito et €oleum adicito. ôÿ@@@@{1Siseris radicem quemadmodum componas}1 @@Hoc ipso tempore siseris radicem poteris eadem ratione, qua €supra, condire; sed cum exegerit usus, eximes de fidelia et oxymeli €cum exiguo oleo superfunde.  ôÿ@@@@{1Quemadmodum moretum facias}1 @@Addito in mortarium satureiam, mentam, rutam, coriandrum, €apium, porrum sectiuum aut, si id non erit, uiridem cepam, folia €lactucae, folia erucae, thymum uiride uel nepetam, tum etiam uiride €puleium et caseum recent[2em]2 et salsum. ea omnia pariter conterito €acetique piperati exiguum permisceto; hanc mixturam cum in €catillo composueris, oleum superfundito. @1 ‰ô@@@@{1Aliter}1 @@Cum uiridia, quae supra dicta sunt, contriueris, nuces [2iu]2-€glandes purgatas, quantum satis uidebitur, interito acetique pipe-€rati exiguum permisceto et oleum infundito. ‰„ô@@@@{1Aliter}1 „@@Sesamum leuiter torrefactam cum his uiridibus, quae supra dicta €sunt, conterito; item aceti piperati exiguum permisceto, tum supra €oleum superfundito. ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Caseum Gallicum uel cuiuscumque notae uolueris minutatim €concidito et conterito nucleosque pineos, si eorum copia fuerit, si €minus, nuces auellanas torrefactas, adempta cute, uel amygdalas €e[2a]2que, [2quae]2 supra, condimenta pariter misceto acetique pipe-€rati exiguum adicito et permisceto compositumque oleo superfun-€dito. ‰ô@@@@{1Aliter}1 @@Si condimenta uiridia non erunt, puleium aridum uel thymum €uel origanum uel aridam satureiam cum caseo conterito acetumque €piperatum et oleum adicito. possunt tamen haec arida, si reliquorum €non sit potestas, etiam singula caseo misceri. ‰…ô@@@@{1Oxypori compositio}1 …@@Piperis albi, si sit, si minus, nigri unciae tres, apii seminis unciae €duae, laseris radicis, quod silphion Graeci uocant, sescunciam, casei €sextantem; haec contusa et cribrata melli permisceto et in olla noua þ¸´µÿï°°²ÿï‚ÒÒÿïƒÃïìÿ¸Œ¨»”ˆˆseruato; deinde, cum exegerit usus, quantulumcumque ex eo uide-€bitur, aceto et garo diluito. @1 ôÿ@@@@{1Aliter}1 @@Ligustici unciam, passae uuae, detractis uinaceis, sextantem, €mentae aridae sextantem, piperis albi uel nigri quadrantem; haec, si €maiorem inpensam uitabis, possunt melli admisceri et ita seruari. at €si pretiosius oxyporum facere uoles, haec eadem cum superiore €compositione miscebis et ita in usum repones; quod si etiam Syria-€cum lasar habueris, pro silphio melius adicies pondo semunciam. ¯åðÿ@@Clausulam peracti operis mei, Publi Siluine, non alienum puto €indicem lecturis, si modo fuerint, qui dignentur ista cognoscere, €nihil dubitasse me paene infinita esse, quae potuerint huic inseri €materiae, uerum ea, quae maxime uidebantur necessaria, memoriae €tradenda censuisse. nec tamen ca[2pit homi]2nis natura[m] cuncta-€rum rerum prudentiam: nam etiam quicumque sunt habiti morta-€lium sapientissimi, multa scisse dicuntur, non omnia. @1 ðþ